Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 "REVIEW ARTICLE ON PARIKARTIKA"

Nilima zarikar 1 kanchan Borkar 2, Anantkumar shekokar 3 1 P.G.Scholar , 2 Associate professor , 3Professor and HOD, Dept of shalya tantra, S.V.N.H.T’S Ayurved college, Rahuri, Dist- Ahmednagar, Maharashtra, India.

ABSTRACT Nowadays due to faulty lifestyle, patient suffering from constipation with a rectal disease are quite high in number Parikartika is characterized by kartanwat and chhedandvat shool in Guda. Parikartika is a word which has been referred to in Bruhat-trayi (earlier three Samhitas of Ayurveda) not as separate entity, but as a complication of other diseases pertaining to ano-rectal region. The description of Parikartika resembles the signs and symptoms described for anal fissure. The symptoms include cutting or burning pain in anus, pain in umbilical region and radiating pain in the genitals and thighs. In Parikartika Vata is the dominant dosha. This is because of the site, Guda, which is actual site of Vata especially Apanavayu. According to Acharya Sushruta, there is vitiation of Vayu and Rakta. Pitta is the main dosha in Rakta so Pitta is also vitiated simultaneously.Thus when the ruksha mala passes through unlubricated Guda there is formation of crack with severe pain & burning or difficulty in passing flatus or stool, as per the doshik predominance. Both Charaka and Sushruta have advocated for treatment of Parikartika Pichha Basti with Madhuyashti, Madhu and til. KEYWORDS: Parikartika, constipation ,guda ,kartanvat ,chhedanvat shool, fissure in ano. INTRODUCTION Ayurveda is an ancient medical science. It is a boundless ocean of knowledge. Probably is the only medical science which has such elaborate knowledge about the life of living beings. In brief Ayurveda deals with physical. Mental and spiritual healthy life of persons. Today in the fast running life human being is inviting many diseases because of junk food, Viruddha Ahar-Vihar, Contaminated food etc. These disturb digestive system and cause constipation, hyperacidity, loss of appetite etc resulting into anorectal diseases. Parikartika disease is one of them. In this concern Ayurveda gives requisite guideline for health than other medical sciences. Acharya Sushrut has described Parikartika in “Vaman virechanvyapad chikitsa” (treatment of side effects of therapeutic vomiting & medicated purgation) in chikitsa sthan Acharya Charak has also motioned Parikartika under heading “Vaman Virechan Vyapad”. Acharya Vagbhat has stated Parikartikain “Arishta Lakshan”(Unauspecious prognostic features). The major reference stated by Acharya Kashyapa is found in ‘Garbhini chikitsa’ (ANC & PNC treatment)

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 1 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

MODERN VIEW : Anal fissures are longitudinal or elliptical tears in the distal anal canal, extending below the dentate line to the anal verge. The condition is the commonest cause of severe anal pain. fissure in ano is characterized by excruciating pain during and after defecation and drop by drop bleeding per anus with spasm of anal spinctuer. NIRUKTI: It refers to a condition in which patient experiences a sensation of pain as if the Guda is being cut around with scissor. The disease is characterized by excessive cutting pain around the anus. Kashyapa says that parikartika is the one having cutting and tearing pain in Guda pradesha VYUTPTTI: The term Parikartika comprises of two words Pari and Kartika.The suffix Pari when used it means “all over” or “whole” or “every entity” or “every aspect”Kartika is derived from “Krita” verb, which means to cut. It is a noun form.Thus the word Parikartika as a whole means “to cut circumferentially” or to cut all around. Jejjata has anticipated this condition and explained pin pointedly. According to him in Parikartika a specific pain i.e. A cutting and tearing pain around the anal region. Dalhana also gives the similar opinion Guda vidara, Guda kshata, Kasta guda, Kasta payu Vyakta malahe are terms used in different context, which denotes similar conditionlike parikartika NIDAN: In Parikartika, Vata is the dominant Dosha. The etiological factors of Parikartika can be divided in three types as per Aacharya Sushruta. 1. Nija Hetu (Endogenous factors): Vedana (pain) is the main symptom of Parikartika, so Vata Dosha vitiation must be there. Hence, all factors responsible for vitiation of Vata Dosha can beconsidered under Nidana of Parikartika. In the classics, factors responsible for vitiation of Vata 2. Aagantuja Hetu (Exogenous factors): The trauma at Guda leading to Parikartika. During the procedure of Basti or Virechana, iatrogenic complications may develop in the form of Parikartika. It may happen due to rough and thick Basti Netra. 3. Nidaanarthakaaree Roga (Complications of other diseases): Due to faulty procedure If Vamana and Virechana with Teekshna, Ushna and Pittaprakopaka medicine is given to the patients having Mridu Koshtha and Mandaagni then Pitta and Vata Prakopa

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 2 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 leads to Parikartika, Atiyoga of Virechana. If basti of Tikshna, Ushna & Lavan Dravya is given to the patient. Multiple or lateral fissures should arouse suspicion of another underlying pathology including Crohn’s disease, ulcerative colitis, tuberculosis, human immunodeficiency virus infection or syphilis The majority of fissures seen in patients with inflammatory bowel disease occur in the posterior midline and are painful in at least half of cases. Anal fissures are less likely to develop in those individuals who eat plenty of raw fruit and vegetables, and wholegrain breads, and more likely to affect those who eat highly processed foodstuff SAMPRAPTI: Due to nidana sevana Vata and Pitta prakopa. Prakupita doshas will travel down wards along with Adhogami Dhamanis and reaches Guda avayava. Due to excessive pressure and dusti in Rakta and Mamsa a kshata is produced. This condition is called as Parikartika. Samprapti Ghataka : Dosha- Vata & Pitta Dushya - Twak, Rakta And Mamsa Srotas - Purisha Vaha,Rakta& Mamsa Vaha Srotasha Udbhava Sthana - Pakwashaya Sanchar Sthana - Gudagata Sira Vyaktasthana - Gudanalika Rogamarga - Bahya Sadhyasadyata - Kasta Sadya Swabhava - Chirakaleena According to Kashyapa Samhita,the classification of Parikartika into 3 types is mainly based upon the character of pain i.e. 1. Vatika Parikartika - pain is shooting cutting or pricking in nature. 2. Paitika Parikartika - the character of pain is burning nature. 3. Shaleshmika Parikartika - dull ache pain represents the kapha preeminent Parikartika. Modern view: Hard stools and excessive straining causes pressure over anal canal. This results in tear of mucous membrane resulting into ulcer formation which is termed as fissure in ano. The prominent symptom is severe anal pain, usually on defecation, which may last betweena few minutes to a few hours afterwards with a tight, throbbing quality. It can be described as knifelike, cutting or tearing in character.Rectal bleeding is seen in 75–100% of cases and is

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 3 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 characteristically small in quantity, bright red and only occurs during straining or defecation. A minority of patients may also complain of mucous anal discharge and pruritus ani Sadhyasadhyata: The disease is characterized by formation of vruna in Guda nalika. Guda is a Marma sthana and adequate rest to this part is not possible. These factors make this condition very difficult for the treatment. Hence it is categorized as kruchra sadhya vyadhi. However if the vruna is restricted only to Twak and the patient is having good agnibala and Malabaddhata is not severe then it becomes sukha sadhya Treatment: The samprapti of parikartika involves Vata and Pitta prakopa, Rakta and Mamsa dusti, Malabdhata and kshata in Guda pradesha. Hence the treatment has to be aimed at Vata and Pitta shamana, Rakta and Mamsa prasadana, and Vatanulomana and vruna ropana.The disease clinically presents with Vedana, Malabaddhata and Rakta srava. So Vedana shamana, Malanissaraka and Rakta sthambana drugs are to be used. 1.general treatment 2. local treatment. 1.General treatment: The oral medication has multiple objectives. They include: Deepana and Pachana drugs for improving agni like, - Trikatu churna - Hingwastaka churna - Lavana bhaskar churna - Chitrakadi vati Malanissaraka and vatanulomana drugs for malabadhata like, - Avippatikara churna - Gandharva haritaki churna - Pancha shakar churna - Abhayarista Vedana shamaka drugs like, -Triphala guggulu vati - Yogaraja guggulu Sushruta has advised sheet ljala snana and dugdha sevana. Charaka has also advised dugdha sevana medicated with the bark of panchasksheeri vrikshas. Further charaka has advised to take aml dravya because it has the property of vata shamaka and increases the agni.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 4 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

2.Local treatment This includes Basti karma. Most of the drugs which are used in basti karma are vata pitta shamaka, vranashodhana and vrana ropaka. Basties are prepared in Ghrita, Tail and milk with the help of other different drugs. There are three types of Basti described Sushruta and other Ayurvedic authors viz. 1. Anuvasana Basti (ii) Pichha Basti and (iii) Sheetal Basti. In many compositions so many drugs have been used they have Vata and Pitta Shamak properties and Madhuyashti is many times used. Because it has property of cooling, Vata- Pitta- Rakta Shamak and widely it has been advocated by Sushruta for treatment of Traumatic wounds, Pittaja Vranas, Fractures, Bhagandara, Updansa and Ulcer etc. Kashyap has also advised for the Anuvasana Basti. Both Charaka and Sushruta have advocated for treatment of Parikartika Pichha Basti with Madhuyashti, Madhu and til. Modern view - Constipation should be treated with bulk laxatives and dietary fibre supplements in order to avoid straining, which can cause persistent trauma and bleeding. Sitz baths relieve the spasm associated with a fissure. Local application of anaesthetic cream such as 2% or 5% lignocaine may provide some symptomatic relief, but must be applied into the anal canal directly onto the fissure. However, data suggest this may not be an effective means of treatment Topical steroids such as 1% hydrocortisone cream have been used to reduce inflammation, and it has been suggested that a significant proportion of acute anal fissures do heal after 3 weeks application of Proctosedyl (cinchocaine and hydrocortisone) ointment DISCUSSION: It is well accepted that Parikartika as per Ayurvedic terminology resembles much to Fissure-in-ano as described in Modern medicines. ‘Fissure-in-ano’ clinically presents as a fissure or a crack in the anal orifice. The prominent symptoms include severepain during and following defecation, sometimes associated with bleeding. The disease parikartika occur due to pitta and vata .Due to these etiological factors vitiated doshas get accumulated in the guda region. The disease is most common in middle age group. CONCLUSION: Parikartika is very common among ano rectal diseases due to improper aahar-vihar. Most of the acute cases get cured by Ayurvedic management whereas modern treatment does not gives response.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 5 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

REFERENCES 1. S Das : A CONCISE TEXT BOOK OF SURGERY, Publisher Dr. S. Das, and 10th edition reprinted, 2018, Ch:45, Page no 1083. 2. Dr. Anantkumar shekokar, Dr. kanchan Borkar, shalya tantra- 1,shantanu prakashan, ahamadnagar, 4th edition 2014 page no. 170 3. Acharya Sushruta: Sushruta samhita:edited by kaviraj ambikadutta shastri:chaukhambha sanskrit sansthan varanasi, 1987:6th edition,Sutrasthana adhyaya22/5,7,8,11 , page no. 65 4. Acharya Sushruta: Sushruta samhita:edited by kaviraj ambikadutta shastri:chaukhambha sanskrit sansthan varanasi, 1987:6th edition,Cikitsasthana-adhyaya36 sloka -37 page no. 158 5. Acharya Sushruta: Sushruta samhita:edited by kaviraj ambikadutta shastri:chaukhambha sanskrit sansthan varanasi, 1987:6th edition, Nidansthanaadhyaya-1 sloka-25-26 page no. 230 6. Baileys H; Love Mc. N. Short Practice of Surgery, 24 ed. Hodder Arnold . 2004 ;71:1219- 1222 7. Acharya Sushruta: Sushruta samhita:edited by kaviraj ambikadutta shastri:chaukhambha sanskrit sansthan varanasi, 1987:6th edition, Nidansthanaadhyaya-2 sloka-9,10 page no. 230 8. Dalhana . Nibandhasamgraha commentary on Susruta, Susruta Samhita Chikitsasthana 34 sloka - 16 edited by Vaidya Jadavji Trikamjiacharya, 9th Ed. ChaukhambhaSanskrita Pratisthana, Varanasi, 2007:524 9. Agnivesa, Caraka Samhita . Cikitsasthana - 26 sloka - 7 Hindi commentery Carakacandrika Dr. Brahmananda Tripathi (ed). Chaukhambha Surbharati Prakashan, Varanasi, 2002;2:864 10. Agnivesa, Caraka Samhita Cikitsasthana - 19 sloka- 5, Hindi commentery Carakacandrika Dr. Brahmananda Tripathi, Chaukhambha Surbharati Prakashan, Varanasi, 2002;2:670 16. 118. 11. Agnivesa. Caraka Samhita Siddhisthana -12 sloka-30, Hindi commentery Carakacandrika Dr. Brahmananda Tripathi, Chaukhambha Surbharati Prakashan, Varanasi, 2002;2:1340 19.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 6 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ROLE OF PANCHAKARMA IN VARIOUS LIFESTYLE DISEASES

Vda. Ankita Shete MD Panchakarma, Pg Scholar, SMBT Ayurveda College, DhamanagaonIgatpuri. Guide Vd. Anil Wagh MD Kayachikitsa, Professor, SMBT Ayurveda College, DhamanagaonIgatpuri.

ABSTRACT: Ayurveda is science of life which helps us to maintain physical and mental health by balancing equilibrium of all Doshas ,Dhatus and Malas .which are the main pillars of the healthy body. Panchakarma is the therapy which rebalance the vitiated Doshas and brings back the equlilibrium through Panchakarma therapy we can easily remove the toxins out of the body.Diseases occurs only when toxins get accumulate in body, unhealthy diet ,lifestyle, stress leads to accumulation of toxins hence Panchakarma therapy is called as detoxification therapy, if cleanse the body. Shodhan improves Kayagni (digestive power and metabolism) cures the disorderes ,maintains the equilibrium of the Doshas ,improves colour,complexion ,mind and intelligenece. Considering all the benefits of the Shodhana it is belived that Shodhana has action over almost all the systems of the body especially gastro-intestinal system, endocrinal systems and metabolic activities. Panchakarma therapy eliminates the Doshas ,eradicates diseases and restores normal strength and complexion and if taken properly,it brings about longevity. On the other hand Panchakarma therapies eradicate diseases completely so much that they do not recur again unless there are very strong etiological factors ,on the contrarary they remove the vitiated Doshas from their very site of origin and it has provide wellbeing to various aspects of health, Acharya Charaka has mentioned INTRODUCTION: Ayurveda is science of life which helps us to maintain physical and mental health by balancing equilibrium of all Doshas,Dhatus and Malas.which are the main pillars of the healthy body. If any Doshas gets vitiated it leads to imbalancing of all Doshas, Dhatus and Mala which causes Diseases. In literature our body is nourished through a complex network of strotas or channels or tube like structures.Thisnework contain both microscopic and macroscopic channels.(Digestive

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 7 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 system,nervoussystem,circulatory system etc are few examples of these channels)Disease occur when toxins get accumulated in body and cloge these channels.Unhealthy diet ,lifestyle,stress,changes in environment etc leads to accumulation of toxin in body.These accumulated toxins have to be expelled out in order to keep our body healthy. Panchakarma is the therapy which rebalance the vitiated Doshas and brings back the equlilibrium through Panchakarma therapy we can easily remove the toxins out of the body.Diseases occurs only when toxins get accumulate in body,unhealthy diet ,lifestyle, stress leads to accumulation of toxins hence Panchakarma therapy is called as detoxification therapy,if cleanse the body. MATERIALS AND METHODS: Various aspect of Panchakarma 1) prevention of disease 2) promotion of rehabilitation of health 3) cure of disease 4) Preconception health 5) Pediatric health 6) Rejuvenational health 7) Geriatric health 8) Sensory health care 9) Psychiatric health 1)PREVENTION OF DISEASE: Panchakarma plays an important role in prevention of disease but also for curing the existing disease thus maintaining good health.Ayurveda advocates Shodhana on regular basis as vitiation of Dosha sets in whenever favourable condition arises.Ayurveda has elaborately explained the different stages of Dosha in different Rutu which is accumulated. On the basis of Doshas,the different Rutu (seasons) and Panchakarma are exaplained as follows. Table: Seasonal Panchakarma for prevention of diseases Season Panchakarma procedure vasant Vaman karma of Panchakarma Sharad Virechan karma and Raktamokshan varsha Basti Karma Hemant Swedana (steam) Vasant,Sharad Nasya and Pravrita Nitya Anjana,Dhumapana,Gandusha,Karna purana,Abhyanga,Pratimarshanasya

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 8 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

2) PROMOTIONS AND REHABILITATION OF HEALTH: The world is undergoing a rapid change in all spheres,The eco system ,nature and living beings are under strong survival stress due to severe pollution rise and other socio-economic reasons,To achieve the goal of public health,just by taking the measures such as ,bringing doctor patient gap closer,invention of new molecules for the challenging diseases and sophisticated medical aids are not sufficient,perhaps it needs a more inclusive approach of many aspects which could influence and improve human health in far better way. 3) CURE OF DISEASE According to Ayurvedic literature,Ayurvedas second Prayojana (purpose) is to cure the disease and now a days ,even cure of condition of those who are advised surgery.some of the diseases and Panchakarma procedures are mentioned below- Table: Examples of disease and Panchakarma Disease Panchakrma Sthaulya Udwartana,RukshaChoornaPinda,Swedana and Lekhanabasti (obesity) Amlapitta(acidit Vamana and Shirovirechana y) Parinamshool Basti and Shirodhara (peptic ucer) Pakshaghat MriduVirechana,AsthapanaBasti,Anuvasanbasti,Snehana and Swedana (hemiplegia) Shwasa (asthma) Vamana.Virechana,andSwedana Ekakushta Vamana,Virechana,Raktamokshana and Nasya (psoriasis) Udararoga Nitya Virechana (ascites) Shirashoola Virechana,Nasya and Virechana (migraine) Anidra Nasya and Shirodhara (Insomnia) Sandhiwata Snehana,Swedana,Basti (Osteoartheritis) Amavata Deepana&Pachana,Virechana,Snehapan,Anuvasanbasti,Ksharbasti,Val (rheumatoid) ukaSwedana Prameha Vamana,Virechana,Udwartana,Takradhara (Diabetes) Agnimandya Vamana,Virechan and Pachana (Hypothyroidis m)

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 9 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

PRECONCEPTIONAL HEALTH: In Ayurveda,there are specific actions mentioned to all people which not only increases the chances of conception but also of having a healthy child .Ayurveda suggests Panchakarma for all expectant parents.Just as a healthy seed bears healthy fruits,the first step in having healthy sperm and egg is achieved through a deep internal cleaning to balance the Doshas and remove toxins (Known as Ama)by detoxifying the body. PEDIATRIC HEALTH Childhood is considered as the most important phase in life,which determines the quality of health,wellbeing,learning and behaviour across the lifespan.this may be the reason for giving the foremost position for Balachikitsa among asthangas (8 branches) of Ayurveda.The regional growth of indigenous medicine gave significant contribution in the development of primary health care . In literature , Panchakarma is mentioned by all Acharya’s in Balaroga .(children health care&cure of disease),and as Amrita told by Acharya Kashyap. GERIATRIC HEALTH: Ageing is invitable .It is a natural phenomenon and intrinsic feature of life .Ayurvedic classics believe that human body is meant to be shatayushi (live for 100 years) provided one follows the right daily regimen (Din Charyas&Rutucharya)that includes Diet and exercise.The panchakarma procedures Nitya Abhyanga (whole body Massage),Swedana (steam),and Basti (therapeutic enema) are very much effective in reducing degenerative changes,strength and longevity along with oral administration of Rasayanaherbals.And also we are using now day Shirodhara, Katibasti, Janubasti, Greevabasti for improving geriatric health. SENSORY HEALTH CARE: The indriyas,or senses ,are the third majoi component of life described by Ayurveda as one branch of Asthanga Ayurveda .The indriyas act as a bridge between the non physical part of life.Atma or soul and the mind on one side.and the physical body and environment on the other.Theindriyas gather information from the outer world .Incoming perceptions get relayed to the mind in the form of sound .touch and temperature,light colour and form:taste and flavour;and smell. If the perceptual information gathered by the senses is of proper quality and quantity,it will create imbalance in the body .so that in this condition very useful panchakarma therapy for prevention and cure of sensory disorders like –snehana, swedana, vamana, virechana, nasya, tarpana, Anjana, Aschyotana, pindi, vidalaka, Dhomapana, kawal, Gandusha and karnapuran. PSYCHATRIC HEALTH: Mental health includes our emotional ,behavioral and social well being.And it is also concern on the level of thinking process.Mental illnesses such as depression ,anxiety or sleep problems are

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 10 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 seen very commonly among people who have a very unhealthy lifestyle.In Ayurveda ,management is counselling of the patient .and also suggest some effective regimens to stay happy and have a healthy mind .there are some effective Health.which detoxify and clear any blockage that may be present in the subtle channels of the brain as well as rejuvenating and strengthening the mind. THE PANCHAKARMA PROCEDDURE CONTAINS THREE STEPS: Purvakarma-preparations which have to be done before the detoxification. • Deepana • Pachana • Snehana • Swedana DEEPANA & PACHANA: These steps are adopted to cleanse the channels and Ama (toxins), so that the toxins are detached and eliminated easily during main detoxifying process ..The hard toxic clogs are loosened by increasing body fire or Agni.Medicines are administered internally for this purpose .This process is called Deepana and Pachana.The duration of this process is 3-5 days depending on the patient and diseases. SNEHANA: After Deepana&Pachana whole body is oleated with Snehapana (oral) and Abhyanga (massage).Patient s are asked to drink a specific amount of medicated ghee or oil for specific period.the amount of medicated ghee or oil is gradually increased on the daily basis .The course of Snehapana may take 3-7 days . Abhyanga (Massage) is done with medicated oil or ghee and may take 1 to 4 days or as required ,Snehapan and Abhyanga is a part of Snehapanatherapy,and it cures the vitiated VataDosha ,Which makes the body soft and disintegrates the accumulation of vitiated Doshas (Toxins or waste). SWEDANA: Swedana is the process of including sweat with the help of steam,made from medicated herbal decoctions .it is the pre operative procedure in various Ayurvedic detox therapies where the objective is to dilate the channels of the body to detach the vitiate Doshas (toxins or waste from the tissues .Ayurvedic fomentation is usually given after an oil massage. UDVARTANA: Udvartana is massage by medicated herbal powders. It dissolves excessive facts,strengthens the body parts and skin.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 11 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

NAVANA NASYA; Nasya is carried out by using Anu taila,It improves skin texture,strengthen of neck and chest region increases beauty of face and freshness mouth. DHOOMA NASYA: Inhalation of medicated smoke removes kapha and VataDoshaSanchaya from throat area ,nasal area cleaning of sinuses.This prevents infection all these procedures keep nasal and pharyngeal track healthy. PRADHANKARMA; • VAMANA • VIRECHANA • NIROOHABASTI • ANUVASANBASTI • NASYA VANAMANA: The process of expelling vitiated Doshas (toxins or waste) through the upward tract (mouth) is called Vaman karma (induced emesis).It is mainly indicated in vitiated Kapha-Pitta Dosha and Kaphaja disorder .Many drug can be used for Vamana Karma but the most common drug is Madanphala.Drugs which are Ushna (hot) ,Tikshna (sharp),Sukshma (subtle),Vyavayi (those causing looseness of joints ),by virtu of their own potency .reach the heart, and circulate through the vessels. Because of their Agneya nature (predominance of Agni Mahabhuta) they liquefy the compact (adhered)Doshaslocated in the gross and subtle channels of the entire body.like honey kept in a pot smeared with fat,the vitiated doshas ,after seprataion ,starts floating without adhesions in the body which has been oleated (by the administration of oleation therapy).Because of its nature to move through subtle channels and flowing (towards the gastro-intestinal tract)the vitiated Doshas reach the stomach,and gets propelled by Udana Vayu. VIRECHANA KARMA: The process of expelling vitiated doshas (toxins or waste )through the downward tract (rectum) is called Virechana Karma.(theraputeic purgation). The Virechana karma is medicated purification ,cleansing the body from excess Pitta –Kapha accumulation ,purifying blood and clearing toxins .The therapy primarily concentrate on the toxins accumulated in the liver and gall bladder ,thus cleansing the gastro –intestinal tract completely.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 12 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

NIROOHABASTI : Niroohabasti is the specialized Panchakarma procedure to cure Vata related disorders.It is the best treatment for the vitiated Vatadosha or Vataj disorder . In this procedure using decocations administered through the rectal route ,it pacifies the aggravated Vatadosha. ANUVASAN BASTI: AnuvasanaBasti is used to treat the people suffering from severe dryness,who have good digestive fire and purely Vatavyadhi (nervous system,musculoskeletal system disorder).This procedure with small amount of oil can be used an equilibrium of VataDosha.warm oil with a little amount of shatapushpakalka and Saindhav is used. PASCHAT KARMA: Modification in diet and lifestyle after the detoxification process. Peyadi or TarpanadiSamsarjana karma Brimhana Abhyanga,Utsadana and Basti Use oral administration of Rasayana&Vajikaran DISCUSSION: Shodhan improves Kayagni (digestive power and metabolism) cures the disorderes ,maintains the equilibrium of the doshas,improvescolour,complexion ,mind and intelligenece. It also improves the vigor and vitiality and enables the person to live a long and healthy life.properly conducted Vamana removes aggravated kapha and also makes the body light,improves the functions of sensory organs and clears the channels of chest ,flanks and the head region.Properly conducted Virechana ,removes aggravated Pitta and clears all channels of body.Jathragni gets kindled and lightness sets in .properly performed Basti karma ,establishes proper expulsion of the feces,uurine and the flatus .increases appetite, taste and creates euphoria.properly conducted Nasya Karma removes the aggravated Dosha seated above Urdhvajatrupradesha (head and neck) clear the channels of circulation. Considering all the benefits of the Shodhana it is belived that Shodhana has action over almost all the systems of the body especially gastro-intestinal system, endocrinal systems and metabolic activities .It is belived that Shodhana will improve all the waste products of the metabolism an d removes all the the waste products of the metabolism and removes the free radicals thus providing a platform from which the whole body rejuvenates.and it is clinically noted that biochemical of the body go towards the normal range after panchakarma procedure .It is essential to examine the status of Dosha,Bheshja,Desha,Kala,Bala,Sharir,Ahara,Satmya,Satva.Prakriti Vayaavastha before performing Panchakarma.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 13 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

CONCLUSION: Panchakarma is one of the unique contribution to the health of human beings .these modalities of treatment can create wonder if performed judiciously .Success of Panchakarma is dependent on properly performed Purva .Pradhan and Paschat Karma .Panchakarma therapy eliminates the Doshas ,eradicates diseases and restores normal strength and complexion and if taken properly,it brings about longevity. The elimination therapies ,on the other hand,eradicate diseases completely so much that they do not recur again unless there are very strong etiological factors ,on the contrarary they remove the vitiated Doshas from their very site of origin and it has provide wellbeing to various aspects of health,AcharyaCharaka has mentioned. REFERENCE:

1. Vd Acharya J.T. Charaksamhita, Chaukhambasanskritasansthana, sutrasthana, chapter 2, sutra15 2. Times of India, Sushami Dey, Aug13, 2015 3. Life style diseases increasing in India, deccan herald 9-10-2015 4. Lifestyle diseaseshttps//en.m.wikipedia.org.wiki. 5. Shastri A.K., Sushrutasamhita, Chaukahambasanskritasansthana, Sutrasthana, 1989 \ 6. Dr Kunte A.M., Chaukhamba, Ashtanghridaya, Sanskritsansthana, varanasi, sutrasthana, chapter 2/1-3, 2011,pg 24 7. VdAthavale A.D., AshtangSangraha, ShreemadAtreyaPrakashana, Pune, Sutrasthana chapter3/16-17 pg no17,1980 8. Dr Kunte A.M., Chaukhamba, Ashtanghridaya, Sanskritsansthana, varanasi, sutrasthana, chapter 2/4-5, 2011 ,pg 25 9. VdAthavale A.D., AshtangSangraha,ShreemadAtreyaPrakashana, Pune, Sutrasthana chapter3/26, pg no18 ,1980 10. VdAthavale A.D., AshtangSangraha, ShreemadAtreyaPrakashana, Pune, Sutrasthana chapter3/26, pg no18 ,1980 11. VdAthavale A.D., AshtangSangraha, ShreemadAtreyaPrakashana, Pune, Sutrasthana chapter3/31, pg no18 ,1980 12. Dr Kunte A.M., Ashtanghridaya, ChaukhambaSanskritsansthana, Varanasi, sutrasthana, chapter 2/8-, 2011pg 26 13. Dr Kunte A.M., Ashtanghridaya, ChaukhambaSanskritsansthana, varanasi, sutrasthana,chapter 2/10, 2011pg 27 14. Dr Kunte A.M., Ashtanghridaya, ChaukhambaSanskritsansthana, varanasi, sutrasthana, chapter 2/12, 2011pg 27 15. Dr Kunte A.M., Ashtanghridaya, ChaukhambaSanskritsansthana, varanasi, sutrasthana, chapter 2/15, 2011pg 28

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 14 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ROLE OF HOMOEOPATHY TREATMENT IN MANAGEMENT OF ACUTE AND CHRONIC DISEASE

DR. CHANDRAKANT SANAP DR. Siddharth Jondhale MD (HOM.) 2 nd Part. (P.G.Guide ) Dept. Of Organon Of Medicine. Professor & P.G. Guide Guru Mishri Homoeopathic Medical College, Shelgaon Ta-Badnapur Dist-Jalna.

ABSTRACT: Background Homeopathy is one of the most frequently used areas of complementary and alternative medicine (CAM). Previous research has focused in particular on the pharmacological effectiveness of homeopathy. There is intense discussion among German family medical practitioners as to whether family medicine should adopt elements of homeopathy because of the popularity of this treatment method. Aim For the first time in Germany, patients with chronic conditions was asked about their views on the medical care provided by homeopathic medical practitioners. Methods The survey used questionnaire-based, semi-structured expert interviews, the contents of which were then analyzed and summarized. Results A total of 21 women and five men aged from 29 to 75 years were surveyed. A.) Keywords: family medicine, homeopathy, patient– physician interaction, qualitative research B.) Introduction: Homeopathy enjoys a high regard among patients that shows no sign of diminishing.[ 1–3] In terms of research on the specific effectiveness of treatment methods, homeopathy is one of the areas of complementary and alternative medicine (CAM) that has been relatively well investigated, although the methodological quality of the studies often leaves a lot to be desired.[ 4] Authors who view the evidence base more positively have also come to the conclusion that it is not clear whether homeopathy is superior to the placebo as a treatment concept.[ 5] At the forefront of the attitude of conventional (academic) medicine towards homeopathy is the fact that there is no definitive evidence of additional benefit over and above the placebo effect.[ 6] According to Shang et al, it is the treatment setting from which patients are most likely to benefit: ‘Context effects can influence the effects of interventions, and the relationship between patient and carrier might be an important pathway mediating such effects’.[ 4] However,

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 15 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 C.) Methods The central research question was: ‘How do male and female patients experience the medical care they receive from office-based male and female homeopathic medical practitioners, what experiences have they had from this medical care and how does this compare with conventional medical services?’ Questionnaire based, semi-structured, face-to-face interviews were used. The survey method of the expert interview as described by Mouser and Nagel[ 22 ,23 ] was chosen because of the wish to address the interview partners as user-oriented experts in relation to the healthcare system. The analysis was based on the summary qualitative content analysis approach as described by Mayring.[ 24 ,25 ] The areas of focus of the interview guide, which were developed based on the literature, were as follows: •experiences with homeopathic medicine/current assessments •homeopathic medicine versus conventional medicine •communication and interaction •significance of health and illness. D.) Results Twenty-one women aged from 31 to 75 years and five men aged from 29 to 50 years were interviewed. The interviews, held in German were transcribed word for word in German. For reasons of anonymity and for ease of translation, sections of the interviews quoted in this article that were spoken in dialect were converted into standard German. Men were difficult to recruit, which may have reflected the greater reluctance of men to talk about health-related matters. E.) Contact with the homeopathic medical practitioner Almost irrespective of whether the contact with the homeopathic medical practitioner came about more by chance, whether it was an expression of deep dissatisfaction with conventional medicine, or whether it was a result of family tradition, it proved to be very important that during the initial contact ‘genuine interest’ on the part of the homeopathic medical practitioner was experienced in terms of the individual patient and his or her symptoms. F.) Discussion There were two key findings from participants reporting on long-term experiences with medical doctors who also practiced homeopathy. First, there was a high level of appreciation for the communication with homeopathic medical practitioners who were seen as consistently treating patients with respect. During the extensive initial consultation, a ‘fit’ is created in the doctor–patient relationship which allows an initial level of trust to develop with the effect that the patient is

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 16 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 subsequently not unsettled by abbreviated advice or paternalistic attitudes. The homeopathic medical practitioner becomes the preferred support companion for the disease and how it is experienced. Second, patients were impressed by the search for the ‘right’ medication and this was seen as practically free from side effects and promoting self healing forces. Homeopathy thereby became a meta metaphor for natural medicine, in contrast to allopathic where side effects, which can sometimes be severe, are often experienced. In each case, homeopathy appeared to this group of patients as the ideal individualised form of medicine. G.) Funding The study was financed by AOK Baden-Wu¨rttemberg (Health Funds) and through in-house funds from the Health Services Research Center in Bremen. The complete version of the underlying research project can be found at www.akg.uni-bremen.de/pages/arbeitspapier Beschreibung.php?ID=28&SPRACHE=DE (accessed 29/11/13). H.) Ethical Approval The project design was submitted to the Data Protection Officer at the Legal Department of the University of Bremen. Written certification was obtained stating that there are no data protection concerns relating to the project. The Legal Department/Data Protection Officer did not feel the project needed to be submitted separately to the Ethics Commission. I.) Peer Review: Not commissioned; externally Peer Reviewed. REFERENCES: 1. Bu¨cker B, Groenewold M, Schoefer Y and Scha¨fer T. The use of complementary alternative medicine (CAM) in 1001 German adults: results of a population-based telephone survey. Gesundheitswesen 2008;70:e29–e36. 2. Tindle HA, Davis RB, Phillips RS and Eisenberg DM. Trends in use of complementary and alternative medicine by US adults: 1997–2002. Alternative Therapies in Health and Medicine 2005;11:42–9. 3. Thomas K and Coleman P. Use of complementary or alternative medicine in a general population in GreatBritain. Results from the National Omnibus survey. Journal of Public Health 2004;26:152–7.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 17 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 HOMOEOPATHIC APPROACH IN LUNG DISEASES

Dr. Farooqui. J. A (MD. Hom.) Part-II, Department of Repertory Dr. Kanchan S. Desarda (MD.Hom.) Professor & P.G. Guide, Department of Repertory GURU MISHRI HOMOEOPATHIC MEDICAL COLLEGE, SHELGAON, JALNA

ABSTRACT: Lung diseases are the leading cause of death in many countries, especially among elderly population. It is very that the number of deaths related to lung diseases will increase proportionately with the aging global probable population. Mostly smoking, infections and genetics are responsible for most lung diseases. KEYWORDS : Bronchitis, cough, mucous, exudates, expectorant, sputum, pneumonia. INTRODUCTION: The lungs are a part of a complex apparatus, expanding and relaxing thousands of times each day to bring in oxygen and expel carbon dioxide Lung diseases can results from problemsin any part of this system lung diseases are some of the most common medical conditions in the world. On the basis of site of affection lung diseases can be classifieds follows LUNG DISEASES AFFECTING AIRWAYS. - Acute bronchitis - Chronic bronchitis - COPD - Emphysema LUNG DISEASES AFFECTING AIR SAC/ALVEOLI. - Pneumonia - Tuberculosis - Pulmonary oedema LUNG DISEASES AFFECTING INTRESTITIUM. - Interstitial lung diseases sarcoidosis, autoimmune diseases. ASTHMA: Global rates of asthma have increased significantly, it being major public health problem since 1970s. Around 235 million people worldwide are affected by asthma. Rates vary between countries with prevalence between 1% and 18%. It is more common in developed countries. Asthma

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 18 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 is twice as common in boys as girls. In contrast adult woman have a higher rate of asthma than many more common in young than old. However middle income countries makeup more than 80% of the mortality. DEFINITION: Asthma is a syndrome characterized by airflow obstruction that varies both spontaneously and with specific treatment. The prevalence of asthma has increased markedly over the past30yrs. In developed countries approximately 10% of adults and 15% of children has asthma. During recent years it has been acknowledge that certain cases of asthma are due to hyper sensitiveness to certain substances which occur either in air or present in foodstuffs. Asthmatic symptoms occurs when the lining of your airways swell and the muscles around them tighter. Mucous then fills the airways further reducing theamount of air that can pass through. Pneumonia It is a life threatening disease diagnosed by inflammation orswelling of one or both the lung. It can be by viruses andbacteria. CLASSIFICATION : Community acquired pneumonia Health care associated pneumonia Classic pneumonia Classic pneumonia is lobar pattern and evolves through fourphases Edema: Protein aceous exudates are present in alveoli. Redhepatistion : erythrocytes and neutrophills are present in the intra alveolar Grey hepatisation : neutrophils and fibrin depositions areabundant Resolution: macrophages are the dominant cell type. Condition autoimmune disease. Signs and symtoms Productive cough Fever with shaking chills Shortness of breath Sharp or stabbing chest pain Fatigue Sputum TUBERCULOSIS: Historically called as "consumption" (due to weight loss). It isa life threatening disease caused by bacterium tuberculii. Itmainly affects the lungs and also other parts of the body likebrain, kidney etc. Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 19 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

SPREAD: Through air, when who have active tuberculosis intheir lungs, cough, spit, speak, sneeze. Most infections do nothave symptoms in which case it is known as latenttuberculosis. About 10% of latent infection progress to activedisease which if left untreated is fatal. Classic symptoms of TB are Chronic cough with blood containing sputum Fever Night sweats Weight loss Infection of other organs can cause a wide range of symptoms. HOMOEOPATHIC MANAGEMENT: There are many remedies given for infectious lung disease,Some are as follows ARSENIC ALBUM: It is capital remedy for asthma. Striking symptoms is paroxysm, almost come on at about midnight with anguish and suffocation, he comes our bed and keeps panting and wheezing bathed in profuse perspiration the paroxysm abate as soon ashe begins to cough and throw of mucous of tenacious viscidcharacter Indicated in asthma cause dur to suppressed eruptions (Eczemaand measles). Wheezing respiration with frothy expectoration Indicated in last stage of pneumonia with gangrenous expectorations. Acute shaft darting pain in apex and upper thirdof right lung: BELLADONNA: Indicated in pneumonia when there is coughing with stitches inchest especially right side of chest. Great cough, chyne, stokesrespiration. Intense heat burning throbbing. Complaints betterat semi erect position. Indicated in laryngitis and bronchitis.Which worse especially at night. Sensation as if foreign bodyin the throat. ACONITE: Indicated in first stage of pneumonia where history exposure todry cold winds into consideration. Hard dry painful cough.Great congestion of lungs, when hepatisation commenced bryonia takes the place. Expectorations are little blood streaks.Also indicated in asthma where there is sudden violent cough,croupy. Suffocating cough with marked restlessness. LODUM: Indicated in pneumonia first and second stage. Hepatisation spreads rapidly with persistent high temperature. Absence of pain inspite of great involvement. Worse inwarmth

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 20 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

Sputum is blood streaked. Indicated in TB Scrofulous swelling and indurations of glands large, hard,usually painless "IODINE is torpidity and sluggishness" The very indolence of disease suggests iodum Eats ravenously yet emaciates "Enlargement of all the glands except mammae, these wasteand atrophy SPONGIATOASTA Remedy for asthma for dry cough. Which is deep barking,hacking type with extreme dryness of all air passages. Asthmatic cough which worse on cold air Indicated in laryngeal phthisis. PHOSPHOROUS: When typhoid symptoms occurs in pneumonia the phos porous will come in beautifully. when bronchial symptoms are therephosphorous is the remedy. Cough with pain under sternum asis something where torn loose. There are mucous rales,laboured breathing sputa yellowish, mucous with blood streakstherein or rust coloured as under bryonia. SULPHUR: It is a remedy which can be indicated in any stage ofpneumonia. It will prevent i ſ given in the beginning, if thesymptoms indicate it. It will prevent hepatisation and causeimperfect and slows resolution to react. When the case hastyphoid tendency and the lung tends to breakdown where thereare rales.Mucopurulent expectoration, slow speech dry tonguesulphur is the remedy. Dyspnoea occurring at night between12- 2. Causing the patient to sit up in bed is a valuablesymptom TUBERCULINUM: Patient with tuberculosis family history or with tubercularmanifestations. Emaciation with hunger. Feeble vitality: tired:debilitated; loosingflesh. Worse in close room damp weather, better by cold wind andopen air. Desire for alcohol, ham, smoked meat, cold milk,sweets, refreshing things. Other indicated remedies are BLATTA ORIENTALIS in asthma triggered by dustexposure. It is prescribed for cough with difficult respirationand pus like mucous. BROMIUM is selected when there is cough with rattling ofmucous, suffocation and difficulty in breathing after. NUX VOMICA is the prominent homoeopathic remedyindicated in asthma in winter. Patient wakeup with difficulty, wheezing and whistlingbreathing. KALI CARB is the remedy. Well indicated fortough, stringy expectoration. CONCLUSION:

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 21 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

While most cases of interstitial lung disease occur at a gradual progression, other cases appear more rapidly and their causes are unknown. Treatment options sometimes vary and whileprescription medicines can slow the progression of interstitial lung disease, it is often not enough to help a patient recover full breathing capacity. These are the most common medications; however there are numerous others that can help relieve lung disorders. REFERENCES: 1. Harrison's manual of medicine 19 edition. 2. Medicine prep manual for undergraduates fifth edition George Mathews, pravin Agarwal 3. Boericke' mannual of material medica. 4. Allens keynotes of material medica 5. https//www.webmd.com 6. clinical materia medica, E A farrington. 7. comparative materia medica, E A farrington

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 22 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 APPROACH OF HOMOEOPATHY IN MANAGEMENT OF POST -MENOPAUSAL WOMEN IN OSTEOPOROSIS.

Dr. Lokesh Pradeep Mantri (P.G.Scholar) Dr. Anagha Beedkar (P.G.Guide)

(Guru Mishri Homoeopathic Medical College, Shelgaon ,Badnapur)

ABSTRACT : Postmenopausal women tend to more susceptible to primary osteoporosis due to association with oestrogen deficiency this occur mostly in senile age & more common in condition is characterised by a reduction in the amount of bone in the skeleton which radiologically manifested when approximately 40% of skeleton has been lost at this time cortical of long bone much thinner & cancellous bone less dense where vertebral bone having fish head appearance where histologically bone becoming normal where disease manifested symptomless in which fracture of bone most common[11] as a part of disease concern osteoporosis also clinically difficult to manage where as homoeopathic medicine play very important role in osteoporosis as well as homoeopathic medicine not only play curative role but also play preventive role & reduce post complication like fracture, paralysis & disability in postmenopausal women. KEYWORD- Postmenopausal women, Osteoporosis, Bone, Homoeopathy, Osteopenia, Degeneration, Pain, Fracture, Backache, WHO INTRODUCTION: Normally bone is made up off 2/3 part of mineral that is calcium hydroxyapatite.& (1/3) part organic matrix osteoid mainly collagen type 1 `` osteoporosis is a condition where decrease in both the bone matrix & bone mineral component ``.[2] Other definition decreased bone mass per unit volume normally mineralised bone .due to loss of bone protein.[1] Incidence of osteoporosis in India is generally 10.4% in men & above 52 years is 18.6 % in men while prevalence in pre -menopausal women is 3.5% while newly developed postmenopausal women is 18.4% while postmenopausal women 37.3% while post- menopausal women above 5 year 37.3 % [3] Who definition based on T score the overall prevalence of osteoporosis was 14.5% in men & 18 % in women at the lumbar spine and 5.7% in men & 12.7% in postmenopausal women at the hip overall total osteoporotic patient Osteopenia was noted in 39.4% men & 21.6% women since above two study shows that postmenopausal & important character while studying osteoporosis. [4]in the

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 23 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 maximum cross sectional study shows that Indian men & women above 40 year higher prevalence rate where as post menopausal above 5 year`s getting higher incidence. DEXA criteria for osteoporosis as Determined by WHO are BMD of spine & hip of 2-5 SD`s or more below the mean for healthy young women range below 2.5 stated osteoporosis & osteopenia between 1-2.5 SD`s or below that. Osteoporosis again classified in two types according to their etiopathogenesis 1] primary 2] secondary Where primary again sub divided in two subtype 1] Type 1 2] Type 2. Type 1- [postmenopausal osteoporosis] is characterised by bone loss after menopause due to decrease oestrogen level. Mostly seen in trabecular bone approximately 2-3% of total bone /year except cortical bone where vertebral & Radius bone are more common ..[2] Type 2 – also called senile osteoporosis here bone loss is more gradual 0.5-1 % /year & involve both corticular& Trabecular bone here increase risk of vertebral & Hip fracture mostly men & female are involved above age of 70 year .[2] Most common causes of primary osteoporosis .[1,2] Type 1 Type 2 Female sex Old age Early menopause or late menarche Thin built Prolonged amenorrhea is greater than 1 year. Oophorectomy during reproductive life

Combine cause of type 1 & type 2 .[1,2]

1] treatment causing osteoporosis like drug 2] smoking 3] Alcohol consumption 4] High caffeine intake 5]Inactivity 6] History of recurrent fall & fracture 7] paralysis 8] Space travel 9] calcium, protein, & vitamin D low in diet [vitamin D deficiency]

Causes of secondary Osteoporosis .[1,2] 1] Drugs like-Glucocorticoid therapy , heparin, methotrexate, ethanol, Anti-covulsant, Furosemide , Gonadotropin realising Hormone, Cyclosporine, Lithium Excessive thyroxine intake.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 24 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

2] Prolonged immobilisation 3] excessive smoking 4] excessive Alcohol consumption 5] endocrinal abnormalities - Hyperthyroidism, Hyperparathyroidism Cushing’s syndrome, Hypogonadism 6] chronic illness like Rheumatoid arthritis, cirrhosis, Sarcoidosis, renal tubular acidosis. 7] neoplasm like -multiple myeloma, lymphoma, leukaemia 8] Genetic disease like Osteogenesisimperfect 9] Anorexia nervosa MOST COMMON CLINICAL FEATURE: As a earliest of disease most commonest site of pain in middle or low thoracic or high lumbar region specially in sudden movement like sitting, sneezing cough, lead to osteopenia which relives by rest only ..[1,2] Most common symptom in back pain decrese in bone mass causes reduction in strength of bones which lead pathological fracture that is vertebral fracture multiple compression fracture in bone multiple compression fracture with loss of height in bone leading pathological fracture neurological deficient mostly uncommon osteoporotic fracture like colles fracture [distal radius] ,hip fracture & femur fracture specially neck of femur & Trochanteric are most common . backache & progressive loss of height are later feature seen in osteoporosis.[1,2] Which also present associated feature like Brittle hair, cervical spine compression, loss of vertebral height, skin wrinkles degenerative hip & fracture of long bone..[1,2] In type 1 – pain & stress fracture of vertebra distal forearm most common. In type 2- pain & stress fracture with multiple wedge .hip, tibia, proximal part extracapsular . Dorsal kyphosis.[1,2] Investigation- Radiograph – Minimum 30% of the bone mass must be loss for osteoporosis 1] in spine- loss of vertebral height due to symmetric transeverse compression..[1] 2]Biconcave central compression [codfish spine] due to the pressure of the bulging disc into the bodies ..[1] 3] Anterior wedge compression.[1] 4] bone density of vertebra reduced..[1] Other bone- 1] Ground glass appearance due to generalized rarefaction 2] singh`s index in the grading of trabecular pattern mostly found in hip bone. Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 25 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

3] metacarpal index 4] pathological fracture..[1] Densitometry- Techniques for bone mass measurement – a advance technique use for measurement of bone mass measurement with an advance instrument 2] DEXA[dual energy X-ray absorption] scan is also one of the instrument for bone mass scan. WHO give diagnostic criteria based on BMD where T score measured .[1,2] BMD T Score .[2] Normal < 1SD below normal

Osteopenia 1-2.5 SD below normal

Osteoporosis >or= 2.5 SD below normal with no history of fracture

Severe osteoporosis >or= 2.5 SD below normal with history of fracture

Laboratory test- serum calcium, phosphorus, & alkaline phosphatase level also one of test..[1] Bone biopsy in a case postmenopausal disease with age more than 50 year..[1] HOMOEOPATHIC MANAGEMENT: Homoeopathy play a great role in management of osteoporosis in nearly some evidence having play role in management of osteoporosis in which medicine select with individualisation& totality of symptom. Some best homoeopathic drug which play most important this are 1] calcareaphos: Mostly adapted to person who anaemic & dark complexioned dark hair & eyes thin spare subject children emaciated unable to stand slow in learning to walk sunken flabby abdomen cranial bones thin & brittle spine week disposed to curvature tendency to bone soften or spine to curve non union of bone rheumatism of cold weather headache of school girl lack of animal heat. [5]pain along the sutures & symphyses non union of fractured bones swelling of condyle and arms spina bifida tendency of bone bend & curve caries of hip joint & heel with stinking pus & suppuration of bone edges of callous form in bone [6]best act on especially low potency great remedy for non union fractured bone remedy is use for stimulate callus formation remedy also use in rickeet[7] weakness of bone defective bone growth defective nutrition predispose to glandular disease worse when thinking of symptom rheumatic pain every cold causes pain [8] bones are slow in forming bone pain are shooting, drawing aching burning & pressing complain better during rest & aggravated by

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 26 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 exertion, stiffness & in moving in bed Electric shock like pain so patient could not standing. Women with dysmenorrhoea marked back pain are more marked.[9] 2] calcarea flu Mostly use for dispersing bony growth, ulceration of bone & fistula . a giant cell sarcoma of upper maxilla causing deformity known as frog face periosteal swelling one on right radius one on left ulna lumbago for strain worse after rest better after moving suppuration of bone complain.[8] act on periarticular tissue hereditary malfunction of pitututary. Stony hardness of gland especially parathyroid gland and thyroid gland. Exudation from surface of bone which quickly harden a nodular or jagged from osteosarcoma &supparation of bone disease.[6]help for bone formation useful in case of bony infiltration mostly in periosteum. General stiffness It cured exostosis of bone specially at angle of 8 th rib.best remedy for malnutrition of bone caries, necrosis with boring type of pain especially all bone.[10] 3] Aurum Metalicum - Mostly suited to sanguine ruddy people with black hair & eyes lively restless anxious about the future old people weak vision tired of life due to bone pain osteopenia mostly in cold air osteopenia also due to emotion caries of cranial bone & bones of the palate are especially met by this remedy. Violent bone pain at night. There is an offensive order & discharge of small pieces of bone pain in the bone of extremities necrosis of all bone with marked osteoporosis exostosis also present in old aged[7] syphilitic affection all major bone bone feel painful as if broken bone pain aggravated lying down and also from touch caries of mastoid process & of nasal bone exfoliation of portion of frontal bone swelling of periosteum of bone bone pain aggravated at night. Periosteal inflammation marked. The chloride of gold & platinum useful in caries & necrosis.[6] 4] phosphorus- Adapted to tall slender person with sanguine temperament young people who grow rapidly oversensitive to noise touch odours burning in all part of bone especially spine, between scapula severe restless due to osteopenia great weakness and prostration with nervous dribbling & trembling left sided bone pain are marked rib pain especially marked chest pain coughing aggravation before midnight amelioration on painful side degeneration of all bone in body especially on spine, all long bone, paralysis of body destructive metabolism bone fragility. Burning pain in back weakness along with trembling all over body formication of hands & feet sensation as if joint suddenly give way. patient feeling so emaciated rheumatic stiffness in all joint tearing & drawing pain in all bone with osteopenia bone pain especially in cold weather joint following sprain staggering while walking due to bone pain . bone easily fractured along with large quantity of blood loss. Rachitic necrosis of lower jaw exostosis especially of the skull tearing pain in all bone

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 27 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

5] Silicea- This is best drug for osteoporosis specially all bone disease caries & necrosis of bone there is organic changes deep & in slow action osteopenia more in cold there is great defective assimilation in all bone intolerance of alcoholic stimulant there is great soreness of all bone specially all lower limb bone tibia, femur all tarsal &metatarsal bone.[10] curvature of bone defected offensive sweat hip joint disease caries with inflammation of all long bonebone easily fractured due to defective assimilation. Spinal weakness with leg trembling due to defective assimilation of bone pain & uneasiness in bone action of silica is on slow on proving so all complain developed slowly osteoporosis also a slow developed disease dread of failure feeling due to bone complain suppuration of sweat lead to bone complain like osteoporosis. In silecea bone become softer since childhood. All cartilaginous tissue easily brittles including bone also..[9] silecea is intolerance of milk so deficiency of calcium lead to osteoporosis. 6] Symphytum- The root contain a crystalline solid that stimulate the growth of epithelium on ulcerated surface mainly administered internally specially ulcer it act on tendon & periosteum act on joint prevent osteoporosis in bone & in non union of fracture pricking pain & soreness of periosteum.[10] this is best orthopaedic herbal medicine in homoeopathy bones are easily fractured great soreness with osteopenia are marked stitching pain at point of injury. Along with bone fractured there is marked injury to the soft part of body. Any bone injury very nicely healed with symphatum 30 specially complete recovery within 48 hours also done with an evidence in homoeopathy. Seems to a there is act especially in all joint. There is marked inflammation in bone including periostitis.[o8] 7] Fluoric acid – Best homoeopathic medicine specially act on chronic disease with syphilitic & mercury history act especially on lower tissue like bone where destructive pathology formed mostly complain of old age or prematurely aged with weak early decayed of bone[10] caries & brittle bone osteopenia are more marked along with degenerative necrosis of all maximum bone. Cause of osteoporosis specially a zinc like wine. There is great numbness of all limbs motion, bending, lead to great osteopenia [o8] osteopenia is summer & in winter also exostoses of bone of face 8] Ruta- This remedy is most useful in complain of osteopenia well acted on periosteum & cartilage at all over in body all part of body as if painful as if bruised great homoeopathic remedy for chronic sprain feeling intense lassitude weakness & despair there is marked injurious in bone like fracture & degeneration especially in chronic pathology.[10] osteopenia specially in sitting, stooping, going up & down stair best homoeopathic drug in any type of fracture with great osteopenia or any type bone

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 28 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 pain osteopenia also lifting any object.also useful any mechanical injury of bones & periosteum any single movement lead to great pain mostly best acted type 2 & secondary osteoporosis related disease. Best acted drug where menses are suppressed.[5] REFERENCES : 1) Allen H. keynotes and characteristics with comprenson of some of the leading remedies of the materiamedica. 8th edition new Delhi:B.Jain Publisher [p]Ltd 2) BoerickeW.pocket Manual of Homoeopathic material medica and Reporetory .9 th edition New Delhi:B.Jain Publisher [p]Ltd 3) Clarke J.H. A Dictionary of practical materiamedica New Delhi:B.Jain Publisher [pvt]Ltd 4) Deepak, Chaudhary Fundamental of orthopaedics .newdehli: Jaypee publisher.,, 5) Dewey, W.A.. Practical Homoeopathic therapeutic. New Delhi: B Jain Publisher,2002. 6) Ebenzar, John. Text Book Of Orthopedic .newdehli :Jaypee publisher .,,2006. 7) kent, James Tylor. Lectures on homoeopathic materiamedica .New Delhi: Introduced Jugal Kishore B Jain Publisher,[n.d.] 8) Lilienthal, Samuel. Homoeopathic Therapeutic. New Delhi: B Jain publisher pvt ltd.,2004. 9) Rains,A.J.Harding and H.David Ritchie. BAILLEY & LOVES SHORT PRACTICE OF SURGERY .London :H.K.LEWIS & CO.LTD,1975. 10) www.ijem.in https://www,ijem.in/article.asp?issn=2230-8210 ;year=2018;volume = 22 ;issue= 1;spage=67;epage =73;aulast=kadam 11) www.ncbi.nlm.nih.gov search on google scholar date

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 29 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 HOMEOPATHIC MEDICINES IN VARICOSE VEINS

Dr. Padmashri Nilesh Samel (M. D. Medicine part I ) Gurumishri College, Shelgaon, Jalna. Guide Dr. Ratnaparkhi P.M.

ABSTRACT: Varicose veins can develop in any part of the body but most commonly appear in the legs and feet. Varicose veins in the legs develop as a result of pooling of blood due to improper functioning of valves in the veins of the legs.The veins that are enlarged, twisted or engorged are known as varicose veins. KEY WORDS: Varicose veins, Engorged, Perforating veins, Dilated tortuous, Spider veins, Thrombophlebitis, Itching, Edema, lipodermatosclerosis. INTRODUCTION: The veins that are enlarged, twisted or engorged are known as varicose veins STAGES OF VARICOSE VEINS: 1. The venous drainage system of the lower extremity 2. consists of three sets of veins: 3. Deep veins 4. Superficial veins 5. Perforating veins. 6. All veins contain delicate one-way valves that 7. Normally open to allow blood to flow toward the heart and prevent blood from flowing in a retrograde fashion after the valves close. VEINS OF LOWER LIMBS: : Superficial veins : 1. Long saphenous vein 2. Short saphenous vein Deep veins : 1. Anterior & Posterior Tibial veins 2. Peroneal vein 3. Popliteal vein 4. Femoral vein Perforator veins THE LONG SAPHENOUS VEIN AND DEEP FASCIA 1. lymphatic trunks draining the dorsum of foot and anterior and medial aspects of the legs and thigh . 2. This lymphatic drain in superficial inguinal lymph nodes. 3. Varicose veins 4. Dilated,tortuous and elongated veins with reversal of blood flow mainly due to valvular incompetence 5. Only in humans Includes Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 30 Worldwi de International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

varicose veins in legs

Hemorrhoids

Varicocele 1. Oesophageal varices

PHYSIOLOGY OF VENOUS BLOOD FLOW 1. Venous return from leg is governed by Arterial pressure 2. Calf musculovenous pump 3. Gravity 4. Thoracic pump 5. Vis a tergo of adjoining muscles 6. Valves in veins AETIOLOGY 1. Congenital. 2. Primary (undetermined cause). 3. Secondary:- Post-thrombotic

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 31 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

4. Post-traumatic A. (Anatomic distribution of veins): 5. Superficial. 6. Perforator. 7. Deep. (Pathophysiologic mechanism): Reflux. 8. Obstruction. 9. Reflux and obstruction. RISC FACTOR 1. Age 2. Gender 3. Height 4. left>right 5. Heredity 6. Pregnancy 7. Obesity and overweight Posture DIAGNOSING VARICOSE VEINS 1. An ultrasound of the lower limbs is recommended to check and locate any damaged valves. 2. It also helps rule out the presence of any blood clot 3. Other investigations include 4. Color Duplex Ultrasound scan 5. Venograms (X-rays of the area taken after injecting a special dye). FACTORS THAT CONTRIBUTE TO VARICOSE VEINS Age: • The chances of developing varicose veins increase with age. Aging causes the wear and tear of the valves in the veins, allowing blood to flow back into the veins where it gets collected. • characters that Contribute to Varicose Veins Obesity : • Obese people often develop varicose veins without any knowledge, as the veins are not visible beneath the layers of the skin (due to accumulated fat). With time, the pressure from the leaking veins causes damage on the surface of the skin, and the problem becomes visible. This also puts many overweight people at a higher risk of developing leg ulceration. • Standing/Sitting for a Long Time: • Sitting or standing for long durations causes leads to poor blood circulation in the legs. When we sit, it becomes harder for the veins to move the blood to the heart. Over time, this can cause swelling in the ankles, blood clots, and varicose veins. Sitting with the legs crossed or bent for long durations can make the problem worse. Old Age: • With age, the veins lose elasticity and cause them to stretch. This causes the valves in the veins to become weak. As a result, the blood that should be moving towards the heart starts flowing backward. Pregnancy: • During pregnancy, it is very common for a woman to develop varicose veins since the volume of blood in the body increases, but overall, the flow of blood from the legs to the pelvis decreases. Varicose veins often develop or become worse during the later stages of

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 32 Worldwi de International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

pregnancy since the uterus starts to exert increased pressure on the veins in the legs. This condition often improves post pregnancy within three to twelve months. Gender : • Females are more likely to develop varicose veins due to hormonal changes they experience throughout t heir lifetime. Pregnancy, pre -menstruation, menopause, hormone replacement therapy and the use of birth control pills all cause hormonal changes in a woman’s body. Female hormones are known to relax the walls of the veins. COMPLICATIONS RELATED TO VARICOSE VEINS 1. The complications of varicose veins include bleeding, venous ulcers, varicose eczema, superficial thrombophlebitis and DVT (deep vein thrombosis). 2. Bleeding: Veins that are close to the skin may rupture and bleed. 3. The bleeding may occur spontaneousl y or be the result of a minor injury. 4. Spontaneous rupture occurs with the weakening of walls of the veins. This happens when the veins stretch due to enlargement over time. 5. In addition to this, the pressure inside the veins is already high due to the poo ling of blood. 6. The weak vein walls and high pressure inside the veins can lead to a spontaneous rupture of veins. SIGNS • Special tests-positive

• Superficial thrombophlebitis • Ankle flare • Spider veins • Reticular veins • Saphena varix • Talipesequinovarus • Champagne bottle sign • Atrophic blanche • Special tests-positive • Superficial thrombophlebitis • Ankle flare • Spider veins • Reticular veins • Saphena varix • Talipesequinovarus • Champagne bottle sign • Atrophic blanche.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 33 Worldwi de International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

SYMPTOMS 1. Dilated tortuous veins 2. Dragging p ain worsening on prolonged standing /sitting 3. Bursting pain on walking 4. Swelling of the ankle 5. Itching , edema ,thickening eczema of feet. 6. Night cramps 7. Appearance of spider veins in affected leg. 8. Discoloration/ulceration 9. Skin above ankle may shrink (lipodermatosclerosis) b/c fat 10. underneath skin becomes hard. 11. Bleeding blow outs 12. Local gigantism 13. Varicose veins may not cause any symptoms in most of the cases and only appear as dark/purple-colored prominent vei ns in the leg. DEEP VEIN THROMBOSIS (DVT) :

VENOUS ULCERS • A venous ulcer is a painful sore that develops on the leg near the ankles in case of varicose veins. VARICOSE ULCER

VARICOSE ECZEMA Varicose eczema (also known as stasis / gravitational eczema

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 34 Worldwi de International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

SU PERFICIAL THROMBOPHLEBITIS : • Superficial thrombophlebitis refers to an inflammation of the vein near the surface of the skin. Saphena varix • A saphena varix is a dilatation at the top of the long saphenous vein due to valvular incompetence. It may reach the size of a golf ball or larger.

• Champagne bottle sign Spider Veins 1. They are also called telangiectasia. 2. Homeopathy has an excellent scope for treating varicose vein. 3. Homoeopathic treatment for Varicose Veins offers a very gentle and a subtle way to cure varicose veins from its root. 4. The benefits of using these remedies for varicose veins are as follows: Calcareacarbonica • Is an excellent remedy for varicose veins. • Varicose veins t hat hurt while the person is standing or walking may respond to this remedy. • Weight problems. • painless and appear only as prominent veins on the legs. • Burning sensation in veins. • A marked coldness in feet, excessive sweat on feet (sour smelling). Carbo vegetabilis • Useful in spider vein • Poor circulation with icy coldness of the extremities, and mottled skin with distended veins and a bruise. • "marbled" look, may indicate a need for this remedy. The person's legs feel weak and heavy, and often itch and burn. • Poor digestion, a feeling of faintness, and a craving for fresh or moving air are strong indications for Carbo vegetabilis . • This remedy is often indicated for older people, or those who are slow to recover from an illness. Hamamelis • it is utilized for varicose veins of the legs and thighs with clog, swelling, greatness, or soreness. Pulsatilla • Swollen veins in the legs. • Is often helpful for varicose veins that develop during pregnancy.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 35 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

Lycopodium • When this remedy is indicated, drawing or tearing pains are felt in the legs. Zincummetallicum • When this remedy is needed, the legs are fidgety and restless, with weakness in the muscles. Arnica (Leopards Bane) • Is utilized for varicose veins that vibe and look wounded, and are painful and swollen to contact. BIBLOGRAPHY REFERENCE: 1. Kumar and clark clinical medicine edition 8 Edited by Parveen Kumar and Michael clark 2. Medicine Prep Manual for Undergraduates 5 Edition Edited by K George Mathew and Praveen Agrawal 3. Davidson’s Principles and Practice of Medicine Edited by Stuart H. Ralston, Ian D. Penman, Mark W.J. Strachan, Richard P. Hobson 4. Harrison’s Principles of Internal Medicine Volume 1 & 2 Edited by Jameson, Fauci, Kasper, Hauser, Longo, Loscalzo 5. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1526945/ 6. https://www.medicalnewstoday.com/articles/240129

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 36 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 INFLUENCE OF SOCIAL MEDIA ON VOTING BEHAVIOR OF DIFFERENT SOCIO-REGIONAL SECTIONS OF VOTERS IN INDIA.

Rahul Singh Research scholar, Department of Political Science, HemchandYadav University Durg (C.G) Dr. Vibha Singh Assistant Professor, Department of Political Science, Kalyan PG College, Bhilai (C.G) ABSTRACT: Media plays an important role in today’s era, it has become important instrument in modern democracy. Different media like print, television, Social media has become an important political tool to convert potential voters in final casting of votes. Research is concerned with role of social media which has significantly contributed and influenced the results of major big democracies like United States of America. The rigorous use of social media which started in 2008 presidential election campaign of Barak Obama is the beginning of new era. Important part of voters decision making which can be determined by parameters like Usageof social media, Comparativestudy with other media sources, Social identity and prejudicesand rationality in decision making which is the concludery part. Study emphasized on Indian voters who are part of biggest democracy of world and through various studies conducted previously concluded Indian voters are also significantly exposed to various social media platforms. Impact of social media on votingpattern is concluded in various prior researches as well as reports in this field. Our present study is concerned with comparative analysis of parameter’s listed above and to what extent voters are influenced and how political parties using social media as an political tool to convert potential voters into their vote banks. KEY WORDS: Social media, voters, democracy, political tool,election campaign. INTRODUCTION: With growing Mobile internet penetration and cheaper availability of smart phones, Access to social media is increasing both in urban as well as rural India. With due lapse of time social media has become an integral part of voters life. People previously using social media for connecting with friends, family and colleagues both nearby and all round globe .But now social media platform is more of getting information regarding what is happening across world. Social media users which are potential voters in another term, political parties are using this platform for influencing and targeting their vote. According to Lokniti-CSDS Mood of the Nation(MOTN) survey, every sixth user is a

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 37 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 member of a political Whats App group. And in this way social media is seems to taking an important place in political campaigning. As per the report, Mobile Internet in India 2017, published jointly by the Internet and Mobile Association of India (IAMAI) and KANTAR-IMRB, estimates 291 million urban mobile internet users and 187 million rural mobile internet users as of December 2017. Social media is playing a significant role in Indian democracy as well. A research done by Internet and Mobile Association of India (IAMAI) and Indian Market Research Bureau (IMRB) in 2013 highlights that 74 percent of all active Internet users in India use social media. According to the report, 77 percent of the users use mobile for social media (Iamai.in, 2013). Being world largest Democracy India is having a vast regional and religious diversity for targeting various groups of voters by the use of social media platforms like Facebook ,twitter,instagram,Whats App etc. Influence on the voters can be both positively or negatively, these social media platforms can be used for creating communal tension among different section of people ,majority of rural voters is lacking literacy regarding constitutional provisions as well rationality and they can be dictated by their political masters for their political gain by thrashing social fabric of society .This political gains may fetch votes in upcoming election for particular political party or candidate or by outburst of any riots for creating fear psychosis in mind of votersbelonging to some another minority community, for example outburst of communal riots in Muzaffarnagar in Uttar Pradesh by one single message on social media. LITERATURE REVIEW: Many previous studies conducted by researcher at national and international level which are having different research findings is the basis of present study. GayatriWani, Nilesh Alone (2014) with the increased use of social media the concerned study focused mainly on use of social media as a tool for election campaign. India which is having more than 65 % of its youth below age-group of 35; Social media plays vital role in the life of this young youth. The study mainly covers the brief details of most popular social media among the Indian youth and the various existing system used for studying the impact of social media on Indian political system. Bhuvanesh Kumar Sharma (2017) One important finding of this study is that the respondents voting behavior highly influenced by the comments/tweets/remarks made by politicians on social media. The conclusion of this study is that the age doesn’t influence voting behavior however education has significant effect on voting behavior on the basis of comments/tweets/remarks of politicians.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 38 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

OBJECTIVE OF RESEARCH: 1) To find impact of social media as an Influencer to voters of India. 2) Increase in use of social media as compared to other traditional media . 3) Rise of social media usage among different communities and section of people. 4) What role do social media play in Final casting of vote by voters. METHODOLOGY: Methodology of concerned researchis confined on secondary source like previous studies, reports, journals, articles and Newspaper. DISCUSSION AND ANALYSIS: Usage of social media Recently a joint survey conducted by IMAI-Kantar IMRB showed the number of internet users is expected to reach 500 million by June 2018 in previous survey in 2017 growth in internet users is 11.34% over December 2016. According to report as on December 2017 ,the overall internet penetration is 35 percent of total population. There were 362.87 million broadband subscribers in the country at the end of December 2017 as per TRAI. Internet users have registered an annual growth of 18% in 2018 and are estimated to grow by 11% in 2019 . 87% of the of internet users have used internet in the last 30 days. Comparision between internet penetration, Usage and effect among different regional variation. 1) Urban vs Rural Urban India usage of internet is contributed by both broadband and mobile or smart phone internet. Smartphone ownership is twice high in cities than villages. Rural India will keep on increasing trend in adoption of internet and is expected to see double digit growth in next few years.

400 350 300 250 200 Rural 150 Urban 100 50 0 2017 2018 2019

Urban penetration - 66% ,Rural Penetration -25% Source: CSDS Survey.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 39 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

As per survey of CSDS LOKNITI 86% internet users in urban India use internet for online communication,85% for entertainment , 70% for social networking , 44% online finance and transactions and 35% for online services. In rural India , entertainment is at top priority contribute for 58% internet users followed by 56% for online communication , for social networking 49% users and 35% for online services , 16% for transaction. 2) Exposure of social media in different caste and communities Social media uses across different section like upper caste ,Dalits , Tribals,OBC and Muslim communities.

80 70 60

50 High 40 Moderate 30 Low 20 No Exposure 10 0 Upper caste OBC SC ST Muslim Others

Source: Deducted from the composite Social Media Exposure Index 2019 of CSDS. a) By analysis Upper caste has twice the Moderate or high exposure to social media as compared to Dalits and Tribals. b) Muslim community perform well as compared to Dalit and tribal community in terms of exposure to social media and stand second next to upper class exposure to social media. This data revels the conscious efforts by Muslim community to get happening going on social media. According to recent study rise of Islamophobic hate speech on Facebook has coincided with a rise in real-world violence against Muslim which can be traced to Muzaffarnagar riots in which social media platform like Facebook is used to fuel hate speech and hamper communal harmony in society . This can be used as source of anti-Muslim vote bank in nearby election. After pulwama attack on February 2019, 41.19 % of the messages on social media were inflammatory and against a religion, community, profession or others. In this category, 23.64% of messages targeted Kashmiris,32.72% of the messages were anti-Muslim and 43.63 % of messages were against journalists, civil society members and celebrities.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 40 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

RISE OF SOCIAL MEDIA AND DECLINE OF TRADITIONAL MEDIA; Usage of traditional media declined as per survey data suggest social media users grown as compared to decline of T.V news viewers and News paperreadership.In 2014, 29% of voters had said that they read newspaper daily, In 2019 ,this figure declined to 18% in survey conducted by CSDS(Lokniti).The proportion of those watching TV news daily has declined from 46% in 2014 to 35% in 2019.It seems voters have moved to newer mediums of getting information including social media , this has clearly impacted their consumption of news through traditional media sources. SOCIAL MEDIA INFLUENCE ON FINAL CASTING OF VOTE: According to survey conducted by National Election Study for 2019 election, the survey found BJP’s vote share among voters with high social media exposure to be at 43 percent, those with moderate exposure at 39%, among those with low exposure at 37% and among those with no exposure at all at 36%. It can be deducted from the above data that voters with high exposure to social media voted in favor of BJP. CONCLUSION AND FINDINGS; From the research study of various sources following conclusion can be deducted- 1) Social media plays significant role for influencing young voters. 2) Social media is replacing traditional media in urban area and its penetration is increasing in rural areas significantly. 3) Social media provide platform to get connected to the parties they favors also it helps to keep track on political activities and provide firsthand information to the voters regarding political Development in less time. 4) Social media not only create awareness to voters but also motivate voters to vote. It is found from research that parties which are more interactive in social media favored by the voters who are active users on social media. Social media is more popular means among Muslims as compared to other backward sections like schedule caste and schedule tribes. Rural India is actively engaging and increasing its participation in social media to get political happenings and development. REFERENCES: 1) Bhuvanesh& Parma, Swarna. (2017). Impact of Social Media on Voter's Behaviour- adescriptive Study of Gwalior, Madhya Pradesh. 10.13140/RG.2.2.29416.26880 2) Biswas. A, Ingle.Nikhil and Roy.M(2014): Influence of Social Media on Voting Behavior . Journal of Power, Politics & GovernanceJune 2014, Vol. 2, No. 2, pp. 127-155 3) CSDS. (2021). Retrieved 3 February 2021, from https://www.csds.in/report_release_social_media_and_political_behaviour_ 4) Lehnhart, A., Purcell, K., Smith, A., &Zickuhr, K. (2010). Social media and young adult: Social media and mobile internet use among teens and young adults. Pew Internet & American life project. Washington, D.C 5) https://journalism.uoregon.edu/news/six-ways-media-influences-elections. 6) https://www.business-standard.com/article/elections/does-media-influence-voting-behaviour-this- research-offers-some-insights-119052000062_1.html. 7) https://www.bbvaopenmind.com/en/articles/the-new-media-s-role-in-politics/. 8) https://www.lokniti.org/media/upload_files/Does%20Media%20Exposure%20Affect%20Voting %20Behaviour%20and%20Political%20Preferences%20in%20India. 9) https://www.indiatoday.in/india/story/csds-lokniti-mood-of-the-nation-poll-applies-balm-on-bjp- s-wounded-pride-1241552-2018-05-25.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 41 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 INFLUENCE OF PARENTAL INVOLVEMENT ON IMPLEMENTATION OF INCLUSIVE EDUCATION SCHEMES FOR STUDENTS WITH INTELLECTUAL DISABILITIES IN INCLUSIVE CLASSROOM SETTINGS IN THE PATTANAMTHITTA DISTRICT OF KERALA

Fr. Baiju Thomas Research Scholar Ramakrishna Mission Vivekananda Educational and Research Institute, Faculty of Disability Management and Special Education, Vidyalaya Campus, SRKV Post, Coimbatore – 20,

ABSTRACT: The investigation was intended to study the influence of parental involvement on the implementation of inclusive education schemes (IES) for students with intellectual disabilities (SwIDs) in inclusive classroom settings in the Pathanamthitta District of Kerala. It is well recognized that SwIDs do better at school when their parents are involved in their education, and supporting parents’ involvement is an important objective of IES all over the Pathanamthitta District of Kerala. Because disabled parents have limited opportunities to participate in and contribute to their communities' social life, it’s been suggested that parental involvement is maybe even more important for disabled parents than for non-disabled parents. The SwIDs' education has a humanitarian as well as a practical value. For the present study's survey, a total of 59 parents were chosen. The study makes use descriptive survey method to investigate Parental involvement in the implementation of inclusive education schemes for SwIDs. The goal of the study was to develop a better understanding of the key role that engaging parents of SwIDs can plays in their learning, as well as to examine prior research on the major effects of parental involvement in inclusion education schemes in Kerala's Pathanamthitta district. The current study findings show that SwIDs adhere to an average level of benefits from IES applied in their schools, which provide greater possibilities for learning and developing a successful opportunity for independent lives in modern society. Finally, the analysis showed parents as social actors whose involvement is related to positive outcomes for SwIDs in inclusive environments in the Pathanamthitta District of Kerala. KEYWORDS: Parental Involvement, Influence, Implementation, Inclusive Education Schemes, and SwIDs.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 42 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

INTRODUCTION: Since its formation on November 1, 1982, the Pathanamthitta district has been very able to provide the necessary education to children. Many centuries ago, educational activities continued in the district. Discussing the 2011 Indian Census, Pathanamthitta district has 1,197,412 inhabitants and it covers Kerala's third-least crowded district (out of 14), together with Wayanad and Idukki (District Census 2011). This conviction enabled them to cooperate with the school to assess, comprehend, and meet their children's educational needs. All of these initiatives nurtured good relationships between the community, schools, and government departments. All of the district's new programs focused on developing a child-centered, activity-oriented, and environment-based pedagogy. The pedagogy has been eagerly adopted by many schools in the district. While this district does have a sufficient number of schools for primary education, even the common person does not take the educational activities in the schools in high esteem. In such conditions, appropriate action for enrolment and retention of children in the district's government and aided schools should be taken. The IES schemes are also an attempt to provide an opportunity for the poorest children to improve their human capabilities by providing community-owned quality education in a mission mode. Parental involvement forms a deeper understanding of rules and partnership between and among the parent- student-school trial (Epstein et.al.2002). Parental involvement increases student mental well-being (Epstein et.al.2005). The types and quality of parental involvement have an impact on student, parent, and teacher outcomes (Epstein et.al.1995). Parental involvement may be executed as a stand- alone program or a module in widespread school-based programs (Schmidt, M., &Datnow, A.2005). Involvement of parents in inclusive education schemes fosters positive relationships, promotes new habits, and boosts self-esteem and optimism among parents, children, and teachers. The key component that leads to student and school achievement is parental involvement. While parental involvement is widely recognized as important to children's education and well-thought-out as a key component of educating SwIDs, more evidence on the degree of beliefs that parents of learners with special needs had about involving in their children's learning is still needed. This research examined the viewpoints of parents of SwIDs on their role beliefs for participation in their children's education and whether there were any differences based on gender, socio-economic status, or educational status. Parents of SwIDs had strong beliefs about their ability to comprehend and handle their children's needs, which impacted they are partaking in their children's education. Parents think they realize their children better than anyone else and are in a better position to classify their children's social and learning needs, according to parental involvement on the implementation of inclusive education schemes (IES) for students with intellectual disabilities (SwIDs) in an inclusive classroom setting in the Pathanamthitta District of Kerala.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 43 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

PARENTAL INVOLVEMENT IN INCLUSIVE EDUCATION: The primary objective of this study is to examine parental involvement in educating their disabled children in inclusive classrooms in Kerala's Pathanamthitta district. It is impossible to overestimate the significance of parental and family involvement in the overall scheme of inclusive education. Families and local communities must be involved to ensure that everyone receives a high- quality education. The majority of parents want their disabled children to be accepted into the actual world and also to be treated with respect and support as non-disabled children. Families and community organizations may help promote inclusive education by assisting and collaborating with school officials in creating or providing suitable preparations and accommodation for special peers' learning. Students learn better, remain in school further, and participate in school more fully when their parents become active in their child's learning (Henderson and Mapp, 2002). Parents' participation in inclusive education schemes fosters healthy partnerships, promotes new habits, and boosts self-confidence and confidence in oneself, their children, and their educators. The main factor that contributes to student academic achievement is parental participation. Parental influence, education, and family activities all have a significant influence on child educational attainment and education outcomes (Epstein, 2001; Redding, 2002). Educators see parental participation in the learning of their special needs children as a form of parental support in a child's education since it connects two essential environments in a kid's development: home and school. It is “parental involvement in their child's academic process and learning” (Jeynes WH.2005). Parental participation is a relationship among parents and educators since it involves not only parents and educators, but also the school principal. The educators made it very clear that they are the only ones looking for ways to get parents involved in school events. STATEMENT OF PROBLEM: The study looks at a diverse of investigation meanings on the importance of parents' involvement in inclusive education. The greatest support for such special children is collaboration between parents and educators. They will make sure that children learn as many of the requisite talents and capabilities to be effective in place as possible if they work together. Parents are the most knowledgeable about their children. The research begins with a basic summary of the key concepts of inclusion before delving into whether there are any meaningful links between parental participation and the implementation of inclusive education schemes. To achieve this aim, the study attempts to identify numerous findings of parents' opinions on inclusive practice and how they can contribute to effective scheme execution. Therefore, the study entitled:” influence of parental involvement on the implementation of inclusive education schemes (IES) for students with

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 44 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 intellectual disabilities (SwIDs) in inclusive classroom settings in the Pathanamthitta District of Kerala”. OBJECTIVES OF THE STUDY: 1. To find out the awareness on Inclusive Education Schemes (IES) for students with intellectual disability among parents involved in an inclusive setting in the Pathanamthitta District of Kerala. 2. To find out the advantages of Inclusive Education Schemes (IES) from the part of parents responsible for providing inclusive education for students with intellectual disability in the Pathanamthitta district of Kerala. RESEARCH QUESTIONS: 1. What is the awareness of Inclusive Education Schemes (IES) for students with intellectual disability parents involved in an inclusive setting in the Pathanamthitta district of Kerala? 2. What are the advantages of Inclusive Education Schemes (IES) for students with intellectual disabilities from the part of parents’ involvement in an inclusive setting in the Pathanamthitta district of Kerala? METHODOLOGY; RESEARCH DESIGN OF THE STUDY: A survey design was utilized for this study. The present study is a descriptive survey that aims at analyzing parental involvement in the implementation of IES for SwIDs in inclusive classroom settings in the Pathanamthitta district of Kerala. Table No.1: 1 Distribution of Patents based on gender, locality, age. Type of family, employment status, educational qualification, social economic status Special educators Variables Groups Category N % 1 Below 30 years 12 20.3 2 31- 40years 17 28.8 Age 3 Above 40 years 30 50.8 Total 59 100.0 1 Literate 48 81.4 Qualification 2 Illiterate 11 18.6 Total 59 100.0 1 Joint 21 35.6 Type of family 2 Nuclear 38 64.4 Total 59 100.0 1 Employed 12 20.3 Employment 2 Unemployed 47 79.7 status Total 59 100.0

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 45 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

1 Urban 25 42.4 Locality of 2 Semi Urban 19 32.2 School 3 Rural 15 25.4 Total 59 100.0 1 Low 26 44.1 Socio 2 Medium 32 54.2 economic 3 High 1 1.7 status Total 59 100.0 1 Male 33 55.9 Gender 2 Female 26 44.1 Total 59 100.0 POPULATION AND SAMPLE OF THE STUDY: Population for the present study comprised of parents involved in the education of SwIDs in inclusive classroom settings in the Pathanamthitta district of Kerala. The sample for the present study consisted of 56 parents of SwIDs from the district. The parents were selected by a simple random sampling technique. THE TOOL USED IN THE STUDY: Parents of SwIDs in 25 special schools in Kerala's Pathanamthitta district and surroundings were a cover letter and survey questionnaires were included in the survey. A brief overview of what inclusion education schemes are, what all the research is about, and the measures parents would take to engage in the study was also included in the parent survey package. The data of the respondents was collected using a two-part questionnaire in this report. DATA COLLECTION PROCEDURES: The researcher explained the study's reasoning and goals to SwIDs' school administrators and parents. Parents were told that they would be asked to fill out questionnaires regarding their personal opinions. DATA ANALYZE: The data was collected, coded, and analyzed using the Statistical Package for the Social Sciences (SPSS, release 21.0). THE MAJOR FINDINGS OF THE STUDY: 1. What is the awareness of Inclusive Education Schemes (IES) for students with intellectual disability parents involved in an inclusive setting in the Pathanamthitta district of Kerala? To find the level of awareness of Inclusive Education Schemes (IES) for students with intellectual disability among parents involved in an inclusive setting in the Pathanamthitta District of Kerala., the respondents are asked 10 questions on a five-point Likert scale. The responses are

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 46 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 graded as follows: 1 for 'Strongly disagree,' 2 for 'disagree,' 0 for 'uncertain,' 3 for 'agree,' and 4 for 'Strongly agree.' The total score for the ten questions is determined for all 59 respondents, from which the mean percent score for students' degree of knowledge of Inclusive Education Schemes

(IES)   were calculated.
      This score is classified into one of the four groups 1. Poor or low if the mean % score is less than 35%, 2. Average if the mean % score is between 35 to 50 percent, 3. Good or medium if the mean % score lies in the interval 50 to 75% and 4. Excellent or high if the mean % score is above 75%. Table: 1.2Mean, Standard deviation and z value for awareness on Inclusive Education Schemes (IES) Variable N Mean Std. Mean CV z p value Deviation %score Awareness 59 24.78 6.41 49.56 25.87 -0.264 0.793 Interpretations The mean percentage score level of awareness of Inclusive Education Schemes (IES) for students with intellectual disability among parents involved in an inclusive setting in the Pathanamthitta District of Kerala is 49.56% which indicate that level of awareness of Inclusive Education Schemes (IES) is average. The CV suggests that this score is not steady, as it exceeds 20%. To determine whether the observed sample data are representative of the population or to ascertain that the degree of awareness of Inclusive Education Schemes (IES) for kids with intellectual disabilities among parents working in inclusive settings in Kerala's Pathanamthitta District is average. To evaluate the aforementioned hypothesis, we conduct a one-sample Z test, the results of which are shown in Table 2. The table reveals that the p-value is more than 0.05, indicating that the test is not significant. As a result, we find that awareness of Inclusive Education Schemes (IES) for kids with intellectual disabilities among parents working in inclusive settings in Kerala's Pathanamthitta District is approximately 50%, or average. 2. What are the advantages of Inclusive Education Schemes (IES) for students with intellectual disabilities from the part of parents’ involvement in an inclusive setting in the Pathanamthitta district of Kerala? To find the level of advantages of Inclusive Education Schemes (IES) for students with intellectual disability among parents involved in an inclusive setting in the Pathanamthitta District of Kerala., the respondents are asked 10 questions on a five-point Likert scale. The responses are graded as follows: 1 for ‘strongly disagree,' 2 for 'disagree,' 0 for 'uncertain,' 3for 'agree,' and 4 for Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 47 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

‘strongly agree.' The total score for the ten questions is determined for all 59 respondents, from which the mean percent score for the number of benefits of Inclusive Education Schemes (IES) for students with intellectual disabilities is calculated. Table:1. 3: Mean, Standard deviation and z value for advantages on Inclusive Education Schemes (IES) Variable N Mean Std. Mean CV z p value Deviation %score Advantage 59 22.69 5.47 45.39 24.10 -3.238 0.002 INTERPRETATIONS : The mean percentage score level of advantages of Inclusive Education Schemes (IES) from parents responsible for providing inclusive education for students with intellectual disability in the Pathanamthitta district of Kerala is 45.39% which indicate that level of advantages of Inclusive Education Schemes (IES) is average. The CV suggests that this score is not steady, as it exceeds 20%. To determine whether the sample data we discern are representative of the population or to confirm that the level of benefits associated with Inclusive Education Schemes (IES) among parents responsible for ensuring inclusive education for students with intellectual disabilities in Kerala's Pathanamthitta district is on the average. To evaluate the aforementioned hypothesis, we used a single sample Z test, the results of which are shown in Table: 1. 3. The table reveals that the p-value is less than 0.05, indicating that the test is significant. As a result, we find that the level of support for Inclusive Education Schemes (IES) among parents responsible for delivering inclusive education to students with intellectual disabilities in Kerala's Pathanamthitta district is less than 50%, on average. CONCLUSION: This study aimed to determine teachers' perspectives of the relevance, practices, and challenges associated with parental engagement in inclusive classrooms in Kerala's Pathanamthitta district. In a person's life, the family is the most important unit Parents are the pillars of this unit. Because they know their child better than anyone else and have a greater notion of whatever he or she is prepared to learn, parents are natural teachers. They devote more time to the kid. Parents play an important role in the lives of impaired children by encouraging them to gain life skills and adjust to real-world situations as independently as possible. Parental involvement is critical to the success of inclusion. Time and right techniques are required for effective collaboration among parents and teachers. As per the findings of the current study, SwIDs receive an average level of benefit from IES implemented in their schools, which provides more opportunities for learning and establishing a sustainable possibility for autonomous life in the modern world.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 48 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

REFERENCE: 1. Epstein, J. L. (1995). School/family/community partnerships. Phi delta kappan, 76(9), 701. 2. Epstein, J. L., & Salinas, K. C. (2004). Partnering with families and communities. Educational leadership, 61(8), 12-19. 3. Epstein, J. L., & Van Voorhis, F. L. (2001). More than minutes: Teachers' roles in designing homework. Educational psychologist, 36(3), 181-193. 4. Guilmoto, C. Z., &Rajan, S. I. (2013). Fertility at the district level in India: Lessons from the 2011 census. Economic and Political weekly, 59-70. 5. Henderson, A. T., &Mapp, K. L. (2002). A New Wave of Evidence: The Impact of School, Family, and Community Connections on Student Achievement. Annual Synthesis, 2002. 6. Jeynes, W. H. (2005). The effects of parental involvement on the academic achievement of African American youth. The Journal of Negro Education, 260-274. 7. Perkins, S., Schmidt, U., Eisler, I., Treasure, J., Yi, I., Winn, S., &Berelowitz, M. (2005). Why do adolescents with bulimia nervosa choose not to involve their parents in treatment?. European child & adolescent psychiatry, 14(7), 376-385. 8. Redding, R. E. (2002). The impossibility of parental licensure. 9. Schmidt, M., &Datnow, A. (2005). Teachers’ sense-making about comprehensive school reform: The influence of emotions. Teaching and teacher education, 21(8), 949-965. 10. Wagner, M., Kutash, K., Duchnowski, A. J., Epstein, M. H., &Sumi, W. C. (2005). The children and youth we serve: A national picture of the characteristics of students with emotional disturbances receiving special education. Journal of emotional and behavioral disorders, 13(2), 79-96.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 49 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 DIVERSITY OF ROTIFERS FROM SOME WELLS OF CHANDGAON, SHRIGONDA, AHMEDNAGAR, MAHARSHTRA.

A. V. Mindhe Assistant Professor, Department of Zoology, S.B. Kul College, Kedgaon. V. R. Divekar Assistant Professor, Department of Geography, S.B. Kul College, Kedgaon.

ABSTRACT: Rotifers are important components of freshwater ecosystems. They play a crucial role in aquatic food chains, as food for predators, in eco-toxicological and pollution studies, and most importantly in aquaculture. More than 2030 species have been recorded worldwide, whereas roughly 360 have been reported from India.Rotifers are found in almost all freshwater habitats. However most rotifer studies are from accessible and prominent habitats like rivers, lakes, ponds and reservoirs. Domestic wells and bore wells have not yet been explored as such for rotifers. In the present study, we will document rotifers from some rural and urban wells of Chandgaon and Ahmednagar city. A total of 6 rotifer species have been recorded till now. Further studies are sure to reveal more interesting species. KEYWORDS : Rotifer, Domestic wells, Chandgaon, Ahmednagar, Pollution INTRODUCTION: Rotifers are commonly referred as “wheel animals” or “wheel animalcules”. They are microscopic, bilaterally symmetrical animals having limited power of locomotion. Rotifers are defined as microscopic, free living, pseudo-coelomate animal with anterior cilia, and the corona. A hardened body covering called lorica, the movable pieces acting as a jaw and the primitive proto- nephredia. Rotifers were first discovered by Rev. John Harris in 1696. There are about 2030 species of rotifers have been discovered in the world. Out of these 360 species found in Indian subcontinents. Rotifers are present where the water is present such as pond, lakes, pools, mosses, rivers, and wells etc. About 95%known species are occurs in freshwater, only 50 rotifers have been reported from marine and brackish water bodies. Rotifers are mostly belonging to the three major classes such as Monogonata, Bedelloidaand Seisondea. IMPORTANCE OF ROTIFERS : • Major food source for aquatic ecosystem.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 50 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

• They are good bio-indicators of water quality and are used for the ecological monitoring of water bodies. • They are acting as a bio-filter in waste water treatment plant. • Due to it’s transparent body and shorter life spans, it become a good experimental model. • Rotifers are rich in proteins so it might be the good source of protein diet for human also. DISTINGUISHING FEATURES OF ROTIFERS : • Rotifera is only group of metazoans where the males are rare, females are dominant and parthenogenesis is common. • The mastax is unique characterstics of rotifers which helps feeding and crushing the food. • The corona is the picular character of the rotifers. • Presence of loricacharacteristic features of this group. • Cyclomorphosis is common. • Transparent body. • Rotifers can enters into state of dormancy. STUDY AREA:

Chandgaon is small village in Shrigonda Taluka in Ahmednagar District of Maharashtra State, India. It is located 70 KM towards the south from the head quarters Ahmednagar. It is about 10 KM from Shrigonda. The latitude 18.96 N and longitude 72.82 E are the geo coordinate of the Chandgaon. OBJECTIVES: 1. To find out diversity of rotifers from domestic wells of chandgaon. MATERIALS AND METHODS: Water samples were collected from 5 domestic wells in Chandgaon in the month of November 2019 - February 2020. Out of the five wells the three wells are near the human habitation Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 51 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 and mostly interfered by natives so they are slightly polluted with organic wastes. While remaining two wells are far away from the human habitation and are not very much polluted. Some features of these wells are as follows. Depth ranging between 40-50 feet, approximate age 25-35 years, Sample was collected in two times during this investigation at the interval of one month, from November 2019 February 2020. During the sampling, water was filtered through Plankton net with mesh size 53 µm. approximately 40-50 Liters of water were filtered through the plankton net making concentration of 100 ml. Collected samples immediately preserved in 4% formaldehyde for definite storage. LABORATORY METHODOLOGY: After the preservation of samples in the 4% formaldehyde, bottles were properly labeled for date, time, and the name of site from where it collected. Data was also recorded in project notebook immediately. The diversity of species then recorded. The water samples were then observed under a compound microscope at 4x and 10x magnification. The identification was carried out using available standard keys Koste (1978) and Sharma (various papers) and the species diversity was seen using a Sedwick Rafter counting cell (Plastic and Glass). RESULTS: DIVERSITY STUDIES: Eleven species of rotifers were reported from the study. The eleven species belong to six families and seven genera. The sampling of wells revealed a fair diversity as compared to other commonly sampled habitats.However, results are interesting as it can set up a way for further detailed studies. Four species of Lecane genus ( Lecanearcula Harring, 1914, Lecanebulla (Gosse, 1851), Lecanelunaris (Ehrenberg, 1832), Lecaneleontina (Turner, 1892) were documented, followed by two species from Keratella . Other genera were represented by 1 species each. Highest diversity was seen in the A5, whereas lowest was seen in A1 Table 1: List of rotifers documented during the study Sr. No Family Genus

1 Brachionidae, Keratella tropica (Apstein, 1907) 2 Brachionidae, Keratella cochlearis (Gosse, 1851) 3 Brachionidae, Brachionus diversicornis (Daday, 1883) 4 Lecanidae Lecane arcula Harring, 1914 5 Lecanidae Lecane bulla (Gosse, 1851) 6 Lecanidae Lecane lunaris (Ehrenberg, 1832) 7 Lecanidae Lecane leontina (Turner, 1892)

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 52 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

8 Trichotriidae Trichotria tetractis (Ehrenberg, 1830) 9 Philodinidae Rotaria rotatoria rotatoria (Pallas, 1766) 10 Lepadellidae Colurella obtusa obtusa (Gosse, 1886) 11 Synchaetidae Polyarthra vulgaris Carlin, 1943 Table 2: Occurrence of rotifer species from collection sites Sr. No Species Sample 1 Sample 2 1 Keratella tropica (Apstein, 1907) + - 2 Keratella cochlearis (Gosse, 1851) - + 3 Brachionus diversicornis (Daday, 1883) - + 4 Lecane arcula Harring, 1914 + - 5 Lecane bulla (Gosse, 1851) + + 6 Lecane lunaris (Ehrenberg, 1832) + + 7 Lecane leontina (Turner, 1892) - + 8 Trichotria tetractis (Ehrenberg, 1830) + - 9 Rotaria rotatoria rotatoria (Pallas, 1766) + - 10 Colurella obtusa obtusa (Gosse, 1886) - + 11 Polyarthra vulgaris Carlin, 1943 + _ Total 07 06 All the rotifers that were recorded were indicators of alkaline water condition, again a common feature of Western part of India. Acidophilic species are generally common in the North and North East India. Thus the study reveals many bio-indicator species. CONCLUSION: The present study on the diversity of rotifers from freshwater wells of Chandgaon has revealed a fair faunal diversity. REFRENCES: 1. Arora J. and Mehra N. (2009).Seasonal dynamics of zooplankton in Shallow eutrophic, man-made hypo saline lake in Delhi (India). Hydrobiologia.626:27-40 2. Hulyal S. and Kaliwal B. (2008).Water quality assessment of Almatti Reservoir of Bijapur (Karnataka State, India) with special reference to zooplankton. Environ Monit Assess 139:299-306 3. Kudari V., Kadadevaru G. and Kanamadi R.(2005).Zooplankton composition in some ponds of Harveri Districts, Karnataka. Zoos Print Journal 20 (12):2094-2099. 4. Majagi S. and Vijaykumar K.(2007). Ecology and abundance of zooplankton in Karanja reservoir. Environ Monit Assess 152:451-458 5. Sharma B. and Sharma S.(2008). Faunal diversity of rotifers of Nokrek Biosphere Reserve, Meghalaya, India. Journal of threatened taxa. 3(2):1535-1541. 6. Sharma B.(1993). Freshwater rotifers from somedomestics wells from West Bengal, India. J. Indian Inst. Sci. 73,463-468. 7. Vanjare A. and Pai K.(2013). Ecology of freshwater rotifer in seasonal pond of the University of Pune (Maharashtra, India). Applied ecology and environmental research.11 (4):525-539. 8. Vanjare A.I. Padhye S.M. and Pai K. (2010) Zooplankton from a polluted river Mula (India) with record of Brachionus rubens epizoic on Moina macropa Budapest. Opusc Zoology 41 (1): 89-92.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 53 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 THE ROLE OF EDUCATION IN THE EMPOWERMENT OF WOMEN TOWARDS ENTERPRENEURSHIP

Researcher Shital Shivaji Giri New High School & Secondary School Raghunath Nagar, Tq – Gangapur, Dist – Aurangabad.

ABSTRACT: Women education in India has a major pre occupation of both the government and civil society as educated women can play a very important role in the development of the country. Education is milestone of women empowerment because it enables them to responds to the challenges, to confront their traditional role and change their life. So that wecan’t neglect the importance of education in reference to women empowerment and indisposed to becoming super power in recent years. Education of women is the most powerful tool to change the position in society. Women education in India has been a need of the hour, as education is a foundation stone for the empowerment of women. Education also brings a reduction in inequalities and functions as a means of improving their status within the family and develops the concepts of participations. KEYWORDS: The Concept of Women Empowerment, Entrepreneurs, Women Empowerment through Education,Women Entrepreneurs and Empowerments in India. INTRODUCTION: Empowerment can be viewed as means of creating a social environment in which one can make decisions and make choices either individually or collectively for social transformation. The empowerment strengthens the innate ability by way of acquiring knowledge, power and experience. Empowerment is the process of enabling or authorizing individual to think, take action and control work in an autonomous way. It is the process by which one can gain control over once destiny and the circumstances once live. There are always a number of elements in the society which are deprived of their basic rights in every society, state and nation, but these elements lack in the awareness of their rights. If we enlist such element from the society, then women would top this list. In fact, women are the most important factor of every society. Even though everybody is aware of this fact, but nobody is ready to accept this fact. As a result, the importance which used to be given to women is declining in today’s society. As consequences of this growing tendency of under estimating women such as to make them occupy a secondary position in society and to deprived them of their basic rights, the need for empowering women was felt. Empowering women has

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 54 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 become the focus of empowering women has become the focus of considerable discussion and attention all over the world. Today we enjoy the benefits of being citizens of a free nation, but we really need to think whether each of the citizens of our country is really free or enjoying freedom, in the true sense of the term. The inequalities between men and women and discrimination against women are an age – old issue all over the world. Thus women quest for equality with man is a universal phenomenon. Women should equal with men in matters of education, employment, inheritance, marriage, and politics etc. Their quest for equality has given birth to the formation of many women’s associations and launching of moments. The constitution of our nation doesn’t discriminate between men and women, but our society has deprived women of certain basic rights, which were bestowed upon them by our constitution. Empowerment allows individuals to reach their full potential, to improve their political and social participation, and to believe in their own capabilities. RESEARCH METHODOLOGY: This study is based on the secondary data. It is collected from websites, books, and related research papers. THE CONCEPT OF WOMEN EMPOWERMENT: Women empowerment in simple words can be understood as giving power to women to decide for their own lives or inculcating such abilities in them so that they could be able to find their rightful place in the society. According to the UN “women empowerment mainly has five competence: Generating women sense of self – worth, women right to have and to determine their choice, women’s right to have access to equal opportunity and all kinds of resources, women right to have the power to regulate and control their own lives, within and outsides the home and, women ability to contribute in creating a more just social and economic order. THE CONCEPT OF WOMEN ENTREPRENEURS: A women entrepreneur is a women or group of women who initiate, organize and operate business enterprise for personal gain. Women entrepreneur is a person who accept challenging role to meet her personal needs and become economically independent. WOMEN EMPOWERMENT THROUGH EDUCATION: Women empowerment is the pivotal part in any society, state or country. It is a woman who plays a dominant role in the basic life of a child. Women are important sections of our society. Education as means of empowerment of women can bring about a positive attitudinal change. It is therefor, crucial for the socio economic and political progress of India. The constitution of India

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 55 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 empowers the state to adopt affirmative measures for prompting ways and means to empower women. Education significantly makes difference in the lives of women. Women empowerment is a globalissue and discussion on women political right are at the fore front of many formal and informal campaigns worldwide. The concept of women empowerment was introduced at the international women conference at NAROIBI in 1985. Education is milestone of women empowerment because it enables them to responds to the challenges, to confront their traditional role and change their life. So we can’tneglect the importance of education in reference to women empowerment. ROLE OF WOMEN IN SOCIAL ENTREPRENEURS: A British council study on the social enterprise landscape in India revealed that in comparison to male – led social enterprises, female- led social enterprises tend to focus on improving the lives of women and on education and literacy. They were also more likely than male – led social enterprises to address the needs of children and persons with disabilities. Many women led social enterprises work on empowering women and solving women specific issues. WOMEN ENTREPRENEURS AND EMPOWERMENTS IN INDIA: Women tend to create something to make a positive impact on the world. Women bring to the table a specific skill set, be it stronger communication skills or better listening skills. Typical women entrepreneurs tend to be a little risk averse, aiming at slow and steady growth, also tending to help empower other women in the process.Bridging skill gaps, social and cultural gaps. Letting a women know that she is in no way inferior to others, all of this will help ensure empowerment of women and this help make the women entrepreneur more empowered.as well as confidence, courage, creativity, conviction, clarity, contribution, connections, commitment. These all are the traits which are needed for successful women enterprises. Women have full freedom to work and prosper. CONCLUSION: Women play an imperative role in making a nation progressive and guide. Ittowards development. They are essential possessions of a lively humanity require for national improve met, so if we have to see a bright future of women in our country, giving education to them must be a pre- occupation empowerment means moving from weak position to execute a power. The education of women is the most powerful tool to change the position of society. Education also brings a reduction in inequalities and functions as means of improving their status with within the families. To encourage the educations of women at all levels and for delusion of gender bias in providing knowledge and education, established schools, colleges, and universities even exclusively for women in the state the education develops the idea of participations in governments, panchayats, public matters etc. for eliminations of gender discrimination. BIBLIOGRAPHY: 1) Sughuna M (2011) : Education and women empowerment in India, International Journal of Multidisciplinary research are. VOL. 1. Issue.8 2) Shindu J (2012) :Women’s empowerments through education. Abhinav Journal, Vol.1.Issues-11.p.3 3) Mahaling K (2014) :Women’s empowerments through Panchayat Raj Institutions. Indian journal of research Vol.3 issue-3. 4) Khalil (2010) : Role of women in Development, working model paper from online journal. 5) RajvanshiAnuja (2017) : Women entrepreneurs in India : Challenges and Opportunity, IOSR. Vol.4. 6) ArakeriShanta (2013) : Women Entrepreneurship in India, International journal of management and social science. Vol.2

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 56 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 D. H. LAWRENCE’S SONS AND LOVERS: A PSYCHO-ANALYTICAL APPROACH.

Dr. Kishor K. Wagh Rajarshi Shahu Arts, Commerce & Science College, Pathri.

D.H. Lawrence is the most talked and most disputed novelist of the 20 th century. Lawrence's 'Sons and Lovers' is the well known examples of this century. The purpose of the research paper is to focus on the characters of this novels with the help of psycho-analytical approach. Man's character is revealed when he comes in contact of other man or women. His mental and physical changes interrelate while he is living in his house or society. For Lawrence himself the relation between man and woman was the most important problem of his age. The relationship depends upon their behaviors. Human beings have some born tendencies. These tendencies work together, when they are given an outlet. Sex is the vital factor. Sex has different fact in different situations. Two small children of a mother have jealousy for each other on the same ground. Freud declared sex to be the basic human instinct. Lawrence's novels show the emotional turmoil and happiness that accompany the fulfillment of desire and sexual love between a man and a woman. There is also a running battle between man and woman before they accept each other's otherness. They find their fulfillment and development to their utmost level in a perfect sex circuit and a sex union, based upon greater hope of constructive and creative activity. The very basic purpose of this research paper is to know how sex, love and life are depicted in D.H. Lawrence works. Each of them is based on psychological and metaphysical theories. Different sexes cause certain psychological problem that results human imbalance and inconsistent human behaviour. To clarify the abnormal behaviour of different sexes in the novel is the sole aim of this Research paper . The modern novelist has been greatly influenced by Bergson's Theory of Time. He divides it into Inner Time or Psychological Time and Clock Time. It helps to study human consciousness and discovers that there are layers within layers in it. Sex is the root cause as D.H. Lawrence shows that the flesh is wiser than the intellect. Sex outside marriage and sex within it, is the common theme. When two sexes come together, they attract each other. They also hate each other. To achieve love, man has to form a good relation with other sex. The sex battle is fought because of money and status. The battle is also based on misunderstanding. If there is a battle between sexes, it is a battle which the male always wants to win.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 57 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

The contemporary novelists are engaged with psychological theories propounded by Freud and Havelock Ellis. A new biological method is also brought into practice. The novels Sons and Lovers is based on these theories. D.H. Lawrence's main contribution to the English novel can be measured in terms of intensification of inner life rendering to emotional flow. He is a pioneer of such novel before James Joyce and Dorothy Richardson. Aristotle, the Greek thinker also gave importance to such relationship between character and the action. This can be studied fully using these methods in detail. PSYCHOANALYTICAL CRITICISM: Sigmund Freud, an Austrian psychiatrist, is the first to develop the techniques of psychoanalysis. To him the impulses to avoid all un pleasure, governs all psychic activity and all other activities are prompted by wish for pleasure. This is what he calls the Pleasure Principal . (N.Krishnaswa:, 2001. p. 48).That's why, he is not the first to talk about Human Mind, Repression, and DreamTheories and so on, but he is the first to put all these things in a scientific manner and that's why critics called him the Father of Psychoanalysis in modern times. Freud tried to sort such cases putting more stress on the instinct of sex which he later called as libidinal forces or libidinal desires. He stressed lot on the instinct of sex and its repression stored in the unconscious, in turn it cause neurosis and imbalanced behavior. FREUDIAN CONCEPT OF HUMAN MIND: Psycho-analysis itself is a form of the therapy which aims to cure mental disorder by investigating the reaction conscious and unconscious. According to Freud, the intern's religious experience or noble deeds may be sublimated expression of the repressed sexual urges of the unconscious. The super –Ego in Freud represents the conscious. The unconscious, says Freud, is the infantile mental life. (Singh Hukum: 1989. P. 43). All of his work depends upon the notion of the 'unconscious', which is the part of the mind beyond consciousness which nevertheless has a strong influence upon individual’saction. Freudian psychoanalytic theories help to study Shakespeare's 'Hamlet'. Hamlet's father is murdered by his own uncle. Hamlet's uncle who then marries Hamlet's mother. The ghost of father appears to Hamlet and tells him to revenge the murder by killing his uncle. But Hamlet makes delay. Hamlet cannot revenge this crime because he is guilty and commit the same crime himself. He has an Oedipus complex that is a repressed desire for his own mother, Freud in the interpretation of Dreams(1909) says that Hamlet is unable to take revenge on the man who shows him the repressed wishes of his own childhood.Inthe Dream, Freud, said that it is the mind's reaction in the sleep to the experience of the previous day.(Singh Hukum: 1989. p.44).

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 58 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

FREUDIAN TOUCH IN HIS NOVELS: This is not crystal clear that Lawrence has read something of Freud and his books before writing Sons and Lover but later we find him in discussion with Frieda about Freud's contribution to modern thought. Most of the physiological proceedings and the human psyche revealed in his novels are closed to Freud's ideas related to instincts of sex as the dominant factors and its repression causing neurosis with some exceptional contradictions. In his essay Fantasia of the Unconscious Lawrence has explained that a novel must be pure passionate experience. The same is made clear in a letter to his friend Earnest Coolings where he talks of Religion of blood. In this letter Lawrence has stated. My own great religion is a belief in the blood.The flesh, as being wiser then the intellect we can go wrong in our minds. But what our blood feels and believes and says is always true. The intellect is only a beat and bridle. All I want is too answer my blood direct without dribbling intervention of miner of moral or what not. (Moore: 1951. P.187) WHAT IS PSYCHO- ANALYSIS? The Concise Oxford Dictionary defines psychoanalysis as a form of therapy which aims to care mental disorders 'by investigating the interaction of conscious and unconscious element in the mind.' The definition clearly makes a structural distinction between matter body and mind.Sigmund Freud, 1856-1939 an Austrian psychoanalyst is the first to develop the techniques of psychoanalysis and his ideas in turn have greatly influence various disciplines. According to Freud the impulse to avoid all unpleasure i.e. to increase pleasure governs all psychic activity and all other activities are prompted by this wish for pleasure. This is what he calls Pleasure principle. He makes a distinction among the terms conscious, unconscious, and pre conscious.The unconscious a crucial motion in Freudiantheory, is a primary process that seeks immediate gratification. This could be through, sometimes even hallucination, but the end results is always disillusionment and unpleasure.The unconscious is driven by the Id which operates at the bracket of the Pleasure Principle and is linked to creative thought. (Krishnaswamy, Varghes, Mishra: 2001. P:50). Sigmund Freud's book, The Interpretation of Dream 1900, which described a discovery that would become the centerpiece of a new discipline called psychoanalysis. His discovery was that the human minds dimension that is only partially accessible to consciousness and only through the indirect means such as dreams or neurotic symptoms.The unconscious as he called it is a repository of repressed desires feelings memories and instinctual drives many of which according to Freud have to do with sexuality and violence. Freud realized that the unconscious often expresses itself in the form of dreams. Freud insisted that sexuality was evident throughout life from childhood on. (At the core of Freud's sexual theory it is calledOedipus complex.)All male children, Freud urged,

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 59 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 experience an early attachment to the mother that is sexual in nature similarly the female child experienced an early desire for the father which takes the form of a simultaneous desire to be her mother. In Sons and Lovers , Walter Morel is smart and young. He is full of color and animation. His physical appearance attracted Gertrude when she met him for the first time. Mrs. Morel is short stature, with a delicate body. Her hair is bright as gold. She has blue eyes and a broad brow. When she was nineteen, she was courted by a young man. John Field. Paul meets Miriam when they are still quite young. Miriam is romantic, religious possessive and sexually inhibited. In the second phase of their relationship. Paul initiates Miriam into sexual life. Clara is all fire and passion. Her body exudes sexuality. Paul is just swept off by her physical charm. His relationship with Clara has grey eyes, a skin life white honey. Paul felt comfortable with her because she was married and possessed. The trust of experience Paul went off almost straight to Clara, his Queen of Sheba. He touched her and tried to smooth her dress on her breast which made both of turn aflame with blushes. When Mrs. Radford had gone to sleep, Paul embraced passionately the naked body of Clara as she warmed herself on the heart. Clara is a mother figure who gives her body to him to satisfy his physical needs. The woman characters sound more like an eroticist. Lawrence's solemnity about sex is very masculine. Lawrence in his Foreword to Sons and Lover wrote that man acquired the knowledge of the Unknowable or god in the flesh in woman, and a woman sought and attained her fulfillment through the deep sensual love. She expected her husband to respond to her vitally in sex in order to establish dynamic rapport, which could be the basis of muted satisfaction and nourishment, renewal and reintegration. 'Sons and Lovers' is the first Freudian novel in English. It presents the mother fixation, according to the psychological scheme. Paul Morel is a classic instance of Oedipus fixation. Relationship between people remains to be the main theme of Lawrence's all novels. Novels to him were all Passionate experience. His creative genius is found in his novels. IT'S APPLICATION TO SONS AND LOVERS: D.H. Lawrence is one of the great exponents of the psychological novel. His Sons and Lovers is the first significant novel of psychological analysis in the 20 th century. Lawrence believed in the law of polarity. If two characters coming in contact with each other in any form of matured relationship can achieve polarization, they can achieve happiness. Lawrence does not deny the conflict. In' Sons and Lovers Her middle class values are very trivial and hollow in themselves and make her contemptuous of her husband.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 60 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

Her love of religion, philosophy and politics is only an accessory to her ambition of attaining social recognition. Walter's vitality and zest for life that had initially attracted her to him despite of his being only a miner, fail to keep her satisfied for a long. She tries to reform him according to her own new notion of respectability and thus threatens his identity. Walter who at one time is full of Colour and animation' soon begins to lose the natural exuberance of his spirit. The life force in him was all "Passionate experience". His creative genius is found in this novel. Walter who at one time is full of ' Colour and animation' soon beings to lose the natural exuberance of his spirit. The life force in him dwindles fast and he is ruthlessly driven on to a path of disintegration and dissipation. As Lawrence puts it, She could not be content with the little that he might be she would have him the much that he ought to be so, in seeking to make him noble than he could be she destroyed him. (Lawrence D.H.:, P. 60). The mutual, in compatibility of Mrs. Morel and her husband not only destroys the prospects of their personal happiness but also vitiates the lives even of their children. They come to despise their father and develop an unhealthy attachment with their mother. Mrs. Morel, too frustrated in her married life makes husband substitutes of her sons. She is jealous of the girls that come to see William.She makes no attempt to hide her hostility towards Gyp thegirl with whom William gets infatuated in London. Her open condemnation of Gyp makes William feel guilty of his love. He suffers from an acute mental conflict but this is a conflict that can not be resolved. He has developed such a relation with his mother that it can neither release him nor offer him any emotional fulfillment. He gets weary of the world and ultimately dies.Paul experiences no better a fate than William. He gets friendly with the romantic and ambitious Miriam. But Miriam is as desirous of having a complete hold on Paul as his mother. She too fails to achieve polarization. The worst part of her domineering tendencies is that on account of her extreme religiosity and her sexual inhabitudes; she lacks the capacity to offer anything in return. Paul too seeks both intellectual inspiration and physical gratification from Miriam but on account of the strong mother pull, is incapable of arousing Miriam. Clara being all fresh and no intellect make no demands to exercises a hold on Paul's soul. She can satisfy his passion without threatening his identity. She offers no rivalry to Mrs. Morel and is therefore more acceptable to her. For a while Paul and Clara appear to be perfectly happy together. But even this happiness proves to be deceptive. Clara is intellectually so deficient that she can not keep Paul's soul steady for a long time. Paul too lacks the pure animality of Baxter. He feels satisfied by Clara as inordinate demands for love making. So the two are soon tired of each other. Sons and Lovers is a graphic way of showing how two persons Mrs. Morel and her husband Walter can live together and yet be as far apart. The reason for this occurrence is that they had denied

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 61 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 each other in life. Sons and Lovers depicts for the most part the conflict between husband and wife. Terrible in its concentration and expenditure of energy. In Sons and Lovers Paul is devoted to his mother. His soul seemed always attentive to her and the deepest of his love belong as to his mother. She is the strongest influence Julian Monynahan remarks that Sons and Lovers present the mother fixation. Paul could not face his mother he was urged on to life by the reciprocal love of his mother on attaining to manhood he could not love any woman in the normal adult manner, the physical contact with a woman caused a terrible split and conflict in him. Both Paul and Miriam struggled to liberate themselves from inhibitions of mother and purity holds, but they were unable to do. CONCLUSION Lawrence's novel Sons and lovers is based on sex. This novel is being studied by using descriptive and psychoanalytical method. Different sexes cause certain psychoanalytical problems that result human imbalance and inconsistent human behavior. The characters in this novel reveals the real cause of sex. D.H. Lawrence believed in blood consciousness. He was against intellect. He wanted to realize life through his physical sensation. He gave important to instincts. He hates philosophies that clog the free play of the impulses, Lawrence was an impulsive man. In Sons and Lovers Clara Dawes loves Paul sexually. The love she offers is a non human love. She is separated from her husband, Baxter Dawes. She is a woman of considerable physical appeal. She has a skin white as honey. Paul is attracted by the skin. She also hates men. She is neither sensitive nor intellectual. She realized that Paul needs passion which Miriam could not give. But she gets tired of Paul. Since Lawrence wants to understand life through instinct and not though reason so his primary concern is with the emotion of his character. His men and women cease to be men and women in flesh. There are number of views and impressive regarding the element of conflict in the novel. There is the problem of establishing new relation or the readjustment of the old one between men and women. These relations make conflict. Arnold Kettle says that Lawrence sees human relationships essentially in terms of a conflict. Brain and body or spirit and flesh are such factors that come in the conflict. REFERENCES: 1. Krishnaswamy, N. Pleasure principle, Sahitya Academy: New Delhi, 2001. P. 48. 2. Singh, Hukum. D.H. Lawrence: Sex love and life. Kanpur: AradhanaBorhters, 1889. P. 44. 3. Moore. T. Harry.: The collected letters of D.H. Lawrence . 1998. P. 187. 4. Krishnaswamy, Varghes, Mishra: 2001.P:50. 5. Lawrence, D.H. Sons and Lovers. New York: Batan Books, 1985.P.60. SOURCES: 1. Lawrence, D.H. Sons and Lovers. New York: Batan Books, 1985. 2. Paul,Rajendra. D.H. Lawrence's 'Sons and Lovers' . New Delhi: Rama Brothers India Pvt. Ltd., 2004.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 62 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 AREA OF GENRAL LAND USE PARNER TAHSIL

Sunita R. Jadhav Department of Geography, Arts, Commerce & Science College Alkuti 414305

ABSTRACT : Agriculture is the main occupation of this region the most commonly grown crop is Bajara, Wheat, Jawar, Maize, Vegetable, Pulses, foder crops, Oil seeds, Sugar Cane & Fruits Etc. The study area show low rainfall with high varidity, Average rainfall in the district 600 to 700 mm Ahmednagar district. The District has an area of 17412 sq.kms while the area of the district accounts for 5.5 present of the total area of the state. The district is first in the since of area. The district is named after the town Ahmednagar. Ahmed Nizam shah. The founder of the Zizam Dynasty. KEY WORDS : Agricultural Land Use, Crop. INTRODUCTION : The Study of crop combination region constitute an important aspect of agricultural geography as it provides a good basis agricultural regionalization use of land is an important factor for planning process because of the predetermined nature of land resource in Ahmednagar district covered an area of about three fifth area under plough in Kharif (62 percent to net sown area) and less than two fifth was under Rabbi (38 Percent to net sown area) season in the Ahmednagar district Ahmednagar district experience two agriculturist season kharif and rabbi kharif season starts from June first week to ends of October month. In this season, soyabean, bajara, maize, vegetables like tomato, onion, green peas, Rabbi season starts from October and ends in march the major crops in this season are jawar, wheat, gram, onion, sugar cane etc. while summer crops ie. Maize, groundnut fruits and vegetables are grown in irrigate parts of the district. STUDY AREA : Ahmednagar is the largest district of Maharashtra state with geographical area of 17418 km Ahmednagar is centrally located in western Maharashtra. The Ahmednagar district is laid between 18.2” to 19.9” north latitude and 73.9” to 75.5”East longitude and is bounced on the north by nasik district on the north east by Aurangabad district in the east by beed and osmanabad on the south by solapur and in the south west by solapur and in the south west by Thane and pune district Ahmednagar district covers an area of 17048:00 sq.km. according to physiographical set up study region and Harishchandragad , plateau and plains drained by Bhima and Godavari rivers average rain fall receives 575.8 mm The Mean daily maximum temperature is 40 degree centigrade and daily minimum temperature is 11.7 degree centigrade. The black soil medium black soil. Red soil, gray soil appear in Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 63 Worldwi de International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 study region, The major crops namely, jawar, wheat , Bajra, Sugar cane, maize, Gram, Onion, Oil seeds and vegetables crops are cultivated in study region METHODOLOGY : Collection of secondary data – Agricultural Paramiles district statistical abstracts district planning map district resources map, villag e level amenities and facilities data to be collected for sample village canals water rotation data for the analysis of water distribution system questionnaire survey discussion with local peoples India Map:

Maharashtra Map:

Ahmednagar District:

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 64 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

Parner Tehsil :

RESULT AND DISCUSSION: Parner Tehsil is an important region in agricultural practice. The crop viz, Jawar, Bajara, Maize, Vegetable, Pulses, Fodder, crops, oil Seeds, Sugar Cane and fruits were cultivated in the tehsil. The variations in areal extent under these crops were mostly depends on adoption of improved varieties of seeds for sowing local environment and traditional approach of farmers in the area under review besides these soil types and rainfall influencing on the crop cultivation and cropping pattern. 1) BAJARA : Bajara is the Kharif crop in Parner Tehsil the average annual rainfall amount and soil types in the tehsil support the cultivation of Bajara in every village SPATIAL DISTRIBUTION : 1) Bajara is successfully grown is parner tehsil 2) Land occupying between 20 to 40 percent to net sown area 2) JAWAR : Jawar is the principal crop in Kharif and rabbi season. The average annual rainfall amount and soil types in the parner tehsil support the cultivation of Jawar in every village in the tehsil

SPATIAL DISTRIBUTION:

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 65 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

The area of Jawar more than 10 percent land to net sown area. 3) Sugarcane: Sugarcane is one of the important cash crops of the parner tehsil. The crop is cultivated in all village of the tehsil. Spatial Distribution: 1) Sugarcane is successfully grown in the parner tehsil. The crop is grown on heavy black soils. With irrigation facilities. 2) Less than 5 percent land to net sown area under sugarcane is found in parner tehsil 4) Wheat : Wheat is rabbi season crop in tehsil the crop is grown on heavy black soils with well irrigation facilities Spatial Distribution: 1) The area of wheat more less than 05 percent land to net sown area in parner tehsil. 5) Pulses : The Chief pulses grown in the parner tehsil are mug, Tur, green peas , val, also grown on a small scale. Spatial Distribution: 1) 5 to 10 percent land under pulses is found in parner tehsil. 6) Oil Seeds : Sunflower, Soyabean , Groundnut, Kardai, Til, Karal etc. oil seeds are produced in the tehsil. Spatial Distribution: 1) 5 to 10 percent land under oil seeds is found in parner tehsil. 7) Vegetables : The main vegetables grown in the district are cabbage, tomato, brinjal , onion, green peas,orange, pomegranate ect. The distribution of fruits and vegetables are influenced by transport. Market centers and irrigation. Spatial Distribution: 1) Less than 5 percent land under vegetables is found parner tehsil pomegranate, orange, tomato, onion, green peas. Area of Genral Land use Parner Tahsil. Type of Land Area in km2 Area% Agriculture 1,477.63 76.55 % Forest 187.92 9.74 % Other 264.73 13.71% Total 1,930.28 100.00% The table Show the Crop Combination in Parner Circle of Parner Tahsil. Table 1: Crop Combination.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 66 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

Sr.No Village Name Crop Crop Combination 1 Nighoj 02 Sugarcane Onion 2 Jamgoan 04 Onion Fodd Crops 3 Hivare Korda 04 Onion Fodd Crop 4 Sawargaon 04 Onion Fodd Crop 5 Devibhoyare 04 Sugarcane Fodd Crop 6 Parner 04 Onion Fodd Crop 7 PimpalgaonRotha 04 Fodd Crop 8 Karegaon 04 Fodd Crop 9 Pimpri Jalsen 04 Onion Fodd Crop 10 Takali Dhokeshwar 04 Onion Fodd Crop 11 Ralegan Siddhi 04 Sugarcane Fodd Crop 12 Karjule Hareshwar 04 Sugarcane Fodd Crop 13 Kalewadi 04 Fodd Crop 14 Randhe 04 Onion Fodd Crop 15 Darodi 04 Onion Fodd Crop 16 Lonimavala 04 Onion Fodd Crop 17 Babulwade 04 Onion Fodd Crop 18 Alkuti 04 Onion Fodd Crop 19 Walavane 04 Fodd Crop 20 Supe 04 Fodd Crop 21 Hanga 04 Fodd Crop 22 Shirapur 02 Sugarcane Fruits 23 Panoli 04 Fodd Crop 24 RuiChhtrapati 04 Fodd Crop CONCLUSION AND SUGGESTION: Alkuti, Vadzire, Lonimawala. Randhe No.1 village are the fruit areas of parner circle. The following crops region has found in study area include jawar, bajara, vegetables, oil seeds, sugarcane etc. REFERENCES: 1) Majid Husain (1996) “Systematic Agricultural Geography ” Represented 2004, Rawat Publication, Jaipur and New Delhi, PP.217,218. 2) Weavre J.C.(1974) “ Crop Combination regions in the middle west “ The Geographical Review 44(1954) PP. 3) Socio – Economic abstract of Ahmednagar district (2011) PP-1-2. 4) Singh J.(1974) “ An agricultural atlas as India a geographical analysis, Kurukshetra , Vishal Publication, P-299 5) Masjid Husain (2007) Systematic Agricultural Geography, Rawat Publication, Jaipur (P.P.220-22)

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 67 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 “SCREENING THE EFFECT OF LEAF EXTRACT OF DATURA METEL ON LEAF SPOT OF TURMERIC CAUSED BY COLLETOTRICHUM CAPSICA.”

