Johan uan der Wal

Het aanzien van het Noordnederlandse landschap wordt voor een belangrijk deel bepaald door een waar netwerk van pol- ^-•..Slachtedijk derdijken en -dijkjes. Tegenwoordig heb- MoederpolderE ben deze dijken nauwelijks meer een funk- IllUliïttiilllI Loop van de Middelzee ca. 1500 tie voor de waterbeheersing; een groot deel is in gebruik bij het wegverkeer. Hoe- wel in honderden langere en korte stukjes dijk als zodanig worden ge- bruikt, kent de provincie nog één tracé binnendijk dat ook als sekundaire zee- wering nog immer funktioneert: de Slach- tedijk. Dit bijna 42 km lange stuk, opge- bouwd uit verschillende stukken polder- dijk daterend uit verschillende periodes in de Friese dijkbouwtraditie, slingert zich langs een grillige lijn dwars door de pro- vincie. Die lijn wordt ruwweg bepaald door de dorpen Oosterwierum, , Achlum en Oosterbierum. Na de Drentse hunebedden en de honderden terpen en wierden moet de Slachte bepaald één der oudste kuituur-historische monumenten in het Noorden zijn, getuige het feit dat sommige gedeelten dateren uit de tijd der eerste inpolderingen, zo tussen 900 en 1150.

et noorden en noordwesten van Fries- land heeft sinds eeuwen de invloed van H!de zee ondervonden. Niet alleen vóór het begin van onze jaartelling, maar ook nog lang daarna. Vooral de Middelzee drukte voortdurend haar stempel op het landschap. Deze vér het Friese land binnendringende zeearm was in feite de buitendelta van de ri- vier de Boorne. Haar omvang was sterk af- hankelijk van het rijzen en dalen der zeespie- gel. Al omstreeks 600-500 voor Chr. vestig- den zich de eerste bewoners in het kleigebied van de Middelzee, gedeeltelijk nog vóór de terpenperiode. Op rijpe kwelders versche- nen, nog zonder terpverhoging, de eerste ne- komplex van Tritsum (ten zuiden van Tzum) jaar geschat. Vanaf de derde eeuw voor Chr. derzettingen. Dit vond plaats in een periode is één der oudste bewoningskernen in Fries- tot rond het begin van onze jaartelling begon waarin de zee minder aktief was, wat de ves- land die wetenschappelijk onderzocht zijn. de zeespiegel weer te rijzen. Het is de periode tigingsvoorwaarden ten goede kwam. Het De ouderdom hiervan wordt op zo'n 2500 waarin de zg. pre-Romeinse klei-afzettingen

Noorderbreedte 84-155 plaatsvonden. Gedurende de eerste jaren na Chr. nam de invloed van de zee wederom af. De bewoning kon zich daardoor herstellen en zelfs uitbreiden. Op de klei en in het klei-op- veengebied ontstonden veel terpen die der- mate goed bewoonbaar bleken dat in de vol- gende periode, van ca. 300 tot 800, de be- woning blijvend gehandhaafd bleef. Rond 900 liep de terpenperiode ten einde. De eer- ste dijken werden gebouwd, waarmee het "basispatroon" voor het huidige landschap tot stand kwam. Tot ca. het jaar 1000 kon de bewoning zich tot zelfs buiten de terpen op de hoge oever- en kreekwallen uitbreiden. Daar- na trad de zg. Laat-Middeleeuwse transgres- siefase in die tot omstreeks 1400 aanhield. Dit was een woelige periode met zeer hoge stormvloeden waarin Waddenzee en Zuider- zee ontstonden, ongeveer in de vorm die we nu kennen. De Middelzee drong in het land- schap door tot voorbij en .

