8 – 9 grudnia 2008, Katowice

Kurcz ąca si ę Europa - demograficzne i społeczne uwarunkowania rozwoju miast europejskich

Andrzej Zborowski

Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagiello ński POJ ĘCIE KURCZ ĄCEGO SI Ę MIASTA

Kurcz ące si ę miasto mo Ŝna rozpatrywa ć wielopłaszczyznowo, w aspektach:

• demograficznym : ubytek ludno ści, odpływ ludno ści z miasta • ekonomicznym : deindustrializacja, bezrobocie • przestrzennym : degradacja, opuszczenie terenu przez u Ŝytkowników, pustki mieszkaniowe KURCZ ĄCE SI Ę MIASTA ŚWIATA 1950 - 2000

• W ostatnich 50 latach wyst ąpił na świecie ubytek liczby ludno ści (ponad 10%) w ok. 370 miastach licz ących powy Ŝej 100 tys. mieszka ńców. • Proces ten wyst ąpił głównie w pa ństwach uprzemysłowionych: USA (59 miast), Niemcy (26), Włochy (23), Japonia (12 ). • Od 1990 obecny równie Ŝ w byłych pa ństwach socjalistycznych: Źródło: Genske D., Ruff A., 2006 Ukraina (22), Rosja (13), Kazachstan (13) MIASTA EUROPY – PRZYROST I UBYTEK LUDNO ŚCI

• Europa Środkowo Wschodnia (150 miast) • Od 1995 lub 2000 ubytek ludno ści w 72% miast

Źródło: Turok I. Mykhnenko V., 2007 KURCZ ĄCE SI Ę MIASTA W NIEMCZECH

miasta z przyrostem ludno ści

miasta z ubytkiem ludno ści

Źródło: Genske D., Ruff A., 2006 Źródło: BBR Bonn, 2003; Friesecke F., 2007 Dynamika liczby ludno ści miast Polski w latach 1988 - 2002

Miasta o liczbie ludno ści* (tys.) powy Ŝej 500

100-500

50-100

20-50

10-20

5-10

Dynamika liczby ludno ści (%)

-8 -4 -2 0 2 4 8 16

0 75 km

Źródło: M. Płaziak , 2005 KURCZ ĄCE SI Ę MIASTA EUROPY – UWARUNKOWANIA ROZWOJU DEMOGRAFICZNEGO I SPOŁECZNEGO

Źródło: opracowanie własne Uwarunkowania historyczno-regionalne Liczba miast Europy pow. 10 tys. mieszka ńców według wybranych krajów w latach 1500 - 1800

Pa ństwa 1500 1550 1600 1650 1700 1750 1800 Austria 2 2 2 2 3 4 6 Belgia 12 12 12 14 15 15 20 Czechy 1 1 1 1 1 2 2 Dania 0 0 0 1 1 1 1 Francja 32 34 43 44 55 55 78 Hiszpania 20 27 37 24 22 24 34 Holandia 11 12 19 19 20 18 19 Irlandia 0 0 0 1 3 3 8 Niemcy 20 23 26 20 27 31 49 Norwegia 0 0 0 0 0 2 2 Polska 5 7 8 7 7 8 8 Portugalia 1 4 5 5 5 5 5 Szwajcaria 1 1 2 2 3 4 4 Szwecja 0 0 0 2 2 3 3 Wielka Brytania 6 5 7 9 13 26 52 Włochy 44 46 59 50 51 65 74 Europa 154 173 220 197 224 261 364

Źródło: Vries de 1984; Bogucka, Samsonowicz 1986. Typologia przemian struktur społecznych w Europie po II wojnie światowej PRZEMIANY SPOŁECZNO-LUDNO ŚCIOWE