Dhole A. C. Shree Kumarswami College, Ausa Dept of Botany.

ABSTRACT: The medicinal plant Datura metel belonging to family Solanaceae screened for its antifungal activity against pathogen Colletotrichum capsica. The significant inhibition at 2.5% concentration recorded by poisoned food technique. ••• KEYWORDS: Colletotrichum capsica, Leaf extract of datura metel, curcuma longa. ••• INTRODUCTION: Turmeric is one of the most important spice crops grown in India. Is is a major cash crop due to its multidimensional use. Turmeric has medicinal properties like stomatic, carminative, tonic, blood purifier vermicide and antiseptic. Turmeric has major role in cosmetic and skin diseases also. Recent medical research demonstrations reported that turmeric possesses anticarcinogenic, anticoagulant, antimutagenic and antioxidative properties. Leaf spot of turmeric caused by Colletotrichum capsica is one of the worst pathogens which shows the effect on quantitative and qualitative production of turmeric. The fungicides used to control the fungal pathogens are hazardous to the environment and there is possibility of passing toxicity into the growing plants and finally into food chain. Therefore, present investigation has been carried out in relation to efficacy of datura metel against Colletotrichum capsici. ••• Materials & Methods: First of all, the infected leaves of leaf spot of turmeric were collected.Isolation, purification & identification of the pathogen was done. The leaves of datura metel were collected and washed by using sterilized distilled water for three times. The leaves were crushed by 10% alcohol with the help of motor and pastel.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 68 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

The extract was filtered with musclin cloth. The plant Leaf extract was added in 100 ml of 10% alcohol & the required concentration of plant extract was obtained by adding 1.0, 1.5, 2.0, 2.5, 3.0, 3.5 ml in 100 ml of warm media. The media were poured in sterilized Petri plates. These plates were inoculated by 5 mm disc of Colletotrichum capsica in the centre of czapek-done agar medium. The linear growth was measured in mm (Biswas et al.1995). ••• Results and discussion: The effect of leaf extract of Datura metel was observed. The results are depicted in table N0.1. Table: Effect of Datura metel L on mycelial growth of Colletotrichumcapsica Conc. Mycelial growth(mm) (ug/ml) Incubation period (Days) 1 2 3 4 5 6 7 8 1.0 11.00 15.00 19.33 23.00 27.66 30.00 34.66 40.00 1.5 0.00 8.33 10.66 14.33 16.00 18.66 20.00 22.00 2.0 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 8.00 2.5 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Control 14.00 18.33 24.66 28.00 35.00 48.33 61.00 75.00 S.E 3.098 3.763 4.990 5.765 7.101 9.226 11.504 13.356 C.D at 20.156 24.482 32.404 35.504 66.222 74.838 76.197 86.890 P=0.01 C.D at 12.181 14.795 19.619 22.665 27.919 36.274 45.228 52.511 P=0.05 Photo:

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 69 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 Graph:

From the result it is clear that as the concentration of Datura metel increases there was decrease in mycelial growth was 75mm on 8 th day of incubation. Mycelial growth decreases at higher concentration and incubation period. The mycelial growth at 1.0% was 38.00 mm, at 1.5% , 20.00 mm at 2.0% 8.00 mm at 2.5%0.00 mm, 8 mm on 8 th day of incubation. The maximum inhibition was at 2.5% concentration of Datura metel. REFERENCES: 1. Avdhvesh Narain & satapathy, J.N. (1976).Antifungal characteristics of vinca rosea extracts. Indian phytopath.300:36-40. 2. Bansal R.K. and Gupta.R.K.(2000).Evaluation of plant extracts against fusarium oxysporum, wilt pathogen of fenugreek. Indian phytopathol.35(1):107-108. 3. Biswas subruta,Das, N.K.,Quadri,S.M.H & sarechandra,B(1995. Evaluating different plant extracts against three major diseases of mulberry.J.Indian phytopath.48(3):283.342-346.\ 4. Harshab T.S(2014) Antifungal activity of leaf extract of three citrus species against Colletotrichum cspsici.J.Pharma & sci.Innvo.Research paper,369-370. 5. Purnima Dargan & Saxena, s.k.(2002).Effect of plant extract of klithania somnifera on fruit rot of tomato caused by Aspergillus niger in presence of Drosophila busckii.Indian phytopath.5(1):112-113 6. Srivastava,A.K and Biharilal (1997). Studies on biofungicidal properties of leaf extract of some plants. Indian phytopath.50(3):408-411.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 70 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 IMPACT OF SYNTHETIC PYRETHROID ON DNA, RNA,AND DNA/RNA RATIO ON FRESHWATER FISH CHANNA PUNCTATUS

Dr. U. P. Lande Assistant Professor, Department of Zoolgy, Shri Shivaji College of Arts, Commerce & Science, Akola, (M.S.), India

ABSTRACT: In the present investigation an attempt was made to evaluate the impact of sub lethal concentration of pyrethroid exposed to freshwater fish. The DNA, RNA and RNA/DNA ratio were estimated in kidney and brain of freshwater fish Channa punctatus . The sub lethal concentration of pyrethroid (0.00078 µl/lit) for 24, 48, 72 and 96 hours of different time intervals. The concentration of pyrethroid showed reduced level of DNA content 0.22, 0.27, 0.23, 0.25 in control whereas 0.25, 0.23, 0.22, 0.28 was observed in experimental. RNA content 0.001, 0.001, 0001, 0.002 in control and 0.0018, 0.0017, 0.0015, 0.0012 in experimental. While the DNA / RNA ratio significantly changed 0.0071, 0.0070, 0.0074, 0.0041 respectively at the different periods as compared with control of the experimental in Channa punctatus . KEY WORDS: Channa punctatus, Pyrethroid, DNA, Kidney, RNA INTRODUCTION: Environmental problem in the developing world is clearly linked to imbalanced ecosystem. Environmental contamination by pesticides has been documented in both biotic and abiotic components. Pollution is impairment of quality of some part of environment by addition of the harmful impurities. There are many reasons for environmental pollution. The industrial waste materials discharged in river water contains waste material, due to which water gets highly polluted or contaminated. In industrial waste many harmful subjects are preset, which cannot destroy, means some subjects are non-degredable and some reacts with water and forms poisonous substances which results in pollution of water. The increased use of the insecticides in agriculture has contributed to the improvement of agriculture production. However, many adverse effects have been recognized. The mode of action of these compounds has been subjected to intensive study The pollution of environment due to use of pesticides have become an increasing problem over the last century with the development of industry agriculture and increase in population. The random use of different pesticides often causes lot of damage on non- target organism. Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 71 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

Modern agricultural pesticides undoubtedly contributed to increase crop yield but also produce widespread pollution of the natural environment with damage to inland fisheries (Johnson 1968). Environmental problem in the developing world is clearly linked to unbalanced ecosystem. The random use of the different pesticides often caused lot of the damage on non-target organism. Organophosphate pesticide constitutes a large proportion of total synthetic chemical employed for the control of pests in the field of the agriculture, veterinary pesticides, and public health. Pyrethroid insecticides shows their toxic effect by inhibiting impulse transmission Caside et al; (1983) most studies carried out with pyrethroid deals with its acute toxicity rather than biochemical effect (Reddy and Yellema 1991). In invertbrates and vertebrates, pyrethroid acts mainly on the nervous system pyrethroid affected to both a stomach poison and contact insecticide (Jin 1998). The action is especially critical to fishes and aquatic insects where ATP are enzymes provides the energy necessary to active transport and are very important at site of oxygen exchange. Synthetic pyrethroids are extremely effective against insects but are relatively safe to mammals and birds. One potential problem of pyrethroid is the extrem toxicity to aquatic organisms which will produce toxic effects. Sieghfried also suggested that aquatic insects show higher susceptibility to the pyrethroid than terrestrial insects because of lower level of expore to lipophilic compounds in the aquatic environment which leads to lower potential to detoxify lipohilic xenobioties such as insecticides. The synthetic pyrethorid a new class of agricultural insecticides has emerged as a complement to organophasphate and other type of pesticides. Therefore it was considered to analyse the effect of pyrethroid on DNA, RNA, RNA/ DNA Ratio in muscles of a freshwater fish Channa punctatus. Materials and Methods: The experimental fish Channa punctatus were collected from Sonala Dam around Sonala village and local market. The fishes were measuring 12-13 cm in length and about 13-25 gm in weight. The fish were brought to the laboratory in polythene bags containing aerated water and acclimatizing in glass aquaria in the laboratory conditions for about a week. During this period fish were fed on commercially available food for experimental purpose the pesticide mixture was prepared by dissolving enough pesticide in 100ml of water. A calculated quantity of stalk solution was added to fresh water in the industrial aquarium. Fishes were divided into two groups control and experimental. The fish were acclimatizing for a week according to APHA (AWWA/WPCA, 1998) standard method. The tap water was used as experimental medium for holding different test. The test fish was fed on food available in the market

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 72 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 excess food and fecal matter were removed from the glass, aquaria ones in a day or thrice at least in week the test fish was handled carefully so that the stress was minimum. For toxicity evaluation synthetic pyrethroid was selected. These synthetic pyrethroid was cypermethrin. The cypermethrin is alternative for oganophosphate and organachlorine. The insecticide diluted in laboratory tap water.The LC 50 of cypermethrin is 0.0007 ul/ltr for 96 hours was determined to decide its sub lethal concentration for experimentation. Control and experimental groups of fishes were scarified after 24 hr. of 96 hrs. The pesticides used in present works.Brain and kidney were removes and washed in saline and deep frozen.A 10% homogenate was prepared in buffered saline (0.15 mol/l Nacl and 0.15 mol/l sodium citrate, pH (7.0). Homogenate was centrifuged at 8,000 rpm for 15 minute and resulting supernatant was taken for estimation of macromolecular constituents. DNA and RNA were estimated by diphenylamine and orcinol method respectively (Schneider, 1957). Absorbance was recorded at 595, 665 and 660 nm for DNA, RNA respectively. RESULT AND DISCUSSION: In the present study observed that when the freshwater fish Channa punctatus exposed to sub lethal concentration of cypermethrin showed a significant observation, of biochemical such as DNA, RNA and RNA/DNA ratio. Pyrethroid a, cypermethrin was treated with freshwater fish Channa punctuates for toxicity evaluation the freshwater fish Channa punctatus exposed to sublethal concentration of cypermethrin showed histological alternation in the DNA and RNA ratio. Pyretheroids are not well known for their toxic action in animals therefore repeated administrations of subtethal and lethal doses of cypermethrin were found to be induced behavior tolerance in the aquatic animals. Sublethal concentration of the cypermethrin increased the mucus secretion, fast movement and it is believed that the behavioural changes are the most sensitive measure of the neurotoxicity. The fish Channa punctatus exposed to the cypermethrin showed irregular and erratic swimming, and slow movement of fishes. It is also losing their swimming balance and showed irregular movements. The body colour of fishes gets whitish due to sublethal concentration of the cypermethrin. DNA : In the present investigation the freshwater fish Channa punctatus exposed to sub lethal concentration of cypermethrin observed in muscle that, the DNA content were (0.22, 0.27, 0.23, 0.25) in control whereas (0.25, 0.23, 0.22, 0.28) which are decreasing in order observed in

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 73 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 experimental (Table -1). The result showed that all the values of DNA contain showed decreasing tread. RNA : In the present investigation the fresh water fish Channa punctatus exposed to the sub lethal concentration of cypermethrin and observed in muscle of fish 0.001, 0.001, 0001, 0.002 in control and 0.0018, 0.0017,0.0015, 0.0012 RNA contains of experimental values of the fish Channa punctatus showed decreasing trend. DNA / RNA Ratio : While the DNA / RNA ratio significantly changed (0.0071, 0.0070, 0.0074, 0.0041) respectively at the different periods as compared with control of the experimental in Channa punctatus . In this study it is observed that when freshwater fish Channa punctatus is exposed to sub lethal concentration of the pyretheroids showed a significant decreased in level of DNA, RNA, while DNA/RNA ratio significantly changed From the above result it is noticed the that effect of sub lethal concentration affected the DNA, RNA and RNA/DNA ratio. Hrs. Control DNA Control RNA RNA/DNA RNA/DNA (DNA) (Expt) (RNA) (Expt.) Contra (Expt.) 24 0.2278 0.2517 0.0012 0.0018 0.0052 0.0071 + 0.0181 + 0.0065 + 0.0027 + 0.0308 + 0.0013 + 0.0014 48 0.2755 0.2398 0.0018 0.0017 0.0065 0.0070 + 0.022 + 0.0053 + 0.003 + 0.044 + 0.0015 + 0.0012 72 0.2517 0.2878 0.0020 0.0012 0.0079 0.0041 + 0.025 + 0.0297 + 0.004 + 0.0019 + 0.0012 + 0.0018 96 0.2398 0.2278 0.0019 0.0015 0.0079 0.0065 + 0.020 + 0.0321 + 0.003 + 0.0046 + 0.0012 + 0.0016 CONCLUSION: The purpose of present study was to investigation on different aspect of fish Channa punctatus. The LC50 values of cypermethrin 0.0007 / at 24, 48, 72, hrs. were determined. The DNA, RNA and DNA/RNA ratio from muscle of fish Channa punctatus was determined. The results showed that effect of sublethal concentration affected the DNA, RNA and RNA/DNA ratio, so very lower concentration may affect fishes. Therefore, prevention must be taken to save the aquatic environment and health of fish from pesticides in toxification.

REFERENCES : 1. APHA/AWWA (1998), standard method for examination of toxicity of cypermethrin on fishes, 20 th Edition, APHA, Washington. 2. Bradhury SP, Coast JR, and Mckim JM, (1986): Toxicokinetic of fenvelate in rainbow frout ( Salmo gairdnen ) Environ. Toxicol Chem, B-555-567. 3. Bradhury SP, Mckim JM and Coat TR. 1987 Physiological response of rainbow trout (Salman gairneri) to acute fevalerate intoxfication, Pestic Biochem, Physio . 27 : 275-288.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 74 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

4. Bradhury SP and Loats IR (1989) : Toxological and toxicodynamia of pyrethroids inseaticides in fish Environ. Toxinal Chem . 8: 373-386. 5. Erkman, B.M. Caliskan & S.Y. Yerli 2000 : Histological effect of cypermethrin on gill of the lepistes retialtes vet. Hum Toxical 42 : 5-7. 6. Holbrook DJ (1980). Effect of toxicant on nudic acid, DNA and the protein meabolisam in : Introduct to biochemical toxicaloely (Eds. E. Hodgson, and E.E. Guthrei) Blackwal Sc. Publication, Oxford, 261-284. 7. Jaiswal, K. Sarojini R. and nagabhushnam R. (1991) Chonic effect of nepthelene in total protein, free amino acid, RNA and DNA in certain tissues of fresh water prawn . J. Environ, Bio . 2(1) 51-56. 8. Lowry MS and Sanero GN, 1990, Stavation effect on protein synthesis in red and white muscle of the barred sand bass, paralabox nebulifex Physiol, Zool 63, 630-648. 9. Schimmel S.C., Garnas RL, Partic JM and Moore JC 1963. Acute toxicity bioconcentration and persistence of AC 222, 705 benthiacrats and C. Chloropyrifus, fenvolterute, methyl and cypermethrin in environment J. Agric Food Chem . 31 : 104-113. 10. Tripathi G. 1992 Relative toxicity of aldrin, fenvalrate, capton and diazion to freshwater food fish charias, botatus, Biomed, Envio Sci . 5 : 33-38. 11. Tripathi G. Harsh and Verma (2001) Fenvtevale indued macromoleular changes in the catfish clarius batrechus Environ Bio. 23, 143-146. 12. Worthing CR and Walker SB 1987, The Pesticide nonual (8 th Ed.) The Lavenham Press Ltd., Lavaham, Great Britain, 851.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 75 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 HISTOLOGICAL MODULATIONS OBSERVED IN SOME SELECTED ORGANS OF THE FRESHWATER FISH OPHIOCEPHALUSPUNCTATU S EXPOSED TO CYPERMETHRIN Dr Shubhangi V. Gawande Assistant Professor, Department of Zoology, ShriShivaji College of Arts, Commerce and Science, Akola

INTRODUCTION: Modern civilization with its rapidly growing industrial units and population has led to an accelerated degradation of fresh water resources. Cypermethrin is synthetic parethyroid and potential insecticides derived from the flower heads chrysanthemum’ cineraride folium species (Casida 1980, 1982, Joy et al 1989, Radhaian and Rao, 1990) it is used to control many pest inducing lepidopteropests of cotton, fruit and vegetables crops and is available as an emusifiable concentrate or watt able powder. In the present study an attempt was made to evaluate the toxic effect of cypermethrin histological changes observed in the kidney and brain on a snake headed fish ChannaPunctatus . The pesticides reaching the aqueous food chain through bio –accumulation, bio- Concentration and bio accumulation, processes. Murthy, (1986). There is a approach in taking preventive measures to control entry of the pesticides, which enter air water, food, farm products including animal feeds (Somasundarametal, 1987, Menzer, 1991). In aquatic environment one of the most manifestation of the toxicities of chemical is over stimulation or depression of respiratory activity (Muirhead Thomson, 1970) the effect of toxicant on the respirations eg. Fish and invertebrates have received wide spread attention and were reviewed by Hughes (1976) and Hright (1978) MATERIALS AND MATERIALS: The experimental fish of ChannaPunctatus were collected from the local Wadalilake around

Amravati region and brought to the laboratory. They were washed with KMn0 4 solution to avoid dermal infection The fish were acclimatized to the laboratory condition for 15 days. During this period fish were fed on commercially available food for experimental purpose the pesticide mixture was prepared by dissolving sufficient amount of pesticides in 1000 ml of water. A calculated quantity of stock solution was added to the water in the experimental aquarium. CLASSIFICATION: Phylum – Chordata

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 76 Worldwi de International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

Group – Vertebrata Subphylum – Gnathostomata Series – Pisces Class – Actinopterygii Order – Ophiocephaliformis Genus – Ophiocephalus(Channa) Species – punctaus . ACCLIMATIZA TION METHODS : All fishes of average size that is (10 -13cm) and weight (13-25gm) were used. The fish were collected from Wadali Lake. The difference between largest on smallest specimens not more than (1 - 2 cm) length and weight (1-10 gm) when the fish are f irst brought in to the laboratory they were transferred to the glass aquarium and were inspected for any possible injury or infection : only the healthy fish were selected for experiment. The fish were acclimatizing for a week according to APHA (AWWA/GPC A, 1998) Standard method. The tap water was used as experimental medium for holding different tests. The test fish was fed on food available in the market excess food and fecal matter were removed from the glass, aquaria once in a day or thrice at least in weak the test fish was handle carefully so that the stress was minimum. The freshwater fish ChannaPunctatus exposed to sublethal concentration of synthetic pyrethroid a cypomethrin. The LC 50 values were calculated 0.00078 µl/lit at 96 hrs exposure period . OBERVATIONS AND RESULTS Histology of Controlled Brain : • The histology of brain showed normal configuration the neural cells were uniformly arranged. • The brain showed many neural bundles in between the neuronal cells of cerebrum many glial cells al so were seen. • Also pyramidal cells with binuclei and glial cells also observed.

PC – Pyramidal Cell N- Nuclei, NC – Neuronal Cell

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 77 Worldwi de International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

Histological changes in the Brain of freshwater fish Ophiocephaluspunctatus : • The sublethal concentration of cypermethrin exposed to freshwater fish Ophiocephaluspunctatus observed severe damaged in the brain cells. • The neuronal cells were disintegrated. • The break down of neural bundles were seen, neuronal degeneration and modera te spongiosis in the white matter, pyramidal cells, vacuolar, formation take place in Ophiocephaluspunctatus.

CONCLUSION: ó The brain of the freshwater fish Ophiocephaluspunctatus exposed to cypermethrin. The histological instigation of brain showed seve re damage in the brain cells. The neural cells were disintegrated. ó The break downof neural bundles were seen. And also the mild vacuolar changes with empty spaces appeared due to concentration. This is freanges in metabolism under environmental deterioration. ó Similarly the kidney of the fresh water fish Ophiocephaluspunctatus . The histological investigating of Kidney showed disruption of tubular organization. Thereafter degeneration of tubular epithelial cells and lymphocytic infiltration was evident. Th e fusion of villi rupture commonly observed. REFERENCES: 1. Ayoola*, S. O. and Ajani E. K. (2008) – Histopathalogical Effects of cypermethrin on Juvenile African Catfish (Clariasgariepinus ) Dep of wildlife and fish. Man. University of Ibadan. 2. Prashanth M. S. (2011) – Histophalogical Changes Observed in the Kidney of Freshwater fish, CirrhinusMarigala exposed to cypermcthrin Reo. Res. In Sci. and Tech. 3 (2) : 59 -69. 3. Pugazvendan S. R. et al (2009) -Effect ofMalathionTozicity in the Freshwater fish Ophiocep halusPunctatus- A Histological and Histochemical study, W. J. of fish and Marine Sciences 1 (3) : 218 -224. 4. Logonathan K. et al (2006) – Zinc induced histological Changes in brain and liver of Labeorohita, Envibio . 5. Omitoyin, B. O. Ajani, E. K. and Fajim i, A. O. (2006) - Toxicity Gramaxone (Paraquat) to Juvenile African (Catfish, Clariasgariepinus (Burachell, 1822). American Eurasian, J. Agricand Environ Sci, 1 (1), 26 -30.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 78 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 CHILD SOCIAL DEVELOPMENT AND THEIRLEARNING RESOURCES

Dr. Vijay M. Gawande Assistant Professor, Smt. Savitabai U. Deshmukh College, Digras

INTRODUCTION: Science as we know it today expanded during the nineteenth century. Before then most conceptsabout children were derived from religious teaching. Little thought was expended on wondering whychildren behaved in a certain way, much more went on working out ways of disciplining them andmouldingtheir character. The paper Children’s early learning and development sets out the theory and research underpinning children’s early learning and development behind the Framework for Early Learning 1. The paper essentially responds to the question - how should we envision and understand the child as a young learner? The paper begins by outlining the context for early childhood care and education in Ireland by referring to our economic and social climate, the increasingly multicultural nature of society and relevant legislation and policy. Drawing on centuries of research, the modern day view of the child is one of him/her being a competent learner, capable of making choices and decisions; a young citizen and participator in many contexts (family, early childhood setting, community, and society); actively learning in reciprocal relations with adults and other children. This new construction of childhood is oriented towards the child’s present rather than his/her future. Building on this image of the child, key messages about how children learn and develop are condensed in this executive summary. EQUALITY AND DIVERSITY: 1. All children are individuals, unique in their abilities, from a rich diversity of backgrounds, beliefs and cultures. 2. Children have the right to be treated with respect, positive regard and dignity. 3. Through participating in everyday activities and play, children absorb powerful messages from people, the environment and community regarding their identity, culture and social values. 4. Children should be enabled to acknowledge, respect and affirm diversity in order to promote equality and to challenge unfair discrimination. ACTIVE LEARNING AND MEANING MAKING: 1. Through active learning, the baby, toddler and young child follow their personal interests and goals through first hand experiences of the world around them, individually, in pairs, in groups, in families, and in the community. Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 79 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

2. Learning is a continual process of meaning making; it is not a linear input/output process. 3. Active learning, physical and intellectual engagement with people (ideas) and materials (experiences), self and group directed problem-solving and repetition are at the heart of

learning and development. 4. The adult has a responsibility to provide rich environments where children are able to explore, touch, manipulate, and experiment with a variety of real life and diverse materials

and where children can ask questions, make hypothesis and develop their thinking

5. Children learn in collaboration with others yet have to construct learning for themselves. 6. True collaborative exploration takes place where all participants influence the direction,

timing, and outcome of the investigation. RELATIONSHIPS: 1. The importance of the role of the adult and the establishment of positive relationships between the adult and child are critical in enhancing and enriching the child’s learning and development. 2. The child should experience trust, autonomy, initiative, empathy, and self-confidence as the foundation for socialisation. The formation of attachment is especially important for the young child’s emotional and social development. 3. The participation of parents in their children’s learning improves children’s motivation and promotes a sense of partnership in the learning process. COMMUNICATION AND LANGUAGE: 1. Social interaction, language, and scaffolding by adults are central in forming the child’s mind. Children’s development of both receptive and expressive language is integral to all development particularly intellectual functioning and later literacy. 2. Some level of language development occurs naturally by children experiencing a language- rich environment; fuller development of children’s language capacities requires targeted teaching and encouragement of children’s verbal expression 3. Through language, the child becomes part of his/her culture, seeks the co-operation of others in his/her activities, in actions. SOME OF THE FOLLOWING FACTORS HAVE IMPORTANT ROLES IN SOCIAL DEVELOPMENT OF THE CHILDREN: 1. The Physiological factors. Growth and social functioning are influenced by physiological factors. The child who is slightly deficient in physical trait may experience, in relation to his own aspirations, a slight handicap in social relations in his age group. Certain factors of the nervous system and the endocrine glands play their part in determining the child's patterns of action and outlook on life. Bose

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 80 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 and Biswas (1972) conducted a study on the social world of some physically handicapped children developed marked differences between "ideal self' and "self concept" under the influence of uncongenial interactions with different personalities present in their social lives. As a victim of diseases, they were a social but not anti-social. 2. The family: Among the various social groups,the family occupies the first and the most significant influence for the social development of the child. It does not only provide the hereditary transmission of basic potontial for his development, but also provide environmental conditions, personal relationship and cultural patterns.The home derives its force in the life of the child from one salient psychological factnamely,the determinative weight of early associations and conditionings in later conduct.Research investigators have noted the potency of early conditioning and that long before thechild reaches school age his native tendencies are heavily overlaid with a superstructure of conditioned reactions. Chauhan (1963) found that truants lacked love of the mother in early years of development.Parent child relations have various dimension of interaction and as such, remain basic forsocialisation of the child. Child's acquisition from the parents in terms of "acceptance— rejection, 'dominance-submission', 'lovelate', 'democracy-authoritarianism, 'trust-distrust', 'reward-punishment', tolerance etc. determine his adjustment and potentiality ofbehaviour not only in the family but in other social spheres of interaction as well. Parent child relationship determine behavioural adjustment of the child in family as well in other areas.Jai Prakash and GovindTiwari (1974) conducted a study on parent-child relationship anddrop-out behaviour of 100 drop out and 100 non-dropout students taken from 201 primaryschools of Agra city. Author applied 5 point scale and an interview schedule. They foundthat the dropout parents, in their treatment toward children give significantly greater weightto punishment, cooperation and autocracy. The non-dropout parents lay significantly greateremphasis upon possession, trust, help, love and dominance. 3. Religion: Like home, religion has long been regarded as a primary social institution. Religion 226 Child Development : An Introductionplays a dominant part in the determinant of the direction of social functioning of the child.Religion is also of dominant influence in the determination of social attitudes. 4. Government: Government is tremendously potent factor in the determination of the conduct lines in the individual. Brij Mohan (1969) has advocated for the reorientation of social policy for the welfare of the children. Government frames social policy for removing poverty and appalling backwardness of the Indian masses that is just conducive to the individual development. 5. Language: Language, in many ways, is the most fundamental of institutions. The basis of the fundamental importance of langauge is social functioning. Suppose for example, that language and

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 81 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 the communicative arts were to be blotted out on the instant, social functioning, both of individuals and groups, would be temporarily at a standstill and impaired permanently. 6. Education: As a social institution that determines the growth of individual, education is second to none. It is the agency that society has set up to allow the child a period of experimental social functioning arid growth. The school, like the family, is a potent institution in the development of the social behaviour of the child. It provides a complex of social' situations or a miniature social world in which children live and perform their function in interaction and under the guidance of the teachers. 7. Peer group: The child is introduced to the social world outside his family, mainly for play purposes and for seeking friends of his choice in the immediate neighbourhood. The peer bgroup satisfy various needs of the children like acceptance, achievement, affection, approval belongingness, fame and recognition, expression of thought and opinion etc. They play an imprtant role in the social development of the child because of their emphasis on education in the rights of others, in acceptance of common group rules and discipline, in mutual understanding and cooperation, in play and activities and in the consciousness of a sense of justice. 8. Physical environment: In these days of considerable urbanisation, much attention has been given to the effects of certain special types of environments, such as population, congestion, upon social behaviour. It has been established that there is a lower incidence of juvenile delinquency in the areas contiguous to play fields than other parts of congested areas. 9. Class Status: The role of class status in adjustment is illustrated in the results of an investigation by Heintz (1949). Kuhlen and Lee (1943) pointed out that an acceptable social status is necessary for a satisfactory social development. Different patterns of social behavior are manifested by children from different social strata and socialisation in any given instance cannot he understood without taking this fact into account. In India, the constitution has provided special privileges to the scheduled caste and scheduled Tribes. Still they have not been fully assimilated into the main stream of Hindu society. Untouchability has been declared illegal. Still there is a social distance between so- called upper castes and lower castes. Prejudices are prevalent in Indian society. All these factors play an important in the socialisation process of Indian child. THE WHOLE CHILD IN CONTEXT: 1. Holistic learning and development involves all areas of development and embraces a view of the whole child developing in the context of family, home and community. 2. Young children do not learn in discrete units; they make connections across their learning with these connections changing and developing with new experiences. 3. A framework which uses themes (well-being, identity and belonging, communication and exploring and thinking) to present children’s early learning and development offers a way of

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 82 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

moving from thinking about learning and development in discrete developmental domains to thinking about these in a more holistic and integrated way. 4. The traditional domains such as cognitive, social, physical, creative, spiritual development, and so on permeate the themes mentioned above. Consequently, the thematic framework supports children’s learning and development in a way which is more natural and enjoyable for young children. EARLY CHILDHOOD CURRICULUM: 1. The early childhood curriculum is concerned with the totality of the policies and practices established in the setting, the relationships between all participants, the experiences provided, the resources, the physical environment, the teaching and learning styles, and the systems of assessment. 2. An appropriate curriculum for young children views learning as a process. 3. The child’s interests, strengths, culture, needs, and learning styles are placed at the centre of planning for his/her learning and development. 4. Providing appropriate learning experiences for children requires practitioners to have knowledge of child development in order to support children’s learning and development and to forward plan for a wide range of appropriate curriculum experiences. CONCLUSION: In conclusion, early childhood care and education is enhanced by theories that foreground the cultural and socially constructed nature of learning. From this perspective, learning and development are inextricably intertwined and are enmeshed within the milieu of social relationships. The child develops not in isolation but in the context of family, neighbourhood, community, society and public policies. Children’s early learning and development, therefore, is a matter for the whole of society. REFERENCES: 1. Bose, S. and Bisws C (1972) - A study on the Social World of some physically handicapped childrenmd. Journal of Applied Psychology 9(1). 20-23. 2. Chauhan, N. S. (1963) -Truancy among school going boys of Agra unpublished Ph.D. thesis Sociology Agra Univ. 3. Geraldine French (2007) -Childrens early learning and development :A research paper,NCCA. 4. Kuhlen, R. C. and B. G. Lee (1943) - Personalitycharacteristics and social acceptability in adolescence.Journal of Educational Psychology XXXJV. pp. 321-340. 5. Laxmi Devi (1998) - Child Development An Introduction ,first edition ,AnmolPublication,pp 220- 225.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 83 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 TITLE: “J. KRISHNAMURTI’S THOUGHTS OF SPIRITUAL GROWTH ANDOBJECTIVES OF VIPASSAN Ā MEDITATION” By Shruti Hariharan Aiyer PhD Research Scholar Guide Prof. S. Shivarajappa HOD, Maharaja’s College, Mysuru, 570006

ABSTRACT: J. Krishnamurti was a prominent scholar, author, philosopher and orator of 20 th century. His books, talks and discussions apprise the theory of ‘free mind’. Buddha preaches to find the truth by own investigation. His method of Vipassan ā is based on self- examining method of meditation. J. Krishnamurti gave several lectures on the method of Vipassan ā and its true sense. Though he never accepted of followership of any sect or religion, Buddha’s influence is seen in his theories of mind, consciousness and spiritual growth of a human being.This paper throws light on some of the key concepts and thoughts of J. Krishnamurti which represent Vipassan ā meditation. India is a land of philosophy. On the banks of the Ganges, many thoughts nourished and developed healthily. Since the ancient times, this ambience has given scholars to understand and establish their own experiences. Materialism of Ćā rv ākas , scientific view of Vai śeṣikas , logical theories of Naiy āyikas and psychological/ spiritual methods of Yogins and Bauddha’s etc. all breathe under the same sky for thousands of years. Yet, unfortunately, people lost the essence of individual freedom given in spiritual field in India. They started to believe in blindfolded followership and expected the extreme obedience from their disciples in 19 th and 20 th century. British rule was the main influent in the whole inferiority complex in social mind. Gotama The Buddha was the one of the greatest examples of Indian philosophers who believed in optimism. His methods and sermons were direct and simple, the gap of time made it difficult to comprehend. Subjective interpretations created confutions in some theories of The Buddha. His teachings were compiled and interpreted by his followers, commentators and translators according to their understanding. Bhikkhu Many scholars such as- Bodhi, Bhikkhu Thanissaro, Bhikkhu Sujato, HenepolaGunaratane have translated Suttas from Pali Canon. Among the principles of The Buddha, most disputed and discussed matter is ‘the concept of ćitta’ . It is an important aspect in Vipassan ā meditation.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 84 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

In the 20 th century, J. Krishnamurtitried to explain the concept of mind. He was a prominent scholar who studied Indian philosophies deeply and presented them with clearer vision. He dedicated his life to free the human mind. Born in 1895, in Mandanapalle, the Andhra Pradesh, he spent his schooling years struggling with formal education system. He discontinued his higher studies and started learning under Charles Webster Leaderbeat…?Annie Besant was among the early tutors of JidduKrishnamurti. Travelling all over the world, he learnt from many and spoke to different groups. He developed the thought of ‘no allegiance to any particular religion/ sect/ caste/ philosophy or even nationality’. Little shy and uncertain speaking soon became confident and deep. In his 90 years of life, he authored many books, 1 gave speeches to various countries 2. If we look in to his talks, discussions and books, we find that his theory of ‘open-mindedness’ or ‘all-inclusiveness’ is similar to TheBuddha’s subjectivity of spiritual experiences. J. Krishnamurti believed in self- realization, which is prescribed by The Buddha. Vipassan ā meditation is based upon observing within. This process is individual and subjective. Teacher guides you of the way to meditation. But the experiences might be different. Meditators are to find their own realizations by self- examination. We see the point made by J. Krishnamurti in his talks. 3 Another main objective of Vipassan ā is cultivation of wisdom. The Buddha believed that wisdom can be achieved by practice 4. J. Krishnamurti also dedicated his life to make all humans believe that they can do better spiritual progress on their own. That everyone has the right and capacity of being enlightened. Of course, it needs meticulous efforts. The Buddha repeatedly mentions to the audience not to believe in him blindly. In MajjhimaNik āya , The Buddha says that his preaching is to be used as a boat in a river to cross; not for the clinging. 5 One may take guidance from Vipassan ā teachers, but every step towards Nirv āṣa must be examined by the meditator himself. Blindfold faith in any person/ theory will not take the person towards any goal. J. Krishnamurti states that if one follows someone, one cannot follow the truth. For understanding the truth, one must lead a path alone.

1 ‘The First and Last Freedom’, ‘Beginnings of Learning’, ‘Truth and Actuality’, In the Problem is the Solution: Question and Answer Meetings in India’, ‘The First and Last Freedom’ etc. are J. Krishnamurti’s books

2Europe, Latin Ameraca, UK, India, Sri Lanka, Vietnam, Myanmar etc.

3JK talks archived at the website- https://jkrishnamurti.org/content/talks-and-dialogues-saanen-1968

4Bodhi Bhikkhu, 1984, The Noble Eightfold Path-The Way to the End of Suffering, Buddhist Publication Society, Sri Lanka, Pg. 21

5Sankrutyayan Rahul, 1933, MajjhimaNik āya, 38, Maha- Tannha- Sankhaya- Sutta, Translated in Hindi, Mahabodhisabha, Banaras, Pg. no 154

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 85 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

In one of the speeches, J. Krishnamurti explains that each action comes back to us and restricts our mind to grow. We have to understand it and overcome it. The Karma theory in all Indian philosophies includes the principle of action- reaction-fruit cycle. The Buddha accepts it. Prat ītyasamutp āda theory explains how one engages himself/ herself in this birth and death cycle. By knowing it, one can put efforts to overcome it. J. Krishnamurti proposes the concept of ‘free mind’. Free from imprinted experiences of life. With patience and alertness, one can achieve a free mind. These imprints are the sa ṣsk āras told by The Buddha. Mind is filled with the impressions of worldly experiences. While observing jh āṣas , person is disturbed by them. To overcome from it, The Buddha suggests to detach the mind from objects. Cutting the compulsion of reactions to every object, mind can be free from bonding. Vipassan ā trains to be alert all the time and observe the mind patiently. The Buddha elaborates the topic of the imprints of the experiences in our mind. These are the big hindrances in the path of Vipassan ā. Then how to overcome from own thoughts? By having ‘right concentration’ 6. It is a secret J. Krishnamurti never revealed about. His associates never found which type of Sam ādhi he followed. His view was that bringing awareness to the ind is a fruit of intelligence. Understanding the cause-and-effect theory ( Prat ītyasamutp āda), the mind will be open and blank; with the awareness and alertness. This is the desired state of mind Vipassan ā expects. Avinash De Sousa, a psychiatrist and psychotherapist from Mumbai writes Krishnamurti’s view in his research paper titled ‘Mind and Consciousness As per J. Krishnamurti’- “A mind should be investigative and scientific in its approach, and not bound in something or compelled.” Scientific investigation of a mind in personal level is the prime objective of Vipassan ā. Krishnamurti says feelings are part of mind 7. It consists of many- desires, hatred, jealousy, love, confusions etc. Life is a series of these feelings, segments and ideas of feelings. One must see it from various possibilities. This thread of thought is an extension of Buddhist concepts of vijñ āna - consciousness and kṣaṣabha ṣgurat āvāda . Vijñ āna is an aggregation of four skandas- rūpa, vedan ā, sa ṣjñ ā and sa ṣsk āras . Rūpa is material experience. Vedan āis feelings. Each moment these five aggregates together create impressions and the result we see as a whole. In reality it is mere a chain of moments.

6Samm ā Sam ādhi, Part of the Noble Eightfold Path

7Krishnamurti, J., 1986, The Future of Humanity, Harper Raw Publishers, London, Pg. no 10

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 86 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

One must go in to the depths of mind layer by layer according to Krishnamurti. This is the very important objective of Vipassan ā. Meditator starts concentrating on breath and goes deeper bodily- mental function as the concentration proceeds. Once the person is putting efforts in finding the truth, it does not mean that he needs to be pessimistic towards life. The Buddha gives clear instructions about it. He emphasises on living balanced, peaceful, optimistc life. J. Krishnamurti insists it too! CONCLUSION: J. Krishnamurti had a deep understanding and vast grasp over true essence of Buddha’s theories. In his talks and discussions, we find that many of his believes and theories are based on The Buddha’s teachings. This paper throws light on some key points of objectives of Vipassan ā and J. Krishnamurti’s theories which are similar.His views have not been studied widely enough. There is a vast scope of research in this field. BIBLIOGRAPHY: • Book sources- 1. The Noble Eightfold Path-The Way to the End of Suffering 2. MajjhimaNik āya 3. The Future of Humanity • Web Source- https://jkrishnamurti.org/content/talks-and-dialogues-saanen-1968

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 87 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 MGNREGA: DIVISION WISE COMPARATIVE ANALYSIS OF MAHARASHTRA FOR YEAR 2018-2019 AND 2019-2020

Sagar Devidas Mhetre Assistant Professor, Department of Economics, Shri Siddhivinayak Mahila Mahavidyalaya, Karve Nagar, Pune Poonam Dashrath Pardeshi Student, Department of Economics, SPPU, Pune.

INTRODUCTION: The Covid-19 pandemic has deteriorated the condition of all most all the countries around the world. This pandemic has hit hard to the Indian economy. India being a pre dominant agrarian economy, in India agriculture continues to be the only avenue of employment available with a major chunk of the rural population. Thus seasonality of agriculture and its low productivity combined with absence of alternative opportunities are responsible for higher incidence of poverty in the rural sector. In order to tackle the problems of poverty and unemployment, the planners and policy makers have launched several employment generation programmes like IRDP (Integrated Rural Development Programme), NREP (National Rural Employment Programme), RLEGP (Rural Landless Employment Guarantee Programme), JRY (Jawahar Rozgar Yojana) etc. Despite these well meaning programmes and massive investments, rural areas continued to suffer from keen poverty and unemployment problems at alarming rate. Considering this, National Rural Employment Guarantee Act (MGNREGA) was launched on 2nd February, 2006 to enhance livelihood security in rural areas of the country. MGNREGA is the most realistic approach to the problems of rural poverty and unemployment. In fact, the Scheme ensures the economic security of the rural poor by providing guaranteed 100 day of wage employment and also after the registration if the person does not get the job within 15 days, then they are provided by the unemployment allowance. Moreover, MGNREGA has positive impact on employment pattern of women and provide them employment opportunities. The current condition of the Indian economy is totally inappropriate; our GDP growth rate has shown a negative slope. According to various reports and economist many sectors of Indian economy are not growing as expected and their growth rate is also negative, expect the agriculture sector. MGNREGA which increase the employment opportunities in rural areas thereby increasing their income and demand could be an appropriate solution for this current situation where the unemployment rate has increased to a large extend. KEYWORDS: MGNREGA, IRDP, NREP, RLEGP, JRY, Employment, Women’s empowerment, Social and Economical Development.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 88 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

REVIEW OF LITERATURE • Thomas & Bhatia (2012) regarded MNREGA as an ambitious attempt to battle poverty by guaranteeing employment to those who demand work and capable in formation of capital in rural areas. • Pamecha & Suman (2015) analyzed the socio-economic impact of MGNREGA on the life of beneficiaries of Dungarpur district of Rajasthan. The findings of their study revealed that the programme has changed the lives of the beneficiaries’ means that when income of a family increases, it has a reflective impact on the expenditure pattern and on the other hand the picture is not so good. The data reveal that 83% households do not have gas connection in their kitchen and 90% of our sample households have no toilet facility in their dwelling units. • Hajra & Hajara (2015) characterized rural Indian economy by demand constrained as well as supply constrained economy. • Karthika (2015) depicted that MGNREGA plays a great role and has a positive impact on the rural development. MGNREGA is an act that guarantees 100 days of employment to all rural poor who attain the age of 18.Through this employment program govt expect socio-economic development and women empowerment. The research work was focused on the impact of MGNREGA on socio-economic development and women empowerment, from this study, it is clear that most of the panchayath in Kerala implemented this program successfully. Women workers are the major participants of this scheme. The major aim of this study is to identify role and relevance of MGNREGA in rural growth and development. • Negi (2015) says that the introduction of the programme of MGNREGA had a clear • Positive impact on the rural economy through employment and income generation and also through raising the standard of living and socio-economic performance of the rural community of the district. So it is recommended that the present programme should be further spread in the rural areas by means of proper planning, adequate supervision, effective implementation and better monitoring • Pandey (2016) found that there are better opportunities to the development of rural areas by effectively implementing programmes in the coverage areas and selecting right beneficiaries for the programmes • (Alka Jain May 2017): In this article researcher had main objective of the study been that to analyze the socio-economic impact of MGNREGA on rural labors/workers. Both primary and secondary methods used for collection of data. Semi structured questionnaire was used as primary source of collecting data for the completion of study. Annual reports, Library research (articles, journals, dissertations books, accessed database, etc.) was used as secondary source for collecting data. Convenient Sampling was used to collect the data from Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 89 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

the respondents. Sample size was only 100 respondents. Conclusion of the research was that impact of MGNREGA was positive on rural workers & MGNREGS has a part in the climb of market wage of the workers. OBJECTIVES OF THE STUDY: 1) To study the physical performance of MGNREGA in comparison of year 2018-2019 and 2019-2020 according to different divisions of Maharashtra. 2) To study the Financial Performance of MGNREGA in Terms of Workers Account Details in comparison for year 2018-2019 and 2019-2020 according to different divisions of Maharashtra. 3) To study the women participation in MGNREGA for year 2018-2019 and 2019-2020. METHODOLOGY: A) Methodology: We are using analytical methodology. B) Type of Data: Generally there are two types of data which are primary data and secondary data but in the research paper we are using secondary data. C) Sources of Data: Secondary data was collected from the MGNREGA Public Data Portal which is yearly basis and various reports. DATA ANALYSIS: I. Physical performance of MGNREGA in Maharashtra Table 1.1: Total job Cards issued by different category for year 2018-2019 and 2019-2020

TOTAL JOB CARDS ISSUED

Year 2018-2019 Year 2019-2020

Division Name Total job Total Total Total Division Name Total job Total Total Total cards job job job cards job job job issued cards cards cards issued cards cards cards (SC) (ST) (non- (SC) (ST) (non- R.N SC/ST) SC/S o T) 1 PUNE DIVISION 1129278 9% 3% 88% PUNE DIVISION 1170563 9% 3% 88%

2 AURANGABAD 2227278 12% 4% 84% AURANGABAD 2295778 12% 4% 84% DIVISION DIVISION 3 NASHIK 1890874 6% 27% 67% NASHIK DIVISION 1938105 6% 27% 67% DIVISION 4 AMRAVAIT 1433632 11% 79% AMRAVAIT 1484426 11% 10% 79% DIVISION 0% DIVISION

5 NAGPUR 1041406 13% 70% NAGPUR DIVISION 1259221 13% 16% 71% DIVISION 7% 6 KOKAN 415,891 5% 12% 83% KOKAN DIVISION 432173 5% 12% 83% DIVISION TOTAL 8138359 10% 12% 78% TOTAL 8580266 10% 12% 78%

(in percentage) Source: www.mgnrega.nic.in 2018-2019 and year 2019-2020 respectively. Th e data is presented according to the six

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 90 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

The table 1.1 shows the total job cards issued by different category for the financial year divisions in Maharashtra. For year 2018-2019 Out of the total numbers of job card issued the highest number is observed in the division of Aurangabad followed by Nashik, Amravati, Pune, Nagpur and lastly the Kokan division. Similarly for year 2019-2020 Out of the total numbers of job card issued the highest number is observed in the division of Aurangabad followed by Nashik, Amravati, Nagpur, Pune, and lastly the Kokan division. From the above table it is clearly observed that the total job card issued has increased in all division for year 2019-2020 as compared with the previous year i.e. 2018-2019. But in terms of percentage we can’t observe any changes in both years as the job card issued has increased in the same proportion for all categories. Table 1.2: Total Person –Days Worked By Different Category for Year 2018-19 to 2019- 20 in Percentage Term

Total Person –Days Worked (TPD) Year 2018-2019 Year 2019 -2020 Division Name Total TPD TPD TPD Division Name To tal TPD by SCs TPD by TPD person- by by (non- person- STs (non- R. days SCs STs SC/ST) days SC/ST) No

1 PUNE DIVISION 3439489 14% 2% 84% PUNE DIVISION 3184540 12% 2% 86%

2 AURANGABAD 17092584 11% 4% 84% AURANGABAD 13436590 12% 5% 83% DIVISION DIVISION

3 NASHIK DIVISION 13736749 7% 33% 61% NASHIK DIVISION 9800434 9% 21% 70%

4 AMRAVAIT 18757988 11% 21% 68% AMRAVAIT 13807923 13% 20% 67% DIVISION DIVISION

5 NAGPUR DIVISION 25095565 12% 20% 68% NAGPUR 17397808 13% 18% 69% DIVISION

6 KOKAN DIVISION 2226250 6% 11% 83% KOKAN DIVISION 2275839 6% 10% 84%

TOTAL 80348625 11% 18% 71% TOTAL 59903134 12% 15% 73% Source: www.mgnrega.nic.in The table 1.2 highlights the total person days worked by different category for the year 2018- 2019 and 2019-2020. For both the financial years the total person days worked it is highest in the division of Nagpur followed by Amravati, Aurangabad, Nashik, Pune and Kokan. We can observe a decrease in the total person- days for year 2019-2020 as compared to year 2018-2019 in all the division. But in percentage terms major changes are observed in the Nashik division where SCs working days has increased by 2%, STs working days has decreased by 12% and for non SC/ST the working days shows an increase by 9 % for the year 2019-2020 as compared to the previous

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 91 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 yeari.e.2018-2019. But for rest of all the divisions the percentage is more or less similar. Here also the total days of work by people in SC and ST category are comparatively less that the non SC/ST category people as their job card issued number are also less. Table 1.3: Total Physical Performance of MGNREGA for Year 2018-2019 and 2019- 2020 (in percentage)

Total Year 2018-2019 Year 2019-2020 Percentage Increased Or Decreased Total Job Cards Issued 8138359 8580266 5.42%

Total Person-Days 80348625 59903134 -25.44%

Source: www.mgnrega.nic.in The table 1.3 represents the total physical performance of MGNREGA for the year 2018-

2019 and 2019-2020. It seems that thought the job card issued in the year 2019-2020 has increased by 5.42% but at the same time the total person days shows a decline of almost 25.44% and the main reason for this decline was this pandemic condition which is still ongoing. People migrated to their rural hometown due to which we observe an increase in the job card issued, but the work available was on an average same as before so decline in total person’s days is acceptable.

Thought there is variations in the employment percentage of different category but the

MGNREGA has actually provided the employment opportunities to all the rural people who are ready to do the unskilled work. The scheme has successfully implemented in the state of Maharashtra and many people have benefited though the MGNREGA and also many projects have successfully completed.

II. The Financial Performance of MGNREGA in Terms of Workers Account Details (in percentage) (Year 2018-2020) Table 2.1: Total bank and post office accounts under MGNREGA (in percentage) (Year 2018-2019 and 2019-2020) Year 2018-2019 Year 2019-2020 Year 2018-2019 Year 2019-2020

Division Name Total Total Total Total Total Total Total Total individual joint individual joint individual joint individual joint post bank bank bank bank post post post office office accounts accounts accounts accounts office office accounts accounts accounts accounts PUNE DIVISION 91% 9% 92% 8% 98% 2% 98% 2%

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 92 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

AURANGABAD 90% 10% 93% 7% 98% 2% 98% 2% DIVISION NASHIK 90% 10% 91% 9% 99% 1% 99% 1% DIVISION AMRAVAIT 91% 9% 91% 9% 93% 7% 93% 7% DIVISION NAGPUR 93% 7% 94% 6% 96% 4% 97% 3% DIVISION KOKAN 95% 5% 95% 5% 99% 1% 99% 1% DIVISION TOTAL 91% 9% 92% 8% 98% 2% 98% 2% Source: www.mgnrega.nic.in The table 2.1 shows the account details of the workers under the MGNREGA in the state of

Maharashtra for the different divisions. The data is presented according to the individual and joint

accounts in the banks and the post office in terms of percentage for both the years. In all the division the total individual bank account is above 90% for both years, similarly the joint bank account is under 10%. On the other hand the post office individual account contributes to 98% for both years and the joint post office account to only 2%.

Table 2.2: The Financial Performance of MGNREGA in Terms of Workers Account

Details (in percentage) (Year 2018-2020)

Total Year 2018-2019 Year 2019- Percentage 2020 Increased Or Decreased Total Bank Accounts 6218231 7477238 20.24%

Total Post Office 1,155,004 1100240 -4.74% Accounts Source: www.mgnrega.nic.in The table 2.2 represents the total workers account details for year 2018-2019 and 2019- 2020.It is observed that the number of total bank accounts has increased by 20.24% in year 2019- 2020, but in case of total post office account we observe a decrease by 4.74% which means that people prefer the bank account more than the post office account. Thus we can say that many people have got involved in the banking system because of the MGNREGA as the payment of the workers is done to their account only. This shifting of wages from cash payments to cashless will promote the digital India initiative and make rural people get involved in it.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 93 Worldwi de International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

III. The Women Participation in MGNREGA for Year 2018 -2019 and 2019 -2020. Figure 1.1: Percentage of women employed through MGNREGA. (In percentage) (Year 2018-2020)

KOKAN DIVISION 44% 45%

NAGPUR DIVISION 49% 54%

AMRAVAIT DIVISION 37% 39%

NASHIK DIVISION 41% 40%

AURANGABAD 43% DIVISION 43%

PUNE DIVISION 43% 44% year 2019-2020 year 2018-2019

Source: www.mgnrega.nic.in The figure 1.1 describes the total working days of women’s for year 2018 -2019 and 2019- 2020 according to different divisions of Maharashtra. The light blue bar represent the year 2019 - 2020 and the dark blue represents the year 2018 -2019. The participation of the women is highest in the division of Nagpur and lowest in the Amravati division for both the years. We can observe a decline in percentage for women’s for the year 2019-2020, which may be because of the lockdown imposed due to Covid 19. But In all the division the Woking days by the women’s is more than 40% which shows the success of this scheme in Maharashtra. Thus MGNREGA has played a positive role in generating employment opportunities for the women’s under which 40% of the reservati on is for the women’s of the rural area which has made them socially and economically stable. CONCLUSION: MGNREGA has been successful scheme for providing the employment opportunities in the rural area. The participation of women has been increasing to a g reat extend making women independent, (as we can see fig .1.1) the Nagpur division shows the highest number of women participation i.e.49% and lowest participation in Amravati i.e. 37%.Though there is 95% of individual bank account in Kokan division and ot her division are almost at par with aggregate i.e. 92% . The total individual joint account and the total joint post office account contribute between 1 to 10% only in all division of Maharashtra. So we can say that the worker’s under the MGNREGA Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 94 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 are getting familiar with banking systems as their wages are directly transferred to their own accounts. MGNREGA is one of the largest rural development programme implemented in India. Rural areas were most affected with the problem of poverty and non-availability of opportunities to work in hometowns. The rural people were always in hardship and were forced to suicide. In this backdrop, the MGNREGA proved to be a miracle for the poor in the rural areas. The MGNREGA provides at least 100 days guaranteed wage employment for all who demands for work. Women are given guaranteed one-third share in the total employment. Marginalized groups, for example SCs, STs & others, are allowed to get developed their own private lands. All these provisions in the act make MGNREGA more inclusive. In the villages, the infrastructure is created which is of prime importance for the development of the rural as well as the urban areas. However, the government needs to amend the MGNREGA to provide more employment for unskilled manual work regularly. So it is recommended that the present programme should be further spread in the rural areas by means of proper planning, adequate supervision and effective implementation and better monitoring so that the country will get fruitful benefit and helps to overcome from unemployment, reduced migration, reduces poverty etc. REFERENCE : 1. Das, Darshana (2016). “Role of MGNREGA in Rural Employment: A Study of Barpeta District of Assam, India”. International Journal of Humanities & Social Science Studies. 2. Hajra, Jayanta & Hajara, Chandrasekha (2015)."Analysing Impact of NREGA in the Keynesian Theoretical Framework “International Journal of Novel Research in Humanity and Social Sciences. 3. Negi,R S et.al (2015). “Impact Assessment of MGNREGA: Study of Pauri Garhwal District of Uttarakhand, India" International Journal of Multidisciplinary and Current Research. 4. Pamecha Suman , Sharma Indu (2015). "Socio- Economic Impact of Mgnrega - A Study Undertaken among Beneficiaries of 20 Villages of Dungarpur District of Rajasthan"International Journal of Scientific and Research P(Hajra, 2015)(Hajra, 2015)ublications. 5. Karthika, K T (2015). Impact of MGNREGA on Socio-Economic Development& Women Empowerment” Journal of Business and Management. 6. Alka Jain, (May 2017). Socio-economic impact of mgnrega on rural workers: an empirical study. 7. A.Prasanna Rani, Dr. Jahanara, (7 July – 2019). Impact of Mgnrega on Socioeconomic Conditions of Beneficiaries of Srikakulam District of Andhrapradesh 8. Ms. Rekha & Dr. Rekha mehta (march.2019). Impact of MGNREGA in Improving Socio-Economic Status of Rural-Poor: a study of Jodhpur District of Rajasthan 9. Abymon A, Asish Cherian Sunny, Jibin Oommen Babu (2018).Socio-economic impact of nrega on workers and effectiveness in its implementation-a study of southern kerala 10. Rahul Bahuguna, Akhilesh Chandra Candey, and Vishal Soodan (2016).A study on socio economic impact of mgnrega on beneficiaries in rudrapryag district of uttarakhand india 11. Arya.A.P, Meghana.S, A.S AMBILY (2017) Study on Mahatma Gandhi national rural employment guarantee act (MGNREGA) and women empowerment with reference to Kerala

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 95 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 “STUDIES ON DIVERSITY OF ANTS [FORMICIDAE:- HYMENOPTERA] FROM CITRUS FARM AND MANGO FARM AT AVHANA Tal. BHOKARDAN JALNA (MAHARASHTRA)’’

Subhash Natthu Salve Research Student Dr.Babasaheb AmbedkarMarathwada University, Aurangabad, Maharashtra ABSTRACT: The present work focused on diversity of Ants from citrus farm and mango farm at Avhana near BhokardanJalna (Maharashtra). Observations of general habitat and occurrence of the specimen indicate that the farms of citrus plant and Mango plant are significant for survival of ants. Although ants nests usually built in undisputed (in field crops ants are most commonly found on field margins), in some soil they can colonize cultivated areas quite quietly. Ants are a very important part of the food web. They eat plants, seeds and decaying plant and animal material. Many species of ants prey on other insects. Some ants eat insect pests, such as termites. Some ants eat honeydew, the sweet substance produced by aphids. They will even guard the aphids against predators like ladybug. ants provide food for other arthropods, amphibians, birds, reptiles and mammals, and even some carnivores plant (like the pitcher plant) Cover et al, 2007. Ants have been named ecological engineers due to their ability to modify the structure of their environments in ways that are affecting other organisms, Lawton in 1994, Kaspari 2000.This research is carried out from January 2021 to April 2021. During this research ant samples were collected from the university campus, Dr.Babasaheb Ambedkar Marathwada University, Aurangabad. In these finding ants of about 10 species were found different species were collected through different methods and recorded their diversity. During the present study on diversity of ants from citrus farm and mango farm at Avhana near BhokardanJalna (Maharashtra) 10 species belonging to the 10 genera and 4 sub-families, such as dolichoderinae, formicinae, myrmicinae and pseudomyrmecinae. Diversity of ant’s identification is carried out from January to April during this research ants were collected by using pitfall traps, scented traps and hand collection methods ants were used. KEYWORDS : Ant diversity, Ants species, diversity, Ants study INTRODUCTION: Ants are one of the ideal model organisms for measuring and monitoring biodiversity for many reasons. It is abundant and dominant in ecological systems as a predator and symbiotic for plants and other organisms. These are relatively easy to collect in a standardized way, reasonably

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 96 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 diverse at the site, identifiable and so on (e.g. Wilson 1976b, Holldobler& Wilson 1990, and Agostiet al. 2000. The family formicidae belongs to the order hymenoptera. Ants are the descendants of the insect group Hymenoptera, an order of insects that includes wasps, sawflies, and bees. Ants have colonized almost every part of the world except the extremely cold areas such as Antarctica, Greenland, and Iceland. They also avoid volcanic regions such as Hawaii and Polynesia. The size of a colony of ants varies from a few dozen of ants to millions of ants. Ants build their nests with grains of dust and sand. The nests contain multiple chambers used for different purposes, such as storing food and eggs and resting. There are about 15,000 living ant species, belonging to 296 genera of which 9000-10000 have been described. All of this falls into a single family formicidae , which is classified into 16 sub-families (bolton.1994). Ants play an important role in environment. Ants turn and aerate the soil; allowing water and oxygen to reach plant roots. Ants take seeds down into their tunnel to eat the nutrition’s elaiosomes that are part of the seed. Ants eat a wide variety of organic material and provide food for many different organisms. Through moving of soil by nest building activity and by collecting food they affect the level of nutrients in the soil. This can indirectly impact the local populations of decomposers such as from collembolan, to species much higher up the food chain. MATERIAL AND METHODS: The samples of ants were collected from mango farm and Chico farm at Avhana near BhokardanJalna (Maharashtra). Jalna is 506m above sea level. Jalna's climate is classified as tropical. In winter, there is much less rainfall than in summer (Köppen-Geiger climate classification is Aw). The temperature here averages 26.1 °C | 79.0 °F. Precipitation here is about 824 mm | 32.4 inch per year. Precipitation is the lowest in February, with an average of 3 mm | 0.1 inch. Most precipitation falls in July, with an average of 213 mm | 8.4 inch. At an average temperature of 33.2 °C | 91.7 °F, May is the hottest month of the year. In December, the average temperature is 21.4 °C | 70.6 °F. It is the lowest average temperature of the whole year (https://en.climate- data.org/asia/india/maharashtra/jalna-24350/). Most of the rainfall occurs the monsoon from June to September. The average annual rainfall of the district ranges between 650 to 750 mm. Collected ant specimens were sorted, washed and preserved in 70% alcohol in separate plastic vials and brought to the laboratory for identification. Ants were photographed by using Canon digital camera and identified at species level with the help of stereo zoom trinocular microscope, based on taxonomic keys (Bolton, 1994) (Holldobler, and Wilson, 1990, Mathew and R. N. Tiwari, 2000, Sheela S.2008) etc.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 97 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

SAMPLING METHOD: The ants were collected by using Pitfall traps, Scented traps and Hand collection methods during from Jan 2021 to Apr 2021. Mainly, there are three methods which are found to be useful for the collection of ant’s i.e. 1) Pitfall traps (pf): A trap is device by which insect are attracted to something that is so arranged that once they get into it, they can’t get out from it. The diameters of the trap can vary from a few several hundred. The preservative used is usually ethylene glycol propylene glycol as alcohol will evaporate quickly and the traps will dry out. 2) Hand collection (hc): The method is used to access the lower vegetation, logs, and rocks and around the surface of the forest. Ants were picked up using forceps. This procedure was carried out for 30 minutes per sampling section. Direct sampling will be 100m apart from each other and collect ant in their visual sphere. 3) All-out search method: The most commonly used method is all-out search method. The ants were just picked up using forceps. Care should be taken to collect all castes from a colony in the case of polymorphic species, because the phenomenon of polymorphism can lead to major confusions, during sorting and identification. Study area: The present study carried out in attempt to understand and measure was from citrus farm and mango farm at Avhana near BhokardanJalna (Maharashtra ). Study Area was selected to collection of ants located at latitude 19 o84 o n longitude 75 o89 o e. The Citrus plant: Citrus are excellent trees for a home garden. They have shiny green foliage, fragrant white blossoms and colorful, edible fruit. Citrus are evergreen trees that grow to a height of 6 to 30 feet depending on the variety and rootstock selected. It is most variety for cross-pollination. (March 2008 by Vincent lasagna horticulture). The mango tree: A mango tree can grow quite large, reaching a height of 100 feet or more with a canopy of 35 feet or more. Mangos in cultivation are generally pruned and kept much smaller for a more manageable harvest. The large leaves are leathery, 5 to 16 inches in length, and remain on the tree for a year or more. Flowers are produced in terminal panicles or clusters 4 to 16 inches long.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 98 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

Benefits and significance of ants on citrus farm: Mr. Cung cultivated one hector of organic citrus in Vietnam. He has nearly 40 years of experience with biological pest control. He shows how predatory ants can be very beneficial in fruit production. Mr. Cung shares his observations on how useful weaver ants ( Oecophyllasmaragdina ) can be and the best ways of managing these ants for the benefits of his citrus and fruit trees. a) Improves citrus fruits quality: Mr. Cung says that mandarins grow without ants would be less sweet, juicy and more granules. It has good citrus yield. b) Increasing mango fruit sets: A major problem for mango production is low which is greatly improved when ants are present. Mr. Cung describes indirect consequence of the ant preying on the mango flower hopper. c) Protect fruit crop from pest:- It is known that the weaver ant is a good predator on citrus and other trees such as mango, logon, leeches, cashew and coconut palm. A fruit crop not mention before in publication is sour soup, which does not suffer from the fruit, due to weaver ant. d) Deters rats:- Besides insect’s pests, the weaver ants also attacks or deters a small type of rat that feeds on fruit in and around the orchard. Interaction between ants and honeydew producing insects. (e.g. - soft scale, aphids, whiteflies, mealy bugs etc.) Have been studied in various ecosystems. In citrus trees, canopy foraging by honeydew-seeking ants stimulates the development of large population of honeydew producing insects and associated sooty mold problem which affect fruit quality. (Bartleft.1961, Samway-1990, James at al 1997).The ants fauna of Australians citrus groves is poorly known although recent studies indicate species in the genus Iridomurex Mayr (primarily two species in the I. rufoniger gp and I. purpureus. F.smith) are dominant in eastern state groves. Particularly in Inland areas (Stevens ET al.1995, Jameset al.1996) laboratory and field feeding/baiting studies indicate that these ants feed on protein and sugar. James et al (1997) showed that honeydew-seeking, canopy foraging ants (primarily I. rufoniger gp species) were associated with economically damaging populations of a soft scale, coccushesperidum L. and an armored scale. Aonidiellaaurania (Maskell) in a citrus groove in inland southern New South Wales. On trees where ants are excluded, population of these pests was small and no damaging. I. rufoniger gp.spp and I. pursuers are considered to be major pests of citrus in Australia (smith et al. 1997) and focus of current research on ant control strategies (James et al. 1996, 1998).

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 99 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 Table- I: Observation Table Phylum Order Family Sub-family Genus Species

Dolichodernae Tapinoma T.melanocephalum (fab.)

Technomyrmex T. Albipes ( Smith)

Formicinae Camponotus C. Sericeus (fab.)

Oecophylla O. Smargdina (fab.)

Paratrechina P. Longicornis (latr)

Myrmicinae Aphaenogaster A.Smythiesii (Forel)

Creamatogaster C. Subnuda (mayr)

Monomorium M.Destructur (Jerdon)

Solenopsis S. Geminata (fab.)

Arthropoda Hymnoptera Formicidae Pseudomyrmicinae Tetraponera T. Rufonigra (jerdon)

RESLUT AND DISCUSSION: The study reveals that there are 10 species of ants belonging 10 genera and 4 sub-families, such as dolichoderinae , formicinae , myrmicinae and pseudomyrmecinae were recorded on shown in table no.1. The sub- family dolichoderinae was reported by two species like t.melanochephalum, T. Albipes ( Smith) then sub-family formicinae was found three species like C. Sericeus (fab.) ,O. Smargdina (fab.) ,P. Longicornis (latr). Then sub-family myrmicinae found four genus A.Smythiesii (Forel) C. Subnuda (mayr) M.Destructur (Jerdon) S. Geminata (fab.).Sub-family pseudomyrmecinae belongs one genera tetraponerarufonigra (jerdon). REFERENCES: 1) Boltan.b.1994, identification guide to the ant genera of the world. Harward University. London:1;504. 2) Wilson.e.o.1990-the ants.cambridge, the belknapharward university,1-732. 3) Way m and khookc, 1992- role of in pest management. Annual review of entomology 37; 479-503. 4) Rebacca Clark and Christian k.2004- http://gs kabiologist.asu.edu.exaplore/ant.form 2009. 5) Dais et al.1993. Singapore ant destructive trailing ant (www5) mizo. Himeari (www) compiled by richhardhorris and jo berry. 6) Julie p.s. na& c. Y. Lee- identification key to common urban pest ants in malaysia. 7) S, gokulkrishnan, n. Ramakrishnan, j.roopavathy- ant diversity in three selected localities of thanjavupur and cuddalore districts of tamilnadu. 8) Shabina a. Nagariya, santosh s. Pawar- distribution of ant’s diversity in pohara forest area of Amravati region, Maharashtra state, India. 9) Kashmirakhot, golden quadros and vaishalisomani- ant diversity in urban at Mumbai, Maharashtra. 10) Sheela, s. Handbook on hymnoptera ; formicidae 11) Sonune, Bhagwan& Chavan, Dr. Ramrao . (2016). Distribution and diversity of ants (Hymenoptera: Formicidae) around GautalaAutramghat Sanctuary, Aurangabad Maharashtra, India.. JOURNAL OF ENTOMOLOGY AND ZOOLOGY STUDIES. 4. 361-364. 12) Premapramodratnaparkhi, Dr. Gokul kale -study of ant diversity in various localities of Akola, Maharashtra, India 13) Patkar, N & Chavan, Dr. Ramrao. (2014). Research Paper Zoology Diversity of Ants (Hymenoptera: Formicidae) From Undisturbed And Disturbed Habitats of Great Indian Bustard Wildlife Sanctuary. International Journal of Scientific Research. 3. 398-401.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 100 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 EXIGENCY OF THE RATIONAL RECONSTRUCTION OF HUMAN ACTION AMID COVID PANDEMIC

Harshad Bhosale Dept. of Political Science, Kirti M.Doongursee College, Dadar, Mumbai.

The pandemic of Covid 19 has created havoc at international level by its calamitous menace and has brought the entire global system to a standstill and India is no exception to this. Government’s machinery and voluntary groups are grasping at straws, to shore up their health system and medication. They have been diligent in adopting all protective measures; one of such being the lock down, which is seen as an emergency protocol to break the chain of Corona’s escalation. India has been at the forefront to unroll various phases of lockdown with help of police force in almost all its states. India started its explicit fight against the pandemic by a voluntary public curfew towards the end of March 2020, followed by government imposed nationwide official lockdown. The lockdown has unearthed multiple issues of moral civic obligation and increasing unilateralism within the federal structure of our country. The article aims to contemplate the human conduct during the period of Covid pandemic and takes percipient sensitive insight into the practical moral experience of everyday life. The experiences of lockdown unearthed manifold experiences of human behavior in country like India. In India where multiple identities are evidenced in public culture, the subtle relations between people were put to run it up the flagpole. Pandemic and the lockdown have resulted in the development of strenuous relationship patter in the life of Indians. The only remedy to reinvigorate the amicable human relations is the rational reconstruction of the principle of public reason. Since the basic ingredients of public reason and morality are accountability and responsibility, there is urgency to rationally reconstruction the human action and speech of reciprocal solidarity. The writer wish to put forth that, it is important to establish the effective mode of communication during post Covid period which should go beyond hermeneutics and does not get bracketed within the sphere of empirical-analytical science. Basic argument of this article is situated in the theoretical context of interrogating public reason as a corollary to democracy. The writer wish to highlight the behavior of general public during early 2020 when the cataclysm of Covid struck all of us on the spur of the moment. There has been a tremendous positive change in the attitude of the people of looking towards the Covid affected people in the year 2021; however the attitude was gut wrenching different in early 2020. The article is written in the social context of human behavior during early phase of year 2020.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 101 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

CONTEXT FOR ANALYSIS: Early phase of Covid 19 and Human attitude During the first phase of the outbreak of Covid 19 the most abhorrent attitude of human conduct exclusively surfaced in the lexicon of civic public behavior. Last year during the early phase of Covid 19 that is during 2020 general public displayed an attitude of repulsion while dealing with the people, infected with Covid 19. In addition to this, the state developed new vocabulary of mandatory police intervention in each of day to day civic affairs leading to the curtailment of the autonomous private sphere of the citizens. The interface of pandemic and the over centralizing tendencies of the state vis-à-vis the federal structure of our country unfastened the repugnant human relations at the advent of new millennium. This development has seriously put into question the efficacy of democratic values and moral public reasoning. In the light of over centralizing tendencies, the legislation or rules formulated by the state are to be questioned on the basis of popular support and general consent. It is generally accepted assumption that the matter of ethics, values, moral, public good etc are of diverse nature and falls in the subjective category of understanding the material world. Therefore they are bound to be disagreements amongst the general public. We are not blighted or forced to submit ourselves to any other persons ‘authority of dictates. The situation of this sort raises fundamental question of moral standard that can be imposed on all the people amid existing differences on several matters amongst the people. This question brings in the realm of discussion the normative concept of public reason as a yardstick to judge the imposition of political or moral authority on the general public irrespective of their agreement. Public reason not only asses the moral sanctioning of government legislation but also assesses the moral and rational standards of individual behavior. Public space is a viable space of social interaction in which varied opinions are expressed, problems of common concerned are discussed and ultimately collective remedy on social problems are developed. It is an important medium of public communication. Unfortunately the public space in India has been occupied with a very negative image of those who have caught the disease of Covid and also those who are working day and night to fight against Covid. In a pluralistic society there is a lot of disagreement amongst the people on accepting a uniform pattern of moral conduct, due to their multiple and diverse background. At this juncture we had seen last year many citizens turning down their own neighbors on the pretext of being infected with Covid19. We have seen many Corona warriors like medical practitioners, health care professionals, police staff, civic body personnel; working day and night to perform their duty but unfortunately they were subjected to lot of skepticism and virtual ostracism. At academic level it is important to contextualize the current scenario within the liberal theory of mutual trust and public reason since it underlines the virtue of

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 102 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 mutual respect. Every citizen must develop mutual respect and try to seek peaceful negotiation of turbulent issues which disharmonizes the social setup. JUDGING HUMAN CONDUCT WITH THE YARDSTICK OF PUBLIC REASON:- Indian society is known as a society characterized by multiple identities, the preceding incidents of showing greater repulsion towards Covid-19 positive patients firmly signified that Indians’ failed to develop public reason in their attitudinal behavior. Public reason can be viewed as an instrument bearing the potential to pose a question of reasonable quest of citizen’s concern for other citizen (Rawls 1997). The instrumental notion of reason is intended to interrogate current social behavior of the public towards each other during this pandemic. Public reason is used here to delineate the analytical description of the desired social conduct of the citizens living in urban as well as in the rural areas. The notion of public reason is used here as an important scholastic and cognitive tool to judge the human conducts amid the spread of Covid 19 pandemic. There are several agonizing stories of public humiliation of Corona warriors and Corona patients. The story of a Kalyan resident policeman working in Dharavi (Mumbai) is an episode of emotional tribulation. The society members denied him an entry into his own house on the pretext of Covid 19 scare. 8 Being a police officer he was deputed in Dharavi to regulate the lockdown as per the directives of the government. After getting the details of corona virus spread in Dharavi on news channels, the members of his society started talking about him and his family members in malicious, objectionable, and defamatory mann Slowly the suspicion turned into wariness and the society members began to harass him and his family. However, the trouble increased and the members damaged his car, hoping that he would not stay in the society. Similarly Nasik based ENT Surgeon of repute, was forced to isolate himself in a storage room of a hospital after society members denied him entry in the society premises. 9 A fortnight ago his neighbors hailed him as Corona soldier and showered flowers on him, but after being tested positive for Corona , his very presence became nauseatic for them. In this shadow of suspicion and distrust, the story of two North east Indian, one of them a senior citizen is equally atrocious. Members of a housing society in Mulund (Mumbai) denied entry to Mr. Rinzin Dorjee a cancer patient from Arunachal Pradesh in their society because of Corona fright. The society members went to stigmatize him as a Chinese citizen. 10 Mr. Dorjee is a frequent traveler to Mumbai and had an appointment with the Tata memorial hospital for his chemotherapy. This aversion on basis of ethnicity is a classical prototype of depersonalizing the victim into a

8 https://m.dailyhunt.in/news/india/english/mumbai+live+english-epaper- mliveng/police+officer+returns+home+after+day+s+work+society+denies+entry-newsid-n183510666 9 The Indian Express, 8 th May 2020 10 https://www.freepressjournal.in/mumbai/mumbai-mulund-society-calls-north-east-man-chinese-denies-entry Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 103 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 stereotypical travesty. Similarly a renowned Bengali author had to approach the police after society members denied entry to her would be son-in-law despite of providing a valid medical certificate and all the necessary documents. 11 These loathsome narratives represent a trend of emerging remorseless individuality, prohibiting the development of a moral concern that would enable public reason to acquire legibility. As a response to many cases of public humiliation of Covid positive patients, medical professionals or to put it in simple popular words the corona warriors, Thane police had to send notices to about 1463 housing societies pronouncing warning of legal action for discrimination of nurses or doctors. 12 The police department is also entrusted with a duty to strictly impose the lockdown under the pretext of the disaster management act 2005. Police force used their power quite overtly to prevent people of stepping out from their homes and their actions were legitimately justified by the state. This police centric administration norm is seen in several countries to deal with the pandemic at present juncture. This raises a pertinent question about the new role of police force to make inroads into the private domain of individual’s life and reflect an advent of a formalized version of police state. This gives a space and opportunity to the centralized institutions, bureaucratic agencies and other government organs to device a surveillance state to slither into the private life of every individual under the pretext of health security as well as maintenance of law and order. The incessant bureaucratization to seek popular allegiance towards state’s regulations may lead to the development of vigilant surveillance state. The process of legitimization of such surveillance agencies in the long run may bring forth the colonial ethics of curtailment of the civil rights of the common citizens. The phase wise lockdown has unearthed a trend to empower the police and bureaucrats to use their discretion to judge what is legal and what is illegal. These government officials are now given extraordinary power to decided what is permissible and what is not ( Kokal Kalini & Vidya 2020). After the legal and police scare the middle class consumerists have developed the ‘gaze’ culture as a social attitude to deal with the Covid patients. The philosophical apparatus of ‘gaze’ can be used here to portray the current social attitude of complacent citizens. In critical theory gaze is an act of observing and seeing other individuals in metaphorical sense. The social application of this theory can be seen in the philosophical tradition of the existentialists’ and phenomenologist’s delineation. It is Michel Foucault who squarely hit the nail on the head by connecting it with the

11 https://indianexpress.com/article/cities/pune/author-approaches-police-after-daughters-fiance-denied-entry-to-housing- society-in-pune-6437824/ 12 https://mumbaimirror.indiatimes.com/coronavirus/news/thane-police-sends-notices-to-1463-housing-societies- warning-action-for-discrimination-against-doctors/nurses/articleshow/75329292.cms Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 104 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 dehumanizing medical separation of the patient’s body from the patient’s personal identity. 13 He has used several innovative narratives to explore his thematic argument, for example he uses the word genealogy to describe the development of a body of knowledge. Individual’s body which is made up of the material structures and intellectuals is indubitably mixed with power interest. With this exploration he argues that how human body also becomes a soft target of manipulation. Foucault enquires the relationship of medical professionals and human body in his philosophical term ‘medical gaze’ (Foucault 2008). A ‘gaze’ is a tendency to choose what one considers to be the significant component of the data stream available to our senses. Doctors tend to select out the biomedical bits of the patients’ problems and ignore the rest because it suits us best that way. 14 The term of medical gaze at this moment can be ascribed to the businesses of the corporate hospitals. They have been appropriating huge amounts from the patients thus rubbing in the wounds of Covid patients. Even doctors are helpless to the dictates of huge business making corporate hospitals. But the innocent doctors are paying the price for the incriminating attitude of the hospital managements. 15 There are several reports in the media describing the maltreatment given to many patients especially the poor patients by the private hospitals. The poor had no alternative to give consent to their own exploitation because of the concern of saving valuable ‘life’. This can also be viewed as a new emerging form of power, where people are helpless due to their concern for their kith and kin and subjecting themselves to the indiscriminate capitalization of hospitals. This exhibits how human body was used as a ‘capital’ to generate profits by the branded hospitals. There are numerous cases of huge medical bills slapped on the patients despite of non availability of exact treatment for Covid. Summing up the argument on Covid and human conduct, one can say that there is an urgent need to invoke the spirit of public reason and firmly implant it in the social consciousness of people at larger scale. Rules and regulations of the state also have to be assessed on the true ground of moral standard, to establish the nature and significance of citizenship as a sphere of rational activity. REFERENCES: 1. Foucault, Michel 2008. “The Birth of the Clinic: An archaeology of medical perception”, London; New York: Routledge. 2. Habermas, Jürgen & Shapiro Jeremy J. “Knowledge and Human Interests”, Wiley Publisher, 1987

3. Jatav, Manoj & Jajoria, Deepika, “The Mathadi Model and Its Relevance for Empowering, Unprotected Workers”, Economic & Political Weekly, MAy 9, 2020 ,Vol - no 19 4. Kokal Kalindi & Subramanian Vidya, “Locking Down on Rights: Surveillance and Administrative Ambiguity in the Pandemic”, Economic & Political Weekly, Vol. 55, Issue No. 19, 09 May, 2020. 5. Rawls John, “The Idea of Public Reason Revisit”, The University of Chicago Law Review, Vol. 64, No. 3, 1997, pp. 765-807. 6. Shah, Ghanshyam , “Gandhi’s Reflective and Dialogical Approach to Search for the Truth”, Economic & Political Weekly, May 9, 2020, Vol -no 19.

13 Foucault, Michel (1963) “The Birth of the Clinic: An Archaeology of Medical Perception” Rutledge , London. 14 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3662436/ 15 Editorial’ “Antinomies of medical ethics, EPW, April 25, 2020, VOL,LV.NO.7.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 105 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ ‹ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖÖŸ´Öú †³µÖÖÃÖ ü

›üÖò. ÃÖÓ³ÖÖ•Öß ÃÖÓŸÖÖêÂÖ ¯ÖÖ™üᯙ ÁÖß.׿Ö.×¾Ö.¯ÖÏ. ÃÖÓãÖê“Öê ³ÖÖ‰úÃÖÖÆêü²Ö −ÖÖ.ÃÖ. ¯ÖÖ™üᯙ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ †Ö×Ö ´Öã.×±ú.´Öã.†. ¾ÖÖ×Ö•µÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ, ¬Öãôêû ¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ: †Ö•Ö ‹úÖêÖßÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖúÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯ÖæÖÔ Ã£ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. úÖ¸üÖ †Ö•Ö“µÖÖ úÖôûÖŸÖ †ÖîªÖê×÷֍úߍú¸üÖ ¾Öî–ÖÖ×−֍ú ÎúÖÓŸÖß, ÃÖÓ÷Ö֍úßµÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß †Ö×Ö ŸÖÖŸúÖôû ‹úÖ ¤êü¿ÖÖÃÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ¿Öß ÃÖӯ֍Ôú ÃÖÖ¬ÖŸÖÖ µÖêÖÖ¸üß ÃÖÖ¬Ö−Öê µÖÖ´Öãôêû •Ö÷Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ »ÖÆüÖ−Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. †Ö¬Öã×−֍ú •Ö÷ÖÖŸÖ ¸üÖ•µÖÖ´Ö¬µÖê ¯Ö¸üïָüÖ¾Ö»ÖÓ²Ö−Ö ±úÖ¸ü“Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ ‹ú´ÖêúÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖŸÖã−Ö ¯Öãœêü ×´Ö¡ÖŸ¾Ö ؍ú¾ÖÖ ¿Ö¡ÖãŸ¾Ö ¤êüÖᯙ ×−Ö´ÖÖÔÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ¸üÖ™ÒüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ´Öî¡Öß ¾Ö ¿Ö¡Ö㟾ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖ´Ö㏵ÖÖ−Öê ¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖ úÖ¸üÖ †ÃÖŸÖê. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ¸üÖ™ÒüÖ“Öê ×ÆüŸÖ •Ö¯ÖµÖÖ“Öê úÖµÖÔ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ−Öê êú»Öê †ÖÆêü. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖêú ¤êü¿Ö ‡ŸÖ¸üÖÓ−ÖÖ ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö ú¸üŸÖÖê. ¯ÖϳÖÖ¾ÖßŸÖ ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö ¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÖÃÖÖšüß †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖϳÖÖ¾ÖßŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß †−Öêú ßָüÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ“Öê ¯Öϵ֟−Ö “ÖÖ»Öã †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ †−Öêú×¾Ö¬Ö ¯Öϵ֟−ÖÖÓ“Öê ‹ú¡Öߍú¸üÖ ´ÆüÖ•Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ÆüÖêµÖ. ¸üÖ•µÖÖ“Öê ÃÖÓ¸üÖÖ †Ö×Ö ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−Ö ÆüÖêµÖÖÃÖÖšüß †Ö×Ö ¸üÖ•µÖÖ»ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ Öê¡ÖÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö, ¯ÖÏןÖšüÖ, ¯ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêµÖÖÃÖÖšüß ¯Ö¸üïָü ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖÓ“Öß •Ö¯ÖÖæú ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ»ÖÖ †−ÖãÃÖ¹ý−Ö ŸµÖÖ“Öê ‡ŸÖ¸ü ¸üÖ•µÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö šü¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. •Ö÷ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÏŸµÖêú ¸üÖ™ÒüÖÃÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öê ¸üÖÖ ú¸üµÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ‡ŸÖ¸ü ¸üÖ•µÖÖÓ¿Öß ú¿ÖÖ¯ÖύúÖ¸êü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö šêü¾ÖÖ¾ÖêŸÖ µÖÖ“Öß ŸÖŸ¾Öê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê“Ö ŸµÖÖ ¸üÖ™ÒüÖ“Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ÆüÖêµÖ. ¾µÖ֯֍ú †£ÖÖÔ−Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖŸÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÃÖã¸ü×ÖŸÖ šêü¾ÖµÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•µÖÖ−Öê Ûþ֍úÖ¸ü»Öê»Öß ¬µÖêµÖ¬ÖÖê¸üÖê, µÖÖê•Ö−ÖÖ ¾Ö éúŸÖß µÖÖÓ“ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖæ−Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖ“Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ÷ÖŸÖß¿Öᯙ †ÃÖŸÖê. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ Öê¡ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ úß ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. úÖ¸üÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÃÖŸÖê. Æêü ÃÖÖ¬µÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ²Ö¤ü»Ö»Ö껵ÖÖ ¯Ö׸üÛã֟ÖßŸÖ ¸üÖ•µÖ †Ö¯Ö»Öê ¬ÖÖê¸üÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ¿ÖÖê¬Ö×−Ö²ÖÓ¬ÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö: ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ ‹ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖÖŸ´Öú †³µÖÖÃÖ ú¸üÖê ÆüÖ ¯ÖÏßÖãŸÖ »Ö‘Öã¿ÖÖê¬Ö ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö †ÖÆêü ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“Öß ˆ×§ü™êü: 1) ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ µÖÖ ÃÖӍú»¯Ö−Öê“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ú¸üÖê. 2) ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öß ˆ×§ü™êü ïÖ™ü ú¸üÖê. 3) ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“µÖÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ŸÖŸ¾ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ú¸üÖê. ´ÖÖ×ÆüŸÖß“Öê ÃÖӍú»Ö−Ö †Ö×Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ: ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ úÖôûÖŸÖᯙ −ÖÖë¤üß, ‘Ö›ü»Ö껵ÖÖ ‘Ö›üÖ´ÖÖê›üß µÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ«üÖ¸êü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ êú»Öê»Öß †ÖÆêü. µÖÖ »Ö‘Öã¿ÖÖê¬Ö ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÷ÖÏÓ£Ö, ´ÖÖ×Ã֍êú, ÃÖÖ¯ŸÖÖ×Æüêú, ‡Ó™ü¸ü−Öê™ü, ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−Ö¯Ö¡Ö µÖÖ ¤ãüµµÖ´Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ: 1) ÃÖß.ÃÖß. ¸üÖê›üß µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê "†Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öê ¸üÖÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß †Ö×Ö ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ‡ŸÖ¸ü ¸üÖ•µÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖŸÖÔÖãúßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †ÖÖµÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•µÖÖÓ−Öß Ûþ֍úÖ¸ü»Öê»Öß ŸÖŸ¾Öê ´ÆüÖ•Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ÆüÖêµÖ." 2) −ÖÖ´ÖÔ»Ö ×Æü»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê "‡ŸÖ¸ü ¸üÖ™ÒüÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öê ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−Ö ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¸üÖ™ÒüÖ“ÖÖ •ÖÖê ¯Öϵ֟−Ö †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ ¯Öϵ֟−ÖÖÓ“Öê ÃÖÖ¸ü ´ÆüÖ•Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ÆüÖêµÖ."

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 106 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ¾Ö¸üᯙ ¾µÖ֏µÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸üŸÖÖ †ÃÖê ´ÆüÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö úß, ¯ÖÏŸµÖêú ¸üÖ•µÖÖ−Öê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ×¾ÖÂÖµÖß ¸üÖ™ÒüßµÖ ˆ×§ü™üÖÓ“Öß ¯ÖãŸÖÔŸÖÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß šü¸ü×¾Ö»Öê»Öê ¬ÖÖê¸üÖ †Ö×Ö éúŸÖß ´ÆüÖ•Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ÆüÖêµÖ. †Ö¯Ö»Öê ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÃÖã¸ü×ÖŸÖ šêü¾ÖµÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•µÖÖ»ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¸üÖ•µÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¬µÖêµÖ¬ÖÖê¸üÖê šü¸ü¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¸üÖ•µÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“Öê ×−ÖµÖ´Ö−Ö ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ×−Ö¬ÖÖÔ¸üÖ ¸üÖ•µÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖÖì““Ö ÃÖ¢ÖÖ ú׸üŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ¸üú Æêü ¸ü֕֍úßµÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê ¯ÖÏןÖ×−Ö¬Öߟ¾Ö ú¸üŸÖÖŸÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öß ˆ×§ü™êü : 1) ¸üÖ™ÒüÖ“Öê ×ÆüŸÖ: ¸üÖ™ÒüÖ“Öê ×ÆüŸÖ ×Æü ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öß ´Öã»Ö³ÖãŸÖ ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÖò÷Öì−£ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖ Æêü †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖ“Öê †Ó×ŸÖ´Ö ¾Ö ×−ÖÖÖԵ֍ú ŸÖŸ¾Ö †ÖÆêü. ¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÖ´Ö¬µÖê ¯Öãœüᯙ ¯ÖÏÖ£Ö״֍ú ˆ×§ü™üÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ú¸üµÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê. i) »ÖÖêúÖÓ“µÖÖ ×ÆüŸÖÖ“µÖÖ ¥ü™üß−Öê ¸üÖ•µÖÖ“ÖÖ †Ö٣֍ú ׾֍úÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öã−Ö †ÖÖÖê µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ú¸üÖ¸ü ÃÖÓ¬Öß ú¸üÖê. ii) ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ ³Öã¯ÖϤêü¿Ö †Ö×Ö ¸üÖ•µÖÖÓŸÖᯙ »ÖÖêúÖÓ“Öê †Ö×Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¯Ö¢Öß“Öê ¸üÖ•µÖÖŸÖ †Ö×Ö ¸üÖ•µÖÖ²ÖÖÆêü¸ü ÃÖÓ¸üÖÖ ú¸üÖê. iii) ¯ÖÏŸµÖêú ¸üÖ•µÖ †Ö¯Ö»Öß ÃÖî×−֍úß ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœü¾Öã−Ö ¿ÖáÖÖáÖÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ú׸üŸÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖÓ¸üÖÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•µÖÖ»ÖÖ †Ö¯Ö»Öê ÃÖÖ´Ö£µÖÔ ¾ÖÖœü¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê ŸµÖÖÃÖÖšüß ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¸üÖ•µÖÖÓ¿Öß »Öú¸üß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê ú¸üÖ¸ü ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †Ö¯Ö»Öê ¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖ »ÖÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê †Ö¯Ö»Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ êú»Öê †ÖÆêü. ¯ÖÓ×›üŸÖ •Ö¾ÖÖÆü¸ü»ÖÖ»Ö −ÖêÆü¹ý µÖÖÓ−Öß 1947 ÃÖÖ»Öß ‘ÖÖê×ÂÖŸÖ êú»Öê ÆüÖêŸÖê úß, ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ´ÖãÖ ˆ§êü¿Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖÖ“Öß ÃÖã¸üׁ֟֟ÖÖ ¯ÖÖÆüÖê ÆüÖ ÆüÖêµÖ. µÖÖ“Ö úÖ¸üÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ³ÖÖî´Ö ¾Ö þ֟ÖÓ¡Ö ¸üÖ™Òü †ÃÖæ−ÖÆüß ×²ÖΙüß¿Ö ¸üÖ™Òü´ÖÓ›üôûÖ“Öê ÃÖ¤üõ֟¾Ö Ûþ֍úÖ¸ü»Öê ÆüÖêŸÖê. µÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü •Ö÷ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÏ´ÖãÖ ÷Ö™üÖÓ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖ™üÃ£Ö ¸üÖÆüµÖÖ“ÖêÆüß ‘ÖÖê×ÂÖŸÖ êú»Öê ÆüÖêŸÖê. 2) ¸üÖ•µÖÖ“Öß ‹úÖŸ´ÖŸÖÖ: ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê †Ö¯Ö»Öß ¸üÖ™ÒüßµÖ ‹úÖŸ´ÖŸÖÖ ú¿ÖÖ¯ÖύúÖ¸êü ×™üêú»Ö †Ö×Ö ³ÖÖ¸üŸÖ ‹úÃÖÓ‘Ö úÃÖÖ ¸üÖÆüᯙ µÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö ÃÖŸÖŸÖ êú»ÖÖ †ÖÆêü. ˆ¤üÖ. úÖ¿´Ö߸ü ¯ÖÏ¿−Ö, Ö»ÖßßÖÖ−Ö ´ÖÖ÷ÖÖß †¿ÖÖ ¯ÖÏÃÖÓ÷ÖÖ»ÖÖ ¬ÖîµÖÖÔ−Öê ŸÖÖë›ü ¤êü‰ú−Ö ¸üÖ™ÒüÖ“Öß †ÖÓ›üŸÖÖ ú¿Öß ×™üêú»Ö µÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. úÖêÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÖÖ“Öê ÃÖ¸üúÖ¸ü ÃÖ¢ÖêŸÖ µÖê¾ÖÖê ŸµÖÖÓ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö ¤êü¿ÖÖ“Öß ‹úÖŸ´ÖŸÖÖ, †ÖÓ›üŸÖÖ ú¿Öß ¸üÖÆüᯙ µÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö ú¸üÖê ÆüÖ †ÖÆêü. 3) •ÖÖŸÖßµÖ¾ÖÖ¤üÖÃÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö: ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê †¿ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ ú¸üµÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö šêü¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü úß •µÖÖŸÖ ¾Ö÷ÖÔ, •ÖÖŸÖß, ¾ÖÖÔ †¿ÖÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß †Ö¬ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ³Öê¤ü³ÖÖ¾Ö êú»ÖÖ •ÖÖÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. 4) ¯ÖÖ¸üŸÖÓ¡µÖÖŸÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ−ÖÖ ´Ö¤üŸÖ: ¯ÖÖ¸üŸÖÓ¡µÖÖŸÖ ×ÖŸÖ¯ÖŸÖ ¯Ö›ü»Ö껵ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¸üÖ™ÒüÖÓ−ÖÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ´Ö¤üŸÖ ú¸üÖê ´ÆüÖËæ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ߯ÖÖÃÖæ−Ö“Ö ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ¾ÖÖ¤ü †Ö×Ö ¾ÖÃÖÖÆüŸÖ¾ÖÖ¤üÖÃÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. 5)†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ: †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¾ÖÖ¤ü×¾ÖÖ¤ü ¿ÖÖÓŸÖŸÖꓵÖÖ †Ö×Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü×¾Ö−Öß´ÖµÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖÖê›ü×¾ÖÖê ŸÖÃÖê“Ö †ÖÓŸÖ¸üÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ †Ö×Ö ÃÖã¸üׁ֟֟ÖÖ úÖµÖ´Ö šêü¾Öæ−Ö ×¾Ö¿¾Ö¿ÖÖÓŸÖß“µÖÖ ¥ü™üß−Öê ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™ÒüÃÖÓ‘ÖÖ»ÖÖ ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß ²Ö−Ö×¾ÖÖê. ¯ÖÖ´Ö¸ü †Ö×Ö ¯ÖÖٍú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖãŸÖ ˆ§êü¿Ö ¯Öãœüᯙ ¯ÖÏ´ÖÖÖê ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. i) ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤ü ؍ú¾ÖÖ ¿ÖŒŸÖß“Öê ¸ü֕֍úÖ¸üÖ µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ¸üÖ™ÒüÖ“µÖÖ †Ö٣֍ú, ÃÖÖ´ÖÖו֍ú †Ö×Ö ¸ü֕֍úßµÖ ×¾ÖúÖÃÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü ¤êüÖê. ii) •ÖÖŸÖßµÖ¾ÖÖ¤ü, ¾ÖÓ¿Ö¾ÖÖ¤ü †Ö×Ö ÃÖÖ´ÖÏ•µÖ¾ÖÖ¤üÖ»ÖÖ ¯ÖϏָü ×¾Ö¸üÖê¬Ö ú¸üÖê. iii) þ֟ÖÓ¡Ö †Ö×Ö †»Ö߯ŸÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß ¬µÖêµÖ¬ÖÖê¸üÖÖÓ“ÖÖ ¯Öã¸üÍúÖ¸ü ú¸üÖê. iv) ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™Òêü †Ö×Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÆüúÖµÖÔ µÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü ¤êüÖê.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 107 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 v) †Ö׿ֵÖÖ‡Ô ¤êü¿ÖÖÓ“Öß ˆ¯ÖêÖÖ ÆüÖêÖÖ¸ü −ÖÖÆüß Øú¾ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü ²Ö»Ö¯Öã¾Öԍú úÖÆüß »ÖÖ¤ü»Öê •ÖÖÖÖ¸ü −ÖÖÆüß 'µÖ֍ú›êü »ÖÖ ¤êüÖê. vi) †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ŸÖÖÖ¾Ö ú´Öß ú¸üÖÖ·µÖÖ †Ö×Ö ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ¯ÖãÖÔ ÃÖÆü†ÃŸÖߟ¾ÖÖ“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß ¯Öϵ֟−Ö ú¸üÖê. vii) ¿ÖߟֵÖ㬤ü †Ö×Ö ¯ÖÏÖ¤êü׿֍ú ÃÖã¸üÖÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ¯ÖÖÃÖã−Ö »ÖÖÓ²Ö ¸üÖÆüÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öß ´Öã»ÖŸÖŸ¾Öê: ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ “ÖÖÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ ¬µÖêµÖ¬ÖÖê¸üÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿Öԍú ŸÖŸ¾Öê −Ö´Öæ¤ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿Öԍú ŸÖŸ¾ÖÖ´Ö¬Öᯙ 51 ¾Öê ú»Ö´Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ˆ×§ü™ü ïÖ™ü ú¸üÖê. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ †Ö×Ö ÃÖã¸üׁ֟֟ÖÖ ¾Ö鬤üà÷ÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö †¿ÖÖ ŸÖ·Æê−Öê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖŸÖ éúŸÖß ú¸üµÖÖ“Öê ²ÖÓ¬Ö−Ö µÖÖ ú»Ö´ÖÖ−Öê ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ¾Ö¸ü ‘ÖÖŸÖ»Öê †ÖÆêü. †Ö¯Ö»Öê ¯ÖÏ¿−Ö, ÃÖ´ÖõÖÖ, †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ŸÖÓ™êü ¿ÖÖÓŸÖŸÖꓵÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ÃÖÖê›ü¾ÖÖ¾ÖêŸÖ †¿Öß ¸üÖ•µÖ‘Ö™ü−Öê“Öß †¯ÖêÖÖ †ÖÆêü. 1) †ÃÖÓ»Ö÷−ÖŸÖê“Öê ¬ÖÖê¸üÖ: †ÃÖÓ»Ö÷−ÖŸÖê“Öê ¬ÖÖê¸üÖ Æêü ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖãÖ ´Öã»Ö³ÖãŸÖ ŸÖŸ¾Ö ÆüÖêµÖ. †ÃÖÓ»Ö÷−ÖŸÖÖ ×Æü †Ö•Ö •ÖÖ÷ÖŸÖߍú þֹý¯ÖÖ“Öß ¾µÖ֯֍ú “Öôû¾Öôû ²Ö−Ö»Öß †ÖÆêü. †ÃÖÓ»Ö÷−ÖŸÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÆüÖ•Öê †´Öê׸üúÖ †Ö×Ö ÃÖÖêÛ¾Æü‹™ü ¸ü׿ֵÖÖ µÖÖ ¤üÖê−Ö ´ÖÆüÖ¿ÖŒŸÖà−Öß ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»Ö껵ÖÖ ÷Ö™üÖŸÖ ÃÖÖ´Öᯙ −Ö ÆüÖêÖê ÆüÖêµÖ. †»Ö߯ŸÖŸÖÖ ´ÆüÖ•Öê ŸÖ™üã֟ÖÖ −Ö¾Æêü. ŸÖ™üã֟Öê“ÖÖ †£ÖÔ •ÖÖ÷Öן֍ú ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß úÖêÖŸµÖÖ“Ö ¯ÖύúÖ¸ü“Öê ´ÖŸÖ ¾µÖŒŸÖ −Ö ú¸üÖê ÆüÖêµÖ. úÖêÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü úÖêÖ “Öãú †ÖÆêü Æêü ´ÖÖ×ÆüŸÖ †ÃÖæ−ÖÆüß úÖêÖŸµÖÖ“Ö ¯ÖÖÖ“Öß ²ÖÖ•Öæ −Ö ‘ÖêÖê †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. •Ö÷ÖÖŸÖᯙ ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ ×™üú¾Öã−Ö ¸üÖÆüÖ¾Öß †Ö×Ö ×ŸÖÃÖ¸êü ´ÖÆüÖµÖ㬤ü ×−Ö´ÖÖÔÖ ÆüÖê‰ú −ÖµÖê ÆüÖ µÖÖ ¬ÖÖê¸üÖÖ´ÖÖ÷Ö“ÖÖ ¯ÖÏ´ÖãÖ ˆ§êü¿Ö †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖÖ¸üÖÖ ¤êü¿Ö ¤üÖê−Æüß »Öú¸üß ÷Ö™üÖÓ¯ÖÖÃÖæ−Ö †»Ö߯ŸÖ ¸üÖ×Æü»ÖÖ ŸÖ¸ü ŸÖÖê ¤üÖê−Æüß ÷Ö™üÖÓ´Ö¬µÖê ÃÖÖ´ÖÓ•ÖÃµÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö ú¹ý ¿ÖúŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö ¤üÖê−Æüß ÷Ö™üÖÓ−ÖÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤æü¸ü šêü¾ÖÖÖ¸üß ¿ÖŒŸÖß ´ÆüÖ•Öê †×»Ö¯ŸÖŸÖÖ ÆüÖêµÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ׿ֻ¯ÖúÖ¸ü ¯ÖÓ×›üŸÖ −ÖêÆü¹ý Æêü µÖÖ †×»Ö¯ŸÖŸÖꓵÖÖ “Öôû¾Öôûß“Öê ´ÖãµÖ ¯ÖϾ֟Öԍú †ÖÆêüŸÖ. ‡×•Ö¯ŸÖ, ²ÖδÆü¤êü¿Ö, µÖã÷ÖÖêûÖÖÛ¾ÆüµÖÖ, ‡Ó›üÖê−Öê׿ֵÖÖ µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüúÖµÖÖÔ−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê µÖÖ †×»Ö¯ŸÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß “Öôû¾Öôûß“Öß ´ÖãÆæüŸÖÔ´Öêœü ¸üÖê¾Ö»Öß. ¯ÖÓ×›üŸÖ −ÖêÆü¹Óý−Öß 1946 ´Ö¬µÖê †ÖúÖ¿Ö¾ÖÖÖß¾Ö¹ý−Ö êú»Ö껵ÖÖ ³ÖÖÂÖÖÖŸÖ '†×»Ö¯ŸÖŸÖÖ' µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü êú»ÖÖ. †»Ö߯ŸÖŸÖÖ Æêü ¬ÖÖê¸üÖ ¯ÖÓ×›üŸÖ −ÖêÆü¹Óý“µÖÖ ú»¯Ö−ÖÖ¿ÖŒŸÖߟÖæ−Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öê»Öß −ÖÖÆüߟÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß ³ÖÖî÷ÖÖê׻֍ú Ûã֟Öß, †Ö٣֍ú ¯Ö׸üÛã֟Öß, •ÖÖ÷Öן֍ú ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖ“Öê þֹý¯Ö †Ö×Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ Ûã֟Öß †¿ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¯Ö׸üÛã֟Öà“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¹ý−Ö“Ö Æêü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾ÖµÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê þÖÖŸÖÓ¡µÖ †Ö×Ö •ÖÖ÷Öן֍ú ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖŸÖ ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖÓ“ÖÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ ˆ¤üµÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüß ‘Ö™ü−ÖÖ ‹úÖ“Ö ¾Öêôûß ‘Ö›ü»µÖÖ. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖ㬤üÖ−ÖÓŸÖ¸ü †´Öê׸üúÖ †Ö×Ö ÃÖÖêÛ¾Æü‹™ü ÃÖÓ‘Ö µÖÖÓ“ÖÖ ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖ ´ÆüÖæ−Ö ˆ¤üµÖ —ÖÖ»ÖÖ. †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖϳÖ㟾Ö֏ÖÖ»Öß ŸµÖÖÓ−Öß »Öú¸üß ÷Ö™üÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß êú»Öß. †´Öê׸üêú−Öê −ÖÖ™üÖê, ÃÖë™üÖê, ×ÃÖµÖÖ™üÖê µÖÖ »Öú¸üß ú¸üÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»µÖÖ. ŸµÖÖÃÖ ˆ¢Ö¸ü ´ÆüÖæ−Ö ÃÖÖê×¾Ö‹™ü ÃÖÓ‘ÖÖ−Öê ¾ÖÖÃÖÖÔ ú¸üÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»Öß. µÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üß ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÷Ö™üÖ×¾Ö¹ý¬¤ü †´Öê׸üêú“µÖÖ −ÖêŸÖ韾Ö֏ÖÖ»Öß ŸµÖÖ×¾Ö¸üÖê¬Öß ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ ÷Ö™ü †ÃÖê ¤üÖê−Ö »Öú¸üß ÷Ö™ü •Ö÷ÖÖŸÖ ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»Öê. ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¿ÖáÖï֬ÖÖÔ ÃÖã¹ý —ÖÖ»Öß. ¤üÖê−Æüß ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖ †Ö¯Ö†Ö¯Ö»Öê ¯ÖϳÖÖ¾Ö Öê¡Ö ¾ÖÖœü×¾ÖµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö ú¹ý »ÖÖ÷Ö»µÖÖ. ¤üÖê−Æüß ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖÓ´Ö¬µÖê ¿ÖáÖÖÃ¡Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔ ÃÖã¹ý ¸üÖÆüÖê Æêü ¿ÖÖÓŸÖŸÖꓵÖÖ ¥ü™üß−Öê ¬ÖÖêúÖ¤üֵ֍ú ÆüÖêŸÖê. †×»Ö¯ŸÖŸÖꓵÖÖ ¬ÖÖê¸üÖÖ“ÖÖ ¯Öã¸üÍúÖ¸ü ¯ÖÏÖ´Ö㏵ÖÖ−Öê µÖÖ ¯Ö׸üÛã֟ÖߟÖæ−Ö ´ÖÖ÷ÖÔ úÖœüµÖÖÃÖÖšüß —ÖÖ»ÖÖ. 2) ¾ÖÃÖÖÆüŸÖ¾ÖÖ¤üÖÃÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö: ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ¾ÖÖ¤üÖÃÖ •Öê ¤êü¿Ö ²Öôûß ¯Ö›ü»Öê ŸµÖÖ¯Öîúß ³ÖÖ¸üŸÖ ÆüÖ ‹ú ¤êü¿Ö ÆüÖêŸÖÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê −ÖêŸÖê ´ÆüÖæ−Ö ¯ÖÓ×›üŸÖ −ÖêÆü¹Óý“ÖÖ ×²ÖΙüß¿ÖÖÓ“µÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ¾Ö¸üᯙ ¸üÖ•Ö¾Ö™üßÃÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖ“Ö ¯ÖÖ êú¾Öôû ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖæ−Ö ¯Ö¸üúßµÖÖÓ“Öê ¸üÖ•Ö¾Ö™ü −Ö™ü ¾ÆüÖ¾Öß ‹¾Öœêü“Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖ −Ö¾ÆüŸÖê ŸÖ¸ü ÃÖ¾ÖÔ •Ö÷ÖÖŸÖæ−Ö“Ö ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ¾ÖÖ¤üÖ“ÖÖ †Ö×Ö ¾ÖÃÖÖÆüŸÖ¾ÖÖ¤üÖ“ÖÖ ¿Öê¾Ö™ü —ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê ×Æü ŸµÖÖÓ“Öß ³Öæ״֍úÖ ÆüÖêŸÖß. þÖÖŸÖÓ¡µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ¸üÆüß ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê •Öß ¸üÖ™Òêü þÖÖŸÖÓ¡µÖ¯ÖÏÖ¯ŸÖßÃÖÖšüß ¯Öϵ֟−Ö ú׸üŸÖ ÆüÖêŸÖß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÖšüà²ÖÖ ×¤ü»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ˆ¤üÖ. ×»Ö²ÖßµÖÖ, ´ÖÖê¸üÖꌍúÖê, ´Ö»ÖÖµÖÖ, ‡Ó›üÖê−Öê׿ֵÖÖ, ™üµÖã−Öß׿ֵÖÖ, ²ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ¤êü¿Ö, −ÖÖ´Öß²ÖßµÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖ“Öê •ÖÖê¸ü¤üÖ¸ü ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö êú»Öê †ÖÆêü. ¾ÖÃÖÖÆüŸÖ¾ÖÖ¤ü •Ö÷ÖÖŸÖæ−Ö Æü§ü¯ÖÖ¸ü —ÖÖ»µÖÖ׿־ÖÖµÖ •ÖÖ÷ÖŸÖߍú ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ ¯ÖÏãÖÖ¯ÖßŸÖ ÆüÖêÖÖ¸ü −ÖÖÆüß †Ö×Ö ´ÖÖ¾Ö•ÖÖŸÖß“Öê ú»µÖÖÖ ÆüÖêÖÖ¸ü −ÖÖÆüß †¿Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß ³Öæ״֍úÖ †ÖÆêü.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 108 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 3) ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ †Ö×Ö ÃÖã¸üׁ֟֟ÖÖ: ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¯Ö×Æü»Öê ¯ÖÓŸÖ¯ÖϬÖÖ−Ö ¯ÖÓ×›üŸÖ −ÖêÆü¹Óý−Öß •ÖÖ÷ÖŸÖߍú ¿ÖÖÓŸÖŸÖê“ÖÖ ¯Öã¸üÍúÖ¸ü êú»ÖÖ. ¸üÖ™ÒüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ µÖ㬤üÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê −Ö ÃÖÖê›ü×¾ÖŸÖÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ´ÖµÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê †Ö×Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü×¾Ö−Öß´ÖµÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ÃÖÖê›ü¾ÖÖ¾ÖêŸÖ µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ“ÖÖ †Ö÷ÖÏÆü ÆüÖêŸÖÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ Öê¡ÖÖŸÖᯙ ³Öæ´ÖߍúÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ´ÖµÖ ÃÖÆü•Öß¾Ö−Ö •Ö÷ÖÖÖ·µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êüÖÖ¸üß †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖ ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ¸üÖ™ÒüÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †Ö٣֍ú ׾֍úÖÃÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ²Ö¬¤ü ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ ¾Ö ÃÖã¸üׁ֟֟Öê“Öß ±úÖ¸ü ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü. ¿ÖáÖÖÃ¡Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔ ×Æü ¯Ö¸üïָüÖÓ×¾Ö¹ý¬¤ü ÃÖÓ¿ÖµÖÖ“Öê, ³ÖߟÖß“Öê ¾Ö ŸÖÖÖ¾ÖÖ“Öê ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸üÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üµÖÖÃÖ úÖ¸üÖß³ÖãŸÖ šü¸üÖÖ¸üß †ÖÆêü. µÖÖŸÖã−Ö ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“Öê ×ÆüŸÖ ÃÖÖ¬ÖÖµÖ“Öê †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü •Ö÷ÖÖŸÖᯙ ¸üÖ™ÒüÖÓ−Öß †Ö¯Ö»Öê ¯ÖÏ¿−Ö, †›ü“ÖÖß ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ´ÖµÖ, ŸÖ›ü•ÖÖê›üß“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ÃÖÖê›ü×¾ÖÖê ÷Ö¸ü•Öê“Öê †ÖÆêü ×Æü ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß ³Öã״֍úÖ †ÖÆêü. ÃÖã¾Öê—Ö úÖ»Ö¾µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö, ‡¸üÖÖ-‡¸ü֍ú µÖ㬤ü, †¸ü²Ö ‡Ã¡ÖÖ‡Ô»Ö µÖ㬤ü, †´Öê׸üêú−Öê ×»Ö²ÖßµÖÖ¾Ö¸ü êú»Öê»Öê Æü»»Öê ‡ŸµÖÖ¤üà²ÖÖ²ÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ´ÖµÖ ÃÖÆü•Öß¾Ö−ÖÖ“Öê †Ö¾ÖÖÆü−Ö ¾Ö ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö êú»Öê»Öê †ÖÆêü. 4) ¾ÖÖÔ³Öê¤üÖÃÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö: ¤üׁÖÖ †´Öê׸üúÖ, ¤üׁÖÖ †Ö×±ÏúúÖ, †ÖòÙÒêü×»ÖµÖÖ ¾Ö ‡ŸÖ¸ü †¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ´Ö¬µÖê ÷ÖÖê·µÖÖ »ÖÖêúÖÓ−Öß ¾ÖÖ×¾Ö«êüÂÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü •ÖÖê †ŸµÖÖ“ÖÖ¸ü ¾Ö †−µÖÖµÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÖê ´ÖÖ−Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß ¥ü™üߍúÖê−ÖÖŸÖæ−Ö †ŸµÖÓŸÖ ‘ÖéÖÖï֤ü †ÃÖ»µÖÖ−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖŸÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ×−ÖÂÖê¬Ö êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †Ö×±ÏúêúŸÖᯙ ×−Ö÷ÖÏÖê »ÖÖêúÖÓ“µÖÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ »Öœü¶Ö×¾ÖÂÖµÖß ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ÃÖÆüÖ−Öã³ÖæŸÖß ¾µÖŒŸÖ êú»Öß ÆüÖêŸÖß. ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê 1974 ÃÖÖ»Öß ¤üׁÖÖ †Ö×±ÏúêúŸÖᯙ †Ö¯Ö»Öê ˆ““ÖÖµÖ㌟ÖÖÓ“Öê úÖµÖÖÔ»ÖµÖ ²ÖÓ¤ü ú¹ý−Ö ¾ÖÖÔ«êüÂÖÖ“ÖÖ ×−ÖÂÖê¬Ö êú»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. †Ö•ÖÆüß •Ö÷ÖÖŸÖᯙ úÖÆüß ¸üÖ•µÖÖŸÖ ¾ÖÖÔ³Öê¤üÖ“ÖÖ, ¾ÖÓ¿Ö³Öê¤üÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖã™ü»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß. ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ«üÖ¸êü ¾ÖÖÔ³Öê¤üÖ“ÖÖ ×−ÖÂÖê¬Ö “ÖÖ»Öã šêü¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. 5) ¯ÖÓ“Ö¿Öᯙ ŸÖŸ¾ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ¸üÍúÖ¸ü: †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¯ÖÏ¿−Ö ¿ÖÖÓŸÖŸÖꓵÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ÃÖÖê›ü×¾ÖµÖÖÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ´ÖµÖ ÃÖÆü•Öß¾Ö−Ö, ÃÖÆü†Ûß֟¾Ö ¯ÖÏãÖÖ¯ÖßŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß †Ö×Ö †×¾ÖúÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öß †Ö٣֍ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †ÖÖµÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ¸üÖ™ÒüÖ¸üÖ™ÒüÖÓ´Ö¬µÖê ´Öî¡Öß, ÃÖÆüúÖµÖÔ, ¾Ö ÃÖÖîÆüÖ¤üÖÔ“Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß †»Ö߯ŸÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¯ÖÓ×›üŸÖ −ÖêÆü¹ý µÖÖÓ−Öß ¯ÖÓ“Ö¿Öᯙ ŸÖŸ¾ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öã¸üÍúÖ¸ü êú»ÖÖ. ¯ÖÓ“Ö¿Öᯙ ŸÖŸ¾Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖ“Öê ‹ú †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖãŸÖ ŸÖŸ¾Ö ´ÆüÖæ−Ö ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ´Ö¬µÖê −ÖêÆü¹Óý−Öß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ŸÖŸ¾Ö–ÖÖ−Ö †Ö×Ö ¯Ö¸Óü¯Ö¸êü»ÖÖ †−ÖãÃÖ¹ý−Ö ¯ÖÏÖ¤êü׿֍ú †ÖÓ›üŸÖÖ, †−Ö֍Îú´ÖÖ, †ÆüßցÖê¯Ö, ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¾Ö ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ´ÖµÖ ÃÖÆü•Öß¾Ö−Ö µÖÖ ¯ÖÖ“Ö ŸÖŸ¾ÖÖÓ“Öß ‘ÖÖêÂÖÖÖ êú»Öß. ‹×¯ÖÏ»Ö 1955 “µÖÖ †Öê¸ü ´µÖÖ−Ö´ÖÖ¸ü, −Öê¯ÖÖôû, Û¾Æü‹ŸÖ−ÖÖ´Ö, µÖã÷ÖÖêûÖÖ¾ÆüßµÖÖ †Ö×Ö Óú²ÖÖê›üßµÖÖ, »ÖÖ†ÖêÃÖ µÖÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ−Öß ¯ÖÓ“Ö¿Öᯙ ŸÖŸ¾ÖÖÓ“ÖÖ Ûþ֍úÖ¸ü êú»ÖÖ. 6) ¿Öê•ÖÖ¸üß ¸üÖ™ÒüÖÓ¿Öß ´Öî¡Ö߯ÖãÖÔ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏãÖÖ¯ÖßŸÖ ú¸üÖê: ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ¿Öê•ÖÖ¸ü“µÖÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ¿Öß ´Öî¡Öß“Öê, ÃÖ»ÖÖꏵÖÖ“Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö šêü¾ÖµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ¯Ö֍úßßÖÖ−Ö, ²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿Ö, “Öß−Ö, −Öê¯ÖÖôû, ³ÖæŸÖÖ−Ö, ´µÖÖ−Ö´ÖÖ¸ü, ÁÖß»ÖӍúÖ µÖÖ ¿Öê•ÖÖ¸üß ¸üÖ™ÒüÖÓ¿Öß ´Öî¡Öß“Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö šêü¾ÖµÖÖ“Öê ¬ÖÖê¸üÖ Ûþ֍úÖ¸ü»Öê»Öê †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ¿Öê•ÖÖ¸ü“µÖÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß ¸üÖ™ÒüÖ¾Ö¸ü þ֟Ö:Æãü−Ö †ÖÎú´ÖÖ êú»Öê −ÖÖÆüß. ¯Ö¸ÓüŸÖæ 1962 ´Ö¬µÖê “Öß−Ö−Öê ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖ¤üÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¹ý−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ¾Ö¸ü †ÖÎú´ÖÖ êú»Öê †Ö×Ö “Öß−Ö−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ −Öê±úÖ, »Ö›ü֏֓ÖÖ ³Öæ¯ÖϤêü¿Ö •Ö²Ö¸ü¤üßÖß−Öê ²ÖôûúÖ¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖ¸üßÆüß ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê “Öß−Ö¿Öß ÃÖ²Öã¸üß“Öê ¾Ö ´Öî¡Öß“Öê ¬ÖÖê¸üÖ šêü¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. úÖ¿´Ö߸ü ¯ÖÏ¿−ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ¯ÖÖ׍úßÖÖ−Ö−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¾ÖÖ¸Óü¾ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ êú»ÖêŸÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖã ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê −ÖêÆü´Öß ŸµÖÖÓ“µÖ֍ú›æü−Ö ´Öî¡Öß“Öß ¾Ö ÃÖ»ÖÖꏵÖÖ“Öß †¯ÖêÖÖ êú»Öß †ÖÆêü. 7) ¤üÖê−Æüß ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖÓÃÖÖê²ÖŸÖ ´Öî¡Öß“Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö šêü¾ÖÖê: ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖ㬤üÖ−ÖÓŸÖ¸ü •Ö÷ÖÖŸÖ ¤Öê−Ö ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖ ÆüÖꟵÖÖ, ŸµÖÖ ´ÆüÖ•Öê †´Öê׸üúÖ ¾Ö ÃÖÖê×¾Ö‹™ü ¸ü׿ֵÖÖ ÆüÖêµÖ. ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¤üµÖ Æêü ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖ㬤üÖ−ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ •ÖÖ÷ÖŸÖߍú ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖ“Öê ‹ú ¯ÖϬÖÖ−Ö ¾Öî׿Ö™ü¶ †ÖÆêü. †−Öêú ¸üÖ™Òêü ´ÖÆüÖÃÖ¢ÖÖÓ−Öß ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»Ö껵ÖÖ »Öú¸üß ÷Ö™üÖŸÖ ÃÖÖ´Öᯙ —ÖÖ»Öê. ¯Ö¸ÓüŸÖã ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ¤üÖê−Æüß ÷Ö™üÖÓ¿Öß ´Öî¡Öß“Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö šêü¾ÖµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö êú»ÖÖ úÖ¸üÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ ŸµÖÖ¾Öêôûß ´Ö¤üŸÖß“Öß ÷Ö¸ü•Ö ÆüÖêŸÖß. ŸµÖÖ ÷Ö™üÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Öß ´Öî¡Öß ×Æü ¸üÖ•Ö׍úµÖ †Ö×Ö »Öú¸üߥü™üß−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ šü¸ü»Öß.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 109 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ´Ö滵ִÖÖ¯Ö−Ö: þÖÖŸÖÓ¡µÖÖê¢Ö¸ü úÖôûÖŸÖᯙ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ Æêü †Ö٣֍ú ׾֍úÖÃÖÖ“Öê ÆüÖêŸÖê. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ †Ö٣֍ú ׾֍úÖÃÖÖ“Öê ¸üÖ•ÖŸÖÓ¡Ö ÆüÖêŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ×¾ÖúÖÃÖÖÃÖÖšüß †−Öêú Öê¡ÖÖŸÖ ´Ö¤üŸÖß“Öß ÷Ö¸ü•Ö ÆüÖêŸÖß ¾Ö ŸÖß ´Ö¤üŸÖ •µÖÖ ¸üÖ™ÒüÖӍú›æü−Ö Æü¾Öß ÆüÖêŸÖß ŸµÖÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ“ÖÖ ¸ü֕֍úßµÖ ú»Ö »ÖÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖ šü¸ü×¾Ö»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¯Ö×Æü»Öê ¯ÖÓŸÖ¯ÖϬÖÖ−Ö ¯ÖÓ×›üŸÖ −ÖêÆü¹ý µÖÖÓ−Öß ×¾ÖúÖÃÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ פü»Öê. ¯Ö׸üÖÖ´ÖŸÖ: •ÖÖÃŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ֍ú›êü ¾Öôû×¾Ö»ÖÖ ¾Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ ú´Öß ¯ÖîÃÖÖ ÃÖÓ¸üÖÖ֍ú›êü ¾Öôû×¾Ö»ÖÖ. ÃÖÓ¸üÖÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ¿ÖŒŸÖ߯ÖêÖÖ µÖ㌟Öß“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘µÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Ö»ÖÖ ´ÆüÖ•Öê '¸üÖ•Ö−ÖµÖÖ»ÖÖ' •ÖÖÃŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ªÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê. ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖ ¾ÖÃÖÖÆüŸÖ¾ÖÖ¤üÖ“Öê “Ö™üêú ²ÖÃÖ»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê ¾Ö úÖêÖŸµÖÖÆüß ¯Ö׸üÛã֟Öß úÃÖ»µÖÖÆüß ¯ÖύúÖ¸ü“ÖÖ ¾ÖÃÖÖÆüŸÖ¾ÖÖ¤ü ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ −֍úÖê ÆüÖêŸÖÖ †Ö×Ö ´ÆüÖæ−Ö“Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê »Öú¸üß ÷Ö™üÖŸÖ ÃÖÖ´Öᯙ ÆüÖêµÖÖ“Öê −Ö֍úÖ¸ü»Öê. †Ö׿ֵÖÖ, †Ö×±ÏúúÖ ÖÓ›üÖŸÖᯙ ¸üÖ™ÒüÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö “ÖÖÓ÷Ö»Öê šêü¾ÖµÖÖ“ÖÖ ÃÖŸÖŸÖ ¯Öϵ֟−Ö ú׸üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. úÖ¸üÖ µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ“Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ»ÖÖ»ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖ µÖÖ ¤êü¿Ö֍ú›æü−Ö“Ö ¯Ö¸üúßµÖ “Ö»Ö−Ö ×´Öôæû ¿ÖúŸÖê ´ÆüÖæ−Ö †Ö׿ֵÖÖ‡Ô ¸üÖ™ÒüÖÓ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖŸÖŸÖ ÃÖӯ֍Ôú šêü¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÓ¤ü³ÖÔ÷ÖÏÓ£Ö 1) ›üÖò. úôÓû²Öê פü−֍ú¸ü ‹ÃÖ. - ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸ü֕֍úßµÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖ, îú»ÖÖÃÖ ¯Ö²»Öߍêú¿Ö−ÃÖ †Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü, ¯ÖÏ£Ö´Ö †Ö¾Öé¢Öß 15 †Öò÷Ö™ü 2006 2) ¯ÖÖ™üᯙ ¯ÖÓ×›üŸÖ¸üÖ¾Ö, ³ÖÖêÃÖ»Öê ¿ÖÖÆãü¸üÖ•Öê - ¸üÖ•µÖ¿ÖÖáÖ, ÆüÖê»Öê ¯Öß.‹−Ö. ›üÖò. ¸üÖšüß ¿Öã³ÖÖÓ÷Öß,¬ÖîµÖÔ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, ´ÖãÓ²Ö‡Ô ×«üŸÖßµÖ †Ö¾Öé¢Öß 2007 3) ¯ÖÏÖ. “ÖÖê¯Ö›êü ׍úÃÖ−Ö - ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸ü֕֍úßµÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ×¾ÖªÖ ²ÖãŒÃÖ ¯Ö²»Öß¿ÖÃÖÔ, †Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü ¯ÖÏ£Ö´Ö †Ö¾Öé¢Öß, ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 2002 4) ¾Ö¸üÖ›üú¸ü ¸ü.‘Ö. - ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸ü֕֍úßµÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖ, ×¾ÖªÖ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öæ¸ü 5) ¯ÖÏÖ“ÖÖµÖÔ ›üÖò. ¤êü¾Ö¸êü ¯Öß.›üß. - ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸ü֕֍úßµÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü, ›üÖò. ×−֍ãÓú³Ö ×›ü.‹ÃÖ.,¯ÖÏ¿ÖÖŸÖ ¯Ö²»Öߍêú¿Ö−ÃÖ, •Öôû÷ÖÖ¾Ö, ¯ÖÏ£Ö´ÖÖ¾Öé¢Öß 2008 6) ¯ÖÏÖ. ãú»ÖúÖá ²Öß.¾ÖÖµÖ. - ¸üÖ•µÖ¿ÖÖáÖ, ×¾ÖªÖ³ÖÖ¸üŸÖß ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, »ÖÖŸÖæ¸ü, ±êú²ÖÎã¾ÖÖ¸üß 2002

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 110 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ¯Ö¸ü³ÖÖß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ÃÖ¤üõÖÖÓ“Öê ׾֍úÖÃÖÖŸ´Öú úÖµÖÔ:(2000 - 2004)

›üÖò. ¬Ö´ÖÖÔ¯Öã¸üߍú¸ü ³ÖÖ»Ö“ÖÓ¦ü ¾Öî. −Öê. ÃÖã. ²ÖÖê. ´ÖÆüÖ.−ÖÖÓ¤êü›ü.

¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ :- †Ö´Ö¤üÖ¸üÖÓ“ÖÖ 'ãÖÖ×−֍ú ׾֍úÖÃÖ úÖµÖԍÎú´Ö' µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †Ö´Ö¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸ü ÃÖÓ‘ÖÖ“µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †Ö¾Ö¿µÖú †ÃÖÖÖ¸üß ×¾ÖúÖÃÖ úÖ´Öê ú¸üµÖÖ“ÖÖ ´ÆüÖ•Öê“Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ¤êü¾Öæ−Ö ŸÖê ú¹ý−Ö ‘ÖêµÖÖ“ÖÖ †×¬ÖúÖ¸ü †ÖÆêü. µÖÖ −ÖãÃÖÖ¸ü ÃÖ¬µÖÖ ¯ÖÏŸµÖêú †Ö´Ö¤üÖ¸üÖÃÖ 2 úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ׾֍úÖÃÖ×−Ö¬Öß ¤ü¸ü¾ÖÂÖá ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¯Öã¾Öá ÆüÖ ×−Ö¬Öß 1 úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ÆüÖêŸÖÖ. µÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ ×−Ö¬Öß †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ‡ÃÖ.2000 ŸÖê 2004 µÖÖ “ÖÖ¸ü ¾ÖÂÖÖÔ´Ö¬µÖê ¯Ö¸ü³ÖÖß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸ü ÃÖÓ‘ÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ úÖêÖŸÖß ×¾ÖúÖÃ֍úÖ´Öê ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß ŸµÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ‘ÖêµÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸÖß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÖÖ»Öᯙ ¯ÖÏ´ÖÖÖê †Öœüôãû−Ö †Ö»Öß. ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö - ¯Ö¸ü³ÖÖß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ÃÖ¤üõÖ- ¸ëü÷Öê ŸÖãúÖ¸üÖ´Ö ÷ÖÖ¯ÖŸÖ¸üÖ¾Ö ¯ÖÖ-׿־ÖÃÖê−ÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß - 2000-2004 ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö Ö“ÖÔ êú»Öê»ÖÖ ×−Ö¬Öß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ÃÖ¤üõÖÖ−Öê êú»Ö껵ÖÖ úÖµÖÖÔ“ÖÖ ŸÖ×¯Ö¿Ö»Ö (¹ý.»Ö֏ÖÖŸÖ) −ÖÖÓ¤üÖê›üÖ ŸÖê ¬Ö´ÖÖÔ¯Öã¸üß ¸üßÖÖ ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 3.77 •ÖÖê›ü¸üßÖÖ †Ö−ÖÓ¤ü¾ÖÖ›üß ´Ö™üú-ÆüÖôûÖ ´ÖÖÓ÷ÖÖ÷ÖÖ¾Ö ´ÖÖŸÖß ´Öã¹ý´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 4.48 ¾ÖÖÓ÷Öß ŸÖê ´Öã¹Óý²ÖÖ ¸üßµÖÖ“Öê ´ÖÖŸÖß ¾Ö ´Öãºþ´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 1.14 ãÓú³ÖÖ¸üß ŸÖê ×›üü÷ÖÏÃÖ ¸üßµÖÖ“Öê ´ÖÖŸÖß ¾Ö ´Öãºþ´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 1.26 ¯Ö¸ü³ÖÖß −Ö÷Ö¸ü ¯Ö׸üÂÖ¤ü †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾ÖÖ›Ôü −ÖÓ. 11 ´Ö¬µÖê −ÖÖ»Öß“Öê ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.00 ¯Ö¸ü³ÖÖß −Ö.¯Ö. †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ –ÖÖ−ÖêÀ¾Ö¸ü −Ö÷Ö¸ü ´Ö¬µÖê ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 1.92 ¯Ö¸ü³ÖÖß −Ö.¯Ö. †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖãµÖÖê÷Ö úÖò»Ö−ÖßŸÖ ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 0.98 ´ÖÖî. ´ÖÖÓ÷ÖÖ÷ÖÖ¾Ö †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×ÃÖ´Öë™ü úÖòÎúß™ü ¸üßµÖÖ“Öê ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 10.00 ´ÖÖî. ÃÖÖ™ü»ÖÖ ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖ ×ÃÖ´Öë™ü úÖòÎúß™ü ¸üßÖÖ ŸÖµÖÖ¸ü ú¸üÖê. 3.80 ¬Ö´ÖÖÔ¯Öã¸üß ŸÖê −ÖÖÓ¤üÖê›üÖ ¸üßµÖÖ“Öê ´ÖÖŸÖß ¾Ö ´Öãºþ´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 3.86 ¯Ö¸ü³ÖÖß −Ö.¯Ö. †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾ÖÖ›Ôü Îú. 8 ´Ö¬µÖê ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ŸÖµÖÖ¸ü ú¸üÖê. 2.86 ´Öã¹Óý²ÖÖ ŸÖê ¾ÖÖÓ÷Öß ³ÖÖ÷Ö-2 ´ÖÖŸÖß ¾Ö ´Öã¹ý´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 1.84 ŸÖ¼èü•Ö¾ÖôûÖ ŸÖê ס֬ÖÖ¸üÖ Ö›üß“ÖÖ ¸üßÖÖ ú¸üÖê. 4.00 ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öß»Ö ×¾ÖÀ¾Ö−ÖÖ£Ö úÖò»Ö−ÖßŸÖ ¾ÖÖ›Ôü Îú.7 ´Ö¬µÖê Ö›üß“ÖÖ ¸üßÖÖ ú¸üÖê. 2.00 úÖ−Æêü÷ÖÖ¾Ö ŸÖÖ. ¯ÖãÖÖÔ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ¾Ö ¤ü÷Ö›üß −ÖÖ»Öß ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 3.96 ´Ö™üú·ÆÖôûÖ ŸÖê †Ö−ÖÓ¤ü¾ÖÖ›üß ´ÖÖŸÖß ¾Ö ´Öã¹ý´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 4.72 ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öᯙ ¾ÖÖ›Ôü Îú. 5 ´Ö¬µÖê Ö›üß“Öê ¸üßÖê ú¸üÖê. 2.00 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 5 †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß“Öê úÖ´Ö ú¸üÖê. 1.50 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 18 ´Ö¬µÖê Æü›üúÖê ¸üßÖÖ ŸÖê ¾ÖÖÓ÷Öß µÖê£Öê ÃÖß.ÃÖß.−ÖÖ»Öß ¾Ö ›üÖÓ²Ö¸üß ¸üßÖÖ ¾Ö Ö›üß“ÖÖ ¸üßÖÖ 3.00 ú¸üÖê. ÃÖãúß ŸÖÖ. ¯ÖãÖÖÔ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ú¸üÖê. 10.00 ±Ìåúú™ü÷ÖÖ¾Ö ŸÖÖ. ¯ÖãÖÖÔ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ú¸üÖê. 2.00 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 1 ‹ú−ÖÖ£Ö −Ö÷Ö¸ü ´Ö¬µÖê ¤ü÷Ö›üß −ÖÖ»Öß ¾Ö ¸üßÖÖ ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 3.00 †Ö»ÖÖ¯Öã¸üß ¯ÖÖÓœü¸üß ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßµÖÖ“Öê úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.00 ÷ÖÖ»Öß²Ö −Ö÷Ö¸ü, ¤ü÷ÖÖÔ ¸üÖê›ü, ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öᯙ ¸üßµÖÖ“Öê ´Ö•Ö²ÖãŸÖߍú¸üÖ ¾Ö 3.76 ›üÖÓ²Ö¸üߍú¸üÖ ú¸üÖê. ¯Ö¸ü³ÖÖß ¿ÖÆü¸üÖŸÖᯙ ¾ÖÖ›Ôü Îú. 5 ´Ö¬µÖê ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß“Öê ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.00 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¿ÖÆü¸üÖŸÖᯙ ¾ÖÖ›Ôü Îú. 43 ´Ö¬µÖê ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß ¾Ö ¸üßÖÖ ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö 3.00

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 111 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ú¸üÖê. ¯Ö¸ü³ÖÖß ¿ÖÆü¸üÖŸÖᯙ ¾ÖÖ›Ôü Îú. 15 ´Ö¬µÖê ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß ¸üßÖÖ “Öê ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö 2.85 ú¸üÖê. ¯Ö¸ü³ÖÖß ¿ÖÆü¸üÖŸÖᯙ ¾ÖÖ›Ôü Îú. 42 ´Ö¬µÖê ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß ¾Ö ¸üßÖÖ ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.73 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¯ÖϳÖÖ÷Ö Îú. 11 ´Ö¬Öᯙ òú−ÖÖò»Ö¾Ö¸ü ¯Öã»ÖÖ“Öê ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 3.69 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú.31 ú»µÖÖÖ−Ö÷Ö¸ü †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖÖ ú¸üÖê. 2.61 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 5 †Ö−ÖÓ¤ü −Ö÷Ö¸ü µÖê£Öê ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖÖ ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 3.10 دÖ÷Öôûß ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¸üßµÖÖ“Öê Ö›üߍú¸üÖ ¾Ö −ÖÖ»Öß ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.00 ÷ÖÖ¯Öã¸ü úÖ−Æêü÷ÖÖ¾Ö ¸üßÖÖ ŸÖê Öã•Ö›üÖ ¸üßµÖÖ“Öê Ö›üߍú¸üÖ ú¸üÖê. 2.90 ™ü֍úôûß (ãú.) ŸÖê ÃÖ−Ö¯Öã¸üß ¸üßµÖÖ“Öê ´ÖÖŸÖß ´Öã¹ý´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.70 ˆÖôû¤ü ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ¾Ö ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.80 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 11 ׿־ָüÖ´Ö −Ö÷Ö¸ü ´Ö¬µÖê ¸üßµÖÖ“Öê ´Ö•Ö²ÖãŸÖߍú¸üÖ ¾Ö ›üÓÖ²Ö¸üߍú¸üÖ ú¸üÖê. 3.00 ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öê ×¾ÖªÖ−Ö÷Ö¸ü ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ú¸üÖê. 3.00 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 19 ´Ö¬µÖê ÃÖß.ÃÖß.¸üßÖê ú¸üÖê. 3.00 ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öᯙ ¯ÖϳÖÖ÷Ö Îú. 8 †Óײ֍úÖ −Ö÷Ö¸ü ´Ö¬µÖê Ö›üß“Öê ¸üßÖê ¾Ö ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß“Öê ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.01 ´Ö֏ÖÖß ŸÖê ŸÖÖ›üúôûÃÖ ´ÖÖŸÖß ´Öãºþ´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.98 úÖ¸êü÷ÖÖ¾Ö (ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß) Æü׸ü•Ö−Ö ¾ÖßÖßŸÖ ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 2.56 ÆüÃÖ−ÖÖ¯Öã¸ü, ŸÖãôû•ÖÖ¯Öã¸ü, ¿ÖÆüÖ¯Öã¸ü ú›êü •ÖÖÖÖ-µÖÖ ¸üÖê›ü¾Ö¸ü (¯Ö¸ü³ÖÖß ¯ÖÖ£Ö¸üß ¸üÖê›ü »ÖÖ »ÖÖ÷Öæ−Ö) −Ö¾Öß−Ö ¯Öã»Ö 3.00 ²ÖÖÓ¬ÖÖê. †Ö¾Öá, ÃÖÖ¸Óü÷Ö¯Öã¸ü, ‡Ã´ÖÖ‡Ô»Ö¯Öæ¸ü, ÷ÖÖêؾ֤ü¯Öã¸ü ¸üßµÖÖ“Öê Ö›üߍú¸üÖ ú¸üÖê. 1.50 ¯Ö¸ü³ÖÖß −Ö.¯Ö. †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¯ÖϳÖÖ÷Ö Îú. 4 ´Ö´ÖŸÖÖ úÖò»Ö−Öß µÖê£Öê ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß ¾Ö ¤ü÷Ö›üß −ÖÖ»Öß“Öê ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö 2.00 ú¸üÖê. ¯Ö¸ü³ÖÖß −Ö.¯Ö. †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¯ÖϳÖÖ÷Ö Îú. 4 ÖÖ−ÖÖ¯Öã¸ü −Ö÷Ö¸ü ´ÖÖ¸üÖêŸÖß ´ÖÓ¤ü߸ü ŸÖê دÖ÷Öôûß ¸üÖê›ü ¤ü÷Ö›üß −ÖÖ»Öß 1.50 ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. −Ö־֍úß ŸÖÖ. ¯ÖãÖÖÔ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü ¯ÖãŸÖóµÖ֍ú›êü •ÖÖÖÖ-µÖÖ ¸üßµÖÖ“Öê Ö›üߍú¸üÖ 2.00 ú¸üÖê. ´Ö™üú-ÆüÖôûÖ ŸÖê †Ö−ÖÓ¤ü¾ÖÖ›üß ¸üßµÖÖ“Öê ´ÖÖŸÖß ´Öãºþ´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 1.91 †ÃÖÖê»ÖÖ ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ú¸üÖê. 3.01 ÷ÖÖî¸ü ŸÖê ¸üÖ•Öã¸üÖ ²Öã¾ÖÖ ŸÖÖ. ¯ÖãÖÖÔ ´ÖÖŸÖß ¾Ö ´Öãºþ´Ö ¸üßÖÖ ú¸üÖê. 1.98 ´ÖÖî•Öê ÃÖ−Ö»ÖÖ¯Öã¸ü ŸÖÖ. ¯ÖæÖÖÔ µÖê£Öᯙ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×ÃÖ´Öë™ü ¸üßÖÖ ú¸üÖê. 1.30 −Ö.¯Ö. ¯Ö¸ü³ÖÖß †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×Æü−¤æü ôֿÖÖ−Ö³Öæ´Öß µÖê£Öᯙ ¿Öê›ü “Öê úÖ´Ö ú¸üÖê. 3.00 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¿ÖÆü¸üÖŸÖᯙ ¯ÖϳÖÖ÷Ö Îú. 11 ú»µÖÖÖ −Ö÷Ö¸ü µÖê£Öᯙ ¸üßµÖÖ“Öê ´Ö•Ö²ÖãŸÖߍú¸üÖ ¾Ö ›üÖÓ²Ö¸üߍú¸üÖ 3.00 ú¸üÖê. −Ö.¯Ö. ¯Ö¸ü³ÖÖß ¯ÖϳÖÖ÷Ö ú. 5 ´Ö¬Öᯙ ÃÖ֏ֻÖÖ ¯»ÖÖò™ü µÖê£Öê ÃÖß.ÃÖß. ¸üÖê›ü ú¸üÖê. 2.00 •ÖÖê›ü ¯Ö¸üôûß ŸÖê ˆÖôûß ¸üßµÖÖ“Öê ´ÖÖŸÖߍúÖ´Ö ¾Ö ´Öã¹ý´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.00 ¯Ö¸ü³ÖÖß −Ö.¯Ö. ¾ÖÖ›Ôü Îú. 7 ´Ö¬Öᯙ ¸üßµÖÖ“Öê ÃÖß.ÃÖß. ¸üÖê›ü ¾Ö −ÖÖ»Öß“Öê ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖê. 3.27 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¯ÖϳÖÖ÷Ö Îú. 6 ´Ö¬µÖê òú−ÖÖò»Ö ¯ÖÖÃÖã−Ö ŸÖê ´Öã×−Ö´Ö úÖò»Ö−Öß ¯ÖµÖÕŸÖ ¸üßµÖÖ“Öê ´ÖÖŸÖߍúÖ´Ö ¾Ö Ö›üߍú¸üÖ 3.00 ú¸üÖê. ¾ÖÖÓ÷Öß ŸÖê òú−ÖÖ»Ö ¸üßµÖÖ“Öê ´ÖÖŸÖß, ´Öã¹ý´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 2.47 ´Ö™üú-ÆüÖôûÖ ŸÖê ´ÖÖÓ÷Ö−Ö÷ÖÖ¾Ö ¸üßµÖÖ“Öê ¹Óý¤üߍú¸üÖ ¾Ö ´Ö•Ö²ÖãŸÖߍú¸üÖ ú¸üÖê. 2.00 −Ö.¯Ö. ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 4 ´Ö£Öã¸üÖ −Ö÷Ö¸ü ¾Ö µÖ¿Ö¾ÖÓŸÖ −Ö÷Ö¸ü ´Ö¬µÖê ÃÖß.ÃÖß. 3.00 −ÖÖ»Öß“Öê ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö ú¸üÖ. −Ö.¯Ö. ¯Ö¸ü³ÖÖß ¯ÖϳÖÖ÷Ö Îú. 8 †Óײ֍úÖ −Ö÷Ö¸ü ´Ö¬µÖê Ö›üß“Öê ¸üßÖê ú¸üÖê. 3.00 −Ö.¯Ö. ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 19 ¸üÖ´ÖØÃÖ÷Ö ´Öê›üߍú»Ö ÃÖ´ÖÖê¸üᯙ ÃÖß.ÃÖß. 3.00 ¸üßÖÖ ú¸üÖê. −Ö.¯Ö. ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 11 ú»µÖÖÖ −Ö÷Ö¸ü ´Ö¬µÖê ÃÖß.ÃÖß. −ÖÖ»Öß ¾Ö ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ú¸üÖê. 3.00 −Ö.¯Ö. ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 11 †Ö−ÖÓ¤ü−Ö÷Ö¸ü ´Ö¬µÖê ¤ü÷Ö›üß −ÖÖ»Öß ¾Ö Ö›üß“Öê ¸üßÖê ú¸üÖê. 3.00 Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 112 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ÷ÖÖî¸ü ŸÖê ¸üÖ•Öã¸üÖ ²Öã¾ÖÖ ŸÖÖ. ¯ÖãÖÖÔ ¸üßµÖÖ“Öê ´ÖÖŸÖß ¾Ö ´Öã¹ý´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 1.00 ÷ÖÓ÷ÖÖ•Öß ²ÖÖ¯Öæ ŸÖê ŠúÂÖß ´ÖÓ¤ü߸ü (ŸÖÖ.¯ÖæÖÖÔ) ´ÖÖŸÖß ¾Ö ´Öãºþ´Ö úÖ´Ö ú¸üÖê. 1.00 ׯÖÓ¯ÖÏß ¤êü¿Ö´ÖãÖ (ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß) †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ú¸üÖê. 3.43 úÖî›ü÷ÖÖ¾Ö (ŸÖÖ.¯ÖæÖÖÔ) †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ú¸üÖê. 0.90 ™ü֍úôûß æÓú³ÖúÖÔ (ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß) †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ¾Ö ÃÖß.ÃÖß.−ÖÖ»Öß ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 1.10 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 17 ŸÖÖ›êüÀ¾Ö¸ü −Ö÷Ö¸ü ´Ö¬µÖê ÃÖß.ÃÖß.−ÖÖ»Öß ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 1.50 ¾Ö›ü÷ÖÖÓ¾Ö (ŸÖÖ. ¯ÖãÖÖÔ) †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖß.ÃÖß. ¸üßÖê ú¸üÖê. 1.00 ׿ցÖÖ Ö“ÖÔ êú»Öê»ÖÖ ×−Ö¬Öß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ÃÖ¤üõÖÖ−Öê êú»Ö껵ÖÖ úÖµÖÖÔ“ÖÖ ŸÖ×¯Ö¿Ö»Ö (¹ý.»Ö֏ÖÖŸÖ) ´Ö™üú-ÆüÖôûÖ ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öß»Ö ×•Ö»ÆüÖ ¯Ö׸üÂÖ¤ü ¯ÖÏÖ£Ö״֍ú ¿ÖÖôûÖ ÖÖ껵ÖÖÓ“Öß ¤ãü¹ýßÖß ú¸üÖê. 2.37 ÃÖÖ™ü»ÖÖ (ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß) µÖê£Öß»Ö ×•Ö.¯Ö. ¿ÖÖôûÖ ÖÖ껵ÖÖÓ“Öß ¤ãü¹ýßÖß ú¸üÖê. 0.50 ´Ö™üú-ÆüÖôûÖ ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öê וÖ.¯Ö. ¿ÖÖôêû“µÖÖ ÖÖ껵ÖÖ“Öß ¤ãü¹ýßÖß ú¸üÖê 0.32 Îúß›üÖ Ö“ÖÔ êú»Öê»ÖÖ ×−Ö¬Öß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ÃÖ¤üõÖÖ−Öê êú»Ö껵ÖÖ úÖµÖÖÔ“ÖÖ ŸÖ×¯Ö¿Ö»Ö (¹ý.»Ö֏ÖÖŸÖ) ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¸üÖ•µÖ ú²²Ö›üß †ÃÖÖêÃÖß‹¿Ö−Ö µÖÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ‹ú×¾Ö¬Ö ÃÖÓ‘Ö™ü−Öêú›æü−Ö ¯Ö¸ü³ÖÖß ×•Ö»ÆüÖ ú²²Ö›üß †ÃÖÖê×ÃÖ‹¿Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ±ÌÔúŸÖ ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öê פü. 6 ŸÖê 8 †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 2003 ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö, ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¸üÖ•µÖ †Ø•ÖŒµÖ¯Ö¤ü ×−Ö¾Ö›ü “ÖÖ“ÖÖß ú²²Ö›üß Ã¯Ö¬ÖÖÔ 2003 (׍ú¿ÖÖê¸ü ÷Ö™ü) †ÖµÖÖê•Ö−Ö 4.00 ú¸üߟÖÖ †Ö¾Ö¿µÖú Ö“ÖÖÔÃÖÖšüß †−Öã¤üÖ−Ö. ¯ÖÖÖß ¯Öã¸ü¾ÖšüÖ Ö“ÖÔ êú»Öê»ÖÖ ×−Ö¬Öß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ÃÖ¤üõÖÖ−Öê êú»Ö껵ÖÖ úÖµÖÖÔ“ÖÖ ŸÖ×¯Ö¿Ö»Ö (¹ý.»Ö֏ÖÖŸÖ) ¯Ö¸ü³ÖÖß ¿ÖÆü¸üÖŸÖᯙ ¾ÖÖ›Ôü Îú. 43 ´Ö¬µÖê •Öß•ÖÖ´ÖÖŸÖÖ ¸üÖê›ü¾Ö¸ü ÷ÖÖÓ¬Öß ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖ•Ö¾Öôû ‹úÖ Ø¾Ö¬Ö−Ö 0.25 ×¾ÖÆü߸üß“Öê úÖ´Ö ú¸üÖê. ¯Ö¸ü³ÖÖß −Ö.¯Ö. †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖ֏ֻÖÖ ¯»ÖÖò™ü µÖê£Öê ¾ÖÖ.Îú. 1 ´Ö¬µÖê ¯ÖÖÖß ¯Öã¸ü¾Öšü¶Ö“Öê úÖ´Ö ú¸üÖê. 6.09 ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öᯙ ¾ÖÖ›Ôü Îú. 41 ´Ö¬µÖê •Ö²Ö¸êüÀ¾Ö¸ü ´ÖÓפü¸üÖ•Ö¾Öôû ؾ֬Ö−Ö ×¾ÖÆü߸üß“Öê úÖ´Ö ú¸üÖê. 0.27 ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öᯙ ¾ÖÖ›Ôü 41 −ÖÖ−Ö»Ö¯Öêšü ´Ö¬µÖê ‹úÖ Ø¾Ö¬Ö−Ö ×¾ÖÆü߸üß“Öê úÖ´Ö ú¸üÖê. 0.27 †ÖÆêü¸ü¾ÖÖ›üß (ŸÖÖ. ¯ÖæÖÖÔ) µÖê£Öê ¯ÖÖÖß ¯Öã¸ü¾ÖšüÖÃÖÖšüß ¯ÖÖ‡Ô¯Ö »ÖÖ‡Ô−Ö ™ü֍úÖê. 1.34 −Ö.¯Ö. ¯Ö¸ü³ÖÖß ¯ÖϳÖÖ÷Ö Îú. 18 ´Ö¬µÖê •Ö»ÖãÓú³Ö ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 2.09 ‡ŸÖ¸ü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ Ö“ÖÔ êú»Öê»ÖÖ ×−Ö¬Öß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ÃÖ¤üõÖÖ−Öê êú»Ö껵ÖÖ úÖµÖÖÔ“ÖÖ ŸÖ×¯Ö¿Ö»Ö (¹ý.»Ö֏ÖÖŸÖ) ¯Ö¸ü³ÖÖß −Ö÷Ö¸ü ¯Ö׸üÂÖ¤ü †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾ÖÖ›Ôü Îú. 3, ¸Óü÷Ö−ÖÖ£Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ•Ö −Ö÷Ö¸ü µÖê£Öê ¾µÖÖµÖÖ´Ö ¿ÖÖôûÖ ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 4.37 ´ÖÖî. ¬Ö−Ö÷Ö¸ü ™ü֍úôûß ŸÖÖ. ¯ÖãÖÖÔ ×•Ö. ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öê ÃÖÖÓÍéúן֍ú ÃÖ³ÖÖ÷ÖéÆü ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 1.46 ´ÖÖ™êü÷ÖÖ¾Ö ŸÖÖ. ¯ÖãÖÖÔ µÖê£Öê ÃÖÖÓÍéúן֍ú ÃÖ³ÖÖ÷ÖéÆü ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 7.99 ÃÖ−Ö¯Öã¸üß ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß µÖê£Öê ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ÃÖ³ÖÖ÷ÖéÆü ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 1.41 ¯Ö¸ü³ÖÖß ¾ÖÖ›Ôü Îú. 3 ´Ö¬Öᯙ ¸Óü÷Ö−ÖÖ£Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ•Ö −Ö÷Ö¸ü ´Ö¬Öᯙ ¾µÖÖµÖÖ´Ö ¿ÖÖôêûÃÖ Îúß›üÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ 1.00 ¯Öã¸ü×¾ÖÖê. ÃÖÖ›êü÷ÖÖ¾Ö (ŸÖÖ. ¯Ö¸ü³ÖÖß) †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö¿ÖÖôûÖ ²ÖÖÓ¬ÖÖê. 2.91 ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ÃÖ¤üõÖÖÓ−Öß ¾Ö¸üᯙ êú»Ö껵ÖÖ úÖ´ÖÖ¾Ö¹ý−Ö †Ö¯ÖÖÖÃÖ úÖÆüß šüôûú ÷ÖÖê™üß »ÖÖÖŸÖ µÖêŸÖÖŸÖ. ‡.ÃÖ−Ö 2000 ŸÖê 2004 µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¯Ö¸ü³ÖÖß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸ü ÃÖÓ‘ÖÖŸÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ¯ÖãÖÔ ×−Ö¬Öß ×´ÖôûÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ×−Ö¬Öß“ÖÖ ¯ÖãÖÔ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö Øú¾ÖÖ ÃÖÓ¯ÖãÖÔ ×−Ö¬Öß ´ÖŸÖ¤üÖ¸ü ÃÖÓ‘ÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 113 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 úÖ´ÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³ÖÖ ÃÖ¤üõÖÖÓ−Öß Ö“ÖÔ êú»ÖÖ †ÖÆêü. ²ÖÖӬ֍úÖ´ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ úÖ´ÖÖ¾Ö¸ü 86.71%, ׿ցÖÖÖ¾Ö¸ü 3.85%, ׍Îú›üÖ 1.37%, ¯ÖÖÖß ¯Öã¸ü¾ÖšüÖ 4.04 %, ‡ŸÖ¸ü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ 4.00 %, ‡ŸÖúÖ ×−Ö¬Öß Ö“ÖÔ êú»ÖÖ ÷Öê»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ×−Ö¬Ö߯Öîúß ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ ×−Ö¬Öß ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö Öê¡ÖÖ¾Ö¸ü Ö“ÖÔ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖ¸ü ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ú´Öß ×−Ö¬Öß Îúß›üÖ Öê¡ÖÖ¾Ö¸ü Ö“ÖÔ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Ö껵ÖÖ ‹æúÖ ×−Ö¬Öß ¯Öîúß 37% ×−Ö¬Öß ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ŸÖ¸ü 63% ×−Ö¬Öß ÷ÖÏÖ´ÖßÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ Ö“ÖÔ êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖᯙ −ÖÖ÷Ö¸üߍú —ÖÖ»Ö껵ÖÖ úÖ´ÖÖ²Ö§ü»Ö ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Öß †ÖÆêüŸÖ. ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ úÖ´ÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê. ¯Ö¸ü³ÖÖß 2000 -2004 ‹æúÖ ×−Ö¬Öß 29000000 ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖ¾Ö¸ü úê»Öê»ÖÖ Ö“ÖÔ 10662000 ÷ÖÏÖ´ÖßÖ ³ÖÖ÷ÖÖ¾Ö¸ü êú»Öê»ÖÖ Ö“ÖÔ 18338000 †Ö»ÖêÖ Îú. 1

¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖ¾Ö¸ü úê»Öê»ÖÖ Ö“ÖÔ ÷ÖÏÖ´ÖßÖ ³ÖÖ÷ÖÖ¾Ö¸ü êú»Öê»ÖÖ Ö“ÖÔ

37%

63%

¯Ö¸ü³ÖÖß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³Öê»ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öê»ÖÖ ×−Ö¬Öß ¾Ö Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ŸÖ¯Ö¿Öᯙ 2000-2004 (¯ÖÏÖ¯ŸÖ ×−Ö¬Öß 2,90,00,000 êúÖ™ßü) úÖ´ÖÖ“Öê þֹý¯Ö Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ŸÖ¯Ö¿Öᯙ ™üŒêú¾ÖÖ¸üß ²ÖÖӬ֍úÖ´Ö 25147000 86.71 ׿ցÖÖ 1119000 3.85 Îúß›üÖ 400000 1.37 ¯ÖÖÖß ¯Öã¸ü¾ÖšüÖ 1172000 4.04 ‡ŸÖ¸ü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ 1162000 4.00 ‹ãúÖ Ö“ÖÔ 29000000 100 ¯Ö¸ü³ÖÖß ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÃÖ³Öê»ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öê»ÖÖ ×−Ö¬Öß ¾Ö Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ŸÖ¯Ö¿Öᯙ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖÖÖ¸üÖ †Ö»ÖêÖ 2000-2004 (™üŒêú¾ÖÖ¸üߟÖ) Îúß›üÖ ¯ÖÖÖß ¯Öã¸ü¾ÖšüÖ ‡ŸÖ¸ü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×¿ÖÖÖ 1% 4% 4% 4%

²ÖÖӬ֍úÖ´Ö 87%

ÃÖÓ¤ü³ÖÔ : 1) וֻÆüÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ÃÖ×´ÖŸÖß úÖµÖÖÔ»ÖµÖ, וֻÆüÖ׬֍úÖ¸üß úÖµÖÖÔ»ÖµÖ, ¯Ö¸ü³ÖÖß

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 114 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 NÙkhlx<+ ds jktuhfr esa jkt?kjkuksa ds çHkkoksa dk ,d fo'ys"k.kkRed v/;;u ¼¼¼ljxqtk¼ljxqtk ,oa cLrj jkt?kjkus ds fo'ks"k lanHkZ esa½

ekxZn”kZd “kks/kdrkZ MkWMkWMkW-MkW--- vfouk”k dqekj yky cq)nso eaMy lgk;d izk/;kid jktuhfr foKku ihihih-ih ---&,p&,p&,p&,p----MhMh LdkWyj vvv-v---fcfcfcfc----okokokok---- “kkl“kkl“kkl-“kkl --- egkegkegk-egk --- ik.MkrjkbZ

'''kks/k'kks/k lkjka'klkjka'k%%%% jktuhfr 'kCn dk ç;ksx ,d lkekftd çfØ;k ds O;ofLFkr v/;;u dk cks/k djkus ds fy, gksrk jgk gSA bldk lEcU/k ,d fo'ks"k çdkj ds ekuoh; xfrfof/k ls gSA bfrgkl ls ysdj orZeku rd lekt esa dbZ ,sls oxZ gq, gSa ftUgksaus us jktuhfr dks çHkkfor fd;k gSA vkt Hkh Hkkjrh; jktuhfr esa jkt?kjkuksa dh vge Hkwfedk ns[kh tk ldrh gS] pkgs oks yksdlHkk ds pquko gks ;k fo/kkulHkk ds pquko A bl rjg NÙkhlx<+ ds jktuhfr esa Hkh jkt?kjkuksa ds çHkko dks Li"V :i ls ns[kk tk ldrk gSA NÙkhlx<+ jkT; cuus ls iwoZ vkSj cuus ds ckn ;g ds jktuhfr esa jkt?kjkuksa dh lfØ;rk jgk gSA Key words: jktuhfr] NÙkhlx<+] cLrj jkt?kjkuk] ljxqtk jkt?kjkuk A :ijs[kk% 1) NÙkhlx<+ dk ifjp; 2) NÙkhlx<+ ds jkt?kjkuksa dk ,sfrgkfld i`"VHkwfe 3) NÙkhlx<+ ds jktuhfr esa jkt?kjkuksa dk çHkko 4) ljxqtk ,oa cLrj jkt?kjkus dk jktuhfr esa çHkkoksa dk rqyukRed v/;;u 5) ewY;kadu 6) lUnHkZ lwph NÙkhlx<+ dk ifjp;ifjp;% 1 uoEcj] lu~ 2000 dks NÙkhlx<+ jkT; dh LFkkiuk dh xbZA blls iwoZ ;g e/;çns'k jkT; dk Hkkx Fkk | NÙkhlx<+] e/;çns'k jkT; ds nf{k.k&iwoZ fn'kk esa fLFkr gS] NÙkhlx<+ dks çkphudky esa nf{k.k dks'ky^ ds uke ls tkuk tkrk FkkA ;g jkT; HkkSxksfyd /kjkry ij 17 °46 ,oa 24 °05^ mÙkjh v{kka'k rFkk 80 °15^ ,ao 84 °20^ iwohZ ns'kkarj ds e/; esa gS A jkT; dk {ks=Qy 1-37 yk[k oxZ fdyksehVj gS] jkT; dk vkdkj leqæh ?kksM+s dh rjg utj vkrk gS ddZ js[kk jkT; ds Åijh prq"dks.k ls xqtjrh gSA bl jkT; dh lhek, 7 jkT;ksa mÙkjçns'k] >kj[kaM] mM+hlk] e/;çns'k] egkjk"Vª] vka/kzçns'k vkSj rsyaxkuk jkT;ksa ls yxrh gSA NÙkhlx<+ Hkkjr ds 16 vU; jkT;ksa ls cM+k gS] tks fd ns'k ds dqy Hkw&Hkkx dk 4-4 çfr'kr gSA jkT; ds 0-59 yk[k oxZ fdyks ehVj Hkw&Hkkx esa ou gS] tks fd dqy {ks=Qy dk 44 çfr'kr gSA bl jkT; dk mÙkjh rFkk nf{k.kh Hkkx tgka & çk—frd laink ls Hkjk iwjk gS] ogha e/; ds eSnkuh Hkkx esa /kku] xsgw¡] puk rFkk nygu frygu ds mRiknu esa ns'k esa vge LFkku gS A ou laink ds lkFk&lkFk yksgk] dks;yk lfgr vU; [kfut lalk/ku çns'k esa ik;s tkrs gSA NÙkhlx<+ ds jkt?kjkuksa dk ,sfrgkfld i`"VHkwfei`"VHkwfe% NÙkhlx<+ esa jkt?kjkuksa dk bfrgkl cgqr iqjkuk jgk gSA çkphudky esa bl {ks= esa NksVs&NksVs tehankfj;k¡ LFkkfir gks xbZ FkhA os tenkj dY;qfj ,ao xksaM jktkvksa dh vkf/kiR; Lohdkj djrs Fks jktkvksa }kjk muls Vdksyh ds :i esa dj u ysdj muls lSfud lgk;rk çkIr djrs Fks A lu~ 1743 bZ- esa ejkBksa

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 115 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 }kjk dY;qfj;ksa dks ijkLr dj bl {ks= dks vius vkf/kiR; esa dj fy;k A vkSj mUgksaus ;g ds 'kklu i)fr esa cgqr dqN ifjorZu fd;k ysfdu tehankj O;oLFkk esa ifjorZu ugha fd;k] mUgs cuk;k j[kk x;k A vkSj mUgksaus dqN u;h tehankfj;ksa dk fuekZ.k fd;k tSls jktukanxkao] [kqTth vkSj NqbZ[knku cuk;h A lu~ 1818 ls 1830 bZ dk le; fczfV'k laj{k.k dk dky FkkA ml le; ;g 27 tehankfj;ka Fkh] lu~ 1857 bZ- dh Økafr ds le; vusd ns'kh fj;klrks o tehankfj;ksa us ru&eu&/ku ls fczfV'k ljdkj dks lg;ksx dj Økafr dks vlQy cuk fn;k Fkk A blfy, fczfV'k ljdkj dks ;g fo'okl gks x;k dh vxj fczfV'k lkezkT; dks Hkkjr esa cuk;s j[kuk gS] rks bUgsa ns'kh fj;klrksa ,oa tehankfj;ksa dks dk;e j[kuk gksxk lu~ 1857 bZ- ds iwoZ fczfV'k ljdkj dh uhfr jkT; gM+ius dh Fkh] ckn esa blesa ifjorZu gqvk A egkjkuh foDVksfj;k us lu~ 1858 esa ,d uohu uhfr dh ?kks"k.kk dh- ^^^^ Hkfo"; esa fxzfV'k ljdkj Hkkjrh; ujs'kksa ds jkT;ksa dks fczfV'k lkezkT; esa ugha feyk,xh] muds le>kSr] laf/k;ksa dk ikyu o lEeku djsxh ge ns'kh ujs'kksa ds vf/kdkj] çfr"Bk vkSj e;kZnkvksa dk mruk gh vknj djsaxs A ftruk fd gesa viuh çfr"Bk vkSje;kZnkvksa dh ijokg gSA ^^^^ lu~ 1861 esa e/; çkar dk xBu fd;k x;k bl {ks= esa tenkfj;ksa dh leL;k mRiUu gqbZ fd mudh O;oLFkk ,oa çca/k fdl çdkj ls fd;k tk, \ vU; fczfV'k çkUrksa dh rjg bl {ks= esa Hkh dqN ns'kh fj;klrksa dk fuekZ.k fd;k tk, tks ldsV dky esa ljdkj dks lg;ksx dj ldsA lu~ 1862 bZ- esa ;g fu.kZ; fy;k x;k fd cgqr iqjkus] 'kfä'kkyh vkSj vf/kd vkcknh okys tehankfj;ksa dks fj;klr dk ntkZ fn;k tk;s 'ks"k tehankfj;ksa dks e/;çkar ds [kkylk {ks= esa 'kkfey dj fy;k tk,A NÙkhlx<+ dh ftu tehankfj;ksa dks fj;klr dk ntkZ fn;k x;k Fkk] muesa cLrj] dkadsj] jktukanxkao] [kSjkx<+] NqbZ[knku] doZ/kk] jk;x<+] ldrh] vkSj lkjax<+ Fks lu~ 1905 bZ- esa caxky] NksVkukxiqj ls ljxqtk] mn;iqj] t'kiqj] dksfj;k vkSj pkaxHk[kkj dh tehankfj;ksa dks i`Fkd dj e/;çkar esa lfEefyr dj fn;k x;k bl çdkj NÙkhlx<+ {ks= esa 14 fj;klrsa cuk;h xbZ FkhA NÙkhlx<+ ds jktuhfr esa jkt?kjkuksa dk çHçHkkokkokkokko% ns'k esa tc ns'kh fj;klrksa dk foy; gqvk] rc NÙkhlx<+ esa 14 fj;klr FkhA ns'k ds igys pquko ls ysdj vc rd ds pquko esa jkt?kjkus Hkkjrh; jktuhfr esa lfØ; ns[kus dks feyrk gSA mlh çdkj tc NÙkhlx<+ jkT; dk fuekZ.k gqvk rc ls ysdj orZeku NÙkhlx<+ ds jktuhfr esa ;gka ds jkt?kjkus lfØ; gSA ,oa NÙkhlx<+ jkT; cuus ls iwoZ Hkh ;g ds jkt?kjkus jktuhfr esa lfØ; Fks A ysfdu le; ds lkFk turk us jktkvksa ds fdys esa lsa/k yxkbZA vc gkykr ;s gS fd NÙkhlx<+ esa pkj jktifjokj gh jktuhfr esa lfØ; gSa] tcfd ckdh jktifjokj jktuhfr esa mudh lfØ;rk u ds cjkcj gks x;h gSA NÙkhlx<+ jkT; cuus ds ckn fj;klrksa ds çHkko okys dbZ {ks= ,d & ,d dj vuqlwfpr tkfr Fkk tutkfr oxZ ds fy, vkjf{kr gksrs x;s vkSj fj;klrksa ds okfjl lÙkk dh nkSM+ ls ckgj pys x;s orZeku esa pkj jkt?kjkus jktuhfr esa lfØ; :i viuh ekStwnxh ntZ djk jgs gS ysfdu mUgsa flagklu NksM+dj lM+d ij yksxks ds chp igqapuk iM+ jgk gSA fQygky lcls T;knk lfØ; usrk Vh- ,l- flagnso th gSA NÙkhlx<+ esa bu jkt?kjkuksa dk jgk gS 'kklu mn;iqj ¼/kjet;x<+½] jktukanxkao] ljxqtk] jk;x<+] lkjax<+] [kSjkx<+] NqbZ[knku] dksfj;k] pkaxHk[kkj] t'kiqj] doZ/kk] dkadsj] cLrj] lfäA buesa lcls cM+h cLrj fj;klr ¼ 13006 oxZ ehy½ vkSj lcls NksVh läh fj;klr ¼138 oxZ ehy½ Fkk A ljxqtk jkt?kjkusajkt?kjkusa% ljxqtk fj;klr ds 'kkld paMhds'oj 'kj.k flagnso igyh ckj 1952 esa fo/kk;d cus Fks A flagnso jktifjokj orZeku jktuhfr esa lcls etcwr fLFkfr esa gS vkSj orZeku dkaxzsl ljdkj esa Vh- ,l- flagnso th LoLFk ea=h gSa vkSj mudh os fLFkfr eaf=eaMy dk ,d ofj"B ea=h gS A dksfj;k jkt?kjkusa % dksfj;k jkt?kjkus ds jkepaæ flagnso 1967esa fo/kkulHkk pquko thrdj lafon ljdkj esa 16 foHkkxksa ds ea=h cus fQj os 6 ckj pquko thrdj vfoHkkftr e/;çns'k o NÙkhlx<+ esa ea=h jgs A pquko esa 'kjkc ugha ckaVus dk ç.k ysdj jktuhfr ls lU;kl ys fy;k A

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 116 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 cLrj jkt?kjkujkt?kjkus% çohjpan Hkatnso 1957 esa fo/kk;d cus Fks A ysfdu muds fu/ku ds ckn cLrj jktifjokj jktuhfr ls nwj gks x;k FkkA 60 lky ckn cLrj jktifjokj lfØ; jktuhfr esa fQj ls dne j[kk gS] deypan Hkatnso us jktuhfr esa viuk çHkko ds fy, ch-ts-ih esa 'kkfey gks x;k] jeu ljdkj esa mUgsa ;qok vk;ksx dk v/;{k cuk;k x;k FkkA [kSjkx<+ jkt?kjkujkt?kjkus % [kSjkx<+ jktifjokj ds nsoozr dkaxzsl ls rhu ckj fo/kk;d jgs A os [kSjkx<+ ls pquko Hkh yM+sA lkjax<+ jkt?kjkujkt?kjkus% fj;klr ds jktk ujs'kpUæ flag 1952 ds igys pquko esa lkjax<+ ls fo/kk;d cus Fks blds ckn Hkh rhu ckj os fo/kk;d cus bl chp os ,d ckj 13 fnuksa ds fy,] e/; çns'k ds eq[;ea=h eq[;ea=h Hkh jgs mudh csfV;ka deyk nsoh] jtuhxa/kk vkSj iq"iknsoh flag Hkh jktuhfr esa vkbZ t'kiqj jkt?kjkusjkt?kjkus% t'kiqj ds twnso jktifjokj esa fnyhi flag tqnso jktuhfr esa lfØ; jgs FksA os nks n'kd rd jktuhfr esa lfØ; jgsA ljxqtk ,oa cLrj jkt?kjkus dk jktuhfr esa çHkkoksa rqyukRedqyukRed v/;;uv/;;u % ljxqtk ,oa cLrj jkt?kjkus dk jktuhfr esa çHkkoksa ds fo'rqyukRed fo'ys"k.k ls iwoZ bu jkt?kjkuksa ds ckjs lkekU; tkudkjh nsuk pkgwxks] ljxqtk fj;klr dk çkphu uke MkUMksj ^ Fkk A ;g 6]055 oxZehy {ks= ij QSyk gqvk Fkk A fczfV'k 'kklu dky esa ;g fj;klr ljxqtk ds uke ls tkuk tkrk jgk gSA ljxqtk fj;klr esa ftl jktoa'k dk 'kklu Fkk] mls ^vdZlsy^ jktiwr jktoa'k dgk tkrk gS vkSj fo".kq çlkn flag ljxqtk fj;klr ds laLFkkid jktk FksA cLrj fj;klr NÙkhlx<+ {ks= dh ,d çeq[k fj;klr Fkh A ;g 13]062 oxZ xhy {ks= QSyk gqvk Fkk A çkphudky esa ;gk¡ ij uy oa'kh; jktkvksa dk çHkqRo FkkA yxHkx 400&500 o"kksaZ rd uy jktkvksa us 'kklu fd;k FkkA uy oa'kh; 'kklu lEikr gksus ds ckn ukxoa'kh; jktkvksa us vius çHkqRo dh LFkkiuk dh | ukxoa'kh; jktkvksa ds i'pkr dkdrh; oa'k us ;gk¡ ij vf/kdkj tek;k A fczfV'k 'kkludky esa cLrj fj;klr | esa blh jkt?kjkus dk 'kklu Fkk A bl dkdrh; oa'k ds vkfn iq#"k çrki:æ nso FksA Lora=rk ds ckn ls gh nksuksa jkt?kjkuksa ds jktuhfr esa çHkkoksa dks nksnka saa –––f"Vdks.k–f"Vdks.k ls le> ldrs gS % 1-NÙkhlx<+ jkT; cuus ls iwoZ dk çHkko 2- NÙkhlx<+ jkT; cuus ds ckn dk çHkko 111-1---NÙkhlx<+NÙkhlx<+ jkT; cuus ls iwoZ dk çHkko % tc NÙkhlx<+ jkT; ugha cuk Fkk vkSj ;g jkT; e/; çns'k dk Hkkx Fkk rc Hkh ;g ds jkt?kjkuksa dh jktuhfr esa lfØ;rk ns[kh tk ldrh gSa ljxqtk fj;klr 'kkld paMhds'oj 'kj.k flagnso igyh ckj 1952 esa fo/kk;d cus Fks A vkSj cLrj jkt?kjkus ls çohjpan Hkatnso 1957 esa fo/kk;d cus FksA ØaØaØa--- jkt?kjkus fo/kk;d dk uke jktjktjkt uhfrd ny o’kZo’kZo’kZ 1 ljxqtk 1½ paMhds”oj flagnso Hkkjrh; jk’Vªh; dkaxzsl 1952 2½ egjkuh nsosUnz dqekjh &&&&&@&&&&&& 2 cLrj izohjpan Hkatnso Hkkjrh; jk’Vªh; dkaxzsl 1957 222-2--- NÙkhlx<+ jkT; cuus ds ckn dk çHkko % jkT; cuus ds ckn NÙkhlx<+ ds jktuhfr esa jkt?kjkuksa ds çHkkoksa dks Li"V :i ls ns[kh tk ldrh gS fo'ks"k :i ls ljxqtk jkt?kjkus dk orZeku cksy ljdkj esa egRoiw.kZ ea=h in Vh- ,l- fl/nso th inLFk ftudk çHkko NÙkhlx<+ jktuhfr esa Li"V :i ls ns[kh tk ldrh gSA mudh vkSj cLrj jkt?kjkus dk jktuhfrd çHkko 60 o"kZ ckn NÙkhlx<+ ds jktuhfr esa ns[kk tk

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 117 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ldrk gSA ftl rjg ls deypan vatnso us jktuhfr esa viuk çHkko c<+kus ds fy, ch- ts- ih- esa 'kkfey gks x;k vkSj jeu ljdkj esa mUgsa ;qok vk;ksx ds v/;{k cuk;k x;k Fkk A N-x jkT; cuus ds ckn vfEcdkiqj fo/kkulHkk ls ljxqtk jktifjokj ds mEehnokjksa dh lwph \ o’kZo’kZo’kZ lnL; jktuhfrd ny 2003 deyHkku flag Hkktik 2008 Vh -,l - flagnso Hkkjrh; jk’Vªh; dkaxzsl 2013 Vh -,l - flagnso Hkkjrh; jk’Vªh; dkaxzsl 2018 Vh -,l - flagnso Hkkjrh; jk’Vªh; dkaxzsl ewY;kaduewY;kadu% NÙkhlx<+ dh jktuhfr esa jkt?kjkus dh lfØ;rk ;g ckr Li"V djrh gS fd vc turk ds chp jktk ds :i esa ugha cfYd tu çfrfuf/k ds :i esa turk dh lsok dj jgs gSaA blls jkt?kjkuks ;g ds yksdfç;rk irk pyrk gS fd Lora=rk ds ckn gekjs ns'k esa lalnh; O;oLFkk viuk;k x;k gS ftlesa turk vius çfrfuf/k ds ek/;e viuh vkokt ljdkj rd igqapkrh gSA Hkkjrh; yksdra= esa turk dk fo'okl gkfly djus esa jkt?kjkus ihNs ugha jgh] vkSj os jktuhfr esa Hkh gkFk vktekus yxs gSA yksx vkt Hkh lkaL— frd :i ls jkt?kjkuksa dks egRo nsrs gSa ftldk mnkgj.k cLrj jkt?kjkus dks ns[k ldrs gSaA lanHkZ lwph% iqLrd % 1- NÙkhlx<+ dk lexz bfrgkl %& M‚- lqjs'k pUæ 'kqDyk] M‚-¼Jherh ½ vpZuk 'kqDyk ]laLdj.k & 2018 çdk'kd & ekrqJh ifCyds'ku] i`"B & 193&214 LFkku & jk;iqj 2- NÙkhlx<+ okf"kZdh %& f'kovuqjkx iVsj;k] lRdj.k & 2019 çdk'kd & NÙkhlx<+ jkT; fganh xzaFk vdkneh i`"B & 1&5 3- vkfnoklh cLrj dk bfrgkl ,oa ijEijk,¡ %& M‚- jkedqekj csgkj 4- ljxqtk ,d v/;;u & lej cgknqj flagnso 5- ljxqtk dk ,sfrgkfld v/;;u % & lej ckgknwj flagnso i= if=dk,a % 1-nSfud HkkLdj 2-ch-ch-lh- 3-tu lÙkk

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 118 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ^^NksVs ‘kL=ks dk vko/kkj.kkRed v/;;u ,oa ekuoh; lqj{kk^^

fefFkys’k ^'kks/kkFkhZ] gsepan ;kno fo'ofo|kYk;] nqxZ] N-x- ¼Hkkjr½ MkW- 'kdhy gqlSu lgk;d izk/;kid ,oa foHkkxk/;{k ¼jktuhfr foKku foHkkx ½ 'kkl- fo-;k-rk-LukrdksRrj Lo'kklh egkfo|kYk;] nqxZ ¼NRrhlx<½ la{ksfidk % vkt nqfu;k Hkj ds ns’kksa esa pkyhl ls vf/kd ;q) py jgs gSa ;s ;q) eq[; :i ls NksVs gfFk;kjksa vkSj gYds gfFk;kjksa ds lkFk O;fDrxr] lSfud ;k tax okguksa ij fd, tk jgs gSaA NksVs ,oa gYds gfFk;kjksa dh bl O;kid miyC/krk us ukxfjdksa ds ladVks dks c

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 119 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ;qxksLykfo;k eas ;q) ds ifj.kke Lo:i lhek ij fu;a=.k esa

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 120 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

NksVs ,oa gYds ‘kL=ksa dh dksbZ loZekU; ifjHkk”kk rks ugh gSa] ijUrq la;qDr jk”Vª la?k dh ,d fjiksVZ 1997 esa fn;k x;k] ftlesa NksVs ,oa gYds ‘kL=kssa dh fo’ks”krk crkbZ xbZ gSa%& 1. ;g NksVs ,oa gYds gks A 2. ;g ifjogu ;ksX; gks A 3. mUgsa ,d LFkku ls nqljs LFkku rd ysdj Hkkxk tk ldsA Small Arms dks ifjHkkf”kr djus ds fy, rhu ckrksa ij /;ku fn;k x;k %& ¼1½ ?kjsyw ¼O;fDrxr½ mi;ksx ds fy, Small Arms . ¼2½ fonzksg xqVksa }kjk bLrseky fd, tkus okys rFkk Improved Arms. ¼3½ lqj{kk nyksa }kjk bLrseky fd, tkus okys rFkk Small Arms . ¼4½ light Weapons dk iz;ksx FkksMk vyx gSa] tSls %& bl esa la?k”kZjr lsuk ;k xqVksa }kjk bldk vf/kdka’k iz;ksx fd;k tkrk gSa] blfy, ifjHkk”kk vyx gksxh& vr% ifjHkk”kk%& 1. cukoV 2. iz;ksx dk izdkj ;k {ks= 3. ekjd {kerk 4. mi;ksx ,oa ifjogu dh vklkuh ¼lqfo/kk½ iSuy us NksVs gfFk;kjksa dks mu yksxks ds :Ik esa igpkuk ftldk yksx mi;ksx O;kfDrxr :Ik esa djrsa gSa rFkk gYds gfFk;kjksa dk mi;ksx dqN O;fDr;ksa }kjk FkksMs cMs Lrj ij fd;k tkrk gSaA uSjksch izksVksdkWy ds vuqlkj NksaVs ,oa gYds gfFk;kjksa dh ifjHkk”kk%^& ¼A½ Small Arms ¼NksVs gfFk;kj½%& NksVs gfFk;kj os gfFk;kj gksrs gSa ftudk mi;ksx O;fDrxr fgr ds fy, fd;k tkrk gSa rFkk ftUgs O;fDrxr mi;ksx ds fy, cuk;k tkrk gSa] ftlds varxZr fuEu gfFk;kj vkrs gSa%& ykbV e’khu xu] ;s fiLrkSy lfgr canqdsa iwjh rjg ls Lopkfyr jkbWQysa vkSj vklkYV jkbQysa rFkk vFkZ lapkfyr jkbQysa blds varxZr ‘kkfey fd, x, gSaA ifjHkk”kk,¡ %& rhu izdkj ds gSa& 1. bldk vFkZ ^vkXus;kL=^ ls gks- 2. bldk vFkZ “Round’’ xksyk ck:n ls gks 3. bldk vFkZ “Parts” vU; Lkacf/kr lkexzh ¼1½ vkXus; %& ,sls NkVs gfFk;kj tks ^vkXus;kL=^ izTTofyr djrk gS rFkk dksbZ Hkh iksVZcy cSjsy gfFk;kj tks ^vkXus;kL=^ fu”dkflr djrk gS ;k vklkuh ls ifjofrZr fd;k tkrk gSa A Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 121 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 tSls %& foLQksVd] can xzsMsM] jkWdsV ykapj vkfnA ¼2½ Round xksyk ck:n %& ,sls NkVs gfFk;kj ftlesa iwjk nkSj ;k blds ?kVd ftlesa dkjrql ds eyes ‘kkfey gks] tks vfr ?kkrd gks NksVs gfFk;kj dh Js.kh esa vkrs gSaA tSls& izkbej] izksisysaV ikmMj cqysV~l ¼xksyh½A ¼3½ Parts vU; lacf/kr lkexzh %& ftldk vFkZ gSa NksVs gfFk;kj os gfFk;kj gksrs gS tks fdlh Hkh ?kVd ds izfrLFkkiu Hkkxksa }kjk lapkfyr fd;k tk, rFkk vklkuh ls ifjofrZr fd;k tk ldsA ¼A½ Light Weapons ¼gYds gfFk;kj½%& ,sls gfFk;kj dks ge gYds gfFk;kj ds Js.kh esa j[krsa gSa ftlesa ,d pkyd ny ds :Ik esa lsokjr~ nks ;k nks ls vf/kd O;fDr;ksa }kjk bls bLrseky ds fy, cuk;k tkrk gSaA gkykafd dqN gfFk;kjksa dks ,d gh O;fDr }kjk ys tkdj mi;ksx fd;k tk ldrk gSaA gYds gfFk;kjksa esa Hkkjh gfFk;kj Hkh ‘kfey gksrs gSa A tSls%&e’khu xu] gSMUgsYM vaMj cSjsy vkSj eksVkZj ds iksVZcy ykapj 100 mm ls de dSfycj ds gksrs gSaA Hkkjr esa NksVs ‘kL=ksa ,oa ‘kL=ksa dk izlkj ikfdLrku }kjk vuwfnr vkSj izk;ksftr varjjk”Vªh; vkradokn vkSj vyxkooknh laLdj.k ds :Ik esa 1970 ls ,d lksph&le>h j.kuhfr ds rgr iatkc vkSj tEew&d’ehj lhekUr {ks=ksa esa minzo mRiUu djus ds mn~ns’; ds rgr~ gqvkA fnlacj 1979 esa vQxkfuLrku esa lksfo;r gLr{ksi vkSj vesfjdh vuqfnr ikfdLrkuh [kqfQ;k ,tsalh ISI dh vekufo; xfrfof/k;ksa NksVs gfFk;kjksa ds xzg.k o iznRrhdj.k dk csgRkj eap miyC/k djk;kA bl izdkj ;g dgk tk ldrk gSa Hkkjr esa NksVs gfFk;kjksa ds izlkj esa ,sfrgkfld] jktuhfrd] ,oa vkfFkZd ?kVdks ds lkFk gh iMksalh jk”Vªksa dk leFkZu vkSj izf’k{k.k egRoiw.kZ jgkA iatkc]tEew&d’ehj] iwoksZRrj ds lHkh jkT; ,oa uDly izHkkfor jkT;ksa dk ^jsM dkWWfjMksj^ ds :i essa l`ftr fgalkijd xfrfof/k;ksa dks lapkfyr djusa esa NksVs gfFk;kjksa dh Hkwfedk vlafnX/k gSaA yS.MekbUl] dkcZUl foLQksVd],lkWYV jkbQysa ,oa ,-ds- Js.kh dh jkbQysa ¼ AK-47,AK- 56,AK-74,AK-97 ½ dk mi;ksx vke gks x;k gsaaA Qy Lo:Ik ekuo vf/kdkjksa ,oa ekuo lqj{kk ds izkd`frd lafgark dks nj fdukj dj fufgr LokFkZijd j.kuhfr /;s;ksa ds iwfrZ Øe esa vf/kd :fp iznf’kZr djuk :fpdj gks tkrk gSaA ,d ‘kks/k ds vuqlkj 40 fefy;u NksVs gfFk;kj Hkkjr esa ekStwn gS] ftuesa voS/k ’kL=ksa dh la[;k vf/kd gSaA ,d vU; fjiksVZ ds vuqlkj nf{k.k ,f’k;k esa Small Arms dh la[;k yxHkx 75 fefy;u gSa] ftlesa 63 fefy;u ukxfjdksa ds ikl gSaA Hkkjr esa NksVs gfFk;kjksa ds QyLo:Ik mRiUu foink dh xaHkhjrk ;g gSa fd fiNys 10 o”kksZ esa 75]000 ekSrs NksVs ‘kL=ksa ls gqbZ vkSj 4500 voS/k gfFk;kj tCr fd,A nslh gfFk;kj vf/kdre mRRj izns’k vkSj fcgkj esa fufeZr fd, x, vkSj fons’k fufeZr gfFk;kj rLdjh ds tfj, gokbZ vkSj leqnzh jkLrs ls eqacbZ yk, x,A vkradokfn;ksa] mxzokfn;ksa ,oa vijkf/kvksa ds ikl 5 fefy;u NksVs gfFk;kj gSa] tks dqy gfFk;kj HkaMkj.k dk yxHkx 1% gSaA 25% NksVs ‘kL=ksa dk O;kikj voS/k rjhds ls gksrk gSaaA NksVs gfFk;kjksa dh miyC/krk us Hkkjrh; lkekt ekuokf/kdkj lqj{kk dks fuEu rjg izHkkfor fd;k%& ¼d½ fgalkRed Lo:Ik ds la?k”kZ esa o`f)%& ¼1½ lkekt ds fofHkUu leqgksa vkSj u`tkfr; leqg ds e/; fgalk esa O;kikd o`f) gqbZ gSaA

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 122 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ¼2½ pquko ds iwoZ ,oa i'pkr~ fofHkUu jktuhfrd leqgksa ds e/; l’kDr eqBHksMksa esa csrkgk’kk oqf) gqbZ gSaaA ¼3½ oSf’od ‘kL= /kkjdksa }kjk NksVs gfFk;kjksa dk [kqc nqji;ksx fd;k x;kA ¼4½ xzkeh.k leqnk;ksa ds e/; NksVs ‘kL=ksa dk izlkj ,oa mi;ksax esa O;kikd o`f) gqbZA ¼5½ voS/k gfFk;kjksa dh lwpuk nsus ds fufeZRr lwpuknkrk dh lqj{kk dh O;oLFkk dk vHkkoA ¼[k½ fgalkRed vijk/k esa o`f)%& ¼1½ laxfBr vijk/k lsa fuiVus ds nkSjku nq?kZukvksa ,oa {kfr;ksa esa vHkwriwoZ o`f)A ¼2½ vaMjoYMZ vijkf/kd leqgkasa dks NksVs gfFk;kjksa dh izkfIr o O;ogkj fufeZr lqfo/kkijd ifjos’k dk fuekZ.kA ¼3½ NksVs gfFk;kjksa ds izlkj vkSj Mªx rLdjh dk dkjksckj utnhdh lEc/krk /kkfjr dhA ¼4½ lafonk gR;k] cykRdkj] MdkSrh bR;kfn vijk/kksa ds fufeZr vuqdqy ifjfLFkfr dk l`tuA ¼5½ NksVs gfFk;kjksa dk mi;ksax vkSj fgalkRed d`R; dks dkfjr djusa ds fufeZr ;qodksa ,oa cPpksa ds e/; izfr”Bkijd fpUg djkj fn;k x;kA ¼x½ yksdrkaf=d O;oLFkk esa {kh.krk%& ¼1½ jktuhfrd fgalk ds le; fofHkUu leqnk;ksa ds uke ^vlqj{kk dk Hk;^ mRiUu gksukA ¼2½ ewyHkwr vf/kdkjksa ;Fkk & thus dk vf/kdkj] vfHkO;fDr ,oa Hkk”k.k ds vf/kdkjksa esa xaHkhj fxjkoVA ¼3½ lRrk ,oa izfr”Bk ds :i esa NksVs gfFk;kjksa dk dqN yksxks }kjk mi;ksax fd;k x;kA ¼4½ fof/k ds ‘kklu dh U;wurk detksj U;kf;d fu;a=.k dh fLFkfr dk mRiUu gksukA ¼5½ yksadra= ,oa fof/k ra= ij fo’okl dh O;ikd deh ?kfVr gqbZA ¼?k½ Ik;kZoj.kh; fuEuhdj.k%& ¼1½ vusd izkd`frd lalk/kuksa ,oa taxyh tkuojksa dks vkikj {kfr gqbZA ¼2½ l’kL= la?k”kksZ esa cgqewY; ydMh yV~Bksa dh izkfIr] f’kdkj ,oa vU; tho lsapqjh dh O;kikd {kfr gqbZA ¼3½ tyok;q ifjorZu ,oa okrkoj.kh; vlaUrqyu ns[kus dks feyrk gSaA Ekuoh; lqj{kk%& ekuo lqj{kk 1990 ds n’kd esa vUrjk”Vªh; ‘kkafr ,oa lqj{kk izca/ku ds {ks= esa oSf’od Lrj ij fparu ,oa eaFku dk egRoiw.kZ dsanz jgk A vUrjkZ”Vªh; Qyd ij O;ogkj djrs le; lqj{kk ,oa jk”Vªh; fgr jk”Vªksa dk egRoiw.kZ fo”k; gksrk gSa A gj jk”Vª viuh t:jrksa ,oa jk”Vªh; fgrksa ds en~nsutj varjkZ”Vªh; fcjknjh esa Hkwfedk dk fuokZg djrk gSaA ;|fi jk”Vª f}rh;d fgrksa esa le>kSrk dj ldrk gS] ijUrq izkFkfed fgrksa ls le>kSrk dksbZ jk”Vª gjfxt ugha dj ldrkA ;gh ij lwj{kk rRoksa dh vgfe;r c< tkrh gSaA pw¡fd lqj{kk dh izo`fRr lkisf{kr :Ik ls xfr’khy ,oa ifjorZ’khy gksrh gSaA oSf’od ,oa jk”Vªh; Lrj ij lqj{kk fparu laLFkkuksa dk fparu dsUnz.k tgk¡ ijaijkxr vo/kkj.kk ds pyrs jkT; dsfUnzr gSa] tks fdlh Hkh jk”Vª ds O;fDr ds lqj{kk dks iq[rk djus dh ekufld ,oa LFkkiukxr O;fDr vk/kkfjr lqj{kk&O;olFkk vkarfjd lqj{kk ds nk;js esa vk tkrh gSaA fu”d”kZ %& vkt gj jk”Vª vkarfjd lqj{kk dh lel;kvksa ls tw> jgk gS] ftlesa ekuo lqj{kk egRoiw.kZ gSaA ekuo dh e;kZnk o xfjek ds nk;js esa fodkl fufeZr tks Hkh dok;n dh tkrh gSa] lHkh ekuo lqj{kk dks iq[rk djrh gSaA NksVs gfFk;kjksa vkSj gYds gfFk;kjksa izlkj esa la?k”kZ vkSj fgalk esa

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 123 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 o`f) dh gSa] [kkldj fiNysa nks n’kdksa esaA blh dkj.k ekuoh; lqj{kk dks NksVs ,oa gYds gfFk;kjksa ls O;kikd [krjk gSaA tks vkxs pydj leqps fo’o esa v’kafr ,oa vkard dks c

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 124 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ^^dksfoM&19 egkekjh ,oa Hkkjr dh fonsfons””””kk uhfr**

MkWMkWMkW-MkW--- ;ksxsUnz dqekj /kqosZ lgk- izk/;k&jktuhfr foKku “kkldh; egkfo|ky; xq:j] ftyk Ckkyksn ¼N-x-½

lkjkalkjka”kk %k % orZeku esa laiw.kZ fo”o dksfoM&19 egkekjh ¼dksjksuk½ ls tw> jgk gSA ;g ,d ,slh ifjfLFkfr gS ftlds dkj.k fo”o ds cMs jk’Vªksa us dksfoM&19 ds lkeus ?kqVus Vsd fn, gSA fo”o dh egk”kfDr dgs tkus okys vejhdk ls ysdj Qzkal] czkthy] fczVsu] teZuh] vkLVªsfy;k] bVyh] :l] phu vkfn us dksfoM&19 dk dgj >syk gSA phu ls “kq: gqbZ dksfoM&19 egkekjh dh igyh ygj] ri”pkr~ fczVsu ,oa Hkkjr ls nwljh ygj us laiw.kZ fo”o dks fpUrk esas Mky fn;k gSA dksfoM&19 ds ladV us fo”o dh yxHkx lHkh vFkZO;oLFkk okys jk’Vªksa dks Hkkjh {kfr igqapkbZ gS vkSj vkt Hkh os ns”k bl egkekjh ls ikj ugha ik ldsa gSA dksfoM&19 us nqfu;k¡ ds ns”kksa esa viuk dgj cjik;k rFkk vFkZO;oLFkk dks fgyk dj j[k fn;kA dksfoM&19 ls cpko ,oa lqj{kk dks n`f’V esa j[kdj ykWdMkmu ,oa Vhdkdj.k ds ldkjkRed ifj.kke feys gSaA izLrkouk % dksfoM&19 dk izdksi 21 oha “krkCnh dh lcls Hk;kog ?kVuk gSA dksfoM&19 egkekjh ds oSf”od ,oa O;kid izlkj us fo”o ds lHkh jk’Vªksa dh lHkh izdkj dh xfrfof/k;ksa dks fdlh u fdlh izdkj ls izHkkfor fd;k gSA dksfoM&19 dk izHkko vkt fo”o esa vkfFkZd] jktuhfrd] lkaLd`frd ,oa lkekftd :i ls Li’Vr% ns[kk tk ldrk gSA bl vof/k esa Hkkjr ns”k esa fufeZr vko”;d lkexzh] nokbZ;k vkSj oSfDlu dh fu%”kqYd vkiwfrZ vius iM+kSlh ns”kkas ds lkFk&lkFk fo”o ds fodflr vkSj vfodflr ns”kksa dks dh gS ftls oSDlhu eS=h dh miek nh xbZA bl izdkj dksjksuk dkYk esa Hkkjr esa viuh fons”k uhfr dks u;k vk;ke iznku fd;k x;kA dksfoM&19 egkekjh dh “kq:okrkq:okr % dksfoM&19 egkekjh dh “kq:okr vkf/kdkfjd rkSj ij fnlacj 2019 dks phu ds “kgj oqgku esa gqbZ FkhA 111 /khjs&/khjs bl egkekjh us fo”o ds yxHkx 116 ns”kksa dks viuh pisV esa ys fy;kA fo”o LokLF; laxBu ¼ WHO ½ us 11 ekpZ 2020 dks dksfoM&19 dks bldh fodjkyrk ds dkj.k oSf”od egkekjh ?kksf’kr fd;k gSA 222 phu ds oSKkfudks us oqgku bLVhV~;wV vkWQ ok;jksykWth esa dksfoM&19 ok;jl dks rS;kj fd;kA ,d ubZ LVMh esa ;s luluh [kst nkok fd;k x;k gS fd phuh oSKkfudksa us ok;jl dks rS;kj djus ds ckn bls fjolZ baftfu;fjax otZu ls cnyus dh dksf”k”k dh rkfd ,slk yxs fd ;g ok;jl pexknM ls fodflr gqvk gSA vesfjdk vkSj fczVsu fo”o LokLF; laxBu ij bl ekeys ds tkap ds fy, ncko cuk jgs gSA bl LVMh dks fczfV”k izksQslj ,axl MYxfy”k vkSj ukosZ ds oSKkfud MkW- fcxZj lksjsulsu us fd;k gSA 3 dksfoM&19 ok;jl D;k gS % ;g ok;jl dk ,d izdkj gS] tks lkekU; :i ls Lru/kkfj;ksa ds “olu ra= dks izHkkfor djrk gSA blesa ekuo leqnk; Hkh lfEEkfyr gSA igys bl ok;jl dks SARS-Cov-2 uke fn;k x;k] ckn esa dksfoM&19 uke ls bldk ukedj.k fd;k x;kA fo”o LOkkLF; laxBu ¼ WHO ½] fo”o i”kq LokLF; laxBu ¼OIE ½ vkSj [kk| ,oa d`f’k laxBu ¼ FAO ½ }kjk o’kZ 2015 esa tkjh fn”kk&funsZ”kksa ds rgr~ fd;k x;k gSA dksfoM&19 ok;jl dk ,d cMk ifjokj gS] tks ekuo ;k tkuojksa esa chekjh dk dkj.k curk gSA 444 dksfoM&19 ls lacaf/kr eq[; ?kVuk Øe % • dksfoM&19 ok;jl dh igpku loZizFke fnlacj 2019 esa phu ds oqgku “kgj esa “kq: gqbZ bl egkekjh ds fy, ftEEksnkj fo’kk.kq dks **uksoy dksjksuk ok;jl ¼ n cov ½ uke fn;k x;kA**

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 125 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

• ;g lhfo;j ,D;qV jsfLijsVjh fl.Mªkse ¼ SARS ½ rFkk feMy bZLV jsfLIkjsVjh fl.Mªkse ¼ MERS ½ ds leku gSA bldk lapj.k i”kqvksa ls ekuo esa gqvk gSA • SARS Cov igyh ckj o’kZ 2002 esa nf{k.k phu ds XokaxMksax izkar esa ekuo esa laØe.k ds :i esa ik;k x;kA • Ikksfyejst psu fj,D”ku ¼ PCR ½ VsLV dksfoM&19 ok;jl ds fy, igyk ijh{k.k gS] ftlds rgr~ lHkh lafnX/k jksfx;ksa dk ijh{k.k fd;k tkrk gSA • ;fn bl ijh{k.k esa ifj.kke ldkjkRedj jgrk gS rks iqf’V ds fy, uequk iq.ks fLFkr jk’Vªh; fo’kk.kq foKku laLFkku dks Hkstk tkrk gSA tks fd orZeku esa Hkkjr esa thukse vuqØe.k djus okyh ,dek= ljdkjh iz;ksx”kkyk gSA • ,sls LFkku tgka euq’;ksa vkSj tkuojksa esa vfu;fer jDr vkSj vU; “kkjhfjd laidZ tSlk laca/k LFkkfir gksrk gS ogk¡ dksfoM&19 ok;jl dk vf/kd izlkj gksrk gSA • phu ds yxHkx 1-4 fcfy;u i”kq/ku dh mifLFkfr ds dkj.k ;g ns”k dksfoM&19 ok;jl ds fy, vuqdwy lkfcr gqvkA • phu ds cktkjksa esa dbZ tkuojksa dk ek¡l fcdus o mi;ksx djus ds dkj.k ;s cktkj ekuo esa ok;jl dh izkFkfedrk dks c<+k nsrs gSA 555 dksfoM&19 dSls QSQSyrkyrk gS % dksfoM&19 ok;jl [kkWlh ;k Nhad vkus ij ukd ;k ewWg ls fudyus okys rjy inkFkZ dh NksVh ls NksVh cw¡nks ds ek/;e ls ,d O;fDr ls nwljs O;fDr esa QSyrk gSA ;g jksx fdlh laØfer O;fDr ds [kkWlus ;k Nhdus ls gok esa QSyrk gSA ukd ;k ewWg ls fudys rjy inkFkZ] cwanks ds :i esa ;fn fdlh lrg ij fVds jgrs gS rks ml lrg dks Li”kZ djus ds ckn ;fn dksbZ O;fDr vius ewWg] ukd ;k vkW[k dks Li”kZ djrk gS rks ;g ok;jl ml O;fDr dks viuh pisV esa ys ysrk gSA ekuo “kjhj esa ok;jl ds izos”k ,oa ckgj fudyus ds izeq[k L=ksr & ewWg] ukd vkSj vkW[k gSA 666 dksfoM&19 ls laØe.k ds y{k.k % dksfoM&19 ds dkj.k **jsfLijsVjh VSªDV** ;kuh “olu ra= esa gYdk baQsD”ku gks tkrk gS tSlk fd lkekU; lnhZ&tqdke esa ns[kus dks feyrk gSA bl chekjh ds y{k.k csgn lkekU; gS & ukd cguk] flj esa rst nnZ] lw[kh [kkWlh] xys esa [kjk”k o nnZ] Fkdku o mYVh eglwl gksuk] “okal ysus esa rdyhQ] Lokn o lwa?kus dh “kfDr dk vHkko gksuk vkfnA 777 dksfoM&19 ls cpko ds fy, ljdkj ds laoS/kkfud vf/kdkj % dksfoM&19 tSls egkekjh ls cpus ds fy, Hkkjr ljdkj }kjk fuEukafdr dkuwuksa esa fn;s x;s vf/kdkjksa o “kfDRk;ksa dk iz;ksx fd;k tkrk gS& egkekjh jksx vf/kfu;e & 1897 % 124 o’kZ iqjkuk ;g dkuwu dsUnz o jkT; ljdkj dks egkekjh ls fuiVus ds fy, fo”ks’k vf/kdkj iznku djrk gSA o’kZ 1986 esa tc cEcbZ “kgj esa Iysx egkekjh QSyh ftlesa gtkjksa yksxksa dh e`R;q gqbZ ml fLFkfr esa 4 Qjojh 1897 egkekjh jksx vf/kfu;e ykxw fd;k x;kA fczfV”k ljdkj dks cM+h la[;k esa yksxksa dks bdV~Bk gksus ls jksdus dh “kfDr iznku djrk FkkA bl vf/kfu;e dh /kkjk 2¼1½ jkT; dks ml fLFkfr esa fo”ks’k vf/kdkj iznku djrh gSA tc jkT; ljdkj dks ;g yxs fd [krjukd egkekjh ds izHkko dks jksdus ds fy, jkT;ksa dh lk/kkj.k “kfDr;k¡ vi;kZIr gS] rc jkT; ljdkj bl dkuwu ds rgr~ chekjh ls cpko ds fy, vko”;d mik; o fu;eksa dk fuekZ.k dj ldrh gSA bl vf/kfu;e dh /kkjk 2¼2½ ds rgr~ jkT; ljdkj vius jkT; dh lhekvksa ds Hkhrj izos”k djus okys ukxfjdksa ds fujh{k.k ds laca/k esa fu;e cuk ldrh gSA

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 126 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ;fn fujh{k.k ds nkSjku dksbZ ukxfjd egkekjh ls laØfer ik;k tkrk gS rks ljdkj mls LFkk;h vkokl ¼orZeku eas DoSjsUVkbu½ esa Hkst ldrh gSA 888 dukZVd Hkkjr dk igyk jkT; cuk ftlus 11 ekpZ 2020 dks bl dkuwu dks ykxw fd;kA blds i”pkr~ gfj;k.kk] egkjk’V]ª fnYyh] xksok] e/;izns”k] NRRkhlx<+ vkSj vU; jkT;ksa esa egkekjh jksx vf/kfu;e 1897 ykxw fd;k x;kA 999 jkjkjk’Vªh;jk Vªh; vkink vf/kfu;e 2005 % ;g vf/kfu;e dsUnz ljdkj ls ysdj ftyk vkSj LFkkuha; Lrj ij vkink izca/ku ;kstuk dks rS;kj djus] ykxw djus vkSj fu’ikfnr djus ds fy, foLr`r dk;Z;kstuk iznku djrk gSA bl vf/kfu;e ds rgr~ dsUnz] jkT; o ftyk Lrj ij fHkUUk&fHkUUk izkf/kdj.kksa dh LFkkiuk dk izko/kku fd;k x;kA ¼/kkjk&3 jk’Vªh; vkink izca/ku izkf/kdj.k] /kkjk&14 jkT; vkink izca/ku izkf/kdj.k] /kkjk&25 ftyk vkink izca/ku izkf/kdj.k½A vkink izca/ku ds fy, /kkjk&42 ds rgr~ ,d jk’Vªh; laLFkku ds xBu dk izko/kku bl vf/kfu;e esa fd;k x;k gSA ;g jk’Vªh; laLFkku vkink izca/ku ds fy, vuqla/kku o dfeZ;kas dks izf”k{k.k nsus dk dk;Z djrk gSA Hkkjr es **jkT; ljdkj** vkinkvksa ls fuiVus ds fy, izeq[k :i ls tokcnsg gSA tcfd dsUnz ljdkj ykWftfLVDl vkSj foRRkh; lg;ksx c

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 127 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

• bl ijh{k.k esa jDr dk bLrseky gksrk gS vkSj blesa ok;jl ij “kjhj dh izfrfØ;k ns[kh tkrh gSA • jSfiM ,aVhckWMht esa ns[kk tkrk gS fd dksjksuk ok;jl ds laØe.k dh izfrfØ;ka esa ,aVhckWMht curh gS ;k ughaA ;g tk¡p lkekU; rkSj ij gkWVLikV {ks=ksa esa dh tkrh gSA • urhts vkus esa 20 ls 30 feuV yxrs gSA • jSfiM ,aVhckWMht ijh{k.k lk{ksi :i ls de egaxh gksrh gSA 121212 dksfoM&19 ds foLrkj ds pj.k % • pj.k&1 bl pj.k dks izkjafHkd pj.k dgk tkrk gSA pj.k&1 esa laØe.k mu yksxks esa ik;k tkrk gS] tks fons”k dh ;k=k djds vk;s gksrs gSA Hkkjr bl pj.k esa ml le; izos”k dj x;k Fkk] tc jktLFkku esa bVyh ds i;ZVdksa esa laØe.k ik;k x;kA • pj.k&2 bl pj.k essa laØe.k mu yksxksa esa igq¡p tkrk gS] tks fons”k dh ;k=k djds vk;s yksxksa ds laidZ esa vkrs gSA 25 ekpZ 2020 ls Hkkjr bl pj.k esa izos”k dj pqdk gSA • pj.k&3 bl pj.k dks lkeqnkf;d laØe.k Hkh dgk tk ldrk gSA bl pj.k eas laØe.k ds y{k.k mu yksxks esa ik;k tkrk gS] tks lh/ks laØe.k cgqyrk okys ns”kksa dh ;k=k fd;s O;fDRk;ksa ds laidZ esa ugha vk;s gksrs gSA bl pj.k esa cMs iSekus ij laØe.k dk izlkj leqnk; esa gksrk gSA orZeku eas Hkkjr ij bl pj.k esa pys tkus dk [krjk eaMjk jgk gSA • pj.k&4 ;g egkekjh dk vafre pj.k gksrk gSA bl pj.k esa o`gn iSekus ij laØe.k dk izlkj gks pqdk gksrk gS vkSj bl pj.k esaa ?kkrkadh :i esa iDds ekeys ik;s tkrs gSA lkFk gh yksxksa dh ekSr Hkh blh iSekus ij gksrh gSA orZeku esa bVyh] vejhdk] Lisu] Hkkjr vkfn ns”k blh pj.k esa gSaA 131313 dksfoM&19 ls jksdFkke ,oa cpko ds mik; % dksfoM&19 laØe.k ls cpus gsrq fo”o LokLF; laxBu ¼ WHO ½ vkSj LokLF; ea=ky; Hkkjr ljdkj }kjk tkjh fn”kk&funsZ”k %& • ,d nwljs ls laidZ esa vkus ls cpsa vkSj nks xt dh lks”ky fMLVsfUlax dk ikyu djsaA • ?kj ds ckgj fudyrs le; eq¡g ij ekLd yxk,a rFkk gkFk esa gS.M XyCl vo”; igusaA • [kkWlrs ;k Nhadrs le; vius eq¡g vkSj ukd dks vPNh rjg ls

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 128 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

• vius “kjhj ds rkieku vkSj “oLku y{k.kksa dh tk¡p fu;fer :i ls djrs jgsaA • vius bE;wu flLVe dks etcwr cukus ds fy, viuh MkbV eas ikSf’Vd phtkas dks “kkfey djsaA • dksfoM&19 ds fy, dksbZ fof”k’V mipkj nokbZ;ka ;k Vhds miyC/k ugha gSA mipkj gsrq lcls mi;qDRk mik; vkjke djuk] le;≤ ij LokLF; vkgkj vkSj mfpr rFkk i;kZIr uhan ysuk vko”;d gSA • cgqr vko”;d gksus ij gh ?kj ls ckgj fudysaA 141414 Hkkjr es dksfoM&19 ls fuiVus ds fy, dk;Zokfg;ka % • fofHkUUk ljdkjh ;kstukvksa ds ek/;e ls lgk;rk tSls & iz/kkuea=h xjhc dY;k.k ;kstuk] tu/ku [kkrk ds ek/;e ls udn vkfFkZd lgk;rk] [kk| lqj{kk ds rgr~ vukt] eujsxk jkstxkj l`tu esa lgk;d] mTTkoyk ;kstuk ds ek/;e ls Qzh xSl lqfo/kkA • ykWdMkmu vFkok iw.kZcanh ,d vkikrdkyhu izksVksdkWy gS ftleas d.Vsues.V tksu dk fu/kkZj.k djuk “kkfey gSA • tkx:drk ,sIIk& tSls vkjksX; lsrq ,sIIk] pSVcksV&iz/kkuea=h us okV~lvi pSVcksV ls tqM+us dh ?kks’k.kk dh FkhA dksfoM&19 yksdsV ,sIIk xksok ljdkj }kjk ykWp] COVA iatkc ,sIIk&iatkc ljdkj }kjk ukxfjdksa dks tkx:d djusa ds fy, ykWp] Gok Direct ,sIIk ;g dsjy ljdkj }kjk ukxfjdksa dksa tkx:d djus ds fy, ykWp] vkiqfrZ lqfo/kk ,sIIk uks,Mk izkf/kdj.k }kjk ykWpA 151515 Hkkjr esa dksfoM&19 dk Vhdkdj.k % iz/kkuea=h Jh ujsanz eksnh }kjk 16 tuojh 2021 dks fofM;ksa dkUQzsfUlax ds ek/;e ls dksfoM&19 Vhdkdj.k ds izFke pj.k dh “kq:okr dh xbZA ;g fo”o dk lcls cM+k Vhdkdj.k vfHk;ku gSA bl volj ij iz/kkuea=h us **nokbZ Hkh vkSj dM+kbZ Hkh** dk ukjk fn;kA Hkkjr esa oSDlhu ds :i esa nks oSDlhu ^^dksfo”khYM** vkSj ^^dksoSDlhu** dks viuk;k x;k gSA 161616 dksfoM&19 dk Hkkjr ,oa vU; nsns”kksakksa ij izHkko % dksfoM&19 egkekjh us Hkkjr dks cgqr vf/kd izHkkfor fd;kA blus tgk¡ ,d vksj Hkkjrh; vFkZO;oLFkk dks izHkkfor fd;k] oghaa nwljh vksj jktuhfrd O;oLFkk] “kS{kf.kd xfrfof/k;ka] ÅtkZ {ks=] ikfjLFkfrd ra=] lsok {ks= vkfn dks izHkkfor fd;kA 171717 dksfoM&19 dk izlkj yxHkx 116 jk’Vªksa esa gks pqdk gS blls yk[kksa yksxksa dh e`R;q gks pqdh gSA bldk lokZf/kd izHkko phu ds oqgku “kgj esa ns[kk x;kA blds ckn bVyh] bZjku] nf{k.k dksfj;k] FkkbZyS.M] fo;ruke] rkboku flaxkiqj] tkiku] vesfjdk] vkLVsªfy;k] fczVsu Qzkal ,oa Hkkjr esa O;kid :i ls iM+kA 181818 dksfoM&19 vkSj Hkkjr dh fonsfons”kk uk uhfru hfrhfrhfr % ,d jk’Vª ds :i esa Hkkjr us ckgjh vkSj vkarfjd nksuksa rjg dh pqukSfr;ksa dk lkeuk fd;k gS tks vc Hkh pqukSrh cuh gqbZA ,d fodkl”khy jk’Vª ds :i esa Hkkjr cgqr rsth ls fodkl vkSj izxfr dj jgk gSA Hkkjrh; fons”k uhfr ds lkeus eqy pqukSrh ;g lqfuf”pr djuk gS fd Hkkjr] varjkZ’Vªh; leqnk; ds lkFk ml :i esa tqM+ lds tks ledkyhu okLrfodrkvksa ds vuq:i vkSj mRRkjnk;h gks Hkkjr fo”o ds jk’Vªksa ds fgrksa dk /;ku j[kus okyk ns”k gSA dksfoM&19 egkekjh ds nkSjku bldh dfe;ka vkSj blds ekStqnk Lo:i dh lhek,a lkeus vkbZ gSA ;g fo”kq) vkfFkZd ,sts.Mk ls lapkfyr gSA iz/kkuea=h Jh ujsanz eksnh us th&20 dks vius lacks/ku esa dgk Fkk fd oS”ohdj.k dks ekuo tkfr ds lkeqfgd fgrksa esa vkxs c<+kuk pkfg, vkSj mldh O;oLFkk] fu’i{krk] lekurk rFkk ekuork ij vk/kkfjr gksuk pkfg,A ;g dsfUnzr izfØ;k gksuh pkfg,A 191919 Hkkjr dh fons”k uhfr dk lcls egRoiw.kZ mn~ns”; iM+kSfl;ksa dks ojh;rk nsus dh vo/kkj.kk esa fufgr gSA ;g iM+kSlh jk’Vªksa ds lkFk vius fj”rksa dks O;kid :i ls vkxs c<+kus vkSj etcwr djus dh gekjh uohuhd`r izkFkfedrk dks js[kkafdr djrk gSA ckj&ckj gksus okys mPPk Lrjh; vknku iznku] laidZ] vkfFkZd

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 129 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ,dhdj.k rFkk yksxksa ds chp laidZ esa egRoiw.kZ lq/kkj vkSj Hkkjr ds fodkl Hkkxhnkjh dk;ZØe esa iM+kSlh ns”kksa ij fo”ks’k /;ku dsfUnzr fd;k tkuk tSls iz;kl iM+kSlh ns”kksa ds lkFk laca/kks dks egRo nsus dh ea”kk dks n”kkZrs gSA Hkkjr dks fujarj mPPk Lrjh; ckrphr vkSj vkfFkZd laidZ ds }kjk egkekjh ds nkSjku Hkh nf{k.k ,f”k;k] vkSj vU; ckrksa ds lkFk&lkFk cgq{ks=h; fcElVSd lajpuk ds izfr viuh izfrc)rk n”kkZbZ gSA yqd bZLV uhfr dks vkxs cd>ksj fn;k gSA 212121 fufufu’dfu ddd’kZkZ % fu’d’kZr% mijksDr foospu ls ;g Li’V gS fd dksfoM&19 egkekjh ,d ;qxkURkdkjh ?kVuk gS] vHkh Hkh bl egkekjh dk izdksi tkjh gSA bldk vUr vfuf”pr izrhr gksrk gSA fQj Hkh blds vc rd ds ?kVukØe ls Li’V gS fd dksfoM&19 us ekuo lekt ds izR;sd igyq dks izHkkfor fd;k gSA ekuo thou ds lHkh i{kksa ftles vkfFkZd] jktuhfrd] lkekftd] lkaLd`frd] oSKkfud vkfn ij bldk O;kid izHkko ns[kus dks fey jgk gSA dksfoM&19 us fo”o ds fodflr] fodkl”khy rFkk fiNMs+ jk’Vªksa dks vius pisV esa ys fy;k gS fdUrq vc Hkkjr }kjk dksfoM&19 dh fodflr oSDlhu&dksfo”khYM o dksoSDlhu] :l }kjk fodlhr Liqrfud& V rFkk vesfjdk }kjk fodflr ekMZuk ds vkus ds ckn mEEkhn dh ubZ fdj.k tkxh gS fQj Hkh ekuo lekt dks lko/kku o ltx jgrs gq, dksfoM&19 ds lkFk jgus dh vknr Mkyuh gksxhA lanHkZxazFk lwph % 01- izfr;ksfxrk niZ.k ¼ekfld if=dk½] vxLr 2020 i`- Ø-& 731 02- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] viSzy&ebZ 2020 i`- Ø-& 6 03- gfjHkwfe ¼nSfud lekpkj i=½] 30 ebZ 2021 04- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] uoEcj 2020] i`- Ø-& 5 05- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] viSzy&ebZ 2020 i`- Ø-& 6 06- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] uoEcj 2020] i`- Ø-& 5 07- izfr;ksfxrk niZ.k ¼ekfld if=dk½] twu&tqykbZ] 2020 i`- Ø-& 79 08- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] tuojh 2021 i`- Ø-& 83

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 130 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 09- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] tuojh 2021 i`- Ø-& 82 10- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] tuojh 2021 i`- Ø-& 83 11- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] tuojh 2021 i`- Ø-& 84 12- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] ekpZ 2021 i`- Ø-& 10 13- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] ekpZ 2021 i`- Ø-& 11 14- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] fnlacj 2020 i`- Ø-& 15 15- izfr;ksfxrk niZ.k ¼ekfld if=dk½] viSzy] 2021 i`- Ø-& 173 16- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] ekpZ 2021 i`- Ø-& 10 17- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] uoEcj 2020 i`- Ø-& 7 18- vfjgar lelkef;dh egklkxj ¼ekfld if=dk½] viSzy&ebZ 2020 i`- Ø-& 8 19- ;kstuk ¼ekfld if=dk½] uoEcj 2020 i`- Ø-& 6 20- ;kstuk ¼ekfld if=dk½] vDVwcj 2020 i`- Ø-& 7]8 21- izfr;ksfxrk niZ.k ¼ekfld if=dk½] ekpZ] 2021 i`- Ø-& 63

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 131 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

हदी सािहय ममम मासवादमासवाद––––उपयासकारउपयासकार यशपाल केकेके संदभ ममम

डॉडॉडॉ.डॉ . पीपीपी.पी ...डीडीडीडी.. िचलगर सहा.ायापक, हदी िवभाग, महामा फुले महािवालय, अहमदपूर

हदी सािहय े म मासवादी सािहयकार के प म यशपाल का महवपूण थान ह। यशपाल जी हदी सािहय के एक मासवादी और खर यथाथवादी उपयासकार ह। िहदी सािहय के मासवादी िवचार म यशपालजी का नाम मूघय है। सािहय म उधृत सािहय-संबधी चेतना ही उनक औपयािसक चेतना है और वही चेतना उनके उपयास म 'मासवादी चेतना' बनी ई है। यशपाल एक ऐसे सश उपयासकार ह िजहने सामािजक िवषमता, असंगितय और िवकृितय जनता के समुख रखा। मानवीय जीवन के िविवध पहलु को मासवाद से जोड़कर भारतीय जनमानस म चेतना भर दी है। भारतीय समाज के उ, मय और िन वग म ा िवषमता को अपने सािहय म प कर मय और िन वग के लोग क समया कया है। पूँजीपितय और मजदूरी के संघष को मासवाद के प म िचित कया है। हदी सािहयकार म यशपाल जी का नाम सवपरी है, उनको ांतीकारी एवं युगपुष के प म भी जाना जाता है। यशपालजी ारा रिचत मासवादी उपयास म 'दादा कामरेड', 'पाट कामरेड', 'देशोही', 'झूठा सच' आद ह और इन उपयास म मािलक और मजदूर के संघष का मासवादी िचण मुखता से दृिगोचर आ है। झूठा सच यह उपयास भारतीय समाज के हर वग क झाँकया तुत करता है। झूठा सच इस उपयास म राजनीितक, सामािजक, ऐितहािसक िथितयाँ एवं देश के िवभाजन क वीभस और कण घटना का सजीव िचण है। यशपाल क सािहियक दृि सदैव जन कयाण क ओर रही है। यशपाल जी के अिधकतर उपयास क नव सामािजक और राजनीितक समया को अिभ करते ए मासवादी, भावाितरेक चेतना के प म दृिगोचर ई ह। यशपालजी ने अपने उपयास म िमल मािलक और मजदूर के संघष को मासवादी िवचार से ओत-ोत कया ह। 'देशोही' तथा 'मनुय के प' उपयास म यशपाल जी ने संयु परवार क िथित को दशाते ए समाजवाद का िचण करते है। यशपाल जी ने 'मासवाद' को प करते ए मानवता को अपने उपयास मे कया है। जैसे –“यशपाल जी का

सािहय इसी मायने म मानवता का दृिकोण रखता है। उहने आम आदमी के सुख-दु:ख, पर सामािजक वैषय िनिहत वग

वाथ के िवद अपनी ितया क है। सामािजक, राजनीितक, धामक चुनौितय का न मा उहने िवचार कया अिपतु संगवश उनका ती िवरोध भी कया।“1 यशपालजी के मासवादी िवचार म मानवता, सामािजक वैषय, वग वाथ के िवद ितया इससे यह प होता है क, उनके हर एक शद म ‘मासवाद’ िवमान है। यशपाल जी के सािहय क महवपूण उपलिध सामािजक यथाथ है। मयवगय समाज क समया क अिभि के िलए उहने सामािजक, राजनैितक, आथक एवं मनोवैािनक कथावतु का चयन कर मासवाद को अलग-अलग ढंग से कया है। उनके उपयास म सामािजक समया का िवेषण है। इस संबंध म यशपाल वंय कहते है, "कलम क शि म िवास करने वाले हम सब लोग वंय मानव समाज क ओर से सामियक परिथित के साी है। हम अपनी कलम क शि को अपने ावसाियक सामय और िनणय के अनुसार िवशांित क संथापना करने म उपयोग म लाएँगे।"2 यशपाल ने अपनी कलम का उपयोग लोग को समान दजा दलाने के िलए कया है। उनके यही िवचार ही लोग को मासवादी िवचार क ओर ले जाते ए चेतना िनमाण करते है। हदी सािहय म यशपाल जी मासवाद को उपिथत करने वाले सािहयक म अणी है। मासवाद संबंधी उनक

अपनी िविश सच एवं दृि है। यशपालजी के उपयास म सामािजक िवषमता के ित िवोह, यथाथ का िचण मासवाद

को अिभ करता है। यशपालजी अपना धम ‘बुिदवाद’ बताते ए वात:सुखाय नह अिपतु मासवादी िवचार से ेरत

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 132 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

होकर िलखते है। इस सबंध म डॉ. काशवती पाल कहती है –“जब समाज के सुख को अपना सुख कृितकार मान लेता है, अपने

िव को समूह म रच देता है तो उसका वात:सुखाय लेखन सामािजक िहत का ितिनिधव करने लगता है, तभी वह

समाज क िजहा या समाज क आमा का इंिजिनयर कहलाने का अिधकारी हो सकता है।“3 यशपाल के उपयास से समािजक वेदना समाज क िजहा के माध्यम से कत ई है यही िजहा मासवादी सच बन जाती है। हदी सािहय म यशपालजी का सािहियक चतन समाज और ि ही रहा है। उहने मनुय के अितव एवं उनके अिधकार क ही कपना अपने उपयास म क है। उनके सािहय ने मनुय के अितव को बढ़ावा दया है। जनता के अिधकार क बात सािहय म कर उहने मासवाद को समाज के समुख रखा है। यशपाल जी सवहरा लोग के दु:ख, वेदना को सािहय के मायम से मासवाद का प देते ए सवहरा लोग का नेतृव कया है। सवहारा लोग के आमसमान एवं अिधकार के िलए ही उनक कलम चली है। चंचल चौहान सवहारा लोग संबंधी मासवाद क समीा करते ए कहते ह – "सन् 1968 तक आते-आते कयुिनट पाट के दिणपंथी व उाम पंथी दोन अितवाद छुट गए, सवहारा के सही नेतृव क आशा-करन बंगाल म फूटी। सवहारा वग क सही राजनीित भावकारी ढंग से ांितकारी शि के प म शोिषत वग का ितिनिधव करने क दशा म आगे बढ़ी। देश क शोषक ताकत क अितवाद से जूझती ई सवहारा क शि िवकिसत होने लगी। शोिषत वग के सही ितिनिधव के उभरते ही सािहय म भी िमया चेतना के कुहासे छाँटने लगे।"4 ‘दादा कॉमरेड' यशपालजी का मौिलक एवं थम ांितकारी जीवन पर आधारत मासवादी िवचार से ओत-ोत

उपयास है। इस उपयास म बदलती राजनैितक चेतना और ेम तथा यौन िवषयक कपनाएँ ही 'जनवादी चेतना' को परलित करती है। उपयास म राजनीित, ेम, काम, िववाह एवं नारी क सामािजक िथित को दशाया गया है। इस संबंध म यशपाल कहते है क "संसार म आज अनेक वाद, पूँजीवाद, गांधीवाद, समाजवाद का संघष चल रहा है। इस िवचार संघष क नव म परिथितय, वथा और धारणा म सामंजय बढ़ाने का य है। इन वाद के संघष से उप समवय ही नयी सयता का आधार होगा।"5 इस उपयास म अंेजी सा का शोषण, अफसरशाही तथा उनके िसपािहय के आतंक को जनमानस ारा कर उनक भावना से 'जनवादी चेतना' उभरकर सामने आती है। यशपाल ने उपयास म समाज क वातव परिथित को दृिगोचर करते ए नैितक धारणा म वैयम क ओर संकेत करना चाहते ह तो दूसरी ओर तकािलन ऐितहािसक दौर को भी कथाबद करना चाहते ह। जब उनके सहयोगी एवं सहकम एक ापक िवघटन का िशकार हो रहे थे, उनम से अिधकांश को जेल म डाल दया गया था या फाँसी पर चढ़ा दया गया था। जो सहकम, सहयोगी बचे थे उनके आगे कसी साथक कायम एवं रणनीित का अभाव उनम उदे्लन पैदा कर रहा था। अपने इस उपयास म यशपाल ने सन 1929 से सन 1933 के बीच क राजनीितक परिथित का परदृय एव ं समूची बदली ई मानिसकता का आंकन कया है। राजनीितक दृि से यह समय महामा गांधी के सयाह आंदोलन से लोग िनराश थे। पंजाब एवं उर देश के ांितकारी दल िवघटन क या म थे। यशपाल उन ांितकारय म से थे, िजनक आथा ांित के आतंकवादी तरीक से उठ चुक थी और जो ापक जन-सपक एवं जन-सहयोग के दारा सामािजक, राजनीितक परवतन क दशा म गहराई से सोच रहे थे। 'दादा कॉमरेड' यह उपयास ांित म आतंकवाद के बिहकार क दृि से अलग महव रखता है। दादा और हरीश के िवरोधी दृिकोण के मायम से यह अंकत कया गया है। उपयास म वग-समाज म ी क वातिवकता को भी उाटत कया है यही िवचार मासवादी िवचार को प करते ह। यशपाल के उपयास म राजनीितक, सामािजक, आथक िवषमतावादी िवचार ही मासवादी िवचार है। उनके उपयास म िचित समयाएँ, सामाक संदभ, वग-संघष जैसे वलंत िवषय मासवाद को प करते है। यशपाल जी ने कुल िमलाकर बारह उपयास ह उन सभी बारह उपयास म 'मासवाद' य, अय प से फुटत आ है। उनम दादा कामरेड़, देशोही, दा, पाट कामरेड, मनुय के प, अिमता, झूठा-सच-1, झूठा-सच-2, बारह घंटे, असरा का शाप,

य फँसे ?, मेरी तेरी और उसक बात आद। यशपाल ने उपरो मौिलक उपयास के साथ-साथ कुछ अनूदत उपयास का सृजन कया है। जैसे ‘पा कदम’, ‘जुलैखा’, ‘फसल’, ‘जनानी ोढी’, ‘चलनी म अमृत’ आद। यशपाल ने मानव जीवन क

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 133 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

गहराइय का सूम िनरीण कर मासवाद क भावना उप क है। वंलत समया का िचण कर राजनीितक,

सामािजक एवं ऐितहािसक उपयास िलखने वाले यशपालजी मासवादी िवचार से ओत-ोत सजग सािहयकार है।

यशपाल जी के सभी उपयास म सामािजक यथाथ, युगीन चेतना, राीय एवं अतराीय चेतना, मानवतावादी दृि, वग चेतना, ाित तथा िवोह संबंधी चेतना, पूँजीवाद तथा असंगितय संबंधी चेतना इस तरह मासवादी िवचार ए

है। िनकषता हम यह कह सकते है क यशपाल ने अपने उपयास म जीवन-दृि का परचय दया है। समाज का यथाथ

प उपयास म आ है। मानवी जीवन के िविवध पहलु को मासवाद के प म यशपाल ने उभारा है। उपयास म मािलक-मजदूर के संघष को भी मासवादी िवचार से बखुबी ढंग से प कया है। ‘यशपाल जी ने अपने उपयास मूल

मानवता होने के कारण मासवादी िवचार से मेल खाते ह। उहने समुचे उपयास म समाज, ि को ही अणी थान दया है, उनका चतन समाज और ि ही रहा है। सवहारा लोग के दु:ख, वेदना को उपयास म थान देकर सवहारा के

िभतर जनवादी चेतना को जात कया है। सवहारा लोग के आमसमान एवं अिधकार के ित वे हमेश सजग रह, उसी

