Explore further Crwydro mwy

This leaflet is one of a series Mae’r daflen hon yn un o gyfres exploring ’s fascinating sy’n cyflwyno hanes diddorol history. Ynys Môn.

The leaflets are available locally or Mae’r taflenni hyn ar gael yn yr ardal you can download them from: neu gallwch eu lawrlwytho o:

www.angleseyheritage.com www.angleseyheritage.com

For more information about Os hoffech wybod rhagor am hanes Anglesey’s history, visit Oriel Ynys yr ynys, ewch i Oriel Ynys Môn, sef Môn, the award-winning museum amgueddfa ac oriel gelf arbennig and art gallery at . It’s the ger Llangefni. Mae’n lle gwych i perfect place to find out about the ddysgu am yr ynys ddoe a heddiw island, past and present. A popular a cheir yno siop a chaffi poblogaidd café and shop make Oriel Ynys Môn i ddenu pobl boed law neu hindda. a great place to visit, whatever the Mae mynediad am ddim ac mae ar weather. Admission is free and it is agor bob dydd ac eithrio adeg open daily except at Christmas. y Nadolig. Tel: 01248 724444. Ffôn: 01248 724444. www.anglesey.gov.uk www.ynysmon.gov.uk www.angleseyheritage.com www.angleseyheritage.com

The Anglesey Guide Mae The Anglesey Guide - Môn Mam Cymru - is - Môn Mam Cymru - yn an excellent guide to the gyflwyniad gwych i’r ynys. island. It is available from Mae ar gael o Oriel Ynys Oriel Ynys Môn or from Môn neu o www.llyfrau-magma.co.uk www.llyfrau-magma.co.uk

Designed & written by Anglezarke Dixon Associates and Red Kite Environment. and Red Kite Environment. Associates Anglezarke Dixon by & written Designed 2013. Games Ltd. Warlord © Copyright Dennis. Peter by Briton Ancient Harlech Medieval Society. Mick Sharp, , Photolibrary Wales, Visit (2013) copyright © Crown Images: Cadw,

Melin Llynnon Ynys Llanddwyn Castle Castell Biwmares An island of mysteries and marvels! Ynys llawn dirgelwch a rhyfeddod!

Anglesey is full of amazing old places. Mae Môn yn llawn hen lefydd rhyfeddol. Fe welwch There’s history everywhere – mysterious stone circles, spooky graves, awesome hanes ym mhob man – cylchoedd cerrig dirgel, beddau i godi braw, cestyll castles and weird old buildings. People have been living here for thousands of mawreddog, twll enfawr a hen adeiladau od. Bu pobl yn byw yma ers miloedd years and they’ve left a lot of stuff that we can see today! o flynyddoedd ac mae eu holion yn dal yma heddiw!

Helo, Sid y Llygoden Hi, I’m Sid the Rat Fawr ydw i - a dwi’n gallu - the time travelling rodent. teithio trwy hanes. Ychydig You don’t see many rats around these o lygod mawr a welwch chi heddiw days - your houses are far too clean! - mae’ch tai chi’n rhy lân o lawer! We like places that are nice and stinky. Rydyn ni’n hoffi llefydd budr neis. It was much better in the old days. Roedd yn llawer gwell ers talwm. Come with me in my time-machine and Dewch efo mi yn fy mheiriant amser discover dreadful dungeons, humungous i ddarganfod dwnsiwnau drewllyd, holes, amazing mills and scary tombs. tyllau anferth, melinau prysur a Historic Anglesey is cool! beddau brawychus. Mae hanes Môn yn hynod! come and discover Anglesey’s stinky old places dewch i ddarganfod hen fannau ych-a-fi Ynys Môn Castell Biwmares Bryn Celli Ddu Beaumaris Castle Castell Biwmares

In the beginning Yn y dechreuad Under attack! Ymosodwyr! People have lived here on Anglesey for Mae pobl yn byw ar Ynys Môn ers dros Swords and spears, blood and guts. Dros fôr a thir, cleddyfau a phicellau, over 6000 years. We don’t know much 6000 o flynyddoedd. Dydyn ni ddim yn People have been fighting over caerau a chestyll. Bu pobl yn ymladd about the first people, but they buried gwybod llawer am y bobl gyntaf a Anglesey for ages. Celts, Romans, Irish, dros Ynys Môn ers canrifoedd. Mae’r dead bodies in big stone tombs, ddaeth yma, ond roedden nhw’n Vikings and Normans all attacked Celtiaid, y Rhufeiniaid, y Gwyddelod, like the famous one at claddu’r rhai oedd wedi marw mewn the island. The English were the last y Llychlynwyr a’r Normaniaid wedi Bryn Celli Ddu. beddau mawr cerrig, fel siambr gladdu invaders. King Edward I built lots of ymosod ar yr ynys. Y Saeson oedd y As well as enwog Bryn Celli Ddu. Yn ogystal ag castles in to control the goresgynwyr diwethaf. Cododd y human bones, esgyrn pobl, mae archaeolegwyr Welsh Princes. Beaumaris Castle was Brenin Edward I nifer o gestyll yn y archaeologists wedi canfod esgyrn ychen his biggest and gogledd i reoli Tywysogion Cymru. also found ox bones yn y bedd. Tybed ai wedi’u best. Archers, Castell Biwmares oedd y mwyaf at the grave. Was it a haberthu roedden nhw, ’ta cavalry and foot ohonynt. Roedd saethwyr, sacrifice or did our ancestors olion cinio cig eidion rhost soldiers lived in the marchogion a milwyr just like roast beef? ein cyndeidiau? castle, (along with traed yn byw yn y castell impressive rats). (a llygod ffyrnig hefyd). Follow the story: Dilynwch y stori: Bryn Celli Ddu is Wales’s best Bryn Celli Ddu yw’r enghraifft Follow the story: Dilynwch y stori: really old grave - 4000 years orau o fedd hynafol yng Beaumaris Castle Mae Castell Biwmares old. You can climb inside and Nghymru - 4000 o flynyddoedd is brilliant. It’s yn wych. Mae ‘na see where our ancestors oed. Gallwch ddringo i mewn a got moats and ddyfrffosydd a thyllau were buried. gweld lle claddwyd ein hynafiaid. murder holes! llofruddio!

Ynys Llanddwyn Melin Llynnon Parys Mountain Mynydd Parys

Ynys Llanddwyn Sacred Places Mannau Sanctaidd Hard work! Gwaith caled! Lots of druids, saints and other holy Dros y canrifoedd, bu derwyddon, Think you work hard at school? Bet Ydych chi’n meddwl eich bod yn gweithio’n people lived on Anglesey in the old seintiau a llawer o bobl grefyddol eraill it’s not as tough as the work kids did galed yn yr ysgol? Meddyliwch am y plant days. St Dwynwen was one of the most yn byw ar Ynys Môn. Roedd Santes at Parys Mountain copper mine in the oedd yn gweithio ym mwynglawdd copr famous. She was a princess - but after Dwynwen yn un o’r rhai mwyaf enwog. 1700s. They spent all day bashing Mynydd Parys yn y 1700au. Roedden nhw’n she had problems with her boyfriend Tywysoges oedd hi ond, ar ôl cael rock to find copper ore. Yes, treulio’r diwrnod yn curo’r graig i chwilio she went off to live on her own - on a trafferth â’i chariad, aeth i fyw ar ei it was an ‘oreful’ job…! am fwyn copr. Mae’n siwr nad oedden tiny island called Ynys Llanddwyn. phen ei hun - ar ynys fechan a alwyd Copper was shipped all nhw’n ‘mwyn’hau…! Roedd copr yn She is like St. Valentine in wedyn yn Ynys Llanddwyn. Hi yw over the world from cael ei allforio i bedwar ban byd o Wales and soppy people nawddsant cariadon Cymru ac Port, (along Borth Amlwch (ac ambell i lygoden send love cards on mae’n arferiad anfon cerdyn at with stowaway rats). fawr yn cuddio yn y llong hefyd). her day, 25 January. eich cariad ar ei diwrnod hi, Yuck! 25 Ionawr. Cofiwch tro nesa! Follow the story: Dilynwch y stori: Parys Mountain was once Ar un adeg, Mynydd Parys oedd Follow the story: Dilynwch y stori: the world’s biggest copper mwynglawdd copr mwyaf y byd. Dim Ynys Llandwyn has Ar Ynys Llanddwyn mae mine. Now it’s a huge hole! ond twll enfawr sydd yno erbyn hyn! secret beaches, old traethau tawel, hen fythynnod, Porth Amlwch was busy Roedd Porth Amlwch yn brysur - cottages, a lighthouse goleudy ac adfeilion eglwys with ships, sailors and copper. yn llawn llongau, llongwyr a chopr. and the ruins of Santes Dwynwen. Melin Llynnon is a Melin wynt 200 oed yw Melin St Dwynwen’s 200 year old working Llynnon ac mae’n church. windmill. dal i weithio.

People start to Stone Age people Romans invade Anglesey Romans start to St. Dwynwen build homes and build the grave at Bronze Age Iron Age and massacre the Rats first withdraw from dies on arrived in Britain farms on Anglesey. Bryn Celli Ddu. Druids. with the Romans. Britain. Ynys Llanddwyn. 3500BC/CC 2000BC/CC 1700BC/CC 600BC/CC AD60OC Gyda’r Rhufeiniaid AD400-410OC AD465OC 850-987 1295 1768 1776 1809 1826 Pobl yn dechrau Pobl Oes y Cerrig yn Y Rhufeiniaid yn y daeth y llygod Y Rhufeiniaid Santes Dwynwen adeiladu cartrefi a adeiladu’r bedd ym Yr Oes Efydd Yr Oes Haearn goresgyn Môn ac mawr cyntaf i yn dechrau yn marw ar Brydain. ffermydd ar Ynys Môn. Mryn Celli Ddu. yn lladd y Derwyddon. gadael Prydain. Ynys Llanddwyn. amserlin timeline I’m glad Vikings attack Beaumaris Castle Copper boom Melin Llynnon - the world’s first large we don’t have to Anglesey, capturing started by begins at built to grind Lighthouse iron suspension bridge - connects swim any more! land and people. Edward I. Parys Mountain. grain. opened. Anglesey to the mainland. Dw i’n falch nad 3500BC/CC 2000BC/CC 1700BC/CC 600BC/CC AD60OC AD400-410OC AD465OC 850-987 1295 1768 1776 1809 1826 oes raid i ni nofio erbyn hyn! Y Llychlynwyr yn Edward I yn Dechrau cyfnod llewyrchus Codi Agor Pont Menai - y bont grog haearn ymosod ar Ynys Môn dechrau codi ar y diwydiant copr ar Melin Llynnon Goleudy fawr gyntaf yn y byd - yn cysylltu gan gipio tir a phobl. Castell Biwmares. Fynydd Parys. i falu grawn. Ynys Lawd. Ynys Môn â’r tir mawr. History wasn’t all about knights in Mae mwy i hanes na dynion dewr shining armour and ladies in posh a merched mewn ffrogiau crand! frocks! For most people, life in the olden days I’r rhan fwyaf o bobl, gallai bywyd fod yn anodd was pretty rotten. Hard work, ragged clothes iawn. Gwaith caled, dillad carpiog a bwyd diflas and disgusting food would have been just the - i enwi dim ond rhai o’r problemau! start of your problems!

Score! Sgorio! Visit these historic places, Ewch i’r mannau hanesyddol then give them marks out of 10. 7...... hyn a rhowch farc allan o 10 Where do you think would have i bob un. Yn eich barn chi, been the coolest place to live? 5...... pa un fyddai’r mwyaf o Where would have been the hwyl i fyw ynddo? Pa un hardest? And where would fyddai’r lle mwyaf anodd? 9...... have had the biggest A’r un sy fwyaf Stink Factor! Ych-a-fi?!

How to get there Sut i gyrraedd

Amlwch Port Parys Mountain Follow signs to Follow the B5111 for 2 miles south west Melin Llynnon from Amlwch. from Amlwch. A network of tracks criss- Signposted from the A5025. cross the mountain. South Stack Porth Amlwch Lighthouse Melin Llynnon Dilynwch arwyddion Porth Mynydd Parys Minor roads to Arwyddion o’r A5025. Amlwch o Amlwch. Dilynwch y B5111 am ddwy filltir tua’r South Stack from de-orllewin o Amlwch. Mae rhwydwaith . o lonydd yn cris-croesi’r mynydd. 4 Goleudy Ynys Lawd Beaumaris Castle Lonydd cul i Ynys 4 Lawd o Gaergybi. Located right in the centre of Beaumaris. Castell Biwmares Mae ynghanol Biwmares. 1

2

6

Ynys Llanddwyn From Newborough follow the road (toll) through the forest. The Island is a 1 mile walk along the beach. Very 5 occasionally cut off at high tides. Ynys Llanddwyn Bryn Celli Ddu O Niwbwrch, dilynwch y ffordd (â tholl) trwy’r Turn off A4080 up minor road towards Llanddaniel-fab. goedwig. Mae angen cerdded milltir ar hyd y 10 minute walk from car park. traeth i gyrraedd yr ynys. Yn achlysurol iawn, caiff ei hynysu ar lanw uchel. 3 Bryn Celli Ddu Trowch oddi ar yr A4080 i fyny lôn fach i gyfeiriad Llanddaniel-fab. Gwaith cerdded 10 munud o’r maes parcio. hwyl yn y gwynt! best windy day fun! I love the mill. There’s always some grain to eat. Just have to Melin Llynnon 1 Melin Llynnon watch out for the millstones This is the last working mill Dyma’r felin olaf sy’n gweithio - they can grind you down… on Anglesey. There were ym Môn. Roedd llawer Rwy wrth fy modd yn y felin. Rwy’n lots more in the past, before ohonynt ers talwm, cyn dwyn ychydig o’r grawn bob tro! electricity was invented. dyddiau trydan. Mae Ond mae’n rhaid bod yn ofalus o’r Four huge wooden sails pedair hwyl neu asgell meini melin - neu byddwch chi’n catch the wind and turn fawr yn dal y gwynt ac ffeindio’ch hun mewn machinery inside the mill. yn troi’r peiriannau y tu sach flawd! Bet you didn’t know mewn i’r felin. Hwyl gyda’r having wind did that! hwyliau!

Cool for kids? Hwyl i blant? Windmills were a brilliant way ...... Roedd melinau gwynt yn ffordd wych o to get free power. And they still are! gael pŵer am ddim. Ac mae hynny’n dal yn wir! A hard life? Bywyd caled? There were no supermarkets in the old days. If ...... Doedd dim siopau bwyd mawr ers talwm. Byddai’n rhaid you wanted bread or cakes you had to make them i chi wneud eich bara a’ch cacennau eich hunan, gan yourself, starting off by grinding grain into flour… ddechrau trwy falu’r grawn yn flawd… Stink factor Ych-a-fi! Did you know that flour dust can explode? ...... Oeddech chi’n gwybod bod llwch blawd yn gallu That’s why most of the gears in mills were ffrwydro?Dyna pam roedd llawer o’r gêrs yn y melinau made of wood. Metal ones could cause sparks wedi’u gwneud o bren. Byddai gêrs metal yn gallu creu and if a spark hit the dust - the whole mill could gwreichion a phe bai gwreichionyn yn mynd i ganol y blow up! llwch, gallai’r felin gyfan ffrwydro!

steep steppy fun! beth am gyfri’r grisiau? 2 South Stack Lighthouse Goleudy Ynys Lawd Anglesey is surrounded by jagged Mae clogwyni a chreigiau miniog ym rocks and cliffs. Lots of ships have mhob man o gwmpas Ynys Môn. Cafwyd been wrecked here. South Stack llawer o longddrylliadau yma. Codwyd Lighthouse was built in 1809 to Goleudy Ynys Lawd ym 1809 i rybuddio warn ships of the danger. llongau am y peryglon gerllaw.

Cool for kids? Hwyl i blant? Did you know? You’d have been grateful ...... Byddech chi’n When the lighthouse first opened there was for the lighthouse if you ddiolchgar o weld y no bridge. Lighthouse keepers went across in were sailing around goleudy pe baech chi’n a basket hanging on a rope. Scary! Anglesey in a storm. hwylio o gwmpas Ynys A hard life? Môn mewn storm. Oeddech chi’n There are 400 steps down Bywyd caled? gwybod? the cliff - make sure you ...... Mae 400 o risiau i lawr Pan agorodd y goleudy don’t forget anything - ochr y graig. Peidiwch gyntaf, doedd dim you don’t want to climb ag anghofio dim - neu pont. Roedd ceidwaid y all the way back up bydd raid i chi ddringo’r again! holl ffordd yn ôl! goleudy’n cael eu cario draw mewn basged Stink factor Ych-a-fi! yn hongian ar raff. Watch out for all the ...... Gwyliwch am y Arswydus! gulls! There are thousands gwylanod! Mae miloedd of sea birds living on o adar môr yn byw ar the island and cliffs - and yr ynys a’r clogwyni - ac that means lots of bird mae hynny’n golygu poo! llawer o faw adar! treasure island ynys y trysor Ynys Llanddwyn 3 Ynys Llanddwyn This magical little island is joined Mae’r ynys fach hudolus hon yn sownd onto the beach but gets cut off wrth y traeth ond mae’n cael ei hynysu by the highest tides. St Dwynwen, pan fydd llanw mawr iawn. Roedd Santes Wales’s patron saint of lovers lived Dwynwen, nawddsant cariadon Cymru here and you can still see the ruins yn byw yma ac mae olion ei heglwys of her church. There are also pilot’s i’w gweld o hyd. Mae yma dai bach cottages, a lighthouse and great peilotiaid, goleudy a golygfeydd gwych views of mountains over the sea. o’r mynyddoedd dros y môr hefyd.

Cool for kids? Hwyl i blant? The huge beach is ...... Mae’r traeth mawr eang yn lle Look out for - brilliant! gwych i chwarae! the strange lighthouse - can you work out where A hard life? Bywyd caled? the light was? The cottages were where pilots ...... Roedd peilotiaid yn byw yn y tai bychan hyn. lived. They rowed out to ships Roedden nhw’n rhwyfo cychod bach allan at Chwiliwch am - to guide them through the y llongau i’w harwain yn ofalus trwy beryglon y goleudy rhyfedd. Tybed dangerous . First to Afon Menai. Y peilot cyntaf i gyrraedd y llong lle’r oedd y golau? reach a ship got the job - but if you oedd yn cael y gwaith ac os nad oeddech yn didn’t row fast enough you didn’t rhwyfo’n ddigon cyflym, doeddech chi ddim get paid! yn cael eich talu! Stink factor Ych-a-fi! Saint Dwynwen got so cross with ...... Roedd Santes Dwynwen mor flin â’i chariad her boyfriend she turned him into nes ei bod wedi’i droi’n dalp o rew! Mae’n a block of ice! He must have been rhaid ei fod yn hen foi ych-a-fi! a real stinker! the biggest hole in Anglesey! twll mwyaf Ynys Môn! Parys Mountain & Amlwch Port 4 Mynydd Parys a Porth Amlwch Parys Mountain was once the biggest copper Ar un cyfnod, Mynydd Parys oedd y mwynglawdd mine in the world. Now all copr mwyaf yn y byd. Erbyn hyn, does yno ddim that is left is a huge hole! ond twll enfawr! Byddai’r copr yn cael eu gludo The copper was shipped mewn llongau o Borth Amlwch. away from Amlwch Port. 200 mlynedd yn ôl, 200 years ago this was one roedd hwn yn un o’r of the most important ports porthladdoedd pwysicaf in Wales. yng Nghymru.

Cool for kids? Hwyl i blant? No school! Children went to ...... Dim ysgol! Roedd y plant yn mynd work down the mine with their i weithio yn y mwynglawdd gyda’u parents. rhieni. Parys Mountain looks so A hard life? Bywyd caled? weird it was even used A day of back-breaking work ...... Ar ôl gweithio’n galed am ddiwrnod as a location for filming earned you just 4 pence - as long cyfan, dim ond pedair ceiniog fyddai’ch Doctor Who! as you weren’t crushed by falling cyflog - os nad oeddech wedi cael eich rocks! lladd gan gerrig mawr yn syrthio! Gan fod Mynydd Parys yn edrych mor rhyfedd, Stink factor Ych-a-fi! cafodd ei ddefnyddio The copper stained the ...... Roedd y copr yn staenio’r pridd ac yn wrth ffilmio Doctor Who! soil and poisoned most of the gwenwyno’r rhan fwyaf o’r planhigion. plants - Parys Mountain still Mae Mynydd Parys yn edrych yn looks more like Mars than Wales! debycach i’r Blaned Mawrth nag i Gymru! spooky old grave! hen fedd brawychus! Bryn Celli Ddu 5 Bryn Celli Ddu This is one of the oldest graves in Wales. Dyma un o feddau hynaf Cymru. Roedd ein Our dead ancestors were buried here hynafiaid marw’n cael eu claddu yma tua around 4000 years ago. Dare you go 4000 o flynyddoedd yn ôl. Ydych chi am inside? There are no bodies anymore fentro i mewn? Does dim cyrff yno erbyn hyn - but it is still dark and spooky! The - ond mae’n dywyll ac ychydig yn arswydus! grave was built so the sun shines Gosodwyd y bedd fel bod yr haul yn disgleirio straight into it on midsummer-day. iddo ar y diwrnod hiraf - Gŵyl Ifan. How clever is that? Dyna i chi glyfar!

Cool for kids? Lle braf i blant? Spooks and ghosties? We don’t know much about life 4000 ...... Wyddon ni ddim llawer am fywyd Nah, I don’t believe in that years ago. But there are lots of ancient 4000 o flynyddoedd yn ôl. Ond mae stuff. Errrr.... what was ruins on Anglesey, so this must ‘ve llawer o hen olion ar Ynys Môn ac that noise? been a pretty good place to live. felly mae’n siŵr ei fod yn lle da i fyw. Ysbrydion yr ynys? Twt! A hard life? Dw i ddim yn credu yn y lol Bywyd caled? yna! Ymm! .... beth oedd Look at all the huge stones inside the ...... Edrychwch ar y cerrig enfawr yn y sw^ n ‘na? grave. There were no trucks or cranes y bedd. Doedd dim tryciau na in the Stone Age. All these rocks had chraeniau yn Oes y Cerrig. Roedd to be carried here and lifted into place rhaid cario’r cerrig mawr yma a’u codi by hand. i’w lle â llaw. Stink factor Ych-a-fi! Archaeologists found a burnt human ...... Daeth archaeolegwyr o hyd i asgwrn ear bone in the grave. Gross… no clust dynol wedi’i losgi yn y bedd. wonder it feels so ‘ear’ie! Beth ddywedoch chi?! brilliantest castell Cool for kids? Hwyl i blant? castle cyffrous This mighty fortress ...... Castell Biwmares 6 was King Edward oedd castell mwyaf Beaumaris Castle Castell Biwmares I’s biggest and best a chadarnaf y There was no way you’d Fyddai gennych ddim castle in Wales. Brenin Edward I yng get in here without an gobaith o fynd i mewn i’r It was his way of Nghymru. Dyma invite! With a moat, walls castell heb wahoddiad! showing the people ffordd y Brenin o within walls, gates, towers Roedd yno ddyfrffos, waliau of Anglesey that he ddangos i bobl Môn and lots of murder holes y tu mewn i waliau, gatiau, was in charge now. pwy oedd y bòs. Beaumaris Castle was tyrau a thyllau llofruddio. A hard life? Bywyd caled? built to keep the enemy Roedd y rhai a adeiladodd Things were pretty ...... Roedd bywyd yn out. Come and Gastell Biwmares tough for the people galed iawn i bobl explore yn benderfynol o of - their Llanfaes. Cafodd eu one of gadw’r gelyn allan. village got knocked pentref nhw ei chwalu the best Dowch i grwydro down to make way i wneud lle ar gyfer y castles un o gestyll gorau for the castle! castell! in Britain. Prydain. Stink factor Ych-a-fi! The castle had posh ...... Roedd gan y castell Oeddech chi’n rooms fit for a king ystafelloedd crand, Did you know? gwybod? and queen - but the yn arbennig ar Beaumaris Castle Roedd Castell toilets just emptied gyfer y brenin a’r was supposed Biwmares i fod yn down the walls. frenhines. Ond roedd to be much taller uwch o lawer ond Eurgh! Good for y toiledau’n cael eu - but the money daeth yr arian i ben rats, stinky for gwagio i lawr y waliau. ran out and they a chafodd y gwaith everyone else. Ych-a-fi! Braf i lygod never finished it! mo’i orffen! mawr; drewllyd i bawb arall.