PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000

Arkusz TRZCI ŃSKO-ZDRÓJ (345)

Warszawa 2008 Autorzy: plansza A: Andrzej Stoi ński *, Barbara Pra Ŝak *, Dariusz Wieczorek * plansza B: Izabela Bojakowska **, Paweł Kwecko **, Anna Pasieczna**, Hanna Tomassi-Morawiec **, Krystyna Bujakowska ***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska **

Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk ** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska**

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka **

* GEOCONSULT sp. z o.o., ul. Mielczarskiego 139/143, 25-611 Kielce ** Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2008 Spis tre ści I. Wst ęp (A. Stoi ński) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Stoi ński, D. Wieczorek)...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Stoi ński, D. Wieczorek)...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Stoi ński, D. Wieczorek)...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Stoi ński, D. Wieczorek)...... 16 VII. Warunki wodne (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Kwecko) ...... 22 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 27 IX. Składowanie odpadów (K. Bujakowska) ...... 30 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (B. Pra Ŝak) ...... 37 XII. Zabytki kultury (B. Pra Ŝak) ...... 45 XIII. Podsumowanie (A. Stoi ński, K. Bujakowska)...... 47 XIV. Literatura...... 50

I. Wst ęp

Arkusz Trzci ńsko-Zdrój Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) zo- stał wykonany w firmie GEOCONSULT Sp. z o.o. z Kielc (plansza A), oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA z Warszawy (plansza B) w 2008 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i in- formacje zamieszczone na arkuszu Trzci ńsko-Zdrój Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 1999 roku w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „POLGEOL” w Warszawie (Bujakowska i in., 1999). Niniejsze opracowanie powstało zgod- nie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski (2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu prze- strzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzysty- wane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz pro- jektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do wykonania mapy zebrano w Zachodniopomorskim Urz ędzie Wojewódz- kim w Szczecinie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Zachodniopomorskiego w Szczecinie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Szczecinie, starostwach powiatowych w Gryfinie i My śliborzu, w urz ędach miast i gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u uŜytkowników złó Ŝ. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowa- dzonym we wrze śniu i pa ździerniku 2008 roku. Mapa wykonywana jest w wersji cyfrowej. Informacje dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy da- nych o zło Ŝach i wyst ąpieniach kopalin. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Trzci ńsko-Zdrój zajmuje powierzchni ę około 305 km 2. Granice arkusza wyznaczaj ą współrz ędne od 52º50’ do 53º00’ szeroko ści geograficznej północnej oraz od 14º30’ do 14º45’ długo ści geograficznej wschodniej. Obszar ten w podziale fizycznogeogra- ficznym Polski (Kondracki, 2002) poło Ŝony jest w obr ębie podprowincji Pojezierzy Połu- dniowobałtyckich, makroregionów Pojezierza Zachodniopomorskiego i Południowopomor- skiego oraz dwóch mezoregionów: Pojezierza My śliborskiego (nale Ŝą cego do Pojezierza Za- chodniopomorskiego) i Równiny Gorzowskiej (nale Ŝą cej do Pojezierza Południowopomor- skiego) (fig. 1). Granice mi ędzy mezoregionami tworzy linia moren czołowych zasięgu mak- symalnego fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły. Administracyjnie obszar arkusza nale Ŝy do województwa zachodniopomorskiego i obejmuje niemal Ŝe w cało ści gmin ę Trzci ńsko-Zdrój i fragmenty gmin Chojna, Banie, Mieszkowice i Mory ń (wszystkie w powiecie gryfi ńskim), oraz fragmenty gmin My ślibórz i Dębno z powiatu my śliborskiego. W rze źbie terenu wyró Ŝnia si ę wysoczyzn ę morenow ą falist ą i płask ą oraz ci ągi wzgórz moren czołowych. Na przedpolu moren czołowych wyst ępuje rozległy sandr chełmski (Ko- sy), oddzielony k ępą wysoczyznow ą Warnic od sandru Chłopowa – Ró Ŝańska. Powierzchnia wysoczyzny morenowej wznosi si ę na wysoko ść 60–90 m n.p.m. Wysoko ści pagórków mo- ren czołowych osi ągaj ą 98,8–114,1 m n.p.m. Powierzchnia sandrów układa się na wysoko ści 80–90 m n.p.m. w s ąsiedztwie ła ńcucha moren czołowych obni Ŝaj ąc si ę do 55–70 m n.p.m. na południe od Chełma Dolnego i Warnic, tworz ąc dwa poziomy akumulacyjne, pomi ędzy któ- rymi brak jest wyra źnej granicy. Sandr w okolicy jeziora Jele ńskiego usytuowany jest na przedpolu moren czołowych zasi ęgu maksymalnego fazy pomorskiej. W południowo- wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę oz, maj ący przedłu Ŝenie ku południowi na s ąsiedni arkusz D ębno. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą ró Ŝnie zorientowane rynny subglacjalne. W obni Ŝeniach rynny o przebiegu północ −południe wyst ępuj ą jeziora: Strzeszowskie, Miejskie, Klasztorne i Chełmskie. W obni Ŝeniach rynien zorientowanych z północnego-zachodu na południowy- wschód wyst ępuje szereg drobnych jezior: Gł ębokie, Narost, Biał ęgi, Warnickie, Dobropol- skie. Cz ęść rynien wykorzystywana jest obecnie przez rzeki, ł ącz ące jeziora w system odpły- wu powierzchniowego.

4

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Trzci ńsko Zdrój na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – granica pa ństwa Prowincja Ni Ŝ Środkowoeuropejski (31) Podprowincja Pobrze Ŝa Południowobałtyckie (313) Mezoregiony makroregionu Pobrze Ŝe Szczeci ńskie (313.2–3): 313.24 – Dolina Dolnej Odry, 313.28 – Równina Wełty ńska, 313.31 – Równina Pyrzycka Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie (314–316) Mezoregiony makroregionu Pojezierza Zachodniopomorskie (314.4): 314.41 – Pojezierze My śliborskie Mezoregiony makroregionu Pojezierza Południowopomorskie (314.6–7): 314.61 – Równina Gorzowska Mezoregiony makroregionu Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka (315.3): 315.32 – Kotlina Freienwaldzka (Oderbruch), 315.33 Kotlina Gorzowska

Gmina Trzci ńsko-Zdrój nale Ŝy do średnich (pod wzgl ędem ilo ści mieszka ńców) jedno- stek administracyjnych w województwie, zamieszkuje j ą około 6 tys. osób, natomiast samo miasteczko Trzci ńsko-Zdrój około 2,5 tys. mieszka ńców. Wi ększymi miejscowo ściami na omawianym terenie s ą: Stołeczna, Góralice, Piaseczno, Gogolice, Chłopowo. Podstawowym zaj ęciem ludno ści jest rolnictwo, które stanowi zaplecze dla przetwórstwa rolno-spo Ŝywcze-

5 go, zlokalizowanego poza terenem arkusza (w Szczecinie, Gryfinie, Chojnie, Baniach, D ęb- nie). Gleby klas bonitacyjnych I–IVa wyst ępuj ą w du Ŝych areałach na obszarze całego arku- sza. Najwi ększe, zwarte kompleksy wyst ępowania gleb wysokich klas bonitacyjnych to rejo- ny Kamiennego Jazu, Strzeszowa, Trzci ńska-Zdróju, Góralic, Stołecznej w północnej cz ęś ci arkusza, oraz Warnic, Chełma Górnego i Dolnego w południowej jego cz ęś ci. Ł ąki na gle- bach pochodzenia organicznego, o du Ŝych powierzchniach, wyst ępuj ą na północy i w środ- kowych partiach arkusza (okolice Trzci ńska-Zdroju, jeziora Strzeszowskiego i Trzci ńskiego, Góralic, Dobropola). W południowej cz ęś ci arkusza ł ąki na glebach pochodzenia organiczne- go maj ą mniejsze powierzchnie UŜytki rolne zajmuj ą około 60% powierzchni arkusza. W strukturze u Ŝytków rolnych dominuj ą grunty orne. Ogólne warunki przyrodnicze gminy s ą korzystne dla produkcji rolnej. W obr ębie gruntów ornych przewa Ŝa kompleks Ŝytni i pszenny. Du Ŝe areały zaj ęte s ą pod upraw ę rzepaku. W gminie Trzci ńsko-Zdrój występuj ą tak Ŝe uprawy sadownicze. W strategii rozwoju gminy, na równi z gospodark ą Ŝywno ściow ą traktuje si ę turystyk ę i rekreacj ę, a jako funkcj ę uzupełniaj ącą – eksploatacj ę surowców mineralnych. Lesisto ść gminy jest nieco wy Ŝsza od średniej wojewódzkiej. W obszarze arkusza lasy rozmieszczone s ą nierównomiernie, najwi ększe powierzchnie zalesione znajduj ą si ę w połu- dniowej jego cz ęś ci. Dominuj ą siedliska borowe, zdominowane przez sosn ę. Jedynie lasy w środkowej cz ęś ci arkusza tworz ą mozaik ę krajobrazow ą, gdy Ŝ wyst ępuj ą tu wszystkie typy siedlisk borowych, lasowych i olsowych. Przez obszar arkusza przebiega droga krajowa nr 26 My ślibórz–Chojna, oraz linia kole- jowa Pyrzyce–Trzci ńsko-Zdrój–Godków (nieczynna). Miasteczko Trzci ńsko-Zdrój na pocz ątku XX wieku, oraz w okresie mi ędzywojennym pełniło funkcj ę uzdrowiskow ą. Powstanie uzdrowiska datowane jest na 1897 rok, kiedy dwa kilometry na południe od miasta odkryto borowiny z wysok ą zawarto ści ą składników mine- ralnych, szczególnie Ŝelaza i siarki. Uzdrowisko powstało i zacz ęło przyjmowa ć kuracjuszy w 1989 r., dom zdrojowy poło Ŝony był nad jeziorem Miejskim. Trzci ńsko (ówczesny Schö- nfließ) w 1907 r. uzyskało prawo do u Ŝywania w swej nazwie słowa Bad (Zdrój). Czasami świetno ści uzdrowiska (pod nazw ą Bad Schönfließ), której nie udało si ę podtrzyma ć po II wojnie światowej były lata 20. i 30. ubiegłego wieku,. Po wojnie stało si ę ono fili ą uzdro- wiska w Połczynie-Zdroju. Ze wzgl ędu na niewielkie zainteresowanie władz lokalnych i cen- tralnych (Ministerstwa Zdrowia) dalszym rozwojem uzdrowiska, zostało ono zamkni ęte w 1948 roku, a urz ądzenia balneologiczne zdemontowane i wywiezione do Połczyna. Aktual- nie w dawnym domu uzdrowiskowym mie ści si ę Dom Pomocy Społecznej.

6 III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza opisano na podstawie Szczegółowej mapy geolo- gicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Trzci ńsko-Zdrój (Piotrowski, 1996). Najstarszymi utworami znanymi z obszaru arkusza s ą stropowe osady kredy górnej – margle, kreda pisz ąca i mułowce kampanu, nawiercone na gł ęboko ści 219,9 m p.p.t., tj. 158,9 m n.p.m. w jego północno-zachodniej cz ęś ci. Bezpo średnie podło Ŝe czwartorz ędu na obszarze arkusza tworz ą osady trzeciorz ędowe (oligoce ńskie i mioce ńskie). Mi ąŜ szo ść osa- dów trzeciorz ędu jest zmienna i wynosi około 200 m w strefach kopalnych wyniosło ści (gar- bów) i około 100 m w obr ębie obni Ŝeń. Współczesny, przestrzenny rozkład mi ąŜ szo ści osa- dów trzeciorz ędowych został w znacznym stopniu ukształtowany przez przedplejstoce ńsk ą działalno ść erozyjn ą i denudacyjn ą oraz plejstoce ńsk ą działalno ść egzaracyjn ą i glacitekto- niczn ą lodowców, a tak Ŝe erozj ę wód lodowcowych i rzecznych. Oligocen reprezentowany jest przez piaski, iły, mułki, iłowce i mułowce. Średnia mi ąŜ szo ść oligocenu w obr ębie arku- sza dochodzi do 100 m. Utwory miocenu wyst ępuj ą w wi ększo ści powierzchni podczwarto- rz ędowej na obszarze arkusza, buduj ąc wyniosłe garby o przebiegu równole Ŝnikowym, w pół- nocnej i południowej cz ęś ci arkusza, w obr ębie których osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 145 m. S ą to piaski i mułki z wkładkami w ęgla brunatnego. Osady czwartorz ędu wyst ępuj ą na całej powierzchni arkusza, zalegaj ąc na wi ększo ści obszaru na osadach miocenu oraz cz ęś ciowo oligocenu. Mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędu jest zmienna i waha si ę od 26 m (Biał ęgi) do 196 m (na wschód od Brwic). W śród osadów czwar- torz ędu wydzielono osady plejstocenu i holocenu. W śród osadów plejstocenu wyst ępuj ą po- rwaki osadów starszych od czwartorz ędu. Osady czwartorz ędowe deponowane były podczas zlodowace ń południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich oraz podczas inter- glacjałów wielkiego i eemskiego. Nie stwierdzono dotychczas osadów zlodowace ń najstar- szych i pozostałych interglacjałów. Powierzchniowo wyst ępuj ą tylko osady zlodowacenia Wisły, b ędącego cz ęś ci ą zlodowace ń północnopolskich. Najstarsze zachowane utwory czwartorz ędowe powstały podczas okres zlodowace ń połu- dniowopolskich (zlodowacenia Sanu 1). Reprezentowane s ą przez dwa poziomy piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (dolne i górne) oraz gliny zwałowe. Dolne osady wodnolodow- cowe osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 10–20 m, natomiast górne do 45 m. Gliny zwałowe z tego okresu mo- gą osi ąga ć 30 m mi ąŜ szo ści. Osady interglacjału wielkiego reprezentowane s ą przez seri ę pia- sków rzecznych zalegaj ących w rozległej, kopalnej dolinie przebiegaj ącej przez obszar arkusza z zachodu na wschód. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę w granicach 20–50 m. Okres zlodowace ń środ-