Miasta O zachowanych w O ci ągłości O cz ęś ciowym O braku wi ększo ści tych samych etnicznej, braku ci ągłości ci ągłości strukturach ale nie spo łecznej etnicznej i etnicznej i spo łecznych i ca łkowitym spo łecznej etnicznych spo łecznej ∗∗∗ ∗∗∗ P Miasta o Wiede ń , Amsterdam , ∗∗∗ ∗∗∗ R zachowanej Londyn , Bruksela , ∗∗∗ Z tkance Pary Ŝ , Kopenhaga, osadniczej i ∗∗∗ Madryt, Sztokholm , E pe łnym cyklu Rzym, Ateny, M urbanizacji ∗∗∗ I Barcelona, Mediolan A N Miasta o Lizbona, Istambu ł, Kraków, Belgrad, Łódź, Wilno, Lwów zachowanej Moskwa, Petersburg, Pozna ń, Zagrzeb, Y * Ryga tkance Kijów Praga, Sofia, osadniczej i Budapeszt, niepe łnym Bukareszt, O cyklu Leeds, Sheffield Bratys ława S urbanizacji ∗∗∗ ∗∗∗ A Miasta Hamburg , Frankfurt , ∗∗∗ D zburzone z Kolonia , Hannover N pe łnym cyklem I urbanizacji C Miasta ∗∗∗ Warszawa, Wroc ław, Rotterdam , Berlin- Z zburzone o ∗∗∗ Drezno, Berlin- Gda ńsk cze ść zachodnia , E niepe łnym cz ęść wschodnia cyklu urbanizacji Wo łgograd

∗miasta o bardzo wysokim udziale obcokrajowców -miasta przemysłów schyłkowych Źródło: Zborowski, 2005 Gęsto ść zaludnienia w obszarach zabudowanych w wybranych metropoliach Świata

Źródło: Osoby/hektar Profil g ęsto ści zaludnienia regionów miejskich: Moskwy i Pary Ŝa

Źródło: Ingram G. K., 1998 Profil g ęsto ści zaludnienia Regionu Miejskiego Krakowa w latach 1950 - 1998

Rewitalizacja

Strefy Regionu Miejskiego I – centrum I II – centrum II III – obrze Ŝe centrum IV – wielkich osiedli mieszkaniowych V – przedmiejska VI – podmiejska VII – dojazdów do pracy

Źródło: opracowanie własne ZMIANY LICZBY LUDNO ŚCI W MIASTACH – EUROPA ŚRODKOWO-WSCHODNIA I ZACHODNIA, 1960-2005

• Ubytek ludno ści zjawiskiem o tendencjach sekularnych. Źródło: Turok I. Mykhnenko V., 2007 •Zahamowanie tendencji spadkowej po 1995. Transformacja demograficzna Drugie przej ście demograficzne wg D. van de Kaa

Źródło: D. van de Kaa, Europe and its population: the long view, w: D. van de Kaa, H. Leridon, G. Gesano, M. Okólski European Populations: Unity in Diversity, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht-Boston-London II PRZEJ ŚCIE DEMOGRAFICZNE (R. Lesthaeghe, D. van de Kaa, 1986 )

zmiany w sferze małŜeńsko ści rozrodczo ści

• wzrost odsetka osób Ŝyj ących w zwi ązkach konsensualnych • zmniejszenie średniej i typu LAT ( living-apart-together) liczby dzieci w rodzinie • opóźnienie typowego wieku • opóźnienie typowego zawarcia małŜeństwa wieku prokreacji (wzrost • wzrost liczby rozwodów i rodzin przeci ętnego wieku niepełnych kobiety w momencie • zmiana modelu rodziny – rodzina urodzenia dziecka nuklearna

obni Ŝenie dzietno ści poni Ŝej prostej reprodukcji ludno ści – wsp. dzietno ści poni Ŝej 2,1 Wsp. dzietno ści – przeci ętna liczba dzieci na kobiet ę w wieku 15-49 lat Źródło: opracowanie własne. Współczynnik dzietno ści w Europie w 2003 r.

