Speciaal nummer OpenDossier Monumentendagen ART NOUVEAU Brussels Hoofdstedelijk Gewest September 2017 | Nr 23-24

Dossier NATUUR IN DE STAD ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

22 Nr | 2017 April

ART NOUVEAU ART Dossier

DE EIGENDOM LE FÉBURE LE EIGENDOM DE Varia REMIGIO CANTAGALLINA REMIGIO ERFGOED BRUSSEL

Foto omslag Vijverpark, Anderlecht (É. Stoller, 2017 © GOB). DOSSIER GORDEL GORDEL BRUSSELSE GROENE RUIMTE VOOR DE EEN OPENBARE CONSTRUCTIE VAN VAN ANDERLECHT HET INFRASTRUCTURES, ÉCOLOGIE) INFRASTRUCTURES, L BRUXELLES, DE LIBRE UNIVERSITÉ DE VAN ARCHITECTUUR FACULTEIT DE AAN ONDERZOEKER EN DOCENT UNIVERSITAIR STEDENBOUWKUNDIGE, ARCHITECT GÉRY LELOUTRE GOB). © GOB). 2017 (E.Stoller, Anderlecht Scherdemaelpark, Het PARK SYSTEM o UI s E (LABORATOIRE URBANISME, URBANISME, E (LABORATOIRE NA DE TWEEDE WERELDOORLOG ORGANISEERDE DE GEMEENTE ANDERLECHT HAAR STEDENBOUWKUNDIGE ONTWIKKELING ROND DE AANLEG VAN EEN ECHT PARK SYSTEM. HET GING NIET ZOMAAR OM DE AANLEG VAN EEN AANTAL GROENE RUIMTEN. HET BETROF EEN GRONDIGE STEDENBOUWKUNDIGE RUIMTELIJKE EN SOCIO-ECONOMISCHE AANPAK MET EEN VISIE OP LANGE TERMIJN WAARIN PRIVATE EN OPENBARE SPELERS SAMENWERKTEN BINNEN DE BESCHIKBARE JURIDISCHE KADERS. Het Anderlechtse park system heeft een ruimtelijke coherentie en integreert verschillende functies en typologieën op een manier die uitzonderlijk is voor de Belgische context. Dit artikel gaat in op de situatie waarin het tot stand is gekomen en op de verschillende dimensies van dit systeem.

Op het einde van de Tweede van het verkopen van bouwgrond elkaar afwisselen in een continu- Wereldoorlog had de uitdeinende naar projectontwikkeling, wat het ïteit die nergens anders in Brussel verstedelijking ten gevolge van de type gebouwen en hun relatie tot de te vinden is. Ook de standvastigheid groei van de hoofdstad het grond- planning grondig veranderde. waarmee dit parkconcept op elke gebied van de tweede gordel in het nieuwe stedenbouwkundige ont- westen en het noorden van Brussel Deze twee veranderingen hadden wikkeling in Anderlecht werd toe- amper bereikt. Niettemin was het tot gevolg dat de stedelijke ontwik- gepast, is uniek. Dit uitzonderlijke grondgebied van deze gemeenten keling van de tweede westelijke karakter is vooral toe te schrijven vrijwel volledig vastgelegd in rooi- gordel een totaal andere, groenere aan de politieke wil om een beleid te lijnplannen die ze zelf hadden opge- fysionomie kreeg dan de rest van de voeren dat controle behoudt over de Open Monumentendagen Open steld. Alles was dus voorzien op stad. Anderlecht is in die zin exem- terreinen die beschikbaar zijn voor een organische uitbreiding van de plarisch. de stedenbouwkundige ontwikke- Brusselse agglomeratie met ruime ling van het gemeentelijk grondge- residentiële wijken. bied. PLANNEN OM TE Onmiddellijk na de oorlog veran- HERVERKAVELEN In België zijn de woningbouw en die derde de situatie echter ingrijpend. van de stad in het algemeen vooral Enerzijds werd het juridisch kader Het park system van Anderlecht een kwestie van privé-initiatief. van de stedenbouwkundige voor- is qua vorm niet uitzonderlijk. De Sinds de tweede helft van de 19de schriften volledig hervormd. Het meeste van de gemeenten in het eeuw is de stedenbouw onderwor- focuste niet langer op de tracés, noorden en het westen van Brussel, pen aan de toepassing van de wet maar op een functionele planning zoals Ganshoren en Jette, pasten van 1889 over de onteigening per per zone en op regels voor de pre- dit type van ruimtelijke structure- zone, die precies werd ontworpen cieze omvang van gebouwen. Dit ring toe, waarbij een reeks groene om de aanleg van wegen in het kader

kader dwong de gemeenten ertoe ruimten die in de loop van de vast- van een stedelijke hernieuwing of NR 023-024 - SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2017 de vorm van hun toekomstige ont- goedoperaties tussen de jaren 1950 uitbreiding mogelijk te maken. Door wikkeling te herzien en bevorderde en 1980 werden aangelegd, vrij- deze wet kon een openbare of pri- de introductie van het model van gemaakt of bewaard, aan elkaar végrondeigenaar niet alleen het een groene stad met vrij in groene werd gekoppeld. Het park system terrein dat nodig was voor de aan- ruimten ingeplante gebouwen. van Anderlecht is wel uitzonderlijk leg van een openbare weg verwer- Anderzijds viel er binnen de privé- wat betreft de omvang en de manier ven, maar ook aanpalende terrei-

sector een verschuiving te noteren waarop woningen en groene ruimte nen. Door de aanleg van de nieuwe ERFGOED BRUSSEL

115 Het park system van Anderlecht

Afb. 1 De stedenbouwkundige toestand van Anderlecht, zoals die werd voorgesteld op de Exposition d’Urbanisme d’Anderlecht in 1956, met daarop (1) het tracé van de grote ring zoals die in 1931 werd goedgekeurd door de Provincie Brabant en de gemeente en (2) het rooilijnplan voor de Scherdemaalwijk. De Meirwijk rond het Astridpark is duidelijk te onderscheiden. Het wegenraster rond het park moest aansluiten bij de grote ringlaan en haar oversteken. Montage van de auteur, bron: “Anderlecht, commune d’avant-garde”, in Cahiers de l’urbanisme communal, ed. Art et Technique, 1956.

Afb. 2 Verschillende projecten en operaties die verband houden met het park system, samengebracht op het algemeen plan van het groene netwerk, gepubliceerd in de brochure van 1963. Het toont hoeveel verschillende stedenbouwkundige operaties met elkaar gecombineerd werden: gewestelijk park (groen omlijnd), bebouwing in open planning (blauw omlijnd), stedenbouwkundige renovatie en openwerking van bouwblokken (rood omlijnd) en waterfront (oranje omlijnd) Montage van de auteur, bron: brochure Groen Anderlecht van 1963 (© GOB). 1. Pedepark 2. Scherdemaalwijk 3. Vijverswijk (Groene Poort) 4. Itterbeek en Broekwijk (Westland Shopping Center) 5. Demosthne/Potaardeberg 6. Scheutbos 7. Vogelenzangwijk 8. ZPM nr.4 (J.Hayetsquare) 9. Busselenberg 10. Landschapspark 11. Aurorawijk 12. Konink Albertplein (Parijse poort) 13. Grondeltoren

116 Afb. 3 weg ontstond zo een meerwaarde Het project voor de wijk Vogelzang (beeld van 1956) illustreert de band die gerecupereerd kon worden om tussen de aanleg van infrastructuur de operatie te financieren. Op die en stedelijke ontwikkeling. Hier moet de bouw van woningen de manier konden de grote parken, investeringen in de infrastructuur lanen en parkways – algemeen toe- voor de nieuwe gemeentelijke landschappelijke begraafplaats in het geschreven aan de ‘koning-bouwer’ uiterste zuiden van het grondgebied Leopold II – tot stand komen onder van Anderlecht, rendabel maken. In “Anderlecht, commune d’avant- bescherming van het ministerie van garde”, in Cahiers de l’urbanisme Openbare Werken en vooral van de communal, ed. Art et Technique, 1956. dienst van inspecteur der wegen Victor Besme. Nadat deze dienst in 1903 werd afgeschaft, zetten de gemeenten hun stedenbouwkundige ontwikkeling grosso modo volgens dezelfde beleidsprincipes voort1.

De Meirwijk in Anderlecht werd in 1905 aangelegd op initiatief van de gemeente, die een groot openbaar park wilde creëren in de buurt van zijn historisch centrum gevormd door het Dapperheidsplein en de collegiale Sint-Guidokerk. Dit park van 15 hectare, ontworpen door de Brusselse landschapsarchitect Jules Buyssens,2 werd gefinancierd door de verkoop van bouwpercelen gelegen rond het park, binnen de perimeter van een onteigening per zone van 80 hectare. De kunst om een stad te ontwerpen en te plannen Open Monumentendagen Open is dus gebaseerd op het vermogen om de grootte van deze perimeter in te schatten in functie van de omvang van de te bouwen uitrusting – in dit geval een park – en in functie van de grondeigenaren, vaak maatschap- pijen die speculeren met gronden die op lange termijn nodig zijn voor de stadsuitbreiding3 (afb. 1).

De ervaring met de Meirwijk leerde A3476 dat dergelijke operaties grootscha- lig genoeg moeten zijn om de aan- leg van stedelijke uitrustingen te

kunnen financieren. Anderlecht NR 023-024 - SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2017 Afb. 4 legde daarom de lat hoog. Georges Kaart van Brussel uit 1952 waarop de gelijktijdig uitgewerkte Algemene Plannen van Aanleg voor Messin, directeur van de gemeen- de westelijke rand van de Brusselse agglomeratie zijn samengebracht. Ze bakenen alle drie een grote te vrijwaren zone af: een rurale zone in het geval van de vallei van de Pede in Anderlecht; een telijke technische dienst, lanceerde beboste zone in het geval van het Laarbeekbos in Jette, het enige van deze omvang in het westen van wat hij de ‘entreprise communale’4 Brussel; een domaniale zone in het geval van Ganshoren waar een groot domein rond de voormalige heerlijkheid die toen nog bewoond was, moest gevrijwaard blijven. Montage van de auteur van noemde, met het doel via de steden- gegevens afkomstig van de diensten stedenbouw van de gemeenten Jette en Ganshoren en de bouw ‘d’assurer pour chaque citoyen brochure Groen Anderlecht (1963), op een kaart van het Nationaal Geografisch Instituut.