7 kowopolskich jest dwudzielny − s ą to zlodowacenia Odry i Warty rozdzielone okresem inter- glacjalnym. Zlodowacenie Odry pozostawiło dolne osady zastoiskowe (piaski i mułki o mi ąŜ- szo ści kilkunastu metrów), dolne osady wodnolodowcowe (z okresu wkraczania l ądolodu na omawiany obszar), tj. seri ę piaszczysto-Ŝwirow ą zachowaną w kopalnej rynnie subglacjalnej w rejonie Stołecznej oraz gliny zwałowe o niewielkiej kilkumetrowej mi ąŜ szości. Gliny te s ą w du Ŝej cz ęś ci arkusza zerodowane b ądź zegzarowane i całkowicie usuni ęte z profilu geolo- gicznego. Lokalnie wyst ępuj ą tak Ŝe piaski, Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe stadia- łu górnego zlodowacenia Odry. Mi ąŜ szo ść osadów tego wieku nie przekracza jednak 10 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Trzci ńsko-Zdrój na tle mapy geologicznej regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka i K. Piotrowskiej Czwartorz ęd, holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; zlodowacenia północnopolskie: 11 – pia- ski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiru san- drowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwie- trzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; neogen: 39 – iły, mułki, piaski, Ŝwiry z w ęglem brunatnym Uwaga: zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej (2006)

8 Nie stwierdzono dotychczas w obr ębie arkusza osadów interglacjału lubawskiego, roz- dzielaj ącego zlodowacenia Odry i Warty. Niemniej nie mo Ŝna wykluczy ć ich wyst ępowania w obr ębie arkusza. Nast ępny okres glacjalny (Warta) zaznaczony jest mi ąŜ szami seriami wodnolodowcowymi oraz glinami zwałowymi. Gliny zwałowe z tego okresu dochodz ą do 30 m mi ąŜ szo ści, natomiast piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe do 10–20 m. Gliny zwałowe wyst ępuj ą powszechnie w profilu geologicznym w obr ębie arkusza, natomiast piaski, Ŝwiry wodnolodowcowe jedynie w północno-wschodniej jego cz ęś ci. Osady interglacjału eemskiego wyst ępuj ą w gł ębokim rozci ęciu erozyjnym w środko- wej cz ęś ci arkusza. S ą to piaski gruboziarniste i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści do 20 m. Stwierdzono tak Ŝe (Piotrowski, 1996) wyst ępowanie osadów jeziornych tego interglacjału w północnej cz ęś ci arkusza. S ą to piaski i mułki jeziorne o mi ąŜ szo ści około 10 m, zawieraj ące domieszki iłów oraz materii organicznej (namułów organicznych oraz gytii wapiennej). W obr ębie arkusza wyst ępuj ą osady stadiału środkowego oraz górnego zlodowacenia Wisły, rozdzielone osadami interstadiału grudzi ądzkiego. Stadiał środkowy to piaski, mułki i iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści do 15 m, wyst ępuj ące w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe kilkumetrowej mi ąŜ szo ści. Nad nimi zalega glina zwa- łowa stadiału środkowego zlodowacenia Wisły. W cz ęś ci północnej obszaru arkusza wyst ępu- je tylko w formie szcz ątkowej (około 1 m), natomiast w południowej mo Ŝe dochodzi ć do 30 m mi ąŜ szo ści. Nie wyst ępuje nigdzie na powierzchni terenu. Podczas interstadiału grudzi ądzkiego tworzyły si ę piaski jeziorne i rzeczno-jeziorne. Tworz ą one rozległ ą warstw ę we wschodniej cz ęś ci arkusza o mi ąŜ szo ści dochodz ącej lokal- nie do 40 m. Okres wkraczania l ądolodu stadiału górnego zlodowacenia Wisły zaznaczony jest obec- no ści ą piasków i mułków zastoiskowych, oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych dol- nych. Nast ępnie l ądolód pozostawił ci ągł ą seri ę glin zwałowych, które na powierzchni odsła- niaj ą si ę w południowej cz ęś ci arkusza w rejonie Warnic (gliny fazy pozna ńskiej tego zlodo- wacenia). Mi ąŜ szo ść tych glin waha si ę w granicach 5–20 m. Z tego okresu pochodz ą tak Ŝe piaszczysto-Ŝwirowe osady ozów wyst ępuj ące w rejonie Kr ęŜ elina (południowo-wschodnia cz ęść arkusza). W północnej cz ęś ci obszaru arkusza powierzchniowo wyst ępuj ą gliny zwało- we fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły. Ich mi ąŜ szo ść jest zmienna i wynosi od 2 do 20 m. Granic ą powierzchniowego wyst ępowania glin ró Ŝnego wieku jest strefa moren czołowych przebiegaj ąca równole Ŝnikowo przez centraln ą cz ęść obszaru arkusza. Moreny czołowe zbu- dowane s ą ze źle wysortowanych piasków i Ŝwirów zawieraj ących liczne wkładki gliniaste i pylaste. Cz ęste w profilu osadów czołowomorenowych s ą tak Ŝe głazy narzutowe. Osady

9 moren czołowych mog ą osi ąga ć mi ąŜ szo ść do 40 m. Mo Ŝna obserwowa ć je w odsłoni ęciach w Chełmie Górnym. Osady sandrowe (wodnolodowcowe górne) skupiaj ą si ę w południowej cz ęś ci arkusza tworz ąc rozległy sandr chełmski i sandr Chłopowa. S ą to najcz ęś ciej piaski ró Ŝnoziarniste, z domieszk ą Ŝwirów i głazików. Mi ąŜ szo ść pokryw sandrowych jest najwi ększa u ich nasady, w s ąsiedztwie moren czołowych, gdzie moŜe dochodzi ć do 45 m mi ąŜ szo ści, w kierunku po- łudniowym maleje do 10–20 m. Równie Ŝ te utwory mo Ŝna obserwowa ć w odsłoni ęciach w rejonie Chełmu Górnego. W powierzchniowej budowie geologicznej zaznaczaj ą si ę tak Ŝe osady kemów i tarasów kemowych. Wyst ępuj ą w formie niewielkich pól w północnej i centralnej cz ęś ci arkusza. S ą to najcz ęś ciej piaski drobnoziarniste z wkładkami mułków, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 20 m. Modelowo wykształcone osady kemu glacilimnicznego obserwowa ć mo Ŝna w obr ębie starego wyrobiska w Trzci ńsku-Zdroju. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza, w dolinie Rurzycy w tarasach nadzalewowych wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry rzeczne wiekowo odpowiadaj ące schyłkowi stadiału górnego zlodo- wacenia Wisły. Utwory holoce ńskie stanowi ą piaski rzeczne tarasów zalewowych oraz piaski i gliny de- luwialne, gytie i torfy. Najwi ększe torfowiska wyst ępuj ą w okolicach jezior Narost i Jele ń- skiego, w rejonach Trzci ńska-Zdroju, Gogolic i Babina. S ą to przewa Ŝnie torfowiska niskie, w ich sp ągu cz ęsto wyst ępuj ą gytie.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Trzci ńsko-Zdrój u Ŝytkowe znaczenie maj ą osady czwartorz ędowe. Są to kopaliny pospolite: piaski i Ŝwiry oraz kreda jeziorna. W chwili obecnej na obszarze arkusza jest sze ść udokumentowanych złó Ŝ kruszywa naturalnego („Strzelczyn A”, „Chełm Górny”, „Chełm Górny I”, „Chełm Górny II”, „Chłopowo”, „Dyszno”), oraz zło Ŝe kredy je- ziornej „Strzeszów” (Gientka, i in. (red.), 2008). Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Strzelczyn” skre ślone zostało z „Bilansu zasobów...” Po- wodem skre ślenia było wyeksploatowanie zasobów. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zawarte s ą w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geo- Stan zago- Numer Wiek kom- logiczne Kategoria Wydobycie Zastosowa- spodarowa- Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj pleksu litolo- bilansowe rozpoznania (tys. t.) nie kopaliny Nazwa zło Ŝa nia zło Ŝa konfliktowo ści na kopaliny giczno- (tys. t.) zło Ŝa mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2007 r. (Gientka, i in. (red.), 2008) Klasy 1–4 Klasy A–C

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 STRZELCZYN A pŜ, p Q 491 C1* Z - - 4 A -

2 STRZESZÓW kj Q 806,4 C1 G 7,7 Sr 3 A -

3 CHEŁM GÓRNY II p Q 2 770 C1+B Z - - 4 B N

4 CHEŁM GÓRNY pŜ Q 300 C1* Z - - 4 B N 11

5 CHEŁM GÓRNY I pŜ, p Q 17 040 C1+B G - Sd, Sb 4 B N

6 DYSZNO p Q 346 C1* Z - - 4 B N

7 CHŁOPOWO pŜ, p Q 26 786 C1 N - - 4 B N STRZELCZYN pŜ Q ZWB

Rubryka 3: kj – kreda jeziorna, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C 1, C 1+B, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z bilansu, zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej doł ączonej do materiałów archiwalnych; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd – drogowe; Sb – budowlane, Sr – rolnicze; Rubryka 10: zło Ŝa: 3 – rzadkie w regionie, w którym wyst ępuj ą, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: N – Natura 2000.

Zło Ŝe kredy jeziornej „Strzeszów” udokumentowano w kat. C 1 w 1987 r. (Kinas, Fołty- niewicz, 1987). Zło Ŝe poło Ŝone jest w rozległej rynnie jezior: Strzeszowskiego, Długiego i Trzci ńskiego. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej waha si ę od 1,0 do 6,6 m, średnio 3,0 m. Średnia zasadowo ść ogólna dla całego zło Ŝa wynosi 47,07%, wilgotno ść zło Ŝowa 49,06%, średnia zawarto ść CaO 48,45%. Średnia grubo ść nadkładu, reprezentowanego przez piasek i torf wy- nosi 0,5 m. W skład utworów pod ścielaj ących zło Ŝe wchodz ą piaski, Ŝwiry, mułki i gliny. Zło Ŝe jest zawodnione. Zwierciadło wody zalega na gł ęboko ści od 0,2 do 0,8 m p.p.t. Po- wierzchnia zło Ŝa wynosi 28,47 ha. Zło Ŝe udokumentowano w formie trzech odr ębnych pól: pola A (północnego), pola B ( środkowego) i pola C (południowego). Kreda jeziorna wyko- rzystana jest do produkcji nawozów mineralnych. Wszystkie zło Ŝa kruszywa naturalnego w obr ębie arkusza maj ą genez ę wodnolodow- cow ą. Udokumentowane zostały w obr ębie obszarów sandrowych. Jedynie zło Ŝa „Chełm Górny” i „Chełm Górny II” maj ą genez ę mieszan ą, wodnolodowcowo-lodowcow ą (poło Ŝone są w strefie kontaktu moren czołowych z sandrem). Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Strzelczyn A” – piasku ze Ŝwirem i piasku, udokumento- wano w 1987 r. na powierzchni 3,54 ha, kart ą rejestracyjn ą (Jasi ńska, 1987). Zło Ŝe to istnieje jednak tylko w sensie formalnym, poniewa Ŝ zostało wyeksploatowane, a wyrobisko poeks- ploatacyjne zrekultywowane. Średni punkt piaskowy (zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm) dla piasku wynosił 93,7%, a dla piasku ze Ŝwirem 51,2%. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku zło Ŝa kruszywa naturalnego „Chełm Gór- ny”. Zło Ŝe jest wyeksploatowane a obszar wyrobiska zrekultywowany. Zostało ono udoku- mentowane w 1978 r. (Drwal, 1978). Było to zło Ŝe piaszczysto-Ŝwirowe, o zawarto ści ziaren do 2,5 mm średnio 62,0%. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 4,08 ha, a jego mi ąŜ szo ść wynosiła od 7,0 do 18,0 m, średnio 13,6 m. Zasoby zło Ŝa zostały rozliczone dodatkiem do dokumentacji geologicznej (Kaczor, 2004).Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Chełm Górny I” – piasku ze Ŝwi- rem i piasku udokumentowano w 1995 r. w kat. C 1+B (Dobracki, 1995). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 53,0 ha. Mi ąŜ szo ść waha si ę od 15,0 do 30,0 m, średnio 25,5 m. W obr ębie komplek- su zło Ŝowego wyst ępuj ą dwie warstwy. Pierwsza – warstwa piaszczysto-Ŝwirowa ( średnia mi ąŜszo ść 10,5 m, punkt piaskowy średnio 67,2%) buduje górn ą cz ęść kompleksu zło Ŝowego i zanika w południowej i wschodniej cz ęś ci zło Ŝa. Druga – warstwa piaszczysta ( średnia mi ąŜ szo ść 15,0 m, punkt piaskowy średnio 76,0%) zalega na całej powierzchni udokumento- wanego zło Ŝa, zajmuj ąc w jego profilu pionowym parti ę sp ągow ą lub te Ŝ całkowicie wypeł- niaj ąc profil kompleksu zło Ŝowego. Dla całego kompleksu zło Ŝowego punkt piaskowy wyno- si 72,4%. Nadkład stanowi gleba, piasek gliniasty ze Ŝwirem i otoczakami o średniej grubości

12 0,7 m. Zło Ŝe jest praktycznie suche, zasoby zło Ŝa zawodnionego stanowi ą tylko 0,6% zaso- bów geologicznych. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Chełm Górny II” – piasku o średnim punkcie piaskowym

82,3% (67,1-92,3%), udokumentowano w kat. C 1 z jako ści ą rozpoznania w kat. B w 1998 r. (Kurzawa, Kaczor, 1998). Zło Ŝe udokumentowano na powierzchni 17,7 ha, mi ąŜszo ść zło Ŝa wynosi od 4,0 do 14,7 m, średnio 8,3 m, grubo ść nadkładu reprezentowanego przez glin ę zwałow ą i zagliniony piasek ze Ŝwirem waha si ę od 0,3 do 5,8 m, średnio 2,2 m. Wartości mi ąŜ szo ści zło Ŝa i nadkładu zostały zmienione przez eksploatacj ę w latach 1999 – 2005. Zło- Ŝe jest niezawodnione.