िवचार को उहने उपयास म मासवादी िवचार से कया है।

संदभ ंथंथंथ सूचीसूचीसूची

1. यशपाल और हदी कथा सािहय- ितवारी सुरेशच 2. लोहे क दवार क दोन ओर – यशपाल 3. यशपाल और हदी कथा सािहय–ितवारी सुरेशच (डॉ.काशवली पाल का मत) 4. ‘जनवादी समीा, नया चतन नये योग’ - चंचल चौहान, 5. देशोही, परचय – यशपाल,

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 134 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ - ‹ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖÖŸ´Öú †³µÖÖÃÖü

›üÖò. ÃÖÓ³ÖÖ•Öß ÃÖÓŸÖÖêÂÖ ¯ÖÖ™üᯙ ÁÖß.׿Ö.×¾Ö.¯ÖÏ. ÃÖÓãÖê“Öê ³ÖÖ‰úÃÖÖÆêü²Ö −ÖÖ.ÃÖ. ¯ÖÖ™üᯙ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ †Ö×Ö ´Öã.×±ú.´Öã.†. ¾ÖÖ×Ö•µÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ, ¬Öãôêû ¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ: ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖúÖ´Ö¬µÖê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖŸÖ †Ö×Ö †£ÖԍúÖ¸üÖÖŸÖ †Ö´Öã»ÖÖ÷ÖÏ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−ÖÖ“Öß “Öôû¾Öôû ÃÖã¹ý —ÖÖ»µÖÖ“Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ×Æü ¯Ö¸ü×¾ÖŸÖÔ−ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷ÖÖß ¯Öãœêü µÖêµÖÖ“Öß úÖ¸üÖê ´ÆüÖ•Öê ´ÖÖ÷Öᯙ †−Öêú ¾ÖÂÖÖÕ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¿ÖߟֵÖ㬤ü ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ ÆüÖêÖê, ÃÖÖê×¾Ö‹™ü ÃÖÓ‘Ö ¸üÖ•µÖÖ“Öê ×¾Ö‘Ö™ü−Ö, ¯Öæ¾ÖÔ µÖã¸üÖê¯Ö´Ö¬µÖê ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üÖ“Öê ¯ÖŸÖ−Ö †Ö×Ö †´Öê׸üêú“Öß ‹ú ¬ÖÐé¾Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö úÖ¸üÖÖÓ´Öãôê −Ö×¾Ö−Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖê²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö −Ö¾Öß−Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¾µÖ¾ÖãÖê“ÖÖÆüß ˆ¤üµÖ —ÖÖ»ÖÖ. ¿ÖߟֵÖ㬤ü ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ úÖôûÖŸÖß»Ö, †Ö٣֍ú ¾Ö ¸ü֕֍úßµÖ ‘Ö›üÖ´ÖÖê›üß †Ö×Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖúÖÃÖ µÖÖ´Öãôêû ‹ú −Ö¾Öß •ÖÖ÷ÖŸÖߍú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ×−Ö´ÖÖÖ ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»Öß. ؍ú²ÖÆãü−ÖÖ †Ö٣֍ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“Öê •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»Öê. ¤üôûÖ¾ÖôûÖÖ“µÖÖ ×¾ÖúÖÃÖÖ´Öãôêû •ÖÖ÷ÖŸÖߍú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»Öß. ŸµÖÖ“µÖÖ •ÖÖê›üß−Öê ÃÖÓ÷Ö֍ú ¾ÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¤æü¸üÃÖÓ“ÖÖ¸ü µÖÖ ´Ö¬Öᯙ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôêû •ÖÖ÷Öן֍ú †£ÖԍúÖ¸üÖÖ“ÖÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖϾÖÖÆüÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœü»ÖÖ. µÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ‘Ö›üÖ´ÖÖê›üß´Öãôêû ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ“Öê •ÖÖ÷Öן֍ú †£ÖԍúÖ¸üÖ ¿ÖŒµÖ —ÖÖ»Öê. ‹úÖê×ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖúÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÷ÖãÓŸÖ¾ÖÖæú †Ö×Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖÓ“Öß •Öß Ûã֟Öß ÆüÖêŸÖß ŸÖ¿Öß“Ö †Ö•Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ŸµÖ֍úÖôûÖŸÖ ¸êü»¾Öê, ¯Ö׸ü¾ÖÆü−Ö, ¾ÖÖ±êú“Öß •ÖÆüÖ•Öê ¾Ö ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ÃÖÖ¬Ö−Öê µÖÖ´Öãôêû †Ö٣֍ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ‘Ö›æü−Ö †Ö»Öê ÆüÖêŸÖê. •µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÖê †´Öê׸üêú“Öê †Ö•Ö ÃÖ¾ÖÔ •Ö÷ÖÖ¾Ö¸ü †Ö٣֍ú ¯ÖÏÖ²Ö»µÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖ úÖôûÖŸÖ ×²ÖΙü−Ö“Öê •Ö÷ÖÖ¾Ö¸ü †Ö٣֍ú ¾Ö ¸ü֕֍úßµÖ ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö ÆüÖêŸÖê. †Ö•Ö“µÖÖ ›üÖò»ÖÃÖÔ¯ÖÏ´ÖÖÖê ŸµÖ֍úÖôûÖŸÖ ¯ÖÖï›ü-Ùü¸ü»Öà÷Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ´Öã¦êü“Öß ³Öæ״֍úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. †´Öê׸üêú“Öê ŸÖŸúÖ»Öß−Ö †¬µÖÖ •ÖÖò•ÖÔ ²Öã¿Ö µÖÖÓ−Öß 1991 ÃÖÖ»Öß ‹úÖ −Ö×¾Ö−Ö ×¾Ö¿¾Ö¸ü“Ö−Öê“Öß ‘ÖÖêÂÖÖÖ êú»Öß. ×Æü ×¾Ö¿¾Ö¸ü“Ö−ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸ü™ÒüßµÖ ÃÖÆüúÖµÖÖÔ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ ÆüÖêŸÖß. ¿ÖߟֵÖ㬤üÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ¸ü †Ö٣֍ú ׾֍úÖÃÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏŸµÖêú ¸üÖ™ÒüÖ“µÖÖ ¯Ö¸ü¸üÖ™Òü ¬ÖÖê¸üÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êüµÖÖŸÖ †Ö»Öê. †Ö٣֍ú ׾֍úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¸ü֕֍úßµÖ ÃÖÆüúÖµÖÖÔ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †¾Ö»ÖÓ²ÖµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö›üÖ´ÖÖê›üß •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖêÃÖÖšüß †−Öãæú»Ö ÆüÖꟵÖÖ. µÖÖ´Ö¬Öæ−Ö •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖêÃÖÖšüß †−Öãæú»Ö ÆüÖꟵÖÖ. µÖÖ´Ö¬Öæ−Ö •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †Ö٣֍ú ¾Ö ¸ü֕֍úßµÖ Öê¡ÖÖŸÖ †ÖúÖ¸üÖ»ÖÖ †Ö»Öß. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ×Æü ÷Ö껵ÖÖ úÖÆüß ¾ÖÂÖÖÔŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖ †Ö×Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖêŸÖ ‘Ö›æü−Ö †Ö»Öê»Öê ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖÖÖ¸üß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−ÖÖ“Öß ×Æü ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ ÷ÖãÓŸÖÖ÷ÖãÓŸÖß“Öß †Ö×Ö ¸üÖ™ÒüßµÖ, ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ŸÖÃÖê“Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖêŸÖ †−Öêú ¯Ö¸üïָü ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ‘Ö™üú, ÃÖÓ¸ü“Ö−ÖÖ, ¿ÖŒŸÖß úÖµÖÔ¸üŸÖ †ÆêüŸÖ. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê»ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ Ã¾Ö¹ý¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü •Ö¸üß ¤îü−ÖÓפü−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ †−ÖêúÖӍú›æü−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ Ã¯Ö™ü ú¸üÖê †¾Ö‘Ö›ü †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê¯ÖÖÃÖæ−Ö †Ö•Ö úÖêÖŸÖÖÆüß ¤êü¿Ö †»Ö߯ŸÖ ¸üÖÆãü ¿ÖúŸÖ −ÖÖÆüß ‡“”ûÖ †ÃÖÖê †£Ö¾ÖÖ −ÖÃÖÖê ¯ÖÖ †Ö•Ö ¯ÖÏŸµÖêú ¤êü¿Ö •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖêŸÖ †Öêœü»Öê ÷Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. †Ö٣֍ú ˆ¤üÖ¸üߍú¸üÖ Æêü ¯ÖÏ׍ÎúµÖêŸÖᯙ ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. †Ö٣֍ú ˆ¤üÖ¸üߍú¸üÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ«üÖ¸êü ¸üÖ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ, †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖê¿Öß •ÖÖê›üµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö ¸üÖ™ÒüÖӍú›æü−Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. †Ö•Ö ²ÖÆãüŸÖêú †×¾ÖúÃÖߟÖ, ÷Ö¸üß²Ö ×¾ÖúÃÖ−Ö¿Öᯙ ¸üÖ™ÒüÖÓ−Öß †Ö٣֍ú ˆ¤üÖ¸üߍú¸üÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ Ûþ֍úÖ¸ü»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ×¾Ö¿¾Ö ²Öэú †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ −ÖÖÖê×−Ö¬Öß ÃÖÖ¸üµÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÓãÖÖ †Ö٣֍ú ˆ¤üÖ¸üߍú¸üÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ™ÒüÖÓ¾Ö¸ü ¤ü²ÖÖ¾ÖŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †¾Ö»ÖÓ²ÖßŸÖ †ÖÆêüŸÖ. úÖÆüß ¸üÖ™Òêü µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖêú›êü †Ö٣֍ú ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ×¾ÖúÖÃÖÖ“Öß ÷Öã¹ý׍ú»»Öß ´ÆüÖæ−Ö ¯ÖÖÆüŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸÖ¸ü úÖÆüß ¸üÖ™Òêü µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖêú›êü ÃÖÓ¿ÖµÖ †Ö×Ö ×³ÖŸÖß“µÖÖ ¥ü™üߍúÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖÖÆüŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×Æü −Ö¾Ö¾ÖÃÖÖÆüŸÖ¾ÖÖ¤üÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ¾ÖÖ™üŸÖÖŸÖ †Ö×Ö ŸµÖÖ´Öãôêû †Ö٣֍ú †Ö×Ö ¸ü֕֍úßµÖ ÃÖÖ¾ÖÔ³ÖÖî´ÖŸ¾Ö ÷Ö´Ö¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê †¿Öß ³ÖߟÖß ŸµÖÖÓ−ÖÖ †ÖÆêü. ¿ÖÖê¬Ö×−Ö²ÖÓ¬ÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö : •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“ÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖÖŸ´Öú †³µÖÖÃÖ ú¸üÖê ÆüÖ ¯ÖÏßÖãŸÖ »Ö‘Öã¿ÖÖê¬Ö ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö †ÖÆêü.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 135 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“Öß ˆ×§ü™êü : 1) •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öß ÃÖӍú»¯Ö−ÖÖ Ã¯Ö™ü ú¸üÖê. 2) •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¾Öî׿Ö™ü¶ÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß •ÖÖÖæ−Ö ‘ÖêÖê. 3) •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ±úÖµÖªÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß †³µÖÖÃÖÖê. 4) •ÖÖ÷Öן֍ú߸üÖÖ“µÖÖ ŸÖÖê™ü¶Ö“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß •ÖÖÖæ−Ö ‘ÖêÖê. ´ÖÖ×ÆüŸÖß“Öê ÃÖӍú»Ö−Ö †Ö×Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ : •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ú׸üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ«üÖ¸êü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ êú»Öê»Öß †ÖÆêü. µÖÖ »Ö‘Öã¿ÖÖê¬Ö ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÓ¤ü³ÖÔ÷ÖÏÓ£Ö, ´ÖÖ×Ã֍êú, ÃÖÖ¯ŸÖÖ×Æüêú, ‡Ó™ü¸ü−Öê™ü, ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−Ö¯Ö¡Ö µÖÖ ¤ãüµµÖ´Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ : •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ †ÖÆêü úß ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ×¾Ö¿¾ÖÖŸÖ ‹úëú¦üßµÖ †Ö٣֍ú ¾µÖ¾ÖãÖÖ ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üÖê µÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ´Ö㏵ÖÖ−Öê ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¸üÖ•µÖÖŸÖã−Ö †Ö٣֍ú Öê¡ÖÖ“Öê •ÖÖ÷Öן֍ú þֹý¯Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ ¾ÆüÖ¾Öê †ÃÖÖ ¯Öϵ֟−Ö ú¸üµÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê. Æêü ‹úߍú¸üÖ ´Ö㏵֟¾Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¾Ö †Ö٣֍ú ¯ÖϾÖÖÆüÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−Öê ÃÖÖ¬µÖ ú¸üÖµÖ“Öê †ÃÖŸÖê. ‹ÖÖªÖ ¸üÖ•µÖÖŸÖ •µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¿ÖŒŸÖß úÖµÖÔ ú׸üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ, ŸµÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÃÖ´ÖÖÓ“Öê ˆ»»ÖÓ‘Ö−Ö ú¹ý−Ö ´Ö㌟֯ÖÖê •ÖÖ÷Öן֍ú Öê¡ÖÖŸÖ ¯ÖϾÖê¿Ö ú¸üµÖÖ“Öß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÃÖŸÖê. •ÖÖ÷Öן֍ú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖêŸÖᯙ ¯ÖÏןÖï֬ÖÖÔ †Ö×Ö ÁÖ´Ö×¾Ö³ÖÖ•Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−Öê úÖµÖԍãú¿Ö»ÖŸÖê»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆüßŸÖ ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ †Ö٣֍ú †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ÃÖÖÓÍéúŸÖߍú ¾Ö ¸ü֕֍úßµÖ ¯ÖϳÖÖ¾ÖÖ“ÖÖÆüß ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ×¾Ö¿¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ †ÖÆêü úß, †Ö٣֍ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, †ÖîªÖê×÷֍úߍú¸üÖ ¾Ö †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß´Ö¬µÖê ÃÖã»Ö³ÖŸÖê−Öê ¯ÖϾÖê¿Ö ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö †¿Öß Ûã֟Öß ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üÖê, •ÖÖ÷Öן֍ú ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖŸÖ ÁÖß´ÖÓŸÖ ¤êü¿Ö ¾Ö †Ö٣֍ú ˆ»ÖÖœüÖ»Öß ú¸üÖÖ·µÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÓãÖÖ ×¾ÖúÃÖ−Ö¿Öᯙ ¤êü¿ÖÖŸÖ ŸÖê£Öß»Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ‘ÖÖŸÖ»Öê»Öê ¯ÖÏןֲÖÓ¬Ö ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖ÷Öן֍ú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšêü“ÖÖ ×ÆüÃÃÖÖ ²Ö−Ö×¾ÖµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü ¤ü²ÖÖ¾Ö †ÖÖŸÖÖŸÖ. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖŸÖ ÃÖÓ¯ÖæÖÔ •Ö÷ÖÖ»ÖÖ ‹ú Global Village µÖÖ −Ö•Ö¸êü−Öê ¯ÖÖ×Æü»Öê •ÖÖŸÖê. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ µÖÖ ÃÖӍú»¯Ö−Öê“ÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †£ÖÔ Ã¯Ö™ü ú¸üÖê †¾Ö‘Ö›ü †ÖÆêü. †−Öêú ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖÖÓ−Öß µÖÖ ÃÖӍú»¯Ö−Öê“Öß ¾µÖ֏µÖÖ ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö êú»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÖ ŸµÖÖŸÖã−Ö µÖÖ ÃÖӍú»¯Ö−Öê“Öê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖê þֹý¯Ö ïÖ™ü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. úÖÆüß †³µÖÖÃ֍ú •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¾ÖîÛ¿¾Öú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß ¸ü֕֍úßµÖ, †Ö٣֍ú ¾Ö ÃÖÖÓÍéúן֍ú ‹úߍú¸üÖÖ“Öß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖÖÖ¸üß ÃÖӍú»¯Ö−ÖÖ ´ÖÖ−ÖŸÖÖŸÖ. úÖÆüà“µÖÖ ´ÖŸÖê •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †Ö×Ö ´ÖãŒŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖã−Ö ¾ÖîÛ¿¾Öú ‹úߍú¸üÖ ÃÖÖ¬ÖÖÖ¸üß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †ÖÆêü. ¸ü֕֍úßµÖ ¥ü™üߍúÖê−ÖÖŸÖæ−Ö úÖÆüß †³µÖÖÃ֍úÖÓ−Öß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖŸÖ ¿Ö²¤üÖÓ“Öê ¯ÖÖ¸Óü¯ÖÖ¸üߍú ´ÖÆüŸ¾Ö ú´Öß ú¹ý−Ö ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖ †Ö×Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÓãÖÖ, ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¾ÖÖœü×¾ÖÖÖ¸üß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ´ÆüÖæ−Ö •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÖ êú»ÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖ֏µÖÖ : •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖꓵÖÖ úÖÆüß †³µÖÖÃ֍úÖÓ−Öß ×¤ü»Ö껵ÖÖ ¾µÖ֏µÖÖ ¯Öãœü߻֯ÖÏ´ÖÖÖê †ÖÆêüŸÖ. 1) úÖòŒÃÖ †Ö×Ö úÖ™Ôü−Ö: •ÖÖ÷Öן֍ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüߟÖã−Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Ö껵ÖÖ ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖ, ÃÖÓãÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö †ÃÖÖÖ¸üß, †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸ü֕֍úßµÖ †Ö×Ö †Ö٣֍ú ¾µÖ¾ÖãÖêŸÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ“Öß ³Öã´ÖߍúÖ ´ÖµÖÖÔפüŸÖ ú¸üÖÖ¸üß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ´ÆüÖ•Öê •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ ÆüÖêµÖ. 2) ‹›ü¾Ö›Ôü ÆüÖµÖÔ−Ö: •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ ×Æü ÃÖß´ÖÖ¯ÖÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Öê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ÃÖê¾ÖÖ †Ö×Ö †Ö٣֍ú ׍ÎúµÖÖ-¯ÖÏ׍ÎúµÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ ¯ÖϾÖÖÆüÖ»ÖÖ »ÖÖ ú¸üÖÖ¸üß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †ÖÆêü. 3) ²ÖÖµÖ×»ÖÃÖ †Ö×Ö Ûô֣Ö: •Ö÷ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖîªÖê×÷֍ú Öê¡ÖÖŸÖ ¸üÖÆüÖÖ·µÖÖ »ÖÖêúÖÓ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœüŸÖê ÃÖÖ´ÖÖו֍ú, †Ö٣֍ú, †ÖîªÖê×÷֍ú, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß, ÃÖÖÓÍéúן֍ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖÖÖ¸üß ¾µÖ֯֍ú ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ´ÆüÖ•Öê •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ. 4) ÛÃ´Ö£Ö - •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ ×Æü †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ¾ÖÖ¤ü †Ö×Ö ÃÖ¾ÖÖÕÃÖÖšüß Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ µÖÖ ´Ö滵ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÃÖÖÖ¸üß †Ö×Ö ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †Ö×Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖê“Öê ±úÖµÖ¤êü ÃÖ¾ÖÖÔ−ÖÖ ×´Öôû¾Öæ−Ö ¤êüÖÖ¸üß ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Öú ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †ÖÆêü.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 136 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öß ¾Öî׿Ö™ü¶ê: 1) ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¯Öã¸üÍúÖ¸ü: •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ´ÖãŒŸÖ ×¾Ö¿¾Ö ¾µÖ¾ÖãÖꓵÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †Ö×Ö ´ÖãŒŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšêü“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖã−Ö †¿Öß ¾µÖ¾ÖãÖÖ †ÖúÖ¸üÖ»ÖÖ µÖê‡Ô»Ö. ×Æü þÖÖŸÖÓ¡µÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ †ÖÆêü. •Ö÷ÖÖŸÖᯙ ÃÖ¾ÖÔ »ÖÖêúÖÓ−ÖÖ †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖãÖê“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. »ÖÖêúÖÓ´Ö¬Öᯙ ¾ÖÖœüŸµÖÖ †Ö٣֍ú, ÃÖÖ´ÖÖו֍ú, ÃÖÖÓÍéúן֍ú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖæ−Ö, ÃÖÆüúÖµÖÖÔŸÖã−Ö †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖãÖê“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¿ÖŒµÖ †ÖÆêü. µÖÖŸÖ •Ö÷ÖÖŸÖᯙ ÃÖ¾ÖÔ »ÖÖêúÖÓ“Öê †Ö٣֍ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öߍú ‹úߍú¸üÖ ÆüÖê‡Ô»Ö ×Æü ¾µÖ¾ÖãÖÖ †Ö٣֍ú ŸÖÃÖê“Ö ¸ü֕֍úßµÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß †ÃÖê»Ö. 2) •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ : ‹ú ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ : •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ Æüß †−Öêú ¯ÖÖŸÖóµÖÖÓ¾Ö¸ü »ÖÖêúÖÓ´Ö¬Öᯙ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ׍ÎúµÖÖ-¯ÖÏןÖ׍ÎúµÖÖ ¾ÖÖœü×¾ÖÖÖ¸üß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †ÖÆêü. 1990 “µÖÖ ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö Æêü ¯ÖÏ׍úµÖê»ÖÖ »ÖÖ÷Ö»Öß †ÃÖæ−Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ÃÖÆüúÖµÖÔ ¾ÖÖœü»µÖÖ“Öê ×“Ö¡Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü. ¿ÖߟֵÖ㬤üÖ“ÖÖ ¿Öê¾Ö™ü, †Ö٣֍ú ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ, ´ÖÖ×ÆüŸÖß ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ‘Ö›ü¾Öã−Ö †Ö»Öê»Öß ÎúÖÓŸÖß, ×¾Ö¿¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘ÖÖ“Öß —ÖÖ»Öê»Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß µÖÖ´Öãôêû •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖêÃÖ ¾Öê÷Ö ×´ÖôûÖ»ÖÖ †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê“ÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ ‹ú ×¾Ö¿¾Ö ÃÖÓÍéúŸÖß ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö¿¾Ö †Ö٣֍ú †Ö×Ö ¸ü֕֍úßµÖ ¾µÖ¾ÖãÖꓵÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß“µÖÖ ×¤ü¿Öê−Öê ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê´Öãôêû »ÖÖêúÖÓ´Ö¬Öᯙ †ÓŸÖ¸ü ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÃÖæ−Ö Global Village “Öß ú»¯Ö−ÖÖ ˆ¤üµÖÖÃÖ µÖêŸÖ †ÖÆêü. 3) ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö: •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖêŸÖ ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ“ÖÖ ±úÖ¸ü ´ÖÖêšüÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö †ÖÆêü. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ †Ö٣֍ú †Ö×Ö ¸ü֕֍úßµÖ ¾µÖ¾ÖãÖêŸÖᯙ ×−ÖÖÔµÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê¾Ö¸ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö ™ü֍úÖÖ¸êü Æêü ‘Ö™üú †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ“Öê ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Ã¾Ö¹ý¯Ö, ŸµÖÖÓ“µÖÖ úÖ´ÖÖÓ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß, ŸµÖÖÓ“Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾ÖÖÃÖ •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸ü †ÖÆêüŸÖ. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß“µÖÖ •ÖÖ÷Öן֍ú ¯ÖÏÃÖÖ¸üÖŸÖ †¿ÖÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ“Öß ³Öæ´ÖߍúÖ ±úÖ¸ü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü. ¿ÖÖêÂÖÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ −Ö¾Ö¾ÖÃÖÖÆüŸÖ¾ÖÖ¤üß ¾µÖ¾ÖãÖêŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ™Òêü †¿ÖÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖêÂÖÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö ´ÆüÖæ−Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú׸üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. •Ö÷ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÏ´ÖãÖ ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖ, ŸµÖÖÓ“Öê ¤êü¿Ö, ŸµÖÖÓ“Öê úÖµÖԁÖê¡Ö †Ö×Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öãœüᯙ ŸÖŒŸµÖÖŸÖ Ã¯Ö™ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü. †.Îú. ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−Öß ¸üÖ™Òü ÃÖ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ˆªÖê÷Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö (ײֻÖßµÖ−Ö ›üÖò»ÖÃÖÔ´Ö¬µÖê) 1. •Ö−Ö¸ü»Ö ‡»ÖêÛŒ™Òüú †´Öê׸üúÖ ‡»ÖꌙÒüÖò×−ÖŒÃÖ 128.6 2. •Ö−Ö¸ü»Ö ´ÖÖê™üÃÖÔ †´Öê׸üúÖ ¾ÖÖò™ü−Ö ´ÖÖê™üÃÖÔ 73.1 3. ¿Öê»Ö, ¸üÖòµÖ»Ö™ü“Ö −Öê¤ü¸ü»ÖÑ›ü, ‡Ó÷»Ö›ü ¯Öê™ÒüÖê×»ÖµÖ´Ö 67.0 4. ±úÖê›Ôü ´ÖÖê™üÃÖÔ †´Öê׸üúÖ ¾ÖÖÆü−Öê/´ÖÖê™üÃÖÔ 62.0 5. ‹Œ—ÖÖ−Ö úÖ¯ÖÖì¸êü¿Ö−Ö †´Öê׸üúÖ ¯Öê™ÒüÖê×»ÖµÖ´Ö 55.1 6. ™üÖêµÖÖê™üÖ •Ö¯ÖÖ−Ö ¾ÖÖÆü−Öê / ´ÖÖê™üÃÖÔ 44.9 7. †ÖµÖ.²Öß.‹´Ö. †´Öê׸üúÖ úÖò´¯µÖã™üÃÖÔ 43.6 8. ²Öß.²Öß. †ò´ÖÖêúÖê ‡Ó÷»Ö›ü ¯Öê™ÒüÖê×»ÖµÖ´Ö 40.5 9. ›üÖµÖ´Ö»Ö ²Öê−—Ö •Ö´ÖÔ−Öß ´ÖÖê™üÃÖÔ/¾ÖÖÆü−Öê 36.7 10. −ÖêûÖê Ûþ֟—Ö¸ü»ÖÑ›ü ÖÖª¯Ö¤üÖ£ÖÔ ¯ÖêµÖ 35.6

(ÃÖÓ¤ü³ÖÔ : International Organizations Conferences and Treaties spectrum Book, New Delhi P. 144)

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 137 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 4) ײÖ÷Ö¸ü ¿ÖÖÃ֍úßµÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ“Öß ÃÖ׍ÎúµÖŸÖÖ : †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ †Ö٣֍ú †Ö×Ö ¸ü֕֍úßµÖ ¾µÖ¾ÖãÖêŸÖ ײÖ÷Ö¸ü ¿ÖÖÃ֍úßµÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ“Öß ³Öæ״֍úÖ •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê“Öê †Ö֏Öß ‹ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¾Öî׿Ö™ü¶ †ÖÆêü. 1970 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×²Ö÷Ö¸ü ¿ÖÖÃ֍úßµÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ“Öß ³Öæ״֍úÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœüŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü. ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖßÃÖ ŸµÖÖÓ“Öê úÖµÖÔ ×¾ÖúÖÃÖÖŸ´Öú ÷ÖÖê™üß¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ 1990 ¯ÖÖÃÖã−Ö ŸµÖÖÓ“Öê úÖµÖԁÖê¡Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÃÖæ−Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ÆüŒúÖÓ“Öê ÃÖÓ¸üÖÖ, ×−Ö:¿ÖáÖߍú¸üÖ, ²Öֻ֍úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü, ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸üÖ ÃÖÓ¸üÖÖ, µÖ㬤ü îúªÖÓ“Öê ¯ÖÏ¿−Ö, ´Ö×Æü»ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ¿−Ö †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö Öê¡ÖÖÓ¿Öß ŸµÖÖÓ“Öê úÖµÖÔ ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÖÆêü. †Ö•Ö 10,000 Æãü−Ö •ÖÖÃŸÖ ×²Ö÷Ö¸ü ¿ÖÖÃ֍úßµÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ ¾Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü Ã֍ÎúßµÖ †ÖÆêüŸÖ. µÖÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ×¾Ö´ÖÖ−Ö ¾ÖÖÆüŸÖãú ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ, ´ÖÖ−Ö¾Öß ÆüŒú †ÖµÖÖê÷Ö, ׾֍úÖÃÖÖ“ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ †ÖµÖÖê÷Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘ÖÖ“Öß ×¾Ö¿¾Ö¯Ö׸üÂÖ¤ü, †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸êü›üÎúÖòÃÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ÃÖÖ¸üµÖÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ“Öê úÖµÖÔ ˆ»»ÖêÖ×−ÖµÖ †ÖÆêü. ײÖ÷Ö¸ü ¿ÖÖÃ֍úßµÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ ³Öã´Öߍêú´Öãôêû ¸üÖ•µÖ¿ÖÖÃ¡Ö ŸÖÃÖê“Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖÓ´Ö¬µÖê ŸµÖÖÓ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖÃÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. 5) ´ÖÖêšüß Ã¯Ö¬ÖÖÔ : •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ´Öãôêû ´ÖÖêšü¶Ö ï֬ÖìÃÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖê. •ÖÖ÷ÖŸÖߍú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¾µÖ¾ÖãÖêŸÖß»Ö Ã¯Ö¬Öì“Öê þֹý¯Ö ±úÖ¸ü“Ö ´ÖÖêšêü †ÖÆêü. ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓãÖêÃÖ ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ Ã¯Ö¬Öԍú ¾Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ Ã¯Ö¬Öԍú µÖÖÓ“µÖÖ¿Öß ‹úÖ“Ö¾Öêôûß Ã¯Ö¬ÖÖÔ ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö •Ö÷ÖÖŸÖᯙ ÃÖ¾ÖÔ ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓÃÖÖê²ÖŸÖ ï֬ÖÖÔ ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öê ±úÖµÖ¤êü : •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ Æêü ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™ÒüÖÃÖ ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß ²Ö−ÖÖ¾Öê µÖÖÃÖÖšüß ™ü֍ú»Öê»Öê ¯ÖÖ‰ú»Ö †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ±úÖµÖªÖ“ÖÖ ˆ»»ÖêÖ ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™ÒüÖ“Öê ´ÖÆüÖÃÖ×“Ö¾Ö ´ÆüÖŸÖÖŸÖ úß, †ÖŸÖÖ †×¬Öú ŸÖß¾ÖÎ ÷ÖŸÖß−Öê •Ö÷ÖÖ“ÖÖ †Ö٣֍ú ׾֍úÖÃÖ ÆüÖêÖÖ¸ü †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü »ÖÖêúÖÓ“Öê ¸üÖÆüÖß´ÖÖ−ÖÆüß ˆÓ“ÖÖ¾ÖÖÖ¸ü †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê´Öãôêû ¸üÖ™ÒüÖÓ´Ö¬µÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö Öê¡ÖÖÓ´Ö¬µÖê ÃÖÆüúÖµÖÔ ¾ÖÖœüµÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ¿ÖßŸÖ µÖ㬤üúÖ»Öß−Ö ÃÖÓ¿ÖµÖ †Ö×Ö †×¾Ö¿¾ÖÖÃÖÖ“Öê ¾ÖÖŸÖÖ¸üÖ ú´Öß —ÖÖ»Öê»Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¾ÖÖœüŸµÖÖ †Ö٣֍ú †Ö×Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ÃÖÆüúÖµÖÖÔ´Öãôêû ¸üÖ™ÒüÖÓ´Ö¬Öᯙ ¸ü֕֍úßµÖ ´ÖŸÖ³Öê¤üÖÓ“Öß ŸÖß¾ÖΟÖÖ ú´Öß —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ¿ÖߟֵÖ㬤üúÖ»Öß−Ö »Öú¸üß ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ“Öß •ÖÖ÷ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘ÖÖ−Öê ‘ÖêŸÖ»Öß †ÖÆêü. ŸÖê ¸üÖ™ÒüÖ“µÖÖ †Ö٣֍ú †Ö×Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ÃÖÖê›ü×¾ÖµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¿¾Ö¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖêÃÖÖ¸üÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¸üÖ•Ö¾Ö™ü ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. µÖÖ´Öãôêû †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ †Ö٣֍ú ¾µÖ¾ÖãÖêÃÖ ÛãָüŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öß. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ´Öãôêûû ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ Øú¾ÖÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾ÖÖæú ú¸üµÖÖ“Öß ÃÖÓ¬Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¯ÖϾÖÖÆü ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯Öæ¾Öá ¯Ö¸üúßµÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾ÖÖæú ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ú›üú ²ÖÓ¬Ö−Öê ÆüÖêŸÖß. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ´Öãôêû ¸üÖ™ÒüÖÓ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖ ˆ»»ÖÓ‘Ö−Ö ú¹ý−Ö úÖêÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾ÖÖæú ú¸üµÖÖ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖÖê. ŸÖÃÖê“Ö ÷ÖãÓŸÖ¾ÖÖæú ú¸üÖÖ·µÖÖ ¸üÖ™ÒüÖ“µÖÖ −ÖÖ÷Ö¸üߍúÖÓ−ÖÖÆüß †¯ÖÏŸµÖÖ׸üŸµÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖê. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖ ×¾ÖßÖéŸÖ —ÖÖ»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ÷ÖÏÖÆüúÖÓ−ÖÖ ú´Öß Øú´ÖŸÖß´Ö¬µÖê †Ö¾Ö¿µÖú ¾ÖßÖã ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖÆüß ÷ÖãÖÖŸ´Öú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ †Ö٣֍ú ï֬Öì´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß´Öãôêû ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ −ÖÖ÷Ö¸üߍúÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖו֍ú, ¸ü֕֍úßµÖ, †Ö٣֍ú ÃÖ´ÖõÖÖÓ²Ö§ü»Ö •Ö÷Ö ‹ú¡Öߟ֯ÖÖê ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸üµÖÖÃÖ »ÖÖ÷Ö»Öê †ÖÆêü. úÖ¸üÖ ÃÖ¾ÖÖÕ“Öê“Ö ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ŸµÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸÖÃÖê“Ö •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ´Öãôêû ÃÖæ“Ö−ÖÖ ¾Ö ŸÖÓ¡Ö×¾Ö–ÖÖ−ÖÖŸÖ ÎúÖÓŸÖß —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. ãúšü»µÖÖÆüß ‘Ö™ü−ÖÖ ‹úÖ ÖÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓ¯ÖæÖÔ •Ö÷ÖÖÃÖ ÃÖ´Ö•ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öê ŸÖÖê™êü : •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ´Öãôêû ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾Ö ׾֍úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. úÖ¸üÖ µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ´Ö¬µÖê ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖŸÖã−Ö −ÖÖêú¸üßÃÖÖšüß †Ö»Öê»Öê ‡ÓוÖ×−ÖµÖÃÖÔ, ›üÖòŒ™ü¸ü, ŸÖÓ¡Ö–Ö ¾Ö ²Ö㬤üß´ÖÖ−Ö ¾µÖŒŸÖà“ÖÖÆüß ±úÖµÖ¤üÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö •Öê ן֣Öê ¯ÖÖêÆü“Öæ ¿ÖúŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ †¿ÖÖ †−µÖ ¤ãüµµÖ´Ö ÷ÖãÖ¾ÖÓŸÖ −ÖÖ÷Ö¸üߍúÖÓ−ÖÖ •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö úÖêÖŸÖÖÆüß »ÖÖ³Ö ×´ÖôûÖ»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ´Öãôêû ¸üÖ™ÒüßµÖ ˆªÖê÷Ö ÃÖӍú™üÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ¯Ö›ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ“Öê Æüß֍ú ´ÆüÖæ−Ö úÖ´Ö ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²Öэêú“Öê

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 138 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ÷Ö¾Æü−ÖÔ¸ü •ÖÖ»ÖÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü úß, •ÖÖ÷Öן֍ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ‹ú¡Öߍú¸üÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ´Ö¬µÖê ÷ÖãÖ¾Ö¢ÖÖ úÖî¿Ö»µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß ×¾ÖúÃÖ−Ö¿Öᯙ ¸üÖ™ÒüÖÓ¯Öãœêü †−Öêú ÃÖӍú™êü ˆ³Öß †ÖÆêüŸÖ. ˆ¤üÖ. †Ö׿ֵÖÖ ÖÓ›üÖŸÖᯙ †−Öêú ¸üÖ•µÖÖÓ“ÖÖ ²Öэúàú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖӍú™üÖŸÖ ÃÖÖ¯Ö›ü»ÖÖ †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê´Öãôêû ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ“Öß ´ÖŒŸÖê¤üÖ¸üß ¾ÖÖœü»µÖÖ“Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê−Öê ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸üÖÃÖ †−Öãæú»Ö ¯Ö׸üÛã֟Öß ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. †Ö•Ö ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß ¿ÖÖêÂÖÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖêŸÖᯙ ¯ÖÏ´ÖãÖ ÃÖÖ¬Ö−Ö ²Ö−Ö»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ−Öß ×¾ÖúÃÖ−Ö¿Öᯙ ¸üÖ™ÒüÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖ úÖ²Öß•Ö êú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖϾÖê¿ÖÖ´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Ö껵ÖÖ Ã¯Ö¬ÖìŸÖ †Ö¯Ö»Öê †ÃŸÖߟ¾Ö ×™üú×¾ÖµÖÖÃÖÖšüß †ÃÖ´Ö£ÖÔ šü¸ü»µÖÖ´Öãôêû ׾֍úÃÖ¿Öᯙ ¸üÖ™ÒüÖÓ´Ö¬Öᯙ ”ûÖê™êü †Ö×Ö ´Ö¬µÖ´Ö ˆªÖê÷Ö¬ÖÓ¤êü ¤êü¿ÖÖê¬Ö›üß»ÖÖ »ÖÖ÷Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. µÖÖŸÖã−Ö ±úÖ¸ü ´ÖÖêšüß ²ÖêúÖ¸üß“Öß ÃÖ´ÖõÖÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖÏü¾Öê¿ÖÖÃÖÖšüß ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖ †−Öêú †−Öîן֍ú ´ÖÖ÷ÖÖÕ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú׸üŸÖ †ÖÆêüŸÖ. µÖÖŸÖã−Ö ³ÖÏ™üÖ“ÖÖ¸ü ±úÖê±úÖ¾Ö»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖÖ¸üµÖÖ ×¾ÖúÃÖ−Ö¿Öᯙ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ³ÖÏ™üÖ“ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ŸÖß¾ÖÎ ²Ö−ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ−Öß »ÖÖ“Ö ¤êüµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖ›ü»Öê»ÖÖ ¯ÖÖµÖÓ›üÖ ²Ö·µÖÖ“Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸ü †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ´Öãôêû ÷Ö¸ü•ÖꓵÖÖ ¾ÖßÖãÓ‹ê¾Ö•Öß “Öî−Öß“µÖÖ ¾ÖßÖã ׾֍úŸÖ ‘ÖêµÖÖ“ÖÖ ú»Ö פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ ±úÖµÖ¤üÖ ¯Ö¸üúßµÖ Óú¯Ö−µÖÖÓ−ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ‹æúÖ •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ´Öãôêû Öê¡ÖßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¾Ö ˆªÖê÷Ö¬ÖÓªÖÓ¾Ö¸ü ×¾Ö¯Ö׸üŸÖ ¯Ö׸üÖÖ´Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê−Öê ¸üÖ™ÒüÖÓ“µÖÖ †Ö٣֍ú †Ö×Ö ¸ü֕֍úßµÖ ÃÖÖ¾ÖÔ³ÖÖî´ÖŸ¾ÖÖ“Öê ˆ»»ÖÓ‘Ö−Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ¾ÖÖœüŸµÖÖ ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ²Öߟ¾ÖÖ´Öãôêû ¸üÖ™ÒüÖÓ“Öê †×¬ÖúÖ¸ü ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ Óú¯Ö−µÖÖ †Ö×Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¸üÖ•Ö¾Ö™üßÓ−Öß ¸üÖ™ÒüÖÓ“µÖÖ †−Öêú Öê¡ÖÖ´Ö¬Öᯙ †×¬ÖúÖ¸üÖÓ¾Ö¸ü †×ŸÖÎú´ÖÖ êú»Öê †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê´Öãôêû ¸üÖ™ÒüÖÓ“Öê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖŸÖᯙ ´ÖÆüŸ¾Ö ú´Öß —ÖÖ»Öê †ÃÖæ−Ö ¸üÖ•µÖúÖÓ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ×Æü »ÖÖêú¿ÖÖÆüß ×¾Ö¸üÖê¬Öß †ÖÆêü. »ÖÖêú¿ÖÖÆüß“Öß ÃÖӍú»¯Ö−ÖÖ ×Æü þÖÖŸÖÓ¡µÖ, ÃÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö −µÖÖµÖÖ“µÖÖ ´Ö滵ÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ †ÖÆêü. ¯ÖÖ •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ µÖÖ ×ŸÖ−Æüß ´Ö滵ÖÖÓ“Öê ˆ»»Ö‘Ö−Ö ú¸üÖÖ¸üß †ÖÆêü. ×Æü ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ±úÖµÖªÖ“µÖÖ †ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾ÖŸÖ¸üÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû †×¾ÖúÃÖŸÖ †Ö×Ö ÷Ö¸üß²Ö ¸üÖ™ÒüÖÓ−ÖÖ −µÖÖµÖ ¤êüµÖÖÃÖ ×Æü ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †ÃÖ´Ö£ÖÔ †ÖÆêü. ×Æü ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ »ÖÖêúÖÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü −ÖÃÖæ−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü »ÖÖ¤üµÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ †ÖÆêü. ´Ö滵ִÖÖ¯Ö−Ö : •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öß ¯ÖÏ׍ÎúµÖÖ ´ÆüÖ•Öê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ‹úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê“ÖÖ −ÖîÃÖÙ÷֍ú ×¾ÖßÖÖ¸ü †ÃÖæ−Ö ‡“”ûÖ †ÃÖÖê ¾ÖÖ −ÖÃÖÖê ¯ÖÏŸµÖêú ¸üÖ™ÒüÖ»ÖÖ µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê¿Öß •Öãôû¾Öæ−Ö ‘µÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖÖÖ¸ü †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ Æêü ¸üÖ™ÒüÖÓ¾Ö¸ü •Ö²Ö¸ü¤üßÖß−Öê »ÖÖ¤üµÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê´Öãôêû ¸üÖ™ÒüÖÓŸÖᯙ ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ²Öߟ¾Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ ÆüÖê‰ú−ÖÆüß †Ö×±ÏúúÖ, »Öò™üß−Ö †´Öê׸üúÖ ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ÷Ö׸ü²Öß ¾ÖÖœüŸÖ“Ö †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê´Öãôêû †×¾ÖúÃÖßŸÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ“Öê ׾֍úÃÖßŸÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ¾Ö¸üᯙ ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ²Öߟ¾Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê´Öãôêû ëú¦üÖŸÖß»Ö ×¾ÖúÃÖßŸÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ“Öß †×¾ÖúÃÖßŸÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ¾Ö¸üᯙ ¯Öú›ü ‘Ö¼ü —ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ −֍úÖ¸üÖŸ´Öú ¾Öî׿Ö™ü¶ÖÓ¾Ö¸ü ¯ÖύúÖ¿Ö ™ü֍úÖÖ¸üÖ ÆüÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ¿Öß −ÖÖŸÖê ÃÖÖÓ÷ÖÖÖ¸üÖ †ÖÆêü. •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ ¯ÖÏ׍ÎúµÖê´Öãôêû ׾֍úÃÖßŸÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü»Öß †ÖÆêü ŸÖ¸ü †×¾ÖúÃÖßŸÖ ¸üÖ™ÒüÖÓ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Ö´ÖŸÖÖ ‘Ö™ü»Öß †ÖÆêü, ²ÖêúÖ¸üß, ÷Ö¸üß²Öß †Ö×Ö ˆ¯ÖÖÃÖ´ÖÖ¸üß“Öê ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¾ÖÖœü»Öê †ÖÆêü. •Ö÷ÖÖ“Öß †¬µÖÖÔÆãü−Ö †×¬Öú »ÖÖêúÃÖӏµÖÖ †ªÖ¯ÖÆüß ¤üÖ׸ü¦üµÖ ¸êüÂÖêÖÖ»Öß •Öß¾Ö−Ö ¾µÖŸÖßŸÖ ú׸üŸÖ †ÖÆêü. ‹Óú¤ü¸üßŸÖ •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ´Öãôêû ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾Ö ÷Ö¸üß²Ö ¸üÖ™Òêü µÖÖÓ“µÖÖŸÖᯙ †Ö٣֍ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öß ¤ü¸üß ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü. ÃÖÓ¤ü³ÖÔ÷ÖÏÓ£Ö ÃÖæ“Öß: 1. ›üÖò. ¸üÖµÖ¯Öã¸üú¸ü ¾ÖÃÖÓŸÖ - †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÁÖß ´ÖÓ÷Öê¿Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öæ¸ü ÃÖÖŸÖ¾Öß †Ö¾Öé¢Öß 2006 2. ›üÖò. ¤êü¾ÖôûÖ֍ú¸ü ¿Öî»Öë¦ü - Ãִ֍úÖ»Öß−Ö •ÖÖ÷Öן֍ú ¸ü֕֍úÖ¸üÖ ×¾ÖªÖ ²ÖãŒÃÖ ¯Ö²»Öß¿ÖÃÖÔ, †Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü ¤ãüÃÖ¸üß †Ö¾ÖéŸÖß ´ÖÖ“ÖÔ 2010 3. ›üÖò. ¯ÖÖ™üᯙ ¾ÖÖ.³ÖÖ. - †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ¯Ö²»Öߍêú¿Ö−ÃÖ, •Öôû÷ÖÖ¾Ö ¯ÖÏ£Ö´ÖÖ¾Öé¢Öß 2011 4. ¯ÖÏÖ. ²ÖÖê¸ü÷Ö־֍ú¸ü ´Ö−ÖÖê•Ö - †Ö¬Öã×−֍ú úÖôûÖŸÖᯙ ¯ÖÖÛ¿“Ö´ÖÖŸµÖ ¸ü֕֍úßµÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü¯ÖϾÖÖÆü 5. ›üÖò. ¤êü¾ÖôûÖ֍ú¸ü ¿Öî»Öë¦ü µÖ¿Ö¾ÖÓŸÖ¸üÖ¾Ö “Ö¾ÆüÖÖ ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ´ÖãŒŸÖ ×¾ÖªÖ¯Ößšü, −ÖÖ׿֍ú 6. ¯ÖÏÖ. ´ÖãÃÖôêû ÃÖÖê¯ÖÖ−Ö ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö †Öò÷ÖÙü 2004 ¯ÖÏ£Ö´ÖÖ¾Öé¢Öß 2011 7. ¯ÖÏÖ. ›üÖò. šüÖë²Ö¸êü ÃÖ×ŸÖ¿Ö - ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß †Ö×Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö 8. ¯ÖÏÖ. ¿ÖêÖ ´ÖÖêÆÓü´Ö¤ü Æü×−Ö±ú îú»ÖÖÃÖ ¯ÖÛ²»Öêú¿Ö−ÃÖ, †Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü 9. ¯ÖÏÖ. ´ÖãÃÖôêû ÃÖÖê¯ÖÖ−Ö †Öò÷ÖÙü 2008

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 139 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 Hkkjrkrhy Lkunh lsodakph rVLFkrk vkf.k ckaf/kydh

izkizkizk-izk --- MkWMkWMkW-MkW--- lkaxGs Hkxoku Jhirh yksdiz’kklu foHkkx dyk o okf.kT; efgyk egkfo|ky;] vacktksxkbZ- ft- chM izLrkouk % ns’kkpk fodkl fdaok ekxklysi.k gs R;k ns’kkrhy lunh lsosPkh ;ksX;rk] dk;ZdkS’kY;] izekf.kdrk] fu%i{krk] rVLFkrk bR;knh ckchoj voyacwu vlrs- dkj.k ea=hifj”knsrhy vusd ea=h uofl[ks vlrkr] eaå;kapk cgqrka’k osG lalnh; dkedkt] ernkjla?kkps nkSjs] i{kh; cSBdk o dk;sZ] fofo/k mn~?kkVus] gkj & lRdkj ;ke/;s O;rhr gksrks- ;keqGs R;kauk vkiY;k [kkR;kP;k dkedktkph iw.kZ ekfgrh gksr ukgh o R;klkBh R;kauk osGgh ulrks- nqlÚ;k cktqyk lunh lsod vkiY;k ;ksX;rsP;k vk/kkjkoj fu;qDr >kysys vlrkr- rs LFkk;h vkf.k vkiY;k dk;kZr fo’ks”kK vlrkr- R;keqGs dY;k.kdkjh jkT;kP;k vfHko`/nhpk eq[; vk/kkjLRkaHk lunh lsokp vlrks- iz’kklukph dk;sZ dsoG ea=hifj”kn] lfpo] lkgÓ¸kd lfpo] foHkkxizeq[k] ofj”B vf/kdkjh] lkgÓ¸kd vf/kdkjh ;kaP;kdMwu iw.kZ gksr ukghr- ns’kkP;k ,dk Vksdkiklwu nqlÚ;k Vksdki;Zar eglwy tek dj.ks] dk;nk o lqO;oLFkk jk[k.ks] f’k{k.k] vkjksX;] tux.kuk] fofo/k fodkl ;kstuk o fofo/k dk;|kaph vaeyctko.kh dj.;klkBh eksB;k la[;sus vf/kdkjh o deZpkÚ;kaph vko’;drk vlrs- R;kaP;k ekQZrp ljdkj tursi;Zar iksgapr vlrs-*1 ^^dks.kR;kgh ns’kkr jk”Vªirh fdaok ea=hifj”kn jktdh; dk;Zikfydk vlrs- rh iz’kkluklaca/kh furh fu/kkZj.kkps dk;Z djrs- ijarq nqljh ,d LFkk;h dk;Zikfydk vlrs th ‘kkldh; furh o /kksj.kkaph vaeyctko.kh djrs- frykp lunh lsok vls Eg.krkr- ;k lunh lsose/;s jkT;kps vlSfudh iz’kkldh; vf/kdkjh o deZpkjh lekfo”V vlrkr- U;k;ikfydk] lSfud o iksfyl lsok ;kapk lekos’k lunh lsosr dsyk tkr ukgh- fczfV’k ‘kCndks”kkuqlkj] ^jktdh; vkf.k U;kf;d inkf/kdkÚ;kf’kok; ‘kklukP;k loZ vlSfudh lsok] T;kaP;k Jekpk ekscnyk lalns}kjs Lohd`r /kujk’khrwu fnyk tkrks] frykp lunh lsok vls Eg.krkr- Hkkjrkrgh v’khp lunh lsok Lohdkjyh vkgs-* Qk;ujP;k erkuqlkj] ^lunhlsok vf/kdkÚ;kapk ,d vlk O;olkf;d oxZ vkgs tks LFkk;h] osruHkksxh vkf.k dk;Zdq’ky vlrks-* ¼Civil service is professional body of officials permanent, paid & skilled : Herman Finer ½ rj XyWMuP;k erkuqlkj] ^lunh lsok iz’kkldh; {ks=kr dk;Z dj.kkjk vlk rVLFk] fo’ks”kK vkf.k O;olkf;d oxZ vkgs tks fuLokFkhZi.ks jktdh; xVkrVkiklwu nwj jkgwu jk”VªlsoslkBh izk.ki.kkus dk;Z djr vlrks-* ^^ A professional body of neutral experts in administration dedicate to serve the nation irrespective of their own gain and without reference to party political views or class interests.” E.N. Gladden ** 2 Hkkjr gk yksd’kkghiz/kku ns’k vkgs- Hkkjrkr ^gsUjh Qs;kWy] Y;qFkj xqfyd] fyaMky mfoZd] ts- Mh- equh] ,- lh- jhyS] ,e- ih- QkWysV ;kauh ekaMysY;k yksdiz’kklukP;k ‘kkL=h; fl/nkarkuqlkj ¼Classical Theory ½ voS;fDrdrk] fo’ks”khdj.k] dk;Z{kerk vkf.k vf/kdkjinijaijk ;k izeq[k rRokoj vk/kkjhr lunh lsok Lohdkjyh xsyh vkgs-*3 yksd’kkgh xzkeikrGh i;aZar iksgpfo.;klkBh yksd’kkgh fodsanzhdj.kkps rRo Lohdkjys vkgs- dsanz] jkT; vkf.k LFkkfud Lo’kklu laLFkk gs yksd’kkgh fodsanzhdj.kkps rhu Lrj vkgsr- dsanzh; ikrGhiklwu xkoikrGhIk;Zar loZp fBdk.kh ,d jktdh; izeq[k o ,d iz’kkldh; izeq[k ;kaP;ke/;s la;qDr vf/kdkjlRrk fnyh vkgs- ^;kiSdh jktdh; inkf/kdkjh gs tursdMwu fuoMwu vkysys vlrkr- R;keqGs rs tursps izfrfuf/kRo djrkr- R;kaps vfLRkRop yksderkoj voyacwu vlY;keqGs R;kauk tursP;k leL;k] bPNk] vdka{kk] tk.kwu ?;kO;k ykxrkr- R;k iw.kZ dj.;klkBh vf/kdkjinkoj

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 140 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 vkY;kuarj iz;Ru’khy jgkos ykxrs- R;klkBh dkagh /kksj.ks Bjokoh ykxrkr vkf.k fu.kZ; ?;kos ykxrkr- rj iz’kkldh; vf/kdkjh gs dsanz fdaok jkT; ‘kklukps deZpkjh vlrkr- R;kaph ‘kklukus fof’k”V dkyko/khlkBh xq.koRrsP;k vk/kkjkoj fu;qDrh dsysyh vlrs- jktdh; inkf/kdkÚ;kauh fuf’pr dsysY;k /;s; /kksj.kkaph vaeyctko.kh iz’kkldh; vf/kdkÚ;kauk djkoh ykxrs- ijarq ;k nks?kkae/khy laca/k dls vlkosr\ dks.k Js”B vkf.k dks.k dfu”B\ dks.kh dks.kkps ,sdkos] gk ,d dwV iz’u vkgs- ;k iz’ukaps leiZd mRrj ns.ks v’kD; vkgs- dkj.k mRrj ns.;kpk iz;Ru dsyk rjh rs izR;{k O;ogkjkr mi;ksxh iMsyp vls ukgh-*4 nks?kkaP;kgh ijLij laca/kakps eqY;ekiu dj.;klkBh vf/kdkj o dk;kZapk vkf.k ntkZpk vH;kl djkok ykxsy- m|s’km|s’k%% 111-1--- Lkunh lsodaklsodakpk ?kVukRed ntkZ vkf.k egRo vH;kl.ks- 2- Lkunh lsodakph fodklkrhy HkwfedkvH;kl.ks- 3- Lkunh lsodakph dk;Zi/nrh letwu ?ks.ks- 4- Lkunh lsodakph okLro fLFkrh vH;kl.ks- vH;klkph x`fgrdsx`fgrds%%%% 111-1---LkunhLkunh lsodakph Hkwfedk gh ns’kkP;k lokZafx.k fodklkph xq:fdYyh vkgs- 2-LkunhLkunh lsodaklsodakP;k l’kDrhdj.kkoj lalnh; yksd’kkghph ifjn`kyh vlyh rjhgh orZeku iz’kklukoj ’ksoVP;k fczfV’k ’kkluO;oLFkspk vkf/kd izHkko fnlwu ;srks-^ ^fczfV’k dkGkr uksdj’kkgh fczfV’k ’kkluO;oLFks izrh mRrjnk;h vlY;keqGs iz’kkld tursps Lokeh vkgsr] turk R;kaph lsod vkgs] gh fopkj/kkjk #<>kyh gksrh- R;krwu tursP;k’kks"k.kkyk pkyuk feGkyh vkf.k Hkz"Vkpkj o ykyfQr’kkgh gs voxq.k fuekZ.k >kys- tursP;kizrh opuc/nrk vkf.k mRRkjnkf;Ro o ikjn’kZdrk gs xq.k yksi ikoysys gksrs-** ?kVukRed ntkZ vkf.k egRoegRo% ^^lu 1947 lkYkh Hkkjr Lora«k >kyk vkf.k 26 tkusokjh 1950 jksth jk"Vª lkoZHkkSe] yksd’kkgh] iztklRrkd] x.kjkT; fuekZ.k dsys xsys- fczfV’k ’kkluO;oLFksph lekIrh gksÅu uohu Lodh; ‘’kkluO;oLFksph LFkkiuk >kyh- ijarq iz’kkluO;oLFkk t’khP;k r’khp Bso.;kr vkyh- ^^Hkkjrh; ukxjh lsosps Indian civil service ukekarj Hkkjrh; iz’kkldh; lsok ¼ Indian Admmistmtive service ½ vls dj.;kr vkys gksrs- fryk ^canhLr pkSdV* ;k ukokus vksG[kys tkr vls-** vU; iz’kkldh; lsokaukgh tLksP;k rls Bso.;kr vkys- ^^loZ yksdlsokauk ?kVukREkd laj{k.k ns.;kr vkys vkgs- ^^Hkkjrkrwu fczfV’k lkezkT; xsys- ijarq Hkz"Vkpkj] ykyQhr’kkgh bR;knh nks"k Hkkjrh;

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 141 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 iz’kklukyk okj’kkus feGkys- R;keqGs Hkkjrh; iz’kklukr ,dk vfHktuoknh izo`rhpk ¼ Elitist nature ½ fodkl >kyk- ^^mPpLrjh; iz’kklu lkekU; tursiklwu osxGs ,d vfHktuoxZ cuys- R;krwu ,dk uksdj’kkgh laLd`rhpk fodkl >kyk th dk;|kaP;k vkf.k fu;ekaP;k vk/kkjkoj Hkj nsowu pkyrs-** ^Hkkjrh; lafo/kkukus ¼dye 19 ¼1½¼x½ o 309 rs 312-½ lunh lsodkauk vR;ar deh jktdh; vf/kdkj fnys vkgsr-*5 QDr ernku dj.;kpk vkf.k deZpkjh la?kVuk LFkkiu dj.;kpk vf/kdkj fnyk vkgs- ^’kkldh; lsok ;k dk;eLo:ih lsok vkgsr- deZpkjh thouo`Rrh Eg.kwu ‘kkldh; lsosr izos’k djrkr- yksd’kkghr lkrR;kus lRrkarjs ?kMr vlrkr- ljdkj cnyys rjh deZpkjh cnyr ukghr- Eg.kwu vk/kqfud dkGkr deZpkÚ;kaP;k cka/khydh vkf.k jktdh; rVLFksc|y ppkZ gksr vlrs-^Lkunh lsodkauh jktdkj.kkiklwu iw.kZi.ks eqDr o rVLFk jkgwu iz’kklukP;k dk;kZps lapkyu dj.ks] ;kykp jktdh; rVLFkrk vls Eg.krkr- dks.krkgh jktdh; i{k lRrsoj vkyk rjh deZpkÚ;kauh jktdh; n`”VÓkk vxnh rVLFk jkgwu yksddY;k.kkph dk;sZ djhr jkg.ks Eg.kts jktdh; rVLFkrk gks;- Hkkjrkr ljdkjh deZpkjh yksdlsok vpj.k fu;e 1955 P;k dye 4 uqlkj ‘kkldh; deZpkÚ;kaoj dkagh fucZa/k Vkdwu R;kauk jktdh; n`”V;k rVLFk cufoys vkgs- R;kaP;koj Vkdysys fucZa/k [kkyhyizek.ks vkgsr- 1- ‘kkldh; deZpkÚ;kauh ‘kkluk’kh ,dfu”B jkgwu fu%i{kikrhi.ks dk;Z ikj ikMkos- 2- laln] fof/keaMG o LFkkfud Lo’kklu laLFkkaph fuoM.kwd deZpkÚ;kauk y

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 142 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 10- yksdlsodkauk vkiY;k ukrsokbdkauk ‘kkldh; lsosr fu;qDr djrk ;s.kkj ukgh] lÍsckth djrk ;s.kkj ukgh] jktdh; mesnokjkapk izpkkj djrk ;s.kj ukgh- ‘kkldh; xksiuh; ekfgrh tkfgj djrk ;s.kkj ukgh- Lkunh lsodkaP;k ckaf/kydh fo”k;h iz’u fuekZ.k gksrks dh] rs dks.kkizrh ckaf/ky vlkosr\ lRRkk/kkÚ;kaizrh\ ex rs lRrsrwu xsY;koj dk; nqlÚ;kauk vlgdk;Z dj.kkj\ dh MksGs>kdwu leFkZu dj.kkj\ ;kps ;ksX; mRrj yksdlHksr >kysY;k ppsZrwu feGrs- ^^Hkkjrkr 1969 e/;s dkWaxzslP;k foHkktukuarj uksdj’kkghP;k ckaf/kydh fo”k;h yksdlHksr tksjnkj ppkZ >kyh- ;k ppsZr vlk fopkj iqkys vkgs- vkiY;k vf/kdkjkpk xSjokij dj.;kph jktdh; lRrk/kkÚ;kaph o`Rrh cnyyh ikfgts- v’kh o`Rrh yksd’kkghyk fuf’prp iks”kd ukgh- rj rh lunh lsodkaP;k dk;Z{kersyk [khG ?kky.kkjh vkgs- ;ke/kwu tufgr u lk/kys tkrk tufgrkyk /kksdk laHkorks- [kjs rj fuHkZ;i.ks vkiys drZO; ctko.kkÚ;k izekf.kd lunh lsodkauk laj{k.k |k;yk ikfgts- R;kapk eku lUeku dsyk ikfgts- yksd’kkgh vkf.k fudksi iz’kkluklkBh rs vko’;d vkgs- ijarq jktdh; inkf/kdkjh vkiY;k inkpk xSjokij d:u drZO;n{k vf/kdkÚ;kaoj ns[khy nMi.k vk.krkr- gs yksd’kkghps foMacu ¼vogsyuk½ vkgs- yksd’kkghP;k ukokoj tufgrkph gR;k vkgs-* 12 Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 143 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 iz’kkldh; vf/kdkjh o jktdh; usr`Ro ;kaP;kr la?k”kZ fuekZ.k gks.;kph dkj.ks13 1- LFkkfud Lo’kklu laLFkkrhy vf/kdkjh o inkf/kdkjh vuqHkoghu vlrkr- 2- nks?kkapsgh vKku o xSjlet- cÚ;kp osGsl ;k xSjletkrwu la?k”kZ fuekZ.k gksrks- ijarq izR;{kkr ek= pwd nks?kkaphgh vlrs- 3- iz’kkldh; ;a=.kspk O;Drhxr fgrklkBh okij- R;krwu pkysyk ikgko;kl feGrks- 6- jktdh; usrs vkiY;k leFkZdkauk loyrh nsrkr- v’kk loyrh nsr vlrkuk vf/kÚ;kauk fu;e f’kfFky dj.;klkBh lkaxrkr- ;krwup vf/kdkjh o usrs ;kaP;krhy laca/k fc?kMrkr- 7- jktdh; usrs vkiY;k toGP;k r`rh; o prqFkZJs.kh deZpkÚ;kaP;k cnY;k fdaok izfrfu;qDR;k R;kaP;k lksbZuqlkj dj.;klkBh vf/kdkÚ;kaoj ncko vk.krkr- dkj.k ;k deZpkÚ;kauh jktdh; usR;kauk fuoM.kqdhr enr dsysyh vlrs- ijarq ‘kkldh; vf/kdkjh v’kk xks”Vhyk iz’kkldh; dkj.kkalkBh fojks/k djrkr- ifj.kkeh usrs o vf/kdkjh ;kaP;kr la?k”kZ fuekZ.k gksrks- 8- LFkkfud LojkT; laLFksrhy jktdh; usrs izf’kf{kr ulrkr- R;keqGs R;kaP;kr tckcnkjhph tk.kho ulrs- R;keqGslq/nk vf/kdkjh oxkZ’kh R;kaPkk cscuko gksrks- iz’kkldh; vf/kdkjh o jktdh; usr`Ro ;kaP;krhy laca/k lq/kkj.;klkBh mik; jktdh; usrs o iz’kkldh; vf/kdkjh ;kaP;kr pkaxys laca/k izLFkkfir dj.;klkBh fuf’pr vls mik; lkaxrk ;sr ukghr- ,okysr R;kr dk;|k uqlkjp

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 144 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 gLRk{ksi dsyk ikfgts-b½ nks?kkauhgh izfr”Bk cktwyk lk:u fe=Rokus o lsokHkkokus dk;Z djkos Q½ nks?kkauhgh ,desdkacn~ny fo’okl vlkok- 3½ usrs o vf/kdkjh ;kaP;krhy laca/k lq/kkj.;kpk frljk mik; Eg.kts nks?kkadMs lksifoysyh dk;sZ Li”V Lo:ikr vlkohr- dk;sZ tj vLi”V vlrhy rj ijLijkar xSjlet fuekZ.k gksrhy o R;krwu la?k”kZ fuekZ.k gksÅ ‘kdrks- 4½ vf/kdkjh o usrs ;kaP;kr varxZr r.kko fuekZ.k >kY;kl ofj”B vf/kdkÚ;kauh rks rkcMrksc feVfo.;kpk iz;Ru djkok- 5½ O;DrhdMs deh lRrk lksiokoh o tkLr lRrk laLFksdMs vlkoh- 6½ vf/kdkjh o usrs ;kaph dk;sZ ijLijkauk iwjd let.;kl ;kohr- 7½ fuokZfpr vf/kdkÚ;kauh iz’kkldh; vf/kdkÚ;kdMwu lYyk ?ks.;kpk vf/kdkj vkgs- ijarq vf/kdkÚ;kauh fnysYkk lYyk inkf/kdkÚ;kauh Lohdkjykp ikfgts vls ca/ku ukgh gs lq/nk ‘kkldh; vf/kdkÚ;kauh y{kkr Bsokos- 8½ jktdh; usR;kauh izeq[k vf/kdkÚ;kaoj fu;a=.k Bsokos o vf/kdkÚ;kauh R;kaP;k gkrk[kkyh dke dj.kkÚ;k dfu”Bkaoj fu;a=.k Bsokos- 9½ /kksj.k Li”V Lo:ikps vlkos ts.ksd:u jktdh; usrs o iz’kkldh; vf/kdkjh ;kaP;kr xSjlet gks.;kph ‘kD;rk deh vlsy- v’kk izdkjs lkfnd vyh lferhus mik; lqpfoys vlys rjh izR;{kkr ;k nks?kkrhy laca/k R;kaP;k O;DrheRokoj voyacwu vlrhy- nks?kkadMsgh fodklkRed n`”Vhdksu vlsy rj rs nks?ks ,desdkl letwu ?ksrhy vkf.k la?ka”kZ VkG.;kpk iz;Ru djrhy- lanHkZlwphlanHkZlwph% 1- MkW- ‘kekZ lh- ih- ,oa uan yky% yksdiz’kku] midkj izdk’ku] vkxjk- 2- mijksDr-i`- Ø- 88- 3- Basu Rumki : Public Administration Concepts & Theories, 3 rd . Edition, 2001. 4- izk-;eyokM xksfoan% ^LFkkfud LojkT; laLFkk* dYiuk izdk’ku] ukansM-2001] 5- Hkkjrh; lafo/kku ¼ejkBh½ pkSFkh vko`rh] 1996] fo/kh Ok U;k; ea=ky;] Hkkjr ljdkj o egkjk”Vª ‘kklu- 6- fiaiGs ch-,l-] HkqRkkGs ih- Ogh- o oMoGs] %^deZpkjh o foRrh; iz’kklu*] lg;knzh izdk’ku] ukansM] 2007 7- MkW- ‘kekZ lh- ih- ,oa MkW-uan yky] mijksDr-8½ yksdlHkk fMcsV~l % 1970- m/k`r] fu’kk of’k”V] ^Hkkjr es uksdj’kkgh dh dk;Ziz.kkyh*] fizUVosy ifCyds’kUl] t;iwj] 1995] 8- MkW- ‘kekZ lh- ih- ,oa MkW-uan yky] mijksDr— 9- izk- cax ds-vkj- % deZpkjhoxZ iz’kklu] fo|k cqDl ifCyds’kUl] vkSjaxkckn] 2009] 11½ izk- ;eyokM xksfoan% mijksDRk] 10- izk- cax ds-vkj- % mijksDr] 11- izk- ;eyokM xksfoan % mijksDRk] 12- lkfnd vyh lferhP;k f’kQkj’kh] m/k`r ;eyokM xksfoan] mijksDRk]

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 145 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 jktdkj.kkps Lo:i ,d fparu

izkizkizk-izk --- nckGklkgsc vadq’k fcDdM la'kks/kd lar Hkxokuckck egkfo|ky;] ?kk- ikjxko]rk- f’k:j ¼dk-½] ft- chM çkçkçk-çk --- M‚M‚M‚-M‚ --- egs'k eksVs lg;ksxh çk/;kid o la'kks/ku ekxZn'kZd jkT;'kkL= inoh&inO;qÙkj foHkkx Jh ek/kojko ikVhy egkfo|ky;] eq:e] rk- mejxk] ft- mLekukckn çLrkouk % jkT;kpk gsrw] mfí"Vs lkdkj gks.;klkBh jktdkj.kkfo"k;h dkgh ladYiuk vlrkr- lektkr xV fuekZ.k gksÅu R;krwu lkeFkZ~; okkyk vkgs- jktdkj.k Eg.kts dkghrjh v;ksX;] okbZV xks"V ekuyh tkrs- jktdkj.kk'kh vkepk dkgh laca/k ukgh] vls dks.k lkaxrks] R;kosGsl th okbZV jktdh; d`rh ?kMyh vlsy fryk jktdkj.k letrkr- lektkrhy çR;sd O;ähpk jktdkj.kk'kh laca/k ;srksp] çR;sd dqVqac gs dks.kR;k uk dks.kR;k jktdh; lektkps ?kVd vlrs- Eg.ktsp dqVqackP;k ?kVd O;ähpk jktdh; lektk'kh laca/k ;srksp- fuoM.kqdk] ernku] Hkkook<] dk;|kps ikyu] dj Hkj.ks] xkokrhy lksbZ&xSjlksbZ vknh ckchaeqGs O;äh] dqVqackpk vkf.k lektkpk jktdkj.kk'kh laca/k ;srks- jktdkj.k Eg.kts jktdh; thoukps O;ogkj fu/kkZfjr dj.;kps fu;e gks;-gsj‚ y‚lfoyP;k ers] ^vf/kdkj çkIrh] R;krhy lgHkkfxRo Eg.kts jktdkj.k-* eWDl oscjP;k ers] ^jktdkj.k Eg.kts lÙksr lgHkkxh gks.;klkBh fdaok lÙksoj çHkko ikM.;klkBh dsysyk ç;Ru gks;-* jktdkj.kkr jktdh; lÙkk] jktdkj.kkrhy fØ;k'khy yksd] R;kapk jktdkj.kkr Hkkx ?ks.;kpk gsrw] R;kaP;k jktdh; i)rh] ncko xV] jktdh; i{k vkf.k jktdh; fopkjç.kkyh ;kapk lekos'k vlrks- jktdkj.kkps Lo:i % jkT;O;oLFksojhy lÙksoj çHkko ikM.ks vkf.k R;klkBh ykx.kkj~;k çsj.kkapk okij dj.ks gs jktdkj.kkps eeZ vkgs- jktdkj.kkr lÙkkla?k"kZ vlrks- xVkaP;k la?k"kkZrwu jktdkj.k fuekZ.k gksr vlrs- jktdkj.kkr jktdh; i{kkaph fopkjlj.kh Bjysyh vlrs- rlsp çR;sd jktdh; i{kkps dk;ZØegh fuf'pr dsysys vlrkr- la'kks/kukps egÙo % çLrqr la'kks/kuke/;s jktdkj.kkps Lo:i ,d fparu ;k fo"k;kpk vH;kl djrkuk ;kr jktdkj.kkps Lo:i vH;kld ;k ukR;kus fpark o fparu dj.ks xjtsps okVrs- ;k fo"k;kdMs fpfdRld n`f"Vdksukrwu ikg.ks vkf.k dkgh /kksj.kkRed fu.kZ; ?ks.ks egÙokps vkgs- rsOgk ;k la'kks/ku fo"k;kdMs -ukfoU;iw.kZ o tk.khosrwu vH;kl djkok ykxsy-

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 146 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 jktdkj.kkph nksu mfí"Vs % ƒ- lÙksph vis{kk vl.ks „- lÙksrwu fu.kZ; çfØ;k fuekZ.k dj.ks jktdkj.kkr tlk lÙkk:< i{k vlrks rlk fojks/kh i{kns[khy vlrks- R;k nks?kkae/;s MkoispkRed jktdkj.k fuekZ.k gksr vlrs- dks.kR;kgh jktdh; O;oLFksP;k jktdkj.kkr lÙkkla?k"kZ vVG vlrks- R;k Mkoispkrwu lÙkk laiknu dsyh tkr vlrs- jktdkj.kkr çpfyr leL;k vkf.k R;kojhy mik; ;kckcr fopkj dsyk tkr vlrks- jktdh; fopkj çR;{kkr mrjfo.;klkBh vkf.k jkT;kpk vafre gsrw y{kkr ?ksÅu jktdh; i{k tUekl ;sr vlrkr- i{kki{kkarhy lÙkkLi/kkZ Eg.kts jktdkj.k- eWDl oscjus jktdkj.kkP;k lanHkkZr lekt'kkL=h; n`f"Vdksukrwu fopkj dsysyk vkgs- R;kaP;k ers jkT;kdMs vl.kkj~;k oSf'k"Vîiw.kZ vf/kdkjkl Eg.kts naM'kDrhpk okij dj.;kP;k fdaok läh dj.;kP;k vf/kdkjkl egÙoiw.kZ ekuys vkgs- Eg.kwup lÙkk gLrxr dsysY;k usR;kaP;k vkKk Js"B Bjrkr- Eg.kwu jktdkj.k Eg.kts lÙksr lgHkkxh gks.;klkBh fdaok lÙksP;k okVikoj çHkko ikM.;klkBh dsysyk ç;Ru vlrks- la'kks/kukph x`fgrds % ƒ- jktdkj.kke/;s uSfrdrk vkyh ikfgts- „- jktdkj.kkdMs ikg.;kpk –f"Vdksu cny.ks xjtsps vkgs- …- fofo/k i{kkaP;k fopkjlj.khr rRo o O;ogkj ;ke/;s Qjd tk.korks- la'kks/ku i)rh % çLrqr la'kks/kuklkBh f}rh; rF; ladyu lk/kukaP;k ekfgrhpk L=ksr Eg.kwu okij dj.;kr vkysyk vlwu fo'ys"k.kkRed o ewyr% o.kZukRed ;k nksu la'kks/ku i)rhpk okij dj.;kr vkyk vkgs- jktdkj.kkph O;kIrh % jktdkj.kkph O;äh O;kid vlrs- jktdkj.k gs Qä laln] eaf=eaMG] jktdh; i{k vkf.k fuoM.kqdk ,o<îkiqjrsp e;kZfnr ulrs- jktdkj.kkpk fopkj O;kid] oLrqfu"B rlsp O;kogkfjd Hkkousrwu dsyk tkr vlrks- ns'kkrhy çR;sd O;ähyk jkT;dkjHkkjkr vkf.k jktdkj.kkr Hkkx ?ks.;kph bPNk vlrs- Eg.kwu vWfjLV‚Vyus O;ähyk jktdh; çk.kh gk 'kCnç;ksx okijyk vkgs- vkiY;kyk jktdkj.kkr vf/kdkj] lÙkk çkIr Ogkoh] gh O;ähph lqIr bPNk vlrs- loZ çdkjps ekuoh laca/k o xV ;kapk feGwu lekt cuysyk vlrks- R;krwu jktdkj.k tUekl ;sr vlrs- ;kr ukxfjd] ukxfjdkaph O;kIrh] jkT;laLFksps vf/kdkj] jkT;laLFksps mxeLFkku] vf/kdkj] jpuk vknh ckch y{kkr ?ksrY;k tkrkr- jktdh; O;oLFksrhy ç'u lksMfo.;klkBh ijLij fojks/kh i;kZ; iq

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 147 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 la'kks/kukph mfmfíííí"Vs"Vs % ƒ- jktdkj.kkps oSpkfjd Lo:i letwu ?ks.ks „- jktdkj.k vkf.k uhfreÙkk ;kaP;k ijLij laca/kk ifj.kke tk.kwu ?ks.ks …- jktdkj.k fufeZrhP;k dkj.kkapk 'kks/k ?ks.ks †- jktdkj.kkrhy fu.kZ; çfØ;k o ifj.kke tk.kwu ?ks.ks jktdkj.kkps ç;kstu % jktdkj.k gs loZdkG loZ ikrGhoj vfLrRokr vlrs- R;keqGs erHksn loZdkG] loZ fBdk.kh fnlwu ;srkr- la?k"kkZrwu erHksnkaph fufeZrh gksrs- e‚fjl nqotZj ;kaP;k ers jktdkj.k gs nksu vFkhZ vlrs- la?k"kZ vkf.k leUo; ;k nksUgh xks"Vh usgehp ijLijfojks/kh ulrkr- la?k"kkZrwu leUo;kph xjt fuekZ.k gksr vlrs- dks.kR;kgh la?k"kkZr rh vfHkçsr vlrs- jktdkj.kkrhy erHksn lÙkk çkIrhlkBh vlrkr- ijLijfojks/kh xV ,desdkaps vfLrRo ukghls dj.;kpk mís'k u ckGxrk rs ,desdkapk çHkko deh dj.;kpk lrr ç;Ru djhr vlrkr- fuoM.kqdhP;k dkGkr ,desdkauk 'k=w ekurkr- fuoM.kqdhuarj gsp jktdh; i{k lÙkk çkIrhlkBh ,desdka'kh lgdk;kZph Hkwfedk Bsorkr- erHksn fuekZ.k gks.;kph vusd dkj.ks 'kks/kr vlrkuk ekuok&ekuokrhy laca/k] jkT;laLFksps dk;Z] vf/kdkj vknh lanHkkZr la?k"kkZps vkf.k erHksnkps ç'u fuekZ.k gksrkr- gs ç'u lksMfo.;klkBh ijLijfojks/kh i;kZ; iq

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 148 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 Jhear yksd jktdkj.kkrhy la?k"kZis{kk leUo;kpk fopkj vk/kh djrkr- Eg.kwu Jhear yksd fdaok e/;eoxhZ; jktdkj.kkdMs leUo;kps lk/ku Eg.kwu ikgrkr- „„„-„--- lgdk;Z % jktdkj.kkrhy la?k"kkZps fujkdj.k fdaok u"V dj.;klkBh lgdk;Z gk xq.k fof'k"V çlaxh fdaok vk.khck.khP;k çlaxh mi;ksxkr ;sr vlrks- lÙkk:< jktdh; i{k fojks/kh i{kkl fo'oklkr ?ksÅu ç'u lksMfo.;klkBh ekxZn'kZukph vis{kk O;ä djhr vlrks- ;q) fdaok vk.khck.kh çlaxh fojks/kh i{k jktdh; i{kkl lgdk;Z nsÅu jktdh; O;oLFkk fLFkj Bso.;kpk ç;Ru djr vlrks- dkj.k jktdh; lgdk;kZrwu ns'kkpk fodkl ?kMwu ;srks- ek= gs lgdk;Z gksdkjkRed vlys ikfgts rjp ns'kkrhy ç'u lksMfoys tkÅ 'kdrkr- ………-…--- ?kVukRed fujkdj.k % erHksn fdaok la?k"kZ lksMfo.;klkBh ?kVukRed mik; mi;ksxh iMrks- Hkfo";dkGkrhy erHksn d'kk çdkjs lksMokosr ;kps ekxZn'kZu lafo/kku fdaok ?kVuk lkaxr vlrs- ?kVukRed mik;kaoj 'kklu O;oLFksps LFkS;Z voyacwu vlrs- dks.kR;kgh ns'kkph ?kVuk yksdkaps vkf.k 'kklukps ewyHkwr ç'u lksMfo.;klkBh mi;ksxh iMrs- U;k;ky;krhy fu.kZ; vkf.k dkexkj la?k"kkZoj mik; Eg.kwup ?kVuspk vk/kkj ?ksryk tkrks- †††-†--- çHkqRo % jktdh; i{kkae/;s rif'kykckcr erHksn vlrkr- R;krwu la?k"kZ fuekZ.k gks.;kph 'kD;rk vlrs- rif'kykckcr osxGk gê vlrks- mnkgj.kkFkZ % jk"Vªirh inklkBh dks.krh O;äh vlkoh \ fdaok dks.kkoj fdrh dj yknkok \ ;k rif'kykfo"k;h erfHkUurk vlrs- jktdh; la?k"kZ lksMfo.;klkBh mik; Eg.kwu nsok.k&?ksok.k vkf.k çHkqRo ;k ekxkaZpk voyac djkok ykxrks- rsOgk la?k"kkZps fdaok erHksnkps fujkdj.k gksrs- jktdkj.kkph oSf'k"Vîs % ƒ- jktdkj.kkr foosdkyk çk/kkU; ulrs- lÙkkçkIrh gsp jktdkj.kkps /;s; vlY;kus lke] nke] naM i)rhpk mi;ksx dsyk tkrks- ;ksX;&v;ksX;] U;k;&vU;k; vknhpk fopkj dsyk tkr ukgh- fuoM.kqdhP;k osGh fnysyh vk'oklus u ikG.ks] ernkjkauk iSlk okV.ks] xqaMkfxjh vknh xks"Vhacíy [kar ulrs- „- jktdkj.kkps O;ogkj usgeh ifjorZu'khy vlrkr- dkj.k euq";kps jktdh; orZu vkf.k çHkko ikM.kkjs ?kVd d/khp fLFkj ulrkr- jktdkj.kkpk laca/k lektkrhy jktdh; orqZ.kqdh'kh tkLr vlrks- …- jktdkj.k gs euq";kP;k jktdh; lÙkkçkIrhpk fopkj dj.kkjs 'kkL= vkgs- †- jktdkj.kkpk laca/k O;ähP;k cká thouk'kh ;srks- ‡- jktdkj.kkr 'käh] lÙkk o çHkko g;kauk egÙokps LFkku vlrs- ˆ- jktdkj.kkps fu;e mYya?ku dj.kkj~;k O;ähyk naM fdaok f'k{kk ns.;kph dk;|kus rjrwn dsysyh vlrs- jktdkj.k o lekt % çkphudkGh xzhd jkT;s gh uxj jkT;s Eg.kwu lacksf/kyh tkr- jkT;krhy yksdla[;k e;kZfnr gksrh- O;fäxr vkf.k lkekftd thou vlk Hksn uOgrk- uxj jkT;krhy ukxfjdkaps dks.krsgh orZu jktdh; letys tkr vls- vk/kqfud dkGkr jktdkj.kkps egÙo O;ähP;k vkf.k lektkP;k çR;sd {ks=kr okkys vkgs- lekt Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 149 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 vkf.k jktdkj.k ák nksUgh ladYiuk osxosxG~;k vkgsr- R;kr Qjd vkgs- lektke/;s vusd çdkjps lewnk; vlrkr- lektkps {ks= O;kid vlrs rj jktdkj.kkps {ks= e;kZfnr vlrs- „- lektkps fuf'pr Lo#ikps fl)kar vlrkr- jktdkj.kkps fl)kar fuf'pri.ks çfriknu dj.ks 'kD; ulrs- …- lektkr foosdkyk egÙo vlrs rls jktdkj.kkr ulrs- jktdkj.kkP;k {ks=kr vfoosdkps {ks= vtwugh O;kid vkgs- †- lektkr çFkk] pkfyjhrh] /keZ] laLd`rh] f'kYi oxSjs xks"Vhapk fopkj gksrks- jktdkj.kkr lektkrhy jktdh; orZ.kqdh'kh tkLr laca/k vlrks- jktdkj.k o uSfrdrk % uSfrdrse/;s 'kqHk&v'kqHk] pkaxys&okbZV] iki&iq.;] /keZ&v/keZ] drZO;&vdrZO; ;kapk fopkj gksrks- euq";kyk dqekxkZiklwu ijko`Ùk dj.ks vkf.k lUekxkZdMs us.ks gsp uhfreÙksps çeq[k dk;Z vlrs- IysVksus fjiCyhd ák xzaFkke/;s ^ukxfjdkauk lnkpkjh] lr'khy vkf.k pkfjR;Zoku cufo.ks gs jkT;kps vk| drZO; ekuys vkgs-* vfjLV‚Vyus euq";kps thou lqanj vkf.k 'kqHk cufoys Eg.kts uhfreku- gs jkT;kps drZO; ekuys vkgs- egkRek xka/khauh jktdkj.kkps uSfrdhdj.k dsys- /keZjfgr jktuhrhyk vFkZ ulrks- jktdkj.k gs lR;] vfgalk] vLrs;] vifjxzg vkf.k czãp;Z ák uSfrd rÙokauk vuql:u djkos- jktdkj.kkps LokFkZ vkf.k diV ;k nqxqZ.kkauk LFkku nsÅ u;s- xka/khthaP;k ers th xks"V uSfrdn`"Vîk v;ksX; vlsy rh jktdh; n`"Vîkgh v;ksX;p vlrs- euq"; gk lekt'khy çk.kh vkgs- lektkf'kok; rks osxGk jkgw 'kdr ukgh- R;kçek.ks vktps jktdkj.k uSfrdrsP;k vk/kkjkf'kok; Lora=i.ks jkgw 'kdr ukgh- vk/kqfud dkGkrhy dY;k.kdkjh jkT;laLFksyk tursP;k dY;k.kkph dk;Z djkos ykxrkr- mnkgj.kkFkZ % turspk uSfrd Lrj mapko.ks] tursP;k okbZV lo;h u"V dj.ks vkf.k R;k dfjrk dk;|kph fufeZrh dj.ks vknh- jktdkj.k o uSfrdrk ;kr dkgh Qjd vkgs] rks iqkY;kl O;äh lkekftd o O;fäxr vijk/kh BjY;kl fryk naM fdaok f'k{kk ns.;kph rjrwn ukgh- ek= jktdkj.kkps fu;e mYya?ku dj.kkj~;k O;ähyk naM fdaok f'k{kk ns.;kph dk;|kus rjrwn dsyh vkgs- ‡- uSfrdrspk laca/k O;ähP;k vkarfjd thouk'kh rj jktdkj.kkr laca/k O;ähP;k cká thouk'kh ;srks- lkjka'k % jktdkj.kkpk mís'k lÙkk laiknu vlY;keqGs jktdh; O;oLFksr fu.kZ; çfØ;slkBh ák lÙkk laiknukpk mi;ksx gksr vlrks- gh fu.kZ; çfØ;k yksd'kkghr [kqY;k ekxkZus vlrs- R;keqGs yksd'kkghr jktdkj.kklkBh jktdh; i{kkaph fufeZrh vfuok;Z vlrs- jktdkj.kkr vusd erkarjs vlrkr- fu.kZ; çfØ;k ;k vFkkZus fopkj dj.ks vko';d Bjrs- jktdkj.kkr lÙkkla?k"kZ vlrks- dks.kR;kgh leL;k lksMfo.;klkBh dsysyk fopkj Eg.kts jktdkj.k gks;- jktdkj.kkr fl)karkpk lgHkkx ulrks- lanHkZlwph % ƒ- lqgkl iG'khdj o furhu fcjey] egkjk"Vªkps jktdkj.k jktdh; çfØ;sps LFkkfud lanHkZ] çfrek çdk'ku] iq.ks] „åå† „- Hkk- y- HkksGs] jktdh; fo'ys"k.k] fiaiGkiqjs fMLVªhC;qVlZ] ukxiwj] „åƒå …- vatyh eqGs] L=h pGoG vkf.k jktdkj.k] yksdok³~e;x`g] eqacbZ] ƒ‹Š‡ †- ds- vkj- cax] egkjk"Vªkps 'kklu vkf.k jktdkj.k] fo|k cqDl ifCy'klZ] vkSjaxkckn] lq/kkfjr vko`Ùkh] „僅 ‡- Ogh- th- dqyd.khZ] Hkkjrkps 'kklu vkf.k jktdkj.k] dSykl ifCyds'ku] vkSjaxkckn] „åå‹ ˆ- th- ,u- 'kekZ v¡M i‚fyfVDl v¡.M lkslk;Vh] esgrk ifCyf'kax gkÅl] iq.ks ‰- jktsaæ Ogksjk o lqgkl iG'khdj] egkjk"Vªkrhy lÙkkarj] xzaFkkyh çdk'ku] eqacbZ] ƒ‹Šˆ Š- HkkLdj y{e.k HkksGs] jktdh; fl)kar vkf.k fo'ys"k.k] fiaiGkiqjs v¡M daiuh ifCy'klZ] ukxiwj] ƒ‹ŠŠ ‹- fo'oçdk'k xqIrk vkSj eksfguh xqIrk] Hkkjrh; jktuhfr fodkl vkSj fo'ys"k.k] jk/kk ifCyds'kUl] ubZ fnYyh] „ååƒ ƒå- ts- lh- tkSgjh vkSj lhek tkSgjh] vk/kqfud jktuhfr foKku ds fl)kar] LVfyax ifCy'klZ] ubZ fnYyh] „ååƒ ƒƒ- frokMh vkSj pkS/kjh] Hkkjr esa iapk;rhjkt] _pk çdk'ku] t;iwj] ƒ‹‹‡ ƒ„- ch- lh- u:yk] iapk;rh jktO;oLFkk] vtqZu ifCyf'kax gkÅl] ubZ fnYyh] „僃

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 150 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 खेड तालुयातील कुणबी समाजाचा राजकय सहभाग

िवनोद नामदेव साळुंखे तावना : १९४७ साली भारत देश वतं झाला आिण एक ना युगाया पवाला सुवात झाली.भारतीय राय घटना िनमाण करताना िविवधतेत एकता हा उेश समोर ठेवून रायघटना वीकारयात आली. भारत देशामये अनेक जाती पंत धम एक असलेले दसतात. महाराातील थािनक शासन संथाबल बरेच बोलले िलिहले जाते. खेड तालुयातील कुणबी समाजाची िनवडणूक या आिण याचे महारााया राजकारणावर होणारे परणाम या मुावर फारसे िलखाण झालेले नाही या संशोधनामये रािगरी िजातील खेड तालुयातील कुणबी समाजाचा राजकय सहभाग याचा िवचार केलेला आहे. अित ाचीन काळापासून शेती करणारे हणजे शेतकरी आपया कुटुंबाया उदरिनवाहासाठी शेती करत आहे. थोडयात शेती करणारा समाज हणजे कुणबी बी पेरणारा हणजे असा साधा सरळ अथ होतो. रािगरी िजातील खेड तालुयात ११४ ामपंचायती व २१५ महसूल गावामये हा समाज िवभागलेला आहे. कोकण हा डगरदयानी ापलेया ना नाले व खांनी दुभंगलेला डगराळ व जंगलाचा अितदुगम देश आहे. आज बदलया ना युगाया ारंभामुळे िविश जात समूहास महव ा होत असलेले दसून येते. कोकण िवभागात कुणबी समाजाचे वचव ापक वपाचे आहे व कुणबी समाजाचा संशोधनाया दृीकोनातून कोणता ही य झालेला नाही. समाजशााचा अयास करीत असताना सामािजक वथा िह संकपना महवाची आहे. सामािजक वथा ही मानवी समाजाची िनरंतर अवथेत महवाचे काय करणारी वथा आहे. कारण या वथेारे समाजात संघटना िनमाण होत असते. समाज वथा ही संघटना अंतगत एकता आिण कायामक एकता िनमाण करणारे ितक असून यादारे समाजात ठरािवक जीवन तयार होते.समाजवथा गितशील असते. समाजवथेचे वप िथर नसते समाजवथा मानविनमत वथा आहे. आंतरयेदारे रतीरवाज िनमाण होतात. परंपरा िनमाण होतात समाजातील िविवध तरात व िविवध गट समुात यावेळेस आंतरया तयार होते यावेळी सामािजक वथा तयार होते. येक समाजाची सामािजक रचना, लोकसंया भूदेश नैसगक साधन घटकांचे माण याच बरोबर या देशांमये असणारी राजकय परिथती, सामािजक परिथती आथक परिथती अशा अनेक घटकापुढे या सामािजक मूयामक वथा वेगळी असते. हणून राजकय, सामािजक, आथक, वाड:मयीन, कलािवषयक भेद समाजामये आढळत असतात महाराात जात आिण राजकारण यांचे परपर संबध कसे आहेत यात कशी-कशी िथततरे झाली याची िचकसा महवाची आहे. कुणबी समाजाचा पूव इितहास- भारतातील कोणताच जातीचा इितहास वैदक काळापासून सुसंगरीतीने िलिहलेला आढळत नाही. हजारो वषाया कालखंडात एका जातीतून शेकडो उपजाती िनमाण झाया. आज हदूथानात आढळनाया शेकडो जाती ामुळे बारा गोातील कोणयातरी एका गोातून उप झालेया उपजाती आहेत. या कोणया काळात िनमाण झाया हे कोणालाच अचूक सांगता येत नाही. कुडूमी हे गोाकडून पोतुगीजांया छळामुळे कोकणात आले. कु णबी,कणबी, कुळंबी अशी ही या जातीची नावे आढळतात कुणयात खालील कुया आहेत. १) डांगी २) अंजना ३) गूजर ४) कडवा ५) लेवा ६) माितया ७) मोमना ८) पाणी ९) उड Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 151 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

इितहासचाय ी.िव. का.राजवाडे कुणबी शदाची उपी अशी सांगतात “कुणबी हणजे कुलपती” कुलपतीचा अपश कुळवई कुळवी कुणबी – कुणबी हा जमीन कसणारा आहे. कुटुंिबन यातील मूळ शद कुडू हणजे कुळ शेतकरी असा आहे. कुटुंब या शदावनच कुणबी शद चारात आला. खेड तालुयातील कुणबी समाज --- कुणबी समाजाबाबत खेड तालुयातील सवणावन असे िनदशनास येते क कुणबी समाज िनवडणूक आया क, या समाजाया िविवध संघटना िनावथेतून जाया होतात. जणू आहीच समाजाचे तारणहार आहोत असे उर बडवून सांगताना या संघटना दसून येतात. मा या संघटनांया अशा वागयाने समाजाचे सुटेल का? कवा भिवयात सुटतील का याची फारशी चता न करता वत:चा फायदा कन घेयासाठी वाथ हेतूने या संघटना िनवडणूक काळात डोके वर काढून समाजाची दशाभूल करीत असयाने समत कुणबी बांधवांनी अशा लोकापासून सावध रािहले पािहजे. समाजाचा फायदा करयासाठी थापन झालेया संघटना अंतगत कलहामुळे समाजाला पुव पदावर नेऊन ठेवयास भाग पाडत आहेत. कुणबी समाज एक आला तर िजात कोणयाही राजकय पाची ताकद उरणार नाही . आपला राजकय हेतू बाजूला ठेवून समाजातील सव संघटना एक आया तर मोठी ांती होईल . महाराातील कुणबी िह जात इतर मागासवगयांमये समािव आह.े मंडळ आयोगाया िशफारशीनुसार राय सरकारने १९९४ पासून इतर मागासवगयांना २९ टे आरण सु केले होते. मा गेया १० वषात ओबीसीमधील काही जातना वतं आरण देताना ओबीसीचे आरण १९ टयांवर आणले. अलीकडेच राय शासनाने पुहा काही जातना वतं रया आरण देयाचा िनणय घेऊन ओबीसीना िमळत असलेले १९ टे आरण कमी होणार आहे. वातिवक अनुसूिचत जाती व अनुसूिचत जमातीसाठी यांचे लोकसंयेनुसार आरण ठरिवयात आलेले आहे. इतर मागासवगातील जाती कुणबी जाती पेा सामािजक , आथक , शैिणकदृा िवकिसत झालेया आहेत . यामुळे आरणाचा फायदा िवकिसत जातनाच होतो . इतर मागासवगामये ितची लोकसंयाही मोठी आहे. भारतीय रायघटना कलम १५ (४) व १६ (४) या अनुछेदातील येयामाणे कुणबी समाजाला याया लोकसंयेया माणात िवशेष संधी ा कन देणे अयावयक आहे. कोणयाही समाजाचा िवकास हा शैिणक , सामािजक , आथक अशा बिवध अंगानी होत असतो . मा या सवामागे राजकय बाजू सुा महवाची असते. कोकण िवभागात आज ामुयाने कुणबी समाज बिवध आहे. सासंबंधामये आिण राजकय वहारांमये जातीया घटकांचे थान अवल असते. २०१८ या आकडेवारीनुसार खेड तालुयातील ११४ ामपंचायतीत सदय ितिनधी जात सदय संया एकूण कुणबी ६४ ६४ मराठा ६६७ ६६७ मुिलम ३४ ३४ इतर ३३ ३३ एकूण ७९८

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 152 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

संशोधनाची उे : खेड तालुयातील कुणबी समाजाचा राजकय सहभाग या िवषयाची िनवड करताना महवाची उे िनित करयात आली आहेत . १. कुणबी समाजाची सामािजक , शैिणक , आथक , राजकय िथतीत मािहती घेणे. २. कुणबी समाजातील राजकय नेतृवाचा अयास करणे. ३. कुणबी समाजातील राजकय व सामािजक सहभाग वाढिवयास भावी िपढीला वृ करणे. ४. कुणबी समाजाचा राजकय सहभाग अपेेमाणे आहे का नाही हे पहाणे. ५. कुणबी समाजाया िवकासाला अडसर येणाया ढी , था , परंपरा यांचा शोध घेणे. मािहती संकलन : समाजातील महवाचा भाग हणून राजकय सभागामये पािहले जाते. राजकय या िह लोकांया सहभागानेच साकार होत असते. परंतु, लोकांचा हा सहभाग सव सारखा नसतो . तो जसा कमी अिधक माणात असतो . तसाच िनरिनराया वपाचाही असतो . खेड तालुयातील कुणबी समाज िह िशणाचे माण कमी असयामुळे काहीसा मागे रािहलेला दसून येतो . यांची सामािजक गती मयम वपाची आहे. “कुणबी समाजाचे राजकय सहभागाचे माण कमी आहे.” या गृहीत तवासाठी पुढील तयांचे केलेले िवेषण उपयोगी पडेल असे वाटते. ामीण व शहरी लोकांमये राजकय पांशी बांधीलीक मानली आहे का ? याच बरोबर राजकय पांची मािहती , मतदानाचे माण , राजकय िवचारणालीची मािहती , याच बरोबर राजकय सहभागाचे माण या आधारे मािहती गोळा केली आहे. “िविश राजकय पाची आपण बांधीलीक मानली आहे का ? अ.. अ.क गाव सांगता येत थोडीशी बयापैक चांगली नाही मािहती मािहती मािहती १ खेड शहर ६ ३६ २९ २९ २ भरणे २३ ६६ - ११ ३ िशव ७३ ०५ १२ १० ४ नांदगाव ३० ५० १५ ०५ ५ सुकदर १३ ८० ०५ ०२ ६ िबजघर ४२ २० ३७ ०१ ७ दवाणखवटी ६० ३० ०७ ०३ ८ हेदली ६९ ०६ २२ ०३ ९ सुसेरी ३४ २७ ३३ ०६ १० बोरघर ४१ २३ ३० ०६ ११ िशरवली ३६ २९ ३२ ०३ १२ उधळे बु. ८० ०७ १२ १ १३ वरवली ३५ २६ ३७ ०२ १४ मुरडे ५० २० २५ ०५ १५ चचवली ४६ २९ २३ ०२

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 153 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

१६ नातुनगर ४१ २१ ३६ ०२ १७ वेरळ ६५ ०८ २१ ०६ १८ सावीणगाव २९ ३१ ३८ ०७ १) आकडेवारी शेकडेवारीत २) एकूण २४३ कुणबी समाजामये राजकय सहभागाबरोबरच या समाजाची परिथती मागास क िवकिसत हे ठरिवयासाठी वरील ताया आधारे माण िनित केले आहे. खेड तालुयातील अनेक गावात या ांचे उर समाजाची परिथती मागास वपाची आहे. तसेच उर िमळाले. िनकिनकषषषष ::: १) या समाजात िशणाचे माण कमी आहे. २) खेड तालुयातील कुणबी समाजामये पुषापेा ियांमये िशणाचे माण कमी असलेले आढळते. ३) कुणबी समाजातील लोक कोणयाही संघटनेमये काम करीत (सहभाग) नाहीत. ४) या कुणबी समाजाला राखीव जागांचा फारसा फायदा झालेला नाही. ५) खेड तालुयातील कुणबी समाजातील लोकांमये राजकय पांिवषयी नाराजीची भावना आहे. ६) खेड तालुयातील कुणबी समाजामये राजकय सहभागाचे माण कमी आहे. सूचना व उपाययोजना : खेड तालुयातील कुणबी समाज हा शैिणक , सामािजक , आथक , सांकृितक , राजकय अशा सवच बाबतीत समाज मागासलेला आहे. एखादा मागासलेला समाज आथक , सामािजक , सांकृितक , राजकय वाहामये कशा पतीने एकप होऊन राीय एकामतेचा आधार या दृीने िवचार करावा लागेल अयथा अशा वेगवेगया समाजाया एकिकरणातून िनमाण होणाया संघटीत श िववसंक बनून राीय एकामतेवरच हर करेल अशीही भीती वाटते. या दृीने सूचनांचा व उपाय योजनांचा उलेख करावा लागेल. १) खेड तालुयातील कुणबी समाजास आरणाचा लाभ शैिणक बाबतीत िमळत असून िह शैिणक दृीने समाज आज िह मागासलेला रािहलेला आहे. शैिणक िवकासावरच सामािजक, आथक िवकास अवलंबून असतो. या दृीने या समाजाया शैिणक िवकासावरच अिधक ल कत करावे लागेल. २) या समाजातील िया, मुली िवशेषतः ामीण भागामये आजही िशणापासून वंिचत आहेत. घरामधील आथक दारय अान यामुळे मुलीया िशणाकडे आई – वडील दुल करीत असतात.

अशा अिशित आई – विडलांना मुलीया िशणाचे महव पटवून दले पािहजे. या दृीने या समाजातील सेवाभावी संथांनी सुिशित वगाने अशी शैिणक जागृती घडवली पािहजे. ३) खेड तालुयातील कुणबी समाज असंघटीत आहे. परंपरागत शेती करणारे आिण सुिशित नोकरदार समाज असे दोन वग या समाजामये िनमाण झाले आहेत. या समाजातील सुिशित वगानेच समाज

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 154 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

संघटीत कन अिशित लोकांमये जागृती घडिवयाचा य केला पािहजे. सुिशित वगानेच आपया समाजाचा िवकास केला पािहजे. ४) खेड तालुयातील या समाजाला अजूनही राजकय दृीने भिवत नाही. जोपयत समाज संघटीत होऊन साधारी पांवर आपला भाव टाकू शकत नाही. तोपयत या समाजाने अिधक संघटीत होऊन राजकय पांना आपली संघटीत श दाखवून दली पािहजे. ५) पुषांबरोबारीने, ियांमये देखील सारता वाढली पािहजे. ६) शैिणक िवकासावर या समाजाने अिधक भर दला पािहजे. शासकय सवलतीचा लाभ या समाजाने घेतला पािहजे. संदभ सूची : १) िवरमल िनतीन/ पळशीकर सुहास “महारााचे राजकारण”ितमा काशन पुणे ३० २) देशपांडे राजेरी / पळशीकर सुहास महारा चलेजेस िबफोर द कॉेस िसटीम,जनल ऑफ इंिडयन कूल ऑफ पॉिलटीकल इकॉनॉमी जाने जून २००३ ३) “ तुका आकाशा एवढा ानेर बोगाळे काशन िसीिगरी गुकुल फाउंडेशन ४) आधार िनवडणूक अिधकारी रािगरी १९८० , १९८५ , १९९० ,१९९५ ५) अथ व सांियक संचालनालय महारा राय रािगरी िजहा सामािजक व आथक समालोचन २००० -२००१ मुंबई ६) महारााची आथक पाहणी महारा राय २०१५ - २०१६ मुंबई . ७) महारा राय िनवडणूक आयोग रपोट २०१४ ८) शंकरराव हसकर (महारा राय कुणबी उािधकार सिमतीचे अय ) ९) शरद पालव कोकण कुणबी िवकास सिमती अहवाल (१६ सटबर १९८२ ) १० ) तू. बा . कदम माजी आमदार खेद , िवशेष गौरव अंक २००२ ११ ) िवणू घोलम कुणबी सेना संथापक व मुख ११ एिल २००९ (शिनवार ) १२ ) दैिनक लोकसा सुिनल चावके मतदारांची सु मोहोर सोमवार १८ मी २००९

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 155 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

िबिबिबरसािब रसा मुंडा : जनजनजनचेतजन चेतचेतचेतनेचेनेचे िवोही प

डॉडॉडॉ.डॉ . कुंदा बाळासाहेब कवडे कलाकलाकला,कला वािणय ववव िवान महािवालय अळकुटीअळकुटी.... ताताता.ता पारनेर िजिजिज.िज अहमदनगरअहमदनगर.

आदवासीची ांतीयोत हणजे जनचेतनेचे िवोही पवीरिबरसा मुंडा होय .देशाला वातंय िमळवून देयासाठी अनेक आदवासी ांतीकारकानी आपया ाणाची आती दली . यांयापैक एक हणजे वीर िबरसा मुंडा होय. िबहार हे भारतचे राय आहे. या रायात मुंडा जमातीत ‘िबरसा’ नावाचा महान ांितकारी खर देशभ होवून गेला. िबरसाचा जम १५ नोहबर १८७५ रोजी ‘उलीहातु’ नावाया खेडेगावात झाला. रांची िजातील चलकदजवळ हे गाव आहे, अयंत गरीब आदवासी शेतकरी कुटुंबात िबरसाचा जम झाला . अयंत कठीण परिथतीत िबरसाने आपले ाथिमक िशण पूण केले. परिथतीशीसंघष कन याने िन िमशनमये रान िशण पूण केले. बालपणापासून तो शांत व गंभीर वभावाचा होता. आाधारकहोताखोटे याला सहन होत नहते . लहानपणापासूनच अयायाची चीड होती ांितकारी िवचारांचे अनुकरणमायिमक शाळेत असतानाच िबरसाने घेतले होते. इंजाया अयाय अयाय, अयाचाराची जािणव याला होवू लागली . भारतावरइंजांचे राय सु झाले.तोकाळपारतंयाया काळ होता. िमशनरी लोक , शेठ- सावकार , जमीनदार, ठेकेदार, मालगुजार , पुरोिहत या परसरात येवून बसले.आदवासचा अानाचा फायदा घेतला यांया हाया जिमनी हडपया . जंगलावरील अिधकार काढून घेतले. यांया सांकृितक व धामक जीवनात ढवळाढवळ सु केली. आदवासी ियांवर बलकार होवू लागले.याचा परणाम असा झाला क, आदवासी वधम िवसरले. वसंकृती यागून परावलंबी बनले.यांना कोणी वाली उरला नाही. चबाजूंनी केवळ शोषण ! पशुपातळीवरचे जीवन जगयास भाग पाडनारे वातावरन दकूनी िनमाण कन ठेवले होते. एकोणीसाा शतकाया मयंतरी अयाय , अयाचार व शोषण यािव . आदवासीतील असंतोष चौफेर कटकला. अितव व अिमता यासाठी आदवासनी आंदोलन सु केले. हेच‘सरदारी आंदोलन’ हणून िस पावले.हेचआंदोलन िबरसाया कानी आले. िबरसाचे िशण सुटले आिण याला वातवाशी सामना करावा लागला ! तो िवचिलत झाला. याया मनावर परणाम झाला. १८८६ मये िबरसाने िमशन सोडले. िबरसाने िशण सोडले. आनंद पंत नावाया सगृहथाना तो भेटला यांया सािनयात रािहला. वीर पुषांया साहस कथा सांिगतया . अयाय, अयाचारािव लढयास िशकिवले िबरसाचे मत परवतन झाले, भारतीय धमंथांचा अयास क लागला. भमाग अवलंबला ,अहसेचे तव अंगीकारले साधूवृीने जगू लागला !.

िबरसाला पडलेले वव– िबरसािवषयी अनेक गोी अितवात आहेत. िबरसाला दैवी श होती, असा सवसामाय आदवासचा दृढ िवास होता. असे घडले क, भिवयातील चंड आंदोलन उभारयाची व सावभौम िटीश सेला जेरीस आणयाची ेरणा वताकद याला कशी व कुठून िमळाली? यामागे िबरसाला एक व पडले होते , एकेदवसी िबरसा गाढ झोपेत होता. एक हातारा याला भेटायला आला. तो पूवज आहे. याया हातात धनुयबाण व लखलखती तलवार होती . याने मोहाचे एक झाड रोवले होते. झाडिचकणे िनसरडे होते चढणे फार कठीण होते. झाडाया शावर असलेली मौयवान वतू होती . चार लोकांना पाचारण कन ती मौयवान वतू उतरिवयास सांिगतली होती . चारलोकांपैक चौथा िबरसा होता.चार पैक तीन अपयशी ठरले .िबरसामावतू उतरयास यशवी ठरला ते व याने बालिमाला ‘िबरसगला’ सांिगतले . वही िबरसाची ेरणा होती. आमिवास दृढ

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 156 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

झाला.यालाबळ िमळाले , नवे चैतयिनमाण झाले. हे व हणजे भावी काळातील याचा उलगुलानचे बलथान ठरले. आंदोलनातून नेतृव उभारले ––– ऑटोबर१९९४ मये ‘वनशुक माफ’ चा लढा िबरसाने उभारला. गावोगाव फन नवे चैतय आदवासीमये संचारले िबरसाने नेतृव कन ‘वनशुक माफ झालाच पािहजे’ सव सरकारी यंणा थरारली आिण हणून पोिलसांनी गोळीबार केला. जबर चकमक उडावली . या आंदोलनामुळे एक नेतृवशील कुशाल संघटक नेता हणून िबरसा पुढे आला. वैचारक ांतीस आरंभ ––– िटीशसेिव िबरसाने िवोह सु केला. मायभूमीस वतंय करयासाठी तो सरसावला . आदवासना शोषणमु करयासाठीपुढेसरसावला.आदवासना शोषणमु करयासाठी तो सरसावला आदवासना शोषणमु करयासाठीपुढे सरसावला यांया ह जािणव कन दली . जंगलावरचा अिधकार आहालािमळाला पािहजे असे आवाहन कन आदवासना खडबडून जागे केले. नवेआमभान आदवासना आले. नवचैतयिनमाण झाले. ते िबरसाला आपला नेता हणून मानु लागले . वैचारक आंदोलनाची पुढील सू होत. १११.१ वातंय व वािभमावािभमानहानहानहानहा आदवासचा हहह आहेआहे.... २२२.२ वनशुक वशेतवशेतजिमनीजिमनी शुक अयायकारक आहेआहे.... ३३३.३ आदवासनी वेठिबगारी क नये ... ४४४.४ आदवासिवरोधी जाचक कायाकायाचाचा आदवासनी िवरोध करावाकरावा.... ५५५.५ पोलीसपोलीस,, यायाधीशयायाधीश,,,, जमीनदारजमीनदार,,,,पुरोिहतपुरोिहतपुरोिहत,,,, महाजन यांचे आदेश आदवासनी मामानूनूनूनू नयेनयेनये.नये... आदवासनी संघटीत रहावेरहावे.... ६६६.६ िहटोरयािहटोरयाचेचे राय समा होवून आपले राय येईल यावर िवासिवास होताहोता.... ७७७.७ गुलामिगरीगुलामिगरीचाचा आदवासआदवासनीनीनीनी कसून िवरोध करावा . यावन िबरसाची वैचावैचारकरक बैठक यानात येतेयेते.... “इंजांनीही भूमी सोडून वदेशी चालते हावे,आिण आमचे राय आमया वाधीन करावे”. “आदवासी संपूण वातंय आहाला हवे आहे.आदवासना वातंय व वािभमानाने जगू दया ! अशीललकारीिबरसाने दली.आदवासया संपूण वयातेची मागणी आिण यांना वयंपूण करयाची हमी ‘वराय’ संकपनेत अंतभूत होवून ‘उलगुलान’ हे यांचे व होते. िबरसाला अटक व िशा --- २२ ऑगट १८९५ रोजी िबरसाला अटक करयाचा आदेश िजहा पोलीस अिधक िमयस यांना दला होता. िबरसाला पकडून देयाची जबाबदारी यांनी वीकारली. िबरसा राी गाढ झोपेत असताना िमयसने िबरसाव यांया साथीदारांना पकडून िगरतार केले. रांची येथे िबरसाला दोन वष स मजुरीची िशा व पास पये दंड केला. आंदोलनकत िबरसाया परतयाची वाटपा लागले. िबरसाची सुटका होताच तो अशांत खवळलेया सागरासारखा वाघासारखा चवतळलेला होता. तुंगातून सुटयानंतर ‘जंगलराज’ चे व साकारले . आदवासया तायातून सरकारया सरकारया तायात जाईल. आदवासी वंिचत होतील हणून ‘जंगलराज’ ची थापना केली . िबरसा धरमधरमधरम-धरम ---एकएकएकएक सुधारणावादी चळवळ ––– िबरसाधम हणजे एककारचे सुधारणावादी आंदोलन होते. आदवासना वयंकािशत होते. मानव व मायता हे याचे आधारतव होते. आदवासनामाणूस हणून जगयासाठी झुंजणारे एक यायिनुर पारदशक

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 157 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

चतन हणजे ‘िबरसा धरम’ होय. लोक यांना ‘धरतीअबा’हणत. िबरसा हा ‘भगवान’ संयाशी कवा ‘सपुष’ नसून एक सामाय मुंडा तण हणजे ‘वीर िबरसा मुंडा’ ‘‘‘उल‘उलउलउलगुलागुलागुलागुलानननन’’’’ साठी हाकाराहाकारा---- आपला िम कोण वशु कोण हे िबरसाला कळताच िबरसाने आदवासी सभा घेऊन आपया जोशपूण भाषणांमधूनउलगुलानचा महामं दला. आदवासनीअिभमानानेिबरसाचा जयजयकार गायला आहे. “““कैसा“कैसाकैसाकैसा िलयो हदुथान रेरेरे िबरसा िलयो हदुथानहदुथान||||||||धृधृधृधृ|||||||| के हाथोहाथोमेमे दोदो बंदूकथे ||| िबरसाके हाथोमे दो दो तलवार थे ||| पे चढा दयो तीर नावे िबरसा रे ||| िलयो हदुथान ||||||१|| १११||||||||”””” यावन िबरसाचे ांतीकाय यानात येते. उलउलउलगुलानउल गुलानगुलान– जनजनजनभावनेचाजन भावनेचा भावी उेकउेकउेक – िबरसा हंटले क उलगुलान शद पुढे येतो. एकाच वेळी सवे होणारी ांती हणजे ‘उलगुलान’ होय. एक ापक जनआंदोलन होय. िबरसाचे उलगुलान हणजे वपूतचे भावी हयार होते. िबरसा समजयािशवाय याचे ‘उलगुलान’ कळणार नाही. िबरसाया येयवेची ओळख पटू शकणारे उलगुलान हे केवळ वजनिहत जपणारे नहते तर समाजिहत व रािहतही यात अंतभूत होते. िबरसाचे ‘उलगुलान’ हे नवीन भारत िनमाणाची व देशाचे देशपण टकिवयासाठी गुकली होती . िबरसा व याचे आंदोलन – काही ितयाितया.... िबरसाचे घातपाती अकाली िनधन झाले ही आदवासी साठीदु:खद घटना होती . पाचशे पयांचा लोभाला बळी पडून वजणांनी िबरसा पकडून दला. पण िबरसाचा उलगुलान संपला नाही . तर थांबला नाही. िबरसाची िवचारसरणी व वाणी ही न थांबणारी व न आटनारी एक संघषधारा आहे. कचखावू नाही तडजोड नाकारणारी व मानवकी व िनसगधम आहे.यावर चरलेखकांया व अयासकांया ितया आहेत. डॉ. सुरेश सग, लेिखकामहाेतादेवी, के.एल.शमा, एस.पी.िसहा. के.एस.सग, डॉ. सिदानंद यांया अभीयावन िबरसाचे आंदोलन कळू शकते. िबरसा – सांगणे सोपे जगणे कठीण िबरसाहणजे कोणी गा ^डफादरनसलेला पण एक िशकलेला मुंडा तण होता. नवी दृी लाभलेया पंचवीस वषाचा सुसंकृत तण होता. कसलीही सुख सुिवधा नसलेला आधुिनक शािव पारंपरक शांची लढाई िबरसा लढला. सुख, शांती, समाधान व आनंद याया जीवनात कधी िमळालेच नाही. यांयावर जीवापाड ेम केले.यांयासाठी तो लढला व िनघून गेला. िबरसाला िजतेिजवंतपणी काय िमळाले उर आहे, “काहीचनाही”. याया िमवाचे िविवधपैलू आहेत. आकषक,भावी िमव, खणखणीत वाणी, वेधक शैली, उंच व कमावलेली देहयी, कमरेला धोतर, अंगावर पंचा, मुंडासे डोयाला पायात खडावू, साधी चपल असे साधे िमव िबरसा हा आमसंयमी, वािभमानी व वातंयिय होता. धाडसी. िनभय, चतुर व युकुशल सेनापती होता. िबरसा हा अयंत मेहनती, दूरदश, दृढिनयी व युकु शल संघटक होता. नेतृवशैली व वृवशैली दशादशक आिण भावी होती. धामक होता परंतु सव कमकांड, धमाधता व बंडखोरी यांना मायनहती. जे पटले नाही ते थान मानले नाही. िबरसा हा सामयांचा व मुयांचा असामाय व बोलका ितिनधी होता. तो Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 158 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

लोकसंाहक व जनिहत जपणारा जाणता व जागता लोकनेता होता. ावान तण होता. भूतकाळाचे ान व भिवयाचे भान िह याची जीवनरीत होती. कलाेमी असयामुळे याचे बासरीवादन सुा होते. नैितकता व चारय याने सव जीवनमूय मानले होते. िबरसाची ितभा यावन सहज उभी राहते. िबरसाचेआंदोलन ताकदीने व उमेदीने उभे रािहले. िबरसाचे झुंजार नायकव खरोखरच डोयात पाणी भरयाजोगे आहे. आज1वतंय भारत अयंत गतीने िवकासाची वाटचाल करीत आहे. आदवासी असंतोष आजही सव कमीअिधक माणात उफाळत आहे. यांचा भाविनक उेक आहे. जंगलाबाहेर यांना काढले जाते. जर असे होणार असेल तर िबरसा मरणार कसा? िजथे अनथ होतो ितथे मरणार कसा तो राहणारच. आज आदवासी भारतालागरजआहे िबरसाया आगमनाची ! देहाने जरी दूर असला तरी िवचाराने जवळ आहे. आदवासी नवी िपढी िबरसाया चारयाने भारावून जाते. भावी वासाया आरंभबदूहणजे िबरसा . याने केलेया ओवीब रचना समाजासमोर येयाची गरज आहे. िबरसासांगणे सोपे परंतु जगणे महाकठीण आहे. िबरसाचे िवचार काळानुसार बदलले आहेत. िबरसाचे िवचार अमर आहेत. िबरसा हणजे सु जनचेतनेचे िवोही प होय. िवचारांनी िबरसा कधीही संपला नाही . अखेर९ जून १९०० चा दुदवी दवस ९:००या सुमारास याची ाणयोत मावळली. एक घगावणारे वादळ शांत झाले. वातंयाचे धगधगते रणकुंड िवझले. आदवासीचा तो वालामुखी अनंतात िवलीन झाला परत कधी न येयासाठी. िबरसा मुंडा अमर रहे ||| संदभ ::: 1.1.1. ‘धरतीधरतीधरतीअबाअबाअबाअबा’’ जनजनजनचेजन चेचेचेतनेचेतनेचे िवोहीपिवोहीप( वीर िबरसा मुंडा चर ) , ा.डॉ.िवनायक तुमराम, हरवंश काशन , चंपूर२००० पृ .२४ ते२६.... 2.2.2. ‘‘‘वातंयलातील‘वातंयलातील आदवासी ांितकारकांितकारक’’’’डॉ. गोवद गारे ी िवा काशन, पुणे 3.3.3. ऊलऊलऊलगुलानऊल गुलानगुलानगुलान, भुजंग मेाम , तथागत काशन , कयाण(पूव) थमावृी नोहबर १९९० 4.4.4. िबरसा मुंडामुंडामुंडा - िवकपीिडया 5.5.5. ांितसूय िबरसा मुंडामुंडामुंडा --- AYUSH ||| Adivasi Yuva ...... 6.6.6. १० वे अिखल भारतीय आदवासी सािहय संमेलन , नांदेड द -२५ व २६ एिल २०१५ .