une gamme étendue de commodités ERFGOED BRUSSEL

117 Het park system van Anderlecht

matérielles.’ Daarvoor moest een met Bijzondere Plannen van Aanleg een ‘open planning’9 die een over - te sterke grondspeculatie verme- (BPA). De uitwerking van deze plan- gang kan vormen tussen de stede- den worden, die het anders onmo- nen gebeurde onder controle van het lijke densiteit en de open ruimte. gelijk zou maken om voldoende nieuwe Bestuur voor Stedenbouw Voor deze zone van het ‘open type’, meerwaarde te genereren voor de en Ruimtelijke Ordening (BSRO), dat moest in de eerste plaats het zuiver uitrustingen of de nieuwe wijken in 1945 werd opgericht en waarvan residentiële karakter bewaard blij- onbetaalbaar zou maken. Daarom Victor Bure de eerste directeur was. ven om deze nieuwe stadsvorm te werd op 1 januari 1935, het moment Hun ontwerp moest worden toever- ‘laten drijven in het groen van zijn dat de Meirwijk voltooid werd en de trouwd aan gespecialiseerde studie- parken’, zoals Bardet het formu- ontwikkeling van nieuwe delen van bureaus of aan een gemeentelijke leerde. het grondgebied zou beginnen, de technische dienst die over gekwalifi- grondregie van Anderlecht opge- ceerde en erkende stedenbouwkun- Het hertekenen van de toekomstige richt. Het hoeft niet te verwonde- digen beschikte. wijk op het plateau van Scherdemaal ren dat de leiding ervan werd toe- bood Janssens de kans om de the- vertrouwd aan Messin. Zo kwam de In 1954 volgden twee jonge func- orieën van de wijkeenheid die hij tij- planning (de technische dienst van tionarissen les aan het Institut dens zijn opleiding aan het ISUA had de gemeente) en het instrument Supérieur d’Urbanisme Appliqué geleerd, toe te passen. De terreinen voor de uitvoering ervan in handen (ISUA). Deze school voor stedenbouw waren kort daarvoor verworven door van dezelfde verantwoordelijke, om die opgericht was in het kielzog van de gemeentelijke grondregie. Deze een ‘operationeel stedenbouwkun- de wet van 1946 om technici te vor- baseerde zich op een stedenbouw- dig beleid’5 te kunnen voeren. Dit men, onder leiding van de Franse kundig plan van 1934 dat voorzag liet toe om de grote opties die de stedenbouwkundige Gaston Bardet in de voortzetting van de Meirwijk. gemeenteraad in 1947 goedkeurde (zie kadertekst). Een van hen was Dit plan trok het netwerk van grote – de bevriezing van de verstedelijking Charles De Coster. Meteen na zijn verkeerswegen, uitwaaierend vanaf van de Pedevallei, die tot wandelge- benoeming in de technische dienst de vier hoeken van het Astridpark, bied werd omgevormd, en de pro- van de gemeente Ganshoren werd door tot aan de grote ring, die in jecten voor nieuwe wijken zoals die hij door zijn directeur Octave Coenen die tijd nog in aanleg was. Het stra- van het Scherdemaal –direct uit te – een vriend van Victor Bure en voor- mien is gebaseerd op een langwer- voeren6 (afb. 2). In deze wijken wer - stander van de open en groene stad pige rechthoek op de kamlijn van de den in eenzelfde ruimte de woning- van Bardet –naar het ISAU werd site en streeft naar een visuele rela- bouw – ontwikkeld door de privésec- gestuurd.7 De andere functionaris tie met het Astridpark en de uitloper tor –en de openbare infrastructuur was Jef Janssens, een adjunct van van het Dudenpark aan de andere – gefinancierd door de meerwaarde Georges Messin. kant van de vallei (afb. 5). Alleen het van de percelenverkoop –aan elkaar tracé van de hoofdwegen, aan de gekoppeld (afb. 3). De diensten van beide gemeenten buitenkant van de rechthoek, werd en ook die van Jette begonnen aan bewaard. Vertrekkend daarvan ver- een grondige herziening van hun takte het stratennet zich langsheen EEN STAD VAN HET ‘OPEN rooilijnplannen via de opstelling van een lineair park tot in het centrum TYPE’ ONTWERPEN een APA volgens de principes van de van de wijkeenheid, dat volledig voet- ROND EEN WIJKTUIN wet van 1946. De drie APA’s8 streef- gangerszone werd en waarbinnen den ernaar om de twee karakteris- het dagelijkse leven zich afspeelt. De formulering van de grote steden- tieken van dit grondgebied aan de Het is een wijktuin, zowel een plaats bouwkundige opties voor Anderlecht rand van de Brusselse agglomeratie voor sociaal leven als voor voor- in 1947 was eigenlijk een antwoord te bewaren: de ‘gesloten’ structuur zieningen. Het geheel is zodanig op de bepalingen van de besluit- van bouwblokken in de al verste- berekend dat, zoals in Radburn (zie wet van 2 december 1946 inzake de delijkte wijken, die aansloten op de kadertekst), alles bereikbaar is in stedenbouw, die de gemeenten ver- bestaande stad, en het behoud van een straal van 400 meter en het plichtte om een Algemeen Plan van grote open ruimten aan het andere oversteken van verkeersassen ver- Aanleg (APA) op te stellen. Dit APA uiterste van hun grondgebied (afb. 4). meden wordt (afb. 6). heeft tot doel de grote wegen en Tussen beide delen werd een soort functionele zonering van het grond- morfologische overgangszone voor- Vermits de hele operatie werd gebied vast te leggen, een zonering zien, die wordt omschreven als een geleid door de gemeentelijke grond- die achteraf verfijnd moet worden residentiële zone van het ‘open type’, regie, die alle terreinen beheerde,

118 gemeente samenvatte. De publi- catie was opgesteld door Messin en ontworpen door Janssens. Ze bevat een gedetailleerd plan van Scherdemaal, dat werd voorge- steld als voorbeeld van het principe van wijkeenheid, waarop men de verdere ontwikkeling van het hele grondgebied wilde vormgeven. Al deze eenheden zijn gestructureerd rond hun wijktuin en staan met elkaar in verbinding. De eenheid van Scherdemaal is dus een ijkpunt: door het Astridpark direct te verbin- den met de rurale zone van de Pede, vormt de in 1964 ingewijde wijktuin van Scherdemaal een ‘groen sas’, Afb. 5 een beslissende stap in de vorming De tuin van de wijkeenheid van Scherdemaal in 1971. Op de achtergrond zijn de gebouwen van de basisschool te zien. Het gezichtspunt van de foto benadrukt de landschapsrelatie van een echt park system – om het tussen het park en het oosten van de agglomeratie, en vooral de relatie met de parken van met de woorden van Messin te zeg- Vorst (rechts op het beeld). In GRUNEWALD, K, Anderlecht 1971/76, s.l. Dereume, 1976). gen, ‘un système cohérent de parcs, à l’image de certaines réalisations d’outre Atlantique.’10

De grondregie maakte de ontwik- keling van dit park system en bijge- volg de organisatie van de uitrus- ting mogelijk. Twee factoren zouden echter de uitvoering ervan mee bepalen: de opkomst en macht van projectontwikkelaars en de intro- Open Monumentendagen Open ductie van het ontwikkelingsmodel van de grote distributie in België.

EEN APPARTEMENT IN EEN PARK

De wijkeenheid van Scherdemaal bestaat louter uit privéwoningen. Afb. 6 Om onderscheid volgens soci- Maquette van de Scherdemaalwijk die werd getoond op Exposition d’Urbanisme ale status te voorkomen werden in d’Anderlecht in 1956. De smalle square voorzien op een plan van 1934, maakt plaats voor een groot park met daarin speelpleinen voor alle leeftijden, een basisschool, een de wijk verschillende woningtypes gymnasium, een klein handelscentrum en appartementsgebouwen. Het park verwijdt en gecombineerd: alleenstaande vil- stijgt in de richting van de grote ringlaan, die intussen gepland was als snelweg rond de hoofdstad. Met de aanleg van dit laatste gedeelte, fungeert het park van Scherdemaal la’s, gekoppelde huizen of aanpa- tegelijk als bufferzone en als natuurlijk antigeluidsscherm. In “Anderlecht, commune lende huizen en flatgebouwen van NR 023-024 - SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2017 d’avant-garde”, in Cahiers de l’urbanisme communal, ed. Art et Technique, 1956 vijf tot 20 verdiepingen, die vrij over het park verdeeld zijn. De flatgebou- kon aan het park bijzondere zorg die de gemeente organiseerde voor wen beantwoordden aan de aspira- besteed worden. Het ontwerp werd de bewoners. Deze ontvingen zeven ties van Janssens, die militant com- voor het eerst getoond op de aan jaar later, in 1963, een fraai vorm- munist was. Deze typologie was voor stedenbouw gewijde tentoonstel- gegeven brochure in kleur die het hem, net als voor Renaat Braem

ling in 1956, de derde in zijn soort stedenbouwkundig beleid van de – een sleutelfiguur van de Belgische ERFGOED BRUSSEL

119 Het park system van Anderlecht

Afb. 8 In het Arboretum (thans Joseph Lemaire park) bevindt zich een reeks gebouwen op een schijnbaar globaal en doorlopend terrein. In realiteit echter is er een scheiding tussen het eigenlijke park (in het groen), aangelegd op kosten van de gemeente, en een zone in mede-eigendom (in het beige) die is Afb. 7 aangelegd boven ondergrondse garages, zoals te Het ontwerp van de Vijverwijk zoals dat in 1963 werd gepubliceerd door de zien is op dit organisatieschema van het park. In gemeentelijke overheid. Tekening Jef Janssens in brochure Groen Anderlecht, brochure Groen Anderlecht, 1963 (© GOB). 1963 (© GOB).

socialistische stedenbouw11 en een zowel op het vlak van grondopper- Via de bijzondere plannen van aanleg van de belangrijkste architecten van vlakte als op dat van de bouw. Dit werd de vorm van de stad inderdaad de Modelwijk op het Heizelplateau – resulteerde in een ver doorgedreven precies vastgelegd, om op lange ter- een gezonde vorm van collectieve standaardisering die hun gebouwen mijn haar groene en open karak- woningbouw op een zo open en groen onmiddellijk herkenbaar maakt. Op ter te garanderen. De aanwezig- mogelijk terrein.12 Hij stond daarmee deze manier hebben beide onder- heid van grote vastgoedoperatoren lijnrecht tegenover Bardet, die in het nemingen – daarbij geholpen door maakte rechtstreeks overleg met ISAU pleitte voor een lage densiteit. een intens communicatie- en lobby- de gemeentelijke overheid mogelijk, netwerk14 – er mee voor gezorgd dat nog voor de plannen werden aange- De typologie van een collectief appartementen een genormeerd nomen. Zo konden de inplanting en gebouw in het groen was ech- consumptie- en beleggingsproduct de hoogte van de gebouwen wor- ter ook interessant voor de grote werden.15 De verkoop op plan zorgde den vastgelegd en de densiteit bere- bouwondernemingen. De periode voor de financiering van de bouw. kend op basis van lichtinval en van de van de planning van de Brusselse Deze ondernemingen belichamen meerwaarde die moest gegenereerd groene gordel valt ook samen met een fundamentele evolutie in de worden om de collectieve voorzie- de opkomst van flatgebouwen praktijken van private projectont- ningen te financieren. ingeplant in een gemeenschappe- wikkelaars in de Belgische steden. lijke tuin. Dergelijke flatgebouwen In het midden van de 20ste eeuw Dergelijke onderhandelingen lagen bepalen nog altijd een deel van het evolueerden ze van grondkopers aan de basis van het ontwerp van Brusselse stadslandschap. Ze zijn – die grote terreinen verkavelen en de wijkeenheid grenzend aan die niet alleen erg talrijk, maar vallen bouwrijpe percelen aan kandidaat van Scherdemaal. Deze moest ook op door hun omvang, gebruikte bouwers verkopen, naar het voor- worden aangelegd langs de hui- materialen en doorlopende balkons beeld van de activiteiten van de dige Marius Renardlaan, een van – een homogeniteit die getuigt van grondregie –naar projectontwikke- de hoofdwegen ontworpen voor de industrialisering van hun bouw- laars die het hele bouwproces voor de Meirwijk, die vertrekt aan het procedé. Een groot deel ervan werd hun rekening nemen en sleutelklare Astridpark en tot aan de Grote Ring gerealiseerd door twee maatschap- woningen verkopen.16 loopt. De slechte grondkwaliteit van pijen die elkaar op de Brusselse deze nieuwe wijk in de vallei van markt opvolgden: de projectontwik- Projectontwikkeling en de verwe- de Pede, een kleine zijrivier van de kelaar Etrimo en de bouwonderne- zenlijking van de nieuwe wijken voor- Zenne, noopte tot het gebruik van ming Amelinckx.13 Allebei brachten zien in het park system, zouden op het diepe funderingen, wat voor indivi- ze woningen op de markt die toe- juiste moment meerdere raakpun- duele woningen economisch moei- gankelijk waren voor de gemiddelde ten vinden en een objectieve alliantie lijk haalbaar was. Deze parameter inkomensklasse en dit door een smeden, zowel op het vlak van plan- bood Janssens de mogelijkheid om maximale beperking van de kosten, ning als van stedelijk woonmodel. een ensemble van flatgebouwen te