ZłoŜe kruszywa naturalnego „Chłopowo” udokumentowano w 2006 r. w kategorii C 1 (Kaczor, 2006). Udokumentowano w nim kruszywo piaszczysto-Ŝwirowe o średnim punkcie piaskowym 77,8% jako kopalin ę główn ą i kruszywo piaszczyste o średnim punkcie piasko- wym 91,8% jako kopalin ę towarzysz ącą. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 81 ha, a mi ąŜ szo ść od 3,3 do 22,5 m, średnio 16,9 m. Mi ąŜ szo ść nadkładu – 0,1–2,5 m, średnio 1,0 m. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Nie jest eksploatowane, aktualnie trwa procedura koncesyjna. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Dyszno” – piasku o średnim punkcie piaskowym 86,9% udokumentowano w 1987 r. kart ą rejestracyjn ą na powierzchni 2,7 ha (Wieczorek, Gawro ń- ski, 1987). Mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 1,9 do 13,5 m ( średnio 6,5 m), grubo ść nadkładu wynosi od 0,2 do 0,5 m. Obszar zło Ŝa nosi ślady dorywczej eksploatacji (wyrobisko), a obec- nie jest zrekultywowany w kierunku le śnym (obszar zło Ŝa poza wyrobiskiem). Na obszarze arkusza zlokalizowane było (w s ąsiedztwie zło Ŝa „Strzelczyn A”) zło Ŝe kru- szywa naturalnego „Strzelczyn”, które zostało skre ślone z „Bilansu zasobów...”. Zło Ŝe udo- kumentowano w latach 60. (Jesionkowski, 1962; Wagner, 1966). Powodem skre ślenia było wyeksploatowanie zasobów kopaliny. ZłoŜa poddano klasyfikacji ze wzgl ędu na skal ę konfliktowo ści zagospodarowania gór- niczego z elementami chronionymi środowiska przyrodniczego wyst ępuj ącymi w ich otocze- niu, oraz z punktu widzenia ochrony samych złó Ŝ. Klasyfikacji dokonano zgodnie z obowi ą- zuj ącymi wytycznymi zamieszczonymi w „Instrukcji...” (2005). Z punktu widzenia ich ochrony wszystkie zło Ŝa kruszywa naturalnego sklasyfikowano jako powszechne, licznie wy- st ępuj ące i łatwo dost ępne (klasa 4), natomiast zło Ŝe kredy jeziornej „Strzeszów” uznano za rzadko wyst ępuj ące w tym regionie (klasa 3). Z uwagi na mo Ŝliwo ść zagospodarowania gór- niczego zło Ŝa kruszyw naturalnych (poza zło Ŝem „Strzelczyn A”) uznano za konfliktowe (klasa B), ze wzgl ędu na ich poło Ŝenie w obr ębie Ostoi Witnicko-Dębnia ńskiej obszaru Natu-

13 ra 2000. Zło Ŝe kredy jeziornej „Strzeszów” i kruszywa naturalnego „Strzelczyn A” uznano za małokonfliktowe (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Obecnie w obr ębie arkusza Trzci ńsko-Zdrój eksploatowane s ą dwa zło Ŝa: kredy jezior- nej „Strzeszów” oraz piasku ze Ŝwirem „Chełm Górny I”. Zło Ŝe kredy jeziornej „Strzeszów” eksploatowane jest na mocy koncesji udzielonej Spółdzielni Usług Rolnych „ROL-BUD” z Trzci ńska-Zdroju przez Wojewod ę Zachodniopo- morskiego w dniu 08.01.2003 r. z dat ą wa Ŝno ści do 2013 r. Koncesja obejmuje eksploatacj ę pola A (północnego) przedmiotowego zło Ŝa, dlatego utworzony na mocy niniejszej decyzji obszar i teren górniczy nosi nazw ę „STRZESZÓW – POLE A”. Powierzchnia obszaru i tere- nu górniczego wynosi odpowiednio 12,58 i 14,69 ha. Zło Ŝe eksploatowane jest odkrywkowo, spod wody za pomoc ą koparki g ąsienicowej podsi ębiernej. Urobiona kopalina jest pryzmo- wana na tymczasowych niewielkich zwałach w celu odsączenia nadmiaru wody, któr ą w so- bie zawiera. Ze wzgl ędu na brak mo Ŝliwo ści selektywnej eksploatacji, razem z kred ą eksplo- atowana jest nadkładowa warstwa torfu o mi ąŜ szo ści do 0,5 m. Kopalina wykorzystywana jest w rolnictwie jako nawóz wapniowy. Jest to ju Ŝ drugie eksploatowane pole tego zło Ŝa. W latach 1997–2002 eksploatowane było na podstawie odr ębnej koncesji pole C (południo- we) niniejszego zło Ŝa. Dla tego pola utworzony był obszar i teren górniczy o nazwie „STRZESZÓW – POLE C”. Niniejsza koncesja została wygaszona, a obszar i teren górniczy zniesiony. Zasoby pola C zostały praktycznie wyeksploatowane, a obszar wyrobiska zrekul- tywowany w kierunku wodnym. Zło Ŝe „Chełm Górny I” eksploatowane jest od 1995 r. na podstawie koncesji udzielonej spółce „BONITEX” ze Szczecina przez Wojewod ę Szczeci ńskiego w dniu 12.07.1995 r., z terminem wa Ŝno ści do 2005 r., przedłu Ŝon ą nast ępnie przez Wojewod ę Zachodniopomor- skiego do 2028 r. W koncesji utworzono obszar górniczy o powierzchni 53,00 ha oraz teren górniczy o powierzchni 56,63 ha. Eksploatacja prowadzona jest odkrywkowo, systemem ścianowym, jednym poziomem wydobywczym. Wysoko ść ścian si ęga 20 m. Eksploatowana jest wył ącznie warstwa sucha niniejszego zło Ŝa. Kopalina urabiana jest za pomoc ą ładowarek kołowych, a nast ępnie kierowana ta śmoci ągami, lub bezpo średnio za pomoc ą ładowarek do stacji przeróbczej, gdzie poddawana jest uszlachetnianiu, polegaj ącym na płukaniu i frakcjo- nowaniu kruszywa, a nadziarno tak Ŝe kruszeniu. Kruszywo po przeróbce stosowane jest w budownictwie i drogownictwie.

14 Wi ększo ść złó Ŝ kruszywa naturalnego udokumentowanych w obr ębie arkusza, to zło Ŝa, których eksploatacja została zako ńczona b ądź zaniechana. Całkowicie wyeksploatowane zo- stały zło Ŝa „Strzelczyn A” i „Chełm Górny”, natomiast zło Ŝa „Chełm Górny II” i „Dyszno” nale Ŝy traktowa ć jako zaniechane. Zło Ŝe „Strzelczyn A” eksploatowane było w latach 1988– 1997, a po jej zako ńczeniu wyrobisko zostało zrekultywowane w kierunku le śnym. Zło Ŝe „Chełm Górny” eksploatowane było w latach 1994–2004, równie Ŝ to wyrobisko zostało zre- kultywowane w kierunku le śnym (w pocz ątkowej fazie – s ą to kilkuletnie sadzonki drzew li ściastych). Sąsiednie zło Ŝe „Chełm Górny II” eksploatowane było w latach 1999–2005. Eksploata- cja została zako ńczona ze wzgl ędu na zł ą jako ść kopaliny i trudne warunki geologiczno- górnicze wydobycia, przede wszystkim na obecno ść licznych przewarstwie ń gliniastych i du- Ŝej wielko ści głazów narzutowych. Obszar poeksploatacyjny został zrekultywowany w kie- runku le śnym. Na eksploatacj ę zło Ŝa „Dyszno” udzielona była Przedsi ębiorstwu Rolno-Produk- cyjnemu „Agrochłop” z Chłopowa koncesja z okresem wa Ŝno ści 1994–2004 r. Zło Ŝe nosi ślady dorywczej eksploatacji, ale jego obszar został przekazany Lasom Pa ństwowym i obec- nie jest zalesiony młodnikiem sosnowym (poza wyrobiskiem). Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Chłopowo” nie jest obecnie eksploatowane, ale wła ściciel informacji (dokumentacji) geologicznej stara si ę u Marszałka Województwa Zachodniopo- morskiego o przyznanie koncesji eksploatacyjnej. W obr ębie arkusza, w kilku miejscach prowadzona jest eksploatacja poza udokumento- wanymi zło Ŝami (na niewielk ą skal ę). Eksploatowane s ą wył ącznie kruszywa naturalne. Karty wyst ępowania kopaliny sporz ądzono dla czterech wyrobisk zlokalizowanych w rejonie miej- scowo ści Góralice, Trzci ńsko-Zdrój, Tchórzno i Kr ęŜ elin. Okresowo eksploatowane s ą tylko wyrobiska w Góralicach i Tchórznie, gdzie wydobywane jest kruszywo piaszczysto-Ŝwirowe. Poniewa Ŝ eksploatacja ta powoduje degradacj ę powierzchni terenu i krajobrazu, a wyrobiska te cz ęsto staj ą si ę nielegalnymi składowiskami odpadów – powiatowe i gminne organy ochro- ny środowiska powinny jak najszybciej zaj ąć si ę monitorowaniem tych zjawisk w celu sku- tecznego im zapobiegania. Na południe od Trzci ńska-Zdroju w rejonie miejscowo ści Klasztorna, w okresie przed- wojennym eksploatowano gliny zwałowe dla istniej ącej wówczas cegielni „Klasztorna”. W latach 50. po II wojnie światowej, przeprowadzono badania geologiczna mające na celu odkrycie zło Ŝa zawieraj ącego surowiec przydatny do produkcji cegieł. Odkrycie zło Ŝa uza- sadniałoby odbudow ę zniszczonej cegielni. Zbadane gliny cechowały si ę jednak mał ą mi ąŜ-

15 szo ści ą (1-2 m) oraz du Ŝą zawarto ści ą margla, dlatego poszukiwania okre ślono jako negatyw- ne, nieuzasadniaj ące podj ęcia eksploatacji i produkcji cegieł (Prawdzic-Layman, 1955). Na tym epizodzie ko ńczy si ę eksploatacja glin zwałowych w obszarze arkusza. Nale Ŝy wspomnie ć tak Ŝe, i Ŝ w rejonie przysiółków Antoniewice, Drzesz i Smuga zostały odkryte i były eksploatowane w ko ńcu XIX wieku i przez pierwsz ą połow ę XX wieku (do II wojny światowej) borowiny o wła ściwo ściach leczniczych. Wykorzystywane były w istniej ą- cym wówczas uzdrowisku Trzci ńsko-Zdrój. Wraz z likwidacj ą uzdrowiska zaniechano wydo- bycia błota borowinowego.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Analiz ę mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ w obr ębie arkusza Trzci ńsko-Zdrój przeprowadzono na podstawie znajomo ści budowy geologicznej obszaru (według mapy geo- logicznej – Piotrowski, 1996), poł ączonej z objazdem terenowym i rejestracj ą lokalnie eks- ploatowanych wyst ąpie ń kopaliny. Uwzgl ędniono tak Ŝe materiały archiwalne, sprawozdania i orzeczenia z poszukiwa ń surowców mineralnych. W obszarze arkusza wyznaczono sze ść obszarów perspektywicznych dla udokumento- wania złó Ŝ kopalin okruchowych. Z powodu braku danych umo Ŝliwiaj ących oszacowanie ilo ści zasobów nie wyznaczono obszarów prognostycznych dla kopalin okruchowych. Pierwszy z wytypowanych obszarów perspektywicznych poło Ŝony jest w s ąsiedztwie złó Ŝ „Strzelczyn” (Jesionkowski, 1962; Wagner, 1966) i „Strzelczyn A” (Jasi ńska, 1987). Wyst ępuje tutaj du Ŝy płat osadów wodnolodowcowych. Nale Ŝy się wi ęc spodziewa ć podob- nych warto ści parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych jak w wy Ŝej wymienio- nych zło Ŝach, czyli mi ąŜszo ści serii u Ŝytecznej do 10 m przy punkcie piaskowym w granicach 50-70%. Kolejny obszar perspektywiczny dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego poło Ŝony jest na północ od Góralic w obr ębie du Ŝego płata utworów wodnolodowcowych (wyznaczony na podstawie analizy mapy geologicznej). Jest to kontynuacja z s ąsiedniego arkusza Banie; na jego południowym zapleczu znajduje si ę punkt eksploatacji kruszywa piaszczystego nr 1/p (Cieplikowo). W obr ębie tego obszaru perspektywicznego mo Ŝliwe jest udokumentowanie małej i średniej wielko ści zło Ŝa kruszywa piaszczystego, z podrz ędnym udziałem Ŝwirów. Wi ększo ść obszaru poło Ŝona jest w terenie zalesionym. Nast ępny obszar wytypowano na południe od Chłopowa w obrębie korzeniowej cz ęś ci sto Ŝka sandrowego. Na północ od tego obszaru poło Ŝone jest zło Ŝe „Chłopowo”, zakładane parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny powinny by ć tutaj zbli Ŝone. Nale Ŝy si ę wi ęc spodziewa ć serii zło Ŝowej o mi ąŜ szo ści 15–20 m, z mi ąŜ szo ści ą nadkładu średnio 1–

