Verbonden toekomst Perspectief voor - Zoommeer

Zeeuwse visser op de inlagen. Schouwen. Cas Oorthuys, ‘de schoonheid van ons land’ deel ‘water’

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 1 2 verbonden toekomst inhoudsopgave

1 Inleiding 05

2 Inzicht in bestaande en lopende visies 11

3 Positie in groter verband 15 3.1 Omgeven door stedelijk gebied 15 3.2 Zout, estuarien, verbondenheid met het water 15 3.3 Onderscheidend delta-water 15

4 Ambities Grevelingen/Volkerak-Zoommeer 17 “Beleef, benut en proef het water” 4.1 Scenic route / promenades / modern times / Delta Dot 17 4.2 Watertuin Grevelingen / Volkerak-Zoommeer 19 4.3 Verblijfsrecreatie geïnspireerd op de kracht van de delta 20 4.4 Proef het water 21 4.5 Waterweelde 23 4.6 Beroepsvaart 24 4.7 Poorten 25 4.8 Land van linies en forten 26 4.9 Onderscheidende kernen 27 4.10 Duurzaam en innovatief 29

5. Toelichting op de ambitiekaart 33 5.1 Recreatie 33 5.2 Natuur 34 5.3 Visserij en schelpdieren 34 5.4 Landbouw 34 5.5 Beroepsvaart 34 5.6 Toonzaal van delta innovatie 34

Colofon Opgesteld november 2013. Verbonden Toekomst is een gezamenlijke ruimtelijke visie op het gebied rond Grevelingen en Volkerak-Zoommeer in opdracht van de Adviesgroep+. De Adviesgroep+ bestaat uit de 7 gemeenten rond Grevelingen en Volkerak-Zoommeer en maatschappelijke partijen. De gezamenlijke visie draagt bij aan de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer en het Programma Gebiedsontwikkeling rond beide wateren.

Tekst en opmaak; Bosch Slabbers

Foto’s; Loes de Jong; Historische foto’s; internet Kaft; Cas Oorthuys

Illustraties/kaartmateriaal; Bosch Slabbers, behalve getijdecentrale pag 28 boven; internet

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 3 4 verbonden toekomst 1 Inleiding

Aanleiding en doel In het zout verbonden

Voor de ontwikkeling van de Rijksstructuurvisie In het Deltaprogramma 2015 worden besluiten genomen Grevelingen / Volkerak-Zoommeer en het Programma aangaande de toekomst van zowel het Grevelingen als van Gebiedsontwikkeling is het noodzakelijk meer inzicht het Volkerak-Zoommeer. te verkrijgen in het perspectief dat een gezamenlijke benadering van Grevelingen en Volkerak-Zoommeer In de huidige situatie vormt de waterkwaliteit van het zoete genereert. Het gaat daarbij niet alleen om het perspectief Volkerak-Zoommeer een ernstig knelpunt. Het Volkerak- van de watercomponent, maar ook om de kansen Zoommeer kampt periodiek met overlast van blauwalg, van een gecombineerde aanpak voor de aanliggende waarbij de zoetwaterkwaliteit dermate achteruit gaat dat gebiedsregio’s. de inlaat van zoet water voor de landbouw tijdelijk moet worden gestaakt. De blauwalg leidt ook tot vermindering Onderhavige verkenning heeft tot doel bestaande en van de recreatieve kwaliteit van het gebied. Onderzoek wijst lopende visies te integreren in een sterke samenbindend uit dat het probleem van de blauwalg alleen structureel kan perspectief, als input voor de Rijksstructuurvisie en het worden opgelost door het Volkerak-Zoommeer weer zout Programma Gebiedsontwikkeling. te maken.

De Rijksstructuurvisie legt vast wat voor de lange Eén van de opties die worden verkend is dan ook het termijn (2035) de keuzes van het Rijk ten aanzien van opnieuw zout maken van het Volkerak-Zoommeer. Dat vergt de het waterbeheer van het Grevelingen / Volkerak- een ingrijpende wijziging in de zoet-zout waterhuishouding Zoommeer zijn. Daarmee is de Rijksstructuurvisie direct van het gebied: zoetwater moet worden onttrokken aan van invloed op het ontwikkelingspotentieel van de regio. en en naar het gebied worden In de actuele situatie belemmert de onzekerheid over de geleid, zoetwaterinlaten voor de landbouw moeten worden mogelijke toekomst van dit gebied de ontwikkeling. Door verplaatst, zoutlekken via sluizen moeten worden beperkt. duidelijkheid voor de lange termijn te bieden neemt de Rijksstructuurvisie een deel van die onzekerheid weg. De Ook in het zoute Grevelingen is in de actuele situatie de Rijksstructuurvisie onderzoekt verschillende alternatieven waterkwaliteit een knelpunt. Dat komt met name doordat bij verschillende ‘waterkwaliteiten’. Hoe meer kwaliteit aan het water in de diepere lagen zich onvoldoende mengt het gebied kan worden toegevoegd, des te groter het waardoor daar een structureel zuurstofgebrek optreedt. ontwikkelingspotentieel zal zijn. Eén van de opties die worden onderzocht is dan ook het terugbrengen van getij op het Grevelingen. Een andere Het Programma Gebiedsontwikkeling focust op de optie die wordt verkend is om het Grevelingenbekken in concrete ontwikkeling van projecten teneinde het de toekomst meer te benutten voor waterberging. economisch potentieel dat direct is verbonden aan het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer op korte termijn te Een zout Volkerak-Zoommeer biedt de mogelijkheid dit exploiteren. Daartoe worden diverse business-cases bekken opnieuw in open verbinding met het Grevelingen ontwikkeld en worden concrete gebiedsplannen voor te stellen, waarbij het Grevelingen en het Volkerak- Grevelingen, -Volkerak en Zoommeer opgesteld. Zoommeer weer als samenhangend systeem kunnen gaan Deze drie gebiedsplannen krijgen in de loop van 2014 hun functioneren. beslag. Uiteraard zullen deze concrete gebiedsplannen voor de korte termijn moeten passen binnen het ontwikkelperspectief voor het Grevelingen / Volkerak- Zoommeer gebied als geheel.