120 Afb. 9 In het park wonen en leven: appartementsgebouwen, de hypermarkt GB en het Vijverspark samengebracht in één stedelijk landschap (© Archives de la Faculté d’architecture de l’ULB, Fonds Janssens, doos 5 ‘Pede’). ontwerpen, gegroepeerd rond plei- des enfants et du repos de la retraite”,18 delen van een woning die vlakbij het nen van verschillende types: een in de buurt van de arbeidsplaats, netwerk van de invalswegen van winkelcentrum, het voorplein van zodat de driehoek wonen-werk-ont- de hoofdstad liggen, “qui permet de een nieuwe kerk en een speelplein. spanning19 wordt gerealiseerd. Het traverser la ville pratiquement sans Het geheel moest worden opge- samengaan van leven in het groen arrêt” tot aan de centra voor handel trokken langs een groot park in de en nabijheid van het werk is een eer- en tewerkstelling ter hoogte van de voormalige bedding van de Pede steklas commercieel argument. De Kleine Ring en de Louizalaan.20 – het Vijverspark –, doorlopend in beoogde clientèle bestaat vooral uit een tweede park, het Arboretum zelfstandigen, handelaren en werk- (Lemairepark) (afb. 7 en 8). De wijk nemers in de dienstensector. HET PARK SYSTEM, PUBLIEKE van de Vijvers werd onderverdeeld RUIMTE VAN DE ‘ONDER- in aparte kavels, die door openbare De reclame is erg expliciet, zoals HOOFDSTAD’ IN HET WESTEN aanbesteding werden toegewezen blijkt uit een brochure uitgegeven Open Monumentendagen Open aan Etrimo (rond het Arboretum door de maatschappij CRM, die een Een appartement in een park beant- en het J. Vives park) en in min- door architect Jacques Cuisinier woordt aan het idee van een woning dere mate aan Amelinckx (rond het ontworpen woningencomplex in op de juiste afstand tussen natuur en Luther Kingplein) en Constructions Ganshoren bouwt. Cuisinier werkte stad, ontspanning en werk. Janssens Rationnelles Modernes. samen met grote bouwonderne- was overtuigd van het belang van mingen als Ado Blaton en bouwde dit evenwicht, vooral op het vlak van Een tweede raakpunt betrof de aanleg een reputatie op als ontwerper van mobiliteit. In een nota over de toe- van de groene ruimten, soms louter collectieve woningen. Hij ontwierp komst van Anderlecht, opgesteld privé, soms in samenwerking met de onder meer het multifunctionele op het moment dat de wijk van het overheid, zoals voor de landschaps­ complex van de Rogiertoren (1958). Vijverspark werd ontworpen, consta- ontwerpen van Scherdemaal en het Voor CRM ontwierp hij eveneens de teert hij de stadsvlucht uit het cen- Arboretum. Het opzet van Etrimo en prestigieuze Résidence du Parc in trum van Brussel, waarvan randge- Amelinckx, maar ook van andere klei- Anderlecht, een gebouw met uit- meenten als Anderlecht profiteren. nere maatschappijen met erg veel- gepuurde lijnen dat op pijlers rust. Hij voorspelt dat de toegangswegen

zeggende namen als Constructions Vanaf de ring gezien vormt het de naar het centrum minder belangrijk NR 023-024 - SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2017 Rationnelles Modernes (CRM) of afsluiting van het perspectief van het zullen worden, en de verbindingswe- Espace Clarté Bâtir (ECB), was dui - Vijverspark en markeert het zowel gen tussen deze nieuwe ‘voorsteden’ delijk: de middenklasse een woning de toegang tot de stad als die van in belang zullen toenemen. Hij con- bieden die aan haar aspiraties beant- het Arboretum. Met de slogan “Ne cludeert, in hoofdletters in de tekst: woordt, dat wil zeggen, een moderne vivez pas sans horizons, habitez-vous “Les nouveaux accès, voilà où se trouve en comfortabele woning ‘gelegen in aussi les ‘espaces verts’”, benadrukt en cette époque d’éclatement de la 17 21 een park’, “garantie de la sécurité CRM in haar reclamefolder de voor- capitale, la chance d’Anderlecht.” ERFGOED BRUSSEL

121 Het park system van Anderlecht

NIEUWE een centraal bestuur voor steden- voor de socialistische gemeente- STEDENBOUWKUNDIGE bouw. Deze moet enerzijds de uit- lijke mandatarissen en publiceerde VOORSCHRIFTEN: DE werking van deze plannen en ander- in 1951 La condition municipale. Het VORMING VAN HET MODEL zijds de esthetische en hygiënische enige plan voor een nieuwe wijk dat VAN DE GROENE STAD. kwaliteit van de bouwaanvragen erin wordt gereproduceerd is dat controleren,1 als deze aanvragen van de wijkeenheid van Les Thrixes, Het grondbeleid van de gemeente betrekking hebben op onroerend dat hij enthousiast voorstelt als de speelde een hoofdrol in de ont- goed dat buiten de zone van de bij- remedie ‘devant le chaos’, waarbij de wikkeling van het park system van zondere plannen van aanleg valt. nadruk ligt op een zuivere scheiding Anderlecht. Deze paste echter in tussen de circulatie van voetgan- een algemene tendens die groene De voogdij van de staat over de gers, in het centrum van het plan, en ruimte zag als de ideale publieke gemeenten en hun uitwerking van die van voertuigen in de periferie.4 ruimte waar de verschillende arti- de plannen was verre van neu- Het volgende hoofdstuk, gewijd aan culatieniveaus van het collectieve traal. Met zijn flamboyante en mili - de woningbouw, illustreert Fernand leven tot uiting kwamen – van het tante persoonlijkheid probeerde Brunfaut met de plannen voor flat- dagelijkse buurtleven tot de groot- Victor Bure in hoofde van zijn func- gebouwen die zijn zoon Maxime in stedelijke structuur. Dit basisidee tie bevoegde personen en het grote dezelfde tijd had getekend voor de inspireerde iedereen die bij steden- publiek bewust te maken van het tuinwijk Germinal in Evere (B). De bouw betrokken was en die ervan belang van stedenbouw. Hij richtte organisatie van het plan herneemt overtuigd was dat de nieuwe ste- daarvoor de Belgische federatie de typologie van de wijk rond een denbouw groen moest zijn, en dan voor Stedenbouw en Woningwezen groene ruimte waarin alle func- vooral de ‘perifere stedenbouw’. op, waarvan hij ook voorzitter was, ties (winkels, gemeenschapsza- Deze term is van Victor Bure. Hij en leidde het tijdschrift Cahiers de len, school…) gelokaliseerd zijn. De slaat op stedelijke uitbreidingen l’Urbanisme. Bure was sterk door- kleine tuinwijk het Tornooiveld (C), – in tegenstelling tot operaties die drongen van de modernistische op enkele honderden meter van de de bestaande stad vervangen of reformistische idealen van het vorige, werd in 1952 ontworpen door vernieuwen – van het type dat een interbellum. Hij had nauwe con- de Groupe Alpha, een bureau voor beleid vergt zoals dat van de grond - tacten met de Groupe L’Équerre en architectuur en stedenbouw dat regie. vooral met Claude Parent, die net ook nauw contact had met Victor als hij van Luik was.2 Dit multidis- Bure, en herneemt dezelfde orga- Victor Bure was de eerste directeur ciplinaire bureau was in de jaren nisatietypologie. Het plan is op een van het Bestuur voor Stedenbouw 1950 belast met de studie voor de volledige pagina afgedrukt in een en Ruimtelijke Ordening (BSRO), stadsontwikkeling van het pla- door het BSRO en De Nationale een departement dat in 1945 werd teau van Thrixes, in de gemeente Maatschappij voor Goedkoope opgericht door het ministerie van Flémalle Haute, op de hoogten Woningen en Woonvertrekken uit- Openbare Werken. Het BSRO was van de Maasvallei in de streek van gegeven brochure (1954). Het gaat belast met de toepassing van de Luik3(A). Dit openbaar woning- om een rapport over de inplan- regels ingesteld door het Koninklijk bouwproject werd uitgewerkt vol- ting van ‘gegroepeerde woningen’ Besluit van 2 december 1946 gens de basisprincipes van het dat door Victor Bure was besteld inzake stedenbouw. Het voorzag de Charter van Athene, met een ruim- bij Claude Parent en dat opgesteld Belgische staat van een arsenaal telijke verdeling op basis van func- was in de vorm van zeven aanbeve- aan controlemechanismen voor ties en circulatietypes. Dit pro- lingen.5 Het project van het Plateau stedenbouw en ruimtelijke orde- ject was belangrijk door de manier des Thrixes wordt er herhaalde- ning die tot dan toe grotendeels waarop het al snel als model fun- lijk als voorbeeld genomen voor de bevoegdheid van de gemeenten geerde voor de aanleg van wijken het vestigen van gemeenschappe- waren. De tekst rust op twee pijlers: en stedenbouwkundige ingrepen, lijke voorzieningen in relatie tot de de verplichting voor lokale overhe- vooral bij de territoriale bestuur- voetgangerswegen en de centraal den om plannen van aanleg op te ders en het BSRO. gelegen parken. Een andere verwe- stellen – algemene op het vlak van zenlijking van de Groupe L’Équerre de gemeente (APA) en bijzondere De Brusselse architect en politicus in Seraing (D)6 werd tot voorbeeld op het vlak van wijk of huizenblok Fernand Brunfaut werd door zijn genomen voor de aanpak van de cir- (BPA) – en de installatie van een partij belast met een Étude des pro- culatieproblematiek. staatsvoogdij over de gemeenten via blèmes des grandes agglomérations

122 Deze voorbeelden van nieuwe wij- A Het systeem van diensten ken lijken alle geïnspireerd door en burgerlijke gebouwen in de nieuwe stad Radburn (Clarence het rood benadrukt door de stedenbouwkundigen van de Stein en Henry Wright, 1929) in Groupe L’Equerre. Het systeem de periferie van New York. Dit vormt telkens het centrum van de verschillende eenheden waaruit is het schoolvoorbeeld van de het stedenbouwkundig project voor Amerikaanse neighborhood units het plateau des Thrixes in Flémalle Haute bestaat. Dit volledig autovrije (wijkeenheden), een model bedacht systeem en het wegennet kruisen door Clarence Perry (1872-1944) elkaar zonder elkaar ooit echt te raken. In PARENT, E., L’implantation en uiteengezet in Regional survey of des groupes d’habitations, Bruxelles, New York and its environs. De Groupe Ministère des Travaux Publics et de la Reconstruction et Société Nationale L’Équ e r r e en tal van architecten van de Habitations et Logements à Bon hun generatie hadden in 1930 ken- marché, 1954, p. 10). nis gemaakt met zijn ideeën op de tentoonstelling over rationele ver- kaveling van de CIAM III in Brussel (E).7

Vanaf zijn oprichting beperkte het BSRO zich dus niet tot het lou- ter controleren van de acties van de gemeenten, maar droeg het bij tot het formuleren van een heldere visie op de stad van de toekomst. Deze visie werd actief uitgedragen via de controle op de uitwerking van B C algemene en bijzondere plannen van aanleg van de gemeenten. De D Gemeenschappelijke principes voor het ontwerp van een wijkplan wet van 1946 verplicht de gemeente in de jaren 1950 in België waarbij om een APA8 en BPA op te stellen, de nadruk licht op een lineaire groene ruimte: B Germinal maar hij preciseert inderdaad ook