16 1,5 m. Ze wzgl ędu na poło Ŝenie obszaru na południe od zło Ŝa „Chłopowo” mo Ŝna zakłada ć mniejszy udział Ŝwirów w serii zło Ŝowej, ale punkt piaskowy nie powinien by ć wy Ŝszy ni Ŝ 80–85%. Obszar perspektywiczny w rejonie Biał ęg wyznaczono na podstawie przesłanek geolo- gicznych wynikaj ących ze budowy geologicznej (obszar sandrowy), oraz wykonanych prac poszukiwawczych (Gawro ński, 1980). W wykonanych wówczas wierceniach stwierdzono wyst ępowanie utworów okruchowych (w przewadze piasków średnioziarnistych) do gł ęboko- ści 10 m, ale w śród nich wyst ępowały tak Ŝe wkładki piasków i Ŝwirów o punkcie piaskowym 60-70% (okre ślonym orientacyjnie). W s ąsiedztwie zło Ŝa „Chełm Górny I”, w obr ębie strefy korzeniowej sandru chełmskie- go wyznaczono du Ŝy obszar perspektywiczny dla udokumentowania zło Ŝa piaszczysto- Ŝwirowego. W strefie zaplecza moren czołowych (północna cz ęść obszaru), nale Ŝy spodzie- wa ć si ę parametrów podobnych do zło Ŝa „Chełm Górny I”, czyli mi ąŜ szo ści serii zło Ŝowej dochodz ącej do 20–25 m, przy punkcie piaskowym około 70% (ale w wydzielonych war- stwach mog ącym dochodzi ć do 50–60%). W miar ę posuwania si ę w kierunku południowym wyznaczonego obszaru, powinna male ć mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej, przy rosn ącym udziale pia- sków. Du Ŝa cz ęść obszaru perspektywicznego poło Ŝona jest w obszarze zalesionym. Mimo tego nawet poza nim istniej ą perspektywy udokumentowania du Ŝego lub średniej wielkości zło Ŝa piasków i Ŝwirów. Ostatni obszar perspektywiczny wydzielono na podstawie materiałów archiwalnych (Woroniecki, 1971), oraz terenowych przesłanek geologicznych. Obszar poło Ŝony jest na sandrze Chłopowa – Ró Ŝańska. Przeprowadzone w latach 70. prace poszukiwawcze (za kru- szywem piaszczysto-Ŝwirowym) dały wynik negatywny (Woroniecki, 1971), ale w poszcze- gólnych otworach do gł ęboko ści 6 m wyst ępuj ą piaski ró Ŝnoziarniste, od drobno- do grubo- ziarnistych, miejscami pylaste (nie wykonywano badań jako ści surowca). Wyznaczony obszar jest wi ęc perspektywiczny dla udokumentowania niewielkich bądź średniej wielko ści złó Ŝ kruszywa naturalnego piaszczystego. Potwierdzaj ą to istniej ące punkty poboru kopaliny w Kr ęŜ elinie i w zło Ŝu „Dyszno”. Obszar kontynuuje si ę na s ąsiedni arkusz D ębno. Oprócz istniej ącego zło Ŝa kredy jeziornej „Strzeszów”, w obszarze arkusza dokumenta- cj ę w kategorii C 2 posiada tak Ŝe zło Ŝe kredy jeziornej i gytii wapiennej „Golczew” (Kinas, 1994). Poło Ŝone jest ono na północ od Dobropola. Na powierzchni 32,1 ha, w dwóch polach udokumentowano 1 232 tys. ton kredy jeziornej i gytii jako kopaliny głównej i 302 tys. ton torfu jako kopaliny towarzysz ącej. Mi ąŜ szo ść kredy wynosi 1,0–7,5 m, średnio 2,6 m, a mi ąŜ- szo ść torfu 0,2–2,0 m, średnio 0,9 m. Zasadowo ść ogólna, czyli ł ączna zawarto ść tlenków,

17 wodorotlenków oraz w ęglanów wapnia i magnezu, przeliczona i wyra Ŝona jako zawarto ść CaO wynosi od 40,0 do 47,7%, średnio 43,8%. Towarzysz ący torf charakteryzuje si ę stop- niem rozkładu w granicach 19-65%, średnio 48%, oraz popielno ści ą 14–51%, średnio 35%. ZłoŜe nie jest uj ęte w „Bilansie zasobów...” (Gientka i in., 2008), a w toku kompletowania materiałów archiwalnych nie udało si ę uzyska ć decyzji zatwierdzaj ącej zasoby geologiczne. Obszar ten potraktowano wi ęc jako prognostyczny dla udokumentowania zło Ŝa kredy jezior- nej (w wy Ŝszej kategorii) i torfu (w nadkładzie kredy jeziornej), a jego krótk ą charakterystyk ę podano w tabeli 2. Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubo ść Średnia Numer Wiek kom- kompleksu Zasoby w Powierzchnia grubo ść Zastosowa- obszaru Rodzaj pleksu Parametry litologiczno- kategorii nadkładu nie na ma- kopaliny litologiczno- jako ściowe surowcowego D (ha) 1 kopaliny pie surowcowego od–do (tys. ton) (m) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zaw. CaO – 0,2-2,0 1,0–7,5 I 32,1 kj Q 40,0–47,4% śr. 0,9 1 232 Sr śr. 2,6 śr. 43,8 (torf) Rubryka 3: kj – kreda jeziorna; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 9: Sr – zastosowanie rolnicze.

W rynnach polodowcowych, oraz w mniejszych, podmokłych zagł ębieniach wysoczy- zny morenowej wyst ępuj ą torfy. Wi ększe obszary wyst ępowania torfów, spełniaj ące kryteria potencjalnej bazy zasobowej (Ostrzy Ŝek, D ębek, 1996) zaznaczono jako obszary perspekty- wiczne dla udokumentowania tej kopaliny. Najwi ększe obszary zlokalizowane s ą w południ- kowej rynnie ci ągn ącej si ę od Trzci ńska-Zdroju do Babina. Poza tym rejony perspektywiczne wyst ępuj ą w zachodniej cz ęś ci arkusza w s ąsiedztwie Brwic, Narostu i Biał ęg. S ą to torfowi- ska niskie, a najcz ęś ciej wyst ępuj ącym typami s ą torfy turzycowiskowo-mechowiskowe i ole- sowe. Mi ąŜ szo ść torfów wynosi średnio 2–3 m, maksymalnie do 4–5,5 m. Cechuj ą si ę po- pielno ści ą w granicach 9,6–21,9%, najcz ęś ciej około 12–15%, oraz stopniem rozkładu 30– 45%. Nale Ŝy doda ć, i Ŝ zło Ŝa torfów w wi ększo ści wyst ępuj ą w obszarach chronionych b ądź proponowanych do ochrony, obszarach wyst ępowania gleb pochodzenia organicznego, b ądź w obszarach rezerwuarowych dla wód. Ich zagospodarowanie górnicze wi ązałoby si ę z szere- giem ogranicze ń, ale nie mo Ŝna wykluczy ć eksploatacji przynajmniej cz ęś ci z nich (oczywi- ście po wcze śniejszym udokumentowaniu zasobów).

18 Zaznaczono równie Ŝ obszar o negatywnych wynikach poszukiwania glin przydatnych do produkcji ceramiki budowlanej. Posiada on dokumentacj ę geologiczn ą zło Ŝa surowców ceramicznych (glin zwałowych) – cegielnia Klasztorna (Prawdzic-Layman, 1955). Efektem prac dokumentacyjnych jest jednak stwierdzenie, Ŝe s ą to gliny niskiej jako ści, zamarglone, niespełniaj ące wymogów jako ściowych nawet do produkcji cegły pełnej. Poza tym gliny wy- st ępowały w skomplikowanej sytuacji geologicznej (du Ŝa zmienno ść mi ąŜ szo ści, obecno ść licznych wkładek piaszczystych) utrudniaj ącej ewentualn ą eksploatacj ę.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Trzci ńsko-Zdrój poło Ŝony jest w dorzeczu Odry, w zlewni jej prawo- brze Ŝnych dopływów: My śli, Rurzycy i Tywy. Centralna cz ęść arkusza pomi ędzy Trzci ń- skiem, Góralicami i Gogolicami stanowi obszar źródłowy dla Tywy i Rurzycy. Tywa po- przez jeziora poło Ŝone w rynnie ba ńskiej (jez. Trzci ńskie i Strzeszowskie) odpływa w kie- runku północnym, natomiast Rurzyca w kierunku zachodnim. W południowej cz ęść arkusza w rejonie Warnic swój pocz ątek bierze rzeka Kosa (dopływ My śli), płyn ąca w kierunku południowym. Jeziora Jele ńskie i Narost poło Ŝone przy zachodniej granicy arkusza w rejo- nie Brwic są obszarem źródliskowym dla rzeki Słubi, płyn ącej poza granicami arkusza w kierunku południowo-zachodnim. Południowo-zachodni naro Ŝnik arkusza jest obszarem źródliskowym dla Kurzycy, niewielkiej rzeki płyn ącej poza granicami arkusza w kierunku południowym (przez Mieszkowice). Wszystkie wymienione wy Ŝej rzeki wpadaj ą bezpo- średnio do Odry. Stref ą wododziałow ą pomi ędzy rzekami płyn ącymi generalnie na północ (Tywa) i południe (Kosa, Kurzyca) s ą moreny czołowe maksymalnego zasi ęgu fazy pomor- skiej zlodowacenia Wisły. Spo śród wymienionych cieków, badane pod wzgl ędem jako ści wód powierzchniowych są Tywa, Rurzyca, Słubia i Kurzyca, jednak punkty monitoringowe poło Ŝone s ą poza obsza- rem arkusza. Wody Tywy przy uj ściu do Odry w 2006 r. charakteryzowały si ę IV klas ą jako- ści, wody Rurzycy przy uj ściu do Odry równie Ŝ IV klas ą jako ści (Stan..., 2007). Lepsz ą jako- ści ą charakteryzuj ą si ę wody Słubi przy uj ściu do Odry – w 2005 roku klasa III. Wody Ku- rzycy przy uj ściu do Odry w 2005 r. charakteryzowały si ę IV klas ą jako ści (Raport..., 2006). Wska źnikami obni Ŝaj ącymi jako ść rzek tego rejonu najcz ęś ciej jest miano Coli oraz wska źni- ki zanieczyszcze ń powoduj ących eutrofizacj ę wód (zawarto ść zwi ązków fosforu i azotu, wy- soka koncentracja chlorofilu „a”), a tak Ŝe wska źniki zanieczyszcze ń organicznych (BZT5,

19 CHZT, OWO). Nale Ŝy jednak doda ć, i Ŝ wysokie wska źniki zanieczyszcze ń organicznych oraz barwa wody s ą cz ęsto pochodzenia naturalnego. Na obszarze arkusza istnieje wiele naturalnych zbiorników wodnych, z których najwi ęk- sze jeziora: Jele ńskie, Narost i Strzeszowskie s ą przepływowe. Najwi ększym z jezior jest Je- zioro Strzeszowskie o powierzchni 1,27 km 2 i maksymalnej gł ęboko ści 14,2 m. Jako ść wód jezior poło Ŝonych w obr ębia arkusza nie jest badana.

2. Wody podziemne

Omawiany obszar mie ści si ę w jednostce hydrogeologicznej pierwszego rz ędu − w re- gionie szczeci ńskim. Cech ą charakterystyczn ą dla tego regionu jest wyst ępowanie kilku war- stw u Ŝytkowych. Warstwa pierwsza przypowierzchniowa cz ęsto nie ma izolacji, a woda jest nara Ŝona na zanieczyszczenia ściekami komunalnymi i środkami ochrony roślin (Jarz ąbek, 1990). Na omawianym terenie u Ŝytkowe pi ętra wodono śne wyst ępuj ą w utworach piaszczys- tych czwartorz ędu i trzeciorz ędu. Jest to system wielowarstwowy. Prawie na całym obszarze arkusza wyst ępuje poziom wodono śny w utworach trzecio- rz ędu, gdzie znaczenie u Ŝytkowe ma w pasie ci ągn ącym si ę od Trzci ńska po miejscowo ść Stołeczna (M ądry, Połaniecka, 2000). Na pozostałym obszarze utwory trzeciorz ędu zalegaj ą na du Ŝych gł ęboko ściach i nie zostały nawiercone otworami hydrogeologicznymi. Warunki hydrogeologiczne w kompleksie wodono śnym w utworach czwartorz ędowych s ą bardzo zło- Ŝone. Ze wzgl ędu na wykształcenie i nieci ągło ść warstw wodono śnych, liczne wtr ącenia muł- ków i zmiennej mi ąŜ szo ści warstwy półprzepuszczalne (głównie glin), spowodowało powsta- nie na powierzchni terenu lokalnych stref drena Ŝu i wyst ępowaniu znacznych strefowych ob- szarów podmokłych. Utwory wodono śne zasilane s ą w głównej mierze z infiltracji opadów atmosferycznych oraz w znacznie mniejszym stopniu z infiltracji wód powierzchniowych z cieków i jezior. Wielko ść zasilania poziomu zale Ŝy od gł ęboko ści wyst ępowania warstw wodono śnych oraz od istniej ącego układu kr ąŜ enia wód. Trzeciorz ędowy poziom wodono śny ma znaczenie lokalne, ujmowany jest w kilku stud- niach, jako główny eksploatowany jest w miejscowo ściach Dobropole, Goszków, Klasztorne, Stołeczna i Trzci ńsko-Zdrój. Kolektorem wód s ą mioce ńskie piaski kwarcowe. Poziom ten charakteryzuje si ę gł ęboko ści ą wyst ępowania od 37 do 63 m p.p.t. i nieco wy Ŝsz ą zasobności ą ni Ŝ poziom czwartorz ędowy. Zwierciadło wody wyst ępuje pod napi ęciem. Wydajno ść eks-

20 ploatowanych studni waha si ę od 14,1 do 69,3 m 3/h, woda wymaga jednak uzdatniania ze wzgl ędu na ponadnormatywn ą zawarto ść Ŝelaza. Czwartorz ędowy poziom wodono śny wyst ępuje na terenie całego arkusza i jest po- wszechnie eksploatowany w wielu uj ęciach. Głównymi kolektorami wód podziemnych w czwartorz ędzie s ą piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe utwory zlodowacenia północnopol- skiego. Wody poziomu czwartorz ędowego w wi ększo ści odwierconych studni wyst ępuj ą pod ciśnieniem subartezyjskim. Wydajno ść eksploatowanych studni waha si ę od 4,6 do 60 m 3/h, a wody wymagaj ą prostego uzdatniania ze wzgl ędu na zawarto ść Ŝelaza i manganu. W obr ę- bie arkusza Trzci ńsko-Zdrój nie ma zatwierdzonych stref ochronnych ujęć wody. Wody po- ziomu czwartorz ędowego badane s ą w studni gł ębinowej w Góralicach w ramach krajowego monitoringu wód podziemnych. W latach 2004 i 2005 ich jako ść odpowiadała IV klasie czy- sto ści (Raport..., 2006). Zwierciadło wody w omawianych wy Ŝej poziomach jest w wi ększo ści napi ęte, lecz wy- st ępuj ą tu równie Ŝ obszary o zwierciadle swobodnym. Stabilizuje si ę ono na rz ędnej 49,0– 67,5 m n.p.m. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza wynosi 10– 20 m. Jedynie w cz ęś ci południowej (w rejonie Warnic) oraz w północno-zachodniej jest ona mniejsza i zawiera si ę w granicach od 5 do 10 m. Na znacznej cz ęś ci obszaru mi ąŜ szo ść war- stwy wodono śnej jest wi ększa tj. w granicach 20–40 m. Jako ść wód podziemnych jest dobra, jednak Ŝe prawie na całym omawianym obszarze zawieraj ą one Ŝelazo i mangan w ilo ściach przekraczaj ących wymagania dla wód pitnych.