Źródło: Recent demographic developmentin Europe, 2004. Council of Europe Publishing Przyrost naturalny ludno ści Europy w 2003 r.

Źródło: Recent demographic developmentin Europe, 2004. Council of Europe Publishing PRZYROST NATURALNY LUDNO ŚCI (NA 1000 MIESZKA ŃCÓW) W MIASTACH EUROPY 1990-2000

DZIETNO ŚĆ KOBIET W MIASTACH EUROPY 1900-2000

Źródło: Haase D., 2005 Liczba ludno ści (mln) RóŜnica Ranga Kraj 2005 2050 mln % 1. Ukraina 46,5 26,4 -20,1 -43,2 2. Bu łgaria 7,7 5,1 -2,7 -34,4 3. Bia łoru ś 9,8 7,0 -2,7 -28,1 4. Łotwa 2,3 1,7 -0,6 -27,3 5. Litwa 3,4 2,6 -0,9 -25,3 6. Rumunia 21,7 16,8 -5,0 -22,8 KRAJE LEPIEJ 7. Rosja 143,2 111,8 -31,4 -22,0 ROZWINI ĘTE O 8. Mo łdawia 4,2 3,3 -0,9 -21,3 9. Chorwacja 4,6 3,7 -0,9 -19,0 PROGNOZOWANYM 10. Bo śnia i Hercegowina 3,9 3,2 -0,7 -18,9 SPADKU LICZBY 11. Węgry 10,1 8,3 -1,8 -18,2 LUDNO ŚCI 12. Republika Czeska 10,2 8,5 -1,8 -17,3 13. POLSKA 38,5 31,9 -6,6 -17,2 W LATACH 14. Słowenia 2,0 1,6 -0,3 -17,1 2005-2050 15. Estonia 1,3 1,1 -0,2 -15,8 16. Słowacja 5,4 4,6 -0,8 -14,6 (wariant średniej 17. Japonia 128,1 112,2 -15,9 -12,4 płodno ści) 18. Włochy 58,1 50,9 -7,1 -12,4 19. Serbia i Czarnogóra 10,5 9,4 -1,1 -10,3 20. Macedonia 2,0 1,9 -0,1 -7,4 21. Niemcy 827 78,8 -3,9 -4,7 22. Grecja 11,1 10,7 -0,3 -3,4 23. Austria 8,2 8,1 -0,1 -1,4 Źródło: United Nations, 2005, World Population Prospects: The 2004 24. Hiszpania 43,1 42,5 -0,5 -1,2 Revision Population Database 25. Belgia 10,4 10,3 -0,1 -1,1 Odsetek osób w wieku poprodukcyjnym w wybranych miastach Polski

60

50

% 40

30 Miasto 20 Śródmie ście 10

0

a n k k i ów c w s z t ło ó la d a sz ę h P e od B ochowa P Rz st ła Bełc ę a Bi Cz Tarnowskie Góry

Źródło: opracowanie własne na podstawie LPR dla porównywanych miast. 2003 Śródmie ście PIRAMIDY WIEKU I PŁCI LUDNO ŚCI KRAKOWA Bloki W LATACH 2003-2023 Śródmie ście Bloki Akademiki 2013

2023 Bloki Bloki Apartamentowce Suburbia

Źródło: A. Zborowski, 2003, Prognoza Apartamentowce demograficzna dla Krakowa w latach 2003-2023, UM Krakowa, Kraków. Bloki Liczba osób na Krakowa 2000r.w B) duw Ś

gospodarstwo domowe rednia wielko ść A gospodarstw domowych A) regioniew miejskim

I. Centrum I

II. C e II n I. trum II O brz III a. e Ŝ Ŝa I

V C C ych miastach Francji latachw 1901-1990 . Wielkie osieen en t t rum ru m N ow e d j la mieszkan H u ty IV a

. Os iowe iedla "krakow IV b

. Os iedla "nowohuckie" sk ie"