(Evere, Maxime Brunfaut, 1957), C Monumentendagen Open dat dit moet gebeuren in samen- Tornooiveld, (Evere, Groupe Alpha, 1952), D La Bergerie (Seraing, werking met een gespecialiseerd Groupe L’Equerre) In PARENT, studiebureau of een gemeentelijke E., L’implantation des groupes d’habitations, Bruxelles, Ministère technische dienst die over gekwa- des Travaux Publics et de la lificeerde en erkende stedenbouw- Reconstruction et Société Nationale de Habitations et Logements à Bon kundigen beschikt. De toepassing marché, 1954, p. 10). van de wet van 1946 had een directe invloed op de spectaculaire ont- E wikkeling van de opleiding steden- Het plan van de nieuwe stad bouwkunde in België, wat dan weer Radburn in de periferie van New bijdroeg tot de snelle verspreiding York, New Jersey (1929). Eerste ‘motor-safe city’ waarin Henri van de nieuwe stedenbouwkun- Wright het huiselijk leven van dige principes. Naast de bestaande het autoverkeer scheidt door een doorlopende groene gordel aan te opleidingen aan de ULB (waar Victor leggen binnen elke ‘superblock’, een eenheid die de Amerikanen Bure vanaf 1945 les gaf) en in La NR 023-024 - SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2017 ook nog ‘Neighbourhood Unit’ Cambre, kwamen er twee avond- noemen en waarin een school, cursussen die technici de princi- een speelterrein of een zwembad aanwezig zijn. In BARDET, G., pes van stadsplanning moesten bij- Problèmes d’urbanisme, Parijs: brengen. In 1951 lanceerde ook de Dunod, 1941, p. 55. Gentse universiteit een avondcur- sus en enkele jaren later volgden

de Sint-Lucasscholen voor kunst ERFGOED BRUSSEL

123 Het park system van Anderlecht

en architectuur, die in 1947 aan de tivistische wegen – ‘de machines om de uitwerking van bouwprogramma’s basis lagen van het ISUA (Institut in te wonen’ – wordt vermeden door en de projectontwerpers voor de uitwerking van hun plannen. In Supérieur d’Urbanisme Appliqué) een precieze en antropologische PARENT, E., L’Implantation des groupes waarvan de leiding werd toever- articulatie van de sociabiliteitsni- d’habitations, Ministère des Travaux trouwd aan de Franse stedenbouw- veaus12 volgens de opeenvolgende Publics et de la Reconstruction et Société Nationale des Habitations et kundige Gaston Bardet. echelons. Het eerste echelon is dat Logements à Bon Marché, Brussel, van het gehucht, een groepering van 1954. Gaston Bardet is een exponent vijf tot tien huizen, waar zich een 6. Unité de ‘La Bergerie’ 800 woningen, van de Franse traditie die ste- direct en sociaal solidariteitsniveau, coöperatieve maatschappij ‘La Maison denbouw als een sociale weten- het patriarchale echelon, ontwik- Sérésienne’, stedenbouwkundigen Groupe L’Équerre, architect R. schap beschouwt. Hij was het niet kelt. Dan volgt een groepering van Kangiester, pp. 18-19. eens met de ideologisch overheer- 50 tot 150 huizen die het huiselijke 7. Aan de wijk werd ook een lang sende analytische, schematische echelon definiëren en samengaan artikel gewijd in het Belgisch en deterministische benadering met kleine, groene openbare plei- stedenbouwkundig tijdschrift La Cité. van radicale modernisten als Le nen met winkels en lokale diensten. GRULOIS, G., op. cit., p. 11, en in het architectuurtijdschrift Le Document, Corbusier en andere propagandis- Een raster van stedelijke toegangs- dat toen werd geleid door Gaston ten van de CIAM die een tabula rasa wegen begrenst zones van 4.000 tot Brunfaut, de broer van Fernand. voorstelden. Bardet verzette zich 10.000 huizen. Dat is het parochiale 8. De uitwerking van een APA was in daartegen want hij beschouwde de echelon, of met andere woorden: de theorie verplicht, maar slechts enkele stad als een complex levend orga- ‘wijkeenheid’. gemeenten, waaronder Jette en Ganshoren, beschikten in 1962 over nisme waarvan men de structuur een APA goedgekeurd door de minister en sociale morfologie moet door- van Openbare Werken. Het principe gronden.9 In zijn belangrijk boek NOTEN van de dubbele handtekening gold niet binnen de perimeter van een door de Pierre sur pierre, construction d’un minister goedgekeurd BPA. nouvel urbanisme, dat in 1945 werd 1. Zie hierover ARON, J., BURNIAT, P., VANDE PERRE, M., Le contrôle 9. FREY, J.-P., “Gaston Bardet, théoricien gepubliceerd en als het programma esthétique en ‘40, Éd. Les Cahiers de l’urbanisme ‘culturaliste’”, van zijn onderwijs aan het ISUA de la Cambre architecture, Institut in Urbanisme, nr. 319, juli-augustus kan worden beschouwd, hekelt Supérieur d’Architecture de l’État, La 2001, p. 33. Cambre, Brussel, 1986; en BRICMONT, hij het project van de verticale G., Aménagement du territoire et 10. De Ville Radieuse is een theoretisch Ville Radieuse van Le Corbusier. 10 urbanisme. Commentaires de la loi project voor de moderne stad van Le Corbusier waarin hij zijn Daartegenover stelt hij de principes organique du 29 mars 1962, Larcier, Brussel, 1963 (2e ed.). befaamde stramien ontwikkelt en tekeningen van de ‘paviljonaire van de verspringende woontorens. voorstad-tuin’ van Radburn.11 En 2. Tijdens het interbellum werkte Victor Dit erg grafische stramien, dat Bure als jurist bij de dienst Openbare een perfect voorbeeld is van hoewel Bardet eerder traditionele Werken van Luik, waar sinds 1936 ook gedecontextualiseerde stedenbouw, ideeën verdedigt, opteert hij niet- Jean Moutschen (1907-1965) werkte. wordt bekritiseerd door Bardet, die het temin voor de erg modernistische Deze laatste was stichtend lid van de project herdoopt in ‘Ville Ombreuse’ Groupe l’Équerre, samen met Yvon (schaduwstad) en de schaduwen terminologie van de ‘wijkeenheid’. Falise (1908-1981), die in 1937 schepen tekent tijdens de winterzonnewende, Volgens hem is Radburn met zijn van Stedenbouw werd in Luik en zich terwijl Le Corbusier alleen maar die twee grote woningensembles – de tijdens de oorlog op het werk van de van de zomerzonnewende tekende. groep baseerde om na te denken over BARDET, G., “La ville dite radieuse”, in superblocks bestaande uit een vijf- de inrichting van Groot Luik (GRULOIS, Pierre sur pierre. Construction du nouvel tiental U-vormige huizengroepen en G., L’Équerre réédition intégrale 1928- urbanisme, L.C.B., Parijs, 1945, p. 180. lineaire groene ruimte – een perfect 1939, éd. Fourre-Tout, Liège, 2012, pp. 341, 373, 374). 11. Een project dat echter ook werd naar voorbeeld van de articulatie van de voren geschoven tijdens de derde verschillende gemeenschapsscha- 3. GRULOIS, G., “De la région à l’unité editie van de CIAM, wat de diversiteit de voisinage: l’urbanisme du Groupe van standpunten op het congres len. L’Équerre, 1937-1952”, in VLC illustreert. arquitectura, 2015, deel 2, nr. 1, p. 6. 12. BARDET, G., “Les échelons Dit principe van schalen, die hij 4. […tegen de chaos], BRUNFAUT, F., La communautaires dans les ‘communautaire echelons’ noemt, Condition Municipale, éd. Le Travail, agglomérations urbaines”, in Pierre sur is volgens Bardet de enige garantie Verviers, 1951, pp. 382-389. pierre. op. cit., pp. 233-249. voor de ontplooiing van ieders per- 5. Deze aanbevelingen vormden een soonlijkheid, terwijl de menselijke ‘geheel’ waarvan de onderdelen elkaar wederzijds aanvullen. Het is dus wel mislukking van individualistische degelijk op dit ‘geheel’ dat erkende wegen – ‘de kleine villa’ – en collec- maatschappijen zich inspireerden voor

124 Afb. 10 Foto van Vällingby, in 1958 gepubliceerd in het Belgische tijdschrift La Maison nr1, 1958 (© GOB).

Janssens kan zich dus alleen maar verheugen over de beslissing van het Bestuur der Wegen om de A9 snel- weg – die nooit werd aangelegd –tus- sen Brussel en Kortrijk te laten uit- komen op de Maurice Carêmelaan22, die parallel ligt aan de Marius Renardlaan, aan de andere kant van het Vijverspark. Voor de steden- bouwkundige maakte deze toegang tot de snelweg van de Vijverwijk de ‘Porte Verte du centre périphérique.’23 Omwille van haar perfecte aanslui- ting op het centrum en het oosten van Brussel via de Van Paepsemlaan en Afb. 11a en 11b op het hinterland, was de gemeente Het Westland Shopping Center, kruispunt tussen de as van de Broekvallei en visuele Open Monumentendagen Open Anderlecht dus voorbestemd om te verbinding met Sint-Guido, en die tussen de sociale woonwijk van het Scheutbos en de wijktuin van de Itterbeeksesteenweg, met een basisschool, twee sportclubs worden bevorderd tot ‘onder-hoofd- en een speelplein (11a : In Westland Shopping Center à Anderlecht, Archief van het stad’ in het westen. Fonds Groupe G.I.B., farde 25Z486 ; 11b : OWTP_460035 © Min. OW, Regie der Gebouwen).

Deze positie van de optimale afstand markten die een afdeling voeding nale vereniging voor stedenbouw en was niet alleen interessant voor de en niet-voeding met zelfbediening handel, opgericht in 1966. gemeentelijke overheid. Parallel aan combineerden met een enorme par- de opkomst van de immobiliënsec- king voor auto’s.24 Cauwe kende zijn Net als Janssens, was Cauwe zich tor in het midden van de jaren 1950, zaak: hij was tussen 1948 en 1981 bewust van de noodzaak om de cen- kende ook die van de distributie een in totaal 33 keer naar de Verenigde tra van de voorsteden27 te consoli- snelle evolutie, met de ontwikke- Staten gereisd25 en nam sinds 1956, deren, iets waarvoor de commer- ling van een eigen verdelingsmodel. het jaar dat ze begonnen, deel aan ciële centra dankzij hun specifieke De eerste supermarkt in Brussel de seminaries van Dayton over stedenbouw bijzonder goed voor in opende in 1957 haar deuren op het moderne merchandisingtechnie- aanmerking kwamen. De ontwikke-

Flageyplein onder de merknaam ken – geleid door Bernardo Trujilo ling van de commerciële centra in NR 023-024 - SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2017 Delhaize. Het was echter vooral zijn (1920-1971), die destijds als de België werd mogelijk gemaakt dank- historische concurrent GB – onder ‘paus van de moderne distribu- zij de afschaffing in januari 1961 van leiding van Maurice Cauwe (1905- tie’ werd beschouwd26. Cauwe was de wet Cadenas van 1937, die tot dan 1985), afgevaardigd bestuurder van ook voorzitter van de Association toe de kleinhandel had beschermd. GB Entreprises – die in België het belge des Grandes Entreprises de Dit sloot perfect aan bij de aanleg model van het Amerikaanse shop- Distribution (AGED) en van de denk- van de wijken van de groene gor-

pingcenter introduceerde, de hyper- tank URBANICOM, een internatio- del die toen volop bezig was. GB had ERFGOED BRUSSEL

125 Het park system van Anderlecht

naar de landschappelijke integra- tie van het park system in de struc - tuur van de stad en, in dit geval, in zijn symbolisch erfgoed (afb. 12) De zichtas profiteert van het vrije uitzicht over de Broekvallei, een riviertje dat door de oorspronkelijke dorpskern stroomde en waarlangs de Sylvain Dupuislaan parallel aan het handelscentrum werd aange- legd. Een voetgangersbrug over deze laan zorgt voor een verbinding die loodrecht op de zichtas loopt, Afb. 12 tussen de modernistische soci- Talud, vijvers en viaducten die bewust werden ingezet om een continuïteit in het landschap ale woonwijk van het Scheutbos en te creëren tussen het domein van de Pede en de Anderlechtse groene kroon, of om dit te beschermen tegen het verkeer van de ring (Oude foto van de voltooiing van de werken van de wijktuin van de Itterbeekselaan, de ring (© Archives de la Faculté d’architecture de l’ULB, Fonds Janssens, doos 5 ‘Pede’). en vormt dus op deze manier een voortzetting van het park system. geanticipeerd op de aanpassing van de overheid om te komen tot een de wet door in de voorsteden terrei- ‘perifere commerciële stedenbouw’, nen aan te kopen,28 waaronder één in naar het voorbeeld van de satelliet- EEN TER KAMERENBOS de toekomstige Vijverwijk. De Regie stad Vällingby (1957) (afb. 10). Dit han- ONTWERPEN VOOR had het perceel tegen een erg voor- delscentrum was het resultaat van DE ARBEIDER: DE delige prijs verkocht, want ze wilde een publiek-private samenwerking OPERATIONELE DIMENSIE van deze gelegenheid gebruik maken in de periferie van Stockholm waar- VAN HET PARK SYSTEM om een perfecte timing te verzeke- mee zowel Cauwe als Jean-Pierre De ren tussen de bouw van woningen, de Bodt, de eerste directeur van Devimo, De aanleg van de Vijverwijk is een aanleg van groene zones en gemeen- vertrouwd waren. Ook Janssens refe- perfecte illustratie van de verschil- schappelijke voorzieningen en de reert aan Vällingby in zijn reflecties lende niveaus die het park system commerciële infrastructuur (afb. 9).29 over de nood aan een commercieel wil articuleren als openbare ruimte, De hypermarkt was voor GB een een- centrum voor zijn Groene Poort van typisch voor het Anderlechtse voudig, economisch, financieel weinig Anderlecht. gedeelte van de groene gordel. In risicovol model. In september 1961 het park zijn alle wijkvoorzienin- opende het bedrijf twee vestigingen Westland (afb. 11a en 11b). is dus gen gegroepeerd. De vorm van het in de Brusselse agglomeratie, een in het resultaat van een gemeen- park opereert op een gemeentelijke Anderlecht en een in Oudergem, in schappelijke visie op een voorzie- schaal, vermits het de laan volgt die een geografisch symmetrische posi- ning die centraal ligt in de perife- de toegangsweg tot de A9 had moe- tie op de kruising van een stedelijke rie en aanvankelijk gedacht was ten worden en dus expliciet via het invalsweg en een ringweg. als een groot complex met winkels Astridpark naar het burgerlijke en en woningen.30 Beide functies zou- culturele centrum van de gemeente In een tweede fase ontwikkelde de den uiteindelijk gescheiden worden, rond het Dapperheidsplein, het groep samen met de Galeries Anspach maar wel langs een gemeenschap- Erasmushuis en de collegiale Sint- via het samenwerkingsverband pelijke as worden georganiseerd. Guidokerk leidt. In de andere rich- Devimo een tweede, uitgebreider type Het shoppingcenter loopt verder in ting gaat het park onder de ring door shoppingcenter dat resulteerde in het een promenade waarlangs flatge- en vloeit het daar over in de groene Woluwe Shopping Center (geopend bouwen werden opgetrokken. Deze zone van de Pede, waardoor het in 1968) en het Westland Shopping promenade is visueel georiënteerd een regionale dimensie krijgt. Deze Center (geopend in 1972). Hoewel op de klokkentoren van de colle- zone, die aanvankelijk louter grond- Cauwe zich volop inspireerde op het giale Sint-Guidokerk, die het cul- reserve was, bood de gelegenheid Amerikaanse model, wilde hij abso- turele en sociale centrum van de om de verdeling van de grote parken luut de daarmee verbonden risi- gemeente markeert. Net als voor rond de Brusselse agglomeratie31 co’s op stedelijk verval vermijden. het Scherdemaalpark, getuigt deze evenwichtig uit te bouwen. Met zijn Daarom werkte hij nauw samen met visuele verbinding van een streven 75 hectare werd het een ‘een heus