Lokalnie wody podziemne wykazuj ą podwy Ŝszone zawarto ści NO 2 (M ądry, Połaniecka, 2000). Na mapie zaznaczono uj ęcia (w Trzci ńsku-Zdroju, Stołecznej i Gogolicach) o najwi ęk- szych zasobach eksploatacyjnych i najwi ększym poborze wód podziemnych. Wód starszych ni Ŝ trzeciorz ędowe na omawianym obszarze nie udokumentowano. W obr ębie obszaru arkusza nie wyst ępuj ą główne zbiorniki wód podziemnych (Kleczkowski, 1990). Najbli Ŝszej połoŜony GZWP to czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy zbiornik nr 134 D ęb- no (fig 3).

21

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Trzci ńsko-Zdrój na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1 : 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku poro- wym, 4 – granica pa ństwa, Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 134 – Dębno, czwartorz ęd–trzeciorz ęd (Q-Tr),

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre- ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt-

22 kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 345 – Trzci ńsko Zdrój, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Warto ść prze- Zakresy zawarto- Warto ść przeci ęt- ci ętnych (me- ści w glebach na nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie dian) w glebach arkuszu 345 – glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra na arkuszu 345 Trzci ńsko Zdrój niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) – Trzci ńsko Polski 4) Zdrój N=6 N=6522 Metale N=6 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14–52 25 27 Cr Chrom 50 150 500 3–10 8 4 Zn Cynk 100 300 1000 26–55 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3,5–4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 5–10 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–11 6 3 Pb Ołów 50 100 600 7–15 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–<0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 345 – Trzci ńsko 1) grupa A Zdrój w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 6 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochroni e na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 6 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 345 – Trzci ńsko Zdrój do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

23 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wy- konano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia

24 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, cynku, kadmu, rt ęci i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: chrom, kobalt, mied ź oraz nikiel. W przypadku chromu oraz niklu wzbogacenie jest dwukrotne w stosunku do przy- jętych warto ści przeci ętnych. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warun- ki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów che- micznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcześniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów, albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanie- czyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) –

25 okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii ab- sorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wyko- nano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub

26 niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad- ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Jele ńskiego, Narost i Strzeszewskiego. Osady jeziora Jele ńskiego charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawar- to ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków w porównaniu do warto ści ich tła geoche- micznego. Osady dwóch pozostałych jezior – Narost i Strzeszewskiego cechuje podwy Ŝszon ą zawarto ść ołowiu i rt ęci. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń we- dług Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL, powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wod- ne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Jele ńskie Narost Strzeszewskie Pierwiastek (2002 r.) (2002 r.) (2002 r.) Arsen (As) <5 <5 <5 Chrom (Cr) 3 4 11 Cynk (Zn) 40 75 100 Kadm (Cd) <0,5 1,5 1,2 Mied ź (Cu) 5 8 11 Nikiel (Ni) 3 5 8 Ołów (Pb) 19 39 45 Rt ęć (Hg) 0,039 0,107 0,11 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku

27 stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar- kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od około 13 nGy/h do około 45 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 30 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w przedziale od około 18 do około 46 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą tak Ŝe około 30 nGy/h. W profilu zachodnim pomierzone dawki promieniowania s ą do ść wyrównane (przewa- Ŝaj ą warto ści z zakresu 25–45 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe wyst ępuj ące wzdłu Ŝ profilu osa- dy (gliny zwałowe, osady lodowcowe, osady kemów, torfy) charakteryzuj ą si ę podobn ą ra- dioaktywno ści ą. Najni Ŝsze zarejestrowane warto ści promieniowania gamma (około 13 nGy/h i 22 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami wodnolodowcowymi, zalegaj ącymi na południu. W pro- filu wschodnim najwy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma (około 35–46 nGy/h) cechuj ą si ę gliny zwałowe. Utwory wodnolodowcowe charakteryzują si ę nieco ni Ŝszymi wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (około 22–32 nGy/h), a najni Ŝszymi (około 18 nGy/h) – osady jeziorne. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. W profilu za- chodnim wynosz ą od 0 do 4,3 kBq/m 2, a w profilu wschodnim wahaj ą si ę od 0,9 do 3,3 kBq/m 2.

28 345W PROFIL ZACHODNI 345E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5873653 5864678 5871726 5863565 m m 5867776 5860124 5865829 5859144 5859830

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 29 29 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5873653 5864678 5871726 5863565 m m 5867776 5860124 5865829 5859144 5859830

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Trzci ńsko-Zdrój (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU z 2007 r. nr 39, poz. 251, tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, bu- dowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU z 2003 r. nr 61 poz. 549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartogra- ficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych skła- dowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izo- lacyjnej.

30 Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Trzci ńsko Zdrój Mapy hydroge-

31 ologicznej Polski w skali 1:50 000 (M ądry, Połaniecka, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód pod- ziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronio- nych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Trzci ńsko Zdrój bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝli- wo ści składowania odpadów podlegaj ą: − zwarta zabudowa Trzci ńska Zdroju b ędącego siedzib ą Urz ędów Miasta i Gminy oraz miejscowo ści Góralice, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w europejskim systemie NATURA 2000: „Gogolice- Kosa” PLH 320038 (specjalny obszar ochrony siedlisk) i „Ostoja Witnicko- Dębnia ńska” PLB 320015 (obszar specjalnej ochrony ptaków), − obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, − krajobrazowy rezerwat przyrody „Długogóry”, − tereny podmokłe, bagienne, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, − obszary źródliskowe (Rów, Kolonia Rów, Góralice, Kamienny Jaz, Czartoryja, Ostrzewka, Klasztorne-Osiecze, Piaseczno, Narost, Goszkówek, Radzic, lasy w rejonie Warnic i Ferdyszowa), − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie doliny rzeki Rurzycy i pozostałych cieków, − tereny (do 250 m) wokół jezior: Dołgiego, Strzeszowskiego, Trzci ńskiego, Miejskiego (Trzygłowskiego), Dobropolskiego, Czernikowskiego, Klasztornego, Jele ńskiego, Na- rostu, Gł ębokiego, Warnice (Promie ń) i pozostałych, licznych akwenów, − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10º. Na bazie borowin z wysok ą zawarto ści ą składników mineralnych, szczególnie Ŝelaza i siarki w 1897 r. w Trzci ńsku-Zdroju powstało uzdrowisko, które funkcjonowało do 1949 r. Obecnie trwaj ą próby reaktywacji funkcji uzdrowiskowej Trzci ńska-Zdroju. W przypadku,

32 gdy plany władz lokalnych zostan ą zako ńczone przywróceniem statusu uzdrowiska gminie Trzci ńsko Zdrój, cały jej teren zostanie wykluczony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na terenie obj ętym arkuszem Trzci ńsko Zdrój lokalizacja składowisk odpadów jest do- puszczalna na około 30% jego powierzchni. Stref ę przypowierzchniow ą wysoczyzny morenowej buduj ą gliny zwałowe zlodowace- nia północnopolskiego (Wisły). W południowej cz ęś ci analizowanego terenu s ą to gliny fazy pomorskiej wyst ępuj ące na przedpolu moren czołowych. Mi ąŜ szo ść glin wynosi od 5 do 25 m (lokalnie tylko 2 m). W cz ęś ci północnej wyst ępuj ą w strefie przypowierzchniowej gliny zwa- łowe stadiału pomorsko-leszczy ńskiego. Mi ąŜ szo ść glin tego stadiału jest zmienna i waha si ę od 2 do 20 m. Ze wzgl ędu na zmienn ą mi ąŜ szo ść glin oraz brak okre ślenia ich parametrów izolacyj- nych, w ka Ŝdym przypadku lokalizowania składowisk odpadów konieczne jest przeprowa- dzenie specjalistycznych bada ń geologicznych i geotechnicznych potwierdzaj ących rozprze- strzenienie poziome i pionowe warstw gliniastych. W miejscach ich powierzchniowego wyst ępowania wyznaczono obszary preferowane do składowania odpadów, poniewa Ŝ tylko one spełniaj ą przyj ęte kryteria izolacyjno ści na terenie omawianego arkusza. Gliny fazy pomorskiej, dominuj ące na tym terenie, badano w otworze wiertniczym wy- konanym w okolicach Trzci ńska Zdroju. S ą to gliny zwałowe ilasto-mułkowe z niewielk ą zawarto ści ą frakcji Ŝwirowej. Niska zawarto ść CaCO 3 (1,6%) świadczy o zwietrzeniu osa- dów, potwierdza to równie Ŝ skład petrograficzny Ŝwirów z dominuj ącym udziałem skał kry- stalicznych i piaskowców północnych. Na terenie gminy Mieszkowie obszary predysponowane do składowania odpadów wy- znaczono w rejonie miejscowo ści Goszków i Goszczówek, w gminie Chojna w rejonie Biał ę- gów, jeziora Jele ńskiego, Czartoryi i Kamiennego Jazu.

33 Na terenie gminy Trzci ńsko Zdrój obszary preferowane znajduj ą si ę w okolicach: Ostrzeszów-Trzci ńsko Zdrój, Trzci ńsko Zdrój-Rasnowo, Czyste-Cieplikowo, Góralice- Tchórzno-Stołeczna, a w gminie My ślibórz w rejonie miejscowo ści Rów. W miejscach, gdzie na glinach zwałowych zalegaj ą piaski i Ŝwiry fluwioglacjalne wa- runki izolacyjne mog ą by ć mniej korzystne, wi ęc wskazano je jako obszary o zmiennych pa- rametrach izolacyjnych. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w cz ęś ci północnej i wschodniej jest poło Ŝenie w granicach obszarów przyrodniczych prawnie chronionych (Ob- szary Chronionego Krajobrazu „My ślibórz” i „D ębno-Gorzów”), a cz ęś ci obszaru wyznaczo- nego mi ędzy Strzeszowem i Trzci ńskim Zdrojem jest zabudowa. Wyznaczone obszary maj ą du Ŝe powierzchnie o charakterze równinnym i s ą poło Ŝone przy drogach. Istnieje mo Ŝliwo ść lokalizacji obiektów w dogodnej odległo ści od zabudowa ń miejscowo ści.

Problem składowania odpadów komunalnych W granicach obszarów, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. nie wyst ępuj ą utwory, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W otworach wiertniczych wykonanych na obszarach wytypowanych pod składowanie odpadów oboj ętnych nawiercono gliny fazy pomorskiej o maksymalnej mi ąŜ szo ści 14,3 m (Rosnowo). Pakiety glin zwałowych o kilkumetrowych mi ąŜ szo ściach nawiercono tak Ŝe w re- jonie Strzeszowa, Goszkowa i Wesołej. Bezpo średnie s ąsiedztwo tych otworów mo Ŝna do- datkowo rozpozna ć i po uzyskaniu potwierdzenia rozprzestrzeniania glin o do ść du Ŝych mi ąŜ- szo ściach przeznaczy ć ewentualnie pod składowanie odpadów komunalnych. Nale Ŝy si ę jed- nak liczy ć z dodatkowymi kosztami, zwi ązanymi z wykonaniem sztucznej izolacji podło Ŝa obiektu, poniewa Ŝ gliny zwałowe nie spełniaj ą kryteriów izolacyjno ści koniecznych dla skła- dowania odpadów komunalnych. Składowisko odpadów komunalnych dla miasta Trzci ńsko Zdrój znajduje si ę w Ros- nówku. Jest to nowoczesny, monitorowany obiekt, z podło Ŝem dodatkowo uszczelnionym foli ą (nie figuruje w zestawieniach Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych W granicach obszarów wyznaczonych do ewentualnego składowania odpadów oboj ęt- nych warunki geologiczne s ą korzystne. Gliny fazy pomorskiej o maksymalnej, stwierdzonej

34 wiertniczo mi ąŜ szo ści 14,3 m spełniaj ą kryteria izolacyjno ści dla składowania odpadów tego typu. Są to gliny ilasto-mułkowe z niewielk ą domieszk ą Ŝwirów, zwietrzałe. W okolicach Ro- snowa wyst ępuj ą gliny o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 10 m, a zagro Ŝony w średnim stopniu u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 15-50 m. Wody głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych w osadach czwartorz ędu izolo- wane s ą od zanieczyszcze ń antropogenicznych pakietami osadów słaboprzepuszczalnych. Poziomy wodono śne zalegaj ą przewa Ŝnie na gł ębokości 5-15 m, a stopie ń zagro Ŝenia wód jest średni, podrz ędnie niski i bardzo niski. Średni stopie ń zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝyt- kowych maj ą tereny, na których warstwa izoluj ących glin zwałowych jest niezbyt mi ąŜ sza, mog ą one wyst ępowa ć w nieci ągłych warstwach, a rolniczy sposób u Ŝytkowania gruntów stwarza niebezpiecze ństwo dla wód podziemnych. Najbardziej korzystne warunki hydroge- ologiczne dla składowania odpadów wyst ępuj ą w rejonie Strzeszów-Trzci ńsko-Klasztorne, gdzie nie ma u Ŝytkowego poziomu wodono śnego.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć suche wyrobisko po niekoncesjo- nowanej eksploatacji kruszywa naturalnego zlokalizowane w Tchórznie. Ma ono wymiary 300 m × 50-70 m i około 5 m gł ęboko ści. W cz ęś ci centralnej jest cz ęś ciowo zaro śni ęte. Ko- nieczna b ędzie dodatkowa izolacja podło Ŝa i ścian bocznych obiektu. Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ oraz pozostałe niewielkie punkty lokalnej eksploata- cji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wykluczonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo- gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo- logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o wa- runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów.