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 159 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

कोरोना काळातील भारतीय अथवेवथा

ााा.ा ... डॉडॉडॉ.डॉ ... िवनाथ गोवदराव कंधारे सहयोगी ायापक आिण अथशा िवभाग मुख, वै .धुंडा महाराज देगलूरकर महािवधालय देगलूर िज नांदेड.

तावना ::: एकिवसाा शतकातील सवात मोठी महामारी णन कोरोना िवषाणूला ओळखले जाते. कोरोनाचा उगम िडसेबर २०१९ मये चीन मधील वूहान शेहरामये झाला .यानंतर हळूहळू जगातील १२२ देशामये या महामारीला सुरवात झाली .कोरोना रोगामुळे आज पयत १९.२ कोटी लोक बािधत झाले तर यातील ४१.३ लाख लोकांना ( २४ जुले २०२१ ) आपला जीव गमवावा लागला. या महामारी मुळे आता पयत अमेरके मये ६.१ लाख भारतात ४.१९ लाख, ाझील ५. ४७ लाख, रिशया १.४९ लाख, तर चीन मये फ ८४२५ लोक मुयूमुखी पडले. कोरोना हायरस रोग हा काही नवीन नाही हा रोग १९३० या दशकात कोबामये आढळयाचे दसून आले याच बरोबर तेथे काम करयाया दोन लोकांनाही झायाचे आढळून आले. तेहा यास Human Corona virus -22 E आिण Human Corona virus–oc असे नाव देयात आले यानंतर २००३ मये SARS-COV २००४ मये HKV 2019 मये MERS, SARS–Cov 2 तर िडसेबर २०१९ मये Covid-19 या रोगाची उपती झाली यालाच पुढे Novel करोना असे नाव देयात आले. भारतातातील कोरोनाचा इितहास ::: भारतातील केरळ मधील िवधाथनी उषा राम मनोहर िह चीन मधील वूहान शेहरामये मेिडकलचे िशण घेयासाठी गेली होती चीन मये लॉकडावुन पडयामुळे ती भारतात आली आयानंतर ितची ३० जानेवारी २०२० रोजी तपासणी करयात आली तेहा ती कोरोना पॉिझटह असयाचे दसून आले यानंतर पुणे, मुंबई, दली अशा महानगरामये अनेक कोरोना रोगी आढळून आले भारतातातील कोरोना ाची संया अअअ.अ... दनांक बाधीत ण मृयू पावलेले अअअ.अ... दनांक बाधीत मृयू संया लोकलोकलोक ण संया पावलेले लोकलोकलोक 111 14March 20 00 888 28June 2021 1885 163 2020 222 24 April 2020 1453 59 999 19 April 2021 259167 1761 333 05 July 2020 24248 425 101010 8 May 2021 4,03,405 4077 444 13 Augest 20 64553 107 111111 1 June 2021 1,32,788 3207 555 19 Sept 2020 92605 1133 121212 11June 2021 84,3,32 4002 666 01 Dec.2020 36604 501 131313 6 July 2021 43,733 930 777 17 Jan 2021 13788 145 141414 21 July 2021 41,383 507 वरील तयावन असेदसुन येतेक या कोरोना महामारी मुळे मोठयामाणावर लोकिबमार झाले तर बरेच लोक यामुळे मरण पावले.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 160 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

कोरोणा हायरसचे कारकार:::: 2019 पुव कोरोणाहायरसला MERS-CoV, SARS-Co आणी SARS-CoV2 अशा नावाने ओळखले जात होते पण आता याचे खालील चार कार सांगीतले जातात. 1. 229E अफा कोरोनाहायरस 2 NL63 अफा कोरोनाहायरस 3. OC43 िबटा कोरोनाहायरस 4 HKU िबटा कोरोनाहायरस कोरोणा हायरसचे लणेलणे:::: कोरोनाहायरस रोगाची खालील अनेक लणेदसुन येतात ते पुढील माणे 1 ताप येणे 2 खोकला येणे 3 ास घेयात अडचणी येणे 4 सतत छातीत दुखणे 5 छातीवर दाब आयासारखे होणे 6 चेह कवा ओठ नीळे पढणे 7 तडाची चव जाणे 8 नाकातील वास जाणे कोरोना काळात भारतीय अथवथेवर झालेले परीणामपरीणाम:::: कोरोना महामारीने जगातील िवकसीत आिण अवीकसीत देशात थैमान घातले आहे.यामूळे जगातील सव देशाया अथवथा एका वीची अवथेतून जात आहेत यातुन भारतीय अथवथाही जात आहे. भारतीय अथवथेवर सुदा या रोगाचे बरेच चांगले आिण वाईट परीणाम झालेले आहेत.ते खालील माणे 111 िनयातीत घटघटघट झालीझाली:::: कोरोना महामारीया आगोदर भारतीय अथवथे मधुन मोठया माणावर िववीध वतूची िनयात केली जात होती परंतु माच 2020 (कोहीड 19) पासुन िनयातीत घट होत असयाचे दसुन येते आहे. अ....क्.... वष िनयात ((( युएस बीलीयन डॉलर)))) िजडीपीया तुलनेत %%% 1 2018.19 536.64 19.94 % 2 2019.20 529.028 18.43 % 3 2020.21 474.15 18.08 % ोत- https://www.macrotrends.net › 222 बेरोजगारी / बेकारी मये वाढवाढवाढ झालीझाली.... 333 भारतीय अथवथाही एक िवकसीत अथवथा हणुन ओळखली जात असतानाच या महामारीचा उदय झाला यामुळे देशातील बरेच लहान मोठे उधोग व वसाय लॉकडाउन मुळे बंद झाले याचा परीणाम हणुन देशात 22.7 िमलीयन लकाया नोक-या गेया यामुळे देशात बेकारीचे माण वाढत आहे. अअअ.अ...कककक.... वषवषवष बेरोजगारीचा दरदरदर अअअ.अ...कककक.... वषवषवष बेरोजगारीचा दरदरदर 1 जुले 2020 7.4% 7 जानेवारी 21 6.5 2 ऑगट 2020 8.4 8 फेवारी 21 6.9 3 सटेबर 2020 6.7 9 माच 21 6.5

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 161 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

4 ऑटोबर 2020 7 10 एील 21 8 5 नोहेबंर 2020 6.5 11 मे 21 10 6 िडसबर 2020 9.1 12 जुन 21 10.7 ोत-https://tradingeconomics.com/india/unemployment-rate वरील तयाव असेदसुन येतेक 2020.21 पासुनच बेकारीमये वाढ होत असयाचे दसुन येते 3 वतु आिणआिणआिण सेवासेवासेवा करात घटघटघट:घट ::: रारतात कोरोनाचा कहर माच 2020 पासुन सु झाला तहा पासून देशात उोग व ापार मंदावला आहेत यामुळे भारत सरकारला िमळणारा वतू व सेवा कर यात घट झायाचे दीसुन येते. महीना / वषवषवष 20192019- ---20202020 20202020----21212121 20212021----22222222 (((कोटी(कोटी पयेपये)))) (((कोटी(कोटी पयेपये)))) (((कोटी(कोटी पयेपये)))) एील 113,865 32,293 141,384 मे 100,289 62,009 102,709 जुन 99,938 90,917 92,849 जूले 102,083 87,422 ऑगट 98,203 86,449 सपटेबंर 91,917 95,448 ऑटोबर 95,380 105,155 नोहेबंर 103,491 104,936 िडसबर 103,184 115,174 जानेवारी 110,818 119,875 फेवारी 105,365 113,143 माच 97,597 123,902 ोतोतोत https://en.wikipedia.org/wiki/Goods_and_Services_Tax_(India)_Revenue_Statistics वरील तयावन असे दसुन येते क कोरोना काळापासुन हणजेच एील 2020 पासुन वतू आिण सेवा कर कमी होत असयाचे दीसुन येते. 333 परदेिश गुंतवकतही वाढवाढवाढ झाली नाहीनाही:::: कोरोना महामारीचा परीणाम इतर घटका बरोबरच देशात होणा-या परदेिश गुंतवनुकवरही झायाचे दसुन येते कारण माच 2020 पासुन देशामये अमेरीका, िसगांपूर, मातीज, नेदरलँड, जापान ,इंगलड आिण जमणी देशातुन होणारी गुंतवनुकही कमी झायाचे दीसुन येते. अअअ.अ...क्क्क्क्.... महीना / वषवषवष परदेशी गुंतवनूक अअअ.अ...क्क्क्क्.... महीना / वषवषवष परदेशी गुंतवनूक (((कोटी(कोटी पयेपये)))) (((कोटी(कोटी पयेपये)))) 111 एील 2020 21,133 777 ऑटोब 2020 39,160 222 मे 2020 16,951 888 नोहेबंर 2020 63,196 333 जुन 2020 11,736 999 िडसबर 2020 56,086

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 162 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

444 जूले 2020 22,866 101010 जानेवारी 2021 19,790 555 ऑगट 20 130,576 111111 फेवारी 2021 18,822 666 सपटेबंर 20 21,350 121212 माच 2021 20,903 एकूणएकूणएकूण 20192019----20202020 353,558 एकूणएकूणएकूण 20202020----21212121 442,569 ोतोतोत-ोत --- https://dipp.gov.in/sites/default/files/FDI_Factsheet_March%2C21.pdf 444 िवकास दरदरदर मोठया माणावर खाली आलाआला:::: कोणयाही देशाची ीमंती ही या देशाया िवकास दरावर अवलंबुन असते हणुन या देशाचा िवकास दर अिधक या देशाला महव अिधक असते.

महीणा / वष् िवकास दर महीणा / वष् िवकास दर जुले 2018 7.1 जुले 2020 -24.4 जाने 2019 5.7 जाने 2021 0.5 जुले 2019 5.4 एपल 2021 1.6 जाने 2020 3.3 https://tradingeconomics.com/india/gdphttps://tradingeconomics.com/india/gdp----growthgrowthgrowth----annualannual वरील तयाव असे दीसुन येतेक भारतात कोरोना महामारीया काळात भारतातचा िवकास दर हा कमी कमी होत असयाचेदसुन येते. जुले 2020 चािवचार केयासिवकास दर हा ुणामक (-24.4) वपाचा दसुन येतो. 6. कोवीड 19 चाचाचा उदयोगावरील परीणामपरीणाम:::: कोरोना संकटाचा सवात वाईट परीणाम भारताया उोग ेावर अिधक सखोल आिण ापक झाला आहे. कारण जानेवरी 2020 मये उदयोग ेाचा दीदर 2.1 टे इतक होता तो जुले 2020 मये तो -18.3 टे इतका झाला. आिण एील 2021 मये भारतातील उधोग ेाचे 38 टयाने नुकसान झाले. कोरोना महामारीचा वरील तीकुल परीणामा बरोबरच अनेक अनुकु ल परीणाम सुदा भारतीय अथवथेवर झायाचे िह दीसुन यते. संदसुचीसंदसुची:::: 1 https://mr.wikipedia.org › .. 2 https://hi.wikipedia.org › wiki › 3 https://tradingeconomics.com/india/unemployment-rate 4 https://tradingeconomics.com/india/gdphttps://tradingeconomics.com/india/gdp----growthgrowthgrowth----annualannual 5 https://en.wikipedia.org/wiki/Goods_and_Services_Tax_(India)_Revenue_Statistics 6 कोवीड 19 आिण भारतीय अवथा– डॉ.अशोकटपरसे आिण डॉ.पाटील िनळकंठ, सीिध काशान, नांदेड

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 163 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ikaMqjax”kkL=h vkBoys uqlkj cqf)ps Lo:Ik o dk;Z

MkWMkWMkW-MkW--- ihihih-ih --- chchch-ch --- fcjknkj laLd`r foHkkx izeq[k egkRek Qqys egkfo|ky;]vgeniwj izLrkouk euq’; gk lkekftd izk.kh vkgs- brj izk.;kiklwu osxGsi.k lkax.;klkBh euq’;kph dkgh [kkl oSf”k’V~;a lkafxryh tkrkr- R;kr rks cksyw “kdrks- R;kyk Hkk’kk ;srs- vkiY;k Hkkouk o fopkj O;Dr d: “kdrks- ;kf”kok; vk.k[kh ,d [kkl oSf”k’V~; Eg.kts R;kyk cq)h vkgs- cq)h ulrh rj rks vktgh dnkfpr taxyke/;s brj izk.;kizek.ks vUukP;k “kks/kkr fQjyk vlrk- R;kus vkiY;k cqf)P;k cGkoj loZ izk.;koj o fulxkZoj jkt d: “kdyk- cq)hP;k cGkojp R;kus uoufou “kks/k ykoys- brj izk.;kauk o fulxkZyk vkiY;k vuqdwy cuowu ?ksrys- Eg.kwup ^cqf);ZL; cya rL;* T;kph cqf) R;kps cy vls fgrksins”kke/;s EgVys vkgs- loZ izk.kh fulxkZe/;s jkgrkr- rs fulxkZe/khy oLrqpk vkuan ?ksrkr i.k euq’; ,o<~;kojp Fkkacr ukgh- i”kqizek.ks dsoG “kkjhfjd vkuankr R;kyk lek/kku ukgh- rks R;kiw

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 164 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 cq)hP;k LOk:ikfo’k;h foOnkukae/;s vusd erHksn vkgsr- mifu’knke/;s bafnz;s] eu] cq)h vkRek ;kaP;kfo’k;h lkafxrys vkgs dh] vkREkk Eg.kts jFkh vFkkZr LOkkeh vkgs- eu gs yxke vkgs- cq)h Eg.kts lkjFkh vkgs o bafnz;s gh ?kksMs vkgsr- ;ko:u cq)hph fLFkrh gh bafnz;s o eukP;k oj i.k vkRE;kP;k [kkyph vkgs- lka[;n”kZukr cq)hyk nqljs rRo rj iqjk.kkae/;s rh n{kkph uooh dU;k EgVys vkgs- ikaMqjax”kkL=h vkBoys ;kauh Lej.k”kDrhyk cqf)”kDrhis{kk egRokps ekuys- R;kaP;k ers ^eh* ps Lej.k mHks jkfgys dh uarj cq)hph dk;Z{kerk lq: gksrs- ^eh* ps Lej.k ukgh rj cq)hph dk;Z{kerk ukgh-*2 cq)h Lej.kkojp vkiys dk;Z pkyw d: “kdrs] vU;Fkk ukgh- rh mRiUu >kysyh xks’V vlY;kus tM vlY;kpsgh rs ekurkr- Jhen~Hkxon~xhrse/;s bafnz;kis{kk eu ij] eukis{kk cq)h ij o cq)his{kk ij rs vkRerROk vlY;kps lkafxrys vkgs- ikaMqjax”kkL=h vkBoysauh cq)his{kk ij vl.kk&;k vkRerRokyk cq)hpk vk/kkj EgVys vkgs- cq)h gh vkREkrRokoj mHkh vkgs-3 bZ”ojh; rRoki;Zar u iksgp.ks fdaok Kku u gksus gh cq)hph e;kZnkgh mifu’knkae/;s lkax.;kr vkyh vkgs- cq)hps dk;Z cq)hP;k Lo:ikuarj vkBoyasuh frP;k dk;kZfo’k;hgh lkafxrys vkgs dh cq)hps rdZ o vuqeku dj.ks] leL;kfoekspu dj.ks] fpfdRLkko`Rrh dj.ks] ltZu”khy o`Rrh gs pkj dk;Z vkgsr-4 111-1--- rdZ o vuqeku cq)hps loZizFke dk;Z rdZ o vuqeku dj.ks vkgs- cq)h uoufou fo’k; ikgrkp R;kfo’k;h rdZ o vuqeku djk;yk ykxrs- i.k cq)hP;k rdkZis{kk frP;k Lej.k dj.;kP;k “kDrhyk vkBoys Ekkurkr dkj.k ek.kql rdkZf”kok; jkgw “kdsy i.k Lej.k >kY;koj ek= R;kP;koj nk:.k izlax vkskyh gksrh- gk fodklkpk ifgyk VIik vlY;kps vkBoys Eg.krkr-

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 165 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ijizR;;usg cq+)h ijizR;;usg cq+)h Eg.kts nqljs bafnz; fdaok vU; O;DrhP;k izsj.ksussus fdaok izHkkokus pky.kkjh cq)h vkgs- nql&;kph ?kMh ikgwu vki.k vki.k cq)hus R;kph vko”;drk Bjforks vkf.k eu oGforks ;kyk ijizR;;usg cq+)h Eg.krkr- HkkoukHkkoukiz/kkuiz/kku cq+)h HkkoukaP;k v/khu tkÅu dk;Z dj.kkjh Hkkoukiz/kku cq+)h vlrs- izse] okRlY;] dzks/k bR;knh pkSnk izdkjP;k Hkkouk vlY;kps ekuys tkrs- R;k Hkkouk cq)hP;k dk;Z”kDrhoj izHkko IkkMrkr rsOgk Hkkoukiz/kku cq)h ekuyh tkrs- ikaMqjax”kkL=h vkBoyssP;k ers ^Hkkofoo”krseqGs cq)h nqcZy gksrs] R;krwu fryk fu”p;kfRedk djko;kph vlrs-*6 fLFkrfLFkrizKizKizKizK xhrsP;k nql&;k v/;k;kr fLFkrizK cq)hps o.kZu dj.;kr vkys vkgs- fLFkrizK cq)h Eg.kts fu’dEi cq)h- Hkkouk cq)hyk dai fdaok odzrk vk.krkr- vkiyk vgadkj dks.kR;krjh Hkkousyk lkscr ?ksmu ;srks- vgadkj jfgr fu’dEi cq)h Eg.kts fLFkrizK cq)h gks;- fu”p;kfRedk cq)h xhrsP;k nql&;k v/;k;kr fu”p;kfRedk cq)hps o.kZu dj.;kr vkys vkgs- ^^^rqEgkyk^ tkx:d letwr izkIr d:u vareqZ[k Ogkos ykxsy- i.k R;kpcjkscj tkx:d lko/kkurkgh jk[k.;kph xjt vkgs- rhp fu”p;kfRedk cq)h-*7 O;kolk;kfRedk cq)h xhrsP;k nql&;k v/;k;kr O;kolk;kfRedk cq)hpsgh o.kZu dj.;kr vkys vkgs- ^^^cq)hrwu^ vk”kk vkf.k vkxzg nksUgh tk.ks vko”;d vkgs vkf.k rjhlq)k cq)h dk;Zizo.k jkg.ks vko”;d vkgs- v”kk cq)hykp O;kolk;kfRedk cq)h Eg.krkr-*8 ;kf”kok; xhrsP;k lrjkO;k v/;k;kr lkfROkdh] jktlh o rkelh v”kk cq)hps izdkj lkafxrys vkgsr- cqf)eku yksadkps rhu izdkj ikaMqjax”kkL=h vkBoys ;kauh cq)h vl.kk&;ka euq’;kapsgh rhu izdkj lkafxrys vkgsr- ts vkiyh cq)h okn ?kky.;klkBh okijrkr rs cqf)oknh] ts vkiyh cq)h miftfodslkBh okijrkr rs cq)hftoh o ts vkiY;k cq)hr ¼,[kk|k rRokuqlkj½ mrjY;kizek.ks okxrkr rs cqf)fu’B gks;-9

cqf)oknh R;krhy izFke Eg.kts cqf)oknh gks;- ts yksd vkiY;k cqf)pk mi;ksx dsoG nql&;ka”kh okn ?kky.;klkBh djrkr R;kauk cqf)oknh EgVys vkgs- vkiY;kdMs vlysY;k KkukP;k lkg~;kus nql&;kph foukdkj.k [kksM.ks] R;kauk vkiY;kis{kk gydk nk[ko.ks o izR;sd xks’Vhoj okn ?kkyus ;kizdkjph yksda djrkr- laLd`re/;s ^fookg”p fookn”p rqY;”khySu`Zis’;rs%^ 10 vFkkZr fookg o fookn lekurk fdaok cjkscjh vl.kk&;klkscr djkos vls EgVys tkrs- i.k gs dks.kklkscrgh okn ?kkykrkr- cqf)thoh ts yksd vkiY;k cqf)pk mi;ksx dsoG ftfodk Hkkxo.;klkBh djrkr R;kauk cqf)thoh EgVys tkrss- vkiY;kdMs vlysY;k cqf)P;k lkg~;kus gs yksd nql&;kais{kk tkLrhr tkLr iSlk dlk deokok

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 166 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 gsp ikgr vlrkr- ;kf”kok; cqf)pk dlykgh mi;ksx gs djhr ukghr- ;kaph d”kkojgh fu’Bk ulrs- Eg.kwu eksBs ih-,p-Mh- ?ksrysys izk/;kid gh nql&;k ,[kk|kus “kaHkjkph tkLrhph uksV nk[kfoyh dh rs ifgys dkWyst lksMwu tkrkr- cqf)fu’B& gs frl&;k izdkjps yksd vkgsr- gs vkiY;k cqf)pk mi;ksx dsoG okn ?kkyus fdaok miftfodk Hkkxfo.ks ;klkBh ukgh rj ,[kk|k rRoklkBh djrkr- ojhy nksUghis{kk ;kizdkjps cqf)fu’B yksd ikaMqjax”kkL=h vkBoyasuk Js’B okVrkr- v”kkizdkjs cq)hP;k dk;Z o LOk:ikfo’k;h er ekaMwu bZ”ojkyk lefiZr vlysyh cq)h gh Js’B vlY;kps R;kaps er vkgs- lanHkZ 1 rqylhny i`- 69 2 dsukifu’kn i`- 273 3 r=So i`-296 4 rqylhny i`- 110 5 r=So i`- 104 6 xhre`re~ i``- 51 7 r=So Ik`- 51 8 r=So Ik`- 52 9 dsuksifu’kn i`- 16 10 fo’.kqiqjk.k 3-12-22

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 167 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×™üôûú †−ÖãµÖÖµÖÖÓ¾Ö¸ü ÷ÖÖÓ¬ÖßÓ“ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö

¯ÖÏÖ. ¾Æüß. êú. ¤êüÃÖ»Öê ÁÖß´ÖŸÖß ¾Æüß. µÖã. ¯ÖÖ™üß»Ö, ú»ÖÖ ×¾Ö–ÖÖ−Ö ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ, ÃÖ֍Îúß, ŸÖÖ. ÃÖ֍Îúß, וÖ. ¬Öãôêû.

¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ :- ¯ÖãÖê ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ¯ÖêÖÖ ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ¬Öãôêû †Ö×Ö •Öôû÷ÖÖÓ¾Ö µÖê£Öê ²Ö㬤üß•Öß¾Öß ²ÖÎÖÉüÖ »ÖÖêúÖÓ“Öß ÃÖӏµÖÖ ´ÖÖêšüß ÆüÖêŸÖß. ´ÆüÖæ−Ö »ÖÖêú´ÖÖ−µÖ ×™üôûúÖÓ“ÖÖ ú»Ö †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖÃÖÖšüß ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. "»ÖÖêú´ÖÖ−µÖ ×™üôûú •Ö−Ö•ÖÖ÷ÖéŸÖßÃÖÖšüß ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ µÖêŸÖ. •Öôû÷ÖÖÓ¾Ö, ³ÖãÃÖÖ¾Öôû, “ÖÖôûßÃÖ÷ÖÖÓ¾Ö, “ÖÖê¯Ö›üÖ, †´Öôû−Öê¸ü, •ÖÖ´Ö−Öê¸ü ¾Ö ¯ÖÖ“ÖÖê·µÖÖ»ÖÖ ×™üôûúÖÓ“µÖÖ ²ÖîšüúÖ —ÖÖ»µÖÖ ÆüÖꟵÖÖ. ¾ÖÖÃÖã¤êü¾Ö ×¾Ö÷ü»Ö ŸÖ£ÖÖ †ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ¤üÖßÖÖ−Öê, †Ö. ¸üÖ. ´ÆüÖôûÃÖ, −ÖÖ¸üÖµÖÖ ²ÖӍú™ü ŸÖ£ÖÖ ÷Öã»ÖÖ²Ö¿Öê™ü, ´ÖÆüÖ¤êü¾Ö ¿ÖӍú¸ü ´ÖÖôûß, ÷ÖÓ÷ÖÖ¸üÖ´Ö ¤êü¾Ö“ÖÓ¤ü ¿Öê™ü, ²ÖÖ¯Öã¸üÖ¾Ö ‘ÖÖ™êü, ×¾Ö−Öֵ֍ú ¯Ö¸ü¿Öã¸üÖ´Ö ³ÖÖ÷Ö¾ÖŸÖ, ׳֛êü ¾Öúß»Ö, ³ÖîµµÖÖÃÖÖÆêü²Ö ²ÖδÆüÖê, −ÖÖ¸üÖµÖÖ ´Öã÷êü ‡ŸµÖÖ¤üß ×™üôûúÖÓ“Öê “ÖÖÆÖŸÖê ÆüÖêŸÖê." ×™üôûúÖÓ−Öß 1893 ¯ÖÖÃÖæ−Ö †Ö¸Óü׳ֻÖê»Öß ÷ÖÖê¿ÖÖêŸÃÖ¾Ö “Öôû¾Öôû ¾Ö 1895 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ÃÖãºþ êú»Öê»Öß ×¿Ö¾ÖÖ•Öß ´ÖÆüÖêŸÃÖ¾Ö µÖÖ ˆ¯ÖÎú´ÖÖÓ−ÖÖ ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ²Ö¸üÖ“Ö ¯ÖÏןÖÃÖÖ¤ü ×´ÖôûÖ»ÖÖ. 1 »ÖÖêú´ÖÖ−µÖ ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ •Ö−Ö•ÖÖ÷ÖéŸÖßÃÖÖšüß ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ³ÖÖÂÖÖÖÓÃÖÖšüß †−Öêú¤üÖ µÖê‰ú−Ö ÷Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. ÃÖ−Ö 1914 ´Ö¬µÖê “ÖÖê¯Ö›üÖ µÖê£Öê •Öß ¿ÖêŸÖú¸üß ¯Ö׸üÂÖ¤ü —ÖÖ»Öß, ŸµÖÖÃÖÖšüß ¤üÖ¤üÖÃÖÖÆêü²Ö ÖÖ¯Ö›ìü µÖÖÓ“µÖÖÃÖÆü †Ö»Öê ÆüÖêŸÖê. »ÖÖêú´ÖÖ−µÖ ×™üôûú ¾Ö †¯¯ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ×¾Ö•ÖÖ¯Öæ¸üú¸ü µÖÖÓ−Öß ŸÖôêû÷ÖÖ¾Ö»ÖÖ úÖœü»Ö껵ÖÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ ¿ÖÖôêûŸÖ µÖÖ ×•Ö»ÊÖŸÖæ−Ö »ÖÆüÖ−Ö »ÖÆüÖ−Ö 12 ŸÖê 14 ¾ÖÂÖÖÕ“Öß ´Öã»Öê ׿֍úÖµÖ»ÖÖ ÷Öê»Öß ÆüÖêŸÖß †¿Öß •ÖÖ÷ÖéŸÖß ŸÖ¹ýÖ ´Öã»ÖÖÓ´Ö¬µÖêÆüß —ÖÖ»Öß ÆüÖêŸÖß. 2 ŸÖÃÖê“Ö »ÖÖêú´ÖÖ−µÖÖÓ−ÖÖ ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ÷ÖÖ¾ÖÖ÷ÖÖ¾ÖÖ“Öß ´ÖÖÆüßüŸÖß —ÖÖ»Öß ÆüÖêŸÖß. ŸµÖÖ¾Öêôûß ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ÃÖ÷ÖôûµÖÖ ²ÖãÛ¬¤ü•Öß¾Öß ¾Ö÷ÖÔ ¬Öãôêû µÖê£Öê ¸üÖÆüŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. ¬Öãôêû ¿ÖÆü¸ü ´Ö¬µÖµÖã÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ´ÆüÖ•Öê ¯Öê¿Ö¾Öê úÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ךüúÖÖ ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖ֍úÖôûß ²ÖÎÖÉÖ ¾Ö÷ÖÖÔ»ÖÖ“Ö ²ÖãÛ¬¤ü•Öß¾Öß ÃÖ´Ö•Ö»Öê •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ¾Ö ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖ¯ÖêÖÖ •ÖÖÃŸÖ ²ÖÎÖÉÖ ¸üÖÆüŸÖ ÆüÖêŸÖê. "ÃÖÓµÖãŒŸÖ ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ 1901 ´Ö¬µÖê 50,384 ²ÖÎÖÉÖ ÆüÖêŸÖê, ŸÖ¸ü ¯ÖÛ¿“Ö´Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ ¸üŸ−ÖÖ×÷Ö¸üß ×•Ö»ÊÖ ÖÖ»ÖÖêÖÖ»Ö (60,270) ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ²ÖÎÖÉÖÖÓ“Öß ÃÖӏµÖÖ ÆüÖêŸÖß. ¯ÖãÖê וֻÊÖ“ÖÖ ×ŸÖÃÖ¸üÖ Îú´ÖÖӍú ÆüÖêŸÖÖ. (50,274) Æêü ×¾Ö¿ÖêÂÖ." 3 µÖÖ¾Ö¹ý−Ö µÖê£Öᯙ ²ÖÎÖÉÖ¯ÖϾÖé¢Ö ¸üÖ™ÒüßµÖ •ÖÖ÷ÖéŸÖß“Öß ú»¯Ö−ÖÖ µÖÖ¾Öß. ¾ÖÖÃÖã¤êü¾Ö ×¾Ö÷ü»Ö ŸÖ£ÖÖ †¯¯ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ¤üÖßÖÖ−Öê, †Ö. ¿Ö. ´ÆüÖôûÃÖ, −ÖÖ¸üÖµÖÖ ²ÖӍú™ü ŸÖ£ÖÖ ÷Öã»ÖÖ²Ö¿Öê™ü, ´ÖÆüÖê¤ü¾Ö êú¿Ö¾Ö ´ÖÖôûß, ÷ÖÓ÷ÖÖ¸üÖ´Ö ¤êü¾Ö“ÖÓ¤ü ¿Öê™ü, ²ÖÖ²Öã¸üÖ¾Ö ¿Öê™ü, ×¾Ö−Öֵ֍ú ¯Ö¸ü¿Öã¸üÖ´Ö ³ÖÖ÷Ö¾ÖŸÖ, ׳֛êü ¾Öúß»Ö, ³ÖîµµÖÖÃÖÖÆêü²Ö ²ÖÎÖ´Æêü, −ÖÖ¸üÖµÖÖ ´Öã÷êü ‡. ×™üôûúÖÓ“Öê “ÖÖÆüŸÖê ÆüÖêŸÖê. "ÃÖ−Ö 1908 ´Ö¬µÖê ¾ÖÓ÷Ö³ÖÓ÷Ö †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö “ÖÖ»Öæ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¿Öê¤æüÖá“Öê ¸üÖ´Ö“Ö¸üÖ ×ŸÖ¾ÖÖ¸üß †Ö×Ö ¬Ö¸üÖ÷ÖÖ¾Ö“Öê ú−ÆîüµµÖÖ»ÖÖ»Ö ¾ÖÖ•Ö¯ÖêµÖß µÖÖ ÎúÖÓן֍úÖ¸üúÖÓ−Öß ÃÖ¸üúÖ¸üß ¤ü›ü¯Ö¿ÖÖÆüß“ÖÖ ¤üÆü¿ÖŸÖ¾ÖÖ¤üß ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ¯ÖÏן֍úÖ¸ü êú»ÖÖ." 4 úÖÃÖÖ¸êü ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖ 1908 ÃÖÖ»Öß ×™üôûúÖÓ−ÖÖ †™üú —ÖÖ»Öß †ÃÖ»µÖÖ“µÖÖ ×−ÖÂÖê¬ÖÖ£ÖÔ ‹ú ´ÖÖêšüß ¸òü»Öß úÖœüµÖÖŸÖ †Ö»Öß. µÖÖ ¸òü»Öß“Öß ´ÖÖÆüßüŸÖß ‡Ó÷ÖÏ•ÖÖÓ−ÖÖ »ÖÖ÷Ö»µÖÖ¾Ö¸ü Ÿ¾Ö׸üŸÖ ŸÖê£Öᯙ ¯ÖÏÖ£Ö״֍ú ¿ÖÖôêû“µÖÖ ´ÖÖßָüÖÃÖ ×−Ö»ÖÓ²ÖßŸÖ ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öê ¾Ö úÖÃÖÖ¸êü (ÃÖ֍Îúß) µÖê£Öᯙ ¯ÖÏÖ£Ö״֍ú ¿ÖÖôûÖ úÖµÖ´Ö“Öß ²ÖÓ¤ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß. 5 ´ÆüÖæ−Ö úÖÃÖÖ¸êü (ÃÖ֍Îúß) µÖê£Öß»Ö ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ−ÖÖ 1908 ŸÖê 1935 ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö״֍ú ׿ցÖÖ ´ÖÖ»Ö¯Öæ¸ µÖÖ ÷ÖÖ¾Öß •ÖÖ¾Öæ−Ö ‘µÖÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê. Æüß ÎúÖÓŸÖß•µÖÖêŸÖ ×™üôûúÖÓ−Öß ¯Öê™ü×¾Ö»µÖÖ´Öãôêû ¯Öãœêü •ÖÖ¾Öæ−Ö ÷ÖÖÓ¬Öà−ÖÖ †−Öêú †−ÖãµÖÖµÖß ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ×´ÖôûÖ»ÖêŸÖ. 6 ¿ÖӍú¸ü ÁÖߍéúÂÖ ¤êü¾Ö :- ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ÷Ö¹ý›ü ÆüÖµÖÍæú»Ö ´Ö¬Öæ−Ö“Ö ¿ÖӍú¸ü ÁÖߍéúÂÖ ¤êü¾Ö µÖÖÓ“µÖÖÃÖÖ¸üÖß ¤êü¿Ö³ÖŒŸÖ ´ÖÓ›üôûß ŸÖµÖÖ¸ü —ÖÖ»Öß. ÃÖ−Ö 1896 ´Ö¬µÖê ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ ¤ãüúÖôû ¯Ö›ü»ÖÖ. ײÖΙüß¿ÖÖÓ−Öß ¤ãüúÖôû֍ú›êü ›üÖêôêû —Ö֍ú êú»Öß. »ÖÖêú´ÖÖ−µÖ ×™üôûúÖÓ−Öß †−Öêú »ÖêÖ ×»ÖÆæü−Ö ŸµÖÖŸÖæ−Ö ¤ãüúÖôûß ¯Ö׸üÛã֟Öß»ÖÖ ¾ÖÖ“ÖÖ ±úÖê›ü»Öß. ÁÖß. ¿ÖӍú¸ü ÁÖߍéúÂÖ ¤êü¾Ö µÖÖÓ−ÖßÆüß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüúÖ·µÖÖÓÃÖÆü ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ×•Ö»ÊÖ“ÖÖ ¤üÖî¸üÖ úºþ−Ö ¤ãüúÖôûÖ“ÖÖ úÖµÖ¤üÖ ÃÖ´Ö•ÖÖ¾Öæ−Ö ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»ÖÖ. ¤êü¾Ö µÖÖÓ−Öß ŸµÖÖ¾Öêôûß ÃÖ֍Îúß ŸÖÖ»Ö㌵ÖÖ“ÖÖ ¤üÖî¸üÖ êú»Öê»ÖÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ úÖ¸üÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ“ÖÖ

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 168 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ¯ÖϳÖÖ¾Ö ¯Öãœêü ¯Ö›ü»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê. ÁÖߍéúÂÖ ¿ÖӍú¸ü¤êü¾Ö Æêü ×™üôûúÖÓ“Öê †−ÖãµÖÖµÖß ÆüÖêŸÖê. ÃÖ−Ö 1907 ´Ö¬µÖê ÃÖã¸üŸÖ µÖê£Öê úÖÑ÷ÖÏêÃÖ“Öê †×¬Ö¾Öê¿Ö−Ö ³Ö¸ü»Öê ŸµÖÖ¾Öêôûß ¿ÖӍú¸ü¤êü¾Ö Æüß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×™üôûúÖÓ“µÖÖ ÃÖÖê²ÖŸÖ •ÖÆüÖ»Ö ÷Ö™üÖŸÖ ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. "׿ָü¯Öæ¸ü µÖê£Öê 31 •ÖÖ−Öê¾ÖÖ¸üß ŸÖê 1 ±êú²ÖÎã¾ÖÖ¸üß 1925 µÖÖ ¤üÖê−Ö ×¤ü¾Ö¿Öß ¯ÖÛ¿“Ö´Ö ÖÖ−Ö¤êü¿Ö ¤ãüÃÖ¸üß ×•Ö»ÆüÖ ¯Ö׸üÂÖ¤ü, ²ÖÖê»Ö×¾ÖµÖÖŸÖ †Ö»Öß. µÖÖ ¯Ö׸üÂÖ¤êüŸÖ ¸êü¾ÖÖ ÷Öã•Ö¸ü •Ö´ÖÖŸÖß“µÖÖ ¯ÖãœüÖ·µÖÖÓ−Öß •ÖÖŸÖß“µÖÖ ×¿ÖÖÖ¯ÖÏÃÖÖ¸ü֍ú›êü »ÖÖ ªÖ¾Öê. ׳ֻ»ÖÖÓ“Öß ÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖ ¾ÆüÖ¾Öß, ÖÖ¤üß ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ˆ¯ÖÎú´Ö ¿ÖÖôûÖÓŸÖæ−Ö ÃÖãºþ ¾ÆüÖ¾ÖÖ. ¤üÖ¹ý †Ö×Ö ´ÖÖ¤üú ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ¾Ö¸ü ´ÖãÓ²Ö‡Ô ÃÖ¸üúÖ¸ü−Öê ²ÖÓ¤üß ‘ÖÖ»ÖÖ¾Öß. µÖÖÃÖÖÓ¸üÖê šü¸üÖ¾Ö ´ÖÖÓ›üµÖÖŸÖ µÖê‰ú−Ö ¯ÖÛ¿“Ö´Ö ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ÆüßüŸÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−֍ú ¯Öϵ֟−Ö úºþ−Ö »ÖÖêú•ÖÖ÷ÖéŸÖß ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ‹ú ÃÖÓãÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ú¸üµÖÖŸÖ µÖÖ¾Öß †ÃÖÖ ¯ÖÏßÖÖ¾Ö ´ÖÓ•Öæ¸ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. µÖÖ ÃÖÓãÖê“Öê †¬µÖÖ ´ÆüÖæ−Ö ÁÖß. ¿ÖӍú¸ü ÁÖߍéúÂÖ ¤êü¾Ö †Ö×Ö ×“Ö™üÖßÃÖ ´ÆüÖæ−Ö ÁÖß. ×¾Ö¿¾Ö−ÖÖ£Ö ÷ÖÖê¿Ö •ÖÖ¾Ö›êüú¸ü µÖÖÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß." 7 †¿ÖÖ ŸÖ·Æê−Öê ¿ÖӍú¸ü ÁÖߍéúÂÖ ¤êü¾Ö µÖÖÓ−Öß »ÖÖê. ×™üôûúÖӍú›æü−Ö ¯ÖÏê¸üÖÖ ‘Öê¾Öæ−Ö ÷ÖÖ¾ÖÖê÷ÖÖ¾Öß ÃÖê¾ÖÖ³ÖÖ¾Öß ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖו֍ú úÖµÖì êú»Öß. ¯Öãœêü •ÖÖ¾Öæ−Ö ÷ÖÖÓ¬Öà−ÖÖ ÷ÖÏÖ´Ö׾֍úÖÃÖÖ“Öê úÖµÖÔ ¯ÖæÖÔ ú¸üµÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“Öß ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß. ÃÖ−Ö 1934 ÃÖÖ»Öß ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà−Öß ÷ÖÏÖ´ÖÖêªÖê÷Ö ÃÖÓ‘Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Ö êú»ÖÖ. ŸµÖÖ¾Öêôêû¯ÖÖÃÖæ−Ö úÖÑ÷ÖÏêÃÖ †×¬Ö¾Öê¿Ö−Öê Öê›ü¶ÖŸÖ ³Ö¸ü»Öß ¯ÖÖÆüßü•ÖêŸÖ, †¿Öß ‡“”ûÖ ŸµÖÖÓ−Öß ¯ÖÏ÷Ö™ü êú»Öß ÆüÖêŸÖß. úÖÑ÷ÖÏêÃÖ Æüß ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ¯ÖÏÖןÖ×−Ö׬֍ú ÃÖÓãÖÖ ¾ÆüÖµÖ“Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ²ÖÆãüÃÖӏµÖ •Ö−ÖŸÖÖ •µÖÖ Öê›ü¶ÖÓŸÖæ−Ö ¾ÖÃÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸÖê£Ö¯ÖµÖÕŸÖ ŸÖß ¯ÖÖêÆüÖê“Ö»Öß ¯ÖÖÆüßü•Öê †ÃÖê •Öêšü ¾Ö ÁÖêšü úÖÑ÷ÖÏêÃÖ•Ö−ÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÖ ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü úÖÑ÷ÖÏêÃÖ ³Ö×¾ÖŸÖ¾µÖÖ“Öê šü¸üŸÖÖ“Ö ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà“µÖÖ ú»¯Ö−Öê¯ÖÏ´ÖÖÖê ŸÖß Öê›ü¶ÖŸÖ“Ö ³Ö¸ü¾ÖÖ¾ÖµÖÖ“Öß ¾Ö µÖ¿ÖþÖß úºþ−Ö ¤ü֏־ÖÖµÖ“Öß †ÃÖÖ ÃÖӍú»¯Ö ÁÖß ¿ÖӍú¸ü¸üÖ¾Ö ¤êü¾Ö µÖÖÓ−Öß ŸµÖÖ¾Öêôûß êú»ÖÖ †Ö×Ö ŸµÖÖ ¥ü™üß−Öê µÖÖê•Ö−ÖÖ †ÖÖ»Öß. ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà−ÖÖ ³Öê™æ−Ö ŸµÖÖÓ“µÖ֍ú›æü−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ Öê›ü¶ÖŸÖᯙ úÖÑ÷ÖÏêÃÖ †×¬Ö¾Öê¿Ö−ÖÖ²Ö§ü»Ö“µÖÖ ú»¯Ö−Öê“ÖÖ ŸÖ¯Ö¿Öᯙ •ÖÖÖæ−Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ. ¤êü¾ÖÖÓ−ÖÖ ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà−Öß ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ŸÖ¯Ö¿Öᯙ ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»ÖÖ. ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà“µÖÖ ú»¯Ö−ÖêŸÖᯙ úÖÑ÷ÖÏêÃÖ †×¬Ö¾Öê¿Ö−ÖÖÃÖÖšüß ×−Ö¾Ö›üµÖÖŸÖ µÖêÖÖ·µÖÖ Öê›ü¶ÖÓ−Öß úÖêÖŸµÖÖ †™üß ¯ÖæÖÔ êú»µÖÖ ¯ÖÖÆüßü•ÖêŸÖ ÆêüÆüß ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê. ¿ÖӍú¸ü¸üÖ¾Ö ¤êü¾ÖÖÓ−Öß ŸÖÖê ¯ÖÏ¿−Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¯ÖÏÖÓן֍ú úÖÑ÷ÖÏêÃÖ ú×´Ö™üß“µÖÖ ÃÖ¤üõÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ»»ÖÖ ‘Öê‰ú−Ö ¯Öæ¾ÖÔ ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ úÖÑ÷ÖÏêÃÖ †×¬Ö¾Öê¿Ö−Ö ‘ÖêµÖÖ“Öê šü¸ü×¾Ö»Öê. "22 ´Öê, 1936 ¸üÖê•Öß ¯ÖãÖê µÖê£Öê ¯ÖÏÖÓן֍ú úÖÑ÷ÖÏêÃÖ ú×´Ö™üß“Öê ÃÖ¤üÃµÖ †Ö×Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ¯ÖÏ´ÖãÖ úÖµÖԍúŸÖì µÖÖÓ“Öß ²Öîšüú ‘ÖêµÖÖŸÖ †Ö»Öß." 8 ¿ÖӍú¸ü¸üÖ¾Ö ÁÖߍéúÂÖ ¤êü¾Ö µÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ Öê›ü¶ÖŸÖ †×¬Ö¾Öê¿Ö−Ö ‘Öê‰ú−Ö ¤ü֏־ÖÖµÖ“Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−Öß "פü. 14/04/1936 ¸üÖê•Öß ³Ö¸ü»Ö껵ÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ ×−ÖµÖִ֍ú ÃÖ×´ÖŸÖß“µÖÖ ²ÖîšüúߟÖ, ¯Öãœüᯙ úÖÑ÷ÖÏêÃÖ †×¬Ö¾Öê¿Ö−Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ ³Ö¸ü¾ÖÖ¾Öê †¿Öß ÃÖæ“Ö−ÖÖ ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¯ÖÏÖÓן֍ú úÖÑ÷ÖÏêÃÖ ú×´Ö™üß“Öê †¬µÖÖ ÁÖß. ¿ÖӍú¸ü¸üÖ¾Ö ¤êü¾Ö µÖÖÓ−Öß †ÖÖ»Öß." 9 µÖÖ ´ÖÖ÷Öᯙ ¤êü¾ÖÖÓ“ÖÖ ¥ü×™üúÖê−Ö ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà−Öß ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Ö껵ÖÖ ÷ÖÏÖ´Ö׾֍úÖÃÖÖ“ÖÖ ´Öã§üÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ›üÖêóµÖÖÃÖ´ÖÖê¸ü ÆüÖêŸÖÖ. ŸÖÃÖê“Ö ÷ÖÖÓ¬Öß ÃÖ㬤üÖ Öê›ü¶ÖŸÖᯙ µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ¿Öß †Ö÷ÖÏÆüß ÆüÖêŸÖê. ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà“Öß Æüß ³Öæ״֍úÖ Öê›ü¶ÖŸÖᯙ »ÖÖêúÖÓ−ÖÖ ÃÖ´Ö•ÖÖ¾Öß ´ÆüÖæ−Ö »ÖÖêú´ÖÖ−µÖ µÖÖ ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−Ö¯Ö¡ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏןÖ×−Ö¬Öß−Öê ¿ÖӍú¸ü¸üÖ¾Ö ¤êü¾ÖÖÓ“Öß ÖÖÃÖ ´Öã»ÖÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ŸÖß ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü êú»Öß. ŸµÖÖŸÖ ¿ÖӍú¸ü¸üÖ¾Ö ¤êü¾ÖÖÓ−Öß ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê "Öê›æüŸÖÖÓ¿Öß ×−֍ú™ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö µÖÖ¾ÖÖ µÖÖ »ÖÖ−ÖÖî úÖÑ÷ÖÏêÃÖ´Ö¬µÖê ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Ö껵ÖÖ ×−ÖÖÔµÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÖê ¯Öæ¾ÖÔ ÖÖ−Ö¤êü¿Ö וֻÊÖŸÖᯙ ±îú•Ö¯Öæ¸ü •Ö¾Öôûß»Ö ×Ö¸üÖê¤êü Æêü úÖÑ÷ÖÏêÃÖ“µÖÖ †×¬Ö¾Öê¿Ö−ÖÖÃÖÖšüß ×−Ö¾Ö›üµÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. Öê›æüŸÖÖÓ¿Öß ×−֍ú™ü“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üÖµÖ“ÖÖ ŸÖ¸ü ŸÖÖê “Öôû¾ÖôûßŸÖ ³ÖÖ÷Ö ‘ÖêŸÖ»Ö껵ÖÖ ´Ö¬µÖ¾Ö÷ÖáµÖ »ÖÖêúÖÓ“µÖÖ ´Ö¬µÖãÖß−Öê“Ö ¾ÆüÖ¾ÖµÖÖ“ÖÖ †Ö×Ö †¿ÖÖ úÖµÖԍúŸµÖÖÕ“Öß ÃÖӏµÖÖ ×Ö¸üÖê¤êü ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ¥ü™üß−Öê ÃÖ¤ü¸ü ÷ÖÖ¾Ö ×−Ö¾Ö›üµÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü." 10 ¿ÖӍú¸ü¸üÖ¾Ö ¤êü¾ÖÖÓ“Öê úÖµÖÔ †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ †ÖÆêü. ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê Öê›ü¶ÖŸÖ úÖÑ÷ÖÏêÃÖ“Öê †×¬Ö¾Öê¿Ö−Ö êú¾ÆüÖÆüß —ÖÖ»Öê»Öê −Ö¾ÆüŸÖê ¾Ö ŸÖÖê ´ÖÖ−Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖᯙ ±îú•Ö¯Öæ¸ü µÖÖ ÷ÖÖ¾ÖÖ»ÖÖ ×´ÖôûÖ»ÖÖ Æüß ²ÖÖ²Ö Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê“Ö ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà−ÖÖ Æü¾µÖÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ÷ÖÏÖ´Ö׾֍úÖÃÖÖ“Öê ªÖêŸÖú †ÖÆêü. ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà“Öê ¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ−Ö :- "¿ÖӍú¸ü¸Ö¾Ö ¤êü¾Ö, ¡µÖӲ֍ú¸üÖ¾Ö ¤êü¾Ö×÷Ö¸üߍú¸ü, ÷ÖÓ÷ÖÖ¬Ö¸ü ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, †ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ¤üÖßÖÖ−Öê ¾Ö ¤êü¾Öúß−ÖÓ¤ü−Ö −ÖÖ¸üÖµÖÖ Æêü Ãִ֍úÖ»Öß−Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü úÖÑ÷ÖÏêÃÖ“Öê †Ö×Ö úÖÑ÷ÖÏêÃÖ“µÖÖ úÖµÖÔ¯ÖÏÖÖ»Öß“Öê ¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ−Ö ÃÖ´Ö•Ö»Öê •ÖÖŸÖê." 11 ÷ÖÖÓ¬Öß•Öß“Öê ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê †−ÖãµÖÖµÖß ´ÆüÖæ−Ö µÖÖ ¯ÖÖ“Ö •ÖÖÖÓ−ÖÖ †ÖêôûÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ÷ÖÖÓ¬Öß“Öê úÖµÖÔ µÖÖÓ−Öß ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ¯Öæ¾Öԍú ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›ü»Öê. ŸµÖÖÓ“Öê ÃÖÖ¸üÖê Æü•ÖÖ¸üÖê †−ÖãµÖÖµÖß ŸµÖÖÓ−Öß

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 169 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»Öê †Ö×Ö ÷ÖÏÖ´Ö׾֍úÖÃÖÖ“µÖÖ úÖµÖÖÔÃÖ ¾Öê÷Ö ×´ÖôûÖ»ÖÖ µÖÖ ¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ−Ö−Öê ÷ÖÖÓ¬Öà“µÖÖ úÖµÖÖÔÃÖ ŸÖ›üßÃÖ −ÖêµÖÖÃÖ ´ÖÖê»ÖÖ“Öß ³Öæ״֍úÖ ×−Ö³ÖÖ¾Ö»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß. ×™üôûú †−ÖãµÖÖµÖß ¾ÖÖ. ¾Öß. ¤üÖßÖÖ−Öê :- †ò›ü. ¾ÖÖÃÖã¤êü¾Ö ×¾Ö÷ü»Ö ¤üÖßÖÖ−Öê Æêü ´Öæôû“Öê ¯ÖãÖê וֻÊÖ“µÖÖ •Öã®Ö¸ü µÖê£Öᯙ †ÖÆêüŸÖ. ¯Öãœêü ŸµÖÖÓ“Öê ãú™æÓü²Ö ³ÖãÃÖÖ¾Öôû µÖê£Öê ãÖÖ׵֍ú —ÖÖ»Öê. ¯Öãœêü ÖÖ−Ö¤êü¿Ö Æüß“Ö ŸµÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»Öß ú´ÖÔ³Öæ´Öß ´ÖÖ−Ö»Öß. "1916 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ³ÖãÃÖÖ¾Öôû“µÖÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖ“Öß ÃÖæ¡Öê ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖß †Ö»Öß. ¯ÖÏŸµÖÖ ×™üôûúÖÓ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯ÖÏê¸üÖÖ −ÖÃÖ»Öß ŸÖ¸üß ×™üôûú¯ÖÓ£ÖßµÖÖÓ´Ö¬µÖê ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê." 12 ÃÖê−ÖÖ¯ÖŸÖß ²ÖÖ¯Ö™ü ¾Ö ¤üÖßÖÖ−Öê ¯Öãœêü ‹úÖ“Ö ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖŸÖ ÃÖÆüÖ¬µÖÖµÖß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ “ÖÖÓ÷Ö»Öß ×´Ö¡ÖŸÖÖ —ÖÖ»Öß. ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖß−Ö ×¿ÖÖÖ ¯ÖãµÖÖ“µÖÖ ›êüŒú−Ö úÖò»Öê•ÖÖŸÖ ÃÖãºþ —ÖÖ»Öê. ÃÖê−ÖÖ¯ÖŸÖß ²ÖÖ¯Ö™ü ¾Ö ¸üÖפü¾Öê ²ÖÓ¬ÖãÓ¿Öß •Ö¾Öôû“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †Ö»µÖÖ−Öê ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ×²ÖΙüß¿Ö ÃÖ¢ÖꓵÖÖ ¾Ö“ÖÔþÖÖŸÖæ−Ö ´ÖãŒŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß, "´ÖÖŸÖé³Öæ´Öß»ÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö úºþ−Ö ¤êüµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖÖ ¯ÖÖÖ»ÖÖ »ÖÖ¾ÖµÖÖ“µÖÖ ¿Ö¯Ö£ÖÖÆüß ŸÖ¹ýÖ ´ÖÓ›üôûß −ÖÖ÷Ö¾µÖÖ ŸÖ»Ö¾ÖÖ¸üß“µÖÖ ÃÖցÖß−Öê ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖ.Ó" 13 "¯Öãœêü »ÖÖêú´ÖÖ−µÖ ×™üôûú ¾Ö ŸµÖÖÓ“Öß †ÖêôûÖ —ÖÖ»Öß. ¸ü֕֍úßµÖ “Öôû¾Öôûß ²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ ˆŸÃÖÖÆü ¾ÖÖœü»ÖÖ ¾Ö ˆ¢Ö´Öü ¾Öúß»Öß´Öãôêû ×´ÖôûÖ»Ö껵ÖÖ »ÖÖêúׯÖϵ֟Öê´Öãôêû ³ÖãÃÖÖ¾Öôû“µÖÖ ¸ü֕֍úÖ¸üÖÖ“Öß ÃÖæ¡Öê ŸµÖÖÓ“µÖ֍ú›êü †Ö»Öß. −ÖêŸÖê ´ÖÓ›üôûß •ÖÖŸÖÖ µÖêŸÖÖ †ÖÖÃÖÖÆêü²ÖÖÓ“µÖÖ †Ö÷ÖÏÆüÖ´Öãôêû ³ÖãÃÖÖ¾Öôû»ÖÖ µÖêŸÖ. ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖᯙ •ÖÖ÷ÖéŸÖß“ÖÖ ÆüÖ †Ö¸Óü³Ö ÆüÖêŸÖÖ." 14 úÖÑ÷ÖÏêÃÖ¾Ö¸ü ×™üôûúÖÓ“ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¤üÖßÖÖÓ−Öê ¯ÖÏ´ÖÖÖê“Ö “ÖÖôûßÃÖÓ÷ÖÖ¾Ö“Öê ŸÖ¯ÖþÖß, ²ÖÖ²Öã¸üÖ¾Ö ‘ÖÖ™êü ¾Ö ×¾Ö−Öֵ֍ú ¯Ö¸ü¿Öã¸üÖ´Ö ³ÖÖ÷Ö¾ÖŸÖ Æêü úÖÑ÷ÖÏêÃÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖãÖ úÖµÖԍúŸÖì ¯Öãœêü †Ö»Öê. "×™üôûúÖÓ−Öß ¯Öã¸üÍúÖ¸ü êú»Ö껵ÖÖ ¯Ö׸üÂÖ¤üÖÓ¯Öîúß ‹ú †ÃÖ»Öê»Öß '¯Öæ¾ÖÔ ÖÖ−Ö¤êü¿Ö וֻÆüÖ ¯Ö׸üÂÖ¤ü' ¤üÖßÖÖ−Ö듵ÖÖ ¯Öãœü֍úÖ¸ü֏ÖÖ»Öß 1918 ´Ö¬µÖê ÃÖÓ‘Ö™üßüŸÖ —ÖÖ»Öß." 15 ¯Öãœêü »ÖÖêú´ÖÖ−µÖ ×™üôûúÖÓ“µÖÖ ×−Ö¬Ö−ÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü †ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ¤üÖßÖÖ−Öê ´Ö. ÷ÖÖÓ¬Öß“µÖÖ −ÖêŸÖ韾Ö֏ÖÖ»Öß †ÃÖÆüúÖ¸ü †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß —ÖÖ»Öê. ¤üÖßÖÖÓ−Öê ÃÖÖ¸üÖê •ÖÆüÖ»Ö −ÖêŸÖê ´Ö¾ÖÖôû ÷Ö™üÖŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö ÷ÖÏÖ´Ö׾֍úÖÃÖ úÖµÖÔ úºþ »ÖÖ÷Ö»Öê. ¾ÖÖ. ×¾Ö. ¤üÖßÖÖ−Öê †Ö×Ö ´Ö. ÷ÖÖÓ¬Öß :- ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¸ü֕֍úßµÖ ×Öן֕ÖÖ¾Ö¸ü ´Ö. ÷ÖÖÓ¬ÖßÓ“ÖÖ ˆ¤üµÖ —ÖÖ»ÖÖ. ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà“µÖÖ †ÃÖÆüµÖÖê÷Ö ÃÖŸµÖÖ÷ÖÏÆüÖ“µÖÖ †×³Ö−Ö¾Ö ˆ¯ÖÎú´Ö֍ú›êü ÃÖÖ¸üÖ ¤êü¿Ö †ÖŸéú™ü —ÖÖ»ÖÖ. ÃÖŸµÖÖ÷ÖÏÆüß †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖ“µÖÖ †×³Ö−Ö¾Ö ¯ÖϵÖÖê÷Ö֍ú›êü ×™üôûúÖÓ“Öê †−ÖãµÖÖµÖß †ÃÖ»Öê»Öê úÖÑ÷ÖÏêÃÖ•Ö−Ö ÃÖÓ¿ÖµÖÖ−Öê †£Ö¾ÖÖ ˆ¤üÖÃÖß−Ö¯ÖÖê ¯ÖÆüÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ³ÖãÃÖÖ¾Öôû“Öê ¾ÖÖ. ×¾Ö. ¤üÖßÖÖ−Öê Æêü ŸµÖÖÃÖ †¯Ö¾ÖÖ¤ü −Ö¾ÆüŸÖê. "ú»Öú¢ÖÖ úÖÑ÷ÖÏêÃÖ−Öê (ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 1920) ´ÖÓ•Öæ¸ü êú»Öê»ÖÖ †ÃÖÆüúÖ׸üŸÖê“ÖÖ šü¸üÖ¾Ö ¤üÖßÖÖ−Öë−ÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖ −ÖÃÖæ−ÖÆüß ŸµÖÖÓ−Öß †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖÃÖ ¯ÖÖØšü²ÖÖ ×¤ü»ÖÖ." 16 ¿Öê¾Ö™üß "†´ÖéŸÖÃÖ¸ü úÖÑ÷ÖÏêÃÖ ¯ÖÏÃÖÓ÷Öß (1919) ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà¿Öß ¯Ö׸ü“ÖµÖ —ÖÖ»Öê»Öê ¤üÖßÖÖ−Öê ×™üôûú¾ÖÖ¤üß †ÃÖæ−ÖÆüß †ÃÖÆüµÖÖê÷Ö †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖ“Öê ¯Öã¸üÍúŸÖì ²Ö−Ö»Öê." 17 ÆüôæûÆüôæû ¤üÖßÖÖ−Öë¾Ö¸ü ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ“ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ¯Ö›æü »ÖÖ÷Ö»ÖÖ †Ö×Ö ¤üÖßÖÖ−Öê ¯ÖæÖÔ¯ÖÖê ÷ÖÖÓ¬Öß †−ÖãµÖÖµÖß —ÖÖ»Öê. ´ÖÆüÖ¸üÖ™ÒüÖŸÖ ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà“Öê −ÖêŸÖéŸ¾Ö ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ¤üÖßÖÖ−Öë−Öß ¿ÖӍú¸ü¸üÖ¾Ö ¤êü¾ÖÖÓ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¤üÖî¸üÖ êú»ÖÖ †Ö×Ö ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖ“Öê ´ÖÖ¬µÖ´Ö ´ÆüÖæ−Ö 'ÃÖŸµÖÖ÷ÖÏÆüß' −Öִ֍ú ×−ֵ֟֍úÖ׻֍úÖ ÃÖãºþ êú»Öê. 1921 “µÖÖ ´ÖÖ“ÖÔ ´Ö¬µÖê ÷ÖÖÓ¬Öß ³ÖãÃÖÖ¾Öôû»ÖÖ †Ö»Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖÓ−Öß †ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ¤üÖßÖÖ−Öê µÖÖÓ−ÖÖ ´Æü™ü»Öê, "†³Öß µÖÆü ×—Ö»ÖÖ´Öê»Öß ¯Ö÷Ö›üß −ÖÆüà “Ö»Öê÷Öà" ŸµÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ¤üÖßÖÖ−Öê µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»Öß ¤üÖê−Ö †›üß“Ö Æü•ÖÖ¸ü ¹ý¯ÖµÖê ´ÖÆüßü−µÖÖ“Öß ¾Öúß»ÖÖ“Öß ¯ÖÏòŒ™üßÃÖ ¾Ö •Ö¸üŸÖÖ¸üß ¯Ö÷Ö›üß ±êúæú−Ö ×¤ü»Öß. 18 ´Ö. ÷ÖÖÓ¬Öà“µÖÖ ÃÖ´Ö¾ÖêŸÖ †ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ¤üÖßÖÖ−Öê ²ÖÃÖ»Öê †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ´Ö. ÷ÖÖÓ¬Öà−Öß †ÖÖÃÖÖÆêü²ÖÖÓ“µÖÖ ›üÖꌵÖÖ¾Ö¸üᯙ ¯Ö÷Ö›üß †Ö¯Ö»µÖÖ ÆüÖŸÖÖ−Öê ˆŸÖ¸ü¾Öæ−Ö ™êü²Ö»ÖÖ¾Ö¸ü šêü¾Ö»Öß ŸµÖÖ¾Ö¸ü "÷ÖÖÓ¬Öß•Öà−Öß ×¤ü»Öê»Öß †ÃÖÆüúÖ¸üÖ“Öß ¤üßüÖÖ ´Ö»ÖÖ ×¿Ö¸üÖê¬ÖÖµÖÔü †ÖÆêü." †¿Öß ‘ÖÖêÂÖÖÖ ÃÖ³ÖêŸÖ †ÖÖÃÖÖÆêü²ÖÖÓ−Öß êú»Öß. 19 †¿ÖÖ ¯ÖύúÖ¸êü ¤üÖßÖÖ−Öê µÖÖÓ−Öß ÷ÖÖÓ¬ÖßµÖã÷ÖÖÃÖ ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö êú»ÖÖ. ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà“Öê †ÃÖÆüúÖ¸ü, ÃÖŸµÖÖ÷ÖÏÆü, ÷ÖÏÖ´Ö׾֍úÖ¸üŸÖ ‡. úÖµÖÖÔÃÖ µÖê£Öæ−Ö •ÖÖê´ÖÖ−Öê ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß. ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ÷ÖÖÓ¬ÖßµÖã÷ÖÖÃÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö :- þÖÖŸÖÓ¡µÖ ×´Öôû×¾ÖµÖÖÃÖÖšüß ´Ö¾ÖÖôû ¾Ö •ÖÆüÖ»Ö −ÖꟵÖÖÓ−Öß ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¯ÖύúÖ¸êü ¯Öϵ֟−Ö êú»Öê. ´Ö¾ÖÖôûÖÓ−Öß ³ÖÖÂÖÖê, †•ÖÔ, ×¾Ö−ÖÓŸµÖÖ †¿ÖÖ ¯ÖύúÖ¸ü“Öê ÃÖ−Ö¤ü¿Ö߸ü ¯Öϵ֟−Ö êú»Öê ŸÖ¸ü •ÖÆüÖ»Ö −ÖꟵÖÖÓ−Öß †ÖÎú´Öú ¯Ö×¾Ö¡ÖÖ †Ó×÷֍úÖ¹ý−Ö Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ÃÖÓ¯ÖÖ¤ü−Ö ú¸üµÖÖ“µÖÖ ¯Öϵ֟−ÖÖŸÖ

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 170 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 þ֟Ö:“Ö ²Ö»ÖߤüÖ−ÖÆüß êú»Öê. ÃÖ¾ÖÔ¯ÖÏ£Ö´Ö »ÖÖêú´ÖÖ−µÖ ×™üôûúÖÓ−Öß •Ö−Ö•ÖÖ÷ÖéŸÖß“Öê ´ÖÆü¢¾Ö †ÖêôûÖ»Öê, ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÃÖÓ÷Öß ¤êüÆü¤Óü›üÆüß ÃÖÖêÃÖ»ÖÖ. "þÖÖŸÖÓ¡µÖ Æêü •Ö¸ü ÃÖ¾ÖÖÕÃÖÖšüß ÃÖ¾ÖÔ •Ö−ÖŸÖêÃÖÖšüß ×´Öôû¾ÖÖ¾ÖµÖÖ“Öê †ÖÆêü ŸÖ¸ü Ö¸üÖ ¯ÖãœüÖ¸üß ¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ÃÖ¾ÖÔ •Ö−ÖŸÖê´Ö¬µÖê •ÖÖ÷ÖéŸÖß ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üŸÖÖê. ןֻÖÖ ×−Ö³ÖÔµÖ ú¸üŸÖÖê þ֟Ö:“µÖÖ ¯ÖÖµÖÖ¾Ö¸ü ˆ³Öê ú¸üŸÖÖê." 20 þÖÖŸÖÓ¡µÖÖ“µÖÖ †Öê¸ü“µÖÖ »Öœü¶Ö“µÖÖ¾Öêôûß ÷ÖÖÓ¬Öß•ÖàÃÖÖ¸üÖê ´ÖÆüÖ−Ö −ÖêŸÖê †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ »ÖÖ³Ö»Öê. •µÖÖÓ−Öß "»ÖÖêúÖÓŸÖ ×−Ö³ÖÔµÖŸÖÖ, þÖÖ׳ִÖÖ−Ö, ´ÖÖÖãÃ֍úß ¾Ö ¯ÖÏê´Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»Öê, ‹¾Öœü“Öê −Ö¾Æêü ŸÖ¸ü ´ÖÖÖÃÖÖŸÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ÃÖã¯ŸÖ ¿ÖŒŸÖà−ÖÖ ÃÖŸµÖ֍ú¸üŸÖÖ ¾Ö −µÖÖµÖ֍ú¸üŸÖÖ »ÖœüÖ¾ÖµÖÖÃÖ »ÖÖ¾Ö»Öê." 21 ÃÖ×¾Ö−ÖµÖ úÖµÖ¤êü³ÖÓ÷Ö ¾Ö ÃÖŸµÖÖ÷ÖÏÆü, †ØÆüÃÖÖ Æüß ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà“Öß ¿ÖáÖê ÆüÖêŸÖß. †´Öê׸üêú´Ö¬µÖê Æêü−¸üß›êü¾Æüß•Ö £ÖÖê¸üÖê µÖÖÓ“µÖÖ Ã´Ö¸üÖÖ£ÖÔ "ÃÖÖ¬Öê¯ÖÖÖ“ÖÖ ×¤ü¾ÖÃÖ" ´ÆüÖæ−Ö •ÖÖ÷Öן֍ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ¯ÖÖôû»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖÓ“ÖÖ“Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ÷ÖÖÓ¬ÖßÓ¾Ö¸ü ¯Ö›ü»ÖÖ. "´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ÷ÖÖÓ¬ÖßÆüß £ÖÖê¸üÖ듵ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ¸üÖß´Öãôêû ¯ÖϳÖÖ¾ÖßŸÖ —ÖÖ»Öê ÆüÖêŸÖê. £ÖÖê¸üÖꓵÖÖ '×ÃÖ¾Æüß»Ö ×¤üÃÖ †Öê²Öß ×›ü†−ÃÖ' µÖÖ ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯ÖϸêüÖÖ ‘Öê¾Öæ−Ö ÷ÖÖÓ¬Öß•Öà−Öß ×²ÖΙüß¿Ö ÃÖ¸üúÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖŸÖ ÃÖ×¾Ö−ÖµÖ úÖµÖ¤êü³ÖÓ÷ÖÖ“Öß “Öôû¾Öôû ÃÖãºþ êú»Öß ÆüÖêŸÖß." 22 £ÖÖê¸üÖꓵÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ¾Ö¸ü ¯ÖϳÖÖ¾ÖßŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ÷ÖÖÓ¬Öß †Ö¯Ö»Öê †ÖµÖã嵅 ŸµÖÖ÷Ö´ÖµÖ ¾Ö ÃÖÖ¬Öê¯ÖÖÖ−Öê •Ö÷Öæ »ÖÖ÷Ö»ÖêŸÖ. £ÖÖê¸üÖê−Öê †´Öê׸üêúŸÖᯙ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ •Ö−ÖŸÖêÃÖÖšüß »ÖœüÖ ×¤ü»ÖÖ. ¾ÖîµÖÛŒŸÖú ׸üŸµÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê ú¸ü ¤üêÖê ²ÖÓ¤ü êú»Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ¾Ö¸ü £ÖÖê¸üÖê ´ÆüÖŸÖÖê ÃÖ¸üúÖ¸ü ¸üßÖê, ¯ÖÖÖß †Ö×Ö Ã£ÖÖ×−֍ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ú¸üßŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ´Öß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ú¸ü¤êüŸÖ ¸üÖÆüß−Ö, ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ—µÖÖ ×Ö¿ÖÖŸÖ»ÖÖ ‹ú ¹ý¯ÖµÖÖÆüß ´Öß ¿ÖÖÃÖ−ÖÖÃÖ ¤êüÖÖ¸ü −ÖÖÆüß, ÆüÖ £ÖÖê¸üÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÷ÖÖÓ¬Öà¾Ö¸ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö ™ü֍úßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ, ŸµÖÖŸÖæ−Ö“Ö ¯ÖÏê¸üÖÖ ‘Öê¾Öæ−Ö †Ö¯ÖÖÆüß ¿ÖÖÃÖ−ÖÖÃÖ †µÖÖê÷µÖ ú¸ü ªÖµÖ“ÖÖ −ÖÖÆüß, Æêü ÷ÖÖÓ¬Öà−Öß šü¸ü×¾Ö»Öê. ŸÖÃÖê“Ö £ÖÖê¸üÖê •µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê •Ö÷Öæ−Ö ÷Öê»ÖÖ ŸµÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê •Ö÷Ö»ÖêŸÖ. £ÖÖê¸üÖꓵÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ“ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ÷ÖÖÓ¬Öß¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ“Ö ŸµÖÖÓ−Öß †Ö×±ÏúêúŸÖæ−Ö †Ö»µÖÖ¾Ö¸ü †Ö¯Ö»Öê ¸ü֕֍úßµÖ ÷Öã¹ý −ÖÖ´Ö¤üÖ¸ü ÷ÖÖêÖ»Öê µÖÖÓ“Öß ³Öê™ü ‘ÖêŸÖ»Öß. ÷ÖÖêÖ»Öë¿Öß ×¾Ö“ÖÖ¸ü ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ÷ÖÖêÖ»Öë−Öß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ úÖµÖÔ ÃÖãºþ ú¸üµÖÖ¯Öæ¾Öá ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß ÃÖÖ´ÖÖו֍ú Ûã֟Öß •ÖÖÖæ−Ö ‘ÖêµÖÖÃÖÖšüß "ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÂÖÔ³Ö¸ü ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¤ü¿ÖÔ−Ö ‘ÖêµÖÖ“ÖÖ ÃÖ»»ÖÖ ×¤ü»ÖÖ." 23 ÃÖ−Ö 1921 ´Ö¬µÖê ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ÷ÖÖÓ¬Öà−Öß ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ¤üÖî¸üÖ êú»ÖÖ. µÖÖ ¤üÖî·µÖÖ†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †ÃÖÆüµÖÖê÷Ö †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖŸÖ Ã¾Ö¤êü¿Öß, ÃÖ¸üúÖ¸üß ¿ÖÖôûÖÓ¾Ö¸ü ²ÖÆüßüúÖ¸ü, ¸üÖ™ÒüßµÖ ¿ÖÖôûÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß, ´Öª¯ÖÖ−Ö ×−ÖÂÖê¬Ö, ×¾Ö¤êü¿Öß úÖ¯Ö›üÖ¾Ö¸ü ²ÖÆüßüúÖ¸ü ¾Ö úÖ¯Ö›üÖ“Öß ÆüÖêôûß, ÖÖ¤üß“ÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü, ×™üôûú þָüÖ•µÖ ±Óú›üÖ“Öß ´ÖÖêÆüßü´Ö †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö úÖµÖԍÎú´ÖÖÓ“Öê −Ö¾Öê ¾ÖÖ¸êü ¾ÖÖÆæ »ÖÖ÷Ö»Öê. −ÖÖ÷Ö¯Öæ¸ü úÖÑ÷ÖÏêÃÖ−Öê †ÃÖÆüúÖ¸ü †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖÃÖ ×²Ö−Ö¿ÖŸÖÔ ¯ÖÖšüà²ÖÖ ×¤ü»µÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö −Ö¾Ö“ÖîŸÖ−µÖ ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖᯙ †−ÖãµÖÖµÖÖÓ´Ö¬µÖê ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öê. þ֤êü¿Öß †Ö×Ö †Ã¯Ö鿵֟ÖÖ ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ µÖÖ úÖµÖÖÔ“ÖÖ †Ö¸Óü³Ö —ÖÖ»ÖÖ. ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö :- ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖúÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÖÔ¬ÖÖÔŸÖᯙ ÷ÖÏÖ´Ö¾µÖ¾ÖãÖê“Öê †¾Ö»ÖÖêú−Ö ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ÷ÖÏÖ´Ö ×²ÖΙüß¿Ö úÖôûÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ »ÖµÖÖÃÖ ÷Öê»ÖßŸÖ úÖ¸üÖ †Ö•ÖŸÖÖ÷ÖÖµÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ¾Ö¸ü ¸üÖ•µÖ ú¸üÖÖ·µÖÖÓ−Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ¸ü֕֍úßµÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Öê êú»Öß ÆüÖêŸÖß, ŸÖ¸ü ײÖΙüß¿ÖÖÓ−Öß ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ŸÖôûÖ»ÖÖ †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ÷ÖÏÖ´ÖÖ¾Ö¸üᯙ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖê¾Ö¸ü Æü»»ÖÖ “Öœü×¾Ö»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ŸµÖÖÓ−Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ÷ÖÏÖ´ÖßÖ ³ÖÖ÷ÖÖ“Öê ÃÖ㬤üÖ ¯Ö¬¤üŸÖ¿Ö߸ü¯ÖÖê ¿ÖÖêÂÖÖ êú»Öê, ŸµÖÖÓ−Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖᯙ ÷ÖÏÖ´ÖßÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öê þֵÖÓ¯ÖæÖÔ ˆªÖê÷ÖÖ“Öß ¾ÖÖŸÖÖÆüŸÖ êú»Öß. ÃÖ´ÖÖ•Ö ²ÖêúÖ¸ü ¾Ö ¤ü׸ü¦üß, ²Ö−Ö×¾Ö»ÖÖ ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü »ÖÖò›Ôü ׸ü¯Ö−Ö ÃÖÖ¸üµÖÖ ÷Ö¾Æ−ÖÔü •Ö−Ö¸ü»Ö−Öê ŸÖ¸ü ÷ÖÏÖ´Ö¾µÖ¾ÖãÖÖ úÖµÖªÖ¾Ö¸ü “ÖÖ»ÖÖÖ¸üß ‹ú ÃÖÓãÖÖ“Ö úºþ−Ö ™ü֍ú»Öß. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü 1907 “µÖÖ ¸üÖòµÖ»Ö ú×´Ö¿Ö−Ö−Öê ŸÖ¸ü ÷ÖÖ¾ÖÖ»ÖÖ ¸üÖ•µÖ¾µÖ¾ÖãÖê“ÖÖ ¯ÖÏÖ£Ö״֍ú ‘Ö™üú“Ö ²Ö−Ö¾Öæ−Ö ™ü֍ú»Öê. ŸµÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Ö“Öê þֺþ¯Ö ÷ÖÏÖ´Ö¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ ¸ü֕֍úßµÖ úÖµÖÔ ú¸üÖÖ¸üß ÃÖÓãÖÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß. ´ÖÖ¡Ö µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ˆ»ÖÖœüÖ»Öß“µÖÖ úÖôûÖŸÖ ×™üôûúÖÓÃÖÖ¸üµÖÖ −ÖêŸÖ韾ÖÖ−Öê ײÖΙüß¿ÖÖÓ−ÖÖ −Ö¾Öê †Ö¾ÆüÖ−Ö“Ö ×¤ü»Öê. ŸµÖÖÓ−Öß ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ÖÖÃÖ úºþ−Ö ¬Öãôêû µÖê£Öê †Ö¯Ö»Öê úÖµÖÔ ÃÖãºþ úºþ−Ö ¿ÖӍú¸ü¸üÖ¾Ö ¤êü¾Ö, ¾ÖÖ. ¾Öß. ¤üÖßÖÖ−Öê µÖÖÃÖÖ¸üµÖÖ ÃÖÆüúÖ·µÖÖÓ´ÖÖ±ÔúŸÖ “ÖŸÖã:ÃÖæ¡Öß úÖµÖԍÎú´ÖÖ“Öß ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ êú»Öß. ¤êü¿ÖÖ×¾ÖÂÖµÖß ¸üÖ™Òü¯ÖÏê´Ö ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»Öê. ¯Öãœêü •ÖÖ‰ú−Ö ¿ÖӍú¸ü ÁÖߍéúÂÖ ¤êü¾Ö, ¾ÖÖ. ¾Öß. ¤üÖßÖÖ−Öê µÖÖ †−ÖãµÖÖµÖÖÓ−Öß“Ö ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ÷ÖÖÓ¬Öß•Öß“Öê †ÖÓ¤üÖê»Ö−ÖÖÃÖÖšüß ÆüÖŸÖ ²Öôûú™ü êú»Öê. ŸµÖÖŸÖæ−Ö“Ö Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖ •ÖÖ÷ÖéŸÖß ×−Ö´ÖÖÔÖ ÆüÖê‰ú−Ö ÷ÖÖÓ¬Öà“Öß Öê›ü¶Öú›êü “Ö»ÖÖ †£ÖÖÔŸÖ ÷ÖÏÖ´Ö׾֍úÖÃÖ ‘Ö›ü¾ÖÖ Æüß ÃÖӍú»¯Ö−ÖÖ ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷Ö»Öß.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 171 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ :- 1) ŸÖôû¾Ö»Öú¸ü ÷ÖÖêؾ֤.ü, ÃÖ¢ÖÖÓŸÖ¸ü 1947 ´ÖÖî•Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, ןÖÃÖ¸üß †Ö¾Öé¢Öß 15 †Öò÷ÖÙü 1997, ¯Öéšü Îú. 82, 83. 2) †Ö¸üÖêôêû ´Ö−ÖÖêÆü¸ü., וֻÆüÖ ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤üß †×¬ÖúÖ¸üß, •Öôû÷ÖÖÓ¾Ö ¸üÖִÖÆüÖêŸÃÖ¾Ö Ã´Ö¸ü×֍úÖ 1972, ¯Öéšü Îú. 172. 3) “ÖÖî¬Ö¸üß ×ú. úÖ., (ÃÖÓ¯ÖÖ) •Öôû÷ÖÖÓ¾Ö ×•Ö»ÆüÖ ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¸üÖ•µÖ ÷Öò—Öê×™ü†¸ü, ¤ü¿ÖÔ×−֍úÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö, ÃÖÖÓÍéúן֍ú úÖµÖÔ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¿ÖÖÃÖ−Ö. ¯Öéšü Îú. 117. 4) ׍ú¢ÖÖ ¯Öéšü Îú. 116. 5) ¿ÖÆüÖ •Öß. ²Öß., ¬Öãôêû ¾Ö −ÖÓ¤ãü¸ü²ÖÖ¸ü וֻÊÖ“Öê þÖÖŸÖÓ¡µÖ “Öôû¾ÖôûߟÖᯙ µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö, ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö ÃÖ−Ö 2004. ¯Öéšü Îú. 15,16. 6) ´Öã»Ö֏֟Ö., þÖÖ. ÃÖî. ÁÖß. ×¾ÖÂÖæ ÁÖÖ¾ÖÖ ¤êüÃÖ»Öê. 7) ÃÖÖ¯ŸÖÖ-¯ÖϲÖÖê¬Ö, 15 ±êú²ÖÎã. 1925, ¯Öéšü Îú. 2. 8) “ÖÖî¬Ö¸üß ³ÖÖ−Öã., ú´ÖÔµÖÖê÷Öß, ¬Ö−ÖÖ•Öß −ÖÖ−ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ¤üÖ¤üÖÃÖÖÆêü²Ö “ÖÖî¬Ö¸üß •Öß¾Ö−Ö †Ö×Ö úÖµÖÔ, ŸÖéŸÖßµÖ¾Öé¢Öß -29 ×›üÃÖë²Ö¸ü, 1990, ¯Öéšü Îú. 91. 9) ׍ú¢ÖÖ ¯Öéšü Îú. 90. 10) ׍ú¢ÖÖ ¯Öéšü ÎÓú. 98. 11) “ÖÖî¬Ö¸üß ×ú. úÖ., •Öôû÷ÖÖÓ¾Ö ×•Ö»ÆüÖ, ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¸üÖ•µÖ ÷Öò—Öê™üßµÖ¸ü, ¤ü¿ÖÔ×−֍úÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö, ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¿ÖÖÃÖ−Ö, 1994, ¯Öéšü Îú. 120. 12) ׍ú¢ÖÖ ¯Öéšü 117. 13) ¤üÖßÖÖ−Öê ¤ü¢ÖÖê²ÖÖ., ‹úÖ ´Öæú ÃÖê¾ÖúÖÓ“Öê ÃÖ´Ö¯ÖáŸÖ •Öß¾Ö−Ö (þÖ.ÁÖß. †ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ¤üÖßÖÖ−Öê), ¯Öéšü Îú. 7. 14) ¯ÖÖ™üᯙ ³Öß. −ÖÖ., ÖÖ−Ö¤êü¿ÖÖŸÖᯙ ÃÖ´ÖÖ•Ö ¯ÖϲÖÖê¬Ö−ÖÖ“Öß “Öôû¾Öôû, (1900-1905), ¯Öéšü Îú. 514, 515. 15) “ÖÖî¬Ö¸üß ×ú. úÖ., (ÃÖÓ¯ÖÖ.) •Öôû÷ÖÖÓ¾Ö ×•Ö»ÆüÖ ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¸üÖ•µÖ, ÷Öò—Öê™üßµÖ¸ ¤ü¿ÖÔ×−֍úÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö, ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¿ÖÖÃÖ−Ö, ¯Öéšü Îú. 117. 16) ׍ú¢ÖÖ., ¯Öéšü Îú. 118. 17) ׍ú¢ÖÖ., ¯Öéšü Îú. 119. 18) †Ö¸üÖêôêû ´Ö−ÖÖêÆü¸ü., ¸üÖִÖÆüÖêŸÃÖ¾Ö Ã´Ö¸ü×֍úÖ 1972, וֻÆüÖ ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤üß †×¬ÖúÖ¸üß, •Öôû÷ÖÖÓ¾Ö, ¯Öéšü Îú. 177. 19) ´ÖêÆüŸÖÖ ²ÖÖôãû³ÖÖ‡Ô., '¯ÖύúÖ¿ÖÖŸÖᯙ úÖôûÖêÖ', ׍ú»ÖÖÔêÍú¸ü ´ÖÖ×Ã֍ú, •Öæ−Ö 1935, ¯Öéšü Îú. 408. 20) †Ö¸üÖêôêû ´Ö−ÖÖêÆü¸ü., ¸üÖִÖÆüÖêŸÃÖ¾Ö Ã´Ö¸ü×֍úÖ 1972, וֻÆüÖ ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤üß †×¬ÖúÖ¸üß, •Öôû÷ÖÖÓ¾Ö, ¯Öéšü Îú. 173. 21) ¤êü¾Ö×÷Ö¸üߍú¸ ¡µÖÓ. ¸ü., '³ÖÖ¸üŸÖßµÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ »ÖœüµÖÖÓ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ', ¯Öéšü Îú. 94. 22) »ÖÖêúÃÖ¢ÖÖ., ´ÖãÓ²Ö‡Ô †Ö¾Öé¢Öß ¿Ö×−Ö¾ÖÖ¸ü 6 †Öò÷ÖÙü 2016, ¯Öéšü Îú. 6. 23) †Ö¸üÖêôêû ´Ö−ÖÖêÆü¸ü., ¸üÖִÖÆüÖêŸÃÖ¾Ö Ã´Ö¸ü×֍úÖ 1972, וֻÆüÖ ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤üß †×¬ÖúÖ¸üß, •Öôû÷ÖÖÓ¾Ö,¯Öéšü Îú. 169.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 172 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

"""िवपसना एक दुःखमुचा माग ::: एक अयासअयास""""

अिनल दपके एमएमएम.एम ...एएएए....,,,, एमएमएम.एम ...फलफलफलफल.(.(.(.(पीएचपीएचपीएच....डीडीडीडी....पािलपािलपािलपािल)))) डॉडॉडॉ.डॉ . बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा िवापीठ औरंगाबाद ...

गोषवारा ::: िवपसना हा दाशिनक िसांताचा संघष नाही, येक ने ानचुंया दारा आपले आपण िनरीण करायचे आहे. आपया शरीरात जेहा िवकारांची आग लागते, तेहा ती आपली आपण िवझवायची आहे. हेच सयक दशन, हेच विनरीण आहे. ानचुंनी केलेले िनरीण, अनुभूतीने केलेले सय िनरीण, जागक रान सय पाहयाचा अयास हणजे िवपसना, वाचून, ऐकून,चचा कन कोणताही िवषय बौिकपातळीवर समजू शकतो. यामुळे थोडीशी ेरणाही िमळते. पण, खरा लाभ होतो, तो अयासाने. आपया मनाला िवकारांनी िवकृती येऊ न देणे, सावध रान वतःचे िनरीण करीत राहणे, हे काम अयासािशवाय शयच नाही. जम-जमांतरीचे संकार आिण िवकार याची जी जळमाटे मनावर चढली आहेत आिण नवे नवे िवकार उप करीत राहयाचा जो वभाव हणून रािहला आहे, यापासून मु होयासाठी िवपसना साधनेचा अयास अयंत गरजेचा आहे.दहा दवसांया अयासाने कोणीही िवपसना साधनेत पारंगत होत नाही. दहा दवसात केवळ भिवयकाळी अयास करायचा फ िवधी कळतो. हा अयास िनरंतर करायचा आहे. यामुळे वतःची सावधानता वाढेल, तस-तसे आचरण सुधारेल, िच िनमळ आिण िनवकार होईल, िच, मैी, कणा,आनंद, समता, शांती या सगुणांनी साहिजकच भन जाईल.साधक वतः समाधानी होतोच, पण समाजालाही सुख-शांती िमळवून देतो. तावनातावना:::: िवपसना हणजे सयाची उपासना. सयाने जगयाचा अयास. सय हणजेच जसे असेल तसे याचा अथ हा या णाचा हणजे वतमान काळाचा असतो. भूतकाळातील या आठवणी, भिवयकाळातील असतात या इछा व कपना, वातव हणजे खरा असतो तो हा चालू ण, हणून िवपसना ही चालू ण जगयाचा अयास आहे. या णात भूतकाळाची कपना नसणे कवा भिवयकाळाची कपना नसते, आठवणचा आकुळ िनःास नाही, क वांची ाकूळ इछाही नाही, आवरण, माया, िवपयास,म या सवातून मु असे, या णाचे जे सय आहे, ते तसे आहे, ते तसेच याया खया वभावात पाहणे, समजणे हीच िवपसना. िवपसना हणजे योयदशन िवपसना हणजे सयक ान, जे जसे आहे याला तसेच पान समजून जे आचरण होईल, तेच खरे कयाणकारी सयक आचरण होय. सुमारे अडीच हजार वषापूव समया सोडवयासाठी याच देशात भगवान बुाने शोध घेऊन लोकांया कयाणासाठी समया सोडवून सोपी केली. समयेपासून पळून जायाऐवजी ितयाशी सामना केला पािहजे. भगवान बुाने कृतीया या सय गोी यांचा खोलवर शोध घेतला, जेहा एखादा िवकार जागा होतो, तेहा ासाया गतीत अवाभािवकता येते आिण शरीराया अंग पयांगात सूम अशी जीव रासायिनक या होऊ लागते. या दोही या पाहयाचा जर अयास केला, तर यपणे आपया मनाचे िवकार तपासयाचे काय घडू लागते आिण िवकार ीण होवून, यांचे िनमूलन होऊ लागते. ासाचे िनरीण यालाच ‘आनापानसती’ हणतात. संशोधन पत ::: ितय साधनसामी ारे मािहती गोळा करयासाठी संदभंथ, कािशत ंथ, शोधिनबंध, िविवध मािसके, िनयतकािलके, पुतके, वतमानप व इंटरनेटचा वापर केला आहे.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 173 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

महव ::: िवपासनाही मन शु करयाची एक पत आहे. याारे साधक शांत आिण संयिमत रान, जीवनातील चढ-उतारांना सामोरे जाऊ शकतो. ही जीवन जगयाची कला आहे. जी साधकांना िनरोगी समाज बनवयात मदत करते. िवपसना साधनेचे उ येय हणजे दूगुणांपासून मु करणे, याचा उेश केवळ शारीरक आजारांचा नाश नाही, परंतु िचबुीमुळे अनेक माणसं रोगावर मात केली जाते. वतुत: दुःखाची तीन कारणे हणजे राग, ेष आिण अिवा होय. जर एखााने उपासनेचा अयास िनरंतर चालू ठेवला तर तो या दु:खातून मु होऊन समाधानी होऊ शकतो. िवपिवपिवपसिवप सससनेनेनेनेचीची पिहली पायरी : आनापान भगवान बुांनी दलेली िवपसनेची पिहली पायरी आनापान ही आहे. जी लहान-मोा सवाचाच आनंद आिण शांतीपूण जीवन जगयासाठी खूप फायदेशीर आहे. सव जाती, धम, देशातील लोकांसाठी ही िततकच उपयु आहे. आनापान साधनेचे फायदे ::: १. मन एका होऊ लागते. २. भीती, चता,तणाव मनापासून दूर जाऊ लागतात. ३. चतातपणा कमी होतो. ४. अयासात आवड िनमाण होवून, यात बरीच गती होते. ५. समजून घेयाची व पीकरण देयाची श वाढते. ६. आमिवास वाढतो. ७. जागकता वाढते. ८. मन सुखीव सामयवान बनते. ९.िवपसनेमये मानिसक आरोयाचे फायदे, चांगले ल कत होते आिण एकाता सुधारते, जागृकता वाढते आिण दयाळूपणा, आमसमान तणाव आिण चता कमी करयाची पातळी वाढते. यान केयाने आपया शारीरक आरोयासाठी देखील फायदे होतात. कारण ते आपया दुखयाबल सिहणुता सुधा शकते आिण सनािव लढायला मदत होते. दुःखमुचा माग ::: चार आयसये, आयअांिगक माग, िनवाण ाीचा माग, पंचशील, ितयसमुपाद, िच यांचा अयास करणे गरजेचे आहे. समता, वातंय, बंधुव, शील, सदाचार, िववेक, मैी,कणा हे िस करयासाठी कोणाया अनुभूतीची आवयकता नसते. तसेच हसा, िभचार, अंमली पदाथाचे सेवन, अंधा, कमकांड,असयवचन या वाईट गोी आहेत, या दूर करयासाठी भगवान बुांनी काया, वाचा व मनाया शुतेलामहव दले आहे. मन हे चांगया व वाईट गोीचे भांडार आहे. सोयाचा धूर िनघणाया सुखी देशात हणूनच आज गरबी, बेकारी, मागासलेपणा, िनररता, रोगथता, अंधा, जातीय दंगली, जाळपोळ रोजंच चालू आहेत. अनेक ियांवर बलाकार होत आहेत, ाचार भयंकर वाढला आहे. चांगुलपणा, नीितमा यावरचा िवासच जणू उडून गेला आहे. हा सारा परणाम कशाचा आहे? बुाने शोधलेया कमा िसांतानुसार या िनयमाचा परणाम आहे. सय मानवता धम सोडून

असयास आपण कवटाळून बसलोत, अंधांनादा बनिवयात आपया सोबतचे देश कोठे गेले आहेत? यातून वाट काढायची असेल, तर बुांया िवपसनेिशवाय पयाय नाही.कारण मने शु झाली तरंच िथती बदलेल.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 174 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

बुदांया िवपसनेने मने िनमळ होऊन माणूस आपला चुकचा वभाव बदलून टाकतात, दु:खमु होवून सुख, शांती, आनंद याच जमात ा क शकतात. िनकष ::: सवसाधारणपणे यान कवािवपसना वैयिक जीवन आिण जगात शांती व आनंदात योगदान देयासाठी सराव केला पािहजे. आपया मानिसक आिण शारीरक आरोयासाठी ते आवयक आहे. ते आमिनयंण कन मन:शुदी आिण ान देतात. ते आपया शारीरक या, शािदक या आिण मानिसक यांसाठी संरक हणून काम करतात. मानवी जीवनाचे खरे वप कठोर आहे. ही परिथती आपया दैनंदन जीवनात आजूबाजूचा परसर, समाज आिण जगात आपण पा शकतो. जर आपली अंत:करणेआतील तवानुसार िशित नाहीत आिण सराव केयास आपणाला ास आिण दुःख जाणवते.माणूस हणून वैयिक सुख आिण वैिक शांतीसाठी आपण चांगली तवे आिण पती पाळायला पािहजेत. भूिमकेसाठी जर आपण एकमेकांना मारले नाही कवा हानी पोहोचली नाही, तर आपण भीती व भीतीिशवाय जगू शकतो आिण नैसगकरया आपले जीवन आिण आपले जग आशांनी आनंदात असेल, हणूनच आपया अंत:करणात आिण मनामये तवे आिण पती असणे आवयक आहे. संसंसंदभसंदभदभदभंथसूचींथसूचींथसूची:::: 1. गोयका सयनारायण 2019,धम आदश जीवनाचा आधार , पृ मांक 43. 2. िभखू जगदीस कसपो,1961,पाली सािहयाचा इितहास , िबहार राजकयेन पाली कासन मंडलेन कासीता. 3. मोरे मा.शं.,भगवान बुाचा मयममाग, कौशय काशन, औरंगाबाद. 4. गोयका सयनारायण,2018,महासितपानसु. 5. आंबेडकर भीमराव रामजी,2014,भगवान बु आिण यांचा धम , सुगावा काशन पुणे. 6. लोखंडे भाऊ,मनोवैािनक भगवान बु आिण िवपसना , नागभूमी काशन नागपूर.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 175 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

समाजवाद : घटनामक अथअथ,, अवयाथ आिण घटनािनमायांची भूिमका

डॉडॉडॉ.डॉ . सूयकांत एलएल.. शेळके

रायशा िवभागिवभाग, वामी िववेकानंद कला व वािणय रा महािवालयमहािवालय,महािवालय छपतीभवनछपतीभवन,छपतीभवन आयरे रोडरोड, दनगरदनगर, डिबवली (((पूव(पूवपूवपूव)) ठाणे ––– ४२१२०१

तावना : भारतीय संिवधानकयानी 'संवैधािनक लोकशाही वथेया' मायमातून या देशात अथ –सामािजक– राजकययायावर आधारत समतामूलक आिण लोककयाणकारी रािनमाणाचे व पिहले होते. हे केवळ वरंजन नहते; तर दृढ संकप होता. भिवयात येणाया समया, अडचणी व धोके यािवषयी सूचक इशारेही दले होते. रायकयाना यांया कत व जबाबदारीची जाणीवही कन दली होती. ारंभीया काळात यथावकाश या दशेने जायाचा यही केला गेला. मा अलीकडया काळात रायकयावगाला संवैधािनक मूयवथेया चौकटीचा जणू िवसरच पडलेला दसतो. खा.उ.जा. धोरणाया कछपी लागून ‘िवकासाचे राजकारण’ या नावाखाली संवैधािनक लोकशाही मूयवथेची चौकटच मोडीत काढयाचा य होत आहे. हे आता उघड झाले आहे. िवशेषतः समाजवादाचा बळी देऊनच िवकासाचे भांडवलवादी ाप राबिवले जात आहे. यामुळे िवकासाची बेटे तयार होऊन िवषमतेची दरी मोा माणात वाढत आहे. परणामी िवपतेची समता; गुलामीचे वातंय आिण शोषण हेच याय; हेच सा समाजाचे िच आहे. भारत येया काही काळातच संवैधािनक लोकशाही वथेचे रौय महोसवी वष साजरा करणार आहे.या दृीने यायवथा, साधारीवग, राजकय सामािजक सांकृितक परवतनवादी प, संघटना आिण अकॅडेमीिशयन यांना पुहा एकदा समाजवादाचे तवान याचा अथ- अवयाथ व संिवधानकयाची भूिमका याचे मरण हावे यासाठी या शोधिनबंधात काश टाकयात आला आहे. भारतीय वातंयाचा लढा आिण रायघटनािनमतीची या यामये समाजवादाचे थान अयंत महवपूण आहे. भारतीय वातंयाचा लढा हा केवळ सांतराचा लढा नहता; तर राजकय, सामािजक, आथक आिण सांकृितक अशा सवकारया शोषण मुचा (Civil Liberty) लढा होता. सामािजक यायावर आधारीत समतािधित समाजवथा िनमतीचा एक ापक संकप वव यात होते. आिण हणून घटनािनमायानी या संकप व वांना रायघटनेत ितबिबत केले. िवशेषतः भारताचे अथकारण असे असावे क, यामये कोणयाही कारे भारताचा नागरक गरबी, दार यामये भरडला जाणार नाही; यामये कोणयाही कारे आथक आधारावर गरीब-ीमंतीची दरी तथा उ-िनता भेदभाव िनमाण होणार नाही; यामये सवाना सा व संपीया मालकचा सामान वाटा िमळेल; यामुळे सवाना सामान दजा व समानपूवक जगयाचा ह ा होईल; समाजातील उपेित वंिचत घटकांना सामािजक आथक व राजनैितक ह व याय ा होईल. आिण याचा माग 'समाजवाद' हाच होता. या अनुषंगानेच भारतीय वातंय लातच समाजवादाची बीजे पेरली गेली होती. आिण नंतरया काळात याचे ितबब रायघटनेत उमटयाचे आपण पाहतो. वातंयपूवकाळातील भारतीय रायघटनािनमतीचा एक महवपूण दतऐवज हणून याकड े बिघतले जाते या 'नेह रपोट-१९२८' मये "मोफत िशणाया व आरोयाया सोयी-सुिवधा उपलध कन देणे; वृ, मिहला व बालकांची काळजी घेणे आिण उपेित-वंिचत घटकांना याय देणे िह सरकारची महवपूण जबाबदारी आहे; असे हटले आहे.”११९२९ साली लाहोरया राीय सभेया अिधवेशनात बोलताना अयीय भाषणात नेह हणाले होते -“It is the

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 176 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 inalienable rights of the Indian people inter alia to enjoy the fruits of their toil and have the necessities of life so that they may have full opportunities of growth. I must confess, that, I am a socialist and a republican, and am no believer in kings of princes, or in the order which produces the modern kings of industry, who have greater power over the lives and fortunes of men than even the kings of old, and whose methods are as predatory as those of the old feudal aristocracy.” २अथात नेहंना कोणयाही एक कारची शोषणवथा जाऊन याठकाणी दुसया कारची शोषणवथा आणणे मायनहते. १९३३ सालया कराची येथील अिधवेशनात मागणी करयात आली क,“In order to end the exploitation of the masses, political freedom must include real economic freedom of the starving masses.” आिण यासाठीचा उपाय हणजे“nationalization of key industries and services, and various other measures to lessen the burdon on the poor and increase it on the rich.” ३हा ठराव हणजे समाजवादी समाजवथेया दशेने टाकलेले पाऊलच होते.तथािप, तकालीन अमेरकािणत लोकशाहीवादी (भांडवलवादी) व रिशयािणत सायवादी गट अशी जगाची झालेली महासाक िवभागणी पाहता संिवधानिनमायाना असे वाटत होते क, आपण कोणयाही एका िविश राजकय िवचारणालीला बांधले जाऊ नये. यामुळेच यांनी 'समाजवादा'सारखा शदयोग संिवधानात समािव करणे टाळले.संिवधानसभेत यावर चचा करताना संिवधानसभेचे सदय हसरत मोहानी यांनी ‘Socialist Republic’ हा शद समािव करावा अशी दुती सुचिवलेली होती. यावर उर देताना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हणाले क, श: मलाही 'समाजवाद' हा शद संिवधानात समािव कन आपण आपली समाजवादािवषयीची बांिधलक कट करायला आवडेल. तथािप, हा शदयोग आपण का वगळतो.यािवषयी पीकरण देताना ते हणाले क, “While the definite aim was economic democracy, it could be achieved through the different ways. A flexible view was being adopted so that adherents of any ideology could set up an ideal economic democracy in their own way”, ४अथात संिवधानात ारंभी 'समाजवाद' हा शदयोग अधोरेिखत करयात आला नसला आिण १९७६ साली ४२ वी घटनादुती कन इंदरा गांधी यांनी तो अधोरेिखत केला असलातरी भारतीय अथकारणाचे तवान 'समाजवादी'च होतेहे नाकारता येत नाही. तथािप संिवधानसभेतील मुख सदय समाजवादी िवचाराने भािवत होते आिण यांना समाजवादािवषयी िनतांत ा,आमीयता आिण आकषण होते. समाजवादी समाजाचे पुननमाण होयासाठी दैनंदन राजकारणातून समाजवाद कट झाला पािहजेअसे यांना वाटत होते. हेरॉड लाक यांनी आपया 'Grammar of Politics'या ंथात हटयामाणे ‘Democratic constitutions are inseparably associated with the drive towards economic equality’ ५ आिण हाच आशय डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरनेह आिण तसम मंडळना अिभेत होता.संिवधानसभेतील उांया ठरावावेळी नेह हणाले क, “Well, I stand for socialism and, I hope, India will stand for socialism and that India will go towards the constitution of a socialist state and I do believe that the whole world will have to go that way. What form of socialism again is another matter for your consideration? But if in accordance with my own desire, I had put in that we want a socialist state, we would have put in something which may be agreeable to many and may not be

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 177 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 agreeable to some and we wanted the Resolution not to be controversial in regard to such matters. Therefore we have laid down, not theoretical words and formulae but rather the content of the thing we desire.” ६यातून हेच प होते क, नेह हे कोणयाही परिथतीत समाजवादालासोडिची ायला तयार नहते. ते समाजवादी समाजवथेसाठी आही होते.संिवधानसभेतील उांया ठरावावरील चचला उर देताना नेह हणाले क “The first task of the Assembly was to free India through a new constitution, to feed the starving people and clothe the naked masses and give every Indian the fullest opportunity to develop himself according to his capacity.”ते पुढे हणतात“the greatest and most important question in India is who to solve the problem of the poor and the starving. Wherever we turn we are confronted with this problem. If we cannot solve this problem soon, all our paper constitutions will become useless and purposeless.”पुढे नेहंनी संिवधान व संिवधानसभा यािवषयी िवास करताना हणाले क“The Constituent Assembly and the Constitution framed by it were to be mere parts of the larger national endeavor was a new social order under which the basic needs of the ordinary citizens would be fulfilled, all would enjoy fundamental human freedoms and have equality of opportunity” ७यावन नेहंना समाजवाद का आिण कशासाठी अिभेत होताहे प होते. भारतात समाजवादी समाजवथा िनमाण होणार नसेल तर आपया संवैधािनक वथेला काहीच अथ उरणार नाही हेही सांगायला नेह िवसरले नाहीत. केवळ नेह आिण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरच समाजवादािवषयी आही होते आसे नाही. भारतातील ांितकारी आिण डाा संघटना तर काँेसमधील छुया भांडवलशाहीला टोकाचा ती िवरोध करत होते. िवशेषतः भगतिसगांनी वेळोवेळो आपली समाजवादािवषयक भूिमका प केली. ते हणतात - 'आहाला सवकाची गुलामी आिण शोषण वथा न करायची आहे. आहाला अशी समाजवथा िनमाण करायची आहे क यामये एका माणसाकडून व मानवी समुदायाकडून दुसया माणसाचे व मानवी समुदायचे कोणयाही कारे शोषण होणार नाही. कोणी कोणाचा मालक असणार नाही आिण कोणी कोणाचा गुलाम असणार नाही. आमचा लढा केवळ िटशाना इथून घालिवयासाठी नसून ना शोषण मु समाजाची िनमती करयासाठी आहे. आहाला िटीशांया शोषणाबरोबरच ऐतदेशीय शोषणही नकॊ आहे. जातीआधारत सामािजक शोषण सरंजामशाही व भांडवलशाहीआधारत आथक शोषण आिण मूठभर साधीशांची एकािधकारशाही व कूमशाही याला आमचा िवरोध आहे. मातृभूमीया मुबरोबरच आहाला मातृभूमीया सुपुाना गुलाममु व शोषणमु करायचे आहे.आिण हीच आमची समाजवादाची परभाषा आहे. डॉ. सुभाष कयप यांनी हटयामाणे “The Founding Fathers were conscious of the fact that mere right to vote once in five years or so was meaningless unless all citizens were made equal on the social and economic plane as well. Right to vote for a hungry and illiterate person without food, clothing and shelter meant little.” ८यावन संिवधानिनमायाचा समाजवादिवषयक दृिकोन कती ापक होता हेच प होते. समाजवादाचा वीकार करत असताना संिवधानिनमायांना दोन गोी करणे आवयक वाटत होते. एक हणजे संाहक व संचयखोर भांडवलशाही रचना नाकारायची आिण दुसया बाजूला याचवेळी दुराही व पोथीिन समाजवाद टाळायचा.नेहंया शदात -“Socialism was a growing, dynamic concept, something which was not rigid, “something which must fit with the changing conditions of human life Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 178 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 and activity in every country. Why we should try to imitate another country. No doubt, we should have taken advantage of the experience gained elsewhere. Our object should be that all individuals in India should have equal opportunities of growth, from birth upwards, and equal opportunities for work according to their capacity. ” ९पुढे ते हणतात“Much can be said about socialism, but I should like to stress one thing. The whole of the capitalist structure is based on some kind of an acquisitive society. It may be that, to some extent the tendency to acquisitiveness is inherent in us. A socialist society must try to get rid of this tendency to acquisitiveness and replace it by cooperation…..without this you cannot wholly succeed. Even from the very limited point of view of changing your minds and hearts, it takes time to build up a socialist society. We must realize that the process of bringing socialism to India, especially in the way we are doing it that is democratic way, will inevitably take time.” १० नेह थमपासूनच मानवी वृीिवषयीही जागृत होते. यांयामते केवळ समाजवाद वीकान सुटणार नाहीत तर यासाठी लोकांनी आपया मनातून आिण आचरणातून भांडवली ेरणा व वृीचा याग आिण लोकशाही मागाचा वीकार केला पािहजे. समाजवादाचे तव वीकारतानाच मासवादी हसक माग वय केला पािहजे. समाजवाद हे साय नसून उत व समृ जीवनाकडे जाणारा माग आहे. तथािप िवातंयाचा बळी देऊन समाजवाद आणणे यांना माय नहते. यासाठी समाजवादाला लोकशाहीशी जोडणे यांना आवयक वाटत होते.हणूनच ते हणतात-“It is not enough for us merely to produce the material goods of the world. We do want high standard of living, but not at the cost of man’s creative spirit, his creative energy, his spirit of adventure; not at the cost of all those fine things of life which have ennobled man throughout the ages.” ११ वातंयपूवकाळात संिवधानिनमायांनी समाजवादाचा अनुषगांने वेळोवेळी जी मते व भूिमका मांडली याचेच ितबब संिवधानिनमती येदरयान आपयाला संिवधानामये उमटयाचे दसते. भारतीय संिवधानाया सरनायातील सामािजक आथक आिण राजनैितक याय; दजा व संधीची समानता; ची िता; मूलभूत ह (भाग तीन) - कलम - १४, १५, १६, १७, २१ आिण मागदशक तव (भाग चार) - कलम - ३७, ३८, ३९, ४१, ४२, ४३,४५,४६ इ. तरतुदी; आरण धोरण - कलम - ३३०, ३३२, ३३३, ३४०,३४१, ३४२) तसेच राातील महवपूण आिण मुख उोगांवर रायाची मालक व िनयंण (सा िवकासाया नावाखाली सावजिनक ेाचे िनगुतवणुकया मायमातून मोा माणात खाजगीकरण केया जात आहे हे समाजवादाला ितलांजलीच आहे हा भाग वेगळा) आिण करणाली; ह े भारतीय संिवधानातील समाजवादी तवानाची साच आहे. अथात ‘समाजवाद’ हा शद ारंभी संिवधानात अधोरेिखत केला नसला; तरी संिवधानाची परभाषा ही समाजवादी तवानाचीच होती; हे िवसरता कामा नये. १९७६ साली ४२ वी घटनादुती कन संिवधानात समाजवाद शद अधोरेिखत केला तरी याची ाया संिवधानात प करयात आली नहती. परंतु यायालयाने मा वातंय लढा व संिवधानिनमतीचा इितहास लात घेऊन असे हटले क“The judges of the court have a duty to redeem their constitutional oath and do justice no less to the pavement dweller than to the guest of the five star hotel” (AIR 1982 SC 879) याचबरोबर D.S.Nakra Vs. Union of India (AIR 1983 SC 130) या केसमये हटले आहे क‘The

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 179 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 expression ‘socialist’ was intentionally added to the preamble by the 42 nd Amendment Act, 1976. The statement of objects and reasons appended to the bill had stated: “the question of amending the constitution for removing the difficulties which have arisen in achieving the objective of socio-economic revolution, which would end poverty and ignorance and disease and inequality of opportunity, has been engaging the active attention of Government and the public for some time…” पुढे आपले िनरीण नदवताना यायालयाने हटले आहे क “The principal aim of socialist state is to eliminate inequality in income and status and standards of life. The basic framework of the socialism is to provide security from cradle to grave. This amongst others on economic side envisaged equality and equitable distribution of income. This is blend of Marxism and Gandhism leaning heavily towards Gandhian socialism.” पुढे ४५ ा घटनादुती िवधेयकामये समाजवादाचा अथ प करयाचा य करयात आला तो असा -‘Socialist’ to mean “free from all forms of exploitation - social, economic and political.”अथात इतका ापक आिण सवसमावेशक अथ समाजवादाला अिभेत आहे; हेच यातून प होते.भारतीय संिवधानातील समाजवादाचा आशय हा शदकोशाया मयादत अथात बसणारा नाही कवा मासवादाया पुराणमतवादी व पोथीिन पठडीतही बसणार नाही. हे राीय वातंयपूव आिण वातंयानंतर ारंभीयाकाळातही वेळोवेळी प केले. यायालयानेदेखील याचा अथ याच अंगाने लावला. समाजवादाचा ापक आशय प करताना जयकाश नारायण यांनी हटले आहे क "आमचे समाजवादाचे िच असे असेल क यात आथक सामािजक राजकय सांकृितक व वैचारकअशा सवकारची गुलामिगरी न झालेली असेल. येकाला वातंय नागरी वातंय व वैचारक वातंय ा होणे िन येकाला आपली उती करयाची संधी असेल हा समाजवादाचा मूळ पाया आहे. हे जोपयत साय होणार नाही तोपयत ते समाजवादाचे सवागसुंदर िच असणार नाही तर ते वेडेवाकडे िवकृत िच असेल. केवळ अ व िनवारा या भौितक गरजा शमवणे हे मानवी लण नहे याला माणूस बनायचे असेल तर याची वैचारक आिण भाविनक भूकही पूण होणे गरजेचे आहे.यासाठी परपर ेम सहानुभूती आदर व माणुसक यायाकडे असणे आवयक आहे.”१२ नरहर कुंदकरांनीही समाजवादाचा अथ अितशय ापक प केला आहे. ते हणतात- "संपूण मानव जातीचा इितहास हा दोन ेरणांचा इितहास आहे. एक वतःचे िहतसंबंध जतन करणारी व दुसरी वतःया िहतांना अम देतानाच वतःया वाथाला मुरड घालून इतर सवाया कयाणाचा िवचार करणारी.आिण हाच नीितमेचा िवचार आहे. यातच समाजवाद अयुयुत आहे. 'चांगला समाज बनिवणे' हे माणसाचे अनादी काळापासूनचे व आहे. 'अिधक चांगले' हे नैितक मूयांचे सूचक आहे. यामुळे समाजवाद ही समाज ‘अिधक चांगला’ बनिवयाची या आहे. यामुळे समाजवादाकडे ाथिमक गरजा व सोडिवयाचे तवान कवा मूलभूत गरजांचा िवचार करणारे तवान हणून याकडे पाहणे मूलत: चुकचे आहे. समाजवाद हा मूलभूत गरजांया पूततेचे आासन देणे हे आपले आकत समजत नाही तर अिधक 'नैितक जीवन वथा' िनमाण करणे हे आपले आकत समजते. समाजवाद हा दैववाद नाकान माणसाया कतृवावर िवास ठेवणारी िवचारसरणी आहे. ती बुिामायवादी आिण िवानिन िवचारसरणी असयाने शाीय आहे. जीवनाचे केवळ आथक व भौितक सोडवणे हे याचे येय नसून नैितक समाजजीवनाची उभारणी कन आथक सोडवणे हे याचे येय आहे. ती सवाना वातंय बहाल करणारी आिण वाथाचे उदाीकरण नाकारणारी वथा आहे. गरजपूत आिण वाथ यात संघषरत असलेया समाजगटातील दुही िमटवयाचा हा िवचार आहे. हणून समाजवादी अथवथा आणणे हा कायमाचा भाग असून माणूस नैितक बनिवणे हा येयाचा भाग आहे.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 180 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

यंिनमती कवा तंान हे वैािनक दृिकोन नसून िनसगातील सयाचा शोध घेणे यावर आधारत ानाची सुसंगत मांडणी करणे आिण ते ान मानवी गरजांची पूतता कशी करेल याचा िवचार करणे हणजे वैािनक दृिकोन होय. अथातच यात नैितक तव अनुयूत आहे. अयथा यातून सरंजामशाही भांडवलशाही या शोषण वथा िनमाण होतात. आिण यात नैितकतेऐवजी नफा हा सवे असतो. हे सवुत आहे. यातून शोषण आिण अयाय होणे हे ठरलेलेच आहे. भांडवलदार हा ाहकाची यश वाढली पािहजे यासाठी आही असतो कारण ती घसरली तर भांडवलशाही धोयात येते. अशावेळी सरकार धावून येत े यात गैरही नाही आहे तो यांचे जीवनमान सुधारयाचा हणून समाजवादाचे येय जसे आथक समया सोडवयाचे आहे तसेच ते नैितक मूयांवर आधारलेली नवसमाजाची उभारणी करयाचे आहे.”१३ अथात समाजवाद हे अथकारणाची नीितमा आहे हेच यातून िस होते.भारतीय संिवधानाया परेयातून समाजवादाचा यापेा उिचत व ापक अथ तोकोणता असणार भारताला आधुिनकतेया दशेने घेऊन जाणाया राजीव गांधनीदेखील तकालीन परिथती लात घेऊन चता करताना आिण लोकशाही समाजवादाची आवयकता ितपादन करताना हटले आहे क“It was within a well-articulated democratic system that the ruthless exploitation and elimination of the native inhabitants of the North American continent took place. The rise of large monopoly houses was another phenomenon associated with most democracies. Therefore, we were well-advised to guard against a democratic polity being used as the vehicle for the perpetration, perpetuation or aggravation of economic inequalities.” १यातून यांना हेच सांगायचे होते क समाजवादाला दुलित कन अथकारणाचा गाडा पुढे रेटयास आथक िवषमतेची नवी समाजरचना िनमाण होईल आिण सामािजक यायाचा पायाच िनखळेल.राजीव गांधचे हे भाकत १९९१ साली खा.उ.जा. अथात नवीन आथक धोरणांयामायमातून खरे ठरताना दसते. िवशेष हणजे हे षड:यं संवैधािनक लोकशाही येया मागाने सेवर िवराजमान होऊन रायशकट हाकणाया शासनयंणेकडून केले जाते हे अिधक खेदजनक आहे. अलीकडया खा.उ.जा.या काळात 'िवकासाचे राजकारण' हा परवलीचा शद बनलेला आहे. आिण'िवकासाचे राजकारण' हणजे लोकशाही मूयांचा बळी देणे आिण संवैधािनक मूयांची चौकट मोडीत काढणे असाच याचा अथ घेतला जातो. आिण सव समया िनराकरणाचे हे एकमेव सू असयाचे लोकांवर बबिवले जाते. मा हा िवकास कोणासाठी तर 'देशाचा िवकास' असे मोघम उर लोकांवर लादले जाते. अथात यात 'मूठभरांचा िवकास आिण बसंय भकास' हाच गेया २५ वषाचा अनुभव आहे.देशात अथ-सामािजक-राजकय यायावर आधारत समतामूलक समाज व कयाणकारी रायाची ितापणा करायची असेल तर पुहा एकदा मोचा समाजवादाकडेच वळवावा लागेल अयथा िवषमता आिण शोषणाने िपचलेली जनताच ही संवैधािनक लोकशाही वथा मोडीत काढेल आिण देशात गधळ व अराजक माजेल.डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांया शदात -Economy Vs Ethics हा सनातन संघष आहे. यामयेEconomy ने Ethics वर मात केली तर गधळ व अराजक अटळआहे. आिण हे टाळायचे असेल तर समाजवाद हाच यावर उपाय आहे. संदभसूची : १. Kashyap Subhash C., Citizena and the Constitution, Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of Indi, New Delhi, Second Edition, 2002, p.43 २. Kashyap Subhash C. History of Parliamentary Democracy, Shipra, Delhi, 1991, p. 52 ३. Ibid, p. 55 ४. Kashyap Subhash C., Citizena and the Constitution,2002, p. 44