126 het Vijverspark verdwenen en werden een waterfront en een voortzetting vervangen door lange viaducten; in de van het park system. Het was de enige richting van Scherdemaal werden ze operatie in het kader van het park sys- dan weer verhoogd om een anti-ge- tem die niet conform was aan de bro- luidsmuur te vormen. De ingrijpende chure van 1963 waarin de verschil- grondwerken werden benut voor de lende nieuwe wijken van Anderlecht aanleg van het sportcentrum, op kos- werden voorgesteld. ten van het ministerie van Openbare Werken,33 maar ook voor die van de Deze brochure, gesteund door bur- stormbekkens die mee zorgen voor de gemeester Bracops, ondertekend verbinding van de verschillende wijk- door Messin, maar volledig gete- tuinen met het complex van de Pede kend door Janssens, geeft uitleg Afb. 13 (zie afb. 2). over het gemeentelijk grondbeleid Cover van de brochure Groen Anderlecht dat met het park system verbonden van 1963, verspreid onder de bewoners van de gemeente om het park system voor Het behoud van de Pede als semi-ru- was. Het was een beleid dat in de te stellen. Het toonde duidelijk de ambitie raal gebied is inderdaad ook belang- eerste plaats gericht was op de aan- om de landelijke zone van de Pede te integreren binnen het geheel aan grote rijk voor het waterbeheer. De vallei leg van groene ruimten, waarover Brusselse parken (© GOB). van de Neerpedebeek wordt gebruikt regelmatig positief verslag werd als systeem voor beheer van afvloei- uitgebracht in de gespecialiseerde Ter Kamerenbos’32 (afb. 13) voor de end water dat al in 1911 werd ont- Belgische pers. De stadsontwikke- Anderlechtse arbeidersbevolking. worpen en bestaat uit een paternos- ling van de gemeente was inderdaad ter van wachtbekkens, waarvan de systematisch de hefboom voor de Landbouwactiviteiten die bewaard grootste uitgebreid moest worden om aanleg van parken. In objectieve cij- bleven dankzij de beslissing om de er watersport te kunnen beoefenen.34 fers is dat: 74 hectare in 1962 tegen- verstedelijking van de zone te bevrie- Een ander bekken vangt het water van over 29 in 1945, met een streefdoel zen, dienen als achtergrond voor een de ring op, terwijl de bekkens van het van 200 hectare in 1985, voor een uitgestrekt openluchtsportcomplex, park langs de Marius Renardlaan, bevolking die toen op 120.000 inwo- de belangrijkste infrastructuur in het die dezelfde vallei volgen, wachtbek- ners werd geschat, wat neerkomt park. De locatie van deze uitrusting kens zijn die stroomafwaarts van de op 17 m2 groene ruimte per inwoner. in de nabijheid van de ring berust op erg verstedelijkte wijk Veeweide over- Voor Janssens moesten deze ruim- een weldoordachte logica. Naast het stromingen moeten voorkomen.35 ten inderdaad voor elke bewoner toe- Open Monumentendagen Open feit dat deze sportterreinen dichtbij Hier komen grote wegen naar de ring gankelijk zijn,36 de bewoners van de de woonwijken liggen, zijn ze eigenlijk en invalswegen samen aan de grote oude 19de-eeuwse wijken inbegre- geïntegreerd in de aanlegzone van de rotonde van de Bergensesteenweg. pen. Het bestuur spande zich vanaf ring rond de hoofdstad. Het tracé van De rotonde voert naar de nieuwe Van begin jaren 1950 ook in om met de deze snelweg dat in 1949 werd vast- Paepsembrug, en via de brug naar hulp van nationale subsidies te strij- gelegd, volgt in Anderlecht dat van de een nieuwe industriezone die op de den tegen verkrotting en om wijk- Grote Ringlaan. Deze werd in het inter- rechteroever van het kanaal werd tuinen aan te leggen via de sanering bellum als ruggengraat van de stads- aangelegd dankzij nationale subsi- van dichtbebouwde huizenblokken.37 ontwikkeling van Anderlecht ont- dies volgens de wet van 8 juli 1959 Terwijl deze saneringen aanvankelijk worpen maar werd een barrière van voor de regionale economische ont- nog geïsoleerd plaatsvonden, wer- onoverkomelijke taluds die het grond- wikkeling. Zo kwam er op de linker- den ze vanaf begin jaren 1960 geïnte- gebied in twee sneed en elke ontwik- oever ruimte voor de uitbreiding van greerd in het park system. Dit diende keling in het resterende gedeelte in het de wijk Veeweide met de wijk Aurore, als operationele gids voor stedelijke westen, en vooral de toegang tot het een complex van flatgebouwen in een vernieuwing of voor de opvolging van

domein van de Pede, belemmerde. Ter groene ruimte. Het complex is opge- al uitgevoerde operaties, zoals Porte NR 023-024 - SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2017 compensatie verkreeg de socialisti- trokken rond een nieuwe gemeente- de Paris, op het Albert I-plein langs sche burgemeester Henri Simonet van school. Zijn geometrie volgt niet de de Bergensesteenweg, die met de Jos de Saeger, minister van Openbare as van het kanaal, omdat hier een linkeroever is verbonden via de wijk Werken, dat het ontwerp voor de kanaalhaven voor de pleziervaart van de toren van Les Goujons en een ringovergang in Anderlecht aan zijn voorzien was, die echter nooit werd ketting van kleine parken en squares gemeentelijke diensten werd over- uitgevoerd. Deze wijk moest de eer- doorheen de nieuwe industriezone.

gelaten. De taluds tussen de Pede en ste stap zijn in de ontwikkeling van ERFGOED BRUSSEL

127 Het park system van Anderlecht

CONCLUSIE sluiting te vinden bij de weidse land- 9. BARDET, “Urbanisme”, geciteerd schappen van het Pajottenland, zijn door MESSIN, G. en JANSSENS, Vert Anderlecht, 1963, p. 25. Het Anderlechtse park system is dus westelijk hinterland. 10. Toespraak door Georges Messin bij de niet alleen een ensemble van groene opening van het park van Scherdemaal ruimten. Het kan evenmin samenge- Vertaald uit het Frans, op 19 juni 1964, Archives de la Faculté vat worden als het louter samengaan citaten op pp. 175-176 d’architecture, Fonds Janssens, doos 7 “Scherdermael”. van gemeenschappelijke belangen van de verschillende actoren in de ste- 11. Braem zet zijn ideeën over NOTEN socialistische stedenbouw in België denbouw. Het is de belichaming van uiteen in het pamflet Het lelijkste land een geïntegreerd stedenbouwkun- ter wereld, Davidsfonds, Leuven, 1968. 1. Zie hierover: LELOUTRE, G., “Een dig beleid, dat als een gids fungeerde gemeenschappelijke cultuur. 12. Net als Braem had Janssens in het bouwen of de vernieuwing van De Brusselse gemeentelijke een hekel aan individuele tuinen de stad, en dit op lange termijn; een stedenbouw: in overleg bouwen aan en stedenbouw gebaseerd op de een hoofdstedelijke agglomeratie”, in burgerlijke kleine eigendom. Hij katalysator van de vernieuwing en Erfgoed Brussel, nr. 18, Brussel, april ventileerde deze opvattingen ook renovatie van de gemeente, met een 2016, pp. 20-39. expliciet in zijn contacten met de voor de Belgische context uitzonder- gemeentelijke overheid wanneer hij de 2. MESSIN, G. , Problèmes fonciers: grondpolitiek en de ontwikkeling van de lijke ruimtelijke coherentie en een l’exemple d’Anderlecht, éd. Art et Vijverwijk verdedigde. (JANSSENS, J., integratie van verschillende functies Technique, Brussel, 1964. ‘Begeleidende nota bij het rapport over en typologieën. Het is interessant om 3. ARON, J., Théorie et pratique de la het beleid inzake de groene zones in de Vijverwijk van 22 maart 1966, gericht vast te stellen hoe het park system spéculation foncière, Fondation Joseph Jacquemotte, Brussel, 1973. aan de schepen, 24 maart 1966, p. 4). verschillende periodes overbrugt: het 13. In 1974 bracht Amelinckx Scherdemaal, waarvan de bebouwing 4. MESSIN, G., “Anderlecht, commune d’avant-garde”, in Cahiers de 3.200 woningen op de markt, wat nog een erfenis is van de principes l’urbanisme communal, nr. 1, éd. Art et neerkomt op 4,82 % van de totale van lage dichtheid van de tuinwijken, Technique, Brussel, 1956, p. 9. productie in België en 5,54 % van de totale productie van de privésector. vervolgens het Vijverspark, Aurore 5. Inleiding van de informatiebrochure Alleen al voor de Brusselse en Westland, op het hoogtepunt van voor de bewoners, opgesteld door agglomeratie bouwde het bedrijf de ontwikkeling van goed bereikbare Georges Messin en in 1963 verspreid, ongeveer 1.470 woningen, wat meer Vert Anderlecht, p. 9. is dan de hele productie door de woningen opgetrokken door privéka- openbare sector (1.105 eenheden) pitaal, tot aan nog niet gefinaliseerde 6. VAN DER HAEGEN, H., Anderlecht en een derde van de privéproductie en zijn recente ontwikkeling, operaties aan de andere kant van het (4.339 geregistreerde eenheden). cursusnotities, KULeuven, 1982. Bronnen: Bulletin national du Logement, Vijverspark. Ondanks het duidelijk 7. Octave Coenen kende Wurth en Victor 8, Échos de la Bourse van 20 juni 1975. postmoderne profiel met klassieke Bure, de hoge functionarissen van 14. Over de specifieke actie van Jean- accenten, zetten deze in de eerste AUAT, goed. Hij volgde dan ook van Florian Collin, oprichter van Etrimo, schetsen voor de uitwerking van de nabij het congres over stedenbouw en François Amelinckx en over de dat de Belgische Federatie voor bestemmingsplannen het idee van popularisering van hun model, zie Stedenbouw en Woningwezen BROES, T., DEHAENE, M., “When een groene ruggengraat voort. onder voorzitterschap van Bure the market produced housing for the organiseerde. De informatie over greatest numbers: the short-lived de carrière van Charles de Coster Los van de ruimtelijke en operatio- optimism of private property tycoons in werd opgetekend tijdens een gesprek post-war Belgium”, in coll., Optimistic nele dimensie voor de structurering met hem op 30 oktober 2012. De Suburbia. Large housing complexes van de gemeente, hebben de groene informatie over Jef Janssens is for the middle-class beyond Europe, afkomstig uit een informeel gesprek Lissabon, 20-22 mei 2015. ruimten van Anderlecht een com- met hem kort voor zijn overlijden en plexe functionaliteit, zowel op sociaal, uit zijn persoonlijk archief dat zijn 15. De appartementen van Amelinckx technisch als gezondheidsvlak. Dit weduwe Fientje toevertrouwde aan werden bij de middenklasse en de Archives de la Faculté d’Architecture kleine zelfstandigen populair als wordt gearticuleerd in een netwerk en dat daar verzameld is in het Fonds beleggingsproduct, volgens het van groene ruimten op niveau van het Janssens. De jaren van inschrijving adagium ‘een Amelinckx voor de oude geheel van de tweede westelijke gor- aan het ISUA zijn afkomstig uit het dag’, THEUNIS, K., De zoektocht naar inschrijvingsregister van het ISURU een Belgisch woonproject, 1965-1975, niet del, waarvan we vandaag het poten- (Institut Supérieur d’Urbanisme et de gepubliceerde doctoraatsverhandeling, tieel kunnen meten aan de hand van Rénovation Urbaine, dat werd opgericht KULeuven, Burgerlijk Ingenieur- het park system. In zijn geheel gezien, na de hervorming van het ISUA). Architect, Leuven, p. 96. vormt deze groene gordel de bewust 8. Ganshoren en Jette zijn de twee enige 16. Deze evolutie steunde op de ontworpen rand van een agglomera- gemeenten van de agglomeratie die naoorlogse spectaculaire verbreding hun APA lieten goedkeuren door de van de mogelijkheden van het tie die tot een Gewest is uitgegroeid regering. Dat van Anderlecht bleef een hypothecair krediet, onder impuls van en tegelijkertijd erin slaagt om aan- intern document. de bouw van collectieve gebouwen, die