35 Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Trzci ńsko-Zdrój opracowano na podstawie mapy geologicznej (Piotrowski, 1996), w nawi ązaniu do rze źby i hydrografii tere- nu (mapy topograficzne i zwiad terenowy). Uwzgl ędniono równie Ŝ obszary wskazane na ma- pie osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007). Z waloryzacji geologiczno-in Ŝynierskiej wył ączono kompleksy le śne, obszary gleb chronionych (grunty rolne klasy I–IVa i gleby pochodzenia organicznego) oraz obszary zwartej zabudowy, w tym zabytkowych zespołów architektonicznych. Rejony wył ączone z waloryzacji w sumie stanowi ą zdecydowan ą wi ększo ść obszaru arkusza. Czynnikami, które nale Ŝy bra ć pod uwag ę przy okre ślaniu geologiczno-in Ŝynierskich warunków dla potrzeb budownictwa s ą: rodzaj gruntów i ich dopuszczalne obci ąŜ enia, warto- ści spadków terenu, gł ęboko ść wyst ępowania pierwszego zwierciadła wody gruntowej oraz mo Ŝliwo ść wyst ępowania procesów geodynamicznych. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą na gruntach spoistych w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Grunty spoiste wyst ępuj ące na powierzchni terenu na obszarze arkusza s ą nieskonsolidowane lub małoskon- solidowane. Nie wyst ępuj ą tutaj na powierzchni grunty skonsolidowane. Korzystnymi warun- kami dla budownictwa cechuj ą si ę tak Ŝe grunty niespoiste, sypkie – zag ęszczone i średnioza- gęszczone. Wyst ępuj ą one jednak Ŝe znacznie rzadziej ni Ŝ grunty spoiste. Dla obu rodzajów gruntów (spoistych i niespoistych) wa Ŝnym jest, aby nie były one nara Ŝone na wyst ępowanie zjawisk geodynamicznych, a poziom wód gruntowych znajdował si ę na gł ęboko ści poni Ŝej 2 m i nie podlegał znacznym wahaniom. Du Ŝe kompleksy gruntów korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą w rejonie Trzci ńska- Zdroju, Chełmu Dolnego, Chłopowa i Kr ęŜ elina. Mniejsze, bardziej rozproszone obszary wy- st ępuj ą w rejonie Kamiennego Jazu, Rowu, Stołecznej, Narostu i Biał ęg. S ą to generalnie ob- szary powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych oraz piasków wodnolodowcowych.

36 Rejony o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich niekorzystnych, utrudniaj ących budow- nictwo, to przede wszystkim obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych (grunty organicz- ne, spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne oraz grunty niespoiste lu źne). NaleŜą do nich tak Ŝe piaski i mułki zastoiskowe wyst ępuj ące południkowo na odcinku Trzci ńsko-Zdrój–Gogolice i przy jeziorze Strzeszowskim. Obszary płytkiego wyst ępowania wód gruntowych wyst ępuj ą na wszystkich nisko poło Ŝonych terenach w dolinach rzek i obni Ŝeniach terenu. Wody grun- towe wyst ępuj ące w utworach organicznych charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą agresywno ści ą wzgl ędem betonu i stali. Ponadto warunki niekorzystne dla budownictwa wyst ępuj ą na wi ększych obszarach po- ło Ŝonych na północ i wschód od Góralic, na wschód od Rowu, na północny wschód od Do- bropola, przy miejscowo ści Piaseczno, Chłopowo, Górczyn–Antoniewice. W obszarze arkusza nie wyst ępuj ą osuwiska, ale strefy kraw ędziowe rynien polodow- cowych i strome zbocza pagórków (głównie kemowych) predysponowane s ą do rozwoju ru- chów masowych (Grabowski (red.), 2007). Obszary te waloryzowane s ą jako niekorzystne dla budownictwa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Trzci ńsko-Zdrój jest bardzo ciekawy z punktu widzenia przyrodnicze- go. W południowej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą rozległe zwarte kompleksy le śne, natomiast w zachodniej, północnej i wschodniej tereny poro śni ęte lasami obejmuj ą mniejsze po- wierzchnie. Dominuj ą typowe dla terenów sandrowych siedliska borowe na ogół jednogatun- kowe, zdominowane przez sosn ę. W środkowej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą natomiast wszystkie typy siedlisk borowych, lasowych i olsowych. PrzewaŜa tam drzewostan li ściasty reprezen- towany przez d ęby, buki, topole, graby, lipy i wi ązy. Około 15% lasów ma status lasów wo- dochronnych i glebochronnych. Wśród gruntów ornych dominuj ą gleby chronione. Są to głównie gleby brunatne wyłu- gowane i gleby płowe wykształcone z piasków gliniastych i glin. Najwi ększe ich powierzch- nie znajduj ą si ę w północnej, zachodniej i wschodniej cz ęś ci arkusza. W południowej i pół- nocnej cz ęś ci wyst ępuj ą tak Ŝe ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Nale Ŝą one do gleb murszowych, mułowo-torfowych i torfowych. Z prawnych formy ochrony przyrody istniej ą: 2 obszary chronionego krajobrazu, 1 re- zerwat, 30 pomników przyrody Ŝywej 7 pomników przyrody nieo Ŝywionej (głazy narzutowe), 12 u Ŝytków ekologicznych oraz niewielki fragment zespołu przyrodniczo-krajobrazowego

37 (tabela 7). Około 40% powierzchni terenu mie ści si ę w otulinie Cedy ńskiego Parku Krajobra- zowego. We wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu My ślibórz (całkowita powierzchnia 28 942 ha), a południowej niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu D ębno – Gorzów (całkowita powierzchnia 21 893 ha). Chronione s ą w nich obszary o charakterystycznych cechach fizjograficznych i mało przekształconym śro- dowisku przyrodniczym. Maj ą one bardzo du Ŝe walory przyrodnicze, krajobrazowe, tury- styczne i klimatyczne. Tworz ą swoistego rodzaju ci ągi i korytarze ekologiczne obejmuj ące głównie lasy, ł ąki i obszary podmokłe. Dwa kilometry na północ od Chłopowa utworzono w 1991 r., na powierzchni 120,36 ha cz ęś ciowy rezerwat krajobrazowy „Długogóry”, którego celem jest zachowanie unikalnego i urozmaiconego krajobrazu morenowego i rosn ącej tam buczyny pomorskiej. Nazwa rezer- watu pochodzi od pagórków moreny czołowej, zbudowanych głównie z gliny, z du Ŝą ilości ą głazów narzutowych o ró Ŝnej wielko ści. Najbardziej okazałe głazy uznano za pomniki przy- rody. Pomi ędzy wzniesieniami znajduj ą si ę zagł ębienia z oczkami wodnymi o ró Ŝnych stop- niach ich zarastania i powierzchni od 10 do 100 m 2. W zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza (w granicach gminy Mory ń) zlokalizowany jest nie- wielki fragment utworzonego w 2006 r. zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Dolina Słubi”. Cało ść obszaru posiada powierzchni ę 154,16 ha, ale na obszarze arkusza poło Ŝny jest tylko niewielki fragment o powierzchni około 1 ha. Obszar ten poro śni ęty jest ł ęgami, olsami i gr ą- dami; liczne s ą źródliska i wysi ęki wody. Punktowo wyst ępuj ącymi obiektami chronionymi w obr ębie arkusza s ą pomniki przy- rody ( Ŝywej i nieo Ŝywionej). Spo śród zatwierdzonych jest: jeden pomnik przyrody Ŝywej (d ąb szypułkowy) i dwa pomniki przyrody nieo Ŝywionej (głazy narzutowe). W grupie projek- towanych jest 29 obiektów przyrody Ŝywej (pojedyncze drzewa lub grupy drzew) i 5 przyro- dy nieo Ŝywionej – głazy narzutowe. Na omawianym terenie znajduj ą si ę dwa zatwierdzone u Ŝytki ekologiczne, projektuje si ę utworzenie kolejnych dziesi ęciu (tabela 7). Najcz ęś ciej s ą to obszary podmokłe, poro śni ęte ro ślinno ści ą bagienn ą i szuwarow ą, z dogodnymi warunkami do bytowania ptactwa i zwie- rzyny grubej. W obr ębie zatwierdzonych, jak i projektowanych do zatwierdzenia u Ŝytków ekologicznych znajduj ą si ę stanowiska Ŝółwia błotnego, gniazduj ą łab ędzie nieme, Ŝurawie i błotniaki stawowe.

38 Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) dzenia 1 2 3 4 5 6 My ślibórz K, „Długogóry” 1 R Le śnictwo Stołeczna 1991 my śliborski (120,36) My ślibórz 2 P Le śnictwo Rów * PŜ, d ąb (2 sztuki) my śliborski Chojna 3 P Czartoryja * PŜ, klon zwyczajny gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 4 P Rosnowo * PŜ, aleja kasztanowców gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 5 P Dobropole * PŜ, aleja d ębowa gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 6 P Dobropole * PŜ, buk zwyczajny gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 7 P Stołeczna * PŜ, d ąb szypułkowy gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 8 P Stołeczna * PŜ, buk zwyczajny gryfi ński Chojna 9 P Brwice * PŜ, d ąb szypułkowy gryfi ński Chojna 10 P Brwice * PŜ, sekwoja olbrzymia gryfi ński Chojna 11 P Brwice * PŜ, d ąb szypułkowy gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 12 P Gogolice * PŜ, aleja d ębowa gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 13 P Le śnictwo Stołeczna * PŜ, d ąb szypułkowy gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 14 P Gogolice * Pn, G gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 15 P Gogolice * PŜ, aleja lipowa gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 16 P Piaseczno * PŜ, buk zwyczajny gryfi ński Le śnictwo My ślibórz 17 P 1990 Pn, G Stołeczna my śliborski Le śnictwo My ślibórz 18 P * PŜ, buk zwyczajny Stołeczna my śliborski Le śnictwo My ślibórz 19 P * PŜ, buk zwyczajny Stołeczna my śliborski Le śnictwo My ślibórz 20 P 1990 Pn, G Stołecz na my śliborski Le śnictwo My ślibórz 21 P * PŜ, buk zwyczajny Stołeczna my śliborski Trzci ńsko-Zdrój 22 P Piaseczno * Pn, G gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 23 P Piaseczno * Pn, G gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 24 P Gogolice-Narost * Pn, G gryfi ński nad brzegiem jeziora Trzci ńsko-Zdrój 25 P * PŜ, grupa d ębów szypułkowych Morskie Oko gryfi ński My ślibórz 26 P Le śnictwo Chłopowo * Pn, G my śliborski

39 1 2 3 4 5 6 My ślibórz 27 P Le śnictwo Chłopowo * PŜ, dąb szypułkowy my śliborski Chojna 28 P Narost * PŜ, dąb szypułkowy gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 29 P Chełm Górny * PŜ, d ąb szypułkowy gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój PŜ, dąb szypułkowy 30 P Chełm Górny * gryfi ński (2 sztuki) Trzci ńsko-Zdrój 31 P Chełm Górny * PŜ, grab gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 32 P Chełm Górny * PŜ, d ąb szypułkowy gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 33 P Chełm Dolny * PŜ, d ąb szypułkowy gryfi ński My ślibórz 34 P Chłopowo * PŜ, d ąb szypułkowy my śliborski Trzci ńsko-Zdrój 35 P Chełm Dolny * PŜ, aleja kasztanowa gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 36 P Chełm Dolny * PŜ, aleja lipowa gryfi ński Chojna 37 P Biał ęgi * PŜ, d ąb szypułkowy gryfi ński Mieszkowice 38 P Goszkówek 2007 PŜ, d ąb szypułkowy gryfi ński Chojna oczka wodne śródle śne 39 U Grzybno * gryfi ński (ok. 32) My ślibórz siedlisko ptasie 40 U Rów * my śliborski (poni Ŝej 5) Trzci ńsko-Zdrój 2 jeziorka 41 U Trzci ńsko-Zdrój * gryfi ński (poni Ŝej 5) Trzci ńsko-Zdrój stanowisko florystyczne 42 U Trzci ńsko-Zdrój * gryfi ński (około 10) Trzci ńsko-Zdrój Jezioro Klasztorne 43 U Klasztorne * gryfi ński (około 35) Trzci ńsko-Zdrój zbocze z cennymi gatunkami 44 U Stołeczna-Dobropole * gryfi ński ro ślin (pon. 5) Trzci ńsko-Zdrój 2 jeziorka śródle śne 45 U na zachód od Gogolic * gryfi ński (około 25) My ślibórz siedlisko ptasie 46 U Nadle śnictwo Ró Ŝańsko * my śliborski (poni Ŝej 5) My ślibórz siedlisko ptasie 47 U Nadle śnictwo Ró Ŝańsko * my śliborski (około 10) Le śnictwo My ślibórz 2 jeziorka śródle śne 48 U 1999 Chłopowo my śliborski (około 50) Nadle śnictwo My ślibórz biotopy skupiaj ące ro ślinno ść 49 U 1989 Ró Ŝańsko my śliborski błotn ą (poni Ŝej 5) na południowy zachód od Trzci ńsko śródle śne jezioro 50 U * Warnic gryfi ński (około 10) „Dolina Słubi” Nadle śnictwo Mory ń 51 Z 2006 w obr ębie arkusza niewielki Mieszkowice gryfi ński fragment o pow. około 1 ha

Rubryka 2 : R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo- krajobrazowy; Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, Fl – florystyczny, K – krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej, rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy, Po całym obszarze arkusza rozsiane s ą wyst ępuj ące w zagł ębieniach wytopiskowych małe torfowiska poro śni ęte szuwarami i turzycami. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą ich zbio-

40 rowiska koło Górczyna. S ą one reprezentowane tam przez trzcinowe szuwary źródliskowe, wyró Ŝniaj ące si ę bogatym składem gatunkowym ro ślin, natomiast torfowiska przej ściowe i wysokie poro śni ęte s ą ro ślinno ści ą mszarn ą. Najwi ększy zespół zagł ębie ń wytopiskowych znajduje si ę koło Stołecznej. Szczególny charakter nadaje im cenna ro ślinno ść z zaro ślami krzewiastymi, tarnin ą i głogami. W okolicach Stołecznej i Dobropola występuje ro ślinno ść ciepłolubnych muraw ni Ŝowych, natomiast w pobli Ŝu Trzci ńska-Zdroju stanowiska b ędącego bardzo rzadkim gatunkiem lnu austriackiego. W gminie Trzci ńsko-Zdrój ochron ą obj ęte s ą stanowiska zwierz ąt: stanowisko orła bie- lika (około 1,5 km na wschód od Gogolic), kani czarnej i g ągoła (nad jeziorem Biał ęgi), bo- ciana białego (w Trzci ńsku, Stołecznej, Strzeszowie, Gogolicach, Dobropolu) i Ŝurawia (w obszarze źródliskowym Rurzycy). Traszki grzebieniaste, kumaki nizinne i Ŝaby śmieszki maj ą swoje stanowiska nad jeziorem Biał ęgi oraz nad Rurzyc ą i w Chełmie Dolnym, ropuchy zielone i rzekotki drzewne nad Rurzyc ą i jeziorami Chełm i Chełm Dolny, a Ŝółwie błotne w obszarze źródliskowym Rurzycy i dolinie Kosy. W obr ębie arkusza projektuje si ę utworzy ć kilka stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieo Ŝywionej, obejmuj ących fragmenty nieczynnych wyrobisk poeksploatacyjnych (tabela 8). Tabela 8 Wykaz projektowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieo Ŝywionej

Numer obiektu Gmina Rodzaj Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie Powiat obiektu (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 Trzci ńsko-Zdrój ściana wyrobiska poeksploatacyjnego, z mo- 1 Trzci ńsko-Zdrój Wr gryfi ński delowo wykształconymi osadami kemowymi Trzci ńsko-Zdrój ściana wyrobiska poeksploatacyjnego, 2 Trzci ńsko-Zdrój Wr gryfi ński z osadami czołowomorenowymi Trzci ńsko-Zdrój ściana wyrobiska poeksploatacyjnego, 3 Trzci ńsko-Zdrój Wr gryfi ński z osadami sandrowymi

Rubryka 4: Wr – wyrobisko.