IV B c. A partamen

towc V . e P r ze d mie j sk a

Ź VI. S ródło:P.E. Ogden, R. Hall, 2000 u burbi V I I. Podmiejsa VII Reg I. D i o on Miejs j Ź a k a zd

ródło:Zborowski, 2005. ó w k d i K o p ra kowa - ra cy

O gółe m 2,0 2,5 3,0 3,5

liczba osób na gospodarstwo dom. . PRZEMIANY TYPÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH W NIEMCZECH 1990-2020

GOSPODARSTWA DOMOWE Emeryci

Wdowy/wdowcy

Rodziny pełne

Rodziny młode

Źródło: Kabisch S., Haase A., Haase D., 2006

• Wzrost małych gospodarstw domowych 1-2 osobowych (emerytów, wdów i wdowców); dalszy spadek gospodarstw tworzonych przez rodziny pełne Migracje ludno ści Saldo migracji ludno ści w Europie w 2003 r.

Źródło: Recent demographic developmentin Europe, 2004. Council of Europe Publishing Udział emigrantów w ogólnej ich liczbie na pobyt stały z Polski (A) i dynamika emigracji w układzie województw (B) w latach 2004 - 2006

A 33

2006 rok 20

B 2004 10 (%)

200 400 600 (%) Źródło: Zborowski A., Gałka J. 2008 Miasta europejskie na tle metropolii Świata z najwy Ŝszym udziałem urodzonych za granic ą (około 2000r.)

90

80 Azja 70 Europa 60 Ameryka Północna Australia 50 40 30 20 10 0

j i t r t i o d a a a v w a k o d h y a e r n a a m m t a e s i r t is l k n k g n c a r e n u l y b a a n v w k le v jó o j m r f i e i s a a i y is i e n i d u d o u l e e e A J l u k b s u k H d c R d n k D M r r o n l K - P o o n T o c M g e y n l y o e M c e n e z b a u t u w a S l r L r s T n G T M r A o a A A o r e F B m s F e V N J M A o n L a S

Źródło: L. Benton-Short, M.D. Price, S. Friedman, 2005 . Afrykanie Chi ńczycy

Hindusi Etniczni Anglicy

Londyn - 2001

Źródło: Guardian Raport, 2003. Imigranci w Brukseli, 1999

Udział w % <6 6 - 10 10 - 15 15 - 27 > 27

Źródło: C. Kesteloot, S. Luyten Territorial Strategies for the Integration of Foreigners in Brussels, 2003. Miedzynarodowi migranci w Kijowie w 2003 r.

Vynohradar Obolon Vyh. Syrets Voskresenskyi NyvkyNyvky Luk’ianivka Luk’ianivka Lisovyi SviatoshynSviatoshyn Darnytsya Vidradnyl Shuliavka

In percent Chokolivka Stalinka Pechers’k

Source: Blair A. Ruble ’s Troeshchyna: An Emerging International Migrant Neighborhood, 2003. Rozmieszczenie imigrantów w Warszawie – Ukrai ńcy, Wietnamczycy

Ukrai ńcy Wietnamczycy

Źródło: A. Piekut, 2004. Cykl miejski – procesy urbanizacji MODEL CYKLU MIEJSKIEGO WG FAZ URBANIZACJI (OPARTY NA ZMIANACH LICZBY LUDNO ŚCI W UKŁADZIE RDZE Ń – OBRZE śA)

Źródło: Berg van den L. i inni, 1982 KURCZ ĄCE SI Ę MIASTA CENTRALNE EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ

PRAGA

• Ubytek ludno ści w śródmie ściach oraz wielkich osiedlach mieszkaniowych • Przyrost ludno ści w strefie suburbialnej będące Źródło: Banzhaf E., Kindler A., Haase D., 2006; Sykora L., Ourednicek M., 2005 nast ępstwem procesów suburbanizacji Dynamika zmian ludno ści Warszawy, Krakowa i Łodzi Warszawa 2000 - 2003 Kraków 1988 - 1997

Łódź 1960 - 2001 Rok Liczba mieszka ńców Liczba mieszka ńców Odsetek Śródmie ścia miasta mieszka ńców Śródmie ścia w liczbie ludno ści Łodzi 1960 163 499 717 100 22,8 1970 124 803 762 700 16,4 1995 93 964 823 215 11,4 2001 86 240 786 526 10,9 RóŜnica -77 259 769 426 - Procesy suburbanizacji w Niemczech w latach 1993 - 1995

Źródło: J.S. Dangschat, G. Herfert, 1997 Saldo migracji w Polsce w 2003 r.

Granice regionów miejskich

Źródło: Śleszy ński P. 2006 PROCESU SUBURBANIZACJI I REURBANIZACJI W BARCELONIE (SALDO MIGRACJI NA 1000 MIESZKA ŃCÓW)

• I poł. Lat 90. z du Ŝym ubytkiem ludno ści w mie ście centralnym i rozwini ęte procesy suburbanizacji w strefie podmiejskiej • II poł. Lat 90. dodatnie saldo migracji w mie ście centralnym znamionuj ące pocz ątek procesu reurbanizacji

Źródło: Fullaondo A., Roca J., 2006 Funkcje miast ZRÓśNICOWANE TRAJEKTORIE ROZWOJU LUDNO ŚCIOWEGO MIAST EUROPY STOLICE vs POZOSTAŁE MIASTA

Źródło: Turok I. Mykhnenko V., 2007 Zmiany w hierarchii miast Europy Środkowej według liczby mieszka ńców w latach 1860 - 2020

rangi 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020 0 Berlin 1 Warszawa 2 Budapeszt 3 4 Wiedeń 5 Praga 6 Kraków 7 Łódź 8 Wrocław 9 Poznań 10 Bratysława 11 Gdańsk 12 13 Lipsk 14 Drezno

Kurcz ące si ę miasta Źródło: opracowanie własne. Napływ, odpływ, saldo migracji dla Warszawy: 2005

Źródło: Ra źniak P. 2007 Napływ, odpływ i saldo migracji dla Konurbacji Katowickiej: 2005

Źródło: Ra źniak P. 2007 Przej ście społeczne i segregacja NOWA SPOŁECZNA MORFOLOGIA MIASTA

Mieszkanie Praca Konsumpcja A -Mieszka ńcy TAK TAK/NIE TAK B -Doje ŜdŜaj ący NIE TAK (TAK) C -UŜytkownicy miasta NIE NIE TAK D -Metropolitalni biznesmeni NIE/TAK TAK TAK

Źródło: G. Martinotti, 1996. Klasa metropolitalna w Londynie, 2001

Źródło: Mayor of London, 2003. Ludno ść z wykształceniem wy Ŝszym Warszawa (opr. G. W ęcławowicz)

1970 1988 2002

Łódź (opr. E. Szafra ńska) 1978 1988 2002 Konkluzje • Kurczenie si ę miast nale Ŝy postrzega ć w kontek ście rozwoju ludno ści danego kraju i regionu

• Przemiany ludno ściowe dotycz ą: – ruchu naturalnego ludno ści, wynikaj ącego ze spadku płodno ści, procesów starzenia si ę ludno ści, zmian modelu rodziny – migracji mi ędzynarodowych

• Nast ępuje zróŜnicowanie przemian ludno ściowych w obr ębie obszarów metropolitalnych – depopulacja miast centralnych, natomiast rozwój stref suburbialnych

• Post ępuj ące róŜnicowanie si ę ście Ŝek rozwoju demograficznego miedzy miastami uzale Ŝnione od: – pełnionych funkcji • stolice, pozostałe miasta • stare o środki poprzemysłowe vs. miasta podlegaj ące reindustrializacji Dzi ękuj ę za uwag ę