128 mogelijk gemaakt werd door de wet van 28. GRIMMEAU, J.-P., op. cit. The park system of 1924 over mede-eigenaarschap, en van Anderlecht. Construction of de optimalisering in dezelfde periode 29. JANSSENS, J., Nota voor de schepen van de technologie van gewapend beton. betreffende het beleid rond de groene a public space for Brussels’s zones in de Vijverwijk, 22 maart 1966, green ring 17. COLLIN, J.-F., “L’appartement dans un Archives de la Faculté d’architecture de parc”, in Comment devenir propriétaire, l’ULB, Fonds Janssens, doos 5, farde 2 brochure uitgegeven door Etrimo voor “Politique des espaces verts”. At the end of the Second World de 25ste verjaardag van het bedrijf, War, the municipalities to the AAM, Fonds Collin, 1960. 30. Janssens beschrijft het project op deze manier in een technisch rapport, west and north of the city of 18. LORIS, Ch., Les Entreprises Amelinckx s.d. (begin jaren 1990) in verband met Brussels, were only very partially s.a., eindejaarsverhandeling onder het Bijzonder Plan van Aanleg “Vallée impacted by the urbanisation leiding van Jacques Aron, ENSAV La du Broeck”, Archives de la Faculté Cambre, Brussel, 1976, p. 45. d’Architecture, Fonds Janssens, doos associated with the growth of the “Anderlecht”, farde “Projet de Plan capital. Nevertheless, these same 19. “Quand le bâtiment va… et quand il ne Particulier d’Aménagement: Vallée du municipalities were extensively va pas”, interview met René Blijweert, Broeck”. afgevaardigd-bestuurder, directeur covered by building alignment generaal van de nv. Amelinckx, in 31. Het Anderlechtse beleid moet op plans, which the municipalities Bâtiment, 100, september 1975, pp. 59-66. regionale schaal worden bekeken. Messin en Janssens benadrukken themselves had prepared. 20. Tekst van een commerciële brochure meermaals en vooral in de brochure Everything was therefore in place van de s.a. Constructions Rationnelles Vert Anderlecht van 1963 de for development of the Brussels Modernes, Archives de l’ULB, Fonds De voortrekkersrol van de actie van de Coster. gemeente die, als er eindelijk een urban area to occur organically 21. JANSSENS, J., Note sur l’avenir planning op schaal van de agglomeratie via spacious residential d’Anderlecht, s.d., Archives de la Faculté zou komen, als speerpunt zou neighbourhoods. fungeren. Janssens vergiste zich d’architecture de l’ULB, Fonds Janssens, However, in the immediate doos 4, farde 5, p. 8. daar trouwens niet in, want hij werd in 1976 lid van de Groupe technique de aftermath of the war, conditions 22. Nadat de werken waren begonnen voor l’Agglomération de Bruxelles, belast dramatically changed. Firstly, the de aanleg van de verkeerswisselaar met de studie van de BPA’s (bron: op de ring van Brussel, werd het persoonlijke handgeschreven nota’s legal framework for controlling project voor de snelweg A9 uiteindelijk van Jef Janssens, Archives de la the urbanisation process was opgegeven. Faculté d’Architecture de l’ULB, Fonds completely reformed, with the Janssens, doos 1, farde 1). 23. JANSSENS, J., Note sur l’avenir focus no longer on alignments but d’Anderlecht, op. cit., p. 9. 32. JANSSENS, J., Note sur l’avenir instead on functional planning via d’Anderlecht, op. cit. 24. Voor een volledig overzicht van de zoning and determining exact size geschiedenis van de vestiging van 33. Brief van J. Janssens aan J. Simonet, for constructions. This framework

shoppingcenters in Brussel, zie burgemeester van Anderlecht, Monumentendagen Open VANHAELEN, Y., LELOUTRE, G., van 6 januari 2004, Archives de la encouraged the municipalities “Shopping centres as catalysts for new Faculté d’Architecture de l’ULB, Fonds to revise the form to be given to multifunctional urban centralities: Janssens, doos 5 “Pede 3”, farde 4 their future development and the case of two shopping centres “Parc de la Pede”. around Brussels”, in AVERMAETE, T. contributed to the widespread en GOSSEYE, J. (red.), Shopping Town 34. Brief van J. Janssens aan J. Simonet, use of the green city model, with burgemeester van Anderlecht, Europe, 1945-1975. Building Collectivity buildings freely located within in Times of Corporate Modernity, van 6 januari 2004, Archives de la Bloomsbury Academic, Londen, 2017, Faculté d’Architecture de l’ULB, Fonds park settings. Secondly, the pp. 51-64. Ik wil Yannick Vanhaelen Janssens, doos 5 “Pede 3”, farde 4 involvement of private actors “Parc de la Pede”. bedanken voor het uitpluizen van het in urbanisation evolved from fonds GIB in de archieven van de ULB 35. JANSSENS,, J., Begeleidende nota land development towards en het ter beschikking stellen van zijn bij het rapport over het beleid inzake nota’s en documenten. de groene zones in de Vijverwijk van property development, which 25. GRIMMEAU, J.-P., “Un anniversaire 22 maart 1966, gericht aan de schepen, fundamentally altered the type of oublié: les premiers hypermarchés 24 maart 1966. construction and its relationship européens ouvrent à Bruxelles en 1961”, 36. JANSSENS, J., Nota voor de schepen with planning. in Brussels Studies, nr. 67, 2013. betreffende het beleid inzake de groene These two changes resulted zones in de Vijverwijk, 22 maart 1966, NR 023-024 - SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2017 26. Deze seminaries van National Cash in an entirely different face to Register werden tussen 1957 en Archives de la Faculté d’architecture de 1970 georganiseerd en brachten in l’ULB, Fonds Janssens, doos 5, farde 2 the urbanisation of the western totaal bijna 11.000 zakenmensen uit “Politique des espaces verts”. outer ring, that of the green ring, de hele wereld samen. In THIL, E., 37. Een beleid voorgesteld door Bracops of which Anderlecht is a model Les inventeurs du commerce moderne, en Messin in de brochure “Anderlecht example. Arthaud, Paris, 1966. commune d’avant-garde”, uitgegeven 27. CAUWE, M., R.U.M., nr. 10, 1966, in 1956.

pp. 253-261. ERFGOED BRUSSEL

129 bestaat. Alleen de kamers beneden meestal ‘zenuwpijn’ wordt genoemd en de favorieten zijn geworden van liefheb- worden bewoond. Op de zolder worden die vaak geen andere oorzaak heeft dan bers van kamerplanten, en dat vrijwel in CITATEN de berkentakken opgeslagen bestemd de onafgebroken inwerking van een met alle huizen een combinatie van verschil- p.19 voor de uitoefening van het enige beroep geurige substanties verzadigde lucht op lende soorten begonia’s de vensterban- waarvan de inwoners leven. Het gebrek het organisme.” – “Bijzonder gevaarlijke ken sieren. De B. Rex heeft daartussen “een verrukkelijk labyrint van schilder- aan verluchting is bijna algemeen, de bloemen […]” natuurlijk een plaatsje gevonden en ge- achtige hoekjes en talrijke wandelpa- vensters worden nooit geopend en vaak dijt er uitstekend.” den; een glooiende tuin, geheimzinnig, p.53 komt het licht naar binnen langs een in “Genieten van een mooi schilderij of een grillig, klimmend en dalend [...] in één “… dat de ziel verheft naar de Schepper de muur verankerde ruit (...). Deze hui- mooie palm, dat komt op hetzelfde neer, woord een levend en triomfantelijk pro- zen worden van elkaar gescheiden door van al wat bestaat.” test tegen de natuur met rechte hoeken dat is de verhevenheid van onze intelli- lange smalle gangen, een soort van ste- p.54 gentie onderdompelen in al wat God en en met de liniaal getrokken wegen uitge- gen met open riolen waarlangs alle re- “…op een zowel rijke als aangename de kunst aan grootsheid en waardigheid vonden door Le Nôtre voor heren in rok genwater en huishoudelijk afvalwater manier antichambres, vestibules en hebben geschapen.” en dames met sleepjurken” wegvloeit.” bordessen siert.” “Een van de wonderen van de sierteelt p.22 p.40 “… zonder bang te moeten zijn om het in Europa, met zijn prachtige palmen die “Het eerste document dat bij mijn weten “Ons kleine huis is charmant en zeer behang en de vloerbekleding van de ka- daar in volle grond groeien [...] Zelfs de zijn aanwezigheid attesteert, is de figu- ruim, het is ideaal voor ons. We hebben mer te beschadigen.” meest ervaren botanici staan vol bewon- ratieve kaart van de goederen van de Ter twee mooie kamers beneden, een zeer dering voor deze schitterende planten.” “…als scherm dienend tussen nieuws- Kamerenabdij, uitgevoerd door landme- grote en zeer nette kelder (wat zeldzaam gierige voorbijgangers en mensen die p.58 ter G. Couvreur in 1717. In die tijd was de is voor een kelder), twee kamers boven linde, te oordelen naar de tekening, wel- binnen zitten.” en een grote zolder die zeer geschikt is “De grote, indrukwekkende en majestu- licht meer dan honderd jaar oud…” voor Rik om een atelier van te maken, p.55 euze exemplaren met hun kronen met talrijke, krachtige bladeren […] zijn per- p.26 een mooie koer en een mooi tuintje met “Vrijwel overal zijn vensters met dubbele een appelboom en een perenboom met fect geschikt om een prachtig cachet “Dit is de krachtlijn van mijn plan: het ramen te zien, waartussen in de winter twee kleine peren. Ook onze kleine ap- te geven aan wintertuinen. De minder nieuwe park moet het imposante en schitterende bloemen staan, waarvan pelen doen het goed!!! We huren dat al- grote exemplaren zijn eleganter en zijn statige karakter bewaren van het oude zowel de voorbijgangers als de bewo- les voor de prijs van 18 frank per maand. gegeerd voor salonserres, want ze zijn woud, dat een grillig terrein bedekt met ners van de appartementen genieten.” We zijn op tien minuten gaans van de gemakkelijk te kweken en het is geen een prachtig hoogstammig bos met “…onderdak aan kleine planten, aan lilli- tram die ons voor 15 centiemen naar de grillige plant. De kleine exemplaren, […] dicht kreupelhout. Daartoe zal ik zo wei- put-exemplaren die het beeld creëerden stad brengt… Sinds ik hier woon ben ik zijn al even gegeerd, ofwel voor korven nig mogelijk ontbossen… Ik zal niet aan van een tuin gereduceerd tot de kleinste anderhalve kilo aangekomen en mijn ge- gebruikt als tafelstukken, of voor mini- het bos raken als daar geen zwaarwich- proporties.” atuurtuinen die onze salons opvrolijken tige reden voor is.” zondheid gaat veel beter” p.56 en de blik strelen, door ons te herinne- p.50-51 p.33 ren aan de schoonheid en schittering “Er zijn er die het heel goed doen in ap- “Al diegenen die van de plantenhandel van de natuur.” “Het is een zeer mooi jachtgebied be- partementen, in grote of kleine aquari- leven.” “Aan hen de eer […] als ze zeker p.59 volkt door rood- en andere soorten wild” ums die men vandaag de dag zo aardig zijn van een overwinning, want voor hen maakt, en die gevuld met water, planten “…vaak verbleven heeft, zowel bij dag als is een medaille geen ijdele eer; het is “Vooral als een lange winter ze dat kwij- en soms ook goudvissen en andere wa- nende uitzicht heeft gegeven, dat bijna bij nacht, in zijn residentie in Bosvoorde, reclame, het is een uithangbord, het is terdieren, salons opvrolijken en zuive- alle kamerplanten in de lente hebben.” waar hij zijn jachtpartijen hield.” een gelegenheid om hun waren te ver- ren.” p.36 kopen.” “…alle liefhebbers met een teer “… zonder te verwelken tijdens hun hart.” “De geleerde liefhebber.” “Die veel plezier beleefden aan het op bloeiperiode onze salons kunnen sie- “het majestueuze zicht van de de voet volgen van deze vegetatie die we ren.” Molenvijver en de kom van Bosvoorde “Bijna alle amateurs van deze categorie normaal gesproken niet te zien krijgen.” gelegen in een adembenemend decor: hebben een dikke buik en een bril.” “De “…vrij goed bestand waren tegen gebrek het weidse wateroppervlak, de omrin- praktische amateur die samen met een “Voor de studie van zee- en zoetwater- aan zorgen, wat meestal het grootste gende heuvels, aan de rechterkant om- halve of een kwart tuinman zelf met zijn wezens in hun relatie tot waterplanten.” gebrek is bij veel liefhebbers.” “…liefheb- zoomd door prachtige dennenbossen blanke handen in zijn kleine serre zijn “…waarvan het frisse groen een vrolijke bers die in een kamer slechts een kleine met oude schilderachtige stammen planten bepotelt.” “Verwaande ama- en fraaie kleur in het water zal doen plank ter beschikking hebben.” Open Monumentendagen Open afgewisseld met beukenbosjes; op de teurs – zij die hun tuinman zijn zin laten weerspiegelen.” p.67 achtergrond weerspiegelen de oude doen.” p.57 “Vrije ruimten creëren of behouden met witte huizen van Bosvoorde langs de “De echte amateur. Er zijn er niet veel “…versiering voor één dag die zich natuurlijke begroeiing, in het belang van Terhulpensesteenweg zich in het water; van deze soort: iemand die door een weelde permitteert, die men de avond de esthetiek en de hygiëne” daarboven verheft zich in de verte een lange praktijk is ingewijd in de geheimen voor een feest, enkele uren voor het bal, afgeronde heuvel met bewerkte velden en kneepjes van het vak.” p.68 en ten slotte, als afsluiting van de hori- voor veel geld construeert, en die de “Dit netwerk van wegen dient niet als zon en aanvulling op de woudgordel die “Er is echter een frappant feit – een te- tuinmannen-decorateurs de volgende afvoer, het is uitsluitend bestemd om de kring van heuvels bekroont, de in ne- ken van de publieke welvaart en de dag weer weghalen, zoals dat met thea- te wandelen en moet worden bezaaid vel gehulde, hoog oprijzende bomen van zachtheid der zeden – en dat is de ge- terdecors gebeurt.” weldige expansie van de voorliefde voor (type golfgazons) voor het uitzicht [...]. het eigendom van de graaf d’Ursel.” “Het is veel moeilijker om planten te bloemen. Loop door de nieuwe wijken Het grote voordeel van gras is ten eerste kweken in een appartement dan in een p.38 van de hoofdstad en in elke straat zie je het fraaie uitzicht (grote Engelse par- serre. Dat is begrijpelijk: in appartemen- voor vele vensters mooie bloemen; deze ken, bezoeken aan Kew); daarenboven “Bosvoorde verfraait, Bosvoorde breidt ten probeert men immers precies dat voorliefde is zo snel verbreid geraakt, wordt het aanmaken van stof vermeden, uit, Bosvoorde beweegt, Bosvoorde te vermijden wat men in serres wil pro- dat ze zelfs journalisten heeft aange- dat bomen bevuilt en modder geeft voor heeft zijn muziekschool, zijn dagblad; voceren. In zijn woning spant de mens stoken, want, zonder het te beseffen of wandelaars.” Bosvoorde is echt een grote stad….de zich in om zich te omringen met ge- te merken, stond ik op een zondag plots oude, vuile en ongezonde arbeiderswijk zonde, zuivere en droge lucht, en daarin “De vrije ruimten en de gevari- voor de poort van de Kruidtuin.” van de zogenaamde Bezemhoek, die heeft hij gelijk. Maar hij denkt er niet al- eerde landschappen die door het gemeenschappelijke verblijfplaats van p.52 tijd aan dat diezelfde lucht die zo goed is Arboretum ontstaan zijn, maken van houtdieven en vernielers van ons nati- voor hem, niet altijd geschikt is voor zijn het Kapucijnenbos een echt aangename “Onder de bloemen die meestal worden onale woud; dat bolwerk van microben dierbare planten. Het is dus praktisch wandelplek [...]. Er bestaat niets gelijk- gekweekt voor salons of boudoirs, zijn die allerlei besmettelijke ziekten ver- onmogelijk dat planten in appartemen- aardigs in de omgeving van de hoofd- spreiden en voortdurend de voornaam- er die ongezonde geuren verspreiden, stad, want het Terkamerenbos wordt ten zo lang mooi en gezond blijven als in NR 023-024 - SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2017 hoe sterker of aromatischer, hoe onge- ste bronnen van de Woluwe en van de een serre. Indien men echter de soorten te druk bezocht om de liefhebbers van zonder. We kennen niets dat schadelijker vijvers van Bosvoorde en Oudergem be- goed uitkiest, kan men het aantal ont- open ruimte een even rustgevende en is dan wat deze bloemen uitwasemen; zoedelen.” goochelingen beperken.” natuurlijke omgeving te bieden.” ze charmeren, ze bedwelmen met hun p.39 pp.68-69 verfijnde maar misleidende geuren, en “Het is eigenlijk niet te geloven en noch- “Bijna geen van deze huizen heeft een uiteindelijk verstoren en verzwakken ze tans hebben we het gezien, we hebben “Ten eerste moet men een algemene stenen vloer, het is onmogelijk er water het zenuwstelsel. Hoeveel mooie dames hun schoonheid bewonderd, al die plan- regel naleven, een afgeleide van een te gebruiken om schoon te maken want zijn er niet die, constant opgesloten in tenmozaïeken waarvan het geheel een natuurwet die een landschapsarchitect het zou onmiddellijk worden opgeslorpt hun met geurige bloemen getooide sa- verrassend effect heeft. Je zou op je nooit mag overtreden om niet in zinloos- door de aarde, die reeds doordrenkt is lon of boudoir, symptomen van slaap- knieën vallen voor die eigenaardigheden heid te vervallen en een banaal, hetero- van de dagelijkse activiteiten in het ge- wandelen beginnen te vertonen, of lij- van de natuur […]. We hebben gezegd dat geen en tegennatuurlijk werk te creëren. zin, dat meestal uit vier à vijf personen den aan een irritatie van het gestel die in België, en vooral in Brussel, begonia’s Dat is de wet van de natuurlijke habitat ERFGOED BRUSSEL

175 Citaten

van de planten. De dendrologie en de dankzij hem kan de edelweiss, dit kost- ëren. Het materiële werk voor de ver- Als ze niet sierlijk zijn, dan drukken hun plantkunde leren dat elke plant spon- bare stukje biscuit in Saksisch blauw, in vaardiging van de rotsen vergt smaak en lijnen toch beweging uit, het ongerepte, taan geboren wordt en groeit in het mi- bloemperken haar wat geheimzinnige handigheid van de arbeiders. Met kleine volume, ongenaakbaarheid, het onvoor- lieu van zijn voorkeur, waar alles aange- gratie tentoon spreiden…” rotsen worden grote rotsen gemaakt. ziene. Elke artistieke ziel aanschouwt ze past is aan zijn behoeften. Daaruit komt Met wat ervaring en zorgzaamheid leert vol bewondering. “Zij tweeën, samen met nog een aantal deze regel voort die de landschapsar- de arbeider de stukken in elkaar passen geniepiger exoten en planten met ge- pp.117-118 chitect verplicht de planten die hij ge- tot een homogeen geheel.” kleurde bladeren aangeplant in de prot- bruikt zo veel mogelijk onder dezelfde ‘gemeentelijke onderneming’, “voor elke serige mozaïeken die de fraaie boorden pp.106 groeiomstandigheden aan te planten als burger een uitgebreid gamma van mate- van de meeste grasperken thans ontsie- die van hun plaats van oorsprong, waar “Iedereen kent de grotsteen of fistu- riële voorzieningen te realiseren.” ren, hebben geleidelijk aan hun autoch- deze planten spontaan groeien.” leuze zandsteen die zo veel voorkomt tone zusters verjaagd van de plekken p.119 in de regio van Brussel. Het zijn harde, p.69 die ze van oudsher met hun vriendelijke witte siliciumafzettingen die onderaan “Een coherent parkensysteem, naar het glimlach verblijdden.” “schilderachtig geordend” de brusseliaanse laag voorkomen en voorbeeld van een aantal trans-Atlanti- p.83 zeer geleidelijk overgaan in de hoger ge- sche verwezenlijkingen.” “De heer Bommer, toen reeds hoogle- legen glanzende zandsteen. Onderaan raar aan de Université Libre de Bruxelles, “Sire, antwoordde Buyssens, dode bo- p.121 de afzetlaag is de fistuleuze zandsteen begreep de noodzaak van een dergelijk men worden nu eenmaal gerooid. De “…die garant staat voor de veiligheid van spoelvormig, zeer langgerekt, met re- arboretum voor de rationele studie van bomen die ik opnieuw heb aangeplant de kinderen en voor rust.” gelmatige vorm. Hogerop zijn de stenen de boomsoorten uit de gematigde stre- gedijen hier heel goed. Dat kan Zijne wegens hun veelheid aan elkaar geklon- “Leef niet zonder horizon, woon ook in ken die in ons klimaat kunnen leven, net Majesteit niet zeggen van de bomen die terd en vormen ze zeer onregelmatige ‘groene ruimten’” zoals de Nouveau Jardin Pittoresque in Hij in zijn eigen park heeft aangeplant…” blokken, voorzien van dikke punten en onze moderne tuinen alle bloemen uit “Doe zo voort, mijnheer, doe zo voort, als “…wat toelaat om vrijwel non-stop de soms eigenaardige gaten.” gematigde streken die bij ons gedijen je een oorlogje wilt…! Blijf onze open- stad te doorkruisen”. heeft willen bijeenbrengen.” bare promenades maar vernielen…” “De natuur is zo goed nagebootst dat “De nieuwe toegangswegen, daarin men amper kan geloven dat men voor p.76 “Men zal wellicht aanvoeren dat een ligt in deze periode van explosieve ex- een kunstwerk staat. De lange kloof in jonge plataan niet onder de grote tak- pansie van de hoofdstad de kans voor “Je stelt dus voor dat we op 10 augus- een van de zijden is een angstaanjagend ken van de oude kan groeien en dat men Anderlecht.” tus samen naar de Queyras vertrekken. zicht.” heeft gekozen voor een boom in volle Ik vind dat een geweldig idee en zal me p.125 groei, met een aardkluit rond de wortels pp.106-107 erop voorbereiden, als ik tegen dan ten- zoals dat nu gebruikelijk is. Dat deze iep “De groene poort van het perifere cen- minste niet in de gevangenis ben beland! “Deze merkwaardige concreties wer- hier is geplant lijkt me al even verwerpe- trum”. Jawel: men wil me aansprakelijk stellen den met diverse middelen nagebootst. lijk als zou men in een gotische kathe- p.134 voor de dood van een meisje dat tijdens Mijnheer Combaz, een bedreven rot- draal een oude zuil in deze stijl vervan- een windvlaag in het Terkamerenbos senmaker, zorgde eerst voor een ste- “De nieuwe maatschappelijke zetel van gen door een Toscaanse. Heb ik geen een tak op haar hoofd heeft gekregen. vige verankering met behulp van uit Glaverbel moet een perfect instrument gelijk en moeten we niet dringend in- […] Dus, tenzij ik in de gevangenis zit, zal het gewelf uitstekende ijzeren stangen zijn / opgewaardeerd door de gekozen grijpen? Niets in dit park is waardevoller ik je heel graag vergezellen op je plan- met een berekende lengte. Deze ijze- locatie / schitterend groen kader, gun- dan deze prachtige krans van platanen.” tenzoektocht op de Col d’Isoard […].” ren stangen werden aan de punt sa- stig voor de mens.“ p.84 mengevoegd zoals de hoeken van een “Volgens La Gazette heeft u onlangs ge- p.135 piramide en overtrokken met ijzergaas, heel terecht aangedrongen op bloemen “De Natuur maakt geen tuinen, net zo- waartussen verschillende lagen vloei- “mobielen in de vorm van grote glazen voor het Park. U gaat er daarbij blijkbaar min als de mens Natuur maakt. De bare cement werd gepompt tot het ge- klokken (…) en allerlei vormen van amu- van uit dat bloemen altijd geweerd wer- Natuur wordt gekenmerkt door de on- heel een homogeen blok vormde. Dit is sante (…) en andere toepassingen van den uit het Park. U vergist zich evenwel. belemmerde strijd van de elementen; een goede werkwijze, vooral dankzij het glas”. Alleen, u bent te jong om zich de tijd te deze strijd vrij spel laten [in onze parken lichte gewicht van de stalactieten; indien herinneren toen ze er wél nog stonden. en tuinen] zou in een onaanvaardbare p.138 ze zwaarder zouden zijn, zouden ze bij Zelfs de generatie die aan de uwe voor- chaos uitmonden” “…uit de aarde lijkt op te rijzen”; “…de het vallen ernstige ongevallen kunnen afging, herinnert zich dit misschien niet indruk te wekken van een harmonie die p.89 veroorzaken. Het nadeel is echter dat meer. Zo ver in de tijd gaat dit terug, zo niet bestaat”. de diverse draden en frames zichtbaar ver! Hoelang? Zeventig of vijfenzeven- “mooi stukje platteland in het mid- worden, wanneer stukken cement los- p.146 tig jaar [1845-1850]. Zoek dat maar eens den van de stad… de eigendom van alle komen.” op in de officiële documenten. Wanneer Schaarbekenaars” werd.” “…het geheel het interessante architec- werd de huidige grote vijver uitgegra- p.92 p.108 turale complex ‘Glaverbel’ omkaderend, ven? Op die plaats bevond zich vroeger een gunstig voorteken voor een monu- “Het uitwerken en uitstippelen van “Rotsen kunnen ‘beschilderd’ worden. een enorm bloemperk […]. De indeling mentale stadspoort van de Brusselse de nieuwe werken in het openbare Dit woord hoeft niet af te schrikken: het van het Park volgde een eigen logica. agglomeratie.” Josaphatpark, de plantsoenen, de squa- komt erop aan de stenen in een okerach- De drie grote lanen mondden uit op res, de lanen en de openbare pleinen van tige of groenige kleur met diverse nu- “de demografische uitbreiding met het het knooppunt gevormd door deze met de gemeente.” ances te bepleisteren met de volgende behoud van groene zones die (…) de bloemen beplante rotonde. Pas later, producten. Met de hierna vermelde ver- schoonheid vormen van deze gebieden toen Anspach [burgemeester van 1863 “de plannen en de lijsten van planten en houdingen verkrijgt met een olijfgroene aan de rand van het Zoniënwoud.”; “… tot 1879] ‘bossen’, speelpleinen en ont- bomen bestemd voor de versiering van kleur: 1 kilo rookzwart of Antwerps de niet te vermijden noodzaak om in de spanningsruimten wou creëren, kwam het park, de squares en de lanen moest zwart, 500 gram gele oker, 250 gram hoogte te bouwen.” men met de theorie op de proppen dat overmaken.” rode oker. Dit mengsel wordt aange- het statige karakter van het Park moest p.151 p.94 bracht of geklopt met een dikke kwast worden bewaard, zonder bloemen of an- «Mijn eerste benadering van een tuin is “was geen enkele bloem te zien… ge- of een fijne bezem. Om wat witte korrel dere versieringen…” nooit botanisch, maar zuiver abstract. schikte plekken waren waar de aanleg toe te voegen, mengt men er wat Blanc Ik redeneer in termen van volumes, rit- p.81 van een perk met geraniums, bloemriet de Meudon door; Veronesegroen levert groene vlekken op. Om deze stoffen te mes, texturen, kleurennuances. […] Pas “En beetje bij beetje verkondigt en ver- of andere zomerbloeiers een feeërieke fixeren gebruikt men in water opgelost wanneer de compositie in evenwicht is heldert Jules Buyssens, zoals alle grote toets tussen de mooie heesterpartijen aluinsilicaat. Te felle kleuren worden al en de structuur goed in elkaar steekt, kunstenaars, zijn stelling door zijn eigen zou vormen.” vlug door de vorst en de weersinvloeden wordt alles concreet. Het ontwerp stijl te scheppen. […] [Hij] houdt niet van p.103 verbleekt en opgelost, en de klimplanten wordt realiteit: dat kubistische volume makkelijke oplossingen, wat wil zeggen die een gedeelte van de rotsen bedek- wordt een gesnoeide buxus of cyclo- dat er bij hem geen plaats is voor de ge- “Grotten, rotsen in het park van Binche, ken, verhullen binnenkort alle schoon- pische steen, die soepele vorm wordt ranium en de begonia. Hij cultiveert, grot, rotsen, waterval van de vijvers van heidsfoutjes.” een bebloemde liaan, die verticale lijn hij selecteert, hij verleent adelbrieven Elsene, restauratie van de brug van het Ter Kamerenbos, grotten, rotsen, wa- wordt een oprijzende taxus of minerale aan de veldbloemen, aan de planten die p.109 zuil; die wigvormige stippellijn op pa- Maeterlinck heeft opgehemeld en die tervallen, waterbekkens in vormste- Rotsen vormen een pittoresk element bij pier wordt sint-janskruid of gebouchar- Paul Fort in verzen heeft gegoten. Hij nen aan de Maria-Louizasquare en de uitstek in de natuur. Zij kunnen het land- deerde steen, die puntige tekens worden transformeert de ridderspoor, hij subli- Ambiorixsquare in Brussel” schap een groots uitzicht geven, dikwijls citroenbomen of meidoorns, die wazige meert de nagelbloem, hij kroont de re- p.105 met een unieke sublimiteit. Als stille massa wordt grassen …» (C. Rebold) seda tot keizerin. Hij roept de hulp in van “Indien men zich inspireert op de beste getuigen van de stuiptrekkingen van de de alpenbloemen, waarvan hij talloze modellen die men in de natuur kan vin- aarde trekken zij ons aan en verbazen variëteiten bij ons acclimatiseert, en hij den, kan men zelfs op een beperkte ze ons door hun onuitputtelijke variëteit kleurt villa’s in een Helvetisch violet; en schaal overtuigende rotseffecten cre- van vormen, afmetingen en kleuren. (…)

176 COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Jean-Marc Basyn, Stéphane Demeter, Bety Waknine, directeur-generaal Paula Dumont, Murielle Lesecque, van Brussel Stedenbouw en Erfgoed/ Griet Meyfroots, Cecilia Paredes Gewestelijke overheidsdienst en Brigitte Vander Brugghen Brussel, CNN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel. EINDREDACTIE IN HET NEDERLANDS De artikelen zijn gepubliceerd Paula Dumont onder de verantwoordelijkheid EINDREDACTIE IN HET FRANS van de auteurs. Alle rechten voor Stéphane Demeter het reproduceren, vertalen of herwerken zijn voorbehouden. SECRETARIAAT VAN REDACTIE Murielle Lesecque CONTACT Directie Monumenten en COORDINATIE VAN ICONOGRAFIE Landschappen – Cel Sensibilisatie Paula Dumont en Julie Coppens CNN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel http://www.erfgoed.brussels COORDINATIE VAN DE DOSSIER [email protected] Murielle Lesecque HERKOMST VAN DE FOTO’S AUTEURS/ REDACTIONELE Mochten er ondanks onze inspanningen MEDEWERKING om alle reproductierechten te betalen Bruno Campanella, toch nog gerechtigden zijn die niet Anne De Bardzki-Granon, gecontacteerd werden, dan worden zij Odile De Bruyn, Yannik Devos, verzocht zich kenbaar te maken bij de Denis Diagre, Paula Dumont, Directie Monumenten en Landschappen Eric Hennaut, Valentine Jedwab, van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Roger Langohr, Catherine Leclercq, Géry Leloutre, Isabelle Leroy, LIJST MET AFKORTINGEN Hubert Lionnez, Michel Louis, AAM – Archives d’Architecture Moderne Cristina Marchi, Elena Marinova, Afdeling TLSE – Tuin, landschap Cristiano Nicosia, en stedelijk ecosysteem, Luc Teper, threetwoshoot, ARA – Algemeen Rijksarchief Brigitte Vander Brugghen, ARB – Académie royale de Belgique Ann Voets, Luc Vrijdaghs DCBSE – Documentatiecentrum van Brussel Stedenbouw en Erfgoed VERTALING DML – Directie Monumenten Gitracom, Hilde Pauwels, Erik en Landschappen Tack, Ubiqus Belgium NV/SA. GOB – Gewestelijke NALEZING Overheidsdienst Brussel Koenraad Raeymaekers, Wim Kenis, IWONL – Instituut tot Aanmoediging Coralie Smets, Tom Verhofstadt en van het Wetenschappelijk Onderzoek de leden van het redactiecomité in Nijverheid en Landbouw KBR – Koninklijke Bibliotheek van België VORMGEVING KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor La Page sprl het Kunstpatrimonium / Institut royal du Patrimoine artistique ONTWERPER VAN DE MAQUETTE KMKG – Koninklijke Musea voor The Crew communication sa Kunst en Geschiedenis DRUK SAB – Stadsarchief Brussel IPM printing ULB –Université Libre de Bruxelles VERSPREIDING EN ISSN ABONNEMENTENBEHEER 2034-5771 Cindy De Brandt, Brigitte WETTELIJK DEPOT Vander Brugghen. D/2017/6860/016 [email protected] BEDANKINGEN Cette revue paraît également Constantin Brodzki, Danielle Scherens en Français sous le titre Bruxelles Patrimoines. Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 006-007 - September 2013 013- December 2014 Terug naar school Brussel, m’as-tu vu ? Cultusgebouwen

002 - Juni 2012 008 - November 2013 014- April 2015 De Hallepoort Industriële architectuur Zoniënwoud

003-004 - September 2012 009 - December 2013 015-016 - September 2015 De kunst van het bouwen Parken en tuinen Ateliers, fabrieken en kantoren 005 - December 2012 010 - April 2014 Hôtel Dewez Jean-Baptiste Dewin 017 - December 2015 Extra nummer 2013 Stadsarcheologie Het erfgoed schrijft onze geschiedenis 011-012- September 2014 Geschiedenis en herinnering 018 - April 2016 De Gemeentehuizen

Laatste nummers

019-020 - September 2016 021 - December 2016 022 - April 2017 Stijlen gerecycleerd Victor Besme Art nouveau

www.erfgoed.brussels

20 3

ISBN 978-2-87584-144-5