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 5 l a n d

6 verbonden toekomst w a t e r

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 7 Werken vanuit de driehoek

Aan veranderingen zitten doorgaans twee kanten; men Het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer maakt deel uit neemt afscheid van een deel van de kwaliteiten waarvan van het DP Zuidwestelijke Delta. In de Zuidwestelijke men gewoon is dat die voorhanden zijn, tegelijkertijd Delta werken rijksoverheid, provincies, gemeenten en bieden zij vaak kansen om nieuwe kwaliteit tot ontwikkeling waterschappen samen met maatschappelijke organisaties te brengen. Om van te voren te kunnen bepalen in welke en bedrijfsleven aan een klimaatbestendig veilige, richting de balans doorslaat is een nadere verkenning van economisch vitale en ecologisch veerkrachtige delta. de balansposten gewenst. Waterveiligheid, economie en ecologie hangen nauw met elkaar samen. Uitgangspunt bij deze verkenning is dat Deze verkenning richt zich op de ruimtelijke, economische en waterveiligheid en beschikbaarheid van zoetwater, tezamen ecologische kansen die ontstaan wanneer het Grevelingen met een gezonde ecologische kwaliteit, randvoorwaarden en het Volkerak-Zoommeer weer in het zout met elkaar zijn voor een economisch vitale ontwikkeling. worden verbonden. Het betreft een eerste verbeelding van de mogelijke synergie die deze verbondenheid voor de regio kan genereren. Daarmee wordt aangesloten bij het vertrekpunt van het programma Gebiedsontwikkeling van de drie betrokken provincies. Dit perspectief is een van de alternatieven, die in het kader van de Rijksstructuurvisie worden onderzocht.

8 verbonden toekomst Land en water Verbonden toekomst

Deze verkenning heeft de ambitie om de toekomst van de ‘Verbonden toekomst’ gaat over meer dan alleen de land- en watercomponent in hun onderlinge samenhang herstelde verbinding van Grevelingen en Volkerak- te bezien. Wat biedt een eventuele gezamenlijke zoute Zoommeer. Het gaat ook over de verbinding tussen de toekomst van Grevelingen en Volkerak Zoommeer verschillende kernen die aan deze wateren liggen, over aan perspectieven voor de aanliggende land-regio’s het verbinden van doelen en ambities, over het verbinden Waterpoort, Schouwen Duiveland en Goeree Overflakkee? van bestuurlijke agenda’s en last, but not least, over de In de regel denken we na over het land of het water. We verbinding tussen land en water. zien kansen voor of het land, of het water. De uitdaging van deze verkenning is om op de positieve wederkerigheid tussen land en water te focussen, om te verkennen welke kansen het een voor de ander genereert.

Land en Water

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 9 10 verbonden toekomst 2 inzicht in bestaande en lopende visies

Als gezegd, het primaire doel van deze verkenning is om De volgende visies zijn in ogenschouw genomen: tot een (ruimtelijke) synthese te komen van bestaande en lopende visies. Daartoe is, in nauwe samenwerking met Grevelingen gemeentelijke en provinciale ruimtelijke ordenaars, het • De MIRT verkenning Grevelingen vigerend beleid geïnventariseerd en geanalyseerd. Daarbij lag aanvankelijk het accent op de grotere gebiedsvisies Goeree-Overflakkee geïnventariseerd, met name de door GS en /of B&W • Regionale structuurvisie Goeree-Overflakkee vastgestelde plannen. Gedurende dit proces bleek dat met uitsluitend die plannen Waterpoort een aantal belangwekkende thema’s onbelicht bleef. Om • Toekomstvisie die reden is een aantal plandocumenten toegevoegd die • Toeristisch ontwikkelingsplan Tholen 2013-2016 weliswaar geen vastgestelde status hebben, maar voor het • Structuurvisie Bergen op Zoom denken over de mogelijke toekomst van het Grevelingen / • Structuurvisie Moerdijk Volkerak-Zoommeer essentiële informatie bevatten. • Structuurvisie Steenbergen • Structuurvisie Buitengebied Reimerswaal • Visie Waterpoort Steenbergen • Van defensie tot retentie • Dit is Waterpoort!

Schouwen-Duiveland • ‘Tij van de Toekomst’

Provinciale visies • Provinciale structuurvisie Zuid Holland • Provinciale Structuurvisie -Brabant • Omgevingsplan

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 11 12 verbonden toekomst Conclusies

De planologie van het water blijft achter Positie Bergen op Zoom De onderzochte plannen focussen op de ontwikkeling van Bergen op Zoom is de grootste verzorgingskern uit het het land en in minder mate op de ontwikkelingen langs de gebied en is daarbij ‘stad aan het water’. Maar de vraag randen van het land. Ze zijn overwegend ontwikkeld vanuit is aan welk water? Bergen op Zoom ligt weliswaar aan het landdenken, de planologie van het water blijkt minder het Volkerak-Zoommeer, maar hoorde tot de aanleg van de ontwikkeld. Uitzonderingen hierop zijn de MIRT-verkenning Markiezaatskade (1983) bij de Oosterschelde. Grevelingen, die primair ‘vanuit het water’ denkt en de In die zin heeft de aanleg van de Deltawerken de positie van strategische visie ‘Tij van de Toekomst’ dat uitgaat van de Bergen op Zoom getroffen, daarmee is haar oorspronkelijke kracht van en de verbondenheid met het water. ligging ‘aan zee’ ernstig gemankeerd geraakt.