Pierwsze z nich znajduje si ę w nieczynnej piaskowni koło Trzci ńska-Zdroju (oznaczo- nej takŜe jako punkt wyst ępowania kopaliny nr 2/p). Walorem tego stanowiska są: czytelno ść formy geomorfologicznej, kompletny i dobrze odsłonięty profil geologiczny, oraz modelowo wykształcone struktury sedymentacyjne typowe dla osadów kemowych (Mazurowski, 2005). Kolejne projektowane stanowisko dokumentacyjne znajduje si ę w nieczynnym wyrobisku zło Ŝa „Chełm Górny”. Przedstawia ono profil osadów glacjalnych ablacyjnej moreny czoło- wej, wyznaczającej maksymalny zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły. Odsłaniaj ą si ę tutaj osady kamieniste bruku morenowego i osady piaszczysto-Ŝwirowe proksymalnej cz ęś ci sandru (Dobracki, Mazurowski, 2005 a). Nast ępne projektowane stanowisko dokumentacyjne

41 znajduje si ę niewiele dalej na wschód od opisanego powy Ŝej. Zlokalizowane jest w nieczyn- nej cz ęś ci kopalni kruszywa naturalnego „Chełm Górny I”. Odsłoni ęte s ą tutaj osady fluwio- glacjalne proksymalnej i środkowej cz ęś ci sandru, zbudowane z piasków i Ŝwirów o zró Ŝni- cowanej granulacji. Warstwy miejscami s ą zaburzone syn- i postsedymentacyjnie. W skarpie wyst ępuj ą tak Ŝe struktury peryglacjalne (kliny mrozowe) (Dobracki, Mazurowski, 2005 b). W obr ębie granic arkusza wyst ępuj ą obszary Natura 2000. Europejska Sie ć Ekologiczna Natura 2000 to sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczenia tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składni- ków ró Ŝnorodno ści biologicznej (http://www.mos.gov.pl/1strony_tematyczne/natura2000/ index.shtml). W jej skład wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Wyznaczenie obszaru Natura 2000 nast ępuje w drodze roz- porz ądzenia ministra wła ściwego do spraw środowiska. Centralna i południowo-wschodnia cz ęść arkusza obj ęta jest obszarem specjalnej ochro- ny ptaków (OSO) o nazwie Ostoja Witnicko-Dębnia ńska. W centralnej częś ci arkusza zloka- lizowany jest specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) Gogolice – Kosa, składaj ący si ę tutaj z kilku mniejszych pól. Wykaz obszarów Natura 2000 zamieszczono w tabeli 9. Ostoja Witnicko-Dębnia ńska obejmuje niemal połow ę powierzchni arkusza. Jest to ob- szar proponowany przez organizacje pozarz ądowe w ramach tzw. Shadow List. Stwierdzono tu wyst ępowanie co najmniej 32 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej. Liczebno ść kani rudej, bielika, Ŝurawia i derkacza kwalifikuj ą ostoj ę do mi ędzynaro- dowych ostoi ptaków. Kilkana ście gatunków ptaków tutaj wyst ępuj ących wymienionych jest w Polskiej czerwonej ksi ędze zwierz ąt zagro Ŝonych wygini ęciem. Ostoja jest jednym z 10 najwa Ŝniejszych w Polsce miejsc l ęgowych Ŝurawia, kani rudej i bielika. Wyst ępuj ą tu mi ę- dzy innymi takie rzadkie gatunki jak: b ąk, b ączek, kania czarna, orlik krzykliwy, rybołów, siewka złota, biegus zmienny, batalion, ł ęczak, puchacz i podró Ŝniczek (http://natura2000. org.pl/index_areas.php?rek=406). Specjalny obszar ochrony siedlisk Gogolice – Kosa w obr ębie arkusza obejmuje bagna i torfowiska pomi ędzy Gogolicami a Piasecznem, a tak Ŝe pocz ątkowy odcinek doliny Kosy, wraz z zaro ślami olszowymi i nadrzecznymi zalewanymi olesami. W obni Ŝeniach i dolinach wyst ępuj ą kompleksy eutroficznych zbiorników, szuwary, ł ąki i torfowiska niskie. Obszar ten jest wa Ŝnym korytarzem ekologicznym dla migruj ących Ŝółwi błotnych. Jest to najwi ększa populacja tego gatunku na Pomorzu Zachodnim i najwaŜniejsza w zachodniej Polsce, przy tym jedna z zaledwie kilku populacji w zachodniej Polsce, która rozradza si ę. Naliczono tutaj około 30 dorosłych Ŝółwi.

42 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Kod ob- obszaru punktu obszaru Powierzchnia (w obr ębie arkusza) Lp. obszaru szaru i symbol ozna- Długo ść geo- Szeroko ść obszaru (ha) Kod Województwo Powiat Gmina czenia na mapie gr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ostoja Trzci ńsko- PLB Witnicko- 14º44’11’’ 52º48’55’’ PL0G1 zachodnio- gryfi ński, Zdrój, 1 J 46 993,07* 320015 Dębnia ńska E N PL041 pomorskie my śliborski Dębno, (P) My ślibórz PLH Gogolice-Kosa 14º37’13’’ 52º54’57’’ zachodnio- 3 K 1 424,88* PL0G1 gryfi ński Trzci ńsko-Zdrój 320038 (S) E N pomorskie Rubryka 2: J – obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO), cz ęś ciowo przecinaj ący si ę ze specjalnym obszarem ochrony siedlisk (SOO), K – SOO cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO; Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków; Rubryka 7: * – powierzchnia całkowita, ł ącznie z obszarem poło Ŝonym poza granicami arkusza.

43

Obszar arkusza znajduje si ę generalnie poza elementami krajowej sieci ekologicznej ECONET – Poland (Liro, 1998). Jest to wieloprzestrzenny system obszarów w ęzłowych naj- lepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. Obszary w ęzłowe poł ączone s ą miedzy sob ą sieci ą korytarzy ekolo- gicznych. Północno-zachodni naro Ŝnik arkusza obj ęty jest obszarem w ęzłowym Uj ście Odry. Jest on poł ączony korytarzem ekologicznym Odry z obszarem w ęzłowym Dolnej Warty. Ko- strzy ński korytarz ekologiczny Odry obejmuje swym zasi ęgiem południowo-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Trzci ńsko-Zdrój na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym (M), jego numer i nazwa: 1M – Uj ścia Odry, 4M – Dolnej Warty; 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym (K), jego numer i nazwa: 2K – Puszczy Barli- neckiej; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym (m), jego numer i nazwa: 3m – Pojezierza My śli- borskiego, 10m – Kostrzy ński Odry; 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym (k), jego numer i nazwa: 1k – Płoni; 5 – granica państwa.

44 XII. Zabytki kultury

Trzci ńsko-Zdrój nale Ŝy do nielicznych miast, które do dzi ś zachowały pełny wieniec murów obronnych. Zachowały si ę równie Ŝ dwie bramy: Choje ńska i My śliborska i dwie basz- ty, okr ągła i kwadratowa. W obr ębie murów obronnych znajduje si ę ratusz z przełomu XIII i XIV wieku, z charakterystyczn ą maswerkow ą dekoracj ą szczytu, powstał ą w okresie przej- ściowym z pó źnego gotyku do renesansu i kamiennym portalem oraz sal ą s ądow ą nakryta sklepieniem siatkowym z XVI wieku z renesansow ą polichromi ą. Jedno z pomieszcze ń ratu- sza zachowało drewniany strop. Ratusz jest najstarszym tego typu obiektem w Polsce. W śre- dniowiecznym układzie urbanistycznym Trzci ńska-Zdroju zachowały si ę mieszcza ńskie do- my ryglowe z XVIII i XIX wieku. Trzci ński ko ściół farny zbudowany został w latach 1260– 1280. Kilka miejscowo ści na terenie arkusza obj ętych jest stref ą po średniej ochrony konser- watorskiej. Nale Ŝą do nich: podwórze folwarczne w granicach historycznego zało Ŝenia w Chełmie Górnym, owalnicowy układ przestrzenny wsi Góralice, Strzeszów. W miejscowo ści Goszków znajduje si ę XIII-wieczny ko ściół pod wezwaniem Świ ętego Jana Chrzciciela, zbudowany z kostek granitowych. Po wschodniej stronie wsi jest trzyhekta- rowy park podworski, krajobrazowy z zadrzewieniem z drugiej połowy XIX wieku. Czas jego powstania nie jest znany, nie zachował si ę dwór. W Biał ęgach ochronie konserwatorskiej podlega zabytkowy XIII-wieczny ko ściół z XVIII-wieczn ą dzwonnic ą. Zespół parkowy znajduj ący si ę we wsi (wpisany do rejestru za- bytków) wymaga prac zabezpieczaj ących, piel ęgnacyjnych i odbudowy drzewostanu. W Chełmie Dolnym opiek ą konserwatora obj ęto halowy ko ściół z ko ńca XIII wieku. We- wn ątrz znajduj ą si ę bardzo cenne fragmenty malarstwa gotyckiego. Do obiektów zabytko- wych w tej miejscowo ści nale Ŝy równie Ŝ XIX-wieczna kaplica przyko ścielna i dwie bramki cmentarne, a tak Ŝe XIV-wieczny cmentarz przyko ścielny i XIX-wieczny cmentarz poewange- licki. Do rejestru zabytków wpisany został równie Ŝ park podworski z elementami historycznej zabudowy podwórza folwarcznego z ku źni ą, stodoł ą i budynkiem pofolwarcznym, pochodz ą- cy z XIX w. W parku znajduje si ę aleja kasztanowców i szpaler lip. We wsi znajduje si ę kilka zabytkowych budynków mieszkalnych i gospodarczych, równie Ŝ z XIX wieku. W miejscowo ści Narost znajduje się XIII-wieczny ko ściół granitowy, jednonawowy z węŜ szym prezbiterium, posiadaj ący zabytkowe wyposa Ŝenie. Jego wie Ŝa wybudowana zo- stała w stylu neogotyckim. Zachowały si ę równie Ŝ dwa XIV-wieczne dzwony. W centrum wsi zlokalizowany jest park z zabytkowym drzewostanem, w śród drzew obecne s ą cenne eg- zemplarze jodły kaukaskiej, Ŝywotniki olbrzymie, cisy i buki w odmianie płacz ącej.

45 W Chełmie Górnym znajduje si ę zespół dworsko-parkowy z 1904 r., podwórze fol- warczne zostało zachowane w granicach historycznego załoŜenia. S ą tam XIX i XX-wieczne obiekty zabytkowe: stajnia – wozownia, magazyn paszowy, budynek inwentarski, obora, sto- doła, dwie owczarnie, płatkarnia, wie Ŝa ci śnie ń, remiza, dwa budynki gospodarcze, rz ądówka. Park ma charakter krajobrazowy i posiada cenny drzewostan. W Babinie opiek ą konserwatora zabytków obj ęto zabudowania folwarczne z ko ńca XIX wieku, kamienno–ceglan ą obor ę i stodoł ę oraz spichlerz pofolwarczny, murowany z lat 20. XX wieku. W Brwicach, wsi poło Ŝonej 8 km na południowy wschód od Chojny jest zabytkowy ko- ściół zbudowany w okresie przej ściowym, roma ńsko-gotycki (II połowa XIII wieku). Obok stoi drewniana dzwonnica z dzwonem z XVI w. Zachodni szczyt został przemurowany na przełomie XIX i XX wieku podczas restauracji ko ścioła. W Brwicach znajduje si ę równie Ŝ zabytkowy dwór i zabudowania gospodarcze z przełomu XIX i XX wieku. W parku rosn ą bardzo cenne drzewa egzotyczne, mi ędzy innymi mamutowiec olbrzymi, około 90-letni i skrzydłorzech kaukaski. W Gogolicach jest XIII-wieczny ko ściół, przebudowany w XVIII wieku, ogrodzony mu-rem, wokół którego znajduje si ę cenny starodrzew li ściasty i park dworski o zało Ŝeniu krajobrazowym, w którym zlokalizowany jest neoklasycystyczny XIX-wieczny dwór. W Pia- secznie, które zachowało owalnicowy układ przestrzenny znajduje si ę XIII-wieczny, kamien- ny ko ściół. Wie Ŝa ryglowa pochodzi z 1768 r. Przy ko ściele zachował si ę kamienny mur ogrodzeniowy i historyczna nekropolia przyko ścielna oraz starodrzew li ściasty. We wsi znaj- duje si ę niewielki park podworski z alej ą starych kasztanowców, lipami, jesionami i d ębami. Stołeczna, wie ś poło Ŝona 5 km na południowy wschód od Trzci ńska-Zdroju, zachowała wyra źny kształt owalnicowy. Znajduje si ę tam ko ściół zbudowany na przełomie XIII i XIV wieku. Ko ściół otoczony jest kamiennym murem z neogotyck ą bram ą i cmentarzem z XVI wieku. Dwór z tarasem i wie Ŝą z 1892 r., o ciekawej bryle nawi ązuj ącej do architektury sece- syjnej stoi w naturalistycznym parku. Zespół folwarczny z przełomu XIX i XX wieku składa si ę ze stodoły, stajni, obór, magazynów i budynków gospodarczych. Przed jego frontem znaj- duje si ę przepi ękna aleja kasztanowców, a po stronie wschodniej wsi aleja d ębowa. We wsi Wesoła zachowały si ę trzy owczarnie z przełomu XIX i XX wieku i stara aleja dębowa w osi drogowej do Stołecznej. W Dobropolu obiektami wpisanymi do rejestru zabyt- ków są: ko ściół, pałac i park pałacowy. Po południowej stronie XIII-wiecznego ko ścioła, w granicach kamiennego muru ogrodzeniowego znajduje si ę XVIII-wieczny poewangelicki cmentarz. Pałac (trwała ruina) pochodzi z 1760–1770 r., park wokół niego jest równowieczny.