Dijken Het ligt voor de hand dat de eerste dijken ge- legd werden om de hoogst gelegen gebie- den. Die waren er mn. in Westergo, de streek L. ten westen en ten noorden van de Middelzee. Slachte bij Herbayum Waterbeheersing Vooral in het eerste deel van de Laat-Middel- De herkomst van het woord "Slachte" is eeuwse transgressiefase kwamen extreem Na 1200 nam het aantal stormen, en daar- nooit precies achterhaald. Aangenomen hoge waterstanden voor. De hoogst gelegen mee ook het aantal dijkdoorbraken, toe. De wordt echter, dat het is afgeleid van het Mid- stukken zijn daarom al vroeg bedijkt. Het zijn bevolking in het westen en noorden van de delnederlandse werkwoord "slaan", dat zo- er vier; ze worden de moederpolders ge- provincie had daar het meeste van de lijden. veel betekent als afdammen. De Slachte is noemd, en zijn waarschijnlijk de oudste pol- De verliezen onder mensen en vee moeten bijna 42 km lang, en is een samenstelsel van ders van Europa. De polder van - aanzienlijk zijn geweest. De mensen in deze zeer veel stukjes dijk uit verschillende perio- Witmarsum is de oudste; in de tweede liggen bedreigde streek hadden dan ook het meeste des. Aan de zuidkant volgt de dijk vanaf Oos- Oosterend, , Lutjewierum en Hidaard. belang bij een goed onderhoud van de dij- terwierum de noordelijke kust van het ge- De derde is die van Tzum-west, en de jongste ken. Maar alleen konden ze dat nooit aan. deelte Middelzee dat zich ooit in westelijke van de vier is de Wynaldumerpolder die de Hoewel een grootschalige gezamenlijke aan- richting uitstrekte. Tussen Lutjewierum en dorpen Wynaldum, Midlum en Herbayum pak nog uitbleef, besloten de bevolkingen Hidaard is een stuk dijk van de daar gelegen omvat. Dat de polders en de daarin gelegen van enkele polders niettemin toch te gaan sa- moederpolder in de Slachte opgenomen. dorpen zeer oud moeten zijn kwam vast te menwerken om zich afdoende tegen de kon- Verder noordwaarts is datzelfde het geval staan aan de hand van Romeinse vondsten stante dreiging van het water uit west- en zuid- met de westelijke dijk van de moederpolder die in de terpen zijn gedaan. Naast de moe- waartse richting te beveiligen. Het resultaat Tzum-west. Via Achlum loopt de dijk dan derpolders werden weer nieuwe gelegd; de daarvan was de konstruktie van een binnen- naar Kiesterzijl bij Herbayum, om opnieuw aansluiting met de vorige vond immers plaats dijk, samengesteld uit diverse stukken pol- langs een moederpolderdijk (van de Wynal- onder een rechte hoek. der- en (Middel)zeedijk: de Slachte. dumerpolder) zijn weg noordwaarts te vervol-

Noorderbreedte 84-156 gen. De Slachte eindigt ten noordwesten van Oosterbierum bij de Waddenzeedijk op het punt dat "Slachte-ein" genoemd wordt. In het landschap is de Slachte goed te her- kennen aan z'n verheffing tov. het omringen- de land. Verder aan de vrij brede dijkvoet. De hoogte is in het algemeen zo'n anderhalve meter boven het maaiveld — in onze ogen nietig in vergelijking met de tegenwoordige Deltahoge zeedijken, maar in vroeger tijden ruimschoots voldoende. De slachte speelt nog altijd een belangrijke rol in de waterbeheersing in Friesland. Ka- rakteristiek zijn dan ook de zijlen die er in aangebracht zijn, tien in totaal. Oorspronke- lijk waren dat niet meer dan simpele, met schutbalken afsluitbare openingen bedoeld om het overtollige water achter de dijk weg te laten lopen. Later kregen ze echter steeds De Kiesterzijl De Slachte nu meer een funktie voor de scheepvaart, en De Slachte ligt in een wel zeer specifiek stuk sommige werden dan ook van sluisdeuren deuren. In 1982 werd deze zijl ondanks heftig Fries landschap: de Bouwhoek en de Greid- voorzien. De meeste zijlen bestaan nog, met protest vanuit de bevolking, geheel opge- hoek. Staande op de dijk is te zien hoe dit uitzondering van de Getswerderzijl — de in- ruimd. In de plaats ervoor kwam een dijk. landschap recent is veranderd. Door de ruil- drukwekkendste van de tien. Deze lag op een Maar ook de negen overgebleven zijlen zijn verkavelingen van de laatste jaren, door waterstaatkundig uiterst strategische plaats het aanzien meer dan waard. De al eerder ge- meer en intensiever wegverkeer, door een tussen Wynaldum en Ried als opening in een noemde Kiesterzijl is de grootste. Ze ligt vlak veranderde waterbeheersing, en door totaal wadzandrug die van Berlikum westwaarts ten zuiden van de E 10 bij Herbayum, en to- andere landbouwmethoden. Dit laatste is loopt. In de loop der eeuwen werd de Gets- rent hoog boven het landschap uit. In 1942 met name zichtbaar aan de bij de meeste werderzijl een paar keer vernieuwd, voor het werd deze zijl voorzien van een nieuwe brug boerderijen aanwezige voersilo's en lig- laatst in 1841. Toen werden drie stroom- met drijvende schutbalken, en na de oorlog boxenstallen. Ook de dijk zelf heeft de eeu- gaten aangebracht, elk voorzien van een stel opgenomen in de loop van het Van Harinx- wen niet ongeschonden doorstaan. Op ver- makanaal. Ook dit objekt is een waterstaat- schillende plaatsen wordt de Slachte door- Dijkhuis op de Slachte, bij Kiesterzijl kundig staaltje van de eerste orde. De andere sneden, zoals door de weg Gaasterland — acht zijn veel kleiner, maar toch ook erg ka- Leeuwarden, de spoorlijnen Sneek — Leeu- rakteristiek. We vinden ze achtereenvolgens warden en Harlingen — Leeuwarden, en de in en ten zuiden van Achlum (Skieppe- en vorig jaar gereed gekomen Rijksweg 9 tussen Payezijl), tussen enTzum (Tolsumer- deze laatste twee plaatsen. Het prachtige zijl), bij (Littenzer- of Kromzijl), bij terp- en wadruggengebied ten noordwesten Hidaard (Hidaarderzijl), bij Roodhuis (San- van Franeker is door deze "psychologische leasterzijl), bij Bozum (Bozumerzijl), en ten- opkikker voor Friesland" geheel bedorven, slotte bij Oosterwierum aan het voeteneind terwijl de dijk sinds de elfde eeuw nauwelijks van de Slachte (Krinzer Earm- of Dillezijl). aangetast is. Ook daar waar het grootschali- Naast de zijlen bevat de Slachtedijk verder ge SEP-windmolenpark zal verrijzen zal de nog talloze zg. pompen, houten kokers die Slachte beschadigd worden. mbv. een schuif zijn af te sluiten. Ook moder- Vanwege de vele doorsnijdingen is een on- nere versies komen voor. belemmerde doorgang over de gehele Slach-

Noorderbreedte 84-157 •*

E10 kruist de Slachte belangrijk waterstaatkundig objekt binnen de groter eerbetoon denkbaar aan een binnen- Friese zeeweringen. Noodgedwongen moest dijk van bijna 1000 jaar oud? tedijk — helaas — niet meer mogelijk. Grote in dit artikel veel informatie ongenoemd delen zijn echter nog wel te begaan. Vooral blijven. Caspar di Robles bijv., de Portugees in de zomer biedt de overdadig met fluitekrijd in Spaanse dienst op wiens gezag de Friezen begroeide Slachte een imposante aanblik. eensgezind de hand aan de schop sloegen Het museum 't Coopmanshüs te Franeker teneinde de provincie voor ondergang door heeft de Slachtedijk vorig jaar met een uiterst het water te behoeden. Ook op het genuan- professioneel uitgevoerde tentoonstelling ceerde maatschappelijk en bestuurlijk leven nog eens uitgebreid in het zonnetje gezet. in vroeger dagen, waarvan de Slachte een Een gedetailleerd boekje en routes voor fiets- stille getuige is, kon niet worden ingegaan. tochten over de Slachte zijn hier nog steeds En ook niet op de fraaie dijkhuizen die nog verkrijgbaar. overal lang de Slachte te zien zijn. De Slachtedijk heeft een eerbiedwaardige In de 19e eeuw werden de Friese zeedijken "Pomp" in de Slachte. De gleuven in het be- geschiedenis. Nog steeds vormt de dijk een zodanig verbeterd dat veel binnendijken niet ton dienen voor schutbalken meer nodig waren. De meeste vervielen in Slachte bij Sopsum korte tijd, behalve de Slachte. Aan het provin- Literatuur ciaal waterschap "Fryslan" is de taak de be- D. W. Hellema: Kroniek van een Friese boer (1821- tekenis van de Slachtedijk als sekundaire zee- 1856), Franeker, 1980 wering te handhaven. De dijk zal zich daarom J. J. Kalma: Geschiedenis van Friesland, Leeuwarden, 1973. nog lang als een markant lint door het Friese L. Wynia ea: De Slachte, monument van een dijk, landschap blijven slingeren. Tijdens een Franeker, 1983. zware noordwesterstorm werden in de nacht Het laatste boekje is nog te verkrijgen bij museum " 't van 1 op 2 februari 1983 alle zijlen en pom- Coopmanshüs", Voorstraat 49 te Franeker. De gelijk- pen in de Slachtedijk nog gesloten, teneinde namige tentoonstelling staat momenteel in bezoekers- centrum "Expozee" te Lauwersoog (tot eind septem- bij een eventuele dijkdoorbraak het achter- ber). land voor onderlopen te behoeden. Is er

Noorderbreedte 84-158