Contact met het water Kaderstellend / ontwikkelingsgericht Er is onderscheid tussen ‘de (voormalige) eilanden’ en ‘het De provinciale visies zijn primair kaderstellend, waar de vaste land’ van West-Brabant. gemeentelijke visies meer ontwikkelingsgericht zijn. De Schouwen-Duiveland, Goeree Overflakkee en Tholen zijn MIRT verkenning en de studie ‘Van defensie tot retentie’ zich bewust van de betekenis van de dijken en van de nemen hierin een bijzondere positie in, deze zijn uitsluitend primaire waterkeringen in het bijzonder. Zij betrekken deze ontwikkelingsgericht. nadrukkelijk in hun visie. West Brabant spreekt zich minder over de dijken uit, kijkt Drie accenten meer tot aan de dijk dan over de dijk. De belangrijkste conclusie die we uit de analyse van het beleid kunnen trekken is dat er een verschil in sferen is, Verschil in bekken waaraan beleidsmatig een zonering van het gebruik is Grevelingen, Volkerak, Krammer en Zoommeer zijn zeer gekoppeld: verschillend in omvang, historie, gebruik en sfeer. Daarmee - de natuurlijke kuststrook aan de zeezijde verschillen zij ook essentieel in potentie. - het militair landschap aan de Brabantse zijde - met daartussen een rustgebied van Gebiedsoverschrijdende aspecten landbouwpolders en watertuin. De meeste plannen hadden betrekking op een ‘uitsnede’ van het gebied. Inherent aan het werken met uitsneden is Ten aanzien van het recreatief gebruik zijn er vier hot-spots dat de gebiedsoverschrijdende aspecten minder voor het te duiden, die samenvallen met de poorten tot het gebied: voetlicht komen. Voorbeelden hiervan zijn de dijken, de - beken en kanalen, de EHS / natura 2000, de liniestructuren. - Volkerakdam - Grevelingendam - Oesterdam

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 13 14 verbonden toekomst 3 positie In groter verband

3.1 Omgeven door stedelijk gebied 3.2 Zout, estuarien, verbondenheid met het water Grevelingen en Volkerak-Zoommeer maken deel uit van een Zuidwestelijke Delta die wordt omsloten door, en is Essentieel voor de eigen identiteit van de Zuidwestelijke verbonden met, stedelijk gebied: Delta, voor het DNA van dit gebied, zijn drie kenmerken: • de Zuidvleugel van de Randstad, het gebied van • zout, Rijnmond Drechtsteden • getijden • de Brabantse stedenrij • een algehele (ecologie, economie, ruimtelijk) • de agglomeratie Antwerpen verbondenheid met het water.

De Zuidwestelijke Delta vormt in potentie de veelzijdige Het zoute, estuariene karakter maakt de Zuidwestelijke en gevarieerde voortuin van deze steden, het is naast Delta tot een onderscheidend gebied, totaal anders productiegebied ook in toenemende mate uitloop-, dan bijvoorbeeld de Friese meren of de Zuid-Hollandse uitfiets-, uitwaai- en uitvaargebied voor de stedeling. plassen. De Zuidwestelijke Delta en de omliggende steden Je proeft het zout; op je bord, op je huid, in de eigenheid vertegenwoordigen sterk complementaire kwaliteiten. van het land.

Idealiter gaan beiden in de toekomst meer van elkaars nabijheid profiteren, ontwikkelt zich meer dan thans 3.3 Onderscheidend delta-water positieve wederkerigheid: • profiteert de stad van de nabijheid van een uitgestrekt Binnen die ‘delta-tuin’ is sprake van verscheidenheid, en gevarieerd groenblauw hart, waar rust en ruimte ieder van de grote deltawateren beschikt over zijn eigen domineren, waar men ver van zich af kan kijken, waar karakteristieke kwaliteiten: de akkers groener en de wolkenluchten scherper en • Haringvliet / Hollandsch Diep is de gradiëntrijke hoger lijken. riviermond; • profiteert de delta van de nabijheid van een • Het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer is ‘watertuin’ kapitaalkrachtige en kritische markt met een hoog en ‘corridor’ tegelijk, enerzijds het gebied waar aan aanbod aan voorzieningen. en op het water tal van recreatieve mogelijkheden zijn, anderzijds maakt het deel uit van de drukste vaarroute van Europa. • De Oosterschelde staat in het teken van natuur en schelpdierkwekerij.

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 15 16 verbonden toekomst 4 ambities Grevelingen / Volkerak-Zoommeer

“Beleef, benut en proef het water”

4.1 Scenic route / promenades / modern times

Onderscheidend voor het Grevelingen / Volkerak- Zoommeer is de verscheidenheid aan overgangen, dit • De / het Rijn-Scheldekanaal staat voor betreft niet alleen de overgangen van land naar water, de nieuwe tijd, voor transport en mondialisering. maar ook de overgangen van het ene water naar het Het Rijn-Scheldekanaal maakt deel uit van de andere water, denk aan de overgang van Noordzee hoofdtransportas tussen het havencomplex van naar Grevelingenbekken, of van Krammer-Volkerak naar en dat van Antwerpen en legt de Haringvliet. verbinding met een diep achterland. Eendracht / Rijn- Scheldekanaal is een route met een eigen gezicht; Een eerste aanbeveling is om de beleving van de water/ hier passeren grote schepen, staan windturbines water en de water/land relatie op de verschillende strak in het gelid, ligt het grootste sluizencomplex schaalniveaus te versterken. (Volkeraksluizen) van Europa. Hier beleeft men ‘modern times’. • Op het hoogste schaalniveau maakt de Brouwersdam Waar mensen in grote getalen naar de Nieuwe deel uit van de enige ‘scenic route’ die West Europa Waterweg komen om de zeekastelen voorbij te zien rijk is; de Dammenroute is in potentie de ‘Ocean varen, zijn de kaden langs De Eendracht goeddeels Drive’ van de lage landen. ontoegankelijk en onbereikbaar en wordt inwoners en Ontwikkel de dammenroute tot een internationale toeristen een schouwspel, dat deel uitmaakt van ‘het ‘scenic route’ die de boulevard van Knokke met de hedendaags verhaal van de delta’, onthouden. Benut vernieuwde boulevard van Scheveningen verbindt. de vaarroute meer als onderscheidende kwaliteit en Deze route staat ook voor innovatiekracht, toont de attractief element, als een bestemming, als een lijn parade aan delta-innovaties, van Oosterscheldekering waar men langs kan fietsen en wandelen, vanwaar tot getijcentrale tot Maeslantkering tot ‘dijk in men naar de passerende schepen kan kijken. Maak boulevard’. de kaden langs De Eendracht toegankelijk als boulevard langs de moderne tijden. • Een schaalniveau lager vormen aan de noordzijde van Schouwen-Duiveland en de zuidzijde van Goeree • Bij de Volkeraksluizen passeert men welhaast Overflakkee de dijken langs de Grevelingen in ongemerkt het kruispunt van drie wateren: Krammer potentie verheven routes. Deze routes maken deel Volkerak, Hollands Diep en Haringvliet. Maak dit ‘drie uit van het historisch bepaalde DNA van het gebied, waterenpunt’ expliciet beleefbaar, ontwikkel hier het sluiten aan bij de beleving van de traditie. Dankzij de panorama van de Zuidwestelijke delta. verhoogde ligging geniet men prachtige vergezichten over zowel het land als het water. Ontwikkel deze historische structuurlijnen als ‘promenades’, als recreatieve fiets- en wandelroutes.

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 17 Havens Werkhavens Zeehavens Waterfront Vaarroutes Vakantiewoningen Drijvende woningen Bodemcultures Hangcultures Slikken en schorren Routes beroepsvaart Fort/vestingstad Inundatiepolder Getijdecentrale Windmolens 18 verbonden toekomst 4.2 Watertuin Grevelingen / Volkerak-Zoommeer

Een samenvoegen van het Grevelingen met het Volkerak- Het gebied van de Grevelingen en het Volkerak-Zoommeer Zoommeer en het weer gezond (zout) maken van de is rijk aan havens, met daarbij een grote verscheidenheid waterkwaliteit van het Volkerak-Zoommeer genereert aan type en sfeer. nieuwe kansen voor de watersport en voor een breed palet • De historische havens liggen vaak meer landinwaarts, aan havens en haventjes aan deze wateren. zij vormen daar een kenmerkend en integraal onderdeel van het bijbehorende stadje of dorp. Voorbeelden Hieruit volgt de tweede aanbeveling: Versterk de hiervan zijn Bruinisse, , Ouddorp, onderscheidende kwaliteit van het Grevelingen / Oude Tonge, Tholen, Bergen op Zoom, Dintelsas, Volkerak-Zoommeer als watertuin van de Zuidwestelijke Ooltgensplaat Delta, waar het goed toeven is op en aan het water, met • Naast havens met een eeuwenoude geschiedenis ‘blauwe pistes’, trotste waterfronten en aansprekende zijn er de werkhavens die dateren uit de tijd van de verblijfsmogelijkheden. aanleg van de Deltawerken, denk aan Bommenede, Galatheahaven, Battenoord, Vossehaven. Door wateren met elkaar te verbinden ontstaan voor • Tot slot zijn er de nieuwe, ultramoderne marina’s die de watersporter nieuwe vaarroutes, kan men van direct aan het water liggen, zoals Port Zeelande Scharendijke tot aan of zelfs in Bergen op Zoom varen. Dit maakt het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer tot een nog Daarmee biedt de Zuidwestelijke Delta iedere watersporter interessantere watersportomgeving. wat wils. Die verscheidenheid is een te koesteren kwaliteit. Bij de historische havens is de opgave enerzijds aan de Op dit moment wordt het Krammer-Volkerak door een moderne eisen te voldoen, anderzijds het authentieke gebrek aan aanlegmogelijkheden door de recreant als karakter niet te verloochenen, met nieuwe ontwikkelingen minder interessant vaarwater ervaren. Dit kan worden aan te sluiten op de historische atmosfeer. ondervangen door, als in het Grevelingen, kleine eilanden De voormalige werkhavens zijn vaak interessante met aanlegmogelijkheden te ontwikkelen. plekken, die mogelijkheden tot herontwikkeling lijken te bieden ten behoeve van de recreant die op zoek is naar Zodra het Volkerak-Zoommeer weer zout is zal de kleinschaligheid, naar meer ecologisch georiënteerde waterkwaliteit zich snel herstellen. Dit geeft een boost voorzieningen. aan de ontwikkeling van de havens aan het Volkerak- Zoommeer, hetgeen zijn uitstraling heeft naar de algehele Een deel van de kernen presenteert zich welhaast havenomgeving. Havens worden zo ook voor de niet- besmuikt aan het water. Veel kernen die eertijds aan watersporter weer interessante plekken om te vertoeven, het water zijn ontwikkeld kennen thans, als gevolg van op het terras een hapje te eten of een drankje te nemen. inpolderingen welke nadien hebben plaats gehad, een meer landinwaartse situering waarbij zij door een havenkanaal met de oorspronkelijke delta-arm zijn verbonden. Ontwikkel, waar steden / dorpen direct aan het water grenzen, trotse waterfronten. Ontwikkel de havenkernen om zo meer ‘joie de vivre’ toe te voegen en de gebiedseconomie te verbreden. Betrek bij de meer landinwaarts gelegen havens de havenkanalen nadrukkelijk in de beeldvorming.

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 19 4.3 Verblijfsrecreatie geïnspireerd op de kracht van de delta

Als gezegd, het weer verbinden van de verschillende Onderzoek de kansen voor sterk aan de delta gerelateerde wateren en het weer gezond maken van de waterkwaliteit recreatieconcepten, waarbij de aanwezigheid van het biedt, in combinatie met branding van het gebied als (beperkte) getij zoveel als mogelijk in de beeldvorming ‘recreatieve watertuin’, kansen voor een versterkte wordt benut; van woningen op palen tot drijvende water- recreatieve ontwikkeling van het gebied. Dat geeft ook en ecolodges. een nieuwe impuls aan de verblijfsrecreatie, zowel op het gebied van herontwikkeling van verouderde complexen als Van rijkswege is het natuurbeleid steeds meer gericht op op het gebied van uitbreiding. beleefbare en toegankelijke natuur. In het verlengde daarvan Die ontwikkeling kan worden aangewend om de kan met de terreinbeherende instanties worden onderzocht deltabeleving en de estuariene identiteit nieuwe kracht bij waar mogelijkheden zijn om in de natuurgebieden aan te zetten. de randen van de Grevelingen, het Krammer-Volkerak en het Zoommeer kleinschalige verblijfsrecreatieve Dat leidt tot de derde aanbeveling: Laat de vormgeving ontwikkelingen te entameren. Kleinschalige ontwikkeling, / uitstraling van de verblijfsrecreatieve ontwikkeling zijn op een meer individuele leest geschoeid, met een sterk inspiratie vinden in de delta, in de kracht van de eigen appel op de natuurbeleving, vormt een aanvulling op het specifieke gebiedskwaliteit: een zekere (ofschoon bestaande aanbod. beperkte) getijslag en een rijkdom aan intergetijdenatuur in de vorm van slikken, schorren en platen.

Havens Werkhavens Zeehavens Waterfront Vaarroutes Vakantiewoningen Drijvende woningen Bodemcultures Hangcultures 20 verbondenSlikken en toekomst schorren Routes beroepsvaart Fort/vestingstad Inundatiepolder Getijdecentrale Windmolens 4.4 Proef het water

Een zout Volkerak-Zoommeer biedt nieuwe kansen voor Geadviseerd wordt om de mogelijkheden tot uitbreiding de visserij en de teelt van schaal- en schelpdieren, voor van de visserij en schaal- en schelpdierenteelt voor een aquacultures, voor mosselzaadinvanginstallaties en zout Volkerak-Zoommeer op haar economische potenties oesterbanken. te onderzoeken, en daarbij tevens de mogelijkheden tot Ook die activiteiten kunnen identiteit en kwaliteit aan het afstemming met de overige functies gedetailleerd in kaart gebied toevoegen. Proef de delta! te brengen. Tegelijkertijd moet worden bedacht dat uitbreiding van visserij en schaal- en schelpdierteelt op gespannen voet kan staan met de recreatieve en ecologische potenties van het gebied. Anderzijds biedt uitbreiding van de visserijrechten / schelpdierenteelt in het Krammer-Volkerak wellicht mogelijkheden de druk elders, denk aan de Oosterschelde, te verlichten.

Havens Werkhavens Zeehavens Waterfront Vaarroutes Vakantiewoningen Drijvende woningen Bodemcultures Hangcultures Slikken en schorren Routes beroepsvaart perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 21 Fort/vestingstad Inundatiepolder Getijdecentrale Windmolens Havens Werkhavens Zeehavens Waterfront Vaarroutes Vakantiewoningen Drijvende woningen Bodemcultures Hangcultures Slikken en schorren Routes beroepsvaart Fort/vestingstad Inundatiepolder Getijdecentrale Windmolens

22 verbonden toekomst 4.5 Ecologisch kapitaal

De soortenrijkdom en biodiversiteit van de Zuidwestelijke Deze slikken en schorren, deze periodiek droogvallende Delta, ook die van Grevelingen en Krammer-Volkerak, platen zijn van een essentiële betekenis als rust- en neemt structureel af. Veel kritische soorten, met name foerageergebied voor de vogels op hun jaarlijkse trek van de verstoringsgevoelige soorten, vertonen een langjarige noord naar zuid visa versa. neerwaartse trend die zorgen baart. Verbetering van de waterkwaliteit in beide bekkens moet, in combinatie met Dit leidt tot de volgende aanbeveling: Ontwikkel toekomstig ruimtegebruik, deze trend keren. buitendijkse, estuariene deltanatuur, die voor mensen Daarbij kan natuur een waardevolle bijdrage leveren bereikbaar en beleefbaar is; slikken, schorren en platen aan de oplossing van de actuele veiligheids- en tekenen het landschap van het Grevelingen/ Volkerak- waterkwaliteitsopgaven: building with nature, Zoommeer, geven kleur aan het land en water. klimaatbuffers. Bij de meer concrete uitwerking van de Zet de getijdewerking in om deze platen weer dynamisch ruimtelijke inrichting van beide bekkens moet optimaal te ontwikkelen. gebruik worden gemaakt van deze ecosysteemdiensten van de natuur. Illustraties zijn, bijvoorbeeld, het versterken Deze buitendijkse natuurgebieden versterken de van voorland als bijdrage aan duurzaam dijkbeheer en/ onderscheidende identiteit van het gebied en daarmee ook of het in de toekomst inrichten van ‘water uit de wal’ de recreatieve kracht van het gebied. voor de Reigersbersche polder in combinatie met Waar in de toekomst uit het oogpunt van waterveiligheid natuurontwikkeling. dijkversterking noodzakelijk is moet worden onderzocht of dijken met buitendijkse maatregelen (groene dijken) weer Het weer verbinden van de Grevelingen met het Krammer, aan de norm kunnen voldoen. Volkerak en Zoommeer, en het weer zout maken van het Volkerak-Zoommeer leidt tot een groter samenhangend en Het water van de regio omvat niet alleen de grote, daarmee uit het oogpunt van ecologie robuuster systeem. voormalige zeearmen, maar ook de beken en kreken. Nu nog gescheiden wateren worden met elkaar verbonden; Waar op de Eendracht / Rijn-Scheldekanaal druk van aquarium tot estuarium. Dit biedt mogelijkheden om door grote schepen wordt gevaren en Grevelingen / de gevarieerde watertuin in een sterk natuurlijke setting te Krammer-Volkerak populair zijn voor de recreatievaart, ontwikkelen en de estuariene delta-identiteit nieuwe kracht bieden de beken en kreken mogelijkheden voor de kleine bij te zetten. watersport. Zij maken ook letterlijk dat steden en dorpen als Breda, Steenbergen, Dinteloord of Stampersgat op het Het terugbrengen van gedempt getij biedt daarbij Grevelingen / Volkerak-Zoommeer zijn aangetakt. Vanuit de mogelijkheid om de statische platennatuur met de binnenstad van Breda kan men over de naar veel struweelopslag te transformeren naar een meer Grevelingen / Volkerak-Zoommeer kanoën. Ook kleine dynamische en daarbij gevarieerde natuur. kernen als de Heen ontlenen een belangrijk deel van hun kwaliteit aan hun ligging aan een dergelijke beek. Er is in de water-land overgang onderscheid tussen de Grevelingen en het Krammer-Volkerak. Waar in de Dat leidt tot de aanbeveling de ‘beken en kreken’ te Grevelingen de overgangen veelal abrupt zijn en worden benutten om de verbinding land- water te versterken en bepaald door dijken, zijn in het Krammer-Volkerak de voor versterking van de mogelijkheden voor de kleine overgangen, door het talrijk voorkomen van slikken en watersport en de overige recreatie. schorren voor de dijk, veelal gradueel. In het Krammer- Volkerak doen deze buitendijkse slikken en schorren ook Aan de monding van de Dintel en bij De Heen lijken mee in de veiligheid, zij reduceren de energie van de mogelijkheden voor uitbreiding van de (verblijfs)recreatieve golfoploop. Vanaf het water bezien geven deze ‘groene mogelijkheden, gericht op de (kleine) watersport. dijken’ het Krammer-Volkerak een aanmerkelijk groener en meer natuurlijk aanzien.

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 23 4.6 Beroepsvaart

Het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer is van grote Onderzoek hoe beroepsvaart en recreatievaart deze smalle betekenis voor de beroepsvaart, als bestemming en corridor veilig en effectief kunnen delen. Dit is dringend voor de doorvaart. Verspreid over het gebied komen noodzakelijk, te meer omdat de verbinding te smal is om loswallen en rust- en vluchthavens voor. Het is voor de zogenaamde ‘zijpaden’ voor de recreatievaart in te voeren bestemmingsvaart van belang dat deze behouden blijven. en met het groter worden van de beroepsschepen het passeren in de bochten (het ‘uitwaaieren’) steeds vaker Eendracht / Krammer-Volkerak vormt de drukste vaarroute tot problemen leidt. van Europa, deze verbindt de haven van Antwerpen met die van Rotterdam en met het Ruhrgebied. Tegelijkertijd vormt het Rijn-Scheldekanaal ook voor de watersporter een verbinding. Een versterkte recreatieve ontwikkeling van Grevelingen / Volkerak-Zoommeer en een versterkte recreatieve aantrekkelijkheid van Tholen en Bergen op Zoom zullen leiden tot een toename van de recreatievaart op de Rijn-Scheldeverbinding.

Havens Werkhavens Zeehavens Waterfront Vaarroutes Vakantiewoningen Drijvende woningen Bodemcultures Hangcultures Slikken en schorren Routes beroepsvaart Fort/vestingstad Inundatiepolder Getijdecentrale Windmolens 24 verbonden toekomst 4.7 Poorten

Alle beleidsnota’s gaan uit van een zonering van het Hier is plaats voor een bijzondere delta-voorziening, waar recreatief gebruik, met een intensiever gebruik aan en Antwerpen het Museum aan de Stroom (MAS) kent als langs de dammen, overgaand naar een extensiever gebruik icoon van de Scheldestad, is hier ruimte voor het Huis in het tussengelegen gebied. van de Delta, als icoon van de Zuidwestelijke delta en De dammen vormen letterlijk de entree tot het gebied. eyecatcher aan / op de Brouwersdam. Het inspiratiecentrum Grevelingen-Voordelta kan die rol De aanbeveling is om de dammen sterker als veelzijdige gaan vervullen. poorten tot het gebied te profileren en te afficheren. Koppel aan deze entrees een gevarieerd aanbod, ook Aan de Brouwersdam lijkt ook ruimte voor de ontwikkeling voor hen die het gebied niet op de eerste plaats vanwege van een nieuwe Marina ; de Duurzame Jachthaven van de de watersportmogelijkheden bezoeken. Ontwikkel Toekomst geeft hier invulling aan. Brouwersdam, Grevelingendam, Zoommeer en de Op de Brouwersdam worden nu al festivals gehouden, Brabantpoort als hot-spots waar festivals en evenementen denk aan Concert at Sea. Wellicht zijn er naar de toekomst hun thuisbasis vinden. mogelijkheden deze festivalfunctie uit te breiden, waarbij wordt geprofiteerd van de nabijheid van sterk stedelijke De Brouwersdam neemt hierin een bijzondere positie in, gebieden als Zuidvleugel en Vlaamse Ruit, en van het omdat deze tevens deel uitmaakt van de internationale bijzondere decor dat de Deltawerken biedt. ‘scenic route’.

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 25 4.8 Land van linies en forten

Waar het ‘Zeeuwse’ deel van het Grevelingen / Volkerak- Dit leidt tot de aanbeveling de Zuiderwaterlinie te Zoommeer vooral wordt gekenmerkt door het estuariene ontwikkelen zoals ook de Hollandse Waterlinie en de karakter, wordt het ‘Brabantse’ hiervan met name getekend Stelling van Amsterdam zijn ontwikkeld. Maak het verhaal door het militair verleden; dit is het land van linies en forten. van de Zuiderwaterlinie zichtbaar en vermarkt het.

Het verhaal van de Zuiderwaterlinie (met de vooraanstaande Oranjestad Bergen op Zoom, met Steenbergen, Tholen en Willemstad als kleurrijke vestingen) is minstens zo interessant als het verhaal van de Hollandse Waterlinie, echter onbekend maakt onbemind.

Havens Werkhavens Zeehavens Waterfront Vaarroutes Vakantiewoningen Drijvende woningen Bodemcultures Hangcultures Slikken en schorren Routes beroepsvaart Fort/vestingstad Inundatiepolder Getijdecentrale Windmolens

26 verbonden toekomst 4.9 Onderscheidende kernen

Grevelingen / Volkerak-Zoommeer kent een verscheidenheid Definieer per kern de eigenheid, het DNA, en ga vervolgens aan kernen, ieder met zijn eigen aardigheden, zijn eigen die onderscheidende kwaliteit verder aanzetten. onderscheidende kenmerken en kwaliteiten. Kijk minder naar waar een ander beter in is, maar benut je Voor vrijwel iedere kern geldt dat de relatie met het water eigen sterke punten en maak die sterker. bepalend is geweest voor de ontwikkeling van de kern. Onderzoek hoe je de oorspronkelijke verbondenheid met Alle kernen zijn, ieder op hun eigen wijze, aan het water het water weer sterker manifest kunt maken. verbonden of verbonden geweest.

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 27 28 verbonden toekomst 4.10 Duurzaam en innovatief

De Zuidwestelijke Delta voegt complementaire kwaliteit Versterk het beeld van een schone en innovatieve regio. aan het omliggend stedelijk gebied toe. Voor het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer moeten Hier kan men ver van zich afkijken, vindt men rust en duurzaam & innovatief samen de basis leggen voor een ruimte, ziet men de wolkenluchten hoog overdrijven. Hier is klimaatneutrale ontwikkeling, met energieleverende de lucht zuiver. De Zuidwestelijke Delta wordt in meerdere dijken, windenergie, biobased energy en een getijcentrale. opzichten als een ‘schone’ regio ervaren. Teneinde het imago technisch hoogwaardige regio te Daarnaast staat de delta voor innovatie, voor het slim omgaan behouden zijn nieuwe innovaties dringend gewenst. met waterkwaliteit, waterkwantiteit en waterveiligheid. Dit In de Brouwersdam wordt een getijdecentrale ontwikkeld, beeld dankt het vooral aan de deltawerken die na 1953 ten als producent van energie, icoon van innovatie en show- uitvoer zijn gebracht. Tegelijkertijd kan het beeld van een case ten behoeve van de export van delta-technologie. innovatieve regio wel een impuls gebruiken. De kleur van De ontwikkeling van een getijcentrale in een gebied met de vernieuwing dreigt wat vaal te worden. een beperkt getij is een vernieuwing waar mondiaal grote belangstelling voor bestaat. In de Grevelingendam wordt het Tidal Test Center gerealiseerd, als onderdeel van de etalage van innovatieve werken.

Havens Werkhavens Zeehavens Waterfront Vaarroutes Vakantiewoningen Drijvende woningen Bodemcultures Hangcultures Slikken en schorren Routes beroepsvaart Fort/vestingstad Inundatiepolder Getijdecentrale Windmolens

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 29 Havens Werkhavens Zeehavens Waterfront Vaarroutes Vakantiewoningen Drijvende woningen Bodemcultures Hangcultures Slikken en schorren Routes beroepsvaart Fort/vestingstad Inundatiepolder Getijdecentrale Windmolens Scenic route Boulevards Modern times

32 verbonden toekomst 5. toelichting op de visiekaart

Verblijfsrecreatie In het voorgaande zijn de ambities geschetst. Het herstel van de waterkwaliteit en het versterkte ‘joie Uitgangspunt hierbij is dat de toekomstige ontwikkelingen de vivre’ op en aan het water maakt dat het gebied aan in hun onderlinge samenhang worden ingezet om het recreatieve kracht wint. Dit uit zich ook in een versterkte gebied interessanter te maken om te wonen, te werken vraag naar recreatiewoningen, hetzij als verhuurobject, en te vertoeven (veilig, vitaal en veerkrachtig). hetzij als buiten-verblijf voor eigen gebruik. De nieuwe complexen refereren niet langer aan 5.1 Recreatie mediterrane sferen, maar maken dankbaar gebruik van de specifieke gebiedskwaliteit, van het zoute, wat ruige en Watersport estuariene karakter van dit gebied. Aan de oevers van de De aantrekkelijkheid van de Grevelingen en het Krammer- Grevelingen, het Krammer-Volkerak en het Zoommeer zijn Volkerak voor de watersport wordt vergroot door: mogelijkheden voor de ontwikkeling van steltwoningen • Herstel van de waterkwaliteit op het Volkerak- en drijvende woningen omgeven door een slik- en Zoommeer schorachtige milieu. • Aanleg van eilanden met aanleg- en verblijfsmogelijkheden in het Volkerak-Zoommeer. Specials • Aanleg van nieuwe verbindingen waardoor nieuwe Tot slot worden aan het gebied een aantal recreatieve ‘pistes’ voor de watersport ontstaan. specials toegevoegd. De getijdencentrale is een dergelijke special, in Frankrijk trekt de getijdencentrale De toename aan watersport die hiervan het gevolg is jaarlijks grote aantallen bezoekers. De getijcentrale leidt tot een versterkte vraag naar de havencapaciteit. versterkt het beeld van de Brouwersdam als onderdeel Daartoe worden historische havens (Stadshaven Bergen van de ‘Ocean Drive’ van de lage landen. op Zoom) hersteld, bestaande havens gerevitaliseerd Een denkbare special is de exploitatie van een verankerde en nieuwe havens ontwikkeld. Dat kunnen zowel luchtballon bij de Volkeraksluizen. Deze brengt de grote havens aan de grote dammen of nabij de grote bezoekers naar een hoogte van 120 meter waarna ze sluiscomplexen zijn, denk aan de ‘jachthaven van de terug worden gelierd naar de vaste grond. toekomst’, als kleinere havens (bijvoorbeeld op het nieuwe Vanaf die hoogte geniet de bezoeker een weids eiland in het Krammer-Volkerak of bij De Heen). panorama over Europa ‘s grootste sluizencomplex en Onderdeel hiervan is de herontwikkeling / revitalisering drukste vaarroute, over de drie watergangen, over de van de voormalige werkhavens. Zuidwestelijke Delta als geheel en herkent men de relatie tussen delta en het omliggend stedelijk- en havengebied. Ook een versterkt gebruik van de Brouwersdam als internationaal evenemententerrein kan als ‘special’ een toegevoegde waarde bieden.

perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 33 5.2 Natuur 5.4 Landbouw

De Zuidwestelijke Delta is van mondiale betekenis als Zekerheid over voldoende zoet water is een stimulans rust- en foerageergebied voor vogels op hun jaarlijkse voor de landbouw rondom het VKZ. Die zekerheid was in trek van noord naar zuid en omgekeerd. Daartoe is het het geding vanwege de blauwalgen. De laatste jaren blijkt essentieel dat er voldoende platen zijn die periodiek het Cl-gehalte opgelopen tot haast kritische waardes. droogvallen. De geplande alternatieve zoetwatervoorziening bij een Herstel van het getij zal op de Grevelingen een getijslag zout VKZ omzeilt beide problemen en voorziet in de van circa 50 cm en op het Krammer-Volkerak van circa gewenste zekerheid. Een vitale landbouw draagt bij 30 cm terugbrengen. In vergelijking met de getijslag aan de beleving van het landschap en is een van de van voor de Deltawerken is sprake van een gedempt economische dragers van het gebied. getij. Maar dit gedempt getij biedt wel kansen voor een meer dynamische, estuariene natuur. Hierbij ontstaan ook mogelijkheden om de thans statische platen weer te 5.5 Beroepsvaart ontwikkelen tot meer dynamische natuur. Waar mogelijk worden nieuwe periodiek droogvallende Voor de beroepsvaart is een snelle doorstroming platen, slikken en schorren ontwikkeld. Daarbij is ruimte essentieel. Waar mogelijk moeten wachttijden worden voor de ontwikkeling van een natuurlijke gradiënt met voorkomen of verkort. meer open milieus aan de zeezijde, naar het oosten toe De aanleg van een vierde kolk bij de Volkeraksluizen overgaand in meer begroeide platen. draagt hieraan belangrijk bij. Zodra in het Krammer- Volkerak de zout situatie is hersteld kan de zoet-zout Waar in de toekomst met het oog op de waterveiligheid scheiding bij de Krammersluizen worden opgeheven. Ook dijkversterking noodzakelijk is moeten de oplossingen dit leidt tot verminderde wachttijden voor de scheepvaart. met name buitendijks worden getroffen, denk aan de aanleg van voorlanden die meedoen in het totale veiligheidsprofiel van het dijklichaam. 5.6 Toonzaal van delta-innovatie

Het Grevelingen / Volkerak-Zoommeer ontwikkelt zich 5.3 Visserij en schelpdieren door tot internationale toonkamer op het gebied van delta-innovatie. Dit uit zich niet alleen in de ontwikkeling Een zout Krammer-Volkerak biedt mogelijkheden tot van een getijcentrale in de Brouwersdam en het Tidal Test de uitbreiding van de mosselcultures in het Krammer- Center in de Grevelingendam, maar ook in ontwikkelingen Volkerak. Daarbij moet een afstemming worden gevonden die wellicht minder zichtbaar, maar wel heel vernieuwend tussen de belangen van de recreatievaart en de zijn, denk aan de ontwikkeling van een bellenpluim bij de mosselteelt. Volkeraksluizen of de ontwikkeling van een ‘waterhouderij’ Mogelijk opent uitbreiding van de mosselteelt op op Schouwen, waar op een veel efficiëntere wijze met het het Krammer-Volkerak ook mogelijkheden tot een beschikbare zoetwater wordt omgegaan. uitruil van percelen op de Oosterschelde, waardoor de Oosterschelde haar natuurwaarden sterker kan ontwikkelen.

34 verbonden toekomst perspectief voor Grevelingen - volkerak zoommeer 35 Bouw van de Grevelingendam, 1964

36 verbonden toekomst