46 W parku o charakterze naturalistycznym zachował si ę stary, cenny drzewostan. We wsi znaj- duje si ę kilka zabytkowych XIX-wiecznych domów mieszkalnych, budynków gospodarczych, stodół. We wsi Rosnowo opiek ą konserwatorsk ą obj ęto XIII-wieczny ko ściół z ryglow ą wie Ŝą , otoczony kamiennym murem ogrodzeniowym z XIX-wieczną bram ą. Przy ko ściele widoczne są zachowane ślady pierwotnej nekropolii. Po stronie południowej ko ścioła znajduje si ę XIX- wieczny, poewangelicki cmentarz. Park pałacowy, krajobrazowy pochodzi z przełomu XVIII i XIX wieku. W parku umiejscowiony jest cmentarz rodowy dawnych wła ścicieli Rosnowa – von Gerlachów. W parku cenny, stary drzewostan, w tym aleja kasztanowców. We wsi znaj- duje si ę kilka zabytkowych domów mieszkalnych z przełomu XIX i XX wieku i XIX- wieczne: stodoła, spichlerz z bramk ą przejazdow ą i budynek inwentarski. W Góralicach znajduje si ę XIII-wieczny ko ściół roma ński w granicach kamiennego ogrodzenia z historyczn ą nekropoli ą przyko ścieln ą i starodrzewem li ściastym. Wie ś zachowa- ła owalnicowy układ przestrzenny. W środkowej i południowo zachodniej jej cz ęś ci znajduj ą si ę zabytkowe domy mieszkalne z XIX wieku i przełomu XIX i XX wieku oraz XIX-wieczne: cmentarz komunalny, plebania, ku źnia, stodoły i kapliczka przydro Ŝna z pocz ątku XX wieku. W Kamiennym Jazie znajduje si ę XIV-wieczny ko ściół, ogrodzony kamienno-ceglanym murem. W Strzeszowie do rejestru obiektów obj ętych ochron ą konserwatorsk ą wpisano ko- ściół zbudowany około 1250 r. Ogrodzony jest kamienno-ceglanym, XIII–XIV-wiecznym murem. Zachowały si ę tu ślady pierwotnej nekropolii. W murze cmentarnym widoczna jest bramka z XIX wieku. Wokół ko ścioła znajduje si ę cenny starodrzew lipowy. Wie ś zachowała owalnicowy układ przestrzenny. We wsi zlokalizowane s ą zabytkowe XIX-wieczne domy mieszkalne, budynki inwentarskie, gospodarskie i stodoły z XIX wieku i przełomu XIX i XX wieku. W miejscowo ści Grzybno znajduje si ę ko ściół zbudowany około 1270 r. Wewn ątrz za- chowało si ę cenne wyposa Ŝenie i ołtarz barokowy z XVIII wieku, epitafium rzeźbione w drewnie z 1728 r., na balustradzie chóru cztery obrazy z 1693 r. W Warnicach opiek ą kon- serwatorsk ą obj ęto XVIII-wieczny park dworski z cennym drzewostanem o charakterze kra- jobrazowym i ko ściół z XIV wieku. W Chłopowie znajduje si ę XVIII-wieczny ko ściół.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Trzci ńsko-Zdrój poło Ŝony jest na pograniczu Pojezierza Myśliborskiego i Równiny Gorzowskiej. Granic ę mi ędzy tymi regionami wyznacza strefa moren czołowych maksymalnego zasi ęgu fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły. Widoczne jest wyra źne zró Ŝni-

47 cowanie rze źby pomi ędzy północn ą i południow ą cz ęś ci ą obszaru arkusza. Cz ęść północna (Pojezierze My śliborskie) to dominuj ąca wysoczyzna morenowa falista z wzgórzami moren czołowych, natomiast Równina Gorzowska to strefa sandrów poło Ŝonych na przedpolu moren czołowych ostatniego zlodowacenia. Obszar arkusza charakteryzuje si ę niewielk ą g ęsto ści ą zaludnienia. Podstawow ą funkcj ą gospodarcz ą tych terenów jest rolnictwo i gospodarka le śna. Wi ększo ść obszarów poza lasami zajmuj ą tereny rolnicze z gruntami klas I-IV, b ędącymi podstaw ą intensywnej produkcji ro- ślinnej (zbo Ŝa, rzepak). Funkcj ę lokalnego o środka administracyjnego i obsługi rolnictwa pełni ą Trzci ńsko-Zdrój oraz Warnice. W powierzchniowej budowie geologicznej omawianego terenu zaznaczaj ą si ę wył ącz- nie utwory czwartorz ędowe, zlodowace ń północnopolskich oraz holocenu. Zaznacza si ę do- minacja glin zwałowych na wysoczyznach polodowcowych, oraz utworów wodnolodowco- wych. Niewielki udział maj ą utwory rzeczne i organiczne. Baza surowcowa na obszarze arkusza obejmuje jedynie kopaliny okruchowe (piaski i Ŝwiry) oraz kredy jeziorne (zło Ŝe „Strzeszów”). Aktualnie istnieje tutaj sze ść złó Ŝ kopalin piaszczystych, ale warto ść gospodarcz ą posiadaj ą tylko trzy zło Ŝa – „Chełm Górny I i II”, oraz „Chłopowo”. Pozostałe zło Ŝa s ą wyeksploatowane, b ądź zaniechane, a wyrobiska poeks- ploatacyjne zrekultywowane. Zło Ŝa te powinny by ć wykre ślone z „Bilansu zasobów...”. Z wymienionych wcze śniej złó Ŝ eksploatowane s ą dwa: piasków i Ŝwirów „Chełm Górny I” oraz kredy jeziornej „Strzeszów”. Na podstawie dotychczasowego rozpoznania mo Ŝna stwierdzi ć, i Ŝ istniej ą perspektywy na udokumentowanie złó Ŝ piasków i Ŝwirów, oraz kredy jeziornej i torfów. Ciekawym faktem jest wyst ępowanie w obszarze arkusza borowin, eksploatowanych w poprzednim wieku dla potrzeb uzdrowiska w Trzci ńsku-Zdroju. Obszar arkusza jest stref ą wododziałow ą – rzeki spływaj ą w kierunku północnym i pół- nocno-zachodnim (Tywa, Rurzyca), oraz w kierunku południowym (Kosa, Kurzyca). Na ob- szarze arkusza istnieje wiele naturalnych zbiorników wodnych – najwi ększe jeziorami s ą: Jele ńskie, Narost i Strzeszowskie. Wody podziemne, wykorzystywane s ą w niewielkim stop- niu, u Ŝytkowany jest głównie poziom czwartorz ędowy, podrz ędnie tak Ŝe trzeciorz ędowy. Wody tych poziomów s ą dobrej jako ści (niekiedy wymagaj ą usuwania nadmiaru Ŝelaza i manganu) i w zupełno ści pokrywaj ą obecne zapotrzebowanie mieszka ńców. Warunki podło Ŝa budowlanego w skali całego arkusza nale Ŝy okre śli ć jako korzystne, a obszary o warunkach niekorzystnych nie ograniczają rozwoju przestrzennego miejscowo ści.

48 Na terenie obj ętym arkuszem Trzci ńsko Zdrój wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych. Wyznaczono je w miejscach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodo- wace ń północnopolskich na terenie gmin: Trzci ńsko Zdrój, Chojna, Mieszkowice, Mory ń i Myślibórz. Pakiety glin o kilku-, kilkunastometrowych mi ąŜ szo ściach nawiercono w rejonach Strzeszowa, Goszkowa i Wesołej. Tereny w ich s ąsiedztwie mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć i przy potwierdzeniu przestrzennego wyst ępowania glin o kilkunastometrowych mi ąŜ szo- ściach przeznaczy ć pod ewentualne składowania odpadów komunalnych. Nale Ŝy liczy ć si ę z konieczno ści ą dodatkowej, sztucznej izolacji podło Ŝa obiektu. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzyst- ne, stopie ń zagro Ŝenia wód poziomów u Ŝytkowych jest średni, podrz ędnie niski i bardzo ni- ski. W rejonie Strzeszowa, Trzci ńska-Klasztorne nie ma u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Du Ŝe, suche wyrobisko niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego w Tchórznie w gminie My ślibórz mo Ŝna przeznaczy ć na składowisko odpadów. Konieczna będzie dodatkowa izolacja obiektu, która pozwoli na zabezpieczenie podło Ŝa i ścian bocznych obiektu przed zanieczyszczeniem odciekami ze składowiska. Wyrobiska złó Ŝ i pozostałe punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na obszarach bez- wzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Centralna i południowo-wschodnia cz ęść arkusza obj ęta jest obszarem Natura 2000 spe- cjalnej ochrony ptaków (OSO) o nazwie Ostoja Witnicko-Dębnia ńska. W centralnej cz ęś ci arkusza zlokalizowany jest specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) Gogolice – Kosa. Obszar arkusza znajduje si ę generalnie poza głównymi elementami (obszarami w ęzłowymi) krajowej sieci ekologicznej ECONET, ale około 30% jego powierzchni obj ęte jest korytarzami ekolo- gicznymi tej sieci. Obszar arkusza jest bogaty w zabytki kultury materialnej, głównie sakralne, ale wyst ę- puj ą tutaj tak Ŝe budowle pałacowe wraz z otaczaj ącymi je parkami podworskimi. Tereny te maj ą ciekaw ą i bogat ą przeszło ść historyczn ą, zwi ązan ą z ich poło Ŝeniem na styku kultur słowia ńskiej i germa ńskiej.

49 XIV. Literatura

BUJAKOWSKA K., MAKOWIECKI G., WOJCIECHOWSKA K., 1999 – Mapa geologicz- no-gospodarcza w skali 1: 50 000, ark. Trzci ńsko-Zdrój. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. DOBRACKI R., 1995 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Chełm

Górny I” w kat. C 1+B. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOBRACKI R., MAZUROWSKI M., 2005 a – Osady morenowe w wyrobisku w Chełmie Górnym. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOBRACKI R., MAZUROWSKI M., 2005 b – Osady sandrowe w wyrobisku w Chełmie Górnym. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DRWAL E., 1978 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Chełm Górny”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GAWRO ŃSKI J., 1980 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za zło Ŝami kruszywa natural- nego w rejonie Witnica – Goszków, obszar B-Biał ęgi. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód pod- ziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2007 r., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKI K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej – Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predyspo- nowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie zachodniopomor- skim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. INSTRUKCJA ..., 2005 – Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JARZ ĄBEK H., 1990 – Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Pyrzyce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JASI ŃSKA T., 1987 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Strzelczyn A” dla potrzeb budownictwa. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Szczecin. JESIONKOWSKI L., 1962 – Karta rejestracyjna zło Ŝa pospółki „Strzelczyn”. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa.

KACZOR D., 2004 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 (karty rejestra- cyjnej) zło Ŝa kruszywa naturalnego „Chełm Górny”. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Szczecin.

50 KACZOR D., 2006 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Chłopowo”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

KINAS R., 1994 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Golczew”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

KINAS R., FOŁTYNIEWICZ W., 1987 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „Strzeszów”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

KURZAWA M., KACZOR D., 1998 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 z jako ści ą w kategorii B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Chełm Górny II”. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Szczecin. LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wy- dawnictwo Fundacja IUCN – Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 − Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUROWSKI M., 2005 – Osady kemowe w Trzci ńsku-Zdroju. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MĄDRY J., POŁANIECKA B., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, ark. Trzci ńsko-Zdrój (345). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Za- kład Ekorozwoju Przestrzeni Rolniczej, Falenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIOTROWSKI A., 1996 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Trzci ńsko-Zdrój (345). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

51 PRAWDZIC-LAYMAN K., 1955 – Zło Ŝa surowców ceramicznych – cegielnia Klasztorna. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. RAPORT..., 2006 – Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w la- tach 2004 – 2005. WIO Ś Szczecin. (http://www.wios.szczecin.pl). ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549. z dnia 10 kwietnia 2003 r. STAN..., 2007 – Stan środowiska w województwie zachodniopomorskim w 2006 roku. WIO Ś Szczecin. (http://www.wios.szczecin.pl). STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Atlas Radioekologiczny Polski w skali 1: 750 000, cz. I i II. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. USTAWA z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WAGNER J., 1966 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Strzelczyn”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WIECZOREK G., GAWRO ŃSKI J., – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dyszno”. Przeds. Geol. Wrocław. WORONIECKI J., 1971 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa natu- ralnego w rejonie miejscowo ści Dyszno. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

52