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 181 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

५. Ibid, p.44 ६. CAD, Volume I, pp. 57-65 ७. CAD, Volume VII, pp. 316-323 ८. Kashyap Subhash C., (Ed.) Reforming the Constitution, New Delhi, 1992, pp. 9-10 ९. Kashyap Subhash C., Citizena and the Constitution,2002, p. 45 १० . Jawaharlal Nehru’s Speeches, New Delhi,Volume-3, 1953, p. 57 ११ . Ibid, p. 57 १२ . धान ग. . आिण जाधव रा.ग. लोकशाही समाजवाद : िनवडक साधना, खंड -३, साधना काशन, पुणे, २००७, पृ. २०-२१,२५ १३ . का पृ. ९९-११० १४ . Kashyap Subhash C., Citizena and the Constitution,2002, p. 49

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 182 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ^^csjM % vkRedFku ,d vkdyu] fHkejko xLrh**

izkizkizk-izk --- MkWMkWMkW-MkW--- HkSjxqaMs ,l~,l~---- ,l~,l~,l~-,l~--- olarjko ukbZd dyk o okf.kT; egkfo|ky;] eq:M&taftjk] ft-jk;xM- 402 401-

Lokra«;ksRrj dkGkr ejkBh lkfgR; {ks=kr fuekZ.k >kysyk ,d lkeF;Zoku izokg vls nfyr lkfgR;kps o.kZu djrk ;sbZy- MkW- ckcklkgsc vkacsMdjkaP;k pGoGhus tkx`r >kysY;k nfyr lektkr Lokra«;ksRrj dkGkr f’k{k.kkpk izlkj >kyk- R;krwu izkIr >kysY;k uO;k tkf.kosus nfyr r#.k thoukdMs ikgw ykxys- Lor%P;k lektkph ‘krdkuq’krds pkyw vlysyh nq%fLFkrh rh fuekZ.k gks.;kph dkj.ks ;kpk rs fopkj d# ykxys nfyr lektkyk ;k lk&;keqGs izkIr >kysY;k uO;k tkf.kosrwup nfyr lkfgR;kpk tUe >kyk- ;k tkx`r nfyr vkReHkkouk orZeku dkGkr ;s.kk&;k vfr nq%[k nk;d vuqHkokp dkj.k gtkjsk o”kkZaiklwu pkyr vkysyh Hkkjrh; laLd`rh ijaijk vkf.k lektO;oLFkk gsp vkgs- vls tk.koys- vlg; nq%[k vkf.k nk:.k euksHkax ;kaP;k pVD;kauh iksGwu fu?kkysyh gh nfyr eus lk&;kaP;k fo#/n caM d#u mByh- nfyrkaps nq%[k iz{kqC/krk vkf.k fonzksg R;krwu nfyr lfgR;kpk tUe >kyk- vU;k; laLd`rh ijaijk lektO;oLFkk ;kauh nfyr lfgR;kus udkj fnysyk vkgs- R;kaP;k fojks/k R;kauh fonzksg iqdkjysyk vkgs- ;k lk&;kpk fo/oal d#u uos ekuork oknh] lerkoknh foKkufu”B n`”Vhps tx fuekZ.k dj.;kph R;kaph efu”kk vkgs- udkj] fonzksg vkf.k ekuork vkf.k foKkufu”B gh nfyr lkfgR;kdkauh izk.kHkwr ekuysyh rRos vkgsr- lkekftd ckaf/kydh iRdjysyh vlwu frus R;kaP;k lkfgR; fufEkZrhyk ,d Lo#i izkIr d#u fnysys vkgs- nfyr lkfgR; gs ‘kks”k.k O;oLFksfo#/n vkiY;k dyk d`rhrwu fonzksg djr vkgs- nfyr lkfgR; gs Qqys] vkacMsdjkaP;k fopkjkauk fLodkjrs vls jk-x- tkk/ko Eg.krkr- nfyr lkfgR;krhy dfork] dFkk] ukVd fuac/k b- okM%e; izdkj uO;k tkf.kokauh izdV >kys vkgsr- nfyr lkfgR; okLrO; thou vkiY;k lkfgR;krwu fpf=r dj.;kpk iz;Ru djrs- Eg.kwu gs lkfgR; ek.klkyk dsanz cuors- ek.klkyk eksBs ekurs- nfyrkapa tx Eg.kts v/kZiksVh jkg.;kps mn;kaP;k fooapukuh o vktP;k O;Fkkuh xzklysY;k ek.klkps vkgs- O;Fkk osnuk v’kk fujk’kk lq[k%nq[k gs nfyr lkfgR;kps vuqHko fo’o vkgs- vfydMP;k dkGkr nfyr ys[kdkauh fyfgysY;k vkRedFkukeqGs nfyr lkfgR;kpsp uOgs rj ejkBh vkRepfj+=kps nkyu le`/n >kys vkgs- cyqra] rjkGvarjkG] mijk] vkBo.khps i{kh vDdj ek’kh] eyk mn~/oLr Ogk;pk;] varLQksV] xkodh] vkHkjku] Qkatj] xckG] dkV;kojph iksVa] eqDdke iks”V nsokps xksB.ks] ej.kdGk] ek÷;k tUekph fpRrj dFkk] dksYg;kV;kpa iksj] csjM] ?kMbZ] ft.ka vkeqpa] feVysyh dokMs] vkepk cki vkf.k vkEgh v’kh fdrhrjh vkRedFkukauh ;k izkarkr vkiys Lora= LFkku fuekZ.k dsys vkgs- ;k vkRedFkkukrwu Hkqdspk iz’u gkrkGyk xsyk vkgs- nfyrkaP;k thoukrhy cjspls iz’u R;kaP;k Hkqdsrwu fuekZ.k >kys vkgsr vls EgVY;kl okoxs Bj.kkj ukgh- =,d nfyr vkRepfj= Eg.kwu HkhejkoxLrh ;kaps csjM 1987 e/;s izfl/n >kys- csjM gh ,d tekr Eg.kwu vksG[kyh tkrs- frP;k vaxh ‘kkS;Z] /kkMl] izkekf.kdi.kk vlwugh dke/kank feGr ukgh- Eg.kwu xqUgk d:u tx.kkjh gh ,d tkr vkgs- ;k vkRedFkukr ys[kd Lor% ;k tkrhpk vlY;keqGs R;kus vkiys thoup bFks ekaM.;kpk iz;Ru dsyk vkgs- ys[kdkus ts vkiY;k thoukps o.kZu dsys vkgs rs okprkuk lqf’kf{kr e/;eoxhZ;

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 183 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ek.kwl gkn:u tkrks- T;k lektkr ys[k txys] okMdkjyk tkrks- ek.kwli.k gjoysyk gk lekt fdrh ekxklysyk vkgs ;kps foy{k.k izR;;dkjh fp=.k csjM ;k vkRedFkukr dsys vkgs- ys[kdkph lkekftd tk.khotk.kho%%%% csjM gs vkRedFku egkjk”Vª o dukZVd lhekorhZ Hkkxkrhy csjMkaph O;Fkk] osnuk R;kaps tx.ks] ej.ks] ys[kdkus fpf=r dsys vkgs- Hkhejko xLrh gs ,d Lor% vU;k;xzLr csjM lektkps izfrfu/kh vkgsr- R;kauh Hkksxysys d”V] =kl] vogsyuk ;kauk okpk QksM.;klkBh vkiY;k vkRepfj=kr csjM lektkr vl.kkÚ;k dkgh fooknkLin =qVhauk okV eksdGh d:u fnyh vkgs- csjM lekt gk vf’kf{kr vlY;keqGs ;kpk Qk;nk gksowu ikakY;koj nsokpk dksi letwu] nsokP;k ukokus cdjs dki.ks] nsokcjkscj yXu yko.ks] nsokyk eqyh okg.ks ;k lkj[;k v?kksjh izFkk csjM lektkr vkgsr- gk lekt va/kJ/nsrwu ckgsj iMkok R;klkBh f’k{k.k gs ,deso xjt vkgs] R;klkBh ys[kdkus osGksosGh vkiY;k lektkP;k ifj”knk ?ksowu lekt tkx`rh ?kMowu vk.k.;kps dk;Z dsys vkgs- ijarq lektkyk mnjfuokZgklkBh pksjh djkoh ykxrs- njksMs[kksj Eg.kwu R;kaP;koj dk;epk f’kDdk clysyk vlrks- R;kaP;k d`R;kus ys[kdklkj[;k O;Drhyk ikakY;koj R;kyk lksMw nsr- ys[kdkP;k FkksjY;k dkdkpk e`R;w vlkp >kyk gksrk- gk tkpd =kl fdR;sd o”kZ csjM oLrh Hkksxr gksrh- vU;k;k fojks/kkr vkokt mBfo.;kph Hkk”kk R;kaP;k rksaMh d/khp uls- myV csjM yksdkapk tUep vlk ^lVokbZuap gs lkja vkeP;k dikGkoj dksjya; rs pqdork ;s.kkj ukgh Eg.kwu lkja lgu dsya tkr gksr*-

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 184 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ygkui.kkiklwup gs vk?kkr HkhejkoP;k okVsyk vkys gksrs pkoMhojP;k ‘kkGsr ys[kdkus ifgys ikÅy Vkdys- rsFkwup ;k vk?kkrkauk lq:okr >kyh gksrh- guqearkP;k nsoGkr tk;yk ijokuxh uOgrh- ckgs:up ueLdkj djkok ykxs- i.k dqGokM;krhy eqya vkr tkowu nsokP;k ik;k iMr- ‘kkGsrgh ojP;k dV~V;koj dqGokM;kryh eqya vkf.k [kkyP;k dV~V;koj csjM tekrhph eqya clr- pkSFkh i;Zar ikspY;koj ekLrjkaP;k xSjgtsjhr ys[kd iw.kZ ‘kkGk lkaHkkGr vls- ijarq dqGokM;krY;k yksdkauk gsok okVs- ekLrjyk vksjMr csjMkP;k iksjkoj ‘kkGk lksM.;kis{kk lqV~Vh n;k;yk lkaxk- ikpohyk csGxkoyk f’k{k.kklkBh tk;ph osG vkyh- dkj.k ‘kstkjP;k nksu xkoh ‘kkGk vlwugh i.k deh tkrhP;k fo|kF;kZauk frFka pkaxya f’kdoya tkr uOgra- osGxkoP;k ‘kkGsr ys[k ckdkoj u clrk cjkscj vk.kysY;k xks.kikVkoj oxkZP;k dksiÚ;kr clwu jkgh- diMs f’kok;ps rj xkokryk f’kaih nq:up ikgwu vankts eki ?ksowu diMs f’kok;pk- xLrh tkrhus csjM vkY;kus cjkscjps fo|kFkhZ R;kauk [kqi =kl nsr- orZekui=kr njksM;kP;k ckrE;k vkY;k dh] fdrh fgLlk feGkyk Eg.kwu R;kyk fpMor- xLrhoj [kksVs vkG ;kos Eg.kwu vusd m|ksx eqya djr vlr- pksjkph voykn] gjke[kksj vls laHkkouk gksbZ- pksjh dj.kkÚ;k tkrhr tUekyk vkys Eg.kwu lrr pksj Eg.kwu okxoys tkr gksrs- ys[kd uoohr vlrkuk ^eh dks.k gks.kkj* gk fuca/k fygk;pk gksrk- vusdkauh izk/;kid] odhy] MkWDVj gks.;kph bPNk cksywu nk[koyh- ys[kd mBwu mHkk jkfgyk i.k dkgh cksyk;P;k vkrp eqya vksjMw ykxyh] ^xLR;kpk pksj gks.kkj pksj* vkf.k lkjst.k dqps”Vsus glw ykxys- gh rhoz osnuk xLrh ;kaP;k g`n;kr lyrkuk fnlrs- J/nk o leL;kleL;k%%%% :kM rksMwu vk.kr- R;k >kMko:u csjM tkerhe/;s ekjkekÚ;k gksr- >kMkP;k map ‘ksaM;kyk cjspls ukjG cka/kysys vlrk- gksGh tGY;kuarj R;krhy iMysys ukjG yksd vkiY;k ?kjh usr- R;kyk iqtyadh ?kjkr cjdr ;srs- vls R;kaps Eg.k.ks- rlsp gk dke..kk T;k fn’ksyk iMsr R;k fn’ksyk [kqi ikÅl iMrks v’kh R;kaph let gksrh- nqlÚ;k ,dk izlaxkr ys[kdkus vkrsHkkokP;k yXukpk izlax jaxoyk vkgs- R;kaP;k tekrhr yXukr eV.kkpa tso.k fnya tkra rlsp ,dw.k lkr nsokauk cdÚ;kpk cGh fnyk tkrks- tso.kkP;k uarj lokZauk tqykc gksow ykxrkr- rsOgk loZt.k bZjnsohpk dksi >kyk- bZjnso y; dMd vkgsr nsokyk mrkjk djk;yk ikfgts- gkp fopkj lq: >kyk- myV;k >kY;koj lksMk okWVjP;k ckVY;k o fyacw rs fi.;klgh dks.kh r;kj gksbZuk- [kjrj yXukr Lo;aikd jka/kyk xsyk rks rkaC;kP;k] firGsP;k HkkaM;kauk dYgbZ dsyh ulY;kus rks Lo;aikd [kk.kkÚ;kauk fo”kck/kk >kyh- i.k loZt.k ;k mrkjkyk nsokpk vaxkjkp vk.kw n;k Eg.kwu gVwu clys- lxG;k nsokauk cdjs dki.;kpk uol dj.;kr vkyk- lkSanarhP;k ;YyEekyk frP;k Mksaxjkyk ;sowu vksVh Hkj.;kph Hkk”kk lq: >kyh- rksp j.k{kdrsZ vls tks rks Eg.kw ykxyk-

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 185 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 nqlÚ;k ,dk izlaxke/;s ys[kd Eg.krkr] nljk l.kkP;k osGh ys[kd Qqys xksGk djk;yk xsyk vlrk] R;kP;k ikBhoj lki iMrks- i.k izR;{kkr rks ikBhoj iMwu [kkyh iMysyk gksrk- rjh R;kyk vax.kkr mHka d:u vka?kksG ?kkywu vksY;k vaxkusp ikBhoj ?ksowu deys’ojkP;k nsoGkr vk.k.;kr ;srs- nsoGkr vaxkjk ykoyk tkrks- R;kaP;kr ,d let vlk vkgs dh] lki T;k ek.klkyk pkorks R;kyk deys’ojkP;k nsoGkr vk.kya rj nso R;k pkoysY;k lkikl cksykowu ?ksrks vkf.k R;kpa fo”k vkskY;koj ;srks vl Eg.kr ulr- ;srks EgVya dh] ijr vls izlax ;srhy Eg.kwu yksd dkghp u cksyrk fu?kwu tkr- xqyZgkslwje/;s eYyiwjh unh okgrs- T;kap uohu yXu >kya vlsy R;kauk nsohP;k nsoGkdMs tkrkuk yXu >kysY;k tksMI;kauh ,desdkapk gkr ?kV~V /k:u unhpa ik= vksykaMwu tkpa- v/;kZoj gkr lqVyk rj lalkj v/;kZojp lairks gh letqr csjM lektkr ckbZau ijiq:”kk’kh cksy.ka gk Qkj eksBk xqUgk letyk tkrks- v’kk fdrhrjh pkyhfjrh] va/kJ/nspk Qkj eksBk ixMk csjM lektkP;k eukoj gksrk- ;krwu csjM yksdkaph thou i/nrh myxM.;kl enr gksrs- v’kk lektkr tUeysys ys[kd Hkhejko xLrh /kMiMr f’k{k.k ?ksrkr- eksB;k ftn~nhu] vkRefo’oklkauh vFkd iz;Rukauh baftfuvjhaxpa f’k{k.k iq.kZ djrkr- csjMokMhr tkLr f’k{k.k ?ksrysyk vkf.k inoh/kj vlk ys[kd ,dVkp i.k csjM lektkyk ,d= vk.kk;pa lektkdMwu gks.kkÚ;k vU;k;k fojks/k vkokt mBok;yk R;kaph eua cnyk;ph ;k fopkjkus HkkjkoysY;k ys[kdkus lq[koLrw o oSHkoh thou ukdkjys vkf.k pGoGhyk eqrZ :i ns.;kpk iz;Ru dsyk- csjMkaph la?kVuk cka/kwu R;kaP;k xsysY;k tehuhaP;k cn~ny R;kauk uksdÚ;kap vk’oklu fnya- i.k xkops iqkys rjh u Mxexrk dysDVj iklwu eq[;ea«;ki;Zar nkn ekfxryh- Lor%P;k tkr iapk;rh fo:/n xLrhuk rhoz y

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 186 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 csjM lektkps xLrh ;kauh fp=e; o.kZu xLrh ;kauh dsysys vkgs- csjM yksdkaph lk/kua ekstetqjh dj.ka] >kMkpk ikyk fod.ka] xor dki.ks] ekGkojph cksja rksMwu fod.ks] iGlkP;k ikukaph i=koG d:u fod.ka vlyh dkes d:u iziap pkyfoyk tkbZ- ikÅl] ik.kh isj.;k ;kckcrps vpqd vankt lkax.kkjs f’kokIik] V.kxh ekek] ukV; osMk dq¸;k Qdhj] mRre j[kokyh dj.kkjk ckGkIik] csjM lektkyk dke feGowu ns.;kP;k dk;kZr enr dj.kkjs lR;k] ekÚ;k] QD;k gh lkjh ek.kls dFkkudkP;k vks?kkr vkivkiY;k oSf’k”V;klg ;srkr- tkriapk;rhP;k ukok[kkyh vMk.kh yksdkadMwu iSls mdG.ks fu vkivkilkar okVwu ?ks.ks- U;k;kP;k ukok[kkyh vU;k; dj.ks- ;k lkÚ;k xks”Vh ys[kdkyk lqUu dj.kkÚ;k vlrkr- ;k vkRedFkukP;k eq[ki`”Bko:up R;kaP;k dkVsjh vk;q”;kph dYiuk ;srs- r’khp vkRedFkukph lq:okr o ‘ksoV eukyk pVdk nsrks- Hkkjrkr Lokra«; feGowu vkt 73 o”ksZ iw.kZ >kysyh vkgsr] i.k ;k 73 o”kkZr Hkkjrkrhy izR;sd O;Drh [kjpa Lokra«;kpk vuqHko ?ksowu ‘kdrs dk\ rh [kjap Lora= vkgsr dk\ vls vusd iz’u vkiY;kyk gs vkRedFku okpY;kuarj uDdhp iMrhy o [kjks[kjp izR;sdkus brjkauk ek.kwl Eg.kwu tx.;kpk vf/kdkj n;k;yk gok- nfyrkaph gks.kkjh dqpacuk Fkkacok;yk goh- ‘ksoVh^^txk o txw n;k** gs okD; izR;sdkus y{kkr Bsok;yk gos- izYgkn psano.kdj Eg.krkr] ^^eyk igkVsph LoIus iMw ykxyh vkgsr] ;k xkodqlk ckgsjpk dkGks[k ekoG.kkjk gs vkeP;k vksBkaarhy izdk’k xhrkps Loj nkgh fn’kkauk /kqan dj.kkj vkgsrvkgsr---- vls lkjs ,df=r ;k;k---- gkrkr ggkrkr ?kkywu izdk’kkps xhr xk** ek>s rjh R;kis{kk nqljs dk; Eg.k.ks vkgs] izdk’kkps xhr xk- lanHkZ %%% 1½ nfyr vkRedFkk vkf.k dFkk] MkW- euksgj lqjokMs 2½ ejkBh nfyr dfork % ,d fpfdRld vH;kl] MkW- lqfuy panuf’kos- 3½ nfyr lkfgR;] osnuk o fonzksg % MkW- Hkkypanz QMds 4½ lkfgR;kps fud”k cnykos ykxrhy % MkW- ‘kj.kdqekj fyackGs 5½ nfyr lkfgR; fpark vkf.k fparu % olar ‘ksdMs

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 187 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

भारतात पयावरणवादाचा िवकास आिण महमहमहवमह ववव

डॉडॉडॉ.डॉ . िनतीन आहेर रायशा िवभागमूख, िबडकन कला महािवालय, िबडकन, औरंगाबाद.

"पयावरणाचा आदर करणे हे मानवाचे कत असून पयावरणाचा नाश हे अनैितक कृय आहे." - अडो िलओपोड तावना : (Intro(Introduction)duction) पयावरणवाद (Environmentalism) ही आधुिनक कालखंडातील मुख संकपना असून जगातील मुख राांनी पयावरण संरणाचा िवचार वीकारलेला आहे. भारतात देखील या दृीने 1960-1970 या दरयान य सु झाले. आरंभी पासूनच मानवी जीवन आिण पयावरण यांचे परपर पूरक संबंध रािहले आहेत. अथात पयावरणावर संपूण जीवसृी अवलंबून आहे. यामुळे िजतया अिधक माणात मानवाकडून जीवसृीचे संरण व िवकास केला जाईल. िततया अिधक माणात मानवी जीवन सुखमय होईल. ही भूिमका समोर ठेवून भारत शासनाकडून शासकय, िनमशासकय तरावर य झाले. जैव-िविवधता, पाणी, जमीन हवा इ. घटकांचे संरण करयासाठी अनेक उपम राबवले गेले. उदा. 1974 साली उरांचल रायातील जंगलतोडीया िवरोधात थािनकांनी केलेले 'िचपको आंदोलन' राजथान, गुजरात मधील राणा राज सह यांची 'पाणी संवधन मोहीम' इ. पयावरणाचे संरण हावे. यासाठी 1976 मये झालेया 42 ा घटना दुतीनुसार संिवधानामये मागदशक तव अंतगत कलम 48 भाग 4 मये रायांनी 'पयावरण संरणाची हमी' तसेच जंगले व यामधील वनचर ायांची संरणाची जबाबदारी घटक रायवर टाकयात आली. थोडयात पयावरणाचे संवधन व संरण करयासाठी कायाने अनुकूल िथती िनमाण केली आहे. पाणी हा पयावरणाचा मुख घटक समजून औोिगकरणामुळे होत असलेले जलदूषण मोा मोा शहरातून नागरी समयातून िनमाण होणारे जलदूषण रोखयासाठी शासनाने 1974 मये जल दूषण िनयंण कायदा पास केला. यामये कमी होत असलेले पायाचे ोत पडत असलेला कोरडा दुकाळ याचे िनराकरण करयासाठी हा आपदा बंधन करयात केला गेला. याचमाणे वायू दूषण रोखयासाठी 1981 मये हवा दूषण िनयंणासाठी कायदा पास केला गेला. यामये मोा शहरालगतया कारखायातून जो धूर बाहेर फेकला जातो. याचा दूपरणाम हवेवर होऊन यामुळे या परसरातील व पाळीव ायास गंभीर वपाचे आजार होतात. यावर िनयंण आणयासाठी हा कायदा केला गेला. 1972 मये वयजीवांचे संरण करयासाठी (Act of Wildlife) पास करयात आला. यामये पशु-पी तसेच दूमळ वनपतचे संरण केले जावे असे माय करयात आले. बेकायदेशीर िशखार अथवा एखाा ायांची हया केली असता तो कायाने गुहा आहे असे ठरिवयात आले. तसेच 1980 मये "जंगल संरण" कायदा पास केला गेला. (Forest Conservation Act) अनावयक जंगल तोडीवर (लाकूड तोडी) िनबध घालयात आले. यािशवाय थािनक नेतृवाकडून देखील पयावरण संरणाया चळवळी केया जात आहेत. मेधा पाटकर यांची "नमदा बचाव" मोहीम, रतन लाल सोना यांची पाणी चळवळ, सुंदरलाल बगुना, रटा बगुणा यांचे

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 188 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

िचपको आंदोलन, फादर ािसस दी-ितो यांची वसई वाचवा मोहीम. 1998 मधील "पिम घाट" बचाओ आंदोलन इ. शासन आिण खाजगी तरावर पयावरणाया संरण िवकासाचे काय मोा माणात भारतातील िविभ रायात केले जात आहे. आजया िथतीत खाजगी तरावर एन. जी. ओ. सारया संयांची भूिमका महवपूण रािहली आहे. दरवष राय व शासन तरावन वन मंालय िवशेष कायमाचे आयोजन कन पयावरणाचे जतन केले जाते. पयावरणाचे महव लात घेऊन भारतात कशाकारे य केले गेले. याचा अयास तूत संशोधन लेखात करावयाचा आहे. Keywords: Environmentalism, Pollution, Land Pollution, Water Pollution, Ecology. संशोधनाचे उेशउेशउेश:उेश ::: मानवी जीवन आिण पयावरण यांचे संबंध लात घेऊन पयावरणाया संरणाची जबाबदारी कडून पार पाडली जावी. या हेतूने िवेषण करणे, जैविविवधताचे जतन व संरण महवाचे आहे. ही बाब प कन, यािवषयी उपाय योजना सुचिवणे, संपूण मानवी संकृतीचा िवकास हा जीवसृीवर अवलंबून आहे. तेहा या दृीने आपली भूिमका कोणती असली पािहजे याचे आकलन कन वा समाजाया जीवनातील पयावरणाचे थान प करणे हा या संशोधनाचा मुय उेश आहे. या िवषयाया अनुषंगाने शासनाने काय उपाय - योजना केलेया आहेत. यांचा आढावा घेऊन िवेषण करणे इ. संशोधन पदतीपदती:::: सदरल िवषय िवशद करयासाठी अनुभवात्मक, वणनामक, िवेषणामक आदी गुणामक संशोधन पदतीचा अवलंब करयात येऊन या संदभात शासनाचे िसद शासकय, काशीत व अकाशीत अहवालाचे वतुिनपणे िवेषण करयात येऊन यांची पयावरण संवधनाया दृीने वहायता तपासणी जाणार आहे. तसेच राीय तरांवरील नेतृवाची मुलाखत व िवेषण पयावरण संरणासाठी काय करणाया चळवळीचे संकलन कन यांचे िवेषणामक पीकरण देणे. वृतमान पांया मायमातून िवषय समजावून घेणे या मागाचा अवलंब केला जाईल. तूत संशोधन िवषयाचे वप पष्ट केयानंतर सिवतर अयास करयाया हेतूने िवषय वेश खालीलमाणे: मानवी सयतेचा िवकास होयासाठी पयावरणाची भूिमका िवशेष अशी रािहली आहे. वैिक तरावर पयावरणवादाचा िवचार दुसया महायुदानंतर समोर आलेला दसतो. पयावरणाया िवकासावर मानवी जीवनाचे अितव आधारलेले आहे. अशी जाणीव युदोर काळात झाली. या दृीने जपान, जमनी, िटन, ास, अमेरका, पेन या देशात य सु झाले. सवथम "पयावरणवाद" या शदांचा अथ समजावून घेताना इंजी भाषेतील (Environner) पासून तयार झालेला आहे. याचा अथ एखाा घटका सभोवती असणे कवा तसा परसर िनमाण करणे मराठी भाषेत याला आपण "पयावरण" असा ितशध वापरतो. पयावरणवाद (Enviournmentalism) या शदाची ाया करताना िवचारवंत मायकेल एस. रिसक यांया मते, "पयावरणवाद ही एक सय लोकांनी चालवलेली एक राजकय चळवळ आहे. याला नैितक आिण

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 189 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

धामक अिधान असून मानवी जीवन आिण मुयांचा हास करणाया आथक पयायांना रायाया कायाारे ितबंध करणारी ही चळवळ आहे." एक सामािजक चळवळ हणून पयावरणवादाची ाया अशी केली जाते क, "पृवीवरील िनसग वथा आिण नैसगक साधन संपीचे संरण करयाया दृीने लोकांमये िशण, दबाव आिण य कृतीया मागाने जागृती िनमाण करणारी सामािजक चळवळ हणजे पयावरणवाद होय." पयावरण हा मानवी समुदायाया जीवन - मरणाचा िवषय असयाने अयासाया दृीने िवशेष महव आहे. याचे कारण हणजे पयावरणाचा समतोल रािहला तरे पृवीवरील ऋतुमानाचे च सुरळीतपणे चालते. परंतु एखावेळी पयावरणाचा समतोल ढासळला तर मानवी जीवन धोयात येते. उदा. अवषण, ओला दुकाळ, िहमवषाव, आल वषाव, महापूर, चवादळे, सुनामी. डॉ. आंबेडकरांनी संिवधान िलिहतांना सव परिथतीचा अयास के ला होता. यामये पयावरणाचे संरण हा देखील िवषय होता. उदा. रायाची मागदशक तवे यामधील कलम ४८ मये असा उलेख केला आहे क, भारतातील येक नागरकाने पयावरणाचा समतोल ठेवला पािहजे. तेहा "वने व वयजीवांचे संरण व संवधन" केले जाते.1 याचमाणे माजी पंतधान इंदरा गांधी यांया कायकाळात ४२ वी घटना दुती करयात येऊन पयावरण संरणावर भर देयात आला. कलम ४८- अ भाग ४ मये याची तरतूद केली. ५१-अ नुसार सव नागरकांचे कत असे क, यांनी "नैसगक संपदा" अथात जंगले, नदी, वय ायांची सुरा आिण पशु-पी सव कारचे जीव जंतू यांया िवषयी आदर दाखवून संरण करयास ायाय दले जावे, असे माय करयात आले.२ या अथाने येक चे कत आहे क, आपयाकडून पयावरणाची हानी न होता संरण हावे. १८६० मये भारताच "दंड िवधानानुसार पयावरणाया संदभात" अनेक बाबी अंतभूत केया आहेत. आय. पी. सी. (Indian Pinal Code) भाग - २६८ नुसार लोक उपव (Public Nuisance) यांचा अथ असा क, अशी या यामुळे लोकांना, हानी, आघात, िवरोध यास सामोरे जावे लागते. या पाभूमीवर पयावरण िवषयाया संदभात I.P.C. या मधील तरतूदचा वापर केला जातो.३ अथात समाजातील अंतवरोधामुळे जर पयावरणाचे संतुलन संपुात येत असेल. तर अशा वेळी भारतीय दंडिवधानुसार समाज कवा ला दंडास पा ठरिवले जाते. पयावरणाचे महवाचे घटक वायू (हवा), पाणी, जमीन, वन असून यांचे संरण करणे समाज जीवनाया दृीने साथक बनले आहे. हणून भारतात खया अथाने शासकय तरावर य झाले. ते १९७० या दशकात यासंदभात अनेक कायदे कायािवत करयात आले. याबाबतीत िवेषण करतांना असे दसून येते क, बदलया काळानुसार भारताया समाजजीवनावर उदारीकरणाचा रािहलेला भाव, भारताची अथवथा अलपावधीत िवकिसत करयासाठी औोिगककरणाचा केलेला अवलंब, यामुळे देशात झालेली मोठ-मोा कारखाने व उोगाची उभारणी तसेच भारतीय समाजावर पााय संकृतीचा रािहलेला भाव. यामुळे बदलत चाललेली जीवनशैली या सव घटकांचा पयावरणावर य अयपणे परणाम होत आहे. आपणास ात आहे क, पयावरणाया संदभात या - या वेळी िनमाण झाले यावेळी यायमंडळाने आपली योय भूमीका साकारलेली दसते. यायालयीन दाखल केलेया वेगवेगया जनहीत यािचकेया सुनावणी दरयान याचा उलेख होतो. दुसरी बाब अशी क सिथतीत पयावरणाचा िवनाश होयास राजकय नेतृव

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 190 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

देखील कारणीभूत आहे. जर भारतीय संिवधान यायालयास सव थान नसते तर यांयापेा वाईट िथती िनमाण झाली असती.४ कोणतीही घटना या सहज घडून येत नाही. काही घटक कारणीभूत असतात. पयावरणाचे दूषण अिलकडील काळात चचचा िवषय बनला आहे. यामुळे दुषण हणजे काय समजून यावे लागते. मानवाया जगयाया येत यांयाकडून िनपयोगी वतु कवा े पयावरणात फेकली जाणे ती पयावरणास हानीकारक ठरणे याला दूषण हणतात. उदा. पॉिलिथनया िपशा िनपयोगी हणून फेकया जातात. या मातीत कुजत नाहीत.५ वायू दुषणदुषण:::: िविवध कारचे वायू हणजेच गॅसेस, धूर यांयामुळे हवा दूिषत होते. उदा. वयंचिलत वाहनातून बाहेर पडणारा धूर, ज आिण एअर कंिडशनया उपयोगातून बाहेर पडणारा वायू कारखायातून बाहेर पडणारे िवषारी वायू या सवामुळे हवेचे दूषण होत असते. िह िवषारी वायूिमित हवा सनातून शररात गेयामुळे मानवी शररात आरोयाचा धोका संभवतो. जलजलजल दूषणदूषण:::: सजीव सृीला हानीकारक ठरतील असे पदाथ कवा उणता पायात िमसळयाची या हणजे जल दूषण होय. पायात िवरघळणारा कवा न िवरघळणारा पदाथ जेहा पायात पडतो तेहा पायाया रासायिनक आिण जैिवक गुणधमामये फरक पडतो. हणजे या पायाची मूळ गुणवा नाहीशी होते. असे पाणी मानव, पी, वनपती, शेती कवा उोग यांना उपयोगी पडत नाही. या पायाला दूिषत पाणी असे हणता येईल.६ भूमीभूमीभूमी दूषणदूषण:::: हा पयावरणाचा मुय घटक असून हा घटक सुरित रािहला तर पुढील सव गोी सुरित होऊ शकतात. अधाय, उपादन, पाणी संतुलन, वृसंपदा पयावरण संतुलन या समयांचा मूलभूत आधार जमीन आहे. भूमीया, भौतीक रासायिनक कवा जैिवक गुणधमात कोणयाही तहेचे जे अनावयक परवतन होते. कवा यामुळे ितथे नैसगक गुणधम आिण उपयोग न होतात याला भू-दूषण हणतात.७ पयावरणाया वरल घटकांचे अशाकारे दूषण होत असून यामुळे मानवी जीवन व जीव सृी धोयात येयाची िथती िनमाण होत आहे. वा सव बाबी दुषीत होयास मानवाची बदलती जीवनशैली कारणीभूत आहे. िवकासाया वाटा धुंडाळत असतांना देशात अवलंबले जाणारे अनावयक तंान व औोिगककरणामुळे पयावरण इजीत होत आहे. या संदभात काही कारणे खालील माणे: १११.१. लोकसंया वाढवाढवाढ:वाढ ::: अनेक दुपरणामांची जननी वाढती लोकसंया आहे. वाढया लोकसंयेमुळे अधायांची टंचाई िनमाण होत आहे. िनवासाची समया, सोडिवयासाठी जिमनीया भू-भागावर गावे वसिवले गेले. माणूस आपया गरजा भागिवयासाठी पयावरणावर आपला अिधकार गाजवीत आहे. लोकसंयेचा वाढता भमासूर नैसगक पयावरणाचा िवनाश करत आहे.८ २२२.२. बाजारावर आधारत औोिगककरण ववव नागरीकरणनागरीकरण:::: अिधकतम लाभाया वाथ सेबाजीमुळे एका तरावर राय व या दोघांनीही पयावरणाया िवनाशात मानवी िवनाशाची बीजे रोवली आहेत. हे नैसगक संपीला अमानुषपणे ओरबाडणाया आजया

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 191 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

आधुिनक समाजातील घटकांनी िवचार करणे गरजेचे आहे. परंतु असा िवचार न केयाने नैसगक संतुलन िबघडले आहे. उोगातून िनघालेले िवषारी वायू व घाणरडे पाणी िवना शुदीकरण येने जमीन आिण पायात वािहत केले जाते. याचा पयावरणास धोका िनमाण झाला आहे. ३३३.३. उपभोावादी संकृतीसंकृती:::: वतमान परिथतीत कती भौितकवादाकडे वळला आहे. सेवा ेास बळी पडून उपभोगतावादी संकृतीचा अवलंब केला आहे. यामये राीय आंतरराीय कंपया भाग घेऊन या दृीने (सेवा े) उपादन केया जात आहे. याचा पयावरणावर दुपरणाम होत आहे. मयादेया बाहेर जाऊन जर अिधकपणे समाज उपभोावादी संकृतीया आहारी गेयास अनैितक परणाम दसू लागतात.९ या आिण इतर काही कारणांमुळे पयावरणाचे दूषण होत आहे. ही बाब राय व क शासनाने गंभीर वपाने लात घेऊन याया िनराकरणाया भूिमकेतून उपाययोजना केया. तसेच या या घटकांशी िनगडीत कायांची िनमती केली. 4.4.4.वयजीव4. वयजीव संरण काया (((१९७२(१९७२१९७२)) (Wild life protection act --- WPA): पयावरणाचे संतुलन राखणारा मुय घटक हणून जंगली ायाचे संरण करणे, याचबरोबर पशु पी लोप होत चाललेया वनपतीचे संरण करयाया हेतूने हा कायदा केला गेला. या दृीने राय आिण कशासनाची महवाची भूिमका आहे. कायाने पशु हयेवर बंदी आहे. 555.5. जलजलजल दूषण िनयंण कायदा --- १९७४ (Water Pallution Controal Act --- 1974) या कायानुसार मोा शहरालगत असणाया कारखायातून रासायिनक िमीत पाणी जिमनीत मुरयाने यांया शेतीवर परणाम होत आहे. या शहरानजीक पाणी िपयायोय राहत नसलेया जल दूषणात वाढ होत आहे. हे थांबिवयासाठी १९८५ मये कीय दूषण िनयंण आपदा िनमाण केला गेला.१० ३३३.३. वनवनवन दूषण िनयंण कायदा --- १९८०१९८०:::: या कायाअंतगत देशातील राय सरकारे अथवा इतर संया, अिधकारी क शासनाया संमतीिशवाय, "वने" आपया िनयंणाखाली आणू शकत नाही. कोणयाही कारची वने पयावरणास सुरितता व दघकाळ पयत संतुलीत ठेवयाचे महवाचे काय करतात. िनमाण झालेले दूषण अिधक माणात िनयंणात आणयाचे काम वने करत असतात. हणून जंगलाचे संरण व संवधन महवाचे ठरते.११ ४४४.४. हवाहवाहवा दूषण िनयंण कायदा --- १९८१ (Air Pollution Act) : हा कायदा जल दूषण याचे ितबब आहे. याचा उेश हवा दूषण ितबंध करणे हा आहे. याचबरोबर दूषीत तवांचा शोध घेऊन यांचे माण मयादत करयावर भर देयात आला आहे. हवा दूिषत करणाया घटकांवर िनबध घालयाची तरतूद आहे. ५५५.५. राीय जलजलजल बोड --- १९९०१९९०:: या संथेचा उेश असा आहे क, शासनाने तयार केलेया जल धोरणाचा अयास कन, अंकत देशातील िनित घटक रायात पायाचे कशा कारे दूषण होते. या संबंधीत कारणांचा शोध घेऊन संपूण अहवाल "राीय जल संसाधन परषदेला" पाठवणे क, यामुळे देशातील या या भागातील झालेले जल दूषण लात घेऊन आवयक या उपाय योजना लागू करणे. राीय जल संसाधन परषदेची थापना क शासनाकडून माच १९८५ मये राीय संयेया समान केली गेली. या संथेचे अय पंतधान तर उपाय कीय जल ोत मंी असतात.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 192 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

आिण इतर सदय हणून कीय मंी, रायाचे मुयमंी, कशािसत देशाचे रायपाल, उप रायपाल राहतात.१२ अथात पयावरणाशी िनगडीत असलेया या घटकाचे यथोिचत संरण हावे या भूिमकेतून शासनाकडून युदपातळीवर य होत आहेत. क अथवा राय सरकारकडून अय कायदे व परकांची िनमती केली गेली. जसे राीय वन िनती - १९९२ (National Forest Policy) या अंतगत राीय संरण फोरम व पयावरणाया िनररतावर भर इ. (National Conservation Strategy and Policy Statement on Enviornment and Development - 1992) तसेच दूषणावर िनयंण आणयासाठी (Policy Statement for determent of Pollution - 1992) आिण २००२ मये वयजीव संरण धोरण (Wild life Conservation Strategy - 2002) इ. सारांशसारांश:::: तूत िवषयाया अयासावन असे प होते क, पयावरण मानवाया अितवाचा भाग असून या दृीने जागितक तसेच भारतात २० ा शतकाया हणजेच दुसया महायुदानंतर िवशेष य झाले. भारतात देखील िनरिनराया कायांची िनमती कन पयावरण संरणाची जबाबदारी शासनाने वीकार केलेली दसते. शासनाकडून दरवष ५ जूनला जागितक पयावरणाया दवशी औिचय साधून पयावरणाया संवधनािवषयी उपम हाती घेतले जातात. देशात अनेक संथा, सामािजक िवचारवंत, सामािजक कायकत केले. पयावरणवादी यांयाकडून पाणी चळवळ पयावरण जागृती यासारया मोिहमा हाती घेऊन पयावरण जपयाचा कायम राबिवतात. तसेच आजया िथतीत भारत शासनाचे भरव असे काय आहे. संदभसूचीसंदभसूची:::: 1. Dr. Subhash C. Kashap.Our Constitution, Ed. 1994. National Book Trust, India. P. No. 156. 2. डॉ. रचना सुिचनमयी. सामाईक िववादापद मुे, रावत पिलकेशन, जयपूर. पृ. . २२३ 3. का. पृ. . २२३, २३४ 4. डॉ. बी. एम. सुमन, डॉ. मजू शुमन भारत का पयावरण, पयावरण िनित और परदृय. सयक काशन, नई दली. २०१०. पृ. . २८. 5. रा. ज. लोटे,भारतीय समाज आहाने आिण समया, पपळापुरे अॅड कंपनी पलीशस, नागपूर. . आ. २००९. पृ. . १४९. 6. का. पृ. . १५३ 7. का. पृ. . १५५ 8. डॉ. बी. एम. कहाडे, ामीण व नागरी समाजशा, पपळापूरे अॅड कं. पलीशस, नागपुर, . आ. जुलै २००५, पृ. . २३२. 9. का. पृ. .२३३. 10. उपरो संदभ . २. 11. उपरो संदभ . ४. पृ. . १११-११२. 12. ीधर देशपांडे, िवनायक देशपांडे,भारतीय अथवथा: संमण आिण िवकास. िहमालया पिलकेशन, दली. . आ. २००४. पृ. . ४८१-४८२.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 193 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

आरोय अथशा ›üÖò. ¸üÖ•Öê¿Ö ÷ÖÓ. ˆÓ²Ö¸üú¸ü −Öê. ÃÖã. ²ÖÖê. ´ÖÆüÖ., −ÖÖÓ¤êü›ü.

आरोय अथशा ही अथशााची एक शाखा आहे जी आरोय आिण आरोयसेवेया उपादन आिण उपभोगातील कायमता, परणामकारकता, मूय आिण वतनाशी संबंिधत समयांशी संबंिधत आहे. , आरोय सेवा दाते आिण िलिनकल सेटजमधील परपरसंवादाारे आरोय परणाम आिण जीवनशैली कशी सुधारत करावी हे ठरवयासाठी आरोय अथशा महवाचे आहे. ापक अथाने, आरोय अथशा हेथकेअर िसटमया कायणालीचा अयास करतात आिण धूपान, मधुमेह आिण लपणा यासारया आरोय-भािवत वतनांचा अयास करतात. केनेथ रोया 1963 या सेिमनल लेखाला बयाचदा िशत हणून आरोय अथशााला जम देयाचे ेय दले जाते. याया िसांतामुळे आरोय आिण इतर वतूंमये वैचारक भेद िनमाण झाला. आरोयाया अथशााला इतर ेांपासून वेगळे करणाया घटकांमये ापक सरकारी हतेप, अनेक परमाणांमये अतुलनीय अिनितता, असमिमत मािहती, वेशामये अडथळे, बाता आिण तृतीय पीय एजंटची उपिथती यांचा समावेश आहे. आरोयसेवेमये, तृतीय-प एजंट णाचा आरोय िवमाकता आहे, जो िवमाधारक णाने वापरलेया आरोयसेवा वतू आिण सेवांसाठी आथकदृा जबाबदार असतो. आरोय अथशा अनेक कारया आथक मािहतीचे मूयमापन करतात: खच, शुक आिण खच. णांचे परणाम आिण आथक चता या दोही बाबतीत अिनितता आरोयासाठी अंतनिहत आहे. एक डॉटर आिण णामये ानाचे अंतर जे िचकसकासाठी वेगया फायाची परिथती िनमाण करते, यास असमिमत मािहती हणतात. आरोय आिण आरोय काळजी िवचारात घेतयास बाव वारंवार उवते, िवशेषत: संसगजय रोग कवा ओिपओइड गैरवतन यासारया आरोयावरील भावांया संदभात. उदाहरणाथ, सामाय सद होऊ नये हणून य करणे िनणय घेणाया ितर इतर लोकांना भािवत करते कवा ओिपओइड महामारीवर शात, मानवी आिण भावी उपाय शोधणे. आरोय अथशााची ाीाी:::: आथक मूयांकन, अथसंकपीय िवेषण, आरोय धोरणाचे आथक िवचार, आरोय खचाचा अयास, िवमा णालीया वपात आपिजनक धयापासून आथक संरण ही आरोयाया आथक िवेषणाची चतेची मुय ेे आहेत. अॅलन िविलयसया "लंबग आकृती" ने सुविथतपणे समायोिजत केली आहे जे िशतीला आठ वेगया िवषयांमये िवभागते:- 1.आरोयावर काय परणाम होतो? (आरोयसेवा ितर) 2.आरोय हणजे काय आिण याचे मूय काय आहे?

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 194 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

3.आरोय सेवेची मागणी 4.आरोयसेवेचा पुरवठा 5.उपचार तरावर सूम-आथक मूयमापन 6.बाजार समतोल 7.संपूण णाली तरावर मूयमापन 8.िनयोजन, बजेट आिण देखरेख यंणा. आरोय अथशााची तवेतवे:::: दोन मूलभूत मुे आहेत 1) अथशा हे संसाधन वाटपाबल आहे, आिण 2) आरोय सेवेमये संसाधन वापरात उपलधता (उपलध संसाधनांमधून जातीत जात िमळवणे) हे आरोय-सेवा सेवांचे ितिनिधव करणारी उपादन काय ओळखून समजू शकते. आरोय अथशााचा िवकासिवकास:::: इ.स.पूव ितसया शतकात, ाचीन ीक िवचारवंत रटॉटलने एकदा उपादन आिण देवाणघेवाणीत शेतकरी आिण डॉटर यांयातील संबंधांबल बोलले. 17 ा शतकात, िटश शाीय अथशा, िवयम पेटी यांनी कामगारांया खचाया वैकय आिण आरोयावरील खचामुळे आथक फायदा होईल, याकडे ल वेधले. आजकाल-आधुिनक आरोय अथशा एक अगय अंतःिवषय िवान हणून िवकिसत झाले आहे, जे आथक िसांत आिण आरोय सेवा सराव यांयातील अंतर कमी करते आिण िविवध उपशाखा आिण संशोधन ेात िवतृत वैिवय पपणे दृयमान आहे. काहीजणांचा असा तक आहे क या ानाचे वातिवक पाळणे अमेरकेची शैिणक परंपरा आहे. अमेरकन मेिडकल असोिसएशन (AMA) ची थापना 1848 मये करयात आली होती, यात मुय उे वैािनक गती, वैकय िशणासाठी मानकांची िनमती, वैकय नैितकतेचा कायम सु करणे आिण सुधारत सावजिनक आरोय ा करणे हे होते. तरीही, केवळ 1931 मयेच वैकय चता अजडावर आली, वैकय वसायावर परणाम करणाया सव आथक बाबचा अयास करयासाठी थापन केलेया AMA युरो ऑफ मेिडकल इकॉनॉिमसया िनमतीसह दुसर्या महायुानंतर, वैकय संशोधन तंानाया पातळीत वेगवान सुधारणा, िनदान व उपचारांचे आधुिनककरण आिण आरोय सुिवधा आिण उपकरणे, लोकसंयेचे वृव, ती आजारांची ती वाढ आिण लोकांया सुधारणेमुळे आरोय सेवा आिण इतर कारणांसाठी मागणी, वैकय आिण आरोयाया खचात लणीय वाढ झाली. उदाहरणाथ, एकूण अमेरकन आरोय खच सकल देशांतगत उपादनाचा (जीडीपी) वाटा हणून सातयाने वाढला आहे, जे समाज इतर आरोय नसलेया वतू आिण सेवांया तुलनेत आरोय सेवेवर ठेवलेले वाढते महव दशिवते. 1960 - 2013 दरयान जीडीपीचा आरोय खचाचा िहसा 5.0 वन 17.4 टयांपयत वाढला. याच कालावधीत, नाममा राीय आरोय खचामये सरासरी वाषक वाढ 6.2 टे जीडीपी वाढीया तुलनेत 9.2 टे होती. याच वेळी, अनेक युरोपीय देशांमये आरोय सेवेवरील खच देखील वाढत आहे, जे 1950 या दशकात जीडीपीया सुमारे 4%होता 1970 या अखेरीस ती वाढून. 8% झाली होती. िवकास दराया बाबतीत, अनेक देशांमये जीएनपीमये आरोय सेवांया खचाचे माण 1950 या दशकात 1% वाढले; 1960 या दशकात

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 195 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

यात 1.5%वाढ झाली; 1970 या दशकात यात 2% वाढ झाली. उ वैकय आिण आरोयावरील खच हा सरकार, वसाय मालक, कामगार आिण कुटुंबांवर भारी आथक भार आहे, यास आरोय खचाया वाढीस ितबंिधत करयाचा माग शोधयासाठी वैकय आिण आरोय खचाया वेगवान वाढीची उीपणे आवयकता आहे. याितर, आरोय सेवेचे माण मोठे झाले आहे, तांिक उपकरणे अिधकािधक गत झाली आहेत आिण म आिण िवशेषतेचे िवभाजन पातळी उ आिण उ झाली आहे. वैकय आिण आरोय सेवा एक "हेथकेअर उोग" िवभाग हणून िवकिसत झाली आहे जी मोा माणात भांडवल आिण म ापते आिण सामािजक आिण आथक जीवनात महवाचे थान ापते. हणून, आरोय ेातील आथक समयांवरील संशोधन हा आथक संशोधनाचा एक महवाचा िवषय बनला आहे. 1958 मये सेमा मिकन यांनी “आरोय अथशााया ायेकडे” ही पेपस कािशत केली आिण 1962 मये सेमा मसकन यांनी "हेथ अ ॅट ए इहेटमट" कािशत केले .या काळात आरोयाला अथवथेची एक शाखा हणून ओळखली जात असे. मुिकनचे िवेषण हे कदािचत पिहयांदा समजले क आरोय गुंतवणूकचे समुदायासाठी दीघकालीन फायदेशीर परणाम आहेत. कदािचत, या िशतीचे एकमेव सवात िस आिण उधृत योगदान हणजे केनेथ अ ॅरोचा पेपर होता “अिनितता आिण वैकय सेवेचे कयाणकारी अथशा” 1963 मये कािशत. 1960 या दशकानंतर, आरोय अथशाातील संशोधन पुढे िवकिसत झाले आिण 1962 आिण 1968 मये अमेरकेत आरोय अथशाावरील दुसरा शैिणक परसंवाद आयोिजत करयात आला. 1968 मये जागितक आरोय संघटनेने मॉकोमये पिहले आंतरराीय आरोय अथशा सेिमनार आयोिजत केले. तीन बैठकचे आयोजन केयाने असे दसून आले क आरोय अथशा वतं िशत हणून शैिणक ासपीठावर चढले होते, याने आरोय अथशााची अिधकृत थापना देखील दशिवली. 1970 या दशकानंतर, आरोय अथवथा वेगवान िवकासाया काळात दाखल झाली. वाढया आरोय अथवथेया येत, नसग अथशा हळूहळू उदयास आले. 1979 मये, पॉल फेडटीन, एक िस अमेरकन आरोय अथशा, थम दीघकालीन काळजी बाजार, नदणीकृत बाजार आिण नसग अथवथेया इतर समयांवर चचा करयासाठी अथशााया तवांचा वापर केला, नसग अथशााया उदयासाठी पाया घातला. 1983 मये अमेरकेत नसग इकॉनॉिमक मॅगिझनची थापना झाली आिण यातील मुय संशोधनात सामीत नसग माकट डेहलपमट, नसग कॉट अकाउंटग, नसग सहसेसशी संबंिधत पॉिलसीज, नसग इकोनॉिमक मॅनेजमट इयादचा समावेश आहे. नसग इकॉनॉिमक मॅगिझनचे काशन, नसग अथशा दशवते. बाजारावर संशोधन झाले आहे हेथकेअर माकटमये सरकारी हतेपासाठी आथक तकतकतक:तक::: फोलँड, गॉडमॅन आिण िटनो या पुतकाचे लेखक, द इकॉनॉिमस ऑफ हेथ केअर यांनी खासगी बाजाराया शवर न थांबयाऐवजी आरोय-काळजी णालमये सरकार हतेप करयाया अनेक वतं आिण वतं कारणे सूचीब केली आहेत.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 196 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

१. सावजिनक उपादन (इिपतळ, लस) आिण अंशतः सावजिनक पा असणार्या वतूंचे उपादन आिण वापराचे इतम तर याची खाी करणे हे थम आहे. २. दुसरे हणजे, खासगी ेात उपादत करता येणा services◌्या सेवांया िवमाची गुणवा व इटी वाढिवणे हा आहे परंतु गरजांबलया खच आिण अिनिततेमुळे जोखीम वाटून घेणे आवयक आहे. उदाहरणाथ; नवीन उपचार आिण आरोय सेवा उपकरणासाठी संशोधन आिण िवकासात गुंतवणूक. सरकार जे सहसा िवमा घेऊ शकत नाहीत यांयासाठी सबिसडी देतात कवा काही िविश परिथतमये, कमी कमतीया उपम आिण सुिवधा जे िबगर गरीब नागरक वतः घेऊ शकतात. उदाहरणाथ; जगातील सवात मोठी आरोय िवमा योजना भारतात आयुमान भारत नावाने 2018 मये सु करयात आली. 3. ितसरे कारण यासाठी सरकार हतेप क इिछत असेल ते हणजे बाजारातील अपयश रोखणे. बाजारातील अपयशाचे एक उकृ उदाहरण हणजे एकािधकार श. अनेक आरोय-सेवा बाजारपेठांमये मेदारी िनयंणाची शयता असते. काही णालये, पेटंट-संरित ििशन उपादने आिण काही आरोय िवमा बाजार असलेया बाजारपेठांमये वैकय सेवा हे उ खचाचे मुय कारण आहे आिण िवशेषत: दाता खासगी कंपया आहेत. ान हे लोकांया भयासारखे असले पािहजेत जे मजबूत आथक मूयासह असते. एका वापरकयाने दलेली मािहती दुसर्याला उपलध असलेया मािहतीवर मयादा आणत नाही. जे पैसे देत नाहीत यांना अनेकदा मािहतीचा वेश नाकारला जातो आिण दुसया ला मािहती पुरवयाची करकोळ कमत वारंवार कमी असते. परणामी, कोणी असा युिवाद क शकतो क खाजगी बाजारपेठ ानाचे उपादन कमी करेल, याची उपलधता वाढवयासाठी सरकारी हतेपाची आवयकता आहे. या करणात, सरकारी हतेप थेट कवा खाजगी ेातील कामांना सबिसडी देऊन थािपत मािहतीया सावजिनक िवतरणास मदत करणारे हणून पािहले जाऊ शकते. या िवभागातील शेवटचा मुा अपूण बाजारांशी संबंिधत आहे. जेहा खाजगी बाजार सयाची मागणी पूण करयासाठी संघष करतात तेहा अपूण बाजारपेठ िनमाण होऊ शकते. ककरोगाचा कवा एचआयही-एस कवा कोिवड -19 सारया नवीन आजाराचा ापक सार होयासारया रोगाचा इलाज बराच महाग असेल तेहा ही परिथती उवू शकते. अशा परिथतीत एकतर खाजगी िवमाधारकांना जात ीिमयमची आवयकता असते कारण जोखीम घटक आिण खच जात असतो कवा ते एखाा िविश करणात लोकांना िवमा देऊ शकत नाहीत. यामुळे बाजारपेठेतील अिथरता उवू शकते जेथे लोकसंयेचा काही भाग आरोय सेवा घेऊ शकत नाही. काही िवमा बाजारपेठ, जसे क एचआयही / एस, ककरोग कवा नवीन कहरेज शोधत असलेया इतर पूव अितवात असलेया णांसाठी, अशा अथाने अपूण असू शकते क ते ण कोणयाही कमतीत कहरेज घेऊ शकत नाहीत. अशा परिथतीत, सरकार सामायत: हतेप करते आिण अशा करणांसाठी आरोय सेवा पुरिवते. उदाहरणाथ; कोिवड -19 साथीया काळात कोणयाही खाजगी िवमा कंपनीने असा भाकत केला नाही क असा रोग होईल, परणामी, लोकांवर उपचार करयासाठी राय हतेप करणे आवयक बनले. आरोय आिणआिणआिण उपयुताउपयुता::::

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 197 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

सामायत: अथशा असे गृहीत करतात क यांचे आजीवन उपयुता वाढवयाया उेशाने तकसंगतपणे काय करतात, तर सव यांया अधीन असतात क ते यांया संसाधनांया परवानगीपेा जात खरेदी क शकत नाहीत. आंतर-टेपोरल सेटगमये, मॉडेल खूप जटल होते. जेहा आपण िितजाबल अिनिततेचा परचय ाल, दुस words◌्या शदांत ते कती काळ जगतील. आही समयेचे िवभाजन क शकतो: 1. आरोय कसे उपयुता िनमाण करते आिण 2. आरोयावर काय परणाम होतो (उदा. वैकय सेवा आिण जीवनशैली िनवडी). ाहक मागणी िसांतातील कदािचत सवात मूलभूत गो अशी आहे क चांगयामुळे एखाा ची उपयुता वाढते. आरोय हे पारंपारक अथाने चांगले नाही, परंत ु आरोय वतःच आनंद िनमाण करते. आही आरोयासाठी टकाऊ चांगले हणून िवचार क शकतो, उदाहरणाथ कार, घर कवा िशण यासारया. आपण सवजण आरोयाचा काही अंतनिहत “टॉक” घेऊन जगात आलो आहोत आिण िनरोगी बाळाकडे आरोयाचा बराचसा साठा आहे. मुळात, आपण आपया आयुयात घेतलेला येक िनणय आपया आरोयाया साावर परणाम करेल. X चा इतर वतूंचा गा आिण H चा आरोयाचा साठा हणून िवचार करा. हे लात घेऊन आही एखााया उपयुतेसाठी सू खालीलमाणे िमळवू शकतो: उपयुता = यू (एस, एच). साधेपणासाठी, आहाला असे वाटते क आरोयाचा साठा उपयुता िनमाण करतो, परंतु तांिकदृा, आरोयाया सााारे तयार केलेया सेवांचा वाह आहे जो उपयुता िनमाण करतो. वतूंसाठी पारंपारक फॅशन हणून, आही हणतो क अिधक चांगले आहे, दुसया शदांत आरोयामये वाढ केयान े उपयुता वाढते. हे लात घेतयास एस आरोयासह वाढते हे तकसंगत वाटते, उदाहरणाथ जेहा आपयाला डोकेदुखीचा ास होत नाही तेहा ाणीसंहालयात जाणे अिधक आनंददायक असते. इतर टकाऊ वतूंमाणे आरोयाचा साठा कालांतराने संपतो, इतर टकाऊ वतूंमाणे. या येस वृव हटले जाऊ शकते. जेहा आपया आरोयाचा साठा पुरेसा कमी झाला, तेहा आपण काय करयाची मता गमावू. आपण असे हणू शकतो क आथक परचचामये आरोयाचा साठा कमी होत आहे. या शतकादरयान आयुमान खूप वाढले असयाने, याचा अथ असा होतो क या काळात घसारा दर कमी झाला आहे. आरोयाचा साठा पुनसचियत करयासाठी कवा आरोयाया साावरील घसारा दर कमी करयासाठी सावजिनक-आरोय सेवा य आिण वैयिक वैकय सेवा आहेत. जर एखाा या आयुयामये एखाा चा आरोयाचा साठा ाफमये बनवायचा असेल तर तो याया बालपणात सुवातीस हळूहळू वाढत जाईल आिण वयोमानामुळे हळूहळू कमी होत जाईल, दरयान दुखापत कवा आजारपणासारया यादृिछक घटनेने अचानक थब िनमाण झाला. . “यादृिछक” आरोय सेवेया घटनांितर इतरही बरेच काही आहेत, जे आयुयादरयान सेवन करतात कवा करतात यामुळे वृवाची गती आिण थबांची तीता आिण वारंवारता यावर परणाम होतो. जीवनशैलीया िनवडमुळे आपले आरोय अिधक चांगले कवा वाईट असू शकते. जर आपण X वर परत गेलो तर वतू आिण सेवांचे बंडल, असंय वैिशे हाती घेऊ शकतात, काही मूय वाढवतात तर इतर आमया आरोयाचा साठा लणीयरीया कमी करतात. अशा जीवनशैली िनवडपैक मुख िनणय हणजे मपान, तंबाखूचा सेवन, औषधांचा वापर, आहाराची रचना, ायामाचे माण इयादचा िनणय. युटिलटीया िनमतीमये एस आिण

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 198 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

एच केवळ एकमेकांसाठी पयाय हणून काम क शकत नाहीत, तर एस देखील उपादन अथाने एच वर परणाम क शकतो. X नंतर H वर कोणया भावाचा आहे यावर अवलंबून वेगवेगया ेणमये िवभागले जाऊ शकते, उदाहरणाथ “चांगले” कार (उदा. मयम ायाम), “वाईट” कार (उदा. उ कोलेॉल असलेले अ) आिण “तटथ” कार (उदा. मैफली आिण पुतके). तटथ वतूंचा या आरोयावर प परणाम होत नाही. आरोय अथशााचे महवमहव:::: आथक िवेषणाची कपना 3 परमाणांमये केली जाऊ शकते. येक परमाण िवेषणाया महवपूण पैलूचे वणन करते: 1. िवेषणाची रचना 4 कारची असू शकते: खच कमी करणे, खच-लाभ, खच-भावीता कवा खच-उपयुता; सव परणाम तर औषध आिण संबंिधत दरयान मूलत: एकसारखे आहेत तुलना करणारे, खच कमी करयाचे िवेषण पुरेसे आहे; इतरात इतर तीन आथक िवेषणापैक एक उदाहरण आवयक आहे. मये खच-उपयोिगता िवेषण जीवन सुधारयाचे माण (मृयू) आिण आरोयाशी संबंिधत जीवनशैलीची गुणवा एक केली एकल मेक (QALYs) मये. या संयोजनाचा फायदा आहे सादर केलेया दरयान ापक तुलना करयास परवानगी देणे िवेषण आिण इतर हतेप आरोय सेवा े. कॉटबेनीफटमये आरोय सुधारणेचे िवेषण समक केले जाते आथक मूय. मूय मोजयासाठी दोन दृिकोन वापरले जाऊ शकतात आरोय सुधार: अ. मानवी भांडवल, आिण; बी. आकिमक मूयांकन पैसे देयाची तयारी वापन. २. िवेषणामये िभ दृिकोन घेतले जाऊ शकतात, समाजातील, ाथना, दाता कवा ण; सव अयास ापक सामािजक दृिकोनातून अहवाल दला पािहजे. तसेच, दृीकोन इतर संबंिधत लोकांमये िवभागला गेला पािहजे पी -इमेरी िनणय िनमायासह दृिकोन. 3. िविवध कारचे खच आिण फायदे समािव केले जाऊ शकतात: य, अय आिण अमूत. येक हतेपामये वापरलेले रसोस तुलना केयाचे वणन थम नैसगक (असाधारण) केले पािहजे युिनस शय असेल तेहा मानक खचाची मूये असावीत रसोस उपयोगात खच करयासाठी वापरले. जेहा शय असेल तेहा, अय खचाचे दतऐवजीकरण आिण अहवाल ावा. खचाया वतू आहेत दृिकोनावर अवलंबून िवेषणातून समािव कवा वगळलेले दक. आथक ेातील वाढया आंतरराीय सािहयाने फनले मूयांकन आिण आरोय तंान जलद आंतरराीय अेड, हाती घेयाची गरज आहे कवा कमीतकमी अथ लावणे आवयक आहे. आंतरराीय तरावरील मूयमापन. आरोय सेवा िनणय घेणारे, िवशेषत: या देशांमये आरोयासाठी मयादत रसोसस आहेत तंान मूयांकन (बतेक सवच िवकसनशील देशांमये नसयास) या परणामांची यांया वतःया सेटगमये पुहा ाया करयाची इछा असू शकते आथक मूयमापन जे इतर केले गेले. तथािप, अनेक घटक सामायीकरण मयादत करतात आथक आकडेवारी आिण िनकालांचे एापोलेशन हा केवळ एक मुा नाही दरयान पण देशांतगत. संभा घटकांपैक वेगवेगया ठकाणी, ते नमूद केले जाऊ शकते: 1. लोकसंयाशा आिण रोगाचा एिपडेिमओलॉजी. २. आरोय सेवा िवतरण िवतरण रसोसस आिण उपलधता. 3. िलिनकल ॅटीस मये तफावत. 4. ोसाहन ावसाियक आिण संथा. 5. सापे कमतीची

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 199 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

पातळी. आजवर हाती घेयात आलेले काही राीय-आथक अयास हे सूिचत करते क या घटकांमधील फरक इकोमॉिमकवर परणाम करतात आरोय तंानाचे मूयांकन. परणामी, जेहा शय असेल तेहा, आथक आिण िलिनकल दोही डेटा एकित केला पािहजे येक देश. शेवटी, आथक मूयांकनाचे अंितम येय िनणय घेयास मदत करणे आिण िनणय घेयाऐवजी पुनथत न करणे होय. ÃÖÓ¤ü³ÖÔ : 1.https://en.wikipedia.org/wiki/Health_economics 2.https://www.scielo.br › spmj › format=pdf 3. https://www.researchgate.net/publication/324979968_Importance_of_Health_Economics_ for_H ealth_Professionals_in_Nepal 4.https://healtheconomicsreview.biomedcentral.com

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 200 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

मानिसक वाय आिण कोरोना लसीकरण ााा.ा . डॉडॉडॉ.डॉ . छाया हीहीही.ही . ठगळे सहायक ायापक, मानसशा िवभाग ीमती जी. जी. खडसे महािवालय, मुाईनगर, िज. जळगाव तावना ::: मानवी जीवनात मानिसक वायाला िवशेष महव देणे गरजेचे आहे परंतु आपया भारतात मानिसक वायाला महव दले जात नाही. िजतके शारीरक वाय महवाचे आहे िततकेच मानिसक वाय देखील महवाचे आहे. या मानिसक िवकासाची सुवात कुटुंबातच होत असते. कुटुंब ही या जीवनातील पिहली सामािजक संथा आहे. येथेच मानिसक वायाची घ पायाभरणी होणे आवयक आहे. मानिसकदृा िनरोगी राहणे ही अलग चालणारी या आहे. वाय मानिसक व शारीरक आरोयासाठी महवाची मानले जाते. मानिसक वायावर िनयोजन व िनयंण करणे अयंत महवाचे असते. जीवनात समायोजन साधतांना ला भोवतालया भौितक, सामािजक, वैचारक, धामक व सांकृितक परिथतीशी िमळते-जुळते घेणे महवाचे असते. गेया दीड वषापासून संपूण जग कोरोनोशी लढा देत आहे या लासोबत कोरोनावर िनयंण आणयासाठी लस काढली आहे. ही लस घेयास लोक घाबरत आहे, शहरामये ठक आहे परंतु भारतासारया खेाखेांनी वसलेया देशात अजूनही लोक लस यायला पुढे येत नाही. यासाठी कोरोना तर आहेच परंतु लसीकरण मोा माणात होणे गरजेचे आहे. तरच आपण कोरोनावर मात क शकतो. यासाठी संशोधकाने मानिसक वाय आिणआिणआिण कोरोना लसीकरण हा िवषय िनवडयाचा य केलेला आहे. शरीर वथ तरतरतर मनमनमन वथ अशी एक जुनी हण आहे. यात तय िनितच आहे. कोरोनाया काळात लोकांना समजून चुकलेली आहे क, शारीरक वायाबरोबर मानिसक वायदेखील महवाचे आहे. थोडयात सांगायचे हणजे मानिसक वायाबरोबर शारीरक वाथ परपरांशी संबंिधत आहे. भारतातील सव नागरकांनी लसीकरणाला समजून घेणे महवाचे आहे. मानिसक वायाया अभावामुळे नागरक कोरोना लस यायला तयार नाहीत. उे ::: 1) मानिसक वायाचा अयास करणे. 2) कोरोनाचा लसीकरणाचा अयास करणे. गृहीतके ::: 1) मानिसक वायाबाबतीत जनजागृती नाही. 2) कोरोनाया लसीकणाबाबतीत जनजागृती नाही. ददद गोळा करयाची साधने ::: मािसके, वतमानपे, पुतके, वेबसाईट, गुगल सच कन, हाटस्ॲप, फेसबुक, यूूबया मायमातून मािहती िमळिवलेली आहे. मानिसक वायाची ाया :::

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 201 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

1. गोडटीन यांया मते, ``िमवाचे एकाम संघटन हे मानिसक वायाचे लण आहे मानवाचे आचार, िवचार व भावना सुसू व संघटत असणे हणजे मानिसक वाय होय.`` 2. डॉ. िसमंड ाईड यांया मते -``जेहा शरीर, मन यांया संयु परणामाने शारीरक आजार िनमाण होतात तेहा यांना (शारीरक, मानिसक) मनोदैिहक आजार असे हणतात.`` लसीकरणाची ायााया:::: 1. ``येक लस हणजे या या रोगाचे मेलेले कवा अधमेले केलेले जंत ू असतात. कवा या जंतूचा अंश हणजे लस होय.`` 2. ``या लसीत सबळ जंतू नसयाने रोग तर होत नाही पण शरीराला या रोगजंतूशी लढयाचा अनुभव ा होतो. ितकारश वाढिवयासाठी या लसीचे शरीरात देणे हणजे लसीकरण होय.`` 3. ॲटीबॉडीज उपादनास उेजन देयासाठी आिण रोगाचा कारक एजंट, याया उपादनाचा कवा कृिम पयायांारे तयार केलेला एक कवा अनेक रोगांिवद रोग ितकारक श दान करयासाठी वापरया जाणाया घटकाला लसीकरण असे हणतात. वरील ायांवन असे लात येते क, मानिसक वाथ आिण कोरोना लसीकरण यांचा अगदी जवळचा संबंध आहे. लसीकरणासाठी लोकांची मानिसक तयारी असणे गरजेचे आहे. लसीकरणाची टेवारी ::: महाराातील 45 पुढील वयोगट पिहला डोसडोसडोस घेतलेया िजाची टेवारी ::: अअअ.अ. .... िजाचे नावनावनाव टेवारी 1 जळगाव 19.60 % 2 नागपूर 48.50 % 3 गडिचरोली 18.60 % 4 नंदुरबार 18.7 % 5 पालघर 18.10 % 6 पुणे 47.30 % 7 सातारा 52 % 8 कोहापूर 62.90 % 9 सांगली 52.50 % 10 हगोली 17.10 % 25 जुलै 2021 नुसार महारा लसीकरणाची मािहती :::

अअअ.अ. .... वयोगट लोकसंया लसीचा पिहला डोसडोसडोस लसीचा दुसरा डोसडोसडोस टेवारी 1 18 ते 44 वयोगट 5 करोड 71 लाख 6 लाख 83 हजार 2 45 पुढील वयोगट 3 करोड 1 करोड 27 लाख 29 लाख 1 हजार 9.7 % 3 आरोय कमचारी 15 करोड 7 लाख 11 लाख 56 हजार 7 लाख 17 हजार 47.5 %

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 202 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

4 अयावयक सेवेतील 19 लाख 82 19 लाख 82 हजार 7 लाख 44 हजार 37.5 % कमचारी हजार 5 एकूणएकूणएकूण लोकसंया 12 करोड 8 लाख 12 करोड 8 लाख 43 लाख 7 हजार 33 % 2) सकारामक िवचारसरणीया लोकांमये राहणे महवाचे आहे. 3) इतरांना मदत करणे. 4) ताण-तणावापासून दुर राहणे.222 िमिनटरी ऑफऑफऑफ हेथहेथहेथ एडएडएड फॅिमली वेलफेअर गहमेट ऑफऑफऑफ इंिडया ::: HCWs 111 ststst Dose 1,02,77,386 222ndndnd Dose 76,11,600 FLWs 111 ststst Dose 1,78,24,546 222ndndnd Dose 1,05,49,835 Age Group 1818----4444 years 111 ststst Dose 13,05,53,816 222ndndnd Dose 53,22,634 Age Group 4545----5959 years 111 ststst Dose 9,89,17,103 222ndndnd Dose 3,15,85,098 Over 60 years 111 ststst Dose 7,26,86,361 222ndndnd Dose 3,25,22,772 Total 41,78,51,151 Media Briefing on COVIDCOVID----1919 नुसारनुसार::::

Healthcare Frontline People Aged > People Aged Total WWWorkersWorkers workers 45 years 181818-18 ---4444 Years 1st Dose 1.00 crore 1.63 crore 11.29 crore 3.04 crores 18.96 crores 2nd Dose 0.69 crore 0.87 crore 3.01 crore 0.02 crores 4.66 crores Total 1.69 crores 2.50 crores 16.37 crorecroressss 3.06 crores 23.62 crores 27 जुलै 2021 नुसार भारतातील रायरायराय / कशािसत देशानुसार कोरोना लसीकरण पुढील माणे :::

रायरायराय / कशािसत देशदेशदेश एकूणएकूणएकूण लसीकरण डोसडोसडोस डोसडोसडोस 111 डोसडोसडोस 222 अंदमान िनकोबार 2,86,857 1,97,991 88,866 आं देश 2,09,28,545 1,58,29,492 50,99,053 अणाचल देश 8,26,897 6,61,611 1,65,286 आसाम 1,02,36,253 83,95,375 18,40,878 िबहार 2,31,15,431 1,94,90,747 36,24,684

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 203 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

चंदीगढ 7,71,657 5,92,744 1,78,913 छीसगढ 1,15,77,752 93,38,796 22,38,776 दादरा आिण नगर 6,11,238 5,38,592 72,646 हवेली, दीव दमण दली 97,79,440 73,24,923 24,54,517 गोवा 12,86,117 10,29,078 2,57,039 गुजरात 3,21,89,491 2,45,54,708 76,34,783 हरयाणा 1,12,10,455 89,27,718 22,82,737 िहमाचल देश 50,20,337 38,13,969 12,06,368 जमू कामीर 59,58,987 47,62,465 11,96,522 झारखंड 91,35,931 74,37,165 16,98,766 कनाटक 2,94,18,505 2,32,45,158 61,73,347 केरळ 1,89,42,966 1,32,34,020 57,08,946 लडाख 2,50,773 1,86,261 64,512 लीप 65,060 49,949 15,111 मयदेश 2,90,72,495 2,43,31,468 47,41,027 महारा 4,23,52,467 3,19,89,665 1,03,62,802 मिणपूर 12,44,458 10,66,503 1,77,925 मेघालय 10,34,508 8,56,357 1,78,151 िमझोरम 8,13,061 6,30,725 1,82,336 नागालड 7,47,543 6,04,779 1,42,764 ओिडशा 1,58,13,159 1,20,66,218 37,46,941 पुडुचेरी 6,94,801 5,53,542 1,41,259 पंजाब 92,98,892 75,13,755 17,85,137 राजथान 3,08,45,538 2,41,36,241 67,09,297 िसम 6,32,688 4,86,553 1,46,135 तािमळनाडू 2,17,30,273 1,78,33,698 38,96,575 तेलंगणा 1,42,74,501 1,11,33,590 31,40,911 िपुरा 30,35,546 22,72,909 7,62,637 उर देश 4,57,17,456 3,82,87,571 74,29,885 उराखंड 56,16,096 42,48,463 13,67,633 पिम बंगाल 2,85,97,527 2,01,36,326 84,61,201

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 204 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

इतर 32,87,076 17,43,954 15,43,824 भारतातील एकूण लसीकरण 11.72 कोटीन अिधक लसीकरण झालेले आहे. यासाठी भारतात लसीकरण वेगाने होणे महवाचे आहे. देशभरात आतापयत दलेया डोसांपैक 59.63% डोस आठ रायात दले गेले आहेत. िनकष ::: 1) लसीकरण संदभात भारतातील ामीण भागापयत जनजागृती होणे गरजेचे आहे. 2) लसीसंदभात पूवह दूर कन लसीकरण नागरकांनी कन घेणे महवाचे आहे. संदभ सूचीसूचीसूची :::

1) मानिसक वाय – यशवंतराव चहाण महारा मु िवापीठ, नािशक -422222, ा. सुमेधा लेले, एस. एन. डी. टी. गृहिवान महािवालय, पुणे, पेज नं. 32, 33, 72, 73, 74 2) लसीकरण – Shabdkosh.com tv9marathi.com tv9marathi live 3) Mobile.twitter.com 4) https://m.facebook.com Mygov.in 5) https://www.mygov.in (राय/कशािसत लसीकरण) mohfw.gov.in 6) https://zeenews.India.com Lokmat.news18.com लसीकरणाचा वेळ, 4 जुलै 2021 नुसार

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 205 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 भारत आिण नेपाळ यांयातील राजनैितक संबंध

ााा.ा . डॉडॉडॉ.डॉ . कशोर कलापा हेी रायशा िवभाग गोगटे --- वाळके कॉलेजकॉलेज,, बांदाबांदा,, ताताता.ता . सावंतवाडी िजहािजहा----सधुदुगसधुदुग ४१६५०६

तावना ::: नेपाळ हा लहानसा देश भारताया उरी सीमेला लागून आहे परंतु भारताशी नेपाळचे सांकृितक, भाषीय, धामक आिण सयतेया दृीने जवळीक पाहता नेपाळवर भारतीय भाव कमी-अिधक परणाम रािहला आहे.नेपाळ हा पूवया 'कडम ऑफ गोरखा' हणजेच 'कडम ऑफ नेपाळ' पासून 'फेडरल डेमोॅटक रपिलक ऑफ नेपाळ' पयतचा वास करताना भयंकर चढउतार, राजकय उलथापालथ, हसा आिण अकमात साबदलांतून गेला आहे. नेपाळला १७६८ साली एक देश हणून एकित आणले ते नेपाळया गुरखा ांतातील राजा पृवीनारायण शाह याने. यापूव नेपाळ तीन वेगया ांतात िवभागला गेला होता. तकालीन मल राजघरायातील तीन राजांनी वतःचे असे राय िनमाण केले होते. भपूर, काठमांडू आिण पाटण या ितही ांतांना एक आणून कडम ऑफ गुरखा हणजेच कडम ऑफ नेपाळचा उदय झाला.नेपाळवर शेकडो वष या शाह राजघरायाने राय केले. हे शाह घराणे भारतातील िचोरया राजपुत कुळाशी संबंिधत असयाचे हणले जाते. पृवीनारायण शाहने याकाळात वतःया रायाचा िवतार करयासाठी अयंत मजबूत असे लकरी धोरण अवलंबले होते. गुरखा लढवये हा याया लकराचा मुय घटक होता. पिमेला तकालीन भारतातील कुमाऊ आिण गढवाल (िहमाचल देश) पयत आिण पूवला िसम पयतचा देश जकून घेतला होता. परंतु १८१४ साली ितबेटीयन ापारी मागावन ईट इंिडया कंपनी आिण कडम ऑफ नेपाळमये यु सु झाले. या अँलो-नेपाळ युात कडम ऑफ नेपाळची हार झाली आिण नेपाळने जकलेला खूप मोठा देश नेपाळला िटशांना परत करावा लागला होता (यात आजचा उराखंड, िहमाचल देश आिण उरदेश-िबहारला लागून असलेला ितराईचा मोठा भूभाग येतो). हार पकरयानंतर नेपाळ आिण िटशांमये एक करार झाला, तो करार हणजे ‘सीगौली ीटी’.या िसगौली ीटीमये (१८१६) िटश इंिडया आिण नेपाळ यांयात सीमा िनित करयात आली. यावेळी िनित झालेली भारत-नेपाळ सीमा हा आजही एक वादाचा मुा रािहला आहे जो दोनशे वषानंतरही सोडवता आलेला नाही. भारतभारत----नेपाळनेपाळ सीमावाद ::: नेपाळ आिण िटश यांयात झालेया िसगौली करारानुसार महाकाली नदीया पिमेला असलेला संपूण भूभाग व पूवकडील िसम तकालीन नेपाळया राजाने िटशांना सोपवला होता. पिमेला कालापानी भूभाग जो भारताया दृीने उराखंडया िपोरगढ िजाया केत आहे आिण पूवला सुता भूभाग जो आजया िबहारमये येतो असे दोन देश दोही देशांत िववादत सीमा हणून मानले गेले आहेत. पिमेला असलेला कालापानी हा भूभाग महाकाली नदीमुळे वादतीत आहे. नेपाळया मते, या भूभागाचे नाव महाकाली नदीवन पडले आहे आिण या नदीचे उगमथान िहमालयात लिपयाधुरा िथत असयाने नेपाळचा ह लिपयाधुरा पासून कालापानी पयत आहे जो ऐितहािसक सीगौली कराराया पाभूमीवर अवलंबून आहे. परंतु या नदीचा उगम भारतीय भूभागावर येतो आिण हणून कालापानीवर भारताचा ह आहे असे भारताचे हणणे आहे. िशवाय १९६२ साली भारत-चीन युदावेळी भारताने कालापानी भागात भारतीय सैयाची छावणी तैनात केली होती. ही जागा उंच भूभागावर असयाने याला एक सामरक महव ा आहे हणूनही भिवयाचा िवचार करता भारताला हा भूभाग वतःकडे ठेवायचा आहे. िबहारला मधील वािमक टायगर रजवपाशी वसलेलं एक

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 206 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

गाव ‘सुता’ हे भारतात वाहणाया गंधक नदीया (नेपाळमधील नारायणी नदी) भारतीय बाजूला पडत असयाने हा भूभाग भारताचा असयाचे सांिगतले जाते. परंतु यावेळी िसगौली करार झाला यावेळी हा भूभाग नदीया पलीकडे अथात नेपाळकडील भागात पडत असयाने नेपाळही या भूभागावर ह सांगतो. (नदीने इतया वषात वतःचा वाह बदलला असयाने, हा भूभाग सरकत भारताया बाजूने आला आहे) अया दोही भूभागावन दोन देशांत वाद आहेत. भारतभारत----नेपाळनेपाळ मधील राजकय संबंध ::: १७७५ साली पृवीनारायण शाह यांचे िनधन झायानंतर शाह राजघरायातील राजांनी नेपाळवर राय केले. परंतु १८४६ मये जंगबहादूर या एका छेी वंशाया सरदारने सव राजघरायातील महवाचे पुष आिण यांया िनावंत नेयांचे हयाकांड घडवून आणले. ही घटना एका सभेया जागी घडयाने याला कोट हयाकांड हणले जाते. यानंतर जंगबहादूर ने वतःला 'राणा' हे नाव देऊन देशाचे पंतधान पद वतःकडे घेतले आिण हे पद याया घरायाकडेच परंपरागत पतीने रािहले.नेपाळचे अिधकृत राजकारण पहायचे झायास भारत वतं झायानंतर भारत आिण कडम ऑफ नेपाळमये झालेया मैी करारापासून सुवात करावी लागेल. १९४७ साली नेपाळमये राणा या राजघरायाचे शासन होते. शाह घराणे आता फ नावापुरतेच राजघराणे उरले होते. यावेळचे शाह राजे िभुवन यांनी नाने लोकशाही राय हणून उदयास आलेया भारतीय सरकारकडे मदत मािगतली आिण राणा शासन उलथवून राजेशाही परत आणली गेली. १९४९ साली चीनने ितबेटवर हला कन हा वाय देश काबीज केला तहा नेपाळला या ना संकटाची चाल लागली व १९५० साली नेपाळ-भारत मये पिहला मैी करार करयात आला. या करारानुसार भारत व नेपाळ एकमेकांया मैीपूण संबंधांचा आिण दोही राांया सावभौमवाचा आदर करतील, दोही राांना ऐितहािसक-सांकृितक पाभूमी असयाने नागरकांना सीमा खुया ठेवया जातील व नेपाळी नागरकांना भारतात ापार, वास, मालमा खरेदीचे अिधकार असतील (vice versa), नेपाळया संरणासाठी भारत यशील असेल. या करारामुळे भारत-नेपाळ संबंधांची पिहली वीट रचली गेली. िभुवन राजाने नेपाळमये भारताया ेरणेने लोकशाही णाली जवयाचा पिहला य केला. बपीय राजकय लोकशाही व संिवधािनक राजेशाही (Multiparty Democracy & Constitutional Monarchy) अशा पतीने नेपाळी राजकारणाची सुवात झाली. १९५५ साली राजा िभुवनचे िनधन झायाने याचा उरािधकारी राजा मह सेत आला. महने नेपाळची राीय ओळख िनमाण करयात काही महवाचे पाऊल उचलले. चीन व जपानशी पररा संबंध थािपत करयास सुवात केली. यूएनमये सदयता िमळवली. १९६० साली नेपाळमये पिहली िनवडणूक संप होऊन नेपाळी काँेस बमताने सेत आली व बी.पी. कोईराला नेपाळचे पिहले पंतधान झाले. कोईराला सरकारने थम चीनशी सीमा िनितीचा करार कन चीनया बाजूची चता िमटवून घेतली. याचकाळात भारत-चीन सीमावादामुळे दोन मोा आिशयायी देशांत तणावाचे वातावरण तयार झाले होते. याचा फायदा उचलयाया हेतूने महने कोईराला सरकार बरखात कन सव सा वतःया हातात घेतली. राजकय पांना बेकायदेशीर ठरवून नेपाळमये पंचायत राज आणला. याने नेपाळचे पररा धोरण नेपाळया अितवाभोवती पेन राीयवाचा मुा रेटला. ही नेपाळी रावादी भूिमका नेपाळवर असलेली भारतीय छाप नाकारणारी पिहली पण सौय अशी चाल होती. नेपाळया सवभौमवाचे भारतापासून रण फ राजेशाही याचे आिण रावादी धोरणच क शकते अशी िवचारसरणी जवयाचा महने भरपूर य केला. १९७२ मये महचे िनधन होऊन याचा मुलगा िबर राजा बनला. परंतु एवढे य कनही भारताशी नेपाळी जनतेचे संबंध फारसे बदलले नाहीत. आजही भारत-नेपाळ कु टुंबात रोटी-बेटी वहार चालतो. भारतीय सेनेत गुरखा रेिजमटचे अितव टकून आहे. भारतीय सैयातील माजी नेपाळी सैिनक आजही पेशनधारी आहेत. लाखो नेपाळी नागरक वसाय, नोकरी िनिम भारतात वातास आहेत. दोही सरकार मये मा तणाव व मैी कमी-अिधक माणात बदलत गेले आहेत.१९७९ साली राजा िबरने पुहा बपीय राजकारणाचे बतान बसवयासाठी य केला आिण पंचायत राज िव. बपीय लोकशाही यांत सावमत घेयात आले. नेपाळी जनतेने

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 207 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

पंचायत राजला थोडी जात पसंती देऊन लोकशाहीचा माग तापुरता बंद केला. लोकसंया वाढ आिण सततया ाचाराला कंटाळून नेपाळमये लणीय असे जनआंदोलन झाले. यावेळी संपूण युरोपात कयुिनट िवचारसरणी नाकान लोकशाहीिणत वथेचे वागत केले जात होते, यावेळी चीनमये टीयाननमन ेअरवर कयुिनट पाट िव िनदशने चालू होती यावेळी नेपाळमये सव राजकय प एक येऊन राजेशाही संपुात आणयासाठी य करत होते. जनआंदोलन यशवी झाले आिण नेपाळमये पुहा एकदा लोकशाही थािपत झाली. १९९१ मये झालेया िनवडणुकत नेपाळी काँेस पाट सेत आली आिण जी.पी कोईराला पंतधान झाले. पुढे १९९४ मये झालेया मयावधी िनवडणुकत CPN-UML (कयुिनट पाट युनीफाइड मासट लेिनिनट) लोकमताने सेत आली. परंतु नेपाळी राजकय पांत यावेळी बना (खस ाण) आिण छेी या दोन सवण जातचा भाव अिधक होता. मुय राजकय पांया अिभजन वगाची सवसमावेशकतेसंबंधी अिनछा आिण लोकशाहीची वं इतर जातया ितिनिधवाया लढाईला खतपाणी घालू लागली. याचा फलुप िनकष माओवादी बंडाया पाने समोर आला. नेपाळी समाज याकाळात राजकयदृा आिण वैचारकदृया संमणअवथेत होता. जून २००१ मये राजा िबर व कुटुंबीय एका कायमादरयान जमले असताना राजकुमार दे याने वडील राजा िबर व सव राजघरायातील नातलग यांची गोया घालून हया केली व वतःही आमहया केली. यानंतर िबर यांचे भाऊ याने हे राजगादीवर आले. यांनी नेपाळी आमला तायात घेऊन माओवाांिव कायवाही सु केली. या सगया गधळात पालमट िवसजत केली गेली आिण नेपाळी राजकारणात पुहा एकदा राजकय अिथरता व आथक संकट एकसाथ उभे रािहले. यावेळी हे माओवादी वावटळ भारतातील छीसगड-आंदेश पयत पसरलेया रेड कॉरडॉरमये िश नये हणून ते नेपाळलाच सीिमत करयाचे य भारतीय तकालीन NSA जेश िम आिण पररा अिधकारी याम सरन यांनी सु केले जसे क नेपाळी आमला संसाधने पुरवणे. २००५ मये यानने देशात आणीबाणी लागू केली आिण राजकय प व राजा याने यांयात समेट घडवून आणयासाठी चालू असलेया यांवर पाणी फरले गेले. यानेने अचानक भारताया िव भूिमका यायला सुवात केली जसे क साक परषदेत भारताने मांडलेया सव तावांना नेपाळी ितिनधनी िवरोध केला आिण िचनी तावाला पाठबा दला. सव राजकय पाया नेयांना अटक करयास सुवात केली. नाईलाजाने भारतानेही रणनीती बदलून राजकय प आिण माओवाांत काही समेट होऊ शकते का याची चाचपणी सु केली. २००६ साली सव राजकय प आिण माओवाांत नंतर शांतता करार करयात आला यात माओवाांनी राजेशाही िवचा सश लढा सोडून लोकशाही वथा अवलंबयाचे कबूल केले. अशारतीने दोनशे चाळीस वष जुनी राजेशाही संपुात येऊन नेपाळ एक सेयुलर फेडरल डेमोॅटक रपिलक रा बनला. याकाळात हंगामी सरकार, पंतधान, प यांयात छोामोा कुरबुरी चालू रािहया, नेपाळने सतत बदलणारी अिथर सरकारे पािहली. नेपाळवन भारतभारत----चीनमयेचीनमये पधा ::: नेपाळमये पंतधान के. पी. शमा ओली यांया नेतृवाखालील नेपाळ कयुिनट पाचे सरकार आहे. या सरकारला ितिनधीगृहात दोन तृितयांश एवढे बमत आहे. या सरकारमधील अनागदी आिण नेपाळी संसदेत झालेया िवतंडवादामुळे, नेपाळमधील भारत-चीन िवतु आणखीनच ती झाले आहे. या अशा आणीबाणीया संगात साधारी प फुटीया उंबरावर उभा आहे. कारण साधारी पाया राजकय कायकयामये चंड माणात असंतोष धुमसत आहे. यातच शाही सैयानेही आता एक तपानंतर उचल खाली आहे.दुसरीकडे कोरोनाला आळा घालयात सरकारही अपयशी ठरले आहे. तसेच सरकारया येक पातळीवर ाचार बोकाळला आहे. या सव पाभूमीवर नेपाळमये आपला पारंपरक भाव पुहा थािपत करयाचा भारत आटोकाट य करत आहे. मा, याचवेळी चीनही नेपाळमये ढवळाढवळ करयाची एकही संधी दवडत नाही.अशावेळी पािमाय शही मागे कशा राहतील. अमेरकेया नेतृवाखाली यांनीही आपले हातपाय नेपाळमये पसरयास सुवात केली आहे. ५०० दशल डॉलर

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 208 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

मूयाची ‘िमलेिनयम चॅलज कॉपरेशन’ (एमसीसी) ही अमेरकेचे अनुदान असलेली योजना नेपाळी संसदेया मंजुरीची वाट पाहत आहे. हद-शांत महासागर चौकटी अंतगत तयार करयात आलेली ‘एमसीसी’ अनुदान योजना चीनया ‘बेट अँड रोड उपमा’ला (बीआरआय) छेद देयासाठी आणली असयाचे अनेकांचे ठाम मत आहे. नेपाळमये सया सु असेलया अराजकतेमुळे या सव परकय शना नेपाळात जम बसवायला अिधकच मोकळे रान िमळाले आहे.हे असे अिथरतेचे, अिनिततेचे वातावरण असताना नेपाळशी संबंध सुधारयाया यात भारताने पुढाकार घेतला. लिपयाधुरा-कलापनी-िलपुलेख यांया सीमारेषेवन भारत आिण नेपाळ यांयात वाद िनमाण झाला होता. यामुळे उभय देशांया िपीय संबंधांमये िमठाचा खडा पडला. आता हे संबंध सुधारयाला भारताने पुहा एकदा ाधाय दले आहे. भारताचे पररा सिचव हषवधन शृंगला यांनीही नेपाळ दौरा केला. आपया नेपाळ दौ-याया अखेरीस शृंगला यांनी भारत हा नेपाळचा नैसगक िम असून िवकासातला भागीदार असयाचे व केले. तसेच भारत-नेपाळ संबंध िवकास, सहकाय, मजबूत जोड, िवतारत पायाभूत आिण आथक कप या चार खांबांवर आधारलेले असयाचेही शृंगला यांनी नमूद केले. नेपाळ आिण भारत यांचे येय एकच असयाची पुतीही पररा सिचवांनी यावेळी जोडली.भारतातफ उलेिखत सव वर आिण मायवर अिधका-यांनी केलेया दौयानंतर नेपाळ आिण भारत यांयातील संबंध सुधारत असयाचे सकारामक संदेश येऊ लागले. िनदान नेपाळशी संवाद साधयाचा भारताने घेतलेया पुढाकारामुळे काही तरी सकारामक परणाम तरी झाले. कारण उभय देशांमये अलीकडया काळात मोा माणात मतभेद िनमाण झाले होते.आता काठमांडू आिण नवी दली यादरयान मयादत माणात का होईना िवमानसेवा सु करयाया मुावर उभय देश राजी झाले आहेत. ‘ॅहल एअर बबल’या बाबतीत नेपाळने आता सकारामक दृिकोन वीकारला आहे. पंचेर मटी-मोडल कपाचे काम पुहा सु करयावरही उभय देशांमये सहमती झाली आहे. दोही देशांमधील संबंध पूवसारखे करयावर उभय नेयांचा भर आहे. आपया भारत दौ-यात यावली इंडो-नेपाळ सह आयोगाची बैठक बोलावणार असून यात िपीय ापार, ािझट या महवाया िवषयांबरोबरच जलोतांवरही चचा केली जाणार आहे. केवळ एवढेच नहे तर नेपाळ आिण भारत यांयात गेया वषभरापासून गोठलेया अवथेत रािहलेया दोन डझनांन अिधक यंणा आता सय होऊ लागया असून नजीकया काळात या पुहा पूववत होतील, अशी आशा आहे.चीन आिण नेपाळ यांयातील संबंधांचा ितस-या देशावर परणाम होणार नाही, हे उभय देशांनी अनेकदा प कनही भारतीय अिधका-यांया वाढया नेपाळभेटनी चीन अवथ झाला आहे. चीनला कािहशी भीती वाटू लागली आहे. हणूनच भारताचे पररा सिचव शृंगला यांची नेपाळ भेट आटोपते न आटोपते तोच दोन दवसांनी चीनचे संरणमंी वेई फगहे काठमांडूमये येऊन धडकले. पाकतानया दौ-यावर जाताना यांनी मुामच वाकडी वाट कन काठमांडूत २९ नोहबरला नेपाळ सरकारचा पाणचार घेतला. भारतीय अिधका-यांया भेटीनंतरही नेपाळ आिण चीन यांयातील संबंधांवर काहीही परणाम होणार नाही, हे दशिवयासाठी चीनया संरणमंयांनी घाईघाईने नेपाळचा दौरा केला, अशी चचा राजनैितक वतुळात आहे. बेट अँड रोड उपमाया (बीआरआय) नेपाळमधील कामांया मंदगतीमुळे चीन सया नाराज आहे. पुपकमल दहाल नेपाळचे पंतधान असताना उभय देशांनी २०१७ मये बीआरआय करार केला आहे. दिण आिशया ेात अमेरकेया वाढत चाललेया अितवामुळेही चीन अवथ असयाचे बोलले जात आहे. नेपाळमये आपले घोडे दामटिवयासाठी चीनला नेपाळया साधारी कयुिनट पात एक कायम राहील, याची काळजी यावी लागणार आहे. नेपाळ कयुिनट पाशी चीनया कयुिनट पाचे घिन संबंध आहेत. परंतु अलीकडेच पंतधान ओली यांनी चीनला नेपाळया अंतगत राजकारणात हतेप न

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 209 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

करयाचे संकेत दले आहेत. पांतगत मामला हाताळयात आपण सम असयाचे ओली यांनी िचनी नेतृवाला कळवले आहे. २० सदयांया िशमंडळासह चीनचे संरणमंी जनरल वेई फ गहे नेपाळया दौ-यावर आले खरे परंतु यातून काय िनप झाले, हे अाप गुलदयातच आहे. तथािप, नेपाळ आिण चीन यांयातील लकरी सहकाय वृगत करयावर या दौ-यात भर देयात आयाचे सारमायमांमये कािशत झाले आहे. नेपाळ आिण चीन यांयात संयु लकरी िशण आिण सहकाय या िवषयावरही चचा झायाचे समजते. नेपाळशी लकरी संबंध अिधकािधक दृढ करयाचा चीनचा िवचार असयाचे यातून प होते. तसेच नेपाळी लकराला १५० दशल आरएमबी मूयाचे लकरी सािहय पुरिवयाया मुावरही या दौ-यात चचा झाली.संरणमंी वेई फगहे यांनी चीन आिण नेपाळ यांयातील संबंध दृढ होते असा दावा करतानाच यात आणखी कशी सुधारणा होईल, कतपत उंची गाठता येईल, या दृीने आपण य करणार असयाचेही फगहे यांनी प केले. याबदयात नेपाळने एक-चीन धोरणाित आपली कटबता प केली आहे. भारतही नेपाळशी संबंध सुधारयावर भर देत असताना अथातच चीन ते खपवून घेईल, असे नाही. या संबंधांमये िमठाचा खडा कसा पडेल, यासाठी काही घटक नच यशील असणार, यात शंका नाही. यामुळे भारत आिण नेपाळ या दोहीकडील अिधका-यांना या िवसंतोषी घटकांना फारसा वाव िमळणार नाही, यासाठी दता यावी लागणार आहे. नेपाळ समतोल राहणे भारतासाठी आवयक आहे. तो भारताकडे झुकयास आनंदच आहे. परंतु नेपाळ पूणपणे चीनया आहारी जाणे भारताला परवडणारे नाही.. भारतभारत----नेपाळनेपाळ जलसहकाय ::: गेया कांही मिहयात नेपाळमये, दोन महवाया घडामोडी घडया. पिहली घडामोड हणजे पंतधान नर मोदी यांची तािमळनाडूतील महाबलीपूरम येथे भेट घेतयानंतर चीनचे अय शी िजनपग यांनी थेट नेपाळला याण केले. आपया नेपाळ दौ-यात िजनपग यांनी वाहतूक, संपकयंणा (कनेिटिहटी), गुंतवणूक आिण जलिवुत कपासह पायाभूत सुिवधा अशा सुमारे डझनभर िवषयांवर नेपाळशी करारमदार केले. दुसरी महवाची घडामोड जरा दुलितच रािहली. नेपाळमधील कमला नदी पाातील जलोतांया वथापनासाठी नेपाळी जल ािधकरणाने सीएसआयआरओ या ऑेिलयन सरकारी संथेशी हातिमळवणी केली.नेपाळमये घडलेया या दोन घडामोडनी भारताने खरे तर चितत होयाची काही गरज नाही. दिण आिशयाया ापक पटाया पाभूमीवर िवचार केला तर या दोही घटना दुमळ आहेत, असे नाही. इतर अनेक दिण आिशयाई देशांमाणे नेपाळही गेया अनेक वषापासून चीनशी सलगी वाढवत आहे. १९५० मये वातंयाी केयानंतरया काळात नेपाळने ऑेिलयाया पिलकडे अनेक िवकिसत देशांशी (नॉव, िटन आिण अमेरका) िपीय संबंध थािपत केले आहेत. मा तरीसुा भारताने या सव घडामोडची गांभीयाने दखल यायला हवी.नेपाळमये घडलेया दोही घडामोडी नेपाळया जलोत, वाहतूक आिण कनेिटिहटी या िवषयांशी संबंिधत आहेत आिण या सव ेांशी संबंिधत नेपाळशी असलेले भारताचे िपीय संबंध फारसे उसाहवधक नाहीत. या सव पाभूमीवर ‘शेजारी थम’ हे धोरण राबिवणारे सरकार भारतात सेत असताना शेजारया नेपाळमये आपली गुंतवणूक वाढवून आपला भाव िवतारत करयाची सुवणसंधी िवमान सरकारला आहे. नेपाळ हा सव बाजूंनी जिमनीने वेढलेला िहमालयीन भू-देश आहे. िनसगसदयाने नटलेला, बारमाही वाहया नांनी यु असलेया नेपाळचे खरे दुःख हे आहे क, सव बाजूंनी जमीनच असयाने या देशाला मोा ापार मागाना (समु आिण जमीन) थेट जोडणारा भौगोिलक वेशच नाही. ापारी मागाया अनुपिथतीमुळे नेपाळची अथवथा कायमच अश रािहली. यातच भौगोिलकदृा नेपाळ हा भारत आिण चीन या दोन मोा देशांया मधोमध दाबला गेला आहे. परंतु नेपाळ तीन बाजूंनी (पूव, पिम Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 210 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

आिण दिण) भारतीय सीमांना जोडला गेला आहे, िशवाय ऐितहािसकदृा, सांकृितकदृा, सामािजकदृा आिण दीघकाळासाठी, आथकदृाही नेपाळ चीनपेा भारताला अिधक जवळचा आहे. जलोतांया दृीने िवचार करायचा झायास नेपाळचा समावेश गंगेया खो-यात होतो. नेपाळया सव मोा ना शेवटी गंगेला येऊन िमळतात. या पाभूमीवर नेपाळी नांचे भारतातील गंगेया खो- याया दृीने अनयसाधारण महव आहे. कारण कमी पावसाया दवसांतही नेपाळातील या ना पायाने खळखळत असतात आिण याचे पाणी गंगेया खोयात येऊन ही जमीन सुपीक होत असते. ही या हजारो वषापासून सु आहे. बारमाही वाहणा-या या नेपाळी नांवर जलिवुत कप उभारयाची चंड मता आहे तसेच या नांचा वाह पुढे बंगालया उपसागराला िमळत असयाने यांया मायमातून नेपाळ भारत व उवरत जगाशी ापारवृी क शकतो. तथािप, आपया बारमाही वाहणा-या नांचा पूरेपूर उपयोग आपया आथक गतीसाठी करयात नेपाळ आतापयत अपयशीच ठरला आहे तसेच भारताया तुलनेत याची आथक आिण लकरी ताकद कमी पडत असयाने नेपाळला भारतापुढे कायमच नमते यावे लागले आहे. नेपाळया भूमीवन खाली भारतात वाहणा-या नांया पायाला हणूनच तर नेपाळ अटकाव क शकलेला नाही. गेया सात दशकांमये उभय देशांमये तीन करार होऊनही भारत आिण नेपाळ यांयातील सीमापार जल सहाय दुलित रान याची अंमलबजावणी भावीपणे होऊ शकली नाही. या तीनही करारांमये कोणयाही कारचे जलवाहतूक आिण ापार यासंबंधातील तरतुदी नाहीत. तसेच तीनही करार आपयावर अयाय करणारे आहेत, दुसयालाच यातून अिधक लाभ होत आहे, असे दोही बाजूया लोकांचे हणणे होते.यातच १९९६ मये पायभारणी झालेया पंचेर धरणासारखे अनेक कप माग लागयात झालेली अय दरंगाई आिण २००८ मये आलेया कोसी नदीया महापुरासारखी संकटे दूर करयाइतपत हे करारमदार सम नसयाचे िच उभे रािहयाने या करारांया परणामकारकतेवरच िचहे िनमाण झाली.आज नेपाळ ऑेिलयासारया हजारो मैल दूर असलेया, आिण काही भौगोिलक साय नसलेया देशाशी अशा नदीया जल वथापनासंदभातील करार तयार झाला आहे, जी नदी नेपाळमधून पुढे भारतात जाणा-या कोसी नदीया खो-यातील उपनदी आहे (आिण यावर भारत आिण नेपाळ मये करार आहे). यावन नेपाळ आिण भारतामधील ढासळलेले जल सहाय लात येते. २०१४ मये भारतात सेवर आलेया मोदी सरकारने पंचेर धरण कपाला जलदगतीने मागावर आणले आिण २०१८ मये अंतगत जलवाहतुकचे माग िवकिसत कन नेपाळला समुमागाने ापार करयासाठी अितर माग उपलध कन देत असयाचे जाहीर के ले. तथािप, नेपाळला भारतातून जाणा-या जलमागाया सााने समुापयत वेश उपलध कन देयाया मोदी सरकारया या घोषणेनंतरही तबल दीड वषानी मोदी सरकारने गंगा नदीवरील तीन जलमागावन नेपाळला वेश देयाची तवतः मंजुरी दली, तीही गेया मिहयात शी िजनपग भारताया दौ-यावर येयाया काही दवस आधी! दरयानया काळात पंचेर धरण बांधयाचे काम सुच रािहले.या पाशवभूमीवर यात काहीच आय नाही क, चीन नेपाळमये अनेक कनेिटिहटी कप, जसे क सीमापार रेवे जोडणीचे काम आिण नेपाळ-चीन सीमेला िभडणारा महामाग, हाती घेतलेले आहेत. या सव कपांतून चीनने नेपाळचे ‘लँडलॉड’ ते ‘लँडलड’ असे पांतर करायचा उेश दशिवला आहे. वातिवक, नेपाळला अंतदशीय जलमागातफ सागरी ापार मागाना (आिण हे दोही माग भूमागापेा आथकदृा परवडणारे आहेत) जोडयाची जी भारताची भौगोिलक मता आहे, ती चीनमये नाही.नेपाळची जलिवुत िनमतीया मतेचा उपयोग कन घेणे सुा भारताला चीनपेा जात शय आहे. परंतु भारतासाठी इतक अनुकूल परिथती असून सुा शेवटी चीनच नेपाळया ापार, ऊजा आिण पायाभूत सुिवधा या ेांमये अिधकािधक गुंतवणूक करत आहे. भारतापेा कैकपटीने Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 211 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

सरस आिण सम असलेली चीनची अथवथा यासाठी कारणीभूत आहेच, पण चीनचे पतशीरपणे भाव वाढिवयाचे लय, आिण कपांची आमकरया अंमलबजावणी करयाची मता, ही सुा िततकच महवाची कारणे आहेत. चीनसारखे ऑेिलयाला नेपाळमये आपले भावे िनमाण करायचे नसेलही पण असे असले तरी भारत याकडे कानाडोळा क शकत नाही. भारतीय उपखंडात भारताया सीमारेषा यामये जलसीमाही देखील आया.या या देशांना िभडतात ते ते देश आजघडीला यांयाकडील जलोतांया वथापनासाठी भारताया पिलकडे पाहात आहेत, अनेक देशमुयतः चीन हायांना मदत करयासही उसुक आहेत. अशी परिथती िनमाण होणे भारतासाठी चताजनक आहे. या अशा उदासीन धोरणामुळे भारत आपले भावे वतूःन आसून घेत आहे. तसेच दिण आिशयाई देशांमयेही परपरांची तडे न पाहयाया वृी बळावत चालया आहेत यामुळे दिण आिशयाया अखंडतेला धोका िनमाण होऊ लागला आहे.यामुळेच नेपाळमये घडलेया दोन घडामोडमुळे भारताने चितत होणे गरजेचे आहे. यातून एकच संदेश जातो तो हणजे भारताने आपली मरगळ झटकून टाकत शेजारी देशांशी केलेया करारमदारांनुसार कपांना गती ावी, नेपाळशी केलेया नदीकराराची भावी अंमलबजावणी करावी, करार अिधक सवापी कसा होईल, याकडे ल ावे आिण नदीकरार नेपाळ आिण वतःया ापारवृीला, अथवथेला व तेथील जनतेला कसा सुखकारक ठरेल यावर ल कत करावे.अजून एक े आहे यात भारताने ल घालणे आयंितक गरजेचे आहे. िनधी, गत संशोधन आिण िवकास आिण तंान, कप अंमलबजावणी यांबाबतीत भारत चीन कवा इतर कोणयाही िवकिसत देशाला मागे टाकू शकत नाही हे खरे असले तरी जलोतांया वथापनाकडे पाहयाचा भारताचा संकुिचत आिण तंाधारत दृिकोन मुसेिगरीया पातळीवरही अपयशी ठरतो. यामुळे जलवाटणीया बाबतीतही आपण मुसेिगरीने यशवी ठ शकत नाही. पाकतानला वगळून सुा पिहले तर भारत बाकया शेजारी देशांशी सुा जलोतांया वाटणीसंदभात यशवी वाटाघाटी क शकलेला नाही, हे कटू सय आहे. नेपाळचे पंतधान केके.. पीपीपी.पी . शमा ओली भारतिवरोधी :::फोटो ोत,GETTY IMAGES नेपाळ आिण भारताचे संबंध नेहमी चांगले असतात परंतु गेया काही मिहयांपासून दोही देशांदरयान सगळं काही आलबेल नाही.नेपाळचे पंतधान के. पी. शमा ओली यांनी आरोप केला आहे क यांना पदावन हटवयासाठी भारत आिण नेपाळमये कट रचयात आला आहे. गोी या थराला गेया आहेत.नेपाळमधील मुख वतमानप असलेया काठमांडू पोटने यासंदभात बातमी दली होती. २८जून रोजी एका कायमात ओली यांनी हे व केलं होतं. • नेपाळया नवीन नकाशाला संसदेकडून मंजुरी. • जेहा बेभरवशाया मासूनमुळे भारत-नेपाळ संबंध ताणले जातात. दलीतून येणाया बातया, काठमांडूतील भारतीय दूतावासातील घडामोडी, िविवध हॉटेलांमये सु असलेया बैठका यातून मला पंतधानपदावन हटवयासाठीचे िशतब य सु आहेत याचा अंदाज येतो. पण हे य यशवी होणार नाहीत असंही ते हणाले.ओली यांना थेट भारत सरकारवर आरोप केला आहे. एकेकाळी ओला हे भारताचे िनकटवतय मानले जात होते. मग असं काय झालं क ओली आिण भारत यांयातील संबंधांमये कटूता िनमाण झाली. नेपाळया ना रायघटनेचा मुा ::: २०१५मये नेपाळमये नवी रायघटना लागू करयात आली तेहा तकाकन पंतधान सुशील कोईराला यांना राजीनामा ावा लागला. के. पी. शमा ओली नवे पंतधान झाले. यांना बाक पांचंही समथन िमळालं.जुलै २०१६मये काही पांनी पाठबा काढून घेतला. तेहा यांचं सरकार अपमतात गेलं आिण यांना राजीनामा देणं भाग पडलं.यावेळी भारत यामागे असयाचा आरोप ओली यांनी केला होता.फोTTY IMAGES

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 212 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

कारण भारताने नेपाळया घटनेसंदभात आेप नदवले होते. रायघटनेत मधेशी आिण था समाजाया मागया समािव करयात आलेया नाहीत असं भारताचं हणणं होतं. ना रायघटनेया अंमलबजावणीया वेळी मधेशीसह अय अपसंयाक समाजाने नेपाळ सीमा बंद केली होती. याकरता ओलीने भारताला कारणीभूत ठरवलं होतं. भारताने हे आरोप फेटाळले आहेत. भारताकडून नेपाळला होणारा पेोल, औषधं तसंच अनेक वतूंचा पुरवठा बंद करयात आला होता. १३५दवस ही आथक नाकाबंदी चालली. यामुळे भारत आिण नेपाळचे संबंध दुरावले होते. नेपाळमये भारतिवरोधी भावना िनमाण झाली होती. भूकंपापूवच नेपाळ आथक अडणचा सामना करत होतं.यावेळी ओली यांना पंतधानपद पद सोडावं लागलं. मा २०१७ मये ते पुहा पंतधान झाले. भारतिवरोधी िवचारातूनच ओली यांनी िवजय िमळवला असं बोललं जातं. भारत-नेपाळ यांयात १९५०मये झालेया कराराचं पालन करयावर ओली ठाम आहेत. हा करार नेपाळया बाजूने नसयाचा दावा ओली यांना केला. िनवडणुकदरयानया रॅलीमयेही ओली यांना हा मुा मांडला होता. नेपाळची भारतािवषयी कठोर भूिमका ::: गेया वष भारताने जमू, कामीर, लडाखला कशािसत देशाचा दजा दयानंतर नकाशा जारी केला. या नकाशात कालापानी आिण िलपुलेख देश भारतात दाखवयात आले होते. नेपाळने याला आेप घेतला. कारण हे भाग आपले असयाचा नेपाळचा दावा आहे.यंदा एका रयावन दोही देशांमये वाद झाला होता. भारताने हा रता उराखंडपासून िलपुलेख पयत तयार केला आहे. नेपाळया हणयानुसार, िलपुलेख खोरं हा यांचा भाग आहे. नेपाळमये भारतीय दूतावासासमोर आंदोलनंही झालं.Y IMAGES ओली यांना वपीयांना घेरलं होतं. नेपाळ कयुिनट पाया बैठकत ओली यांयावर जोरदार टीका करयात आली. यांया राजीनायाची मागणी जोर ध लागली होती. आथक आघाडीवरही ते भावी कामिगरी क शकले नहते. कोिहड-१९हाताळयात आलेया अपयशाचीही चचा आहे.रावादाया आडून स राजकय परिथतीतून वाट काढयाचे यांचे य सु आहेत. यांया कॅिबनेटने नेपाळचा नवा नकाशा जारी के ला. यामये लिपयाधुरा, कालापानी, िलपुलेख हे भाग नेपाळमये दाखवयात आला. असं कन ओली यांनी पुप कमल चंड आिण माधव कुमार नेपाळ या िवरोधकांना आपया बाजूने वळवलं.याया दुसयाच दवशी, भारतातून बेकायदेशीर पतीने येणाया लोकांया मायमातून कोरोनाचा संसग होत असयाचा आरोप ओली यांनी केला होता. यामागे थािनक लोकितिनधी आिण पातील काही नेयांचा सहभाग असयाचंही यांनी सांिगतलं. भारताचा हायरस, चीन आिण इटलीपेाही खतरनाक असयाचं यांनी हटलं होतं. भारताबाबत यांनी वेळोवेळी असे उार काढले आहेत. केकेके.के. पीपीपी.पी . शमाओली यांची चीनशी जवळीकता ::: नेपाळला चीनशी सलोखा कन देयाचा ओली यांचा उेश आहे. चीनलाही नेपाळमये वारय आहे. पंतधान हणून पिहया कायकाळातही ओली यांनी चीनचा दौरा के ला होता आिण ािझट ेडवर वाया केया होया.चीनने ितबेटया साथीने रयांचं जाळं िवणावं जेणेकन भारतावरचं अवलंबव कमी होईल असा ओली यांना वाटतं. भारताने केलेया आथक नाकेबंदीनंतर अवलंबव कमी करणं नेपाळसाठी महवाचं झालं होतं. यावेळी ओली सरकारने चीनकडून मदत घेतली होती.फोटो ोत,GETTY IMAGES ऑटोबर २०१९मये चीनचे रापती दोन दवसीय नेपाळया दौयावर होते. भारताने चीनया महवकांी वन बेट वन डोअर योजनेला िवरोध केला होता. ओली सरकारने या योजनेला पाठबा दला होता. चीनशी सलोखा वाढवताना भारताया भूिमकेची ओली सरकारला चता नाही हे प झालं.आपण वतं रािहलो, कोणाचीही वसाहत झालो नाही याचा नेपाळया नागरकांना अिभमान आहे. नेपाळचं सावभौमव कमी करयाचा य कोणी केला तर लोकांना राग येतो. २००६नंतर भारत नेपाळया अंतगत घडामोडमये हतेप करयाचा य करत असयाची भावना नेपाळमये आहे असं जाणकारांना वाटतं.नेपाळ एक सावभौम देश असयाची Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 213 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

ितमा ओली यांनी जाणीवपूवक तयार केली आहे. कोणयाही देशासमोर झुकून पररा नीती बदलणार नसयाचंही ओली सरकारने ठसवलं आहे. िनकष ::: ूहामकदृा नेपाळचे थान भारतासाठी महवाचे आहे. यामुळे नेपाळला गजान आपया कात ठेवयाचे य भारताला सुच ठेवावे लागणार आहेत. नेपाळलाही आपण नेमके कोणया दशेने जायला हवे, हे एकदा ठरवले पािहजे. यासाठी दूरदृीया नेतृवाची नेपाळला गरज आहे. भारत आिण चीन यांना समान अंतरावर ठेवायचे क, यापैक एकाला जवळ करायचे याचा िनणय नेपाळी नेतृवाला कधी ना कधी तरी यावाच लागणार आहे. हे असे करताना जगातील एकमेव महासा असलेया अमेरकेलाही दुखवून चालणारे नाही, हे नेपाळने लात घेणे गरजेचे आहे.िवमान सरकारचे शेजा-यांशी सलोयाचे संबंध ठेवत शेजारधम पाळयाया धोरणास काही गोमटी फळे यावयाची असतील, तर ती सय जलिवुत मुसेिगरीया बाबतीत भारताने ठोस पावले उचलली तरच चाखायला िमळतील. दिण आिशयात भारताला वतःचे भावे मजबूत करायचे असेल तर शेजारील देशांशी जलिववाद, हवामान बदलावन वाद इयादी टाळून शेजारील देशांशी िवासाहतेवर आधारत संबंध कसे वाढतील, याकडे ल दले जाणे गरजेचे आहे. आिशया आिण आिशयाया पिलकडेही भारताला महासा हणून उदयास यायचे असेल तर या सव बाबकडे िवमान सरकारने गांभीयाने पाहणे गरजेचे आहे. यामुळे भारताने देखील नेपाळ रााशी राजनैितक संबंध िमवाचे, सहकायाचे आिण सौहादपूण संबंध असणे हे भारतासाठी आवयक आहे संदभ ंथ ::: 1. डॉ. शैल देवळाणकर- समकालीन जागितक राजकारण, िवा बुस पिलशस, औरंगपुरा, औरंगाबाद. 2. ा. बी. वाय. कुलकण- आंतरराीय संबंध, िवा काशन, नागपूर. 3. डॉ. डी. ए. मांढरे, डॉ. पी. आर. पाटील व ा. बी. डी.तोडकर- भारताचे पररा धोरण व राीय सुरितता, ितमा पिलकेशन, अहमदनगर. 4. डॉ. शैल देवळाणकर- भारताचे परराीय धोरण –सातय आिण िथयंतर, सकाळ काशन पुणे, नोहबर २०१६. 5. हषद भोसले व शुभाराज बुवा - आंतरराीय संबंध , शेठ काशन, मुंबई, जानेवारी २०१९. 6. वसंत र. रायपुरकर- आंतरराीय संबंध, ी मंगेश काशन, नागपूर. 7. डॉ.पंदत नलावडे - आंतरराीय संबंध, कैलास पिलकेशन, औरंगपुरा औरंगाबाद. 8. http://www.orfonline.org>marathi 9. http://www.indiejouenal.in>artical 10. http://www.orfonline.bbc.com>marathi 11. http://www.orfonline.org>marathi

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 214 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

"""छपती"छपती िशवाजी महाराज यांचे शेतीिवषयक धोरणधोरण""""

िशवाजी काशीनाथ गायकवाड संशोधक िवाथ ,ाचीन संकृती व इितहासिवभाग, डॉ.बा.आ.म.िव,औरंगाबाद.

तावनाः सतराा शतकात महाराातील आथक जनजीवनाचा कणा शेती होती. मययूगीन काळात खेातील जीवन हे उदरिनवाहाचे साधन शेती होते.खेातील समाजजीवन शेती आधारीत उोग,वासायाला धन

होते.यामूळे खेडी वयंपूण होती.रोख रकमे ऐवजी वतूिविनमय पतीने वतूया बदयात वतू देणे व घेणे याारे वहार चालत असे.िशवकाळातील वरायाची आथक कायभार जमीन महसूलावर अवलंबून होता.मूय

उपादनाचे साधन हनून शेतीउपादनावर भर असायचा.यामूळे िशवाजी महाराजांनी शेती,शेतकरी

,कौशयकारागीर,खेडूत यांना ाधायाने मह्व दले.यांया िवकासातच आपया वरायाचा िवकास मानला व तेथूनच लोकशाही पतीजीवनाला सूरवात झाली असे हणता येते.वंयपूणतेतूनच गावाचा व वरायाचा िवकास होतो या तवाचा अंमल सू केलेला होता हे शेती व वराय जणतेचे धोरण राबिवयात आले होते हे दसून येते.

उेः छपित िशवाजी महाराजांया शेती व शेतकरी िवषयाचे िवचार मंथन करणे. िशवकाळात खेडी (कसबा- गाव) वयंपूण होती. शेती हा महसूल वथापनाचा व उपादनाचा मूय ोत होता. शेतकरी वरायात

महवाचा घटक मानून वहार नीती ठेवणे याला ाधाय दले जात होते याचा अयास करणे. रयतेया उतीकरण वरायाची उित होते.िशवकाळात रयतेया सूरा,संरणाला व शेतीला अथान देणारा िवचार छपती वीकारयामुळे खेाितल खेडूतांना आपले राय हे वराय वाटत असे.

वरायाचे उितकरण व योगेमाचे(१) साधन शेती असयामुळे शेती उपादनाला आथक महसूलाचे साधन मानया गेले होते. मययूगीन काळात देशपातळीवर व महाराात राजकय घडामोडना वेग आलेला होता.वेगवेगया शाहीघरायाचा अंमल चालू होता यात पाच शाा आपापया परीने यूाया जोरावर

सााय िवतारात अेसर होया. अशा परीिथतीत छापतचा काळ होता.काही ांतात मराठा सरदार यांयाकडे जाहािगरी होती.याचा फायदा घेवून छपतनी भारतभर व महाराात जणतेचे वतं व सावभौम

राय उभारले.(२) होते. तकालीन आदलशाहीला राजकयदृा टक्कर देयात छपती िशवाजी महाराज यशवी झालेले होते असे दसून येते.वंत िवचाराचे जणतेचे राय हणजेच वराय होय. ही धारणा य अंमलात आणत जनतेला आपया सांकृितक, राजकय, धामक, आथक तवाने एकसंधबांधून शेती वसायाया

मायमातून वरायाला बळ दले. शेतीया उपादनात िमळणारा महसूल राजकोशात जमा होत

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 215 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

असे.वहारकोशाचा कबदू ाम अथवा खेडी असायचा.(३) यासाठी गावातील जिमनीचे मोजमाप कन व

जमीनीचा पोत पान या ठकाणी शेतीचे उपादनानूसार सारा आकारयात येत असे. येथे कूणावरही अयाय होवू न देता गावाया पाटलांया माफ त (पाटील हा गाव - वतनदार असून तो

वतनी नोकर होता) सारा वसूली होत असे.(४) यामूळे कूठयाही शेतकरयांवर अयाय अथवा कजाचा डगर होत

नसत व आजयासारखीआमहयाची वेळ शेतकयांयावर येते ती येत नसत. उलट या जमीनी लागवडीखाली नसत व पडीक असत. या जमीनीलाही वरायात लागवडी खाली आणयाचे काय िशवकाळात झायाचे लात

येते.अशा कारे छपती िशवाजी महाराजांचे शेती धोरण हे कयाणकारी (५) होते. याचा यय या ठीकाणी येतो.

जमीनीया तवारीनूसार या भागातील िपक उपादन पती असायची. बारा मावळांत हे याचेच उदाहराण होय.याच ांतून छपती िशवाजी महाराजांना आपया वरायाची मतमेढ रोवयासाठी शेतकरी, जणतेचे बळ

िमळायाचे पूरावे इितहासात िमळतात. छपतीचे वराय जनतेया मनातले आपले राय होते. कारण

वरायातील िनणय येमधे व याययेमधे लोकसहभाग घेतलाजात असे. लोकािभमूख वारायणाली असयामुळे ते राय आपले आहे अशी सामाय जनांची भावना असायची. याच कारणामूळे िशवाजी महाराजांची शासन व याय वथा येक टयावार यशवी होत गेली. (

६) शेती महसूल व शासन वथेसाठी वरायाचे अनेकिवभाग करयात आले होते. ांत कवा सूभे कवा सूभे सरकार, परगणा (तालुका) हा शासनाितल महवाचा घटक होता असे दसून येते. यामूळे सारा बरोबर जमा होत

असे. सारा जमा करयात कोणी सरकारी आधीकारी यांनी हलगजपणा केला तर याला ताबडतोब शासन करयात येत असे.यावेळी कुलकण हा गावशासनाितल एकमेव सार असलेला अिधकारी होता.(७) उदा. अपाजी तवाजी देश कुलकण देश चेऊल यांनी शेतकरयांकडून अिधक शेतसारा गोळा केला. तसेच या गोळा

झालेया सारयाचा िहशोबही ठेवला नाही यामूळे याने सरकारी वसूलीत गैरकार केयाचे उघडकस आले.छपती िशवाजी महाराजांनी याने केलेया गैरवहाराची चौकशी केली. या चौकशीत आपाजी तावाजी दोषी आढला हनून देशकूलकणपणाचे वतन ज केले.(८) यास शासन केलेले दसून येते.यावन आपयाला

छपती िशवाजी महाराज हे आपया रायाितल सरकारी अधीकारयांना िशाही देत असे दसून येते.यावन मराठेकाळातील सरदार, रायकत हे आपया अिधकारयांया गैरवतना िवषयी जागक होते हे प होते व असेही प होते क, सरकारी अधीकारी रयतेला ास देत असत. हनून शासकय व शासन वथेवर छपती

िशवाजी महाराज हे कडक नजर ठेवून होते व ताकाळ िनणय घेणारे होते .हनून यांची शासनावर वचक आिण जनतेया कामािवषयीची आथा होती. हे दसून येते. यावन शेतकरयांचे िहत पाहणारे राजे छापती िशवाजी महाराज हे होते.(९) आज तशी परखड वथा असायला हवी हे येथे नमूद करावे वाटते. कारण आज शेतकयांया

वाढया समया पाहता शेती शासनात ाचार वाढलेला आहे.शेतकयांची गावपातळीवरची कामे वेळेत होत नाही, वीजिमळत नाही, खते, बीिबयाणे वेळेवर िमळत नाही.हवामान व पजयमान माहीतीचा अभाव आशा

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 216 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

कतीतरी समया असयामुळे शेतकरी कजबाजारी होत आहे व कजाचा डगर मोठा झायामूळे आमहया करत

आहे. पाटाचेपाणी वेळेवर सोडया जात नाही, फळबागांचे नूकसानभरपाई िमळत नाही, शेतकयांना शेतात जायायेयासाठी िशवरते मोकळे केया जात नाही यामूळे शेतकरी नेहमी कोट कचेरयात चकरा मान मान

शेवटी मन जातो तरीही याचे शासकय पातळीवर सूटत नाही संघष हेच याया पाचवीला पूजले जातात.

अशी अवथा शेतकरयांची आज झालेली दसून येते. यासाठी शेतकयांया समया शासकय पातळीवर व याय वथेतून योयवेळी, योय पतीने सूटणे गरजेचे आहे.तेहाच शेतकरी सूखी रा शकतो असे हणता येईल.

वतनदार अिधकायांना िनून सांिगतलं होतं क, कुणिबया, कुणाची खबर घेऊन याला तवागती येती

कन कद करावी.'(१०) या वायातून सःथीचे परीक्षण के ले असता आपया लात येईल क, छपती िशवाजी महाराज हे शेतकयांची बाजू लावून धरत होते. रयत खूश तर राजा खूश असे धोरण होते. यामूळे बळीचे

राय होते हे लात येते. अशी शेतकयांची परिथती वतमान काळात यायला हवी यामूळे शेतकरी सूिथतीत

नांदेल व पयायाने कजबाजारीपण आिण आमहया होणार नाही. शेतकरयांचे कयाण होईल एहढया िवचार तवाचे आकलन आपणाला िशवकाळातून होवू शकते असे दसते. िशवकाळात शेतकयांनाधायपेरयास आपकालीन अथवा नैसगक आपी आली असेल यावेळी सरकारी गोदामातून शेतकयांना बी-िबयाणे, गूरे,

जनावरे, अवजारे देयाची वथा होती हे लात येते. अशाकारे छपती िशवाजी महाराजांनी शेतकरयांती आथा ठेवून शेतीिवषयक धोरणातुन वरायास बळकटीकरण देयाचे काय केलेले होते असे दसुन येते. आजया

शासन वथेने छपत िशवाजी महारांजांया िवचार तवांचा वीकार केलेला दसतो परंतु अंमलबजावणीत कूठेतरी कमी राहीली असे वाटते ती कमी भावीकाळात भन काढणे गरजेचे वाटते. तेहा महाराातील शेतकरी सुखी होईल अशी आशा ठेवयास हरकत नसावी.

िनकषः १११.१ वराय थापण करतांनी छपती िशवाजी महाराजांनी रयतेचे राय िनमाण केले. २२२.२ वराय िनमाण करतांना ाम व खेडी वायंमपूण करयासाठी रयतेला िवासात घेवून हे राय रयतेचे आहे आिण तेिथल रयत वाटत असे हनून येकाला जबाबदारीचे भान होते.

३३३.३ वरायाचे अथकारण संपूणतः हे शेतीवर अवलंबून होते. महसूल जमा कन शेती व शेतकरी यांची कूठेही नूकसान होवू न देता शेतीला ाधाय िमळत होते. शेतीकरी कथानी ठेवून वरायाचे धोरण

आखले जात असत.

४४४.४ रयतेला नूकसान पोहचवणारया सरकारी अधीकारयाला दंड करयात येत असे. याचा अथ वरायातही सामाय शेतकरयांची सरकारी अधीकारयांकडून छळवणूक होत असे असे दसून येते.

५५५.५ शेतकयांया आथक िथतीवर वरायांची अथवथा अवलंबून होती. शेतकरी सुखी तर राजा सुखी, अशी याकाळी िशवरायांनी अथिनती जपयाचे दसून येते.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 217 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

संदभः

१) ीमदभवदगीता, अयाय ९ वा,ोक ९/२२,गोवदभवन कायालय,गीताेस,गोरखपूर उ..,पृ - २) भारितय इितहास आिण संकृती, महारा राय साहीय संकृ ती मंडळ,मराठी ंथ संाहालय,मूंबई.ैमािसक जानेवारी २०१८,पृ १३. ३) सरकटे, सदािशव,रीसच जरनल पावर आँफ नाँलेज,बीड,पृ -१३५ . ४) कठारे,अिनल .,मराठेकालीन सरकारी अधीकारी आिण यांचे गैरवतन ,सुगावा काशन,पूणे. पृ -३०. ५) बनबरे, गंगाधर यांचा लेख/newsexpress24co.in/ date 18/12/2019 ६) उपरो, भारतीय इितहास आिण संकृती, महारा राय साहीय संकृती मंडळ, मराठी ंथ संाहालय,मूंबई.ैमािसक जानेवारी २०१८,पृ ११ . ७) उपरो, कटारे, अिनल .,मराठेकालीन सरकारी अधीकारी आिण यांचे गैरवतन ,सुगावा काशन,पूणे.पृ ४५. ८ ) उपरो,भारतीय इितहास आिण संकृती ,महारा राय साहीयसंकृती मंडळ,मराठी ंथ संाहालय,मूंबई.ैमािसक जानेवारी २०१८,पृ १२ . ९) esakal.com.cdn.ampproject.org/by srimant kokate,यांचा लेख १०) Bhurle,lrao and Sandeep.,pune research times,Internationaljurnal,pune.ISSN 2456-0960 VOL-2-ISSUE-1

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 218 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ufou jk"Vªh; 'kS{kf.kd /kksj.k vkf.k vax.kokMh dsanzz

çkçkçk-çk --- eksjsÜoj fHkdkth 'ksUMs lgk;d çkè;kid o okf.kT; foHkkxçeq[k]uwru vkn'kZ dyk] okf.kT; vkf.k Jherh e- g- osxM foKku egkfo|ky;] mejsM ft- ukxiwj& 441203 lkjka'k% ufoujk"Vªh; ‘kS{kf.kd /kksj.k 2020 e/;s iwoZizkFkfed f’k{k.kkyk ik;k ekuwu vxzLFkku ns.;kr vkys vkgs- iwoZizkFkfed f’k{k.k gk vktP;k izxr txkr Hkkoh lektfufeZrhpk ik;k vlwu ;kr f’k{k.k ?ks.kkÚ;k ckydkae/kwup mnÓkkpk lqtk.k izkS< lekt tUe ?ksr jkfgy- izkjafHkd ckY;koLFksrhy f’k{k.kkoj gs /kksj.k Hkj nsr vlwu 2025 i;Zar 3 rs 8 o”kZ o;ksxVkrhy izR;sd eqykauk eksQr] lqjf{kr] mPp ntkZ;qDRk] fodklkRedn`”VÓkk ;ksX; f’k{k.k ns.;kph dsanz ljdkjus ;k /kksj.kkP;k ek/;ekrwu rjrwn djhr ,d Økafrdkjh ikmy mpyys vkgs- ;kf’kok; ckyf’k{k.kkyk f’k{k.k gDd dk;nk2009 P;k d{ksr vk.kwu o R;kpk foLrkj d:u 3 rs 18 o;ksxVkrhy izR;sd eqykalkBh eksQr o lDrhps ntsZnkj f’k{k.k miyC/k d:u ns.;kpk /kkMlh fopkj ekaMyk vkgs- izLrqr ‘kks/kfuca/kkr jk"Vªh; 'kS{kf.kd èkksj.k 2020 pkizkjafHkd ckY;koLFksrhy f’k{k.k] iwoZizkFkfed f’k{k.k] vax.kokMh dsaæ] vax.kokMh lsfodk o enrful ;kaP;kn`”Vhdks.kkrwwu vkikV Ókkus cny gksr vkgsr- gs cny fLodkj.;klkBh f’k{k.kkP;k iz.kkyhe/;s nsf[ky ufou iSywaph Hkj iM.ks vko’;d vkgs- R;kpkp ,d Hkkx Eg.kwujk"Vªh; ‘kS{kf.kd /kksj.kke/;sgh cny dj.ks vko’;d vlrkr- dsaæh; eaf=eaMGkus 2020 P;k uO;k jk"Vªh; ’kS{kf.kd /kksj.kkyk fn- 29 tqyS 2020 jksth eatqjh fnyh- ;k /kksj.kkeqGs ’kkys; vkf.k mPp f’k{k.kkr vf/kdizek.kkr cny o lq/kkj.kk dj.;kr vkY;kps fnlwu ;srs- gs 21 O;k ’krdkrhy ifgys jk"Vªh;’kS{kf.kd /kksj.k vlwu rs34 o"kZ tqU;k 1986 P;kjk"Vªh; ’kS{kf.kd /kksj.kkph tkxk ?ks.kkj vkgs- ;k ufou jk"Vªh;‘kS{kf.kd /kksj.kkuqlkj ‘kkys; f’k{k.kkP;k vH;kldzekpk vkjk[kMk 5++$3$3$4 ;k ekaM.khuqlkj cufoyk tkowu ;kph foHkkx.kh ik;kHkwr Lrj& o; 3 rs 8 o”kZ] r;kjhpk Lrj & o; 8 rs 11 o”kZ] ef/ky Lrj & o; 11 rs 14 o”kZ] nqljk Lrj &o; 14 rs 18 o”kZ v’kk pkj Lrjkae/;s dsyh tkbZy- uQkfojghr rRokaojhy ‘kkGkaps izpkyu d:u vH;kl Øe o v/;kiu’kkL=karhy vkeqykxz cnykaOnkjs lokZafx.k fodkl] ‘kks/kd fopkj{kerk] ltZuf’kyrk] ‘kkL=h; euu] lqlaokn] ijLijlgdk;Z] cgqHkkf”kdrk] leL;k fuokj.k] uhrhrRos] lkekthd ckaf/kydh o vafd; lk{kjrk v’kkizdkjP;k dkS’kY; v/;;ukyk pkyuk ns.;kph rjrwn dsyh vkgs-

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 219 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 10 rs 20 ‘kkldh; ‘kkGkaP;k lewgke/;s Eg.ktsp ‘kkldh; ladqyke/;s ‘kkGkaph O;oLFkk] vk;kstu] vuq’kklu o iz’kklu dj.;kr ;smu ;kr l{ke O;kolk;hd f’k{kd leqnk;] ik;kHkwr lqfo/kk] ‘kS{kf.kd lqfo/kk o euq”;cG v’kk loZ lk/kukaph miyC/krk dsyh tkbZy- izkjafHkd ckY;koLFksrhy f’k{k.kkeqGs O;fDryk laiw.kZ vk;q”;Hkj fpjaru Qk;ns feGrhy- ;kr v/;;ulqyHk okrkoj.kfufeZrh o mPp ntsZnkj f’k{kdkaps O;kolkf;dj.k dsys tkbZy- izkjafHkd ckY;koLFksrhy f’k{k.k moZfjr ‘kkys; f’k{k.kk’kh tksM.;kr ;sbZy- [kklxh] ‘kkldh; o /keZnk;h v’kk loZ ‘kkys;iwoZ f’k{k.k iznk.k dj.kkÚ;k laLFkkapk mPp ntkZ fVdowu Bso.;klkBh ,WØhMhVs’ku iz.kkyh fuekZ.k dj.;kr ;sbZy- iks”k.k o v/;;ukpk ijLij ?kfu”V laca/k y{;kr ?ksrk ek/;kUg Hkkstu dk;ZØekpk foLrkj dj.;kr ;sowu iwoZizkFkfed o izkFkfed ‘kkys; fo|kF;kZauk iks”kd ukLrk o ek/;kUg Hkkstu iqjfo.;kr ;sbZy-‘kkys; iwoZr;kjh vH;kl gk 3 efg.;kapk dkslZ b;Rrk ifgyhe/khy loZ fo|kF;kZalkBh vk;ksftr dj.;kr ;sbZy-lkoZtfud o ‘kkys; xzaFkky;kapk foLrkj dj.;kr ;sbZy- la’kks/kukph mfí"VÓks% 1- ufou jk"Vªh; ‘kS{kf.kd /kksj.k 2020 pk vH;kl dj.ks- 2- ufou jk"Vªh; ‘kS{kf.kd /kksj.k 2020 ef/ky vax.kokMh dsaæ] iwoZizkFkfed f’k{k.k] vax.kokMh lsfodk] vax.kokMh enrful b- ?kVdkapk vkikVÓkkus fodkl gksrks- ckyd 6 o”kkZpk gks.;kiwohZp R;kP;k esanwpk 85 VDds fodkl gksrks-esanwP;k fodklkojp ckydkaph tM.k?kM.k voyacwu vlrs- ufou jk"Vªh;‘kS{kf.kd /kksj.kkr izkjafHkd ckY;koLFkk fuxk o f’k{k.kkP;k ek/;ekrwu ns’kkrhy lkekftd o vkfFkZd ifjfLFkrheqGs f’k{k.k ?ksm u ‘kd.kkÚ;k djksMks ckydkauk f’k{k.kkP;k eq[; izokgkr 2030 i;Zar vk.k.;kph rjrqn dsyh vkgs- 222-2--- ik;kHkwr lk{kjrk o vadKku% fofo/k la’kks/kukuqlkj ^^ns’kHkjkrhy izkFkfed fo|ky;kr f’kd.kkÚ;k 5 djksM is{kk tkLr fo|kF;kZauh ik;kHkwr lk{kjrk o vadKkuvkRelkr dsys ukgh- R;kauk lkekU; ys[k okprk] fyghrk ;sr ukgh] letr ukgh] lk/kh vkdMseksM djrk ;sr ukgh-**b;Rrk 5 oh o R;kiw

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 220 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ,dkgh la/khyk eqdw u;s ;klkBh fo’ks”k f’k{k.k >ksu vkf.k vusd fu;ksftr mik;;kstuk dj.;koj ;k /kksj.kkr Hkj ns.;kr vkyk vkgs- 444-4---vfHkuovfHkuo vH;vH;klØeklØe o v/;kiu’kkL=kph iqujZpuk% ‘kkys; f’k{k.kkP;k vH;klØekpk vkjk[kMk 5$3$3$4 jpusuqlkj cufoyk tkmu R;kr [ksG] ‘kks/k] dkS’kY; v/;;ukyk pkyuk ns.;kph rjrwn dsyh vkgs- ;kr fo|kF;kZauk fo”k; fuoMhl oko vlwu nql Ú;k ‘kkys; LrjkanjE;ku fo”k; cny.;kph la/kh o i;kZ; miyC/k vlrhy- ekr `Hkk”ksrwu f’k{k.k] fnO;kaxklkBh ‘kS{kf.kd lkfgR;kpk fodkl] f=Hkk”kh; lw=] eksB Ókk izek.kkr f’k{kdkaph fu;qDrh 555-5--- HkrhZ o inLFkkiukinLFkkiuk%%%% O;klaxh] mRLQwrZ] mPPkf’kf{kr] O;kolkf;dn `”V Ókk izf’kf{kr vkf.k lqlTt o xq.koRrk/kkjd f’k{kdkaph loZ Lrjkaojhy ‘kkys; f’k{k.kklkBh dMd o fu;ec/n izf Ø;srwu fu;qDrh dsyh tkbZy- ufoujk"Vªh; ‘kS{kf.kd /kksj.k 2020 ef/ky vax.kokMh dsanzkfo”k;h egRokP;k rjrwnhrjrwnh%%%% vax.kokMÓkk] iwoZ izkFkfed fo|ky;s] izkFkfed fo|ky;s vkf.k izh&Ldwy bR;knhaP;k ek/;ekrwu izkajfHkd ckY;koLFkk fuxk vkf.k f’k{k.kkyk lq: dsya tkmu f’k{k.kkP;k lkoZ=hdhdj.kklkBh vax.kokMh dsanzkauk mPp ntkZP;k ik;kHkwr lqfo/kk] [ksG.;kph lk/kus vkf.k ifjiw.kZ izf’k{khr vax.kokMh lsfodklg etcwr dsya tkbZya- izR;sd vax.kokMhe/;s f’k{k.kkP;k le`/n okrkoj.kkcjkscjp ;ksX; jpusph] gosf’kj] ckylqyHk bekjr fuekZ.k dsyh tkbZy- vax.kokMhe/kwu izkFkfed fo|ky;kr eqykauk lgt izos’kklkBh vax.kokMh dsanzkrhy eqys izkFkfed fo|ky;krhy f’k{kdkauk HksVw ‘kdrhy- vax.kokMh dsanzkauk ‘kkGsP;k ifjljk’kh ,fd—r dsya tkbZy ts.ks d:u vax.kokMh dsanzkrhy eqykauk] f’k{kdkauk o eqykaP;k vkbZ&ofMykauk ‘kkGsP;k fofo/k dk;ZØeke/;s lgtHkkx ?ksrk ;sbZy- ek/;kUg Hkkstu ;kstusyk izkFkfed fo |ky;kcjkscjp vax.kokMh dsanzkrhy eqykai;Zar foLrkjhr dsya tkbZy- vax.kokMhe/;s ckydkaP;k fodklkph ns[kHkky o vkjksX; rikl.khph O;oLFkk miyC/k jkfgy- vax.kokMh lsfodkauk ,ulhbZvkjVh Onkjs fodlhr vH;kl Øekuqlkj ;ksX; izf’k{k.k fnya tkbZy- izkajfHkd ckY;koLFkk fuxk vkf.k f’k{k.kkdfjrk 12 oh fdaok R;kis{kk tkLr ‘kS{kf.kd ik=rk /kkj.k dj.kk Ú;k vax.kokMh lsfodkauk 6 efgus dkykof/kpk izek.ki= dksLkZ rj 12 oh is{kk deh ‘kS{kf.kd ik=rk /kkj.k dj.kk Ú;k vax.kokMh lsfodkauk 1o”kkZpk fMIyksek dksLkZ dj.ks vko’;d jkfgy- vax.kokMh dsanzkaph okLrfodrk% dsanz ljdkjus 1972 iklwu izkeq[;kus [ksMÓkkikMÓkkrwu vax.kokMÓkkaph ;kstuk lq: dsyh vlwu vkt ns’kHkjkr lqekjs 13]77]000 vax.kokMÓkk rj egkjk"Vªkr 1]08]005 vax.kokMÓkk pkyw vkgsr- Hkkjrkrhy vankts 2 yk[k rj egkjk"Vªkrhy 40]000 vax.kokM Ókkauk Lor%ph bekjrns[khy ukgh- 3]62]940 vax.kokMh dsanzke/;s ‘kkSpky;kph rj 1]59]568 vax.kokMh dsanzke/;s fi.;kP;k ik.;kph lqfo/kk miyC/k ukgh-fdR;sd vax.kokM Ókk tkxk ulY;kus HkkM ÓkkP;k tkxsr] eafnjkPkk vksVk fdaok xkoP;k eksdG Ókk iVkax.kkr Hkjrkr- vusd vax.kokM Ókkauk fon ~;qr iqjoBk ukgh- v’kkgh fLFkrhr vax.kokM Ókkps dk;Z lq:p vkgs- vax.kokM Ókklqekjs djksMks eqykai;Zar vkjksX; lsok iqjfor vlY;k rjh R;krwu ckyf’k{k.kkpk va’k ux.;p vkgs-lektlq/kkj.kk o jk"Vª mHkkj.khpk iwoZizkFkfed f’k{k.k gk cGdV ik;k vkgs-ufou ‘kS{kf.kd /kksj.kkP;k ek/;ekrwu vax.kokM Ókkae/khy iwoZizkFkfed f’k{k.kkyk vf/k —r ntkZ feG.kkj vlyk rjh vax.kokM Ókkleksjhy vktP;k leL;k osGhp nwj dj.ks vko’;d vkgs-

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 221 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 vkOgkus% 1- egkjk"Vªkrhy iwoZizkFkfed f’k{k.kkP;k o;krhy Eg.kts 3 rs 8 ;k o;ksxVkrhy eqykaph la[;k nhM dksVhaP;k oj vlwu ;k lokZauk ntsZnkj] xq.koRrkiw.kZ f’k{k.k ns.ks gh vkOgkukRed ckc vkgs- 2- l/;k Qkj eksBÓkk izek.kkr [ktxkh] ekWUVsljh] dsth] ulZjh v’kk baxzth ek/;ekaP;k ‘kkGkaps iso QqVwu R;koj dks.kkpsgh fu;a=.k jkfgys ukgh- ;k ‘kkGk Lo;aHkw vlwu R;kaP;k vfuok;Z rikl.khlkBh dk;nk d:u R;kph dMd vaeyctko.kh gks.ks vko’;d vkgs- 3- f’k{k.k laLFkkaP;k eksBeksB Ókk bekjrh o R;krhy HkkSrhd lqfo/kakps fu;kstu vkf.k fufeZrh dj.ks Qkj vo?kM vkgs- 4- miYkC/k euq”;cG nql Ú;k ‘kS{kf.kd laLFksr lek;ksftr dj.ks okVrs frrds lksis ukgh- 5- fjDr tkxkaph la[;k gh lqn~/kk vkOgkukRed ckc vkgs- 6- vax.kokMh lsfodk o enrful ;kaP;kleL;k nwj dj.ks vko’;d vkgs- mik;% 1- fu;kstu i/nrhus vax.kokM Ókk rlsp ‘kS{kf.kd laLFkkaP;k bekjrhpha fufeZrh dsyh ikfgts- 2- HkkSfrd lqfo/kkapk fodkl ;kstukcn ~/k fjrhus djkok- 3- foukvuqnkfur /kksj.k can d:u loZ laLFkk vuqnkfur vlkO;kr- 4- fuoM izf Ø;k vf/kd ikjn’kZd djkoh- rlsp fu;qDr O;fDaruk izf’k{k.k nsmu ufou cnylkBh R;kauk r;kj djkos- 5- ufou jk"Vªh;‘kS{kf.kd /kksj.k 2020 P;k izHkkoh vaeyctko.khlkBh ljdkjyk eksBÓkk izek.kkoj vkfFkZd rjrwn djkoh ykxsy- ‘kkys; f’k{k.kkP;k vkfFkZd rjrwnhaiSdh 50 VDds okVk gk iwoZizkFkfed f’k{k.kklkBh Bsokok ykxsy- eksBÓkk HkkaMoyh [kPkkZph rjrwn d:u vax.kokMÓkauk izk/kkU; nÓkkos ykxsy- lekjksi% ufou jk"Vªh;‘kS{kf.kd /kksj.k 2020 e/;s vax.kokMh dsaæ] iwoZizkFkfed f’k{k.k] vax.kokMh lsfodk] vax.kokMh enrful b- ckcr ldkjkRed rjrwnh vkgsr- ijarw ns’kHkjkrhy vax.kokMh dsaækaph ln ~;fLFkrh lek/kkudkjd ukgh- ns’kkrhy yk[kks vax.kokMh dsanzkdMs Lor%ph bekjr ulwu R;kps dk;Z bekjrhfouk dlscls pkyfoys tkrs- vusd vax.kokMh dsanzkae/;s fotsP;k iqjoB Ókkph o fi.;kP;k ik.;kph lqfo/kk ns[khy ukgh- vax.kokMh dsanzkaP;k ln ~;fLFkrhe/;s lq/kkj.kk dj.;klkBh vkf.k ufou jk"Vªh;‘kS{kf.kd /kksj.kkph izHkkoh o dBksj vaeyctko.kh dj.;klkBh dsf æa; vFkZladYikr eksB Ókk izek.kkr vkfFkZd rjrwn dj.ks vko’;d vkgs- vU;Fkk ufou jk"Vªh;‘kS{kf.kd /kksj.k gs dkxnkojp jkg.;kph ‘kD;rk ukdkjrk ;s.kkj ukgh- lanHkZ lwphlwph%%%% 1- jk”V ªh; f’k{kk uhfr 2020] ekuo lalk/ku fodkl ea=ky; Hkkjr ljdkj - 2- The Economic Times, 17 December 2019, Government plans to upgrade 2.5 lakh anganwadi centres in next 5 years: Women and Child Development Ministry official 3- egkjk”V ª ‘kklu efgyk o ckydY;k.k foHkkx n ~okjk izdkf’kr ^^ ekxZnf’kZdk] ekrk o ckyd laj{k.k dkMZ-** 4- osclkbV & fodklfiMh;k 5- osclkbV & vk; lh Mh ,l 6- yksdlRrk] 24 vkWxLV 2017]^^jkT;krhy 40 gtkjkgwu vf/kd vax.kokM Ókk bekjrhfouk-**

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 222 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖ †Ö×Ö •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ¯ÖÏÖ. ´Öã−ÖêÀ¾Ö¸ü ŸÖÖ. •Ö´Ö‡Ô¾ÖÖ¸ü ´Ö¸üÖšüß ×¾Ö³ÖÖ÷Ö ¯ÖÏ´ÖãÖ, ×¾Ö¤ü³ÖÔ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ, ²Öã»Ö›üÖÖÖ ¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ : ÃÖÖ×ÆüŸµÖ Æêü •Ö−ÖÖÃÖÖšüß †ÃÖÖ¾Öê. ÃÖÓ¯ÖæÖÔ •Öß¾Ö−ÖÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ÆüÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“ÖÖ Ø“ÖŸÖ−ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ †ÃÖŸÖÖê •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ´ÆüÖ•Öê •Ö−Ö×−Öšü •ÖÖ×Ö¾Öê−Öê •Öß¾Ö−Ö ¾ÖÖß־ÖÖ“ÖÖ ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ ú»ÖÖŸ´Öú ¾Öê¬Ö. '•Ö−Ö', '•Ö−Ö×−Öšü', •ÖÖÖß¾Ö †Ö×Ö ú»ÖÖŸ´Öú µÖÖ ÃÖÓ–ÖÖÓ−ÖÖ •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×¾Ö׿Ö™ü †£ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ Æê ü´ÖÖÖÃÖÖŸÖᯙ ´ÖÖÖãÃ֍úß •ÖÖ÷Ö×¾ÖÖÖ¸êü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ †ÖÆêü. µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ´Ö¬µÖê ¤ü×»ÖŸÖ, ÷ÖÏÖ´ÖßÖ, áÖß-¯Öã¹ýÂÖ, †Öפü¾ÖÖÃÖß, ³Ö™üêú µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ“Öê ד֡ÖÖ •µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖ µÖêŸÖê ŸµÖÖ»ÖÖ •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü. •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ÖÖê™üÖ †£ÖÔ ×¾ÖßÖÖ¸ü —Öã÷ÖÖ¹ý−Ö ¤êü‰ú−Ö ´Ö¸üÖšüß ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ»ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖ´ÖÖ¾ÖêÂ֍ú ú¹ý−Ö ‘ÖêµÖÖ“Öß ³Öæ״֍úÖ •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê. 1) ÎúÖÓŸÖߍúÖ¸üß ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ : •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ»ÖÖ ±úÖ¸ü ´ÖÖêšüß ÎúÖÓŸÖߍúÖ¸üú ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ †ÖÆêü. ‹úÖêÖßÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖúÖŸÖ ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ±ãú»Öê, ÃÖÖ×¾Ö¡Öß²ÖÖ‡Ô ±ãú»Öê µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ†Ö×Ö ×•Ö¾Ö−Ö úÖµÖÖÔ“ÖÖ †³µÖÖÃÖÖŸÖæ−Ö •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ¯Öύú™ü ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖê. ´ÖÖÖÃÖÖ²Ö§ü»Ö ×−Ö¸ü¯ÖêÖ, ŸµÖÖÓ“µÖÖ éúŸÖß¿Öᯙ ´ÖÖÖãÃÖ¯ÖÖÖ²Ö§ü»Ö ÷ÖÖî¸ü¾Ö³ÖÖ¾Ö †Ö×Ö ´ÖÖÖæÃÖ ´ÆüÖæ−Ö ŸµÖÖÓ“Öß ¯ÖÏןÖšüÖ ¸ü֏ֵÖÖÃÖÖšüß •Öê †×¾Ö¸üŸÖ ú™ü êú»Öê Æüß“Ö ŸÖôû´Öôû •ÖÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öß †ÖÆêü ´ÆüÖæ−Ö ŸÖãú›üÖê•Öß ´ÖÆüÖ¸üÖ•Ö, ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ÷ÖÖÓ¬Öß, ÃÖÓŸÖ ÷ÖÖ›ü÷Öê²ÖÖ²ÖÖ µÖÖÓ“Öê ÃÖÖ×ÆüŸµÖ†Ö×Ö úÖµÖÔ Æêü •Ö−Ö×ÆüŸÖÖÃÖÖšüß“Ö ÆüÖêŸÖê. ÃÖÓŸÖ ŸÖãúÖ¸üÖ´Ö, ÃÖÓŸÖ ‹ú−ÖÖ£Ö, ÃÖÓŸÖ ú²Ö߸ü, ÃÖÓŸÖ ¸üÖê×Æü¤üÖÃÖ, ÃÖÓŸÖ –ÖÖ−ÖêÀ¾Ö¸ü, ÃÖÓŸÖ ÃÖÖ¾ÖŸÖÖ, ÃÖÓŸÖ −ÖÖ´Ö¤êü¾Ö, ÷Öãºþ−ÖÖ−֍ú µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖ»ÖÖ ¾µÖŒŸÖß ÆüÖ •Ö−ÖÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾µÖŒŸÖß ÆüÖêŸÖÖ. µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ“µÖÖ úÖµÖÖÔ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ ŸÖ¸ü ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÓŸÖÖÓ−Öß ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾µÖŒŸÖß“Öê ×ÆüŸÖ ¯ÖÖ×Æü»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“Ö ¤ãü:Ö ŸµÖÖÓ“Öê ¿ÖÖêÂÖÖ úÃÖê ú´Öß ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö Æüß ŸµÖÖÓ“Öß ŸÖôû´Öô ûÆüÖêŸÖß. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ÃÖÓŸÖÖÓ−Öß ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ´ÖÖÖÃÖÖ»ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖ ±úÖ¸ü ´ÖÖêšêü ãÖÖ−Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öß ±úÖ¸ü ´ÖÖêšüß †¿Öß ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ †ÖÆêü. 2) ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸ü : ¸üÖ™ÒüÃÖÓŸÖ ŸÖãú›üÖê•Öß ´ÖÆüÖ¸üÖ•ÖÖÓ−Öß ŸµÖÖ úÖôûÖŸÖᯙ ÃÖ¾ÖÔ ¯Ö׸üÛã֟Öß»ÖÖ ŸÖÖë›ü ¤êü‰ú−Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖÖÓ¬Öß¾ÖÖ¤ü, ´ÖÖ−Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤ü, ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤ü, ×¾Ö– ÖÖ−Ö¾ÖÖ¤ü µÖÖ †Ö¬Öã×−֍ú ×¾Ö“ÖÖ¸ ü¯ÖÏÖÖ»Öß“ÖÖ Ûþ֍úÖ¸ü ú¹ý−Ö ¾µÖŒŸÖß´ÖŸ¾Ö †Ö×Ö úÖµÖÖÔŸÖã−Ö ¤ü֏־Öæ−Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ»ÖÖ ¾Öê÷ÖôûÖ †Ö¤ü¿ÖÔ ¤ü֏־Öæ−Ö ×¤ü»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ ¾Ö ¯Öã¸üÖê÷ÖÖ´Öߟ¾Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ú¸üµÖÖ“ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Öß ¯Öϵ֟−Ö ÷ÖÏÖ´Ö×÷ÖŸÖêŸÖæ−Ö •ÖÖÖ¾ÖŸÖÖê †Ö¬Öã×−֍ú ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖáÖ, †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖ¾ÖÔ ¿ÖÖáÖê ו֣Öê- ו֣Öê †›üŸÖß»Ö, ãÓúšüßŸÖ ÆüÖêŸÖß»Ö ×ŸÖ£Öê-ן֣Öê ÷ÖÏÖ´Ö÷ÖߟÖÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö ú¸üß»Ö, úÖ¸üÖ ŸÖß êú¾Öôû ¯Ö׸ü¾ÖÔ−ÖÖ“ÖÖ“Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ üú¸üŸÖê. ¤êü¾Ö −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †ÖÖÖÖ·µÖÖ ´ÖÖÖÃÖÖ“ÖÖ ¾Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¸ü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¤êüŸÖê. ¸üÖ™ÒüÃÖÓŸÖ ŸÖãú›üÖê•Öà“Öê ÃÖÖ×ÆüŸµÖ Æêü ÃÖ¾ÖÖÕ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ú¸üÖÖ¸êü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ †ÖÆêü. ŸÖê úÖÖÖ“ÖÖ ³Öê¤ü ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüß. µÖÖ“Öß •ÖÖÖß¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖæ−Ö ×¤üÃÖŸÖê. ÁÖß´ÖÓŸÖÖÓ−Öß ÷Ö׸ü²ÖÖÓ“Öê ¿ÖÖêÂÖÖ ú¹ý −ÖµÖê. †ÃÖÖ ŸÖãú›üÖê•Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖæ−Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›üŸÖÖŸÖ. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ŸÖãú›üÖê•Öà“Öê ÃÖÖ×ÆüŸµÖ Æêü •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ †ÖÆêü. 3) ‹êןÖÆüÖ×Ã֍ú ¥üÛ™üúÖê−Ö : ´ÖÖ×Æü´Ö ³Ö™ü“µÖÖ '×»Öôû“Ö׸ü¡Ö' µÖÖ ÷Öª÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ †Ö»Ö껵ÖÖ “֍Îú¬Ö¸ü µÖÖ •Ö−Ö−Öֵ֍úÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖéŸÖà“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. '´ÖÆü¤üÖ×µÖÃÖê“Öê ú£Ö֍úÖ¾µÖ', '÷ÖÖê¾Öà¤ü ¯ÖϳÖæ “Ö׸ü¡Ö' ¾Ö ú¾Öß −ÖÖ¸üÖµÖÖÖ“Öê 'ŠúÛ¬¤ü¯Öã¸ü¾ÖÖÔ−Ö' µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖéúŸÖß ´Ö¬µÖê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖÓŸÖ ÃÖÖ¾ÖŸÖÖ ´ÖÖôûß ŸµÖÖÓ“µÖÖ †ÖŸ´Öú£Ö−Ö¯Ö¸ü †³ÖÓ÷ÖÖŸÖ ¾Ö ñæú™ü ¸ü“Ö−ÖÖÓ´Ö¬µÖê, ÷ÖÖê¸üÖ ãÓú³ÖÖ¸ü, −Ö¸üÆü¸üß ÃÖÖê−ÖÖ¸ü, ÃÖê−ÖÖ −ÆüÖ¾Öß, “ÖÖêÖÖ´ÖêôûÖ, ²ÖӍúÖ ´ÖÆüÖ¸ü, •Ö−ÖÖ²ÖÖ‡Ô µÖÖ −ÖÖ´Ö¤êü¾Ö ´ÖÆüÖ¸üÖ•ÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾ÖôûߟÖᯙ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ÃÖÓŸÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖæ−Ö ¯Öύú™ü —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. –ÖÖ−Ö¤êü¾ÖÖÓ“µÖÖ Ã±æú™ü †³ÖÓ÷Ö ¸ü“Ö−ÖÖÓ´Ö¬µÖê Æüß ³ÖŒŸÖß“µÖÖ †Ó÷ÖÖ−Öê •Ö−Ö×−ÖšüÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 223 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ‹úÖê×ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖúÖ †Öê¸üßÃÖ êú¿Ö¾ÖÃÖãŸÖÖÓ“Öß ú×¾ÖŸÖÖ, ²ÖÖ²ÖÖ ¯Ö©−Ö•Öà“Öß 'µÖ−Öã−ÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü−Ö', ²Öôûß²ÖÖ ¯ÖÖ™üß, ¾Ö×ÆüÖÖ²ÖÖ‡Ô“Öß ÷ÖÖÖß, ÃÖÖ−Öê ÷Öã¹ý•Öß, †ÖÖ³ÖÖ‰ú ÃÖÖšêü, ¾ÖÖ´Ö−Ö “ÖÖê¸ü‘Ö›êü, ‡Ô¸üÖ¾ÖŸÖß ú¾Öì µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖéúŸÖßŸÖ •Ö−Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. 4) •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖ“Öß ¯ÖÖ¾ÖÔ³ÖæŸÖß : þÖÖŸÖÓ¡µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ¸ü ´Ö¸üÖšüß ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ‘Ö›æü−Ö †Ö»Öê. ŸµÖÖ“Öê úÖ¸üÖ ´ÆüÖ•Öê ׿ցÖÖÖ“Öê ÃÖÖ¾ÖÔס֍ú¸üÖ —ÖÖ»Öê. 1960 −ÖÓŸÖ¸ü ¤ü×»ÖŸÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ÷ÖÏÖ´ÖßÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ−Öê ´Ö¸üÖšüß ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖ ²Ö¸üß“Ö −Ö¾Öß−Ö †Ö¾ÆüÖ−Öê ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»Öß. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÖšüÖê¯ÖÖšü ³Ö™üŒµÖÖ“Öê ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, †Öפü¾ÖÖÃÖà“Öê ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, áÖß¾ÖÖ¤üß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ×õÖßÖß ´Ö¸üÖšüß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, •Öî−Ö ´Ö¸üÖšüß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, †Öפü¾ÖÖÃÖà“Öê ÃÖÖ×ÆüŸµÖ “Öôû¾Öôûà“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ×ÎúµÖÖ¿Öᯙ —ÖÖ»µÖÖ“Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ´Ö−ÖÖ“Öê ¿ÖÖêÂÖÖ, úÖë›ü»Öê¯ÖÖ, †Ûã֟¾ÖÖ“Öß ×−Ö¸ü£ÖԍúŸÖÖ, ´ÖÖ¾ÖÃÖÔ¾ÖÖ¤üß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ±úÖ¸ü úÖôû ×™üæú ¿Öú»Öê −ÖÖÆüß. ¤ü×»ÖŸÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“µÖÖ ¯ÖϏָü •Öß¾Ö−Ö¾ÖÖ¤üß ¾ÖÖß־־ÖÖ¤üß ¾Ö ´Ö㏵֟Ö: ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö¾ÖÖ¤üß †¿ÖÖ ×¾Ö¦üÖêÆüß ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“µÖÖ ˆ¦êüúÖ´Öæôêû ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ×™üæú ¿Öú»Öê −ÖÖÆüß. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ “Öôû¾ÖôûߟÖᯙ ²Ö¤ü»Ö •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ−Öê †ÖêôûÖ»ÖÖ †Ö×Ö µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö¾ÖÖ¤üß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ¯ÖϾÖÖÆüÖÓ−ÖÖ ‹ú¡Ö †ÖÖµÖÖ“ÖÖ ¯Öϵ֟−Ö êú»ÖÖ. ´Ö㌟ִÖÖ−Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß Ø“ÖŸÖ−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ−Öê †Ö¯Ö»Öß ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö êú»Öß. ×¾ÖÀ¾ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü −ÖêµÖÖ“Öß ³Öæ״֍úÖ •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öß ÆüÖêŸÖß. •Ö−Ö¾ÖÖ¤üß, ¤ü×»ÖŸÖ, ÷ÖÏÖ´ÖßÖ, ×¾Ö´ÖãŒŸÖ ³Ö™üêú, áÖß¾ÖÖ¤üß, †Öפü¾ÖÖÃÖß µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ ‘Öê‰ú−Ö “ÖÖ»ÖÖÖ¸üß •Ö−Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖ “Öôû¾Öôû †ÖÆêü. ´ÖÖ−Ö¾Ö •ÖÖŸÖß“µÖÖ ×ÆüŸÖÖ“Öê úÖµÖÔ ¾ÆüÖ¾Öê Æê üµÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ “Öôû¾Öôûß“Öê úÖµÖÔ †ÖÆêü. 5) •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ´Ö¸üÖšüß ¾ÖÖ’û´ÖµÖ : ²ÖÖ¸üÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖúÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö“Ö •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ÆüÖêŸÖê µÖÖ“Öß •ÖÖÖß¾Ö ÆüÖêŸÖê. úÖ¸üÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß ´ÖÖ÷Ö“Öß ŸÖŸúÖ»Öß−Ö ¯ÖÏê¸üÖÖ ŸµÖÖ-ŸµÖÖ ¾Öêôû“µÖÖ ¤êü¿Ö úÖ»Ö ¯Ö׸üÛã֟Öß−Öê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß •Ö−֍ú»µÖÖÖÖ“Öß ¯ÖÏê¸üÖÖ ŸµÖÖ ¯ÖÖšüß´ÖÖ÷Öê ÆüÖêŸÖß. µÖÖ ¥üÛ™üúÖê−ÖÖŸÖæ−Ö 1960 ¯ÖµÖÕŸÖ •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öê úֻ֏ÖÓ›ü ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. i) ¿Ö×Æü¸üß ¾ÖÖ’û´ÖµÖ : µÖÖ úֻ֏ÖÓ›üÖŸÖ »ÖÖîúߍú ³ÖÖ¾Ö-³ÖÖ¾Ö−ÖÖ ‹ê×Æüú •Öß¾Ö−Ö ÃÖ´Ö鬤üß ŸÖÃÖê“Ö ‡ÔÀ¾Ö¸ü ³ÖŒŸÖß ¯ÖêÖÖ ¸üÖ•Ö×−ÖšüÖ, ¯Ö¸ü֍Îú´Ö ¾Ö ¯ÖãºþÂÖÖ£ÖÔ ¿ÖéÓ÷ÖÖ¸ü µÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖæ−Ö ×¤ü»µÖÖ“Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ii) ¯ÖϲÖÖê¬Ö−Ö ¾ÖÖ’û´ÖµÖ : µÖÖ úֻ֏ÖÓ›üÖŸÖ ´Ö. ±ãú»Öê²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö †−Öêú ÃÖ´ÖÖ•Ö ÃÖã¬ÖÖ¸üú, ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖ ¯ÖϲÖÖê¬Ö−ÖÖ“µÖÖ Öê¡ÖÖŸÖ úÖµÖÔ úºþ »ÖÖ÷Ö»Öß. ÃÖŸµÖ¿ÖÖê¬Öúß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, µÖ´Öã−ÖÖ ¯ÖµÖÔ™ü−Ö, ²Öôûß²ÖÖ ¯ÖÖ™üᯙ µÖÖÃÖÖ¸üµÖÖ úÖ¤Óü²Ö·µÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−֍ú ÃÖŸµÖ¬Ö´ÖÔ, ¿ÖêŸÖú·µÖÖÓ“ÖÖ †ÖÃÖæ›ü µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖæ−Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ö¸êü þֹý¯Ö ¾µÖŒŸÖ ú¸üµÖÖ“Öê úÖ´Ö µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ−Öê êú»Öê†ÖÆêü. »ÖÖêú×ÆüŸÖ¾ÖÖ¤üß ÷ÖÖê. ÷ÖÓ. †Ö÷Ö¸üú¸ü, êú¿Ö¾ÖÃÖãŸÖ µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖߍúÖÓ−Öß •Ö−Ö×−Öšü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»Öê †ÖÆêü. iii) •Ö−Ö ¾ÖÖ’û´ÖµÖ : µÖÖ úֻ֏ÖÓ›üÖŸÖ ´Öœìüú¸üß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ¥ü™üß †Ö×Ö ¯ÖÖ¿“ÖÖŸµÖ µÖ㬤üÖê¢Ö¸ü ¿Öæ−µÖ¾ÖÖ¤üß ¥üÛ™üúÖêÖÖ“ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö —ÖÖ»µÖÖ“ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ¾Öî±ú»µÖ ³ÖÏ´Ö×−Ö¸üÖÃÖ, ˆ¤Ëü¬¾Öß֟Öê“ÖÖ †Ö¿ÖµÖ ×¾Öׁ֯ŸÖ ³ÖÖÂÖÖ¿Öî»Öß µÖÖÓ“µÖÖ´Öæôêû ÃÖÖ×ÆüŸµÖ Æêü ÃÖ´ÖÖ•Ö •Öß¾Ö−ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤æü¸ü ÷Ö껵ÖÖ“Öê פüÃÖŸÖê. ´ÖÖŒÃÖÔ¾ÖÖ¤ü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ¤ü×»ÖŸÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ÆüÖêŸÖÖ. µÖÖ úÖôûÖŸÖ †×³Ö•Ö−Ö-ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ´Öæ»µÖ ×¾Ö¹ý¬¤ü ˆšüÖ¾Ö ú¸üµÖÖ“Öß ¯ÖÏê¸üÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß. ŸµÖÖŸÖæ−Ö ¯Öãœêü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö¾ÖÖ¤üß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ “Öôû¾Öôûß ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»µÖÖ. iv) ¯ÖÖ¿“ÖÖŸµÖ ¯ÖϳÖÖ¾ÖÖ“Öê ¾ÖÖ’û´ÖµÖ : µÖÖ úֻ֏ÖÓ›üÖŸÖ ¯ÖÖ¿“ÖÖŸµÖ ´Ö㌟Öß ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ“ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»µÖÖ“ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ´ÖÖ−Ö¾Ö ´Ö㌟Öß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü †ÖÎú´Öú ¿Öî»ÖßŸÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ´Ö¬Öæ−Ö †Ö»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê. ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ±ãú»Öê µÖÖÓ−Öß ¾Ö÷ÖÔ, •ÖÖŸÖ, ¬Ö´ÖÔ µÖÖ»ÖÖ —Öã÷ÖÖ¹ý−Ö ´ÖÖ−Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üÖ“ÖÖ ¯Öã¸üÍúÖ¸ü êú»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ−Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üÖ“Öß †ÖêêôûÖŸµÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖæ−Ö ú¹ý−Ö ×¤ü»Öß †ÖÆêü.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 224 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 v) †Ö¬Öã×−֍ú ¾ÖÖ’û´ÖµÖ : µÖÖ úֻ֏ÖÓ›üÖŸÖ ˆ““Ö¾ÖÖáµÖ ´Ö¬µÖ´Ö¾Ö÷ÖáµÖ ´ÖÓ›üôûà−Öß †×³Ö•Ö−Ö ´Ö滵ÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ãÖÖ−Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ÆüÖ ¥üÛ™üúÖê−Ö šêü¾Öæ−Ö“Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. µÖÖ úֻ֏ÖÓ›üÖŸÖ »ÖÖî׍úú ¾Ö ‹ê×Æüú •Öß¾Ö−Ö ¥ü™üß»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ãÖÖ−Ö ¤êüµÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. vi) ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö¾ÖÖ¤üß ¾ÖÖ’û´ÖµÖ : 1960 −ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ Öê¡ÖÖŸÖ ²Ö¸üÖ“Ö ´ÖÖêšüÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›æü−Ö †Ö»Öê»Öê פüÃÖŸÖê. ´ÖÖ¾ÖÃÖÔ¾ÖÖ¤üß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ú»ÖÖ¾ÖÖ¤üß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ÷ÖÏÖ´ÖßÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ¤ü×»ÖŸÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ−Öê •ÖÖê¸ ü¬Ö¸ü»ÖÖ ¯Öãœêü 1975 ¯ÖÖÃÖæ−Ö Ã¡Öß ´Ö㌟Öß“µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ»ÖÖ ¾ÖÖ¾Ö ×´ÖôûÖ»ÖÖ. ¿Ö¸ü¤ü“ÖÓ¦ü ´Ö㌟Öß²ÖÖê¬Ö, ²ÖÖ²Öã¸üÖ¾Ö ²ÖÖ÷Öã»Ö, ¤üµÖÖ ¯Ö¾ÖÖ¸ü, −ÖÖ¸üÖµÖÖ ÃÖã¾Öì, ¿ÖӍú¸ü¸üÖ¾Ö Ö¸üÖŸÖ, »Ö´ÖÖ ´ÖÖ−Öê, êú¿Ö¾Ö ´ÖêÁÖÖ´Ö, ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ¯ÖÖ™üß, †×−Ö»Ö †¾Ö“Ö™ü, ÷ÖÖî¸üß ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖæ−Ö •Ö−Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ¯Öύú™ü ÆüÖêŸÖê. 6) ´Ö¸üÖšüߟÖᯙ •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ éúŸÖß : ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“Öê ×ÆüŸÖ ¯ÖÖÆüÖÖ¸üÖ †ÃÖÖ ÆüÖ •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ¯ÖϾÖÖÆ ü†ÖÆêü. µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖ−Ö¾Ö ×−Öšêü»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ãÖÖ−Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ´Ö¸üÖšüß“µÖÖ ˆ´Ö÷Ö úÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖê †Ö•Ö¯ÖµÖÕŸÖ •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ×»Ö×Æü»µÖÖ ÷Öê»Öê †ÖÆêü. »ÖßôûÖ “Ö׸ü¡Ö, ¬Ö¾Öôêû, •Ö−ÖÖ²ÖÖ‡Ô Ã±ãú™êü ¾Ö ¯Ö¤êü, ‹ú−ÖÖ£Ö, ŸÖãúÖ¸üÖ´Ö, −ÖÖ´Ö¤êü¾Ö ñãú™êü, †ÖŸ´Ö¯Ö¸ü ²Ö×ÆüÖÖ²ÖÖ‡Ô, †ÖŸ´Ö“Ö׸ü¡Ö, ¿ÖêŸÖú·µÖÖÓ“ÖÖ †ÖÃÖæ›ü, ÷ÖÖê›üÃÖê ³Ö™ü•Öß ¯ÖϾÖÖÃÖ ¾ÖÖÔ−Ö, ²Ö×ÆüÖÖ²ÖÖ‡Õ“Öß ÷ÖÖÖß, ±ãú»Öê ×−Ö¾Ö›ü úú×¾ÖŸÖÖ, úÖôû ŸÖ¸ü ´ÖÖêšüÖ úšüßÖ †Ö»ÖÖ, ôÖéןÖד֡Öê, ´Ö¬Öãú¸ü, ¿µÖÖ´Ö“Öß †Ö‡Ô, ŸÖãú›üÖê•Öà“Öß ÷ÖÏÖ´Ö÷ÖߟÖÖ, ±ú׍ú¸üÖ, ¬Ö÷Ö, ׿ֻÖÖ−Ö, úÖêÃÖ»ÖÖ, ´ÖÖÖæÃÖ, ²Öãœüß“ÖÓ ÖÖ™ü»ÖÓ, µÖã÷ÖÖ−ŸÖ, ¾µÖÖÃÖ¯Ö¾ÖÔ, ²Öôûß, •Öê¾ÆüÖ ´ÖÖÖæÃÖ •ÖÖ÷ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê, ²Ö−Ö÷Ö¸ü¾ÖÖ›üß, ´ÖÖÖ¤êü¿Öß“Öß ´ÖÖÖÃÖ, —ÖÖ›üÖ —ÖÖ›üŸÖß, ˆ¯Ö¸üÖ ÃÖã›ü, ´ÖÖ—Öê ×¾ÖªÖ¯Ößšü, ˆŸÖ−Ö−Ö, Æü׍úúŸÖ †Ö×Ö •Ö™üÖµÖæ, †Öšü¾ÖÖß“Öê ¯ÖÖß, úÖë›ü¾ÖÖ›üÖ, —ÖÖë²Öß. 7) •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öß ÃÖӍú»¯Ö−ÖÖ : "•Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ´ÆüÖ•Öê •Ö−Ö×−Öšü •ÖÖ×Ö¾Öê−Öê•Öß¾Ö−Ö ¾ÖÖß־ÖÖ“ÖÖ ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ ú»ÖÖŸ´Öú ¾Öê¬Ö." ¤ãüÃÖ¸üß ¾µÖ֏µÖÖ - "•Ö−Ö×ÆüŸÖîÂÖß ¾µÖÛŒŸÖ´ÖŸ¾ÖÖ−Öê ¿Ö²¤ü²Ö¬¤ü êú»Öê»Öß •Öß¾Ö−ÖÖ−Öã³ÖæŸÖß ´ÆüÖ•Öê •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ." ´ÖÖÖæÃÖ¯ÖÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ´Ö£µÖÖÔ¾Ö¸ü »ÖêÖúÖ“Öß ×−ÖšüÖ ´ÆüÖ•Öê •Ö−Ö×−ÖšüÖ ×ŸÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö »ÖêÖúÖ“µÖÖ •ÖÖ×Ö¾Öê¿Öß, ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¾µÖ¾ÖãÖê¿Öß •Ö¾Öôû“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. •Ö−Ö †×³Ö¹ý“Öß Æüß •Ö−ÖÃÖÓÍéúŸÖß“Öß ¤êüÖ÷Öß †ÖÆêü. µÖÖ •Ö−ÖÃÖÓÍéúŸÖß“Öê ÃÖÓ¸üÖÖ ú¸üÖê Æêü •Ö−Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖ éúŸÖß“Öê ¯ÖϵÖÖê•Ö−Ö †ÖÆêü. •Ö−ÖÃÖÓÍéúŸÖß“Öê ÃÖÓ¸üÖÖ ú¸üÖê•Ö ´ÆüÖ•Öê ¯ÖÖ¿“ÖÖŸµÖ ‡—Ö´ÃÖ éúסִ֯ÖÖê ¹ý•Ö×¾ÖµÖÖÃÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö ú¹ý−Ö †Ö¯Ö»Öê •Ö−Ö ×−Öšü¤üÁÖ Ã£ÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üÖê †Ö×Ö ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−Ö ú¸üÖê ´ÆüÖ•Öê •Ö−ÖÃÖÖ´ÖÖ−µÖÖÓ“Öß •Ö−Ö×−Öšü †×³Ö¹ý“Öß ×¾Öú×ÃÖŸÖ ú¸üÖê. ÃÖ−´ÖÖ×−ÖŸÖ ú¸üÖê. •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ´Ö¬µÖê ãúšü»ÖÖ ³Öê¤ü −ÖÖÆüß. ÃÖ¾ÖÔ •Ö−ÖÖÓ´Ö¬Öᯙ •Ö−Ö ŸÖŸ¾ÖÖ»ÖÖ †Ö¾ÖÖÆü−Ö ú¸üÖÖ¸êü ¾Ö †ÖÓŸÖ׸üú ÷ÖãÖ¾Ö¢Öê´Öãôêû ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ ×•Ö¾ÖÖ³ÖÖ¾ÖÖ−Öê •Ö¯ÖÖ¾ÖêÃÖê ¾ÖÖ™üÖÖ¸êü •Öß¾Ö−ÖÖ׳ִÖæÖ ¾Ö •Ö−Ö ×ÆüŸÖú¸ü †ÃÖê ÃÖÖ×ÆüŸµÖ †ÖÆêü. •Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ‡“”ûÖ, †ÖúÖӁÖÖ, ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖãÖ-¤ãü:Öê, ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯ÖÎú´ÖÖŸÖᯙ µÖ¿ÖÖ¯ÖµÖ¿Ö, •Öß¾Ö−Ö ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ÆüÖ •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“ÖÖ Ø“ÖŸÖ−ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ †ÖÆêü. ¾µÖ֯֍ú ´ÖÖ−Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß •ÖÖÖß¾Ö †ÃÖÖÖ¸êü ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ´ÆüÖ•Öê •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ. •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ •Ö−Ö×¾Ö³ÖÖ•Ö−ÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö −ÖÖÆüß. ŸÖÃÖê ¯ÖÖê£Öß ×−Öšêü»ÖÖÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö −ÖÖÆüß. ±úŒŸÖ ´ÖÖ−Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖ ×¤ü»Öê †ÖÆêü. •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß ŸÖŸ¾ÖÖ»ÖÖ²Öôûß −Ö ¯Ö›üŸÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †¿Öß ³Öæ״֍úÖ ‘Öê‰ú−Ö ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö ú¸üßŸÖ †ÖÆêü. Æüß ³Öæ״֍úÖ ´ÆüÖ•Öê •Ö−Ö×−ÖšüÖ •ÖÖ×Ö¾ÖÖÓ−Öß •Öß¾Ö−Ö ¾ÖÖß־ÖÖ“ÖÖ ¾Öê¬Ö ‘ÖêÖê. •Ö−Ö ÃÖÓÍéúŸÖß“Öß ÃÖ´Ö鬤üß ÃÖÖ¬ÖÖÖ¸üß ×¾Ö¬Öֵ֍ú ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß ú¸üÖê Æüß“Ö •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖúÖ¸üÖ“Öß ³Öæ״֍úÖ †ÖÆêü. 8) •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¥ü™üߍúÖê−ÖÖŸÖæ−Ö •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ : •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ»ÖÖ ±úÖ¸ü ¯ÖÏÖדÖ−Ö †¿Öß ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ †ÖÆêü. µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓŸÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖê †Ö•Ö ¯ÖµÖÕŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ×ÆüŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖ êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖÓŸÖ –ÖÖ−ÖêÀ¾Ö¸ü, ŸÖãú›üÖê•Öß ´ÖÆüÖ¸üÖ•Ö, ÃÖÓŸÖ ÷ÖÖ›ü÷Öê ´ÖÆüÖ¸üÖ•Ö, ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ±ãú»Öê, ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü µÖÖÓ“Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü Æêü •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“µÖÖ ¥ü™üß−Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¾ÖÖ™üŸÖÖŸÖ. ŸÖãú›üÖê•Öà“µÖÖ ÷ÖÏÖ´Ö×÷ÖŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ ŸÖ¸ü ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿Öԍú šü¸êü»Ö †ÃÖê ´ÖÖî׻֍ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü ŸÖãú›üÖê•Öà−Öß ÷ÖÏÖ´Ö×÷ÖŸÖêŸÖæ−Ö ¾µÖŒŸÖ êú»Öê †ÖÆêü. ‹ú-‹ú ÷ÖÖ¾Ö †Ö¤ü¿ÖÔ —ÖÖ»Öê ŸÖ¸ü ¯ÖϤêü¿Ö ÃÖ´Ö鬤 üÆüÖê‡Ô»Ö. ¸üÖ•µÖÖ-¸üÖ•µÖÖŸÖæ−Ö ¤êü¿Ö ÃÖ´Ö鬤ü ÆüÖê‡Ô»Ö. ¸üÖ™Òü-

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 225 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ¸üÖ™ÒüÖŸÖæ−Ö ×¾ÖÀ¾Ö ÃÖã¾µÖ¾ÖãÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê‰ú ¿Öêú»Ö †ÃÖÖ ¤æü¸ü¥üÛ™üúÖê−Ö ŸÖãú›üÖê•Öà−Öß ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ †ÖÆêü. ÁÖß´ÖÓŸÖ-÷Ö¸üß²Ö, −ÖÖÛß֍ú, ˆ““Ö, ×−Ö“Ö, ÃÖÓÃÖÖ¸ü, ²Öî¸üÖ÷Öß, áÖß-¯Öã¹ýÂÖ †ÃÖÖ ãúšü»ÖÖÆüß ³Öê¤ü −Ö ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ´ÖÖ−Ö¾ÖŸÖꓵÖÖ ú»µÖÖÖÖ“ÖÖ ¾ÖÃÖÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ“Öê ¸üÖ™ÒüÃÖÓŸÖ ŸÖãú›üÖê•Öß µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖæ−Ö Ã¯Ö™ü ÆüÖêŸÖê. •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖ Æê ü´Ö¸üÖšüß ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ»ÖÖ ‹ú ÃÖÓ‘Ö ¾Ö ÃÖ´Ö£ÖÔ ²Ö−Ö×¾ÖÖÖ¸üß †ÖÆêü. •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öê ³ÖÖÂÖÖ ÃÖÓÍéúŸÖß ÃÖÖ¯ÖêÖ †Ö¾ÖÖÆü−Ö ´ÆüÖ•Öê ×¾Ö׿Ö™ü ³Öê¤ü ´ÖÖ−µÖ −ÖÖÆüß. •Ö−Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öê ¯ÖϵÖÖê•Ö−Ö •Ö−ÖÃÖÓÍéúŸÖß“Öê úÖµÖÔ ´ÖÖÖÃÖÖ´ÖÖÖÃÖÖŸÖ †ÖÛŸ´ÖµÖŸÖê“ÖÖ †−Öã²ÖÓ¬Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üµÖÖ“Öê ¾Ö ŸµÖÖ-ŸµÖÖ »ÖêÖúÖ“Öê ¾ÖÖ ŸµÖÖ-ŸµÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ÷Ö™üÖ“Öê ¾Öî׿Ö™ü¶ úÖµÖ´Ö ¸ü֏Öæ−Ö ¯Ö¸üïָü ÃÖ´ÖŸÖÖ, ²ÖÓ¬ÖæŸÖÖ, ¯ÖÏãÖÖ×¯ÖŸÖ ú¸üÖê, ²ÖÆãüוÖ−ÖÃÖß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ‘Ö™üúÖÓ“µÖÖ •ÖÖ×Ö¾ÖÖÓ´Ö¬µÖê ‡Â™ü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö ÃÖ´ÖŸÖÖ׬ÖÛšüŸÖ ‹úוÖ−ÖÃÖß ´ÖÖ−Ö¾Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üÖê, Æêü •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öê ¬µÖêµÖ †ÖÆêü. Æêü ¬µÖêµÖ •ÖÖ÷ÖןÖ׍úú¸üÖÖ“µÖÖ Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ²ÖÖ•Öæ¿Öß †−Öãºþ¯Ö †ÃÖê“Ö †ÖÆêü. ¯ÖϤêü¿ÖÖ-¯ÖϤêü¿ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö×−Öšü ÷ÖãÖ ¾Öî׿Ö™ü¶ê ¾Ö éúןָ֯ü ÃÖÓÍúÖ¸ü ÃÖ´Ö™üß •Ö¯ÖÖÖ·µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ³ÖÖ×Â֍ú ÃÖ´ÖæÆüÖÓ−Öß ÃÖ´ÖŸÖꓵÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ¯Öæ¸üúŸ¾ÖÖ“µÖÖ ³Öæ״֍êúŸÖæ−Ö ¯Ö¸üïָü ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ÃÖÖ¬ÖÖê Æêü“Ö •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“Öß Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ²ÖÖ•Öæ †ÖÆêü. ‡Ó÷ÖÏ•Öß, ±Ïëú“Ö, ‡™üÖ×»ÖµÖ−Ö ³ÖÖÂÖÖÓŸÖæ−Ö µÖêÖÖ·µÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öß ³ÖŸÖß ²ÖÖôû÷ÖµÖÖ“Öê úÖ¸üÖ −ÖÖÆüß. ´Ö¸üÖšüß »ÖêÖúÖ“Öß ´Ö¸üÖšüß ¯ÖϤêü¿Ö ³ÖÖÂÖÖ ×¾Ö׿Ö™ü †−Öã³Ö¾Ö ´Ö¸üÖšüߟÖæ−Ö“Ö ¾µÖŒŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. †−µÖ ³ÖÖÂ֍úÖÓ−Öß ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖÓÍéúŸÖß †−Öã³Ö¾Ö †×³Ö¾µÖŒŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö¸ÓüŸÖã ³ÖÖÂÖê²Ö§ü»Ö ãúšü»ÖÖÆüß «êüÂÖ −Ö ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖ ²ÖÓ¬ÖãŸÖê“Öß ³ÖÖ¾Ö−ÖÖ •ÖÖê¯ÖÖÃÖ»Öß •ÖÖ‡Ô»Ö. ´ÆüÖæ−Ö •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ»ÖÖ †¯Öê×ÖŸÖ †ÃÖÖÖ¸üß ÃÖ´ÖÖ•Ö¾µÖ¾ÖãÖÖ Æüß ´ÖãŒŸÖ ×¾ÖúÖÃÖÖ׳ִÖãÖ †ÃÖê»Ö ¾Ö ŸÖß •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¥üÛ™ü−Öê Ã֍úÖ¸üÖŸ´Öú ³Öæ״֍êú¿Öß †−Öãæú»Ö ¸üÖÆüß»Ö. ÃÖ´ÖÖ¸üÖê¯Ö : •ÖÖ÷Öן֍úߍú¸üÖÖ“µÖÖ ¥ü™üß−Öê •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ, •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸéµÖÖ“Öß ÃÖӍú»¯Ö−ÖÖ Æüß ÃÖÓŸÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖæ−Ö“Ö †Ö»Öß †ÖÆêü. '•Ö÷ÖÖ“µÖÖ ú»µÖÖÖÖ ÃÖÓŸÖÖ“Öß ‡³ÖæŸÖß' ´Æü™ü»µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÖê ÃÖÓŸÖ –ÖÖ−ÖêÀ¾Ö¸üÖÓ−Öß ¯ÖÃÖÖµÖ¤üÖÖÖŸÖæ−Ö ÃÖÓ¯ÖæÖÔ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖ£ÖÔ−ÖÖ êú»Öß †ÖÆêü. •Ö−Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ−Öê ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ×ÆüŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü êú»ÖÖ †ÃÖæ−Ö ÃÖÓÍéúŸÖß“Öê ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−Ö ú¸üµÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö פü»Öê †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ −ÖÖÆüß úß, ¯ÖÖ¸Óü¯ÖÖ׸üú †Ó¬ÖÁÖ¬¤üÖ, ¹ýœüß, ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ µÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−Ö»Öê. µÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖϏָü ™üߍúÖ ŸµÖÖÓ−Öß êú»Öß †ÖÆêü. •Ö−Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ−Öê ÃÖ´ÖÖ•Ö, ×¾Ö–ÖÖ−Ö ÃÖÓÍéúŸÖß µÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ãÖÖ−Ö ¤êü‰ú−Ö Ö¸üÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ÆüÖ ÃÖ´Ö鬤ü ²Ö−Ö»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê •Ö−ÖÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“Öê ´ÖãµÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö−Ö †ÖÆêü. ãú™æÓü²ÖÖŸÖᯙ ¾µÖŒŸÖß ¯ÖÖÃÖæ−Ö ÷ÖÖ¾Ö, ¯ÖϤêü¿Ö, ¤êü¿Ö ŸÖê ×¾ÖÀ¾Ö¯ÖÖŸÖôûß ¯ÖµÖÕŸÖ »ÖêÖú ÆüÖ •Ö−Ö×−Öšü ÃÖÖ×ÆüÛŸµÖú †ÃÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß : 1) ¾ÖÖ’û´ÖµÖÖŸÖᯙ “Öôû¾Öôûß †Ö×Ö ¥üÛ™üúÖê−Ö - ÃÖÓ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖ´ÖãŸÖß »ÖÖÓ›êü. 2) ´Ö¬µÖµÖã÷Öß−Ö ´Ö¸üÖšüß ¾ÖÖ’û´ÖµÖÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ †Ö¸Óü³Ö ŸÖê 1800 - ¯ÖÏÖ. ›üÖò. ÃÖ¤üÖ×¿Ö¾Ö ÃÖ¸üú™êü, ¯ÖÏÖ. ›üÖò. ÃÖã¿Öß»ÖÖ ÃÖÖê»ÖÖ¯Öã¸êü, 3) †¾ÖÖÔ“Öß−Ö ´Ö¸üÖšüß ¾ÖÖ’û´ÖµÖÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ - ¯ÖÏÖ“ÖÖµÖÔ ›üÖò. ¾ÖÃÖÓŸÖ ×²Ö¸üÖ¤üÖ¸ü. 4) †Ö¬Öã×−֍ú ´Ö¸üÖšüß ¾ÖÖ’û´ÖµÖÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ - 1818 ŸÖê 2000 ¯ÖÏÖ“ÖÖµÖÔ ›üÖò. ¾ÖÃÖÓŸÖ ×²Ö¸üÖ¤üÖ¸ü.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 226 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

भारतीय परा धोरणात पंतधान नर मोदचे योगदान (((इ(इइइ....सससस....२०१४२०१४ ते इइइ.इ...सससस....२०१९२०१९२०१९)))) :::-:--- एक अयायास ससस

ााा.ा ... यलालावाड वाड ानेववर र हाहाद ददद रायरायशा य शा िवभागिवभाग, महारा उदयिगरी महािवालयमहािवालय, उदगीर ताता....उदगीरउदगीर िजिज....लातूरलातूर

तातावना वना ::: स या आंतररा ीय पातळीवर भारतीय पररा धोरणाला अन यसाधारण मह व आहे. भारतीय पररा धोरणाची मुलभूत चौकट अितशय भावशाली व मजबूत रािहली आहे. कारण भारताया पररा धोरणावर पंतधाना या कारकदचा आिण यिम वाचा भाव पडलेला िनदशनास येतो. भारतीय वातंयापासून ते आतापयत भारतात झाले या पंतधानाचे पररा धोरणातील योगदान मह वाचे आहे. पंडीत जवाहरलाल नेह नंतर पंतधान नर मोदीचे पररा धोरणातील कामिगरी ऐितहािसक वपाची आहे. एखाा राा या िवकासासाठी पररा धोरण कस े उपयोगी व योगदान देऊ शकते. हे मोदीजीया काळात दसून आले. मोदीनी पररा धोरणाम ये गितमानता, िविवधता, िनितता आिण ठामपणा आणला. मोदी या काळात भारतीय पररा धोरण देशांतगत िवकास देशाचे संरण, शेजारील व इतर रा ांबरोबर मैी व सहकाय , आिण भारतातील सामा य नागरकां या आथक आकांाचे व अपेाचे ितिनधी व करणारे आहे. हणून मोदीजनी पररा ीय दौरे व भेटी देऊन या रा ांसोबत आथक, राजकय, यापारी, सामरक, सामािजक व सां कृितक संबंध दृढ कर याचे य न के याचे दसून येतात.१ पररा धोरण हहणजे णजे काय ??? अथअथअथ/अथ///या या याया: या ::: पररा धोरण हे एका रा ाने इतर रा ाबरोबर संबंध थािपत कर यासाठी िनमाण केलेली यंणा आहे. ही यंणा रा े आप या िहतसंबंधा या रणासाठी इतर रा ावर भाव टाक यासाठी योजनाब द कृती करत असतात. पररा धोरणा या मा यमातून रा ांची उट आिण जागितक उटे साध याचा य न करतात. पररा धोरण हणजे काय ? हे समजून घे यासाठी या या पाहणे आव यक आहे. १) जॉज मॉडेल क या मते , ‘‘ आपले यवहार आंतररा ीय वातावरणास सुसंगत बनिव यासाठी देशांनी ठरिवलेले धोरण हणजे पररा धोरण होय.’’ २) चा स बटन या मते, ‘‘राजसतेने आप या ेाबाहेरील परिथतीला भािवत कर यासाठी िवचारपूवक आखलेली कृती योजना होय.’’ २ संशोधनाची उ टे ::: १११.१ पंतधान नर मोदी या काळात पररा धोरणामुळे भारतीय रा ीयिहत व श तीत झाले या वाढीचा अ यास करणे २२२.२ पंतधान नर मोदी कालीन भारतीय पररा धोरणाचा अ यास करणे ३३३.३ आंतरराीय राजकारणावर भारतीय पररा धोरणाचा भाव पडला. संशोधनिवषयाची गृिहतके ::: १११.१ पंतधान नर मोदी काळात रािय हीत आिण शत वाढ झाली. २२२.२ पंतधान नर मोदी काळात भारतीय पररा धोरणाला नवीन दशा िमळाली. ३३३.३ आंतररा ीय राजकारणावर भारतीय पररा धोरणावर भाव पडला

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 227 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

पंतधान नर मोदीनी पररा धोर धोरणावरणावर भर का दला ??? नर मोदी यांनी गुजरातचे मु यमंी असताना जपान, दिण कोरया, चीन,सगापूर या देशाचे दौरे व भेटी द या हो या. या सव िवदेश दौ-यात मोदीजनी या देशांनी आपला आथक िवकास कसा साधला याचा अ यास व िनरीण केले होते. त हा मोदना या देशा या आथक गती या मॉडेलने भािवत केले. हणून या देशामधून गुजरातम ये परकय गुंतवणूकला आकषत कर यासाठी य न केला. गुजरातम ये परकय गुंतवणूक या मा यमातून पायाभूत सुिवधाचा िवकास, उोग-उ पादन ेाला चालना आिण यातून रोजगारिनमतीचे सु वापरले. यासाठी २००३ मये ‘‘ हायंट गुजरात’’ या उपमाची सुवात केली . यातून गुजरात रा या या िवकासांसाठी मदत झाली. २०१४ नंतर नर मोदनी पंतधानाची हाती सुे घेतली. यांनी भारता या आथक िवकासासाठी मेक इन इंिडया, िडजीटल इंिडया, िकल इंिडया, िलन इंिडया, टाट अप इंिडया इ यादी अनेक क प क थानी ठेऊन आपली आथक धोरणे आिण पररा नीतीची आखणी केली. ‘मेक इन इंिडया’ आथक मॉडेल य अंमलबजावणी म ये आण यासाठी मोदीजनी पररा ीय दौरे व भेटीचे िनयोजब द आयोजन केले होते. कारण परकय गुंतवणूक भांडवल व तंान, आरोयसेवा,संरण साधनसामुी, ऊजा पूरवठा भारतात आण यासाठी य न केले यासाठी आिसयान देश, शेजारील साकदेश,आिशया, आका, युरोप, अमेरका व इतर रा , ादेिशक िवभागीय संघटना , व आंतररा ीय संघटना इ यादीचे सहकाय घेऊन भारता या देशांतगत व जागितक उ ट सा य करयाचा य न केला. िवशेषतः परकय गुंतवणूक या मा यमातून पायाभूत सुिवधांचा िवकास, उोग-उ पादन ेाला चालना आिण यातून रोजगारिनमती कर याचा मोदीचा मानस आहे. भारता या आयातीपेा िनयातीला जा त मह व दले पािहजे. हणून नर मोदीनी पररा धोरणा या मदतीने रा ीय सुरेला अन यसाधारण मह व दले.३ थोड यात नर मोद या पररा धोरणात आथक व संरण या दोन घटकाचा भाव जात दसून येतो. पंतधान नर मोदया पररा धोरणाची उटेटे: ::: पं.नर मोदी सरकार या पररा धोरणाची उ टे पुढीलमाणे १११)१))) समृदी :::-:--- पररा धोरणा या मदतीने देशाची समृ दी हणजे सवािगण आथक िवकास साधणे. २२२)२))) सुरितता :::-:--- पररा धोरणा या मा यमातून देशांची अंतगत व बाहय दो ही सुरा मजबूत करणे ३३३)३))) वावािभमान वा िभमान :::-:--- आंतररा ीय राजकारणातील भारताची पत वृदगत करत असतानाच जगभरात उदयमान महास ता हणून भारताची मान उंचावताना कायम राहील यासाठी य न करणे. याचबरोबर जागितक घडामडीवर भािवत कर याची मता वाढिवणे.४ भारतीय पररा धोरणातील पंतधान नर मोदीचे योगदानयोगदान:योगदान ::: भारतीय पररा धोरणात पं.जवाहरलाल नेह ते पं.नर मोदी या योगदानाला अन यसाधारण मह व आहे.भारतीय पररा धोरणावर भारतीय पंतधानाया कारकदचा भाव पडला. असून यां या य तीम वाचा भाव पडला आहे. पं.नर मोदी आथक, राजकय, ल करी, सामरक, रा ीय सुरा व िहतसंबंध, सामािजक व सांकृितक ेातील पररा धोरणा या मदतीने िवकास कर याचे योगदान खूप मह वपूण आहे. भारताचा आथक िवकास आिण भारताची अंतगत सुरा ही भारता या शेजारील रा ामधील शांतता लोकशाहीचे अितव,राजकय थैय व या या आथक िवकासाशी िनगडीत आहे. कारण भारताया सीमा या रा ांना जोडले या आहेत. सवथम शेजारील राष् ाबरोबर आथक संबंध घिन ठ कर यासाठी नेबरड फा ट पॉिलसीचा अवलंब कर यात आला. मोदीजीया २६ म २०१४ रोजी या शपथिवधी सोहळयासाठी साक संघटने या सव रा मुखाला आमंित कर यात आले होते. मोदीनी थम भूतान आिण नंतर नेपाळ रा ांची भेट घे यासाठी िनवड केली. दिण आिशया देशाबरोबर आथक, सामािजक, सां कृितक

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 228 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

िवान व तंान, शैिणक, कृषी, आरो य, संरण इ यादी ेातील पर पर सहकाय कर यासाठी सय सहभाग वृ दगत कर यावर भर दला. नेपाळ, भूटान, बांलादेश, आफगािण तान, पाक तान, ीलंका, मालदीव या रा ासोबत लंिबत क प, करार, सीमावाद व सम या सोडिव यावर भर दला. भारत व बां लादेश भू-सीमा करार पूण झाला. ऊजची गरज भागिव यासाठी नेपाळ व भूतानम ये ऊजा क प व जलिवुत क प करार केले.५ मोदी सरकारने एक मुख धोरणा मक उपम हणजे Act East Policy होय. पी. ही.नरसहराव सरकारने Look East Plicy जाहीर केली होती. याऐवजी मोदीजीनी Act East Policy िनमाण कन आिसयान देशाशी संबंध िवकिसत केले. भारत व दिण पूव आिशयाई देश यापार व आथक दृ टीने मह वाचे आहेत आजघडीला भारत व आिसयान देश यां यातील यापार ७६ अ ज डॉलसचा आहे. ते १०० अज डॉलसपयत वाढव याचे भारताचे उ ट आहे. भारताने संरण साधनसामी खरेदीसाठी िहएतनामला १०० दशल डॉलस आथक मदत जाहीर केली. यानमार,थायलंड, लाओस,िहएतनाम, फलीपाई स, इंडोनेिशया, मलेिशया,इ यादी देशांना भेटी देऊन संरण व सुरा, िवान व तंान, राजकय, आथक, सामािजक व सांकृितक बपीय व ादेिशक सहकायावर भर दे यात आले.६ पं.नर मोदी यांनी जागितक तरावरील देश चीन, रिशया,ा स,िटन, अमेरका या रा मुखांनी व ने यांनी मोदी सरकार यांचे संबंध मजबूत कर यासाठी तयारी दशवली. कारण या देशांना भारतातील मोठी बाजारपेठ उपल ध झाली. अटलिबहारी वाजयपेयीनी P-5 दृ टीकोन िवकिसत कर याचा य न केला. युनोमाफत मुहमद अझहरला आंतररा ीय दहशतवादी घोिषत कर यास भारताने पाठबा दला. यूनोया आमसभेत भाषण केले आिण यूनो या सुरा परषदे या थायी सद य वाचा दावा केला. रिशयाबरोबर संरण करार, ा सबरोबर राफेल करार व युरेिनयम करार, अमेरका बरोबर२००६ चा नागरी अणूकरार पूण कर यात यश आले. चीनने भारतात २० िबिलयन डॉलसची गुंतवणूक केली आहे.७ मोदी सरकारने हद महासागर व पॅिसफक बेटाचे सहकाय कर यास सुवात केली. चीनने हद महासागराम ये मेरीटाईम िस क रोड क पा या नावावर केले या हालचालचा सामना कर यासाठी कप मौसम हा उपम हाती घेतला. यासाठी मोदनी ीलंका, मॉरशस, सेशे स, मालदीव या देशाचे दौरे कन या सागरी शेजारी देशांना आथक सुरा सहकायाचे ताव दले.८ यामुळे हवामान बदल मािहती व सां कृितक देवाणघेवाण कर यास मदत होणार आहे. यािशवाय पॅिसफक आईसलड व फजी बेटांना मोदीनी भेट दली आहे ‘फोरम फॉर इंिडया पॅिसफक आईसलड को-ऑपरेशन’ िनयिमतपणे आयोजन कर याचे तािवत झाले. हवामान बदल व छ ऊजा, िडजीटील कनेिटिवटी, ई-नेटवक, िहसा वाढिवणे, अंतराळ व तंान, आथक व यापारक संबंधात पॅिसफक बेटांनी सहकाय करयाचे मा य केले.९ भारताने आथक िवकास कर यासाठी य न केले. परकय गुंतवणुक या मा यमातून पायाभूत सुिवधाचा िवकास, उोग-उ पादनेाला चालना आिण यातून २ कोटी भारतीयांना रोजगारिनमती करावयाचे होते. यासाठी मेक इन इंिडया, िडजीटल इंिडया, िलन इंिडया, िकल इंिडया, टाटअप इंिडया क प तयार कन आथक िवकासाचे मॉडेल तयार केले . यासाठी भारताला इस २०१४ ते २०१९ या पाच वषात ५०० अ ज डॉलसची गरज होती. २८४ अ ज डॉलस इतकच झाली. सगापूर, मॉरशस, अमेरका, चीन, जपान, नेदरलड, ा स असे अनेक देश भारतात परकय गुंतवणूक कर यास ारंभ केला आहे. मोदी सरकारने आथक िवकासाला जलदगतीने चालना दे यासाठी वेगवान ॅक िड लोमसीचा नािव यपूण धोरणा मक िनणय घेतला होता. परकय गुंतवणूकचा मोदी सरकार या देशांतगत िवकास योजनांना फायदा होणार आहे. यािशवाय मोदी सरकारने लोकराजनय हा उपम होती घेतला. परदेशात थाियक झाले या भारतीय वंशा या लोकांचा उपयोग भारता या िहतसंबंधासाठी भारतीयांचे सं मेलन भरिवणे, यांना एक आणणे आिण

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 229 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

भाविनक साद घालून भारताम ये गुंतवणूकसाठी आवाहन केले. देशातील लोकांशी व उोगपतशी संबंध थािपत कन यां यात चचा घडवून आणले.१० मोदीनी पररा धोरणात लोकराजनयाचा, अमेरका,जापान, चीन, द.कोरया,सगापूर सार या देशात वापर केलेला दसून येतो. मोदी सरकारने भारताला भिव यात लागणा-या ऊजा, आिवकता, पेोल,िडझेल,युरेिनयम याचाही िवचार केलेला आहे. ऑ ेिलयाचे पंतधान टोनी अबोट भारत भेटीत युरेिनयम पुरवठा करार केला. भारत व कॅनडा भेटीत यु लीअर लांटसाठी ५ वष युरेिनयम पूरवठा करार मा य केले. इराण भारताला क चे तेल िवकणार आहे. यासाठी इराणमधील चाबहार बंदराचे बांधकाम भारत सरकार करत अस याने यात भारतीय नौकांना खास वेशार िमळणार आहे. नेपाळ व भूटान देशामधून ऊजा क प व जलिवुत क पातून ऊजापुरवठा केला जाणार आहे. मोदीनी १२० देशांना एक आणयासाठी आंतरारा ीय सौरयूती केली . िहएतनाम या समुातील तेल उ खननाचे कंाट ONGC ला िमळाले.११ पं.नर मोदीने पररा धोरणात रा ीयिहत व सुरेला ाधा य दले. अमेरका, इ ाईल, जपान, रिशया देशाकडून अ याधुिनक श ा े िमळू लागली. सुरे या दृ टीने भारत-अमेरका नागरी-अणूकरार यात पूण झाला. ा सकडून ३६ राफेल लढाऊ िवमाने खरेदी करार पूण झाला. रिशयाकडून एस-४०० अटीबले टीक िसिटम िवकत घे याचा करार झाला. डोकलाम िववादामुळे भारता या उ तर दशेकडील सुरा यव था मजबूत झाली. २००१ या संसदेवरील ह यापासून ते मुंबईवरील ह यापयत अडथळ हणजे आप यावर कोणी ह ला करेल हा मानिसक अडथळा होता. हणून यानमार व पाक तान सीमेवरील दहशतवाद न ट कर यासाठी सजकल ाईक कन भारत कसा ितह ला क शकतो हे जगाला दाखवून दले भारतीय अंतराळ (इ ो)व DRDO सं थेने ऑपरेशन श ती अंतगत ेपणा ा या मदतीने अंतराळातील उपह अंतराळात उ व त कर याची मता ा त केली. आ तापयत रिशया, अमेरका, चीनकडे अशी मता होती यािशवाय आिवक पाणबुडीची मदत भारताला होणार आहे.१२ मोदी सरकारने सामािजक व सां कृितक अंगाने पररा धोरणाचा िवचार केला आहे. आंतररा ीय योगदन, रामायन ेन, क प मौसम, मुिलम व बुिद ट धम थळांना भेटीदेणे, म.गांधीजी १५० जयंतीिनिमत भेटी देणे, यवसाय, भाषा, सं कृती, भू-भागात थलांतरीत लोकांना मदत करणे. नेपाळम ये भुकंपात भारताने मदत केली. सौदी अरेिबयन व येमेन ह यात ४५०० भारतीय लोकांना सुखप आणले. िसरयात अडकलेया परचारकांची यश वी मु तता केली.१३ परदेश थ भारतीयांचा वापर आप या रा ीय िवकासासाठी कसा करता येईल याचा िवचार केला. भारतीय पररा धोरणाम ये आजवर काही देशाकडे दुल झाले होते. मोदी या काळात मंगोिलया, कॅनडा, िहएतनाम देशाचे सामरक मह व लता घेऊन या देशांना भेटी दे यात आ या, मंगोिलया देशाला भारताने १ अ ज डॉलसची मदत जाहीर केली. आजपयत भारत देश या देशापयत पोहचला न हता अशा देशापयत भारत देश पोहचला. यािशवाय चीन पाक तानचा वापर भारताबरोबर जसा करतो. तसेच वापर भारत मंगोिलया या देशाचा वापर चीनबरोबर करेल. हणून मोदी सरकारने चीन या शेजारील रा ाबरोबर मैी व सहकाय वाढिवले आहे. तसेच पररा धोरणा या मा यमातून दुलित झाले या देशाकडे लकत केले.१४ भारताने आंतररा ीय संघटना व िवभागीय ादेिशक संघटना म ये आथक व यापारीक दृ टीने ितिनधी व केलेले आहे. ि स, िबम टेक, आिसयान, साक, G-20, G-7, World Bank, UNO, WTO, IMF यासंघटने या यासपीठावर भारता या िवकासाचे िविवध क प करार व भािगदारी कर यात आली. यािशवाय भारताला शांघाय सहकाय संघटना, एमटीसीआर, वासनेर करार,ऑ ेिलया करार, बरा ीय संघटना व कराराचे सद य व िमळाले. G-20 परषदेत काळया पैशाचा मुा हा भारताने उपिथत केला.१५

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 230 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

मोदी सरकारने भारतीय पररा धोरणात पॅरा-िड लोमसी चा वापर केला हणजेच भारतीय संघरा यातील येक राय व यातील आवडी या शहराशी िवशेष संबंध ठेव यास ो सािहत केले जाऊ लागले उदा.मुंबई-शांघाय,वारणसी- योटो इ. परकय गुंतवणूकदारांना रा य, ादेिशक आिण थािनक वरा य दर यान थेट यापार व भागीदारीसाठी ो सािहत केले जात आहे.१६ पं.नर मोदीनी इस.२०१४-२०१९ या काळामये ९३ राा ंना वेळोवेळी भेट देत यांनी आपया पररा धोरणाला नवीन दशा देऊन याची या ती वाढवली. तसेच रा ांना भेटी देत या रा ासोबत आथक, ल करी, यापारी, भांडवल व तंान, परकय गुंतवणूक, सामरक, राजकय सामािजक व सां कृितक संबंध अिधक वृदगत कर याचा य न केला.१७ िवदेशी दौ-यामुळे पररा धोरणात गितमानता िविवधता, िनितता, ठामपणा आणून वा तववादी बनवले. सारांसारांशश व िनककष षषष:::: पं.नर मोदी भारताचा आथक िवकास व सामा य नागरकां या अपेा व आकांा पूण कर यासाठी पररा धोरणा या मा यमातून ितिनधी व केले. या साठी पररा ीय दौरे व भेटीचे िनयोजनब द आखणी केली. शपथिवधी सोहळा,पी-५ रा ांचा दृ टीकोन, अॅ ट ई ट पॉिलसी, नेबरड फा ट पॉिलसी , लक वेट पॉिलसी, हद महासागर व क प मौसम, पॅिसफक बेटाचे सहकाय, वेगवान ॅक िड लोमसी, पॅरा िड लोमसी, िडजीटल िड लोमसी, लोकराजनय, डाय पोरा िड लोमसी, सां कृितक कुटनीती,दहशतवादाचा मुकाबला, दुलित देशाकडे ल, रा ीय सुरा व िहतसंबंधांना ाधा य,आथक िवकास, पररा ीय दौरे व भेटी इ यादीमधील योगदान उलेखनीय आहे. मोदीच् या पररा धोरणात या पारक व आथक िहतसंबंधांना महव दयाने याम ये यावसाियकपणा येऊ लागला. यामुळे पररा धोरण वा तववादी बनले. शेजारील व इतर रा ांबरोबर रखडलेले क प, लंिबत करार, सीमावाद, िहसा, नागरक व गुंतवणुकतील समया सोडिव याचा य न दसून आले. पं.नर मोदनी पररा धोरणा या मदतीने भारताची समृ दी, सुरा, वािभमान हे उ टये सा य कर याचा य न केला. भारता या रा ीय िहत व सुरा आथक िवकास, सामा य नागरकां या दैनंदन गरजाची पूतता कर यासाठी पररा धोरणा या मदतीने थोडयाफार माणात यश िमळाले. यामुळे आंतररा ीय राजकारणात भारताचे मह व वाढ याचे आधोरेिखत झाले. आज संपूण आंतररा ीय आिण िवभागीय घडामोडीवर भाव टाक याची भारताची मता िवकिसत झाली आहे. मोदीनी केले या पररा ीय दौरे व भेटीमुळे सव देशाम ये भारताची ितमा उंचावली आिण भारतीय पररा धोरणाला नवीन दशा ा त होऊन या ती वाढ याचे दसून येते. तसेच या रा ांसोबत आथक, यापारी, ल करी, सामरक, राजकय व सामािजक व सां कृितक संबंध वृदगत कर यात यश िमळवले. यािशवाय आजपयत या देशापयत भारत देश पोहचला न हता अशा देशापयत भारत देश पोहचला. शेजारील व इतर रा ाबरोबर मैी व सहकाय वाढिवयास मदत झाली. जागितक पातळीवर भारताबाबत िववास िनमाण करयात मोदी सरकार यशवी झाली. मोदी या काळात जगभरातील मुख रा ांचे रा मुख आिण मह वाचे नेते भारताला भेट दले यातून या सव देशाम ये भारताचे मह व वाढ याचे अधोरेिखत झाले. यािशवाय पाक तान व चीनचे यव थापन कर यात येत आहे. परकय गुंतवणुक भारतात मोठया माणात होत आहे. दहशतवाद व फुटीरवादाचे उ चाटन कर यात यश िमळवले आहे. अशा कारे पं.नर मोदी यांनी पररा धोरणा या मदतीने भारता या िवकासासाठी व जागितक उ टये सा य कर यासाठी दलेले योगदान ऐितहािसक वपाचे आहे. संदभंथसंदभंथ:::: १.लोकमत, ३१ माच २०१९ (पररा धोरणातील आमुला बदल भारतासाठी अनुकुल) २.वसंत रायपूरकर, आंतररा ीय संबंध, मंगेश काशन, नागपूर – १९७८ पृ ठ .२३०

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 231 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

३दशा (मािसक), िवा सारक मंडळ, ठाणे, एिल २०१९ पृ ठ .६-७ ४.लोकरा य (मािसक), महारा शासन, मे-२०१८,पृ ठ .७ ५.SAGE Journal, ५ माच २०२० (नेबरड फा ट पॉिलसी राजकय संदभ व िनकाल) ६.Dr.Josukutty C.A, Indias Act East Policy, New Century publication, Kerala University-2020 ७.www.pgnca.gov.in (हद महासागर व क प मौसमचे सहकाय) ८.www.economictimes.com, (पॅिसफक बेटाचे सहकाय) ९.www.wikipedia (मोदी सरकारचे पररा धोरण) १०.शैल देवळांणकर, भारतीय पररा धोरण (नवीन वाह) सकाश काशन-पुणे, िडस-२०१७ ११.महारा टाई स, ३० ऑग ट -२०१६, नर मोदी या परदेश दौ-यामुळे लाभ श य १२.तण भारत (सोलापुर), २१ एिल २०१९ (भारताचे पररा व संरण धोरण) १३.अजय जोगळेकर, भारता या पररा धोरणाची िव तारणारी िितजे, परमिम काशन, ठाणे, २०१९ १४.शैल देवळाणकर, भारतीय पररा धोरण, (नवीन वाह) सकाळ काशन-पुणे िडस. २०१७ १५.महारा टाई स, २२ मे २०१७, (मोदी सरकारची तीन वषः पररा धोरण १६.www.thedipomat.com, पॅरािड लोमसीः (भारतीय पररा धोरणाचा नवा माग) १७.जय लेकुरवाले, पंतधान नर मोदी या िवदेश भेटी (भारताचे परा संबंध), अथव काशन-जळगाव, २०१९

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 232 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 "´Ö×Æü»ÖÖ ÃցִÖߍú¸üÖÖŸÖᯙ ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö"

›üÖò. ×÷Ö¸üָ߬ü −ÖÖ÷ÖÖê¸üÖ¾Ö ÃÖÖê´Ö¾ÖÓ¿Öß ÃÖÆüÖµµÖú ¯ÖÏÖ¬µÖ֯֍ú ‡×ŸÖÆüÖÃÖ, ÁÖß ”û.׿־ÖÖ•Öß ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ ˆ´Ö¸ü÷ÖÖ ¯ÖÏßÖÖ¾Ö−ÖÖ :- †Ö¬Öã×−֍ú ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ´Ö×Æü»ÖÖÓ−ÖÖ ÃցִÖ, þÖÖŸÖÓ¡µÖ †Ö×Ö Ã¾ÖÖ¾Ö»ÖÓ²Öß ú¸üµÖÖÃÖÖšüß †−Öêú ÃÖ´ÖÖ•Ö ÃÖã¬ÖÖ¸üúÖÓ−Öß ×¾Ö×¾Ö¬Ö †Ó÷ÖÖ−Öß úÖµÖÔ êú»Öê. µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ´ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß “Öôû¾Öôûß“Öê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÃÖã¬ÖÖ¸üú ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ •µÖÖêŸÖß²ÖÖ ±ãú»Öê, ¸üÖ•ÖÂÖßÔ ¿ÖÖÆæü ¾Ö ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü µÖÖÓ“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ †ÃÖê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ´Ö. ±ãú»Öê µÖÖÓ−Öß ÃÖã¹ý êú»Ö껵ÖÖ Ã¡Öß´Ö㌟Öß “Öôû¾Öôûà»ÖÖ ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÖŸ´Öú ¹ý¯Ö ¤êü‰ú−Ö ¯ÖæÖÔŸ¾ÖÖÃÖ ‘Öê‰ú−Ö •ÖÖµÖÖ“Öê úÖµÖÔ ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß êú»Öê. þÖÖŸÖÓ¡µÖÖ¯Öæ¾Öá ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ Ã¡ÖßµÖÖÓ¾Ö¸ü ¬Ö´ÖÔ, ÃÖÓÍéúŸÖß ¾Ö ¯ÖÖ×¾Ö¡µÖÖ“Öß •ÖÖê›ü ¤êü‰ú−Ö †−Öêú ²ÖÓ¬Ö−Öê »ÖÖ¤üµÖÖŸÖ †Ö»Öß ÆüÖêŸÖß ¾Ö áÖß ¤üÖõÖÖ“Öê ˆ¤üÖ¢Öߍú¸üÖ êú»Öê ÷Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. †¿ÖÖ ¬Ö´ÖÔ, •ÖÖŸÖ, ¾ÖÓ¿Ö, Ø»Ö÷Ö³Öê¤ü ¾Ö ׯ֟ÖéÃÖ¢ÖꓵÖÖ ú“ÖÖ™üµÖÖŸÖ †›üú»Ö껵ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ´Ö×Æü»ÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÖÆêü¸ü úÖœüµÖÖ“Öê úÖµÖÔ †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß êú»Öê. ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß ÃÖ´ÖŸÖÖ´Öæ»Öú ¥ü™üߍúÖêÖÖŸÖæ−Ö Ã¡ÖßµÖÖÓ´Ö¬µÖê ¯Ö¸üß¾ÖŸÖÔ−Ö ‘Ö›ü¾ÖµÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü פü»ÖÖ. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ØÆü¤æü ¯Öã¹ýÂÖ¯ÖϬÖÖ−Ö ÃÖÖÓÍéúŸÖߟÖß»Ö Ã¡Öß †Ö×Ö †Ã¯Öé¿µÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖᯙ ¿Öã¦üÖןֿÖã¦ü ÃÖ´Ö•Ö»Öß •ÖÖÖÖ¸üß Ã¡Öß µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ“µÖÖ ˆ¨üÖ¸üÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−Öß úÖµÖÔ êú»Öê. ÃÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö ´ÖÖ−Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß ÃÖ´ÖÖ•Ö¸ü“Ö−ÖꓵÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß ú¸üµÖÖÃÖÖšüß †Ö¯Ö»µÖÖ ³ÖÖÂÖÖÖŸÖ ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü ´ÆüÖŸÖÖŸÖ "áÖßµÖÖÓ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß •µÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ¾Ö¹ý−Ö ‹ÖÖªÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ´Öß ´ÖÖê×Æü•Ö †ÃÖŸÖÖê1"µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ Ã¡Öß¾ÖÖ¤üß ¥ü™üߍúÖê−Ö ÃÖ´Ö•ÖŸÖÖê. ˆ×§ü™êü : 1. ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•µÖ‘Ö™−ÖêüŸÖᯙ úÖµÖªÖ−¾ÖµÖê ´Ö×Æü»ÖÖÓ“Öê ÃցִÖߍú¸üÖ úÃÖê êú»Öê µÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû¾ÖÖê. 2. ´Ö×Æü»ÖÖ ÃցִÖߍú¸üÖÖŸÖᯙ ›üÖò.²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖ“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−ÖÖ“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘ÖêÖê. • áÖß ÆüŒúÖ“ÖÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Öß“ÖÖ »ÖœüÖ : ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ´Ö×Æü»ÖÖÓ“µÖÖ ÃցִÖߍú¸üÖÖÃÖÖšüß ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²ÖÖÓ−Öß ¸ü֏Öß¾Ö •ÖÖ÷ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷ÖÖß ¿Öê›üµÖã»›ü úÖÙü ±êú›ü¸êü¿Ö−Ö ¾Ö †Ã¯Öé¿µÖ ´Ö×Æü»ÖÖÓ“µÖÖ ¯Ö׸üÂÖ¤üÖ´Ö¬Öæ−Ö êú»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. áÖßµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ¾Ö ¸ü֕֍úßµÖ ÆüŒúÖ“Öß •ÖÖÖß¾Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ²Ö×ÆüéúŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖ, •Ö−ÖŸÖÖ, ÃÖ´ÖŸÖÖ, ¯ÖϲÖã¨ü ³ÖÖ¸üŸÖ †Ö×Ö ´Öãú−Öֵ֍ú µÖÖ ×−ֵ֟֍úÖ׻֍úÖŸÖæ−Ö ŸµÖÖÓ−Öß ¾ÖêôûÖê¾Öêôûß »ÖêÖ−Ö êú»Öê. ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²ÖÖÓ“ÖÖ ¥ü™üߍúÖê−Ö ÃÖ´ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß ¾Ö ´ÖÖ−Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß Ã¡Öß ˆ¨üÖ¸üÖ“ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ÆüÖ ¥ü™üߍúÖê−Ö ÃÖ´ÖÖê¸ü šêü¾Öæ−Ö“Ö ŸµÖÖÓ−Öß †−Öêú »Öœêü †Ö×Ö †ÖÓ¤üÖê»Ö−Öê êú»Öß ÆüÖêŸÖß. • ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•µÖ‘Ö™ü−ÖêŸÖᯙ ŸÖ¸üŸÖã¤üß«üÖ¸êü ´Ö×Æü»ÖÖ ÃցִÖߍú¸üÖ : ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•µÖ‘Ö™ü−ÖêŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ −ÖÖ÷Ö׸üúÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ÃÖ´Ö•ÖµÖÖŸÖ †Ö»Öê. ¬Ö´ÖÔ, ¾ÖÓ¿Ö, •ÖÖŸÖ, Ø»Ö÷Ö †Ö×Ö •Ö−´ÖãÖÖ−Ö µÖÖ¯Öîúß úÖêÖŸµÖÖÆüß ‘Ö™üúÖ−¾ÖµÖê ³Öê¤ü³ÖÖ¾Ö ú¸üµÖÖÃÖ ¯ÖÏןֲÖÓ¬Ö ‘ÖÖ»ÖµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß Ã¡Öß- ¯Öã¹ýÂÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖê“Öê ŸÖŸ¾Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•µÖ‘Ö™ü−Öê«üÖ¸êü ¯ÖÏ£Ö´Ö“Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê ¾Ö ¸üÖ•µÖ‘Ö™ü−ÖêŸÖᯙ ¯Öãœüᯙ ú»Ö´ÖÖ«üÖ¸êü ŸµÖÖÓ“Öê ÃÖÓ¸üÖÖ êú»Öê. 1) ú»Ö´Ö 14 ¯ÖÏ´ÖÖÖê ¸üÖ•µÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß ¾µÖŒŸÖßÃÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¸üÖ•µÖÖê¡ÖÖŸÖ úÖµÖªÖ¯Öãœêü ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ Øú¾ÖÖ úÖµÖªÖ“Öê ÃÖ´ÖÖ−Ö ÃÖÓ¸üÖÖ −Ö֍úÖ¸üÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. 2) ú»Ö´Ö 15 «üÖ¸êüÖÖ»Öᯙ ‘Ö™ü֍úÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü ³Öê¤ü³ÖÖ¾Ö ú¸üµÖÖÃÖ ¯ÖÏןֲÖÓ¬Ö ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. i. "êú¾Öôû ¬Ö´ÖÔ, ¾ÖÓ¿Ö, •ÖÖŸÖ, Ø»Ö÷Ö, •Ö−´ÖãÖÖ−Ö µÖÖ †£Ö¾ÖÖ µÖÖ¯Öîúß úÖêÖŸµÖÖÆüß úÖ¸üÖÖ¾Ö¹ý−Ö −ÖÖ÷Ö׸üúÖ»ÖÖ ¯ÖÏן֍æú»Ö ÆüÖê‡Ôü»Ö †¿ÖÖ ¯ÖύúÖ¸êü ³Öê¤ü³ÖÖ¾Ö ú¸üÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. ii. ¤ãüúÖ−Ö, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−֍ú ˆ¯ÖÆüÖ¸ü÷ÖéÆü, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−֍ú ú¸ü´ÖÖãúß“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê µÖÖ ×šüúÖÖß ´ÖãŒŸÖ ¯ÖϾÖê¿Ö.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 233 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 iii. ¯ÖæÖÔŸÖ: ؍ú¾ÖÖ †Ó¿ÖŸÖ: ¸üÖ•µÖ ÃÖ¸üúÖ¸ü“µÖÖ ¯Öêî¿ÖÖ−Öê ²ÖÖÓ¬Ö»Ö껵ÖÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ »ÖÖêúÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö֍ú׸üŸÖÖ ÃÖ´ÖÙ¯ÖŸÖ †¿ÖÖ ×¾ÖÆü߸üß, ŸÖ»ÖÖ¾Ö, Ã−ÖÖ−Ö‘ÖÖ™ü, ¸üßÖê †Ö×Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−֍ú •ÖÖ÷ÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü µÖÖ×¾ÖÂÖµÖß úÖêÖŸÖêÆüß ×−Ö²ÖÓ¬Ö †ÃÖÖÖ¸ü −ÖÖÆüߟÖ. iv. µÖÖ †−Öã“”êû¤üÖŸÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß ÷ÖÖê™üß´Öãôêû ÛáֵÖÖӍú׸üŸÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ŸÖ¸üŸÖã¤ü ú¸üµÖÖÃÖ ¸üÖ•µÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏןֲÖÓ¬Ö ÆüÖêÖÖ¸ü −ÖÖÆüß." 2 3) ú»Ö´Ö 16 ¯ÖÏ´ÖÖÖê ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ †ÖŸµÖÖ׸üŸÖᯙ ÃÖê¾ÖÖµÖÖê•Ö−ÖÖ Øú¾ÖÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß ¯Ö¤üÖ¾Ö¸üᯙ ×−ÖµÖ㌟Öß ÃÖÓ¤³ÖÖÔŸÖ ÃÖ¾ÖÔ −ÖÖ÷Ö׸üúÖÓÃÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ÃÖÓ¬Öß †ÃÖê»Ö, ¬Ö´ÖÔ, ¾ÖÓ¿Ö, •ÖÖŸÖ, Ø»Ö÷Ö, •Ö−´ÖãÖÖ−Ö, ×−Ö¾ÖÖÃÖ µÖÖ Øú¾ÖÖ µÖÖ¯Öîúß úÖêÖŸµÖÖÆüß úÖ¸üÖÖ¾Ö¹ý−Ö úÖêÖŸµÖÖÆüß −ÖÖ÷Ö׸üúÖÃÖ ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ †ÖŸµÖÖ׸üŸÖᯙ úÖêÖŸÖßÆüß −ÖÖîú¸üß ¸ü§ü ؍ú¾ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß µÖÖ“µÖ֍ú׸üŸÖÖ †¯ÖÖ¡Ö šü¸üÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. 4) ú»Ö´Ö 39 ¯ÖÏ´ÖÖÖê ÖÖ»Öᯙ ŸÖ¸üŸÖã¤üß ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. i. ˆ¯Öו־Öߍêú“Öê ¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ ÃÖÖ¬Ö−Ö ×´ÖôûµÖÖ“ÖÖ †×¬ÖúÖ¸ü áÖß-¯Öã¹ýÂÖ −ÖÖ÷Ö׸üúÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖÖ¾ÖÖ. ii. ¯Öã¹ýÂÖ ¾Ö ÛáֵÖÖÓ µÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö úÖ´ÖÖ²Ö§ü»Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö ¾ÖêŸÖ−Ö ×´ÖôûÖ¾Öê. iii. áÖß ¾Ö ¯Öã¹ýÂÖ úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öê †Ö¸üÖê÷µÖ, ŸÖ֍ú¤ü ¾Ö ²Öֻ֍úÖ“Öê úÖê¾Öôêû ¾ÖµÖ µÖÖ“ÖÖ ¤ãü¹ý¯ÖµÖÖê÷Ö ú¹ý−Ö ‘ÖêµÖÖŸÖ µÖê‰ú −ÖµÖê †Ö×Ö −ÖÖ÷Ö׸üúÖÓ−ÖÖ †Ö٣֍ú ÷Ö¸ü•Öê¯ÖÖê™üß ŸµÖÖÓ“Öê ¾ÖµÖ ¾Ö ŸÖ֍ú¤ü µÖÖÃÖ −Ö ¯Öê»ÖÖÖ·µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖŸÖ ×¿Ö¸üÖê ³ÖÖ÷Ö ¯ÖÖ›æü −ÖµÖê. ÛáֵÖÖÓ−ÖÖ ˆ¯Öו־Öߍêú“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö ¸üÖ•µÖÖ−Öê ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¹ý−Ö ¤êüŸÖÖ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“üµÖÖ ŸÖ֍ú¤üß“ÖÖÆüß †Ó¤üÖ•Ö ‘µÖÖ¾ÖÖ µÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö úÖ´ÖÖ²Ö§ü»Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö ¾ÖêŸÖ−ÖÆüß ¤êüµÖÖŸÖ µÖÖ¾Öê. 5) ú»Ö´Ö 42 ¯ÖÏ´ÖÖÖê ¸üÖ•µÖ Æêü úÖ´ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ −µÖÖµÖ ¾Ö ´ÖÖ−Ö¾ÖÓ×“ÖŸÖ ¯Ö׸üÛã֟Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ¯ÖÏßÖãŸÖß ÃÖÆüÖµµÖÖÃÖÖšüß ŸÖ¸üŸÖã¤ü ú¸üᯙ †ÃÖêÆüß ×−Ö¤ìü¿Ö ¸üÖ•µÖ‘Ö™ü−ÖÖ ú¸üŸÖê. • ´Ö×Æü»ÖÖ ÃցִÖߍú¸üÖÖÃÖÖšüß ØÆü¤æ úÖê›ü ײֻÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß : ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ØÆü¤æü áÖßµÖÖÓ“Öê ÃÖ²Ö»Öߍú¸üÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß 'ØÆü¤ãü úÖê›ü ײֻÖÖ“Öß' ×−ÖÙ´ÖŸÖß êú»Öß. µÖÖ ×²Ö»ÖÖµÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ØÆü¤æ áÖßµÖÖÓ“µÖÖ ÆüŒ Ö“Öê ÃÖÓ¸üÖÖ ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ •Öß¾Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê þÖÖŸÖÓ¡µÖ, ÃÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö þÖÖ¾Ö»ÖÓ²Ö−Ö Æêü ŸÖŸ¾Ö ¯ÖÏŸµÖÖÖŸÖ †Ö´Ö»ÖÖŸÖ †ÖÖµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÖ´ÖÖ×֍ú ¯Öϵ֟−Ö êú»ÖÖ. µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ −Ö×»Ö−Öß ¯ÖÓ×›üŸÖ ´ÆüÖŸÖÖŸÖ ''•ÖÖŸÖß ¾µÖ¾ÖãÖê−Öê ¿Öã¦üÖ¾Ö¸ü ¾Ö †Ã¯Ö鿵ÖÖ¾Ö¸ü •ÖÖê †−µÖÖµÖ êú»ÖÖ ŸµÖÖ“Öß †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−ÖÖ Ã¾ÖÖ−Öã³ÖÖ¾ÖÖ−Öê ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ߯ÖÖÃÖæ−Ö ú»¯Ö−ÖÖ ÆüÖêŸÖß ´ÆüÖæ−Ö ŸÖÖê −Ö™ü ú¹ý−Ö ¤ü×»ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“Öê ¸ü֕֍úßµÖ ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖו֍ú ÆüŒú ×´Öôû¾Öæ−Ö ¤êüµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−Öß •Ö−´Ö³Ö¸ü ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ êú»ÖÖ. ´ÖÖ¡Ö ØÆü¤æ ÃÖ´ÖÖ•Ö ¾µÖ¾ÖãÖê−Öê ¿Öã¦üÖ¯ÖÏ´ÖÖÖê ÛáֵÖÖÓ¾Ö¸ü ן֟֍úÖ“Ö †−µÖÖµÖ êú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ“Öß ØÆü¤æ ¬Ö´ÖÔ ¿ÖÖáÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ êú»µÖÖ¾Ö¸ü †ÖµÖãµÖÖ“µÖÖ ˆ¢Ö¸üÖ¬ÖÖÔŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖÖß¾Ö — ÖÖ»Öß. ´ÆüÖæ−Ö ÆüÖ †−µÖÖµÖ ¤æü¸ü ú¹ý−Ö ÛáֵÖÖÓ−ÖÖ ¯Öã¹ýÂÖÖÓ“µÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸üß−Öê ÆüŒú ×´Öôû¾Öæ−Ö ¤êüµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−Öß Óú²Ö¸ü úÃÖ»Öß. −ÖêÆü¹Óý−Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê úÖµÖ¤êü´ÖÓ¡Öß ´ÆüÖæ−Ö ŸµÖÖÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü êú»µÖÖ¾Ö¸ü µÖÖ ¥ü™üߍúÖê−ÖÖ»ÖÖ †−ÖãÃÖ¹ý−Ö ÛáֵÖÖÓ−ÖÖ ¯Öã¹ýÂÖÖ“µÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸üß−Öê ¸ü֕֍úßµÖ ÆüŒú ¤êüÖÖ¸üÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¸üÖ•µÖ‘Ö™ü−Öê“ÖÖ ´ÖÃÖã¤üÖ ŸµÖÖÓ−Öß ŸÖµÖÖ¸ü êú»ÖÖ †Ö×Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖו֍ú ÆüŒú ×´ÖôûÖ¾ÖêŸÖ †ÃÖê ´Ö−ÖÖ¿Öß šü¸ü¾Öæ−Ö ''ØÆü¤æ úÖê›ü ײֻÖÖ“ÖÖ'' ¯ÖÖšü¯Öã¸üÖ¾ÖÖ êú»ÖÖ.'' 3 ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß ŸÖµÖÖ¸ü êú»Öê»Öê 'ØÆü¤æü úÖê›ü ײֻÖ' Æêü 9 ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 139 ú»Ö´ÖÖŸÖ †Ö×Ö 7 ¯Ö׸ü׿Ö™üüÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö»Öê ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ×²Ö»ÖÖ´Ö¬µÖê †ÖÓŸÖ¸ü•ÖÖŸÖßµÖ ×¾Ö¾ÖÖÆüÖÃÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ, ²ÖÆãü¯ÖŸ−Öߟ¾Ö ×¾Ö¾ÖÖÆüÖÃÖ ¯ÖÏןֲÖÓ¬Ö, ¯Öã¹ýÂÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÖê ÛáֵÖÖÓ−ÖÖ ÃÖã¨üÖ ‘Ö™üñúÖê™ü ´ÖÖ÷ÖµÖÖ“ÖÖ †×¬ÖúÖ¸ü, áÖßµÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ¸üÃÖÖ ×´ÖôûµÖÖ“ÖÖ ÆüŒú, ´Öã»ÖÖ‡ŸÖúÖ“Ö ´Öã»Öß»ÖÖÃÖã¨üÖ ¾Ö×›ü»ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¯Ö¢ÖßŸÖ †×¬ÖúÖ¸ü, ¯ÖÖê™ü÷Öß ×´ÖôûµÖÖ“ÖÖ †×¬ÖúÖ¸ü, ¯Öã¹ýÂÖÖ¯ÖÏ´ÖÖÖê áÖß»ÖÖ ¤ü¢Öú¯Öã¡Ö ‘ÖêµÖÖ“ÖÖ †×¬ÖúÖ¸ü †Öפü †×¬ÖúÖ¸üÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖã ŸÖŸúÖ×»Ö−Ö ÃÖ−ÖÖŸÖ−Öß ØÆü¤æü »ÖÖêúÖÓ−Öß µÖÖ ×²Ö»ÖÖÃÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ×¾Ö¸üÖê¬Ö êú»ÖÖ. ¸üÖ™ÒüßµÖ úÖÑ÷ÖÏêÃÖ ¾Ö ¯ÖÓ×›üŸÖ •Ö¾ÖÖÆü¸ü»ÖÖ»Ö −ÖêÆü¹ý µÖÖÓ−Öß Æüß »ÖÖêúÃÖ³ÖꓵÖÖ ×−Ö¾Ö›üÖæúÖ ›üÖêôûµÖÖÃÖ´ÖÖê¸ü šêü¾Öæ−Ö 26 ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 1951 ´Ö¬µÖê µÖÖ ×²Ö»ÖÖÃÖ Ã£Ö×÷ÖŸÖß ×¤ü»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû †Ã¾ÖÃ£Ö —ÖÖ»Ö껵ÖÖ ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß ¤ãüÃÖ·µÖÖ“Ö ×¤ü¾Ö¿Öß ´ÆüÖ•Öê 27 ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 1951 ¸üÖê•Öß †Ö¯Ö»µÖÖ úÖµÖ¤êü ´ÖÓ¡Ö֤߯üÖ“ÖÖ ¸üÖ•Öß−ÖÖ´ÖÖ ×¤ü»ÖÖ. µÖÖ ØÆü¤æ úÖê›ü ײֻÖÖ“ÖÖ ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ´Ö−ÖßÖÖ¯Ö —ÖÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ŸµÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ŸÖê †Ö¯Ö»µÖÖ ³ÖÖÂÖÖÖŸÖ Ã¯Ö™ü ´ÆüÖŸÖÖŸÖ, ''µÖÖ ×²Ö»ÖÖ´Öãôêû ´Ö»ÖÖ ±úÖ¸ü“Ö ´ÖÖ−Ö×Ã֍ú ŸÖÖÖ ÃÖÆü−Ö ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Ö»ÖÖ.'' ¯ÖÓŸÖ¯ÖϬÖÖ−ÖÖÓ−Öß ¯ÖÖ ÃÖ¤üõÖÖÓ−ÖÖ ´ÖŸÖ þÖÖŸÖÓ¡Ö ¤êü‰ú−Ö ™ü֍ú»Öê. Æüß ¯ÖÖ¯Ö¨üŸÖß“µÖÖ †Ö•Ö¾Ö¸ü“µÖÖ ¯ÖÏ£ÖêÃÖ ×¾Ö¸üÖê¬Öß †¿Öß ÷ÖÖê™ü †ÖÆêü '' 4.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 234 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ØÆü¤æü úÖê›ü ײֻÖÖŸÖᯙ ŸÖ¸üŸÖã¤üß−ÖãÃÖÖ¸ü“Ö ¯Öãœêü 1952, 1955 ¾Ö 1956 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¯ÖÖ»ÖÔ´Öë™ü−Öê ™ü¯¯µÖÖ™ü¯¯µÖÖ−Öê úÖµÖ¤êü ÃÖÓ´ÖŸÖ ú¹ý−Ö ×áֵÖÖÓ−ÖÖ ÆüŒú ×´Öôû¾Öæ−Ö ×¤ü»Öê. µÖÖ ¾Ö¹ý−Ö“Ö µÖÖ ×²Ö»ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−ÖÖ Æêü“Ö ØÆü¤æü úÖê›ü ײֻÖÖ“Öê úÖµÖªÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Ö»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. µÖÖ ×²Ö»ÖÖ“µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖß ¯ÖÖ»ÖÔ´Öë™ü»ÖÖ ˆ§êü¿Öæ−Ö ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü ´ÆüÖŸÖÖŸÖ ''ŸÖã´ÆüÖ»ÖÖ ØÆü¤æü †Ö“ÖÖ¸ü, ØÆü¤æü ÃÖÓÍéúŸÖß †Ö×Ö ØÆü¤æü ÃÖ´ÖÖ•Ö Æêü úÖµÖ´Ö ×™üú¾ÖÖµÖ“Öê †ÃÖŸÖᯙ ŸÖ¸ü •Öê£Öê ¤ãü¹ýßÖß †£Ö¾ÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖ ú¸üÖê †÷ÖŸµÖÖ“Öê †ÃÖê»Ö ŸÖê£Öê ŸÖ¿Öß ¤ãü¹ýßÖß †÷Ö¸ü ÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖ ú¸üµÖÖÃÖ úÖ ú¹ý −֍úÖ. ØÆü¤æü †Ö“ÖÖ¸ü ¬Ö´ÖÖÔŸÖ»Öê •Öê ³ÖÖ÷Ö †÷Ö¤üß ¯Ö›üÖµÖ»ÖÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ“Öß ¤ãü¹ýßÖß ú¸üµÖÖ¯Ö׻֍ú›êü µÖÖ ×²Ö»ÖÖŸÖ ¤ãüÃÖ¸êü úÖÆüß −ÖÖÆüß.'' 5 ''ØÆü¤æü úÖê›ü ײֻÖÖ´Ö¬µÖê −Ö¾Öß−Ö †ÃÖê úÖÆüß −ÖÖÆüß, ôÖéŸÖß¾Ö ¯ÖÏÖ“Öß−Ö ØÆü¤æü úÖµÖªÖ´Ö¬µÖê ÛáֵÖÖÓ−ÖÖ †ÃÖ»Öê»Öê ÆüŒú ÛáֵÖÖÓ−ÖÖ ¯Ö¸üŸÖ ×´Öôû¾Öæ−Ö ¤êüµÖÖ“ÖÖ ÆüÖ ¯Öϵ֟−Ö †ÖÆêü. ØÆü¤æ úÖê›ü ×²Ö»Ö ´Ö㏵֟¾Öê ú¹ý−Ö ØÆü¤æ ÛáֵÖÖÓ“µÖÖ ¯Ö׸Ûã֟ÖߟÖᯙ ¯ÖÏ÷ÖŸÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †ÖÖµÖÖ“µÖÖ ¥ü™üß−Öê ŸÖµÖÖ¸ü êú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ»ÖÖ •ÖÖê ×¾Ö¸üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü ŸÖÖê ±úŒŸÖ ú¼ü¸ü ÃÖ−ÖÖŸÖ−µÖÖÓ“µÖÖ“Ö †ÖÆêü. ²ÖÆãüÃÖӏµÖ ØÆü¤æ ¾Öé¢Öß−Öê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Öß †ÖÆêüŸÖ ¯ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´Ö•Öá−ÖãÃÖÖ¸ü“Ö “ÖÖ»ÖÖ¾ÖµÖÖ“Öê ´Æü™ü»Öê ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ´Öãôûß“Ö ÆüÖêÖÖ¸ü −ÖÖÆüß.'' 6 ØÆü¤æ úÖê›ü ײֻÖÖ“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß²Ö§ü»Ö ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü ´ÆüÖŸÖÖŸÖ, ''³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•µÖ‘Ö™ü−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔÖ êú»Öß ŸµÖÖ¯ÖêÖÖÆüß ØÆü¤æ úÖê›ü ×²Ö»Ö ´ÖÖ—µÖÖ ÆüÖŸÖæ−Ö —ÖÖ»Öê µÖÖ“ÖÖ †Ö−ÖÓ¤ü ´Ö»ÖÖ †ÖÆêü'' 7. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ“Öß Ã¡Öß ÃցִÖߍú¸üÖÖ“Öß Ö¸üß ŸÖôû´Öôû פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. • ×−֍úÂÖÔ : 1. ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü µÖÖÓ−Öß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•µÖ‘Ö™ü−Öê´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ −ÖÖ÷Ö׸üúÖÓ−ÖÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ †×¬ÖúÖ¸ü ¯ÖϤüÖ−Ö ú¸üŸÖÖ−ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ“Öê †¾Ö»ÖÓ²Ö ú¹ý−Ö Ã¡ÖßµÖÖÓ−ÖÖ Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê −µÖÖµÖ ×¤ü»ÖÖ. 2. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•µÖ‘Ö™ü−ÖꓵÖÖ ú»Ö´Ö ¯ÖÓ¬Ö¸üÖ (15) †−¾ÖµÖê ÛáֵÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖê“ÖÖ †×¬ÖúÖ¸ü ¯ÖϤüÖ−Ö ú¹ý−Ö Ã¡ÖßµÖÖÓ“Öê ÃցִÖߍú¸üÖ êú»Öê. 3. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÖ´Ö¬µÖê ÛáֵÖÖÓÃÖÖšüß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ŸÖ¸üŸÖã¤üß ú¹ý−Ö ´Ö×Æü»ÖÖ ÃցִÖߍú¸üÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•µÖÖÓ−ÖÖ †×¬ÖúÖ¸ü ¤êüÖê Æüß ´Ö×Æü»ÖÖ ÃÖ²Ö»Öߍú¸üÖÖÃÖÖšüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ²ÖÖ²Ö ÆüÖêŸÖß. 4. ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß Ã¡ÖßµÖÖÓ“µÖÖ ÃցִÖߍú¸üÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¯ÖÖ»ÖÔ´Öë™ü´Ö¬µÖê ''ØÆü¤æ úÖê›ü ײֻÖ'' ´ÖÖÓ›ü»Öê ŸµÖÖÃÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖÃÖ †Ö¯Ö»µÖÖ úÖµÖ¤êü ´ÖÓ¡Öß ¯Ö¤üÖ“ÖÖ ¸üÖ•Öß−ÖÖ´ÖÖ ×¤ü»ÖÖ µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ŸµÖÖ“Öß Ã¡Öß´Ö㌟Öß“Öß ŸÖôû´Öôû פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. 5. ØÆü¤æ úÖê›ü ײֻÖÖŸÖᯙ ŸÖ¸üŸÖã¤üß−ÖãÃÖÖ¸ü“Ö 1952, 1955 ¾Ö 1956 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¯ÖÖ»ÖÔ´Öë™ü´Ö¬µÖê áÖßÃÖã¬ÖÖ¸üÖÖ úÖµÖ¤êü ÃÖÓ´ÖŸÖ ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öê µÖÖ¾Ö¹ý−Ö µÖÖ ×²Ö»ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. 6. ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸üÖÓ−Öß ˆ““Ö¾ÖÖáµÖ ØÆü¤æü áÖß ¾Ö ¿Öã¦üÖŸÖß¿Öã¦ü áÖßµÖÖÓ“µÖÖ ÃցִÖߍú¸üÖÖÃÖÖšüß ¯Öϵ֟−Ö êú»Öê. ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÷ÖÏÓ£ÖÃÖæ“Öß : 1. ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü, ›üÖòü. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü »ÖêÖ−Ö †Ö×Ö ³ÖÖÂÖÖê, ÖÓ›ü-18 ³ÖÖ÷Ö-2, (ÃÖÓ¯ÖÖ) ¾ÖÃÖÓŸÖ ´Öæ−Ö, Æü¸üß −Ö¸üêú †Ö×Ö ‡ŸÖ¸ü 2002, ¯Öé. 426. 2. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ−Ö, ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ−Ö, ´ÖãÓ²Ö‡Ô 1989, ¯Öé. 5. 3. −Ö×»Ö−Öß ¯ÖÓ×›üŸÖ, '†ÖÓ²Öê›üú¸ü', ÷ÖÏÓ£ÖÖ»Öß ‡Ó×›üµÖ−Ö ‹•µÖãêú¿Ö−Ö ÃÖÖêÃÖÖµÖ™üß“Öß ´ÖÆüÖŸ´ÖÖ ±ãú»Öê ú−µÖÖ ¿ÖÖôûÖ ²ÖÖ²ÖÖ¸êüú¸ü ´ÖÖ÷ÖÔ, ¤üÖ¤ü¸ü (¯ÖÛ¿“Ö´Ö) ´ÖãÓ²Ö‡Ô, ¯Ö×Æü»Öß †Ö¾Öé¢Öß 1996, ¯Öé. 201. 4. ³ÖÖ»Ö“ÖÓ¦ü ±ú›üêú, '±ãú»Öê-†ÖÓ²Öê›üú¸ü ¿ÖÖê¬Ö †Ö×Ö ²ÖÖê¬Ö', †Ö−ÖÓ¤ü ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, †Öî¸Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü, ¯ÖÏ£Ö´ÖÖ¾Öé¢Öß, 1995, ¯Öé. 144. 5. ›üÖò.²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü, ›üÖò. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö †ÖÓ²Öê›üú¸ü »ÖêÖ−Ö †Ö×Ö ³ÖÖÂÖÖê, ÖÓ›ü-18 ³ÖÖ÷Ö 3(ÃÖÓ¯ÖÖ) ¾ÖÃÖÓŸÖ ´Öæ−Ö, Æü¸üß −Ö¸üêú †Ö×Ö ‡ŸÖ¸, 2002 ¯Öé 148. 6. ›üÖò. ³Öß´Ö¸üÖ¾Ö ¸üÖ´Ö•Öß †ÖÓ²Öê›üú¸ü, 'ØÆü¤æü úÖê›ü ײֻÖ', ¯Öύúֿ֍ú ¯ÖϤüß¯Ö ¸üÖê›ü÷Öê, »Öú¸üß ²ÖÖ÷Ö, ›üÖò.†ÖÓ²Öê›üú¸ü úÖò»Ö−Öß −ÖÖ÷Ö¯Öæ¸ü, 1942, ¯Öé. 55. 7. ›üÖò.²Öß.†Ö¸ü. †ÖÓ²Öê›üú¸ü, 'ØÆü¤æü úÖê›ü ײֻÖ', (ÃÖÓ¯ÖÖ) ×¾Ö´Ö»Ö úߟÖá, ØÆü¤æüü úÖê›ü ײֻÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß, ¯ÖÏ÷ÖŸÖß¾ÖÖ¤üß ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öæ¸ü 1982, ¯Öé. 149.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 235 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 jk”Vªh; usrs ;’koarjko pOgk.k

M‚M‚M‚-M‚ --- lat; ejkBs dYkk] okf.kT; o foKku egkfo|kYk;] ukanxko] ft- ukf’kd

egkjk”Vªkr jktdkj.kkr ÁR;sd ladVkYkk la/khr #ikarfjr d#u ;’koarjkokaps usr`Ro rkowu lqYkk[kwu fu?kr vlrkukp dsaæikrGhoj phuP;k vkØe.kkeqGs ,d e¨Bkp ispÁlax fuekZ.k >kYkk g¨rk o R;kus [kqÌ usg#aP;kgh usr`RokYkk gknjs fnY¨ g¨rs- laj{k.kea«kh Ñ”.k esuu ;kauk dkkYkh vkf.k R;kaP;k jktdh; thoukrhYk uO;k iokZYkk ÁkjaÒ >kYkk- laj{k.kea«kh % laj{k.k ea«khinkpk ÁÒkj ?¨rY;kuarj Ykodjp ;’koarjkokauh R;k [kkR;kP;k dkjÒkjkph ekfgrh ckjdkbZus d#u ?¨rYkh- usQk o YkMk[k lhekauk ÒsVh nsÅu ;q/nkps ckjdkos letkowu ?¨rY¨- Yk”djh vf/kdkÚ;ka’kh lfoLrj ppkZ dsY;k- ÁR;sd vk?kkMh R;kauh utjs[kkYkwu ?kkrYkh- Yk”djh Áf’k{k.k dsaækr tkÅu ppkZ dsY;k- lSfudkaP;k vk/khP;k dkgh ?kMke¨MÈeqGs MGeGhr >kY¨Ykk vkRefo’okl R;kauh iqUgk cGdV dsYkk- R;kaP;krhYk grk’ki.kkph Òkouk iqlwu R;kaps uhfr/©;Z okkYkk- vkOgkus ikgwu mQkG.kkÚ;k R;kaP;k vkRefo’oklkus o egÙodka{¨us R;kauk mÙke lkFk fnYkh- uO;k Á/kkuea«;kaph fuoM % es] 1964 e/;s tokgjYkkYk usg#aps fu/ku >kY¨- okjlnkjhpk Á’u fuekZ.k >kYkk- e¨jkjth o YkkYk cgknwj ‘kkL«kh ;kaph ukos iq

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 236 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ^^;’koarjkokaP;k ukokph ppkZ >kYkh] rh i;kZ;h mesnokj Eg.kwu---- e¨jkjth vkf.k ‘kkóhth ;kaP;ke/;s th pqjl fuekZ.k >kYkh] rhr ,dkus tjh ek?kkj ?¨rYkh vlrh] rjh i;kZ;h mesnokj Eg.kwu pOgk.k ;kapsp uko iqkYkh rj eYkk vkuan okVsYk] i.k ln~ln~foosdcq/nhYkk Le#u ek«k eh vkiY;kYkk ikfBack nsÅ ‘kdr ukgh-** R;kposGh ;’koarokauh vlkgh vkxzg /kjYkk dh] Á/kkuea«khinh djko;kph fuoM ‘kD;r¨ ,derkus Ogkoh- ernku ?¨.;kpk ekxZ ‘kD;r¨ voYkacokok Ykkxw u;s- ^erlk/kkj.krspk* ¼d‚UlsUl~l½ ekxZ Eg.kwu iqkYkh] R;kps ÁorZd ;kÁlaxh ;’koarjkokp BjY¨- R;kauh d‚axzsl dk;Zdkfj.khiqkYkh- ‘kkóÈph dkjdhnZ vBjk efgU;kaphp >kYkh( i.k ikfdLrkuoj Òkjrkus feGfoY¨Y;k fot;keqGs rh nSnhI;eku BjYkh- ‘kkóÈcj¨cjp laj{k.kea«kh pOgk.k ;kaph dhrÊ ;k dkGkr txÒj iljYkh- pOgk.kkaps usr`Ro jk”VªO;kih g¨.;kl vkf.k R;kaP;k xq.kkapk Yk©dhd loZ«k ilj.;kl ikfdLrkuus 1965 ps vkØe.k e¨BÓkk Áek.kkoj dkj.khÒwr BjY¨- pOgk.kkaP;k leFkZ jktdh; usr`Rok[kkYkh Òkjrh; lsuk nYkkaps uhfr/©;Z ;k Yk<ÓkkP;k osGh [kwip mapkoY¨Y¨ g¨rss- vkØe.kkYkk t¨ t¨jnkj Áfrlkn ;k nYkkauh fnYkk- R;keqGs ikfdLrkuP;k Yk”djh jktoVhps /kkcsp n.kk.kY¨- gokbZ nYkkus Yk”djkYkk fnY¨Y;k mÙke lkFkheqGsp rs ikfdLrkupk ijkÒo d# ‘kdY¨- ;q/ncanh >kYkh] rsOgk ikfdLrkuus O;kiY¨Y;k ÒkjrkP;k Áns’kkis{kk frIiVhgwu tkLr ikfdLrkupk Áns’k ÒkjrkP;k rkC;kr g¨rk- 4 tkusokjh] 1966 j¨th ‘kkóh& v;wc[kku c¨Yk.kh rk’dane/;s lq# >kYkh- pOgk.k ‘kkóÈP;k l¨cr g¨rs- ;q)ÒwehojhYk ;’kkrwu tls pOgk.kkaps laj{k.kea«kh Eg.kwu xq.k fnlwu vkY¨ g¨rs- rlsp lesVkP;k okVk?kkVhaP;k cSBdhr R;kaps jktuSfrd fl/n >kY¨- Á/kkuea«;kaP;k vfrfo’oklkps lgdkjh rs R;keqGs BjY¨- rk’dan djkjkoj lgh dsY;kuarj nqlÚ;k fno’kh 11 tkusokjh j¨th ân;fodkjkus ‘kkóh fu/ku ikoY¨- iqUgk Á/kkuea«;kaph fuoM % ;kosGh Á/kkuea«khinklkBh bafnjk xka/kh] e¨jkjth nslkbZ] txthoujke ;kaP;k t¨MhYkk ;’koarjko pOgk.kVkapsgh uko BGdi.¨ iqkYkh vkgs- R;k mH;k jkg.kkj ulY;k] rjp fuoM.kwd Yk<.;kpk rs Lor% fopkj djrhYk- pOgk.kkauh Jherh xka/kÈuk Lor%p fouarh dsYkh vkf.k ^^vki.k Á/kkuea«khinklkBh fuoM.kwd Ykk vkiY;kYkk laiw.kZ ikfBack vkgs** vls lkafxrY¨( i.k ^^vki.k mH;k jkg.kkj ulkYk] rj ex vki.k eYkk ikfBack |kok]** vls lwpoY¨- pOgk.kkapk ikfBack feGkY;kuarj Jherh xka/kh ;kaph mesnokjh toGikl iôhp >kYkh g¨rh- pOgk.k Li/¨Zrwu nwj >kY¨] rjh e¨jkjth nslkbZ g¨rsp- ^erlk/kkj.k* lw«kkpk iwokZuqÒo Yk{kkr ?¨rk ;kosGh rs r¨ ekxZ ekU; dj.¨ ‘kD;p uOgrs- [kklnkjkaP;k erLokra«;koj rls ca/ku vk.k.;k,soth [kqY¨ ernku g¨Å |kos] vlk vkxzg R;kauh /kjYkk- i.k jkT;kps eq[;ea«kh e¨jkjtÈP;k foj¨/kkr g¨rs- R;kauh vkikiY;k jkT;krhYk [kklnkjkaoj nMi.k vk.kY¨- ;’koarjkokauh ;kgh osGh e¨jkjtÈpk vis{kkÒax dsYkk- R;kauh e`nqi.¨ Bke ‘kCnkr e¨jkjtÈuk lkafxrY¨ dh] ^^rÙor% eh bafnjk xka/kh Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 237 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ;kaP;ktoG vkgs- usr`Rokph fuoM djrkuk erÁ.kkYkhYkk vf/kd egÙo fnY¨ ikfgts] vls eYkk okVrs- rqeP;kcÌYk ÑrKrkÒko Bsowugh eh rqEgkYkk er nsÅ ‘kd.kkj ukgh-** dkejkt] pOgk.k] txthoujke vkf.k vusd jkT;kaps eq[;ea«kh foj¨/kkr vlrkauk fuoM.kwdhr e¨jkjth fuoM.kwu ;s.¨ ‘kD;p uOgrs- Jherh xka/kh ÒkjrkP;k frlÚ;k Á/kkuea«kh >kY;k- miÁ/kkuea«khin o vFkZ[kkrs e¨jkjtÈuk ns.;kr vkY¨- x`gea«khin % x`gea«khin xqYk>kjhYkkYk uank ;kaP;k gkrh g¨rs- n¨u osGk gaxkeh Á/kkuea«khin nsÅu ;kosGh miÁ/kkuea«khnhgh u cloY;keqGs uankth vk/khp nq[kkoY¨ g¨rs- nqlÚ;k osGh rjh Á/kkuea«khin o”kZÒjklkBh fnY¨ tkbZYk- dkj.k o”kZÒjkr fuoM.kqdk Ogk;P;k g¨R;k] v’kh R;kaph vis{kk g¨rh- i.k rh [k¨Vh BjYkh g¨rh- u¨Ogsacj 1966 e/;s x¨gÙ;kcanhP;k Á’ukoj lk/kwaps e¨Bs o fgald caM jkt/kkuhr >kY¨- ;k caMkYkk x`gea«;kaphp vkrwu Qwl vlY;kpk Áokn loZ«k iljY¨- d‚axzsl [kklnkjkauhp R;kauk dkkYkk- R;k [kkR;koj vusd ea«;kaps M¨Gs g¨rs- pOgk.k Qkjls mRlqd uOgrs- i.k Jherh xka/kÈuh rs R;kauk |k;ps BjfoY¨- l-dk- ikVhYk ;kauh ^^pOgk.k gs Áknsf’kd usrs vkgsr- lcc R;kauk x`gea«kkYk;kph tckcnkjh nsÅ u;s- R;kauk rh fnY;kl vki.k jkthukek nsÅ-** vls fo/kku dsY¨- i.k R;kaps dkghg pkYkY¨ ukgh- ;’koarjko x`gea«kh >kY¨- x`g[kkR;kpk O;ki ÁpaM e¨Bk g¨rk- jk”VªthoukP;k loZp cktwa’kh R;kapk laca/k g¨rk- dk;nk o lqO;oLFkk vckf/kr Bso.;kiklwu vkarjjkT; laca/kki;±r ÁR;sd {¨«kkr vla[; xqarkxqarÈps Á’u mnÒoY¨Y¨ vlrkauk ;’koarjkokaP;k gkrh R;k [kkR;kph lw«¨ vkYkh- rs o”kZ Òkjrh; jktdkj.kkr ,dw.kp vR;ar rhoz la?k”kkZps g¨rs- fganwpk o ‘kh[kkapk th.k¨Z/nkjokn Òjhl vkYkk g¨rk- Òkf”kd& Áknsf’kd vfLerk /kkjnkj >kY;k g¨R;k] jktdh; xnkj¨G Li”V >kYkk g¨rk] lÙkk#< i{kkrgh ftF¨ d¨.kkpk ik;i¨l d¨.kkYkk uOgrk] frF¨ foj¨/kh i{kkacÌYk fopkjk;Ykkp ud¨] fo|kF;k±ph vkan¨Ykus mxz g¨r pkYkYkh g¨rh- x¨gÙ;kcanhP;k ekx.khlkBh lk/kwauh dsY¨Y;k caMkYkk ‘kadjkpk;kZps vk’khokZn YkkÒY¨ g¨rs- vkRengukP;k /keD;k nsÅu lar QÙ¨flax o vU; vkB ‘kh[k usrs x`gea«kkYk;kYkk vkOgku nsr g¨rs- mÙkj Áns’k] e/; Áns’k o fcgkjkr fo|kFkÊ vlar¨”k nMi.;klkBh i¨fYkl [kkrs vekuq”k ikrGh xkBhr g¨rs- pOgk.kkauh ÁÒkj ?¨rY;koj rhup fnolkauh fo|kF;kZapk e¨pkZ Yk¨dlÒsoj pkYkwu vkYkk g¨rk- pOgk.kkauh [kkl vkkiY;k ‘©Ykhus ;k Á’ukauk gkr ?kkrYkk- fo|kF;k±pk vlar¨”k gk dsoG dk;nk o lqO;oLF¨pk Á’u Bjowu R;kaP;k’kh naMsYkh dj.¨ gk mik; ÁÒkoh B# ‘kdr ukgh] gs v¨G[kwu fo|kF;k±P;k leL;kapk [k¨Ykkr tkÅu fopkj djk;ps pOgk.kkauh BjoY¨- ea«kkYk;k’kh laYkXu vlY¨Y;k ijke’kZnk;h lferhYkk R;kauh ;k vlar¨”kkP;k eqGkph vlY¨Ykk laoknÒax ¼dE;qfuds’ku xWi½ vkf.k brj lkekftd] vkfFkZd ifjfLFkrhpk lanÒZ nsÅu fopkj dj.;kl lqpoY¨- Áklafxd mBkokaps neu gk d¨.kR;kgh Á’ukP;k fu.kkZ;d l¨Mo.kqdhpk ekxZp vlw ‘kdr ukgh] v’kh pOgk.kkauh uôh /kkj.kk g¨rh- fofo/k lfeR;k usewu R;kauh ,sdsdk Á’ukph ewYkxzkgh fpfdRlk dj.;kph tckcnkjh R;kaP;koj l¨ifoYkh- i¨fYklkaP;k mBkokpkgh R;kauh vkLF¨okbZd i/nrhus fuiVkjk dsYkk- i.k x`gea«kkYk;kle¨j 1967 P;k fuoM.kwd fudkYkkauh ts jktdh; vkOgku mÒs dsY¨ g¨rs- R;kYkk r¨Mp uOgrh- ;k fuoM.kqdhr d‚axzslP;k r¨i;±rP;k ,dN«kh veYkkYkk ÁpaM gknjk clYkk- fcgkj] dsjG] eækl] v¨jhlk] jktLFkku] iatkc] mÙkj Áns’k vkf.k if’pe caxkYk ;k jkT;kr foj¨/kh i{kkaph la;qä ljdkjs lÙkk#< >kYkh- Lokra«;¨Ùkj dkGkr ,okYkk g¨rk- vkenkjkaP;k lrr ?kM.kkj~;k i{kkarjkeqGs jkT; ljdkjs vfLFkj o jktdh; thou foLdGhr >kY¨ g¨rs- jkT;ikYkkaP;k use.kqdk o R;kaps LosPNkf/kdkj ij¨ijhus fook| BjY¨ g¨rs- ;k loZp Á’ukapk milxZ x`gea«kkYk;kYkk i¨pr

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 238 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 g¨rk- jkT;kjkT;kr mH;k jkfgY¨Y;k jktdh; lejÁlaklaca/kh Á’ukapk ÒfMekj lalnsr x`gea«;koj g¨r g¨rk- pOgk.k la;ri.¨ R;k Á’ukauk mÙkjs nsr g¨rs- dsaæh; jk[kho i¨fYklkaP;k jkT;krhYk vjktdln`’k ifjfLFkrh dkcwr vk.k.;klkBh okij dj.;kP;k Á’ukoj lÒkx`gkrhYk foj¨/kh [kklnkj Á{kqC/k g¨r g¨rs- i{kkarjkP;k lkFkheqGs jkT; ljdkjs d¨lGr vlr- R;kpkgh Bidk dsaæ ljdkjojp BsoYkk tkr vls- dsaækph Òwfdk laiw.kZ fu”iki [kfprp uOgrh- ijarq ;k loZp Á’ukaps [kkij dsaækr lÙkk#< i{kkP;k M¨D;koj Q¨Mwu Òkx.kkj uOgrs- i{kkarjkeqGs jktdh; LF©;Z] Á’kkldh; dk;Z{kerk o Ákfrfu/khd laLFkkaojpk tufo’okl ;k frUghx¨”Vh /k¨D;kr vkY;k g¨R;k- ekpZ 1968 e/;s x`gea«kh ;’koarjko pOgk.k ;kaP;k v/;{krs[kkYkh i{kkarjkapk fopkj dj.;klkBh loZ jktdh; i{kkaps Áfrfu/kh o dkgh lafo/kku rTK ;kaph ,d mPpkjf/kdkj lferh lalnsus useYkh g¨rh- R;kp o”kÊ u¨Ogsacj efgU;kr ;k lferhus vkiY;k f’kQkj’kh lknj dsY;k g¨R;k- ,danjhr x`gea«kkYk;koj dsaæ ljdkjP;k ÁR;sd drsZ& ukdrsZi.kkps Li”Vhdj.k lalnsle¨sj ns.;kph tckcnkjh ;sÅu iMYkh g¨rh- vkiY¨ laiw.kZ lalnh; d©’kY; i.kkl Ykkowu pOgk.kkauh rh ikj ikMYkh gksrh- vFkZeaf«kinvFkZeaf«kinkphkph /kqjk % bafnjk xka/kÈP;k iqj¨xkeh] Økafrdkjh oxSjs /k¨j.kkaph /kqjk lkaÒkG.kkÚ;k [ka|k iqVdwu VkdY¨ g¨rs- dkgÈP;k ers pOgk.kkaP;k #ikus Øekad n¨uoj vlY¨Ykk vkiYkk ÁcYk ÁfrLi/kZd oxGwu Vkd.;kpkp Jherh xka/kÈP;k var%LFk gsrw vlkok- d¨.kkYkkgh vkiY;k inkoj M¨bZtM ns.;kbrir ^okkYkk vkf.k ;’koarjkokaP;k jktdh; thoukYkk iw.kZfojke feGkYkk- R;kuarj dkgh dkG foj¨/kh i{kkr rs jkfgY¨ i.k R;kaps loZ lgdkjh bafnjk d‚axzslYkk ØekØekus tkÅu feGkY¨ g¨rs- la?k”kkZpk ifo«kk ,dkdhiMs pkYko.;rk g’khYk uOgrs- ekugkuh Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 239 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 iRd#u ;’koarjkokauh iqUgk ^Lox`gh* ;s.;kpk fu.kZ; ?¨rYkk- Jherh xka/kh ;kauh R;kauk cjkp dkG rkVdGr BsoY;kuarj i{kkr Áos’k fnYkk- R;kauk vkBO;k foÙk vk;¨xkps v/;{kin fnY¨- i.k ;’koarjkokaP;k usr`RokYkk rh iwoÊph >GkGh iqUgk d/khp ;ssÅ ‘kdYkh ukgh- iqjkxeu >kY¨Y;k Jherh xka/kÈP;k uO;k jktdkj.kkr ;’koarjkokalkj[;k lkfRod o lPpfj«k usR;kYkk dkghgh LFkku uOgrs- lat; xka/kÈP;k vuq;k;kaP;k Lo#ikr bafnjk d‚axzslYkk ;’knk;h BjY¨Y;k T;k uO;k ‘käh lÙkk#< i{kkr Áfo”V >kY;k g¨R;k] R;kauk ;’koarjko T;k Lokra«; Yk<ÓkkrhYk ewY;kaps o jk”VªlÒsP;k ijaijkaps Áfrfu/khRo djhr g¨rs] R;kaP;k’kh dkghgh ns.¨& ?¨.¨ uOgrs- ts”BkacÌYk vknjÒko fdaok ekxZn’kZukph vis{kk ;k x¨”VÈuk R;kaP;k jktdh; laLÑrhr dkMhpsgh LFkku uOgrs- Jherh xka/kÈph gÙ;k >kYkh- efgU;kÒjkr R;kaP;k okjlnkjkauh fuoM.kqdk ?¨.;kpk fu.kZ; ?¨rYkk- djkM ernkjla?kkrwu ukekadu Òj.;klkBh ;’koarjkokauh r;kjh dsYkh- i.k fu;rhus R;kauk R;kaP;k ekufld v¨kY¨- lanÒZ % 1½ ^;’koarjko pOgk.k & jktdkj.k vkf.k lkfgR;*] Òk-Yk- Ò¨Gs 2½ ^f’kYidkj& ;’koarjko pOgk.k*] Mh-,- ekus 3½ ^Yk¨dekulkrhYk ;’koarjko*] ÁÒq.¨ vkj-th- 4½ ^egkjk”Vªkpk ÒkX;fo/kkrk& ;’koarjko pOgk.k*] ,-ok- usj 5½ ^ÁLrkoudkj& ;’koarjko pOgk.k*] Ák- fnudj ikVhYk@ Ák- ts-ds- iokj 6½ ^lákæhps okjs & ,d vH;kl*] ds’ko olsdj 7½ ^;’koarjko pOgk.k* ¼vkRepfj«k½

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 240 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ;’koarjko pOgk.k ;kaP;k vkfFkZd fopkjkapk vH;kl ;qojkt vfHkeU;w vkBoys la’kks/kd fo|kFkhZ] vFkZ’kkL= foHkkx MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ejkBokMk fo|kihB] vkSjaxkckn

Xkks”kokjk ;’kaorjko pOgk.k ;kaps vkfFkZd fopkj Li”V djrkuk ;k la’kks/ku isije/;s Ñ”kh] m|ksx] vkfFkZd fo”kerk] dj i)rh vkf.k pyuok< ;k fo”k;kyk vuql#u R;kauh ekSfyd vls ts fopkj ekaMys vkgsr ;kapk vkkyh- egkjk”Vªkps eq[;ea=h Eg.kwu ;’koarjko pOgk.k ;kauh tckcnkjh fLodkjyh- R;kauh egkjk”VªkP;k fufeZrh iklwu vkfFkZd ckchdMs egRoiw.kZ y{k dsanzhr dsys- ;k Fkksj O;fDrps dk;Z loZO;kih vkgs- R;kaP;k dk;kZoj fofo/k fopkjoarkuh izdk’k Vkdysyk vkgs- ek= ;’koarjko pOgk.k ;kaP;k jktdh; thoukrhy izdk’keku ;’kkeqGs R;kaP;k vkfFkZd dk;kZoj] fopkjkoj foiwy vls fy[kk.k >kysys fnlwu vkysys ukgh- jktdh; fopkj izek.ksp ;’koarjko pOgk.k ;kaps vkfFkZd fopkj egRokps vkgsr- la’kks/kukph mfÌ”VÓks 1½ ;’koarjko pOgk.k ;kaP;kvkfFkZd fopkjkapk vH;kl dj.ks- 2½ ;’koarjko pOgk.k ;kaps Ekgkjk”Vª jkT;kP;k fodklke/khy ;ksxnkukpk vH;kl dj.ks- la’kks/ku i)rh izLrqr la’kks/ku gs izkeq[;kus nq¸;e lkexzhoj vk/kkjhr vkgs- ;k la’kks/kuklkBh ;’koarjko pOgk.k ;kaph Hkk”k.ks] fyf[kr lkfgR;] R;kauh lknj dsysys dsafnz; vFkZladYi] foRr vk;ksxkpk vgoky] ‘kkldh; izdk’kus] lanHkZ xazFk bR;knh ckchapk vk/kkj ?ks.;kr vkysyk vkgs- ;’koarjko pOgk.k ;kaps vkfFkZd fopkjo dk;Z v½ ‘ksrhlaca/kh fopkj ‘ksrh laca/khps fopkj ekaMr vlrkuk Hkwfeghukapk iz’u rlsp ‘ksrhP;k fodklklkBh dks.kR;k mik;;kstuk djrk ;srhy ;kckcr izkeq[;kus fopkj ekaMys vkgsr- 1½ tfeu ekydhpk iz’u ;’koarjko pOgk.k ;kaP;k ers] ,[kk|k O;DrhdMs tkLrhr tkLr fdrh tehu vlkoh ;kckcr dkgh e;kZnk vlkoh- rlsp ‘ksrh dl.kkjk ‘ksrhpk ekyd vlyk ikfgts- R;keqGs Hkwfeghu ‘ksretwj vkf.k Jhear ‘ksrdjh gh oxZ fo”kerk deh gks.;kl enr gksbZy-FkksMD;kr] ;’koarjkokauh lkekftd lerk o lkekftd U;k;kP;k Hkwfedsrwu ‘ksrhpk fopkj dsysyk fnlwu ;srks- 2½ Hkwfeghukapk iz’u Hkkjrkr ‘ksrhr dke dj.kkÚ;ke/;s Hkwfeghukaph la[;k eksBîkk izek.kkr vkgs- gs izek.k deh dj.;klkBh T;kaP;kdMs oktohis{kk tkLr tehu vkgs- R;kauh vkiY;k ,dw.k tfeuhiSdh dkgh tehu Hkwfeghukauk |koh-

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 241 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ;’koarjkokaP;k ers] Hkkjrkr 80 VDds yksdkadMs Qkjp deh tehu vkgs- rj 20 VDds yksdakdMs tkLr tehu vkgs ek= gh tehuhckcrph fo”kerk deh >kyh ikfgts- 3½ ‘ksrh O;olk; Eg.kwu dsyh tkr ukgh ;’koarjkokaP;k ers] Hkkjrh; ‘ksrdjh ‘ksrhdMs O;olk; Eg.kwu ikgr ukgh rj mnjfuokZgkps lk/ku Eg.kwu ikgrks- ‘ksrh O;kikjh rRokoj dsyh rj vf/kdkf/kd uQk feGo.;kpk iz;Ru ‘ksrdjh djrhy R;keqGs R;kapk fodkl gks.;kl gks.;kl enr gksbZy-FkksMD;kr ;’koarjkokauh ‘ksrdÚ;kaP;k mRd”kkZlkBh O;kikjh rRokojhy ‘ksrhps leFkZu dsY;kps fnlwu ;srs- 4½ tfeuhP;k fodklkpk iz’u Hkkjrkr Qkj eksBîkk izek.kkr tehu vfodlhr jkfgyh vlY;kus rh vuqRiknd o ykxoM dj.;k v;ksX; vxksnj cuyh vkgs- R;keqGs ‘ksrdÚ;kaps o ns’kkps uqdlku gksrs- R;kwqGs gh vuqRiknd o iMhd tehu ykxoMh[kkyh vk.kyh ikfgts- R;klkBh flapu lqfo/kkapk eksBîkk izek.kkr fodkl o foLrkj >kyk ikfgts- ;ko#u ;’koarjkoakpk ‘ksrh o ‘ksrdjh ;kaP;k fodklkckcr O;kid n`”Vhdksu fnlwu ;srks- 5½ ‘‘ksrhP;kksrhP;k vk/kqfudhdj.kkpk iz’u ‘ksrhP;k vk/kqfudhdj.kkckcr vki.k Qkjp ekxs vkgksr vls ;’koarjkoakps er gksrs- gfjr Økarhuarj jklk;fud [krs] ch -fc;k.ks o vk/kqfud ra=Kku ‘ksrhlkBh miyC/k >kys vlys rjh rs [kjsnh dj.;kph dqor ‘ksrdÚ;ke/;s ulrs- rlsp ik.kh iz’u gh ,d Toyar leL;k ‘ksrdÚ;kleksj mHkh vkgs] tfeuhps foHkktu o rqdMhdj.k ;k dkj.kkaeqGs vk/kqfud i)rhus ‘ksrh dj.ks ‘ksrdÚ;kauk ijoMr ulY;kps fnlwu ;srs- 6½ mRiknu okkyh ikfgtsr- mnk- ‘ksrhyk ykx.kkjk ukaxj ‘kgjkr r;kj u djrk rks [ksMîkkrp r;kj >kyk ikfgts- FkksMD;kr] ;’koarjko pOgk.k ;kauh ‘ksrh leksjhy leL;k Li”V d#u R;k lksMfo.;kl mik;gh lwpfoys vkgsr- ;kekxs Ñ”kh fodklklkBh R;akph vkxzgh Hkwfedk fnlwu ;srs- c½m|ksxklaca/kh fopkj ;’koarjko pOgk.k ;kauh 1960 e/;s egkjk”Vª O;kikjh o vkS|ksfxd ifj”knsps mn~?kkVu djrkuk vkf.k osxosxGîkk fBdk.kh R;kauh dsysY;k Hkk”k.kko#u R;kaps m|ksxklaca/khps iq

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 242 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ‘ksrekykoj izfØ;k dj.kkjs m|ksx lq# djkosr- ek= ;klkBh oht] ik.kh] jLrs ;k ik;kkHkwr lqfo/kk xzkeh.k Hkkxkr miyC/k d#u |kO;kr- ;’koarjkokauh R;k dkGkr ekaMysyk fopkj vkt egkjk”Vªkr ewrZ Lo#ikr vkysyk vlwu rks ßegkjk”Vª vkS|ksfxd fodkl egkeaMGÞ ;k ukokus vksG[kyk tkrks- 3½ vkS|ksfxdfodklkpk ekLVj IyWu ns’kkpk vkS|ksfxd fodkl lerksy izek.kkr Ogkok ;klkBh rs vkS|ksfxd fodklkP;k ekLVj IyWuph dYiuk ekaMrkr- ;k ekLVj IyWueqGs dks.krk m|ksx dks.kR;k Hkkxkr lq# djrk ;sbZy] gs Bjfork ;srs- 4½ la;qDrvkS|ksfxd {ks=kph dYiuk vfodlhr Hkkxkr uohu m|ksx mHkkj.;kl m|ksxirh r;kj ulrkr- fdaok v’kk Hkkxkr rkaf=d vMp.kheqGs m|ksx lq# dj.ks ‘kD; ulrs- v’kkosGh ljdkj vkf.k [kktxh dkj[kkunkj ;kauh ,d= ;sÅu uohu m|ksx lq# dj.ks vko’;d vlrs- ;kykp la;qDr {ks= Eg.krkr- ;k la;qDr {ks=keqGs xzkeh.k o vfodflr HkkxkP;k fodklkyk pkyuk feGrs vls ;’koarjkokaps er gksrs-FkksMD;kr] vfodlhr HkkxkP;k fodklkoj R;kapk fo’ks”k Hkj vlysyk fnlwu ;srks- 5½ Lo;apfyr fodkl ,dw.k mRiUuke/;s lkrR;kus ok< ?kMowu vk.k.;klkBh cprhps o iSlk xqarfo.;kps izek.k ok

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 243 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 vkfFkZd fo”kerslaca/kh fopkj ekaMr vlrkuk ;’koarjkokauh tkxfrd ikrGhojhy fo”kerk fopkjkr ?ksryh vkgs- mnk- vfodflr ns’kkr yksdla[;k tkLr vlrs- ek= R;kaps mRiUu o lq[klks;h deh vlrkr- R;keqGsp fnolsafnol fodflr o vfodflr ns’kkrhy vkfFkZd fo”kerk okkys ikfgts- jkT;kps eq[;ea=h >kY;kiklwu rs laj{k.kea=h inkpk dk;ZHkkj Lohdkji;Zar vkf.k vFkZea=h vlrkuk LohdkjysY;k /kksj.kko#u osxosxGîkk fBdk.kh dsysY;k Hkk”k.kkao#u R;kaps vkfFkZd fopkj Li”V gksrkr- lanHkZlwph % 1½ pOgk.k ;’koarjko ¼2006½% ß;qxkarjÞ dkWfUVusUVy izdk’ku] iq.ks- 2½ nslkbZ vkf.k Hkkysjko ¼1976½ %ßHkkjrh; vFkZO;OLFkkÞ] fujkyh izdk’ku] iq.ks- 3½ cks/kudj lqf/kj o vyks.kh foosd ¼2003½% ßlkekftd la’kks/ku i)rhÞ] Jh lkbZukFk izdk’ku] ukxiwj- 4½ tks’kh jkeHkkÅ ¼1976½% ß;’koarjko % bfrgklkps ,d ikuÞ] ds’kjh izdk’ku]iq.ks- 5½ dksaMsokj ;w-ch- o dksaMsokj fLerk ¼2005½% ßvkfFkZd fopkjkapk bfrgklÞ] ‘kksHkkHkkjrh izdk’ku] vgeniwj] ykrqj- 6½ esagsnGs fo’okl ¼2007½% ß;’koarjko rs foykljkoÞ] vuqca/k izdk’ku]iq.ks- 7½ jk;[ksydj ,-vkj- ¼2005½% ßvkfFkZd fopkjkapk bfrgklÞ] fo|k cqd ifCy’klZ] vkSjaxkckn- 8½ Suory M.M. (2003): India Central Government Budgets (1947-48 to 2003-04) New Century Publication, Delhi.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 244 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 “ रासंत तुकडोजी महाराज यांचा शैिणक दृीकोन ”””

डॉडॉडॉ.डॉ ... उव नन.... कांबळे सहायक ायापकायापकतवानतवान िवभाग वसंतराव नाईक शासकय कला व समाजसमाजिवानिवान संथा ,,,नागपुर,नागपुर

तावना :- देशाचा सामािजक, धामक,आथक,राजकय आिण शैिणक िवकास हावा करता अनेक संत,सुधारक , तवयानी खूप मोठे योगदान मोलाचे योगदान दलेले आहे.यामधे महाराातील रासंत तुकडोजी महाराज यांचा िवशेषवाने उलेख करने मला महवपूण वाटते . समाजाचा सवागीण िवकास आयािमेया पाभूमीवर साय करणारे ,भारताला िवदेशी सतेया गुलामिगरीतुन मु करयाकरता वतं लात उडी घेऊन लोकांना गुलामिगरी िव लढयास ेरत करणारे ,ाम संघटनेपासून िव संघटनेचा िवचार देणारे ,खरे मानवतावादी आिण वैािनक दृीकोन असलेले रासंत तुकडोजी महाराज होत. रासंत तुकडोजी महाराज यांना खंिजरी (वाांचा कार ) वाजवूंन अभंग हणयाचा छंद होता. यानी आपया अभंगाया मायमातून समाजाची सेवा करयाचे काय हाती घेतले होते. यांया कायाचा ठसा हा सव ेवार उमटलेला आपयाला दसतो . यांनी सामािजक,धामक,आथक,राजकय आद सव घटकावर अभंग रचना कण आपले िवचार वातवात आणयाचा आयुयभर य केला. यांचे असे मत होते क ,समाजाचा, रायाचा आिण देशाचा सवागीण िवकास जर करायचा असेल तर िशणािशवाय पयाय नाही असा यांचा उपदेश होता. रासंत तुकडोजी महाराज यांचे शैिणक िवचार अयंत महवपूण ,िवकास उपयोगी आहेत.यांचे हे िवचार आजया आधुिनक काळात देिखल उपयु ठरनारे आहेत.हेच शैिणक िवचार मी या िनबंधातुन आपया समोर तुत करणार आहे. संशोधनाचा उेश :- १. रासंत तुकडोजी महाराज यांया शैिणक िवचारांची उपयुता िवशद करने. २. आधुिनक काळात सुा रासंत तुकडोजी महाराज यांचे िवचार अितशय मौिलक आहेत ही भूिमका मांडणे. ३. चा सवागीण िवकास हणजे िशण ही महाराजांची भूिमका मांडणे. गृिहगृिहगृिहतकेगृिह तके :- १. सामािजक, धामक,आथक आिण राजकय िवकासाकरता रासंत तुकडोजी महाराज यांचे शैिणक िवचार उपयु आहेत. २. रासंत तुकडोजी महाराज ी-िशण उारक होते. ३. रासंत तुकडोजी महाराज यांचा बुिमा िवषयक िवचार हा जात कत नाही तर तो िकेी आहे. ४. रासंत तुकडोजी महाराज यांचे शैिणक िवचार हे वसाियक आहेत. िशणाचा अथ : १.िनरोगी शरीरात िनरोगी मनाचा िवकास करणे हणजे िशण. २.ला जाणीव कण देते ते हणजे िशण . ३.शरीर आिण आमा यांना यांया जमजात योगेतेनुसार पूणवात नेणे हणजे िशण

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 245 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

४.मानवाला जे वावलंबी व िनवाथ बनवते ते हणजे िशण. रासंत तुकडोजी महाराज यांचा शैिणक दृीकोन : रासंत तुकडोजी महाराजांनीशैिणक सुधारणेला व साराला अितशय महव दले.याकरता ते नेहमी असे सांगत असत क, “मकान सडके फर करो पहले िशण को सुधारो .” यांनी िशणाचे वप कसे असायला पािहजे ,यािवषयी मागदशन केले व िशण आिण जीवन यांची सांगड असावी यावर िवशेष भर दला. िशणाचा उेश : िशण हणजे शरीर सुंदर दसयाकरता थाटमाट करने नसून िशणानेमनुयाचे जीवन सुंदर बनले पािहजे.तो िनभय पण न ,िवनयशील ,ामािणक ,परपरपुरक झालापािहजे. हाच िशणाचा उेश आहे .यािवषयी एका अभंगात रासंत तुकडोजी महाराज असे हनतात क, “दखाऊ कपडे कोरडी ऐट Ι नोकरपेशथाटमाटΙ हे िशणाचे नेहे उ Ιयानी यावे हे नीट आिध Ι िवेअंगी हावा िवनय Ιिवा करी वतं ,िनभय Ι िशणाने वाढवा िनय Ιजीवन जय करावया Ι या साठी िशण घेणे Ιक जीवन जगता यावे सुंदरपणे Ι दुबळेपण घेतले आंदने Ι िशण याशी हणू नये Ι सहकायाची बल भावना Ι हेची िशणाचेमुय सू जाना Ι सहकाया वाचो न िशणा Ι महव नाही Ι ” िशणाची सवाना सामान संधी :- रासंत तुकडोजी महाराज यांया मते ,िशण हा सवाचा अिधकार आहे ,िशणाची ारे सवाना नेहमी उघडी असावीत,सवाकरता िशणाची समान वथा करावी.सवाना िशण घेयाकरता समान सोयी असाात. िशणाकरीता जात –––पात,धम– ,लग ,उच –––िनच– , गरीब-ीमंत असा भेद नसावा. या िवषयी तुकडोजी महाराज आपया अभंगात असे सांगतात क , “ सवास ठेवावे सारखे Ιराहणी ,खाने ,कपडे नेटके Ι सवाया मुलास िशण िनकेΙ योयता भेद बघोनी Ι िशणाची एकची शाळाΙराहणीचा एकिच सोहळाΙ ेमाचा सवभावे लळाΙ जेथे जेथे सवाशी Ι ” बुिमा जात कत नहे तर िकत असते :- वेद अितवात आले आिण बजन समाजातील सवजन िशणापासून दुरावले गेले. सवण लोकांना मा परंपरागतपणे िशण िमळाले .या मुळे एक अपचार केला गेला क ,िविश जातीत बुीमान लोक आहेत आिण इतर लोक िनबु आहेत. तुकडोजी महाराजांनी याचा िवरोध केला. जे अानी आहेत यांना िशितांचा सहवास लाभला तर तेिह ानवंत होतील.जे वत:ला बुीमान हणून घेतात ,यांया घरात परंपरागत पणे असलेया िशणाचा तो भाव आहे ,हे लात घेतले पािहजे . िशणाचे वातावरण लाभले तर येक ि हा ानवंत होऊ शकतो .हे करताना तुकडोजी महाराज एका अभंगात िलिहतात , “ कोणी हणती जातची मुखΙ मुले कैसे िनघतील चालाख Ι काही जाती मुळातच देख Ι शार असती िशणीΙ ही कपनाही चुक असे Ι भेद मुलामाजी नसे Ι तो परंपरा गुणे भासे Ι वातावरनाया योगे Ι एकाचा बापयायिधकारी Ι काका करतो ोफेसरी Ι मामा कथा,कतन करी Ι मग तो शार का नोहे Ι

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 246 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

भोवती बुिवंताचा मेळावाΙ खावया सवशील मेवा Ι घरी ,दारी सहवास बरवा Ιयाची उित सहजची Ι बाप गुराखी आणतो मोळी Ι चुलता िवकतो बांगा ,चोळी Ι मामा सरकारी नोकरी सांभाळीΙ परी तो िशपाई ,चपराशी Ι खावयाशी कळनाकढाΙ संगितस ढोरांचा तांडाΙ परी तो अयासे पुढे जा य थोडा Ι तरी कौितक का न करावे Ι याला सहवास उम ावा Ι दजा जीवनाचा वाढवावा Ι याने समाज होईल नवा Ιानवंतांचा िनमाण Ι ” ावसाियक िशण गरजेचे आहे : रासंत तुकडोजी महाराज असे हणत असत क िशण ावसाियक असले पािहजे ,जेणेकन ला रोजी-रोटी िमळू शकते . जे िशण पोटाचा सोडवत नसेल तर ते िनपयोगी असते. ला वावलंबी बनिव- याकरता यांया हाताला काम असणे आवयशक आहे, हनून िशणामये ावसाियक िशणाला महव असले पािहजे . फ पुतक ानवाढयाने समाज अधोगितला जाईल . हे देशाकरता घातक ठरेल ,असे तुकडोजी महाराजांना वाटत होते. ावसाियक िशणाला िवषयी ते आपया अभंगात असे सांगतात क, “ िनघतील हतंकत कला Ι ावसाय साधुनी आपला Ι कुणीही रकामा ना दसो Ι हो वृ तनादी भला Ι सती सावी ही घरयाघरी Ι करतील कामे जीवनी Ι उधोग भवने थापया Ι कर सामुदाियक ाथना Ι” ी –िशणिशण : रासंत तुकडोजी महाराजानी ियांया सवागीन िवकासाकरता ी िशणाला महव दले .ते हणतात “ मी पािहजे मुले फार िशकती Ι यंिवद कारागीर होती Ι परी मुलीसाठी योजना अित Ι मंद आहे िशणाची Ι ” ही खंत मनी बोचत असयाने समाजाची कान उघाडनी करताना ते हणतात, “ ऐसे समाजी न हावे Ι मुला परीच मुलना िशकवावे Ι यांचे थानमान नेहमी असावे Ι सहकारतेचे Ι मुलास उ ानावे Ι तैसेची मुिलनाही िशकवावे Ι हेळसांड क नये जानावे Ι समाजाने Ι ” ी िशण हे ीया गुलामीया शृखंला तोडयाचे भावी साधन असयाने ितला उ िशण देयाची वथा समाजाने केली पािहजे . यामुळेच यांचा िवकास होईल आिण समाजाचाही . सारांश : रासंत तुकडोजी महाराजांचे वरील िशण िवषयक िवचार पािहले असता असे दसून येते क,िशण हा या जीवनाचा अितशय महवपूण घटक आहे, तसेच तो सवाचा मुलभुत अिधकार देखील .हेानपी िवचार जरी तुकडोजी महाराजांया काळातले वाटत असले तरी ते आजसुा उपयोगी ठन समाजाला अधोगितकडून िवकासाकडे घेऊन जानारेच ठरतील यात शंका नसावी ,असे मला वाटते . संदभ ंथ : १.भगत रा.तु.(संपा.), रासंत तुकडोजी महाराज गौरव ंथ,चैतय काशन ,कोहापुर,ऑटो.२००९ . २. गाठाळ एस.एस.,महाराातील समाजसुधारक,कैलास काशन ,औरंगाबाद ऑगट २०१६. ३. बेलुरकर रा.मो.,युगवतक रासंत तुकडोजी महाराज,मिणक काशन ,अमरावती,जाने.१९९६. ४. कडवे रघुनाथ, मानवतेचे पुजारी रासंत तुकडोजी महाराज, संकार काशन,नागपुर,२००४. ५.रासंत तुकडोजी महाराज,ामगीता ,ीगुदेव सेवामंडल ,अमरावती,ऑटो.,२००२.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 247 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ^^ejkBh yksdlkfgR;krhy fuoMd yksddyk^*¼yko.kh]rek”kk o xksa/kG½

izoh.k “kadj lksyudj Hkk’kk]lkfgR; o laLd`rh vH;kl ladqy]Lokeh jkekuan rhFkZ ejkBokMk fo|kihB]ukansMfo|kihB]ukansM---- yksdlkfgR;krhy yksddyk gs ek/;e ekuoh thoukrhy vkfo’dkj O;Dr dj.;kps lk/ku vkgs- yksddyk gs yksdlaLd`rhps egRRokps vax vlwu yksdkaps euksjatu o izcks/kukps ek/;e vkgs- yksdthoukrhy vusd oSf”k’V;s yksddykae/kwu O;Dr gksr vlrkr- yksddykaae/kwu ekuoh thoukrhy dYiukn`’Vh]lq[k&nq[ks]lkSan;Zn`’Vh ;kapk vkfo’dkj lkrR;kus gksr vlrks- igkVsP;k izgjh jkeukekpk efgek xkr oklqnso vkyk dh] R;kph yydkjh dkukoj iMk;ph- ex yksdkaph ldkG mtkMr vls- fnolHkjkP;k d’Vkus neysY;k ek.klkaph ikoys lk;adkG >kY;koj nsoGkdMs oGk;ph Hktu vkf.k dhrZukr jax.kkjh rh ek.kls d/khd/kh dhrZu] Hkk:Mkrhy izlaxkauh [kn[knwu glw ykxk;ph]rek”kk]yo.khus nsgHkku gjiwu tk;p iksokM;kauh vaxkoj “kgkjs mHks jgk;ps--- ^^loZlk/kkj.ki.ks xzkeh.k Hkkxkr jkgk.kkÚ;k cgqla[; yksdkaph ijaijk izkIr dyk Eg.kts rh yksddyk gks;-^^ ƒ xzkeh.k Hkkxkr jkg.kkÚ;k cgqla[; yksdkaph dyk ijaijsus ,dk fikY;kus] [kjh[kqjh yko.kh gGwgGw yqIr gksr vkgs- yko.khe/;s v/;kRekcjkscjp “ka`xkjgh vorjrks- ejkBhrhy xw

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 248 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 “ksrdjh “ksrhr dkes djr vlrkuk R;kyk vkysyk Fkdok nwj gks.;klkBh EgVys tk.kkjs xhr yko.kh vlrs- yko.kh djr vlrkuk EgVysys xhr yko.kh gks;- dkes yodj gks.;klkBh vkiY;kyk vkysyk Fkdok nwj gks.;klkBh o euksjatu gks.;klkBh xhr Eg.krkr R;k lq/nk ,d izdkjs yko.kh gks;- 3 ^^yko.kh gs ,d izdkjps xzkE; xhr vkgs** † A KIND OF RURAL EROTIC SONG. v”kk izdkjkpk mYys[k ejkBh O;qRifRrdks”kkr vkgs- Erotic gs fo”ks’k.k baxzthr yko.;krhy xzkE;rk “ka`xkj fo’k;d vlrs] vls R;kauh Li’V dsys vkgs- baxzth o ejkBh vFkkZrwu xzkE;rk] “ka`xkj o xss;rk gh yko.khph rhu y{k.ks izkeq[;kus vkMrh yko.kh 6½ gkSn;kph yko.kh yko.khps egRRo % egkjk’Vªkph yksddyk fdaok yksdu`R; dyk EgVY;koj ygkuFkksjkiklwu yko.khps uko ?ksrhy- yko.kh ekghr ul.kkjk dks.khgh ulsy- ,okyk- rek”kkP;k izkjaHkkiklwu R;ke/;s dkGkuqlkj cny gksr xsys- ukenso OgVdj % ^^rek”kk gk “kCn ewG ikf”kZ;u Hkk’ksryk vlwu rks izFke mnwZ Hkk’ksr vkyk vkf.k ejkBh Hkk’ksr :< >kyk-^^ ‡ ^rek”kk^ gk “kCn ewG i”khZ;u Hkk’ksrhy “kCn vkgs- vkfny”kkfgrwu “kkfgjkaps yks.k egkjk’Vªkr vkys v”khgh ,d letqr vkgs- ijarw vdjkO;k “krdkrhy ^efgdkorhP;k c[kjhr^ “kkfgj gk “kCn vk

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 249 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 egkj] ekax] dksYgkVh] xksa/kGh lektkrhy eqyhlkj[;k fnl.kkÚ;k eqykyk L=hos”k ifj/kku d:u ukpko;kl ykoys o ;k dk;Zdzekl R;kauh ^rek”kk^ gs uko fnys vlkos vls er ukenso OgVdj ;kauh O;Dr dsys vkgs- OgVdjkauh R;kaP;k iqLrdkaP;k “ksoVh fnysY;k tkfgjkrho:u ƒ898 i;Zar rek”kkyk ^xear^ vls lacks/kys tkr vlkos vls fnlrs- rek”kkrhy ik=jpuk % ƒ jktk „ lksaxkM;k … ukP;k & ukph † sydjh rek”kkr ;k ik=kaph pkyw ik= >kys dh] R;kyk nwljs ,[kkns ik= oVokos ykxrs ojhyiSdh dkgh t.k [kkyhy Hkwfedk djrkr-mnk- ƒ d`’.k] „ isa|k] … eko”kh]†xkSG.kh rek”kk^ps lknjhdj.k f”kyxkj f”kyxkj Eg.kts xs; xhr oxkps dFkkud gks;- oxkP;k vkxksnj lknj dsY;k tk.kkÚ;k oxkps dFkkud lkjka”k :ikus xs; xhr lknj dsys tkrs- oxkP;k dFkkudkpk efrrkFkZ ?ksowu ikp rs lkr fefuVs dykdkj xhr lknj djrkr- ;kykp rek”kkr oxkpk f”kyxkj vls Eg.krkr- x.k x.ks”kkps Lrou >kY;kf”kok; yksddyk lknj gksr ukgh- x.ks”kkps Lrou dj.;kekxs ijaijk vkgs- x.kirhs dysps vkf.k fon;sps nSor ekuys tkrs- rek”kkph lq:okr ^x.k* xk;ukus gksrs- ^x.k*gk “kCn x.ks”kkph Lrqrh ;k vFkkZus :< >kyk vlkok-rek”kkrhy x.k dsoG x.kirhps Lrou dj.kkjs vlrkr vls ukgh rj f”ko vkf.k “kDrhph mikluk dj.kkjs dyxh vkf.k rqjsokys ;k “kkghjkaP;k nksu xVkr ts loky tokc jpys o xk;ys tkr ;krgh x.ks”kLoru fnlrs- ^^rek”kkrhy x.ks”kkP;k Lroukyk ^x.k* Eg.kwu vksG[kys tkrs- reklxhj x.k xkÅu x.ks”kkyk fufoZ?ui.ks lkjnhdj.k ikj ikM.;klkBh vkOgku djrkr-*^ ˆ rek”kkph lq:okr gh bZ”kLrou vFkkZr x.k Eg.kwu gksrs- vkEgh jfldkaph lsok djk;yk lTt vkgksr ek= gs bZ”ojk rq>h lkFk vkf.k rq>k vk”khokZn:ih lkoyh vkEgk dykdkjkaP;k eLrdh jkgw ns Eg.kwu R;k uVojkpk /kkok dj.ks gk izFke pj.kkpk eq[; gsrw vlrks- mnk- jaxeapkpa iwtu >kY;kuarj loZ dykdkj jaxeapkoj ;sÅu rek”kk jaxrnkj Ogkok Eg.kwu Jhx.ks”kkyk lkdMa ?kkyrkr xoG.k ^xoG.k^ Eg.kwu nsokph HkDrh djk]exp rqeph okV lksMw Eg.kr isa|k R;kauk ne nsrks vkf.k xoG.kh R;kP;kleksj xoG.k lknj djrkr- ngh&nw/k fodzh dj.;klkBh xoG.khaph Hkwfedk ukpdke dj.kkÚ;k eqyh o fL=;k vlrkr- izkeq[;kus rek”kkrhy lksaxkM;k eko”khP;k :ikr rek”kkr fnlrs- “kkfgjkaP;k xoG.k jpusr is”kosdkyhu “kkfgjkaP;k xoG.kh tkLr “k`axkfjd vkgsr- “kkghj ij”kjke]gksukthckGk ;kauh mRRkku “k`axkj o laHkksx jpuk dsY;k vkgsr- ^jk/kk enukus tkjAtjh vlrk eksBk euksgjA Rkjh ikj ulrka lq[kkAjkf/kdspk ekul tk.kwu mioj >kyk l[kkA Ykoh nkj ?kkyh dMh f[kVhA:i laqnj vrh xkseVhA jk/ksyk /kjh euxVhA/kjh Lru]xGk ?kkyh feBhA ykoh funZ; mjh Hkjyh mjiksVA dsyh pGoG >kyh ?kkcjhA iqjs gjh gk iyax eksMykA uokj rqVyh lkjhA*

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 250 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 gk laHkksxtU; “k`axkj “kkghj ij”kjke ;kaP;k xoG.khrwu O;Dr gksrkuk fnlrks- xoG.khr HkDrh vl.ks xjtsps vlrs ijarq izs{kdkaP;k vkoMhyk rek”kkr izk/kkU; n;kos ykxrs vkf.k r”kk izdkjP;k xoG.kh lknj djkO;k ykxrkr- vkrkP;k rek”kkr xoG.khps lknjhdj.k Eg.kts dsoG rek”kkph ijaijk Eg.kwu fnlrs- rek”kk jfldkaph vfHk:ph vkf.k ekx.kh cnyr xsyh r”kh rek”kkrhy xkSG.khph tkxk fp=iVkaP;k xk.;kauh ?ksrysyh fnlrs- xkSG.khph la[;k deh d:u rek”kkph izFkk Eg.kwu vkt nksu pkj xoG.kh rek”kkr lknj dsY;k tkrkr vls fp= vktP;k rek”kkr fnlr vkgs- ^^fiatjk^^ ;k fp=iVke/;s txnh”k [kscqMdjkauh lq)k ,d vizfre xoG.k ^^ns js dkUgk] ns js pksGh vkf.k yqxMh^^ gh xoG.k fyghyh- rh xoG.k vktgh O;DrhaP;k rksaMh xq.kxq.kyh tkrs- crko.kh rek”kkryk gk lokZr jaxrnkj Hkkx dqBY;krjh xkoPkk ekj[kk.kkjk ljiap vkf.k R;kps nksu pkj dk;ZdrsZ xkoP;k t=slkBh rek”kk Bjok;yk tkrks- frFka R;kph xkB uk;dh.kh”kh iMrs vkf.k R;kaP;kr nksu vFkkZps fouksn eksB;k izek.kkoj gksÅu gkL;kpk lkxj mlGrks- R;kuarj yko.;k lknj dsY;k tkrkr- e/;s e/;s fouksnkaph isj.kh]rek”kk Bjfo.;klkBh njkrhy ?kklk?khl ;k lokZae/;s izs{kd nax gksÅu tkrks- yko.kh rek”kkr yko.khyk Qkj egRRo vlrs- rek”kk gk yko.kh f”kok; gksÅp “kdr ukgh- isz{kd oxZ gh yko.kh >kY;kf”kok; “kkar clr ukgh- kysys fnlrs- ijaijk gk rek”kkpk ewG xkHkk vlY;kus vk/kqfud rek”kkr cÚ;kp va”kh ikjaikfjd oxkaph ijaijk iqkys- oxys[ku thoukP;k lokZafx.k fo’k;kr gksÅ ykxys vkgsr- lektkrY;k loZ Lrjkrhy ys[ku oxkrwu >kY;kus isz{kdkaP;k eukr vfHk:ph fuekZ.k >kyh vkf.k ox vf/kd yksdfiz; >kys- v”kk jhrhus rek”kkrhy ox gk ?kVd yksdjatuklkBh egRRoiw.kZ Bjrks- lkekftd ladsr >qxk:u lkekU; ek.klkyk uSfrdrsph tk.kho d:u ns.ks]fouksnkrwu isz{kdkaP;k eukrhy rk.k deh dj.ks R;kauk glor Bso.ks gh oxys[kukph rkDr vlrs- xaHkhj Lo:ikps ox vkf.k jatuij ox ;karwu lkekU; ek.klkyk foeqDrspk izR;; vk.kwu fnyk tkrks- rek”kkph vktph ifjfLFkrh ^^vkEgh dtZ dkkyh vkgs- dksjksukeqGs jkT;krhy „‡Œ uksna.khd`r rek”ks can vkgsr- rek”kk ekyd o dykoar R;kaps dqVaqCk ;kaP;koj meklekjhph osG vkyh vkgs- dkgh rek”kk dykoar gkrkyk feGsy rs dke djr vkgsr- Hkkth fodzh] Hkaxkj xksGk dj.ks] ns”kh nk:P;k nqdkukr dke djr vkgsr- fL=;k rjh d”kk vkiokn vlrhy yksdkaph /kquhHkkaMh dj.ks] “ksrkr feGsy rs dke djr vkgsr- dkgh t.k miklekjhus cstkj vkgsr-

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 251 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 xksa/kG ^xksa/kG^ gk egkjk’Vªkrhy izeq[k yksddyk izdkj vlwu vusd vaxkus rks le`/n vkgs- nSorkaph HkDrh o v/;kRed R;kpk vfo’dkjcjkscjp lektizcks/ku dj.ks gk R;kPkk mís”k vkgs- egkjk’VªkP;k dkukdksiÚ;krY;k tkrh tekrhauh yksddyk gkrkoj iksV ?ksÅu ftoar Bso.;kps dk;Z dsys vkgs- xksa/kGkps izdkj % ƒƒƒ-ƒ--- lacG;k xksa/kG „„„-„--- Mojh xksa/kG ………-…---vkjk/;kvkjk/;kvkjk/;kpkpk xksa/xksa/kGkGkGkG †††-†---iksrkpkiksrkpk xksa/kG xksa/kGkrhy ok|s % ƒƒƒ-ƒ---lacGlacGlacGlacG „„„-„---rq.krq.ksrq.krq.ks ………-…--- VkG o >kat †††-†--- ?kkVh xksa/kGkps lknjhdj.k %& ƒ- iwoZjax „- mRRkjjax ………-…--- nso lapkj.ks †- yaxj fo/kh xksa/kG] tkxj.k ;k fo/khukV;kpk vfo’dkj] lknjhdj.k] R;krhy ok|s] os”kHkw’kk] laokn vkf.k vfHku; ;kapk fopkj dsyk vlrk yksd/kehZ dykfo’dkjkrhy dkgh fuoMd dykfo’dkjkph vkBo.k >kY;kf”kok; jkgr ukgh- xksa/kG EgVY;koj R;kr ok| rj vkysp tj ok| oktr vlsy rj ukp xk.ks rj gks.kkjp- xksa/kG vkf.k tkxj.k gs fo/kh dqykpkjkps ekuys tkrkr- rjhgh euksjatukP;k izdkjkrhy yksdukV;] “kkfgjh ;kaP;k”kh ;k izdkjkph ukG tksMyh xsysyh tk.kors- xksa/kG tkxj.kkrhy ok?ks] xksa/kGh] eqjGh gh ik=s yksdukV;krhy ik=kizek.ksp mRLQrZi.ks fouksn djrkr- laokn vkfo’d`r djrkr- os”kHkw’kk d”khgh vlrh rjh pkyrs- ;k dykizdkjkps ikphuRo fopkjkr ?ksrys rj rek”kk fdaok yksdukV;kP;k tM.k?kM.khr xksa/kG&tkxj.kkps ;ksxnku eksykps okVrs- lekjksi] yksddyk txok;ph vlsy rj yksddykoarkauk txok;yk goa] R;kaP;k dysps lknjhdj.k vkdk”kok.kh] nqjn”kZuoj Ogk;yk gos- lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihBkekQZr yksddykoarkalkBh O;klihB fuekZ.k dsys vkgs- yksddyspk vH;kl] la”kks/ku vkf.k R;kaps dY;k.k v”kk rhu ikrGhoj fo|kihB dke djr vkgs- v”kk izdkjs loZp fo|kihBkr gk iz;ksx gks.ks xjtsps vkgs- fu’d’kZ ƒ [ksM;kikM;krwu izpfyr vl.kk&;k ikjaikfjd fo/khukV; yksddyk] izdkjkaps „-tru vf”kf{kr vl.kk&;k yksdlaLd`rhP;k mikldkauh dsys vkgs … yko.khrwu “ka`xkjjl fu>Zjkizek.ks okgrks- † rek”kk fofo/k yksddysP;k feJ.kkrwu tUekyk vkysyk vkgs] vls Eg.krk ;srs- ‡ rek”kklkBh okijyhs tk.kkjh ekS[khd lafgrk ukgh”kh gksÅu fyf[kr lafgrk okijyh tkrs- ˆ xksa/kGkr u`R; vkf.k laxhr ;kapk feyke igko;kl feGrks- ‰ xkas/kGkpk jaxeap gk ?kjkiq

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 252 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ƒ- vkdk”kok.kh]nqjn”kZu o brj izlkjek/;ekuh yksddykfo’k; dk;Zdze lknj djkosr- „- la”kks/ku izfdz;sr lq/kkj.kk d:u yksddyk la”kks/kukl izk/kkU; n;kos- …- vkdwyt yko.kh egksRlokizke.ks yko.kh egksRlo ?;kosr- †- izs{kdkaP;k vfHk:phcjkscj rek”kkus lknjhdj.kkr cny djkok- ‡- “kklukus ?kkrysys osGsps ca/ku rek”kkyk ykxw ulkos- ˆ “kklukus izf”k{k.k f”kchjs o egksRlokps vk;kstu djkos ‰- xksa/kGh ikVhZ pkyw dj.;klkBh “kklukus vFkZlkg; djkos- lanHkZxzaFk ƒ- ia-tks”kh ekgnso”kkL=h &^Hkkjrh; laLd`rhdks”k^ [kaM&8ok-i`-391 „- MkW-xk;dokM fn-Hkh-&^lsV usV ejkBh*]izxrh cqDl izk-fy- i`-12 …. /kksaM^e-ok-&eÚgkVh yko.kh* ekSt izdk”ku]eqacbZ] i`-17 †---- dqyd.khZd`-ik-&^ejkBh O;qRiRrhdks”k]ys[kuokpu HkkaMkj]iq.ks- i`-676 ‡- OgVdj ukenso &ejkBhps yksdukV; rek”kk dyk vkf.k lkfgR;];”kJh izdk”ku]dksYgkiwj i`-…ˆ ˆ- vpy[kkac :Lrqe]&rek”kk yksdjaxHkweh* lqxkok izdk”ku]iq.ks- i`-ƒ„9 ‰- ikysZdj lairjko jkepanz & lkaxyh ftYg;krhy ejkBh rek”kk ukV; vkf.k okM~%e;hu n`f’Vdksukrwu vH;kl] f”kokth fo|kihBkP;k ih,p-Mh-inohlkBh lknj dsysyk izca/k i`-†ƒ8 8- ukjk;.kxkodj eksfgrdqekj] rek”kk ekyd ;kaph nSfud yksder o`Rri=krhy eqyk[kr

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 253 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

मिहलांचा राजकय िवकास ीीी.ी . िजत हादराव आचमारे (एम.ए.बी.एड.एम.फल.)

महारााला सामिजक व राजकय मोठा इितहास आहे. राजमाता िजजाऊ छ. िशवाजी महाराज, छ. संभाजी महाराज, महामा फुले, सािवीबाई फुले, गो. ग. आगरकर, महष कव, शा महाराज, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, कमवीर भाऊराव पाटील, िवल रामजी शदे, अशा असंय महान नी महारााची जडणघडण केली आहे. म. गांधी. जवाहरलाल नेह, यांया नेतवाने राीय वातंय चळवळीतून ती अिधक समृद झाली आहे. व:कतुवावर सा िमळायानंतर राीय व आंतरराीय पातळीवर दवंगत पंतधान इंदरा गांधी यांनी मिहलांचे भुव िस केले आहे. महारााचे पिहले मुयमंी मा.ना. यशवंतराव चहाण यांनी या परंपरेचे जतन केयाचे दसुन येते. महाराातील असंय समाजसुधारकानी लणीय बदल केयाचे जाणवते. समाजसुधारकांमुळे महारााया मातीला अिभनव कपनाची आिण नािवय पूण संथांची जमभूमी अशी याती ा झाली आहे. या िया या धोरणाया पूतथान आहेत. रायघटनेने दलेले मूलभूत ह व अिधकार हा ियांचा िवकासाचा पाया आहे. मिहला आिण समाजातील दुबल घटकांसाठी िवशेष कायदे करयाची तरतुद घटनेमये केली आहे. मिहलांकडे पाहयाचा समाज व शासनाचा दृीकोन ामुयाने कयाणकारी उपमांया लाभारथी असाच रािहला आहे. यामुळे मिहला िवकासयेचा भाग होऊ शकया नाहीत. याकडे दुल होऊन राीय वातं चळवळीत व दुबल घटक हांया चळवळीत जातीथा िवषमता िनमूलन, कामगार , शेतकयांया चळवळी सामिजक सुधारणा, उपादन या यात ियांचा महवपूण सहभाग होता,वातंयानंतरया काळात िशणाचे माण वाढले असले तरी सामिजक, आथक, राजकय जीवनात मिहलांची पािहजे तेहढी वाढ दसून येत नाही. भारतीय संकृती पुषधान हणून समजली जाते. पुषाने ियांना कमी समजून यांचे े चूल मूल एवढेच मयादीत ठेवले आहे. यांना दुबल समजून कोणयाही ेात िवकासाची संधी िमळू दली नाही. हणून २१ा शतकात मािहती व तंानाया काळात देखील मिहला सारतेचे माण रायातील केवळ ६४.८० टे ामीण व ७५.७५ टे शहरी भागात आहे . तसेच ७२टे मिहला आथक दृा परावलंबी आहेत व काही िया, मुलगा यांयावर अवलंबून आहेत तर केवळ 28 टे वावलंबी आहेत. ितचे सामिजक वातंय पुषांया वचवामुळे मयादीत झाले आहे. रायात थािनक वराय संथांमये मिहलांना 50 टे जागा राखीव असूनही अनेक ठकाणी मिहलांना वतंपणे रायकारभार करता येत नाही. मिहलांचा केवळ नामधारी हणून वापर केला जातो. राजकारणातील घराणेशाहीमुळे पुषांचे वचव दसून येते यात वडील , भाऊ, पती, दर, मुलगा व जवळचे नातेवाईक पडामागुन राजकारणाची सूे हलवताना दसुन येतात. सया या िया शहर, राय , राीय पातळीवर राजकारणात आहेत यांना कुटुंबातील कोणाचा तरी वारसा लाभलेला आहे. असे अयासतून समोर आलेले आहे. मिहला राजकारणापेा शासकय ेात पुषांपेा तसूभरही कमी नाहीत. िया यांया कायाची छाप उमटवत आहेत.ामािणकता, काटकसरी, कामासाठी लागणारी िचकाटी, िज तसेच सहकाय करयाची Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 254 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

मानिसकता, योय वेळी परिथतीशी जुळवून घेयाची पाता व कौशय या गुणांमुळे अिधक समपणे काम करतात. लोकसभेत , िवधानसभेत मिहलांचे माण आजही कमीच दसून येते. याचे कारण ी िवरोधी पुषी मानिसकता होय. राजकारण व शासनात अलीकडील काळात मिहलांचे माण वाढीया दशेने वाटचाल करत असयाचे दसून येण ही महवाची बाब आहे. पुषांनी वेळोवेळी ी मु चळवळीचे कौतुक केले तरी पुषी मानिसकतेया अंतमनाचा ठाव घेतयास ी मु चळवळीला कतपत पाठबा आहे हे लात येईल. ी व पुष िवषमता हा समाज परतनासाठी अयंत कळीचा मुा आहे. ीला केवळ अबला न समजता सम बनिवणे येकाची सामिजक व सामूिहक बांिधलक व जबाबदारी आहे. या साठी लागणारे योय िनयोजन व वथापन कन कठोर पाऊले उचलावी लागतील. कायाने बदल करयापेा पुषी मानिसकतेत बदल होणे अपेित आहे. ी ही बहीण, आई, पी पासून ते शासकय अिधकारी अशी कोणतीही जबाबदारी पुण मतेने पार पाडू शकते. सयाची संकृती ही पुषधान ही नसून ी धान ही नाही तर ती अथधान आहे. ियांचा सवागीण िवकासासाठी राजकय व शासकय सहभागासाठी आथक वावलंबी होणे गरजेचे आहे. तसे झायास कोणताही अिधकारी कवा नेता असलेया ियांया िनणयावर पुषी वचव दसून येणार नाही. आजही ामीण भागात मुलीया जमाचे वागत होत नसयाचे दसून येते. मुलगा हा वंशाचा दवा अशीच समाज आहे यामुळे मुलना िशण देयास टाळाटाळ केयाचे दसुन येते. अंधदा आरोयाचे आथक चणचण तसेच कया िव, देह िव, कुटुंबातील ीचे थान आिण पतीपीचा वयातील अंतर, ी चारय संशय, लिगक छळ इ. आजही ामीण भागातील मिहलांपुढे उभे असयाचे दसून येते. एका मोा समूहाया उपादनासाठी देशातील सव सुजाण अयासक व धोरण, समाजिवकासाबाबत िनणय घेणारे शासनकत व अमलबजावनी करणारे शासक यांयात समवय घडून महीला िवकासाचे माग लावणे अयंत गरजेचे आहे. १९ा शतकात युरोमये औोिगककरणाचे वारे वा लागले यात पुषांबरोबर मिहला पण सामील झाया. पण इितहासाया परंपरेनुसार मिहलांना दुयम थान व पुषांना थम थान िमळायाने समान वेतन व समान सुिवधा पासून वंिचत राहावे लागले िशकागो येथे १८५७ मये मिहला कामगारांनी पुषांबरोबर समान वेतन, काम व कामाचे तास मयादीत हावेत यासाठी संप केला होता. याची आठवण हणून १९१० पासून ८माच हा दवस' अंतरराीय मिहला दन ' हणून जगभर सजरा केला जात आहे. मिहलांचा आथक िवकास हा महवाचा असयामुळे , महारा शासनाने मिहला आथक िवकास महामंडळची थापना १९७५ मये करयात आली. यानंतर १९७९ मये युनोया आम सभेत महीलाबाबत भेदभाव दुर करणे, यांना समान दजा देणे , यािवषयीचा ठराव पास केला. परंतु भारतात यापूवच ७३ व ७४ वी घटना दुती कन थािनक वराय संथांमये मिहलांना १/३ आरण ठेवयाचा ऐितहािसक िनणय घेतला. पुरोगामी महाराात या घडामोडचा सकारामक परणाम झाला व जून १९९४ मये महाराात पिहले मिहला धोरण जाहीर केले . यासाठी थम राय हणून नद झाली. आंतरराीय मिहला वषाया िनिमाने मिहलांचे समोर आले. सोडवयासाठी सुवात झाली.१९७५पासून दोन दशकात सोडिवणे उपचारामक होते. परंतु १९९४ धोरणात तातडीने ल पुरवावयाया बाबी मये मिहला िवरोधी अयाचाराचे िनमूलन करयासाठी पाऊले उचलने कट व अिभेत अशा दोही कारे कायदेशीर समान हांची थापना करणे, थािनक वराय संथांमये मिहलांचा सहभाग वाढिवणे, अशा बाबवर िवशेष भर देयात आला. महारा शासनाने आखलेले मिहला धोरण हे िवकासाचे थम पाऊल होते.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 255 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

वातंयानंतर या ुटी लात आया यावर जे उपाय सुचवले यांया आधारे धोरण आखयात आले होते. हे एक ांितकारी पवाची सुवात होती. हे धोरण हणजे िवकासाया वाटेतील पिहले पाऊल होय. १९९४ मधील धोरणात दर तीन वषानी घेतलेया िनणयाची फेर तपासणी कन आवशकतेनुसार बदल घडवून आणयाकरता निवन धोरण जाहीर करावे असे ठरले. वातंयनंतर समाजासाठी अनेक नवनवीन योजना राबवयात आया. परंतु यांचा लाभ मिहलांना िमळालाच नाही. यामुळे यांयासाठी वतं यंणा उभारणार नाही व वतं योजना आखणार नाहीत तोपयत ापक माणावर मिहलांना लाभ होणार नाही. हे लात घेऊन १९९३मये महीला व बालिवकास या वतं िवभागाची थापना करयात आली. कालपयत ी िवषयीचा दृीकोन कयाणकारी होता. िया सुा पुषांमाणे िवकास येत भागीदार आहेत असे न मानता यांना शासन यंणेया गरजेचा घटक समजयात येत होते. नंतर कयाणकारी कपनेची जागा िवकसनशील दृीकोनाने घेतली. व सहाा पंचवाषक योजनेत बदल घडून आला. ियांया गरजांकडे ल देयात आले, याची दखल घेऊन महारा शासनाने मिहला व बालकयाण िवकासाचे नाव बदलून मिहला व बालिवकास असे ठेवले. शासकय यंणा कयाणकारी दृिकोन ठेवत नसून िवकासामक कायावर भर देणारी आहे हे यातून प होते. िवकसनशील दृिकोनावर आधारत अशी नवी संकपना मांडयात आली असून आजपयत ियांसाठी वेगळे य तसेच याय गरजांची दखल घेयाया दृीने शासकय यंणा आिण यंणेतील अिधकारी, कमचारी यांया दृिकोनातून बदल घडवून आणयाचे काम अजूनही पुण झालेले नाही. जोपयत यंणेचा दृिकोन ापक होत नाही आिण ियांचे िनयोजन व पयाय येतील सहभाग वाढत नाही. तोपयत िवकासाया येला जोर िमळणार नाही. मागील दशकात बचत गट संकपना उदयास आली. याचे वप आथक िवकासापूतच मयादीत होते ,परंतु हळूहळू या संकपनेचा िवकास होत गेला यातूनच सहभागाची संकपना यात आली. आथक िवकास याच बरोबर सामािजक िवकास होऊन ामिवकासात महीला सहभागी होऊ शकतात, िनयोजन व िनणय येत भाग घेऊन या िनयोजनाची दशा बदलू शकतात हे िस झाले. ७३ व ७४ ा घटनादुतीचा फायदा घेऊन मिहलांचा ामसभा ते पंचायती पयतचा वास सुकर होत नाही , तोपयत राजकारणात व शासनात मिहलांचा सहभाग कपािनकच राहील. बचत गटाकडून मिहला ामसभेत , ामपंचायतीत असा वास सहज शय असून या माने मिहलांना ामिवकासात व रायसेत भागीदार होता येईल. िनयोजन हे गली पासून ते दली पयत राबिवयावरच खया अथाने िनयोजनात लोकांचा सहभाग घडून येईल आिण योजना लोकािभमुख होऊन मिहला सबलीकरनास सश ा होईल. मिहला सबलीकरनाचा राजकय सहभागाबरोबर िशण यामधून ांनाया ेात आिण या समीकरनाया दृीने महवाचा असा िनदशांक मानला जातो. मिहलांया राजकय िवकासाकरता पुढील गोमये बदल होताना दसून येत आहे. थािनक वराय संथांमये िनवडून आलेया मिहला , सावजिनक ेात काम करयास आलेया संधीकडे िवकास साधयाची संधी हणून बगतात, काम करयाची मानिसक तयारी ठेऊन असतात. शासनास योजना बनवताना मिहलांया कोणया मुावर भर ावा याचा म बदलेले चुकया गोवर अळा बसयास सुवात झाली. मिहला समोर आलेया आहानाकडे संधी हणून पाहतात.यात जबदरीची जाणीव ठेऊन असतात.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 256 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

थािनक वराय संथांमये मिहलाना ५० टे आरण झायामुळे अलीकडे राजकारणात सहभागी होयाचे माण वाढले आहे , संसदीय संरचनेत काम करताना यांया कामातील वेगळेपणा दसून येतो,असे जाणून येते क समानता हा सांवधानातील गाभा आता फ कागदावरील कपना राहीली नसून रायकारभार चालिवयाया येत मिहलांया सय सहभागामुळे समानतेचा पुढील टपा गाठणे शय झाले आहे. समानतेया या येत गितमान कन यास िलिखत दशा देयाकरता ती अिधक परप होयासाठी थािनक वराय संथेतील मिहला लोक ितिनधी िशित हावी यासाठी शासन वतःचे धोरण तयार करेल. िनवडून आलेया मिहलांया सवागीण िवकासासाठी हाया कायात आवयक सुधारणा करणे गरजेचे असून मिहला सरपंचांनी राजीनामा दयास महीला उपसरपंच सदयांना देयाबाबत कायात आवयक दुती केली जाईल. शहरी व ामीण भागातील मिहलांया सभेने मंजूर केलेया ठरवांची काटेकोर अंमलबजावणी करयासाठी ल दले जाईल. मिहला ामसेवकांना आरण ठेवयात येइल. दोन पेा जात ामपंचायतीचा कायभार देयात येणार नाही. िनरिनराया कामाचे कंाट देताना बचत गटाना ाधाय दले जाईल. महीला सरपंचपदासाठी खासदारांमाणे ोसाहन िनधी देयात येईल. गावात मिहलांया सभेत ामसभेची िनयमावली व अंदाजपक तयार केले जाईल, शासनाया पुढाकाराणे रायतरीय योितबा जागृती अिभयान राबिवयात येईल. तसेच िशण के थापयात येतील व िनवडून आलेया मिहला हसाचाराची गंभीर दखल घेऊन कडक िशा करयात येईल. सव जाती जमातीतील मिहलांना ाधाय दले जाईल. संदभसूचीसंदभसूची:::: 1. डॉ. िवुत भागवत : समीकरण: संकपना आिण वहार , मिहला सबलीकरण िवशेषांक, पुणे िवपीठ वाता, कायकारी संपादक: डॉ. धनंजय लोखंडे, वष: २००२-२००३. 2. डॉ. भागवत पाटणकर , भौितकवादी इितहास लेखनात म. फुले यांचा ीमुवादी दृीकोन' अाणी ीवादी इितहास लेखनाया दशेने ( संपादत) िवुत भागवत , ितमा परदेशी, काशक : ी अयास क, पुणे िवापीठ,पुणे-७ , १९९८. 3. ी. कशोर ढमाले , डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण ीवादी इितहासलेखन , ( लेख) अाणी ीवादी इितहास लेखनाया दशेने ( संपादत) िवुत भागवत , ितमा परदेशी, काशक : ी अयास क, पुणे िवापीठ,पुणे-७ , १९९८. 4. ा. एम. बी. तोर 'मिहला सबलीकरण आिण वतुिथती' (लेख) महीला सबलीकरण िवशेषांक, िवापीठ वाता , कायकारी संपादक: डॉ. धनंजय लोखंडे, वष: २००२- २००३. 5. ी. वासुदेव गोरडे, महारा शासनाचे धोरण, १९९४-२००१, एक वास, यशदा ' यशमंथन', अंक - ४ वष: २००२, महीला िवशेषांक. 6. ा. तेज िनवळीकर, 'महीला सारता आिण िवकास' या िवषयी िवचारिविनमय. 7. डॉ. िवलास आढाव, ' महीला सारता आिण िवकास, ( लेख) पुणे िवापीठ वाता, कायकारी संपादक: डॉ. धनंजय लोखंडे, महीला सबलीकरण िवशेषांक, वष: २००२- २००३. 8. मिहला बालिवकास धोरण -२०१४, महारा शासन 9. www.censusindia.gov.in , २०११

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 257 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

ामीण मिहला खरचं शहीन आहे काकाका ???

ााा.ा ...सुवणासुवणा लमणराव बोडके Bsw , Msw , SET

िवकासाया सहभागात ीयांचा उलेख केवळ शदानेच कन चालणार नसयाची थम जाणीव महामा योितबा फुले आिण डॉ. बाबासाहेबाना झालेली होती. िनररता, कुपोषण, अनारोय तसेच समाजात असणाया िविवध कुटुंबातील मिहला हसाचाराला बळी पडताना दसतात. ियांया दृीने समानता, समता, याय असणारा समाज िनमाण करणारी यंणा हणजेच मिहलांचा खरा िवकास होयास मदत होईल. आपण जहा िशणाचा िवचार करतो यामागे समाजातील कुटुंब हा महवाचा घटक िवचारात येतो यात राहणीमानात सुधारणा, शैणीक गुणवेत वाढ करणे, आथक जडण घडण हे घटक िवचारात घेणे गरजेचे ठरते. यासाठी वेळोवेळी सरकारने केलेया शासकय योजनांची जनजागृती होणे िततकेच महवाचे आहे. एक ी िशण घेतयास मुलांची जडणघडण योय पतीने होयास सुवात होते. बदलते शैणीक धोरण व राहणीमानामुळे ियांमये सारता मोा माणात असणे सयाया काळाची गरजच आहे. शहरांया तुलनेत ामीण भागात िशणाया सुिवधा अपुया असयाचे दसून येते. उिशणासाठी शहरामये जावे लागते यामये बयाच अडचणी अभावी मुलना उिशीत होणे रानच जाते. ामीण भागात शेती हा मुय वसाय असयामुळे शेती हंगामी असयाने आथक अडचणी मोा माणात येतात. अशा अनेक अडचणमुळे अजूनही मुलचे िशण अधवट रािहयाचे िच दसून येत आहे. इतर देशांया तुलनेत भारतात अजूनही िवशेषतः ामीण भागात मुलचे िशणाकडे दुल होताना दसून येते. यामागे सामािजक, कौटुंिबक, आथक कारणे असयाचे समजते. सरकार केवळ अनौपचारक घोषणा कन चालणार नाही. महीलांपुढे शैिणक बाबतीत वेळोवेळी िनमाण होणाया गरजा, अडचणी यांचाही िवचार होणे गरजेचे आहे. कोरोनाया काळात ऑनलाईन िशणपतीचे निवन धोरण पुढे आले असून आजही मोबाईल, इंटरनेट इ. सुिवधांया अभावामुळे तसेच आथक अडचणीमुळे ामीण भागात िशणाचा अभाव िनमाण होत असयाचे वेळोवेळी वतमान पातून चचत आयाचे दसून येते. भारतीय घटनेने जो समतेचा िवचार सांिगतलेला आहे यात शैिणक, सामािजक, आथक, कौटुंिबक यामुळे िनमाण होणारे वैचारक दारय पाहता समानता समतेचा िवचार कतपत जवता येईल यािवषयी िनमाण होत आहेत. घटनेमाणे समतेचा िवचार समाजात जवायचा असेल तर तळागाळातील समाजाला शहरी भागातील िवचाराची जोड कन देणे गरजेचे वाटते कारण शहरांमये ामीण भागामाणे अडचणी समोर हात जोडून बसणारी वैचारकता नसते तर परिथतीला दोन हात करयाची मता असते. ामीण भागात िशणा बरोबर आरोय िवषयक समया मिहलांमये असयाचे जाणवते. आदवासी ेात व अिवकिसत भागात आजही अनेक डोके काढून उभे आहेत. यामधे कुपोषण, डयू, मलेरया इ. कारया आजारांवर शासकय आरोय यंणा कमी पडत असयाचे दसून येते. यात अजून भर हणून कोरोना, वाईनयु, बडयू सारया आजारांची वाढ झायाने कुटुंब मुख हणून मिहला पुष यांयापुढे

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 258 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

मोठी आहाने िनमाण झायाने कुटुंबे उवत झायाचे दसून येतात. कयेक मिहला व पुषांचे आधारतंभ गमावयाच दसून आले. अशा या िनराधार कुटुंबापुढे िनमाण झालेया ामये रोजगार महवाचा घटक आहे. यामुळे रोजीरोटी असे सुटू शकतात. अशा परिथतीत काही माणात मिहला कुटुंब मुख हणून कुटुंबाचा सांभाळ करताना मुलांया ऑनलाइन शैिणक गरजा भागवयासाठी अतोनात य कनही कमी पडतात. एक ी हणून अनेक समयांना सामोरे जावे लागते वातिवक जीवनात बसंय िया गरजा मुळे अतंय कमी मजुरी, कमी वाव, असणाया ठकाणी काम करयास भाग पडतात. तसेच येकाला शेती मुबलक माणात असेलच असेही हणने योय ठरणार नाही. या सव गोीमुळे पुढील जीवनावर परणाम होताना दसून येते. कुटुंबात हसाचार, अनारोय इ. समया दसून येतात. ियांया दृीने समता, बंधुता , याय असलेला समाज िनमाण होणे हणजेच सयाया अडचणीतून जाणाया ियांचा खरा िवकास होय. या िवषयचा िवचार महामा योितबा फुले व डॉ. आंबेडकर यांनी पूवच सांगून गेयाचे दसून येते. मिहला सबलीकरण वा समीकरण ही संकपना समजून घेताना सा हणजे नेमके काय ? या संकपनेशी िनगिडत आहे. सरकारने सुवातीस िनयोजनामये िवकास या िवचाराने भारतातील मिहलांचा िया आिण मुले या चौकटीत मांडला आहे. घटनेमये कायाया चौकटीत ियांना समान थान देयाचे िवचार मांडले गेले , य िजवनात बसंय िया सामािजक , आथक, शैिणक, कौटुंिबक हसचाराया आहारी पडयाचे दसून येते. सबलीकरण ही संकपना १९६०साली अमेरकेतील काळया, जहाल गटांनी मांडली तेथे िविवध मते मांडली गेली, परंतु भारतात आथक, सामािजक, शैणीक दृा के या जाणाया सुधारणा मधून ी पुषामये , समाज, समूह वा जात जमात हणून ियांया दृीने बदल होणे ही सबलीकरणाची अट आहे . भारतीय समाजातील ी आपया िजवनात सवच ेांत य - अय मता िनमाण करणे हणजे सबलीकरण अशी ाया करता येईल. कुटुंबे, घरे, दारे, आिण भोवतीची समाज वथा यात खया अथाने लोकशाही मुयांची जोपासना हायची असेल तर भारतातील ियांना सम व समजदार होयासाठी वाव िनमाण झाला पािहजे. तरच सबलीकरण संकपनेला अथ येईल. गरबीतून जीवन जगणाया अनेक मिहला वतःया काने वतःचा िवकास करताना दसून येतात. काही काळ ी नावाया घटकाला वैचारकतेमुळे पूणतः सािहन, शहीन समजयात आले होते. याला शह देयासाठी सबलीकरणाची गरज िनमाण झाली. िया साहीन नसतात पण यांना परिथती माणे साहीन बनिवले जाते. समज आिण मूये घेऊन आजवर ी पुष जगत होते यामये ी पुष सा संबंधचे रचना नैसगक हणून समज होती. खया सबली करणातून परवतन होणे अटळ होते. एकेकाळी सामय गाजिवणारे पुष अथवा केवळ संगोपन संवधक यागी ीव या दोही मधून ी पुषांया िनमती मतेवर सामयावर मयादा िनमाण झाया होया . या दूर कन कतपणा येऊन माणूस हणून जगयाची मता धारण करणे हणजे सबलीकरण हणता येईल. असे अयासक मानतात. मिहलांया समीकरणाचा िवचार करताना िशण, आरोय, पोषण, रोजगार, कायदेिवषयक सुधारणा अशा सव ेात योजना राबवताना शासनाचा जो िनय आहे. तो महवाचा ठरतो. अयासकांया मते काही ठळक गोचा िवचार महवाचा आहे. ते पुढीमाणे

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 259 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

१) मिहला फ लाभधारक नसून वाहक सुा असतात. याया वातिवक गरजा लात घेऊन योजना बनवाात. २) मिहलांमये समिवचारी बाजू िनमाण करयासाठी शासकय योजना राबिवया पािहजेत. ३) ियांमये समता, समानता िनमाण झाली पािहजे जेणे कन उ िन असा संवेदन शील भेदभाव न होईल. ४) ियांया काला याय िमळाला पािहजे समाजात पुषांकडून िमळणारी वैचारीक भेदभावाची वागणूक दुर झाली पािहजे. ५) समाजात तण मुली, ियांना वािभमानाने काने जीवन जगताना भय नसले पािहजे पुषांारे होणारे अयाचारास अळा बसयाकरीता मिहला कुटूंब मुख हणून परवाराची जबाबदारी सांभाळली तर कुठे मिहला समीकरण होत असयाचे दसून येईल असे अयासकांचे मत आहे. साधारणतः सयाया ियांना जीवनातील गुंतागुंतीचे जाणं ठेवून काने व वैचारकतेने कुटूंब सांभाळली पािहजेत केवळ पुष करतील या उेशाने कती दशके घालवणार ामीण भागात आजही अनेक समयांना तड देताना मिहला दसून येत आहेत. ियांना आमिवास वाढवायचाच तर मतभेद वैचारीक िभता िमटवून एक येणे गरजेचे आहे. तरच बाईपण जाऊन वैचारक गलभता, समानता यास अथ ा होईल व ी कतशील होईल. ियांया समयांचा िवचारकरता आतापयत समाजात पुषांनी ीयांना कमी लेखले आहे आजही काही ठकाणी चूल व मूल मं राबवतानाचे िच दसून येते यांना बुदी नसते, दुबल असतात. िनणयमता नसते हणून सामािजक, राजकय, आथक, शैिणक, सांकृितक ेामये वाव दला जात नाही. बयाच ठकाणी ी यांया नामधारीपणावर पुष वतःच कायरत असतात. तर ियांनी पुढे येऊन वतःची य जबाबदारी वीकान वबळाने व िनणय मतेने हे िस केले पािहजे तरच ियांचे पारंपरक िच बदलेल या सव गोसाठी मिहला पुढे येणे काळाची गरज आहे. संदभसूचीसंदभसूची:::: 1. डॉ. िवुत भागवत : समीकरण: संकपना आिण वहार , मिहला सबलीकरण िवशेषांक, पुणे िवपीठ वाता, कायकारी संपादक: डॉ. धनंजय लोखंडे, वष: २००२-२००३. 2. डॉ. भागवत पाटणकर , भौितकवादी इितहास लेखनात म. फुले यांचा ीमुवादी दृीकोन' अाणी ीवादी इितहास लेखनाया दशेने ( संपादत) िवुत भागवत , ितमा परदेशी, काशक : ी अयास क, पुणे िवापीठ,पुणे-७ , १९९८. 3. ी. कशोर ढमाले , डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आिण ीवादी इितहासलेखन , ( लेख) अाणी ीवादी इितहास लेखनाया दशेने ( संपादत) िवुत भागवत , ितमा परदेशी, काशक : ी अयास क, पुणे िवापीठ,पुणे-७ , १९९८. 4. ा. एम. बी. तोर 'मिहला सबलीकरण आिण वतुिथती' (लेख) महीला सबलीकरण िवशेषांक, िवापीठ वाता , कायकारी संपादक: डॉ. धनंजय लोखंडे, वष: २००२- २००३. 5. ी. वासुदेव गोरडे, महारा शासनाचे धोरण, १९९४-२००१, एक वास, यशदा ' यशमंथन', अंक - ४ वष: २००२, महीला िवशेषांक. 6. ा. तेज िनवळीकर, 'महीला सारता आिण िवकास' या िवषयी िवचारिविनमय. 7. डॉ. िवलास आढाव, ' महीला सारता आिण िवकास, ( लेख) पुणे िवापीठ वाता, कायकारी संपादक: डॉ. धनंजय लोखंडे, महीला सबलीकरण िवशेषांक, वष: २००२- २००३.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 260 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 नािशकमधील ाचीन मंदरे

डॉ.... शिशकांत गोकुळ साबळे आर.एन.सी.आस,जे.डी.बी.कॉम. एन.एस.सी.सायस कॉलेज नािशकरोड नािशक.

घोषवारा: मानवी संकृतीचा उदय आिण अत हणजे इितहास असे टॉयंबी यांनी हटयामाणे सव संकृतचा अयास हणजे इितहास होय. इितहास िवषयाची मािहती कन घेताना ाचीन व मययुगीन इितहासातील िविवध घटकांची मािहती व संकृतीचा सखोल अयास असा दृिकोन असावा लागतो.ादेिशक व थािनक इितहास हणजे थािनक पातळीवरील राजकय,सामािजक आथक व सांकृितक जीवनाची मािहती काशत आणणे होय. तावना ::: परमेर भसाधनेला कृतीत पांत करयाया उेशाने मंदरांची िनमती झाली. मंदरहा शद संकृत आहे, या शदाचा अथ गृह, घर ,देवालय, कवा या थानात देव देवताना ितकपात मूतया पात थािपत केले जाते ते थान हणजे मंदर होय. अया वपातील मंदर या संकपनेची मािहती व महव जाणून घेयाया हेतूने नािशकातील मंदरांचे ऐितहािसक महव, रचना व धामक परंपरायाचा शोध आिण बोध घेणे हवाचे आहे. पुयाभूमी व ाचीन वारसा लाभलेया नािशक शहरात रामाचे वात , १२ वषानी कुंभमेळा, बाबासाहेबांचा काळाराम मंदर वेश, धमकिवधी या सारया बाब करता नािशकचे महव आहे. एकंदरीत छोटी मोठी अनेक मंदरे आहेत येकाची वेगवेगळी महती आहे. यािवषयी उहापोह करणेसाठी सदरशोध िनबंध आहे. उे ::: १)नािशकातील सांकृितक इितहास जाणून घेणे. २) पुरातन मंदराची ओळख कन घेणे. ३) मंदरांची बांधकाम शैली अयासणे. िवषयाचे महवमहव:::: ऐितहािसक नािशकया धमक थान वाढवणाया मंदराचे पुरातन महव व इितहास जाणून घेणे. ाीाी:::: नािशकातील पुरातन मंदरे. संशोधन पती :::-:--- ाथिमक साधने आिण, दुयमसाधने, य मुलाखती, मौिखक इितहासाया आधारे शोधिनबंधाचे योजन... गृहीतकेगृहीतके:::: १)नािशक धामक व सांकृितक पुरातन े, २)धामक व सांकृितक महवामुळे आथक मोा उलाढाली होतात. ३)मंदराचे वातुिशपपरंपरा - वप अनेक गोवन ठरत आले आहे.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 261 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

िवषय िवतार ::: नािशक हटले क धामक व सांकृितक पुरातन े, दिण काशी हणून नावापास असलेले थळ, चौबाजुनी ऐितहािसक वारसा लाभलेले थान होय. अयािमक िवचारधारेतून मंदर यासं कपनेला महव ा झाले आहे. नािशकात असलेया मंदरानमये ामुयाने सुंदरनारायण मंदर, कपालेर, नारोशंकरमंदर कवा रामेराचे मंदर, लमीनारायण मंदर, भकाली मंदर ,काळाराम मंदर, ितयागणपती, मोदकेर, ढोयागणपती दुगादेवी, महालमी, रेणुकामाता, सांडावरचीदेवी, कािलकादेवी, जरीमरी, कामाती, दुतामाती, सोयामाती, मुरलीधर ,कृण मंदर, गोराराम मंदर, मुांचेराम मंदीर, उमामहेर, वृयेर, तारकेर, गोदेर, िवनाथ, नीलकंठेर, पाताळेर, सोमेरचं मोळेर, शनी, गंगामंदर, खंडोबा, एकमुखीद, तखडकरांचे गंगा मंदर अशी शहरात मंदरे असयाकारण े “टेपलटाऊन” मंदरांचे शहर हणून ओळख आहे. अनेक कारचे धामक िवधी होत असयाकारणे भािवक व पयटनाचे आकषणाचे क आहे. नािशक या संदभात भूगोलशा टोलोमीने ापारी व धामक बाबतीत नािशकचा उलेख आहे. पेशवे काळात धमकथळांना व मंदरांना अितशय महव ा झाले. नािशक धामक ववव सांकृितक मंदरे ::: सुंदरनारायण मंदर ::: पुरातन काळात जलंदा नावाचा रास होता, याने जनतेला खूप छळले, खूप ास दला. तरी देखील लोकांनी य कन याचा नाश होऊ शकला नाही. याचे कारण याची पी वृंदा. ही अितशय पती भपरायण आिण िनवान होती ितया पुयाईमुळे यांला कोणी ही ठार मा शकत नसे. य भगवान शंकर यायाशी दोन हात करायला आले. दोघांत अनेक वष यु चालली. परंतु या रासाचे परीपाय काही झाले नाही. तेहा भगवान िवणूने या युात ल घातले. भगवान िवणूने या रासाच े प घेऊन याया घरी गेले आिण याया पीशी तो रात झाला. रासाची पी भगवान िवणुना शेवट पयत ओळखू शकली नाही. अशा कारे ितची पीपरायणता या गोीमुळे संपली आिण याबरोबर जलंदारासाला भगवान िवणूने ठार मारले. जेहा रासाची पी वृंदाितला िवणूने जलंदाया वेशात येऊन ितची फसवणूक केयाचे कळाले तेहा ितने असा शाप दला क, तुझे सारे प व शरीर हे काळे बनेल. हा शाप दया बरोबर भगवान िवणू यांचा शरीराचा रंग काळा झाला. मजलदरमजल करत भगवान िवणू अनेक ठकाणी गेलेत शेवटी नािशकला आले. नािशकला गोदावरी नदीत ान केयावर यांची शापातून मुता झाली. मुळचा रंग यांना ा झाला आिण हणून याने नािशकला असे ाचीन मंदर सुंदरनारायण मंदर पूवच बांधले गेले. या मंदरात भगवान िवणू, लमी आिण वृंदारासाची पी, यांया मूत आहेत, आिण मंदराया अगदी समोर पण दूरवर अंतरावर कपालेर हणजे भगवान शंकराचे मंदर आहे. माच मिहयाया २० आिण २१ तारखेला सूयाची करणे सुंदरनारायण मंदराया भगवान िवणूया पावलांवर येऊन पडतात व य सूयदेव भगवान िवणूचे दशन घेतात ही गो य पाहयात आलेली असून ती िस झालेली आहे. अय कोणयाही दवशी सूयाची करणे मंदरातील मूतवर पडत नाही. कपालेर ::: कोळी लोकांनी बांधले कोळी लोकांनी बांधलेले भगवान शंकराचे मंदर कपालेर मंदर आहे. या मंदराचा जीणदार सन १७८३ मये केला. मंदराचे वैिश हणजे भगवान शंकराया समोर नंदी नाही.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 262 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

नारोनारोशंकराचेशंकराचे मंदर कवा रामेर मंदरमंदर:::: गोदावरीनदीया काठीडाा बाजूला हे भ मंदर नारोशंकराचे मंदर हणून ओळखले जाते. नारोशंकर राजे बहार यांनी सन १७४७ मये िह घंटानािश कला आणली व मंदरात लावली. इितहासात असे सांिगतले जाते क िह चंड मोठी घंटा पोतुगीजांया एकाच चवरची असून ची माजी आपा आिण नारोशंकर यांनी वसईया लढाईत ही घंटा िवजयचा ितक हणून लुटून आणली. पेशांनी िह घंटा ीे नािशकया एखाा मंदरात थापन करा असे सांिगतले हणून ही घंटा राजे बहार यांनी आपया बरोबर आणून रामेर मंदरात लावली. लमीनारायण मंदरमंदर:::: नािशक शहरातील कापड बाजारात १६ ा शतकात बांधलेले आहे. मय सांदाियक वैणव पंथाचे मंदर हणून चिलत आहे या मंदरात ावण व अटमीला उसव साजरा केला जातो. भकाली मंदरमंदर:::: नािशकातील ाचीन भ संगमरवरी मूत असलेली नवदुगा भकालीचे मंदर िसीपीठ हणून िस आहे. माकडेय पुराणात याचा उलेख आहे. ई.स. १७९०मये ३०,०००/- पये खच कन गणपतराव दित आिण पटवधन सावकार यांनी बांधले. काळाराम मंदीरमंदीर:::: काळाराम मंदीर सरदार रंगराव ओढेकर यांनी सन १७८२मये जुया लाकडी मंदराया जागेवर बांधले. भु रामचं आपया वनवासा दरयान या जागी रािहले या ठकाणी हे मंदीर होते,असे मानले जाते..पिम भारतातील भु रामचंाया सुंदर मंदरांपैक एक असे हे मंदीर आहे.चै मिहयात येथे रामनवमीचा उसव आयोिजत करयात येतो.भारतातील दिलत चळवळीया इितहासात या मंदराने महवाची भूिमका बजावली आहे. २० माच इ.स. १९३० रोजी या मंदरात दिलतांना वेश िमळवयासाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांया नेतृवाखाली मंदराबाहेर मोठे आंदोलन उभे रािहले होते.या सयाहाचे नेतृव दादासाहेब गायकवाड यांनी केले होते. मोदकेरमोदकेर,,,,मंदरमंदर:::: नािशकया ामदैवताचा मान मोदकेरास दला जातो. गणेशकोश, पंचवटी-याा दशन, गोदावरी माहाय यात मोदकेराचा उलेख आहे. रामकुंड ते िसमी मागावर गोदावरी नदीया काठावर आहे. मंदराचे नाव “मोडकेर” आहे कारण गणेश मूत यात मोडकांया आकारात आहे. असे मानले जाते क येथे असलेली मूत वयंभू गणेशाची आहे. महोकट गणपतीगणपती:::: मोदकेराया मागील गलीतच महोकट गणेशाचे थान आहे. शंकराया शापामुळे उि झालेया मदनाने उ:शापासाठी गणेशाची कठोर उपासना सु केली तेहा रतीने िजथे मोदकांची बठक कन यावर गणेशाची थापना केली, तो महोकट गणेश, असे वणन गणेशपुराणातील उपासना खंडात आले आहे. ितळा गणपतीगणपती:::: पंचवटी परसराशेजारी असणाया गणेशवाडीत एका टेकडीवर ितळा गणपतीचे मंदर आहे. या मंदरामुळेच इथया भागाला गणेशवाडी हे नाव िमळाले.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 263 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

लोथचा गणेश ::: रिववार कारंजावर गायधनी गलीया सुवातीला लोथया वाडय़ात उजा सडेचा गणेश रििसीसिहत िवराजमान आहे. पांढया संगमरवरी अखंड पाषाणात अयंत रेखीव गणेश मूत घडवलेली आहे. नवया गणपती ::: नवसाला पावणारा तो नवया गणपती. गंगापूररोडवर सोमेर मंदराया अलीकडे हे मंदर आहे. नारायणरावांया हयेनंतर आनंदीबाना नािशकजवळील चावंडस गावी ठेवयात आले. इसवी सन १७६४ साली आनंदीबाना पुाी झाली तेहा आनंदीबाया नावावन सदर गावाचे नामकरण आनंदवली असे केले गेले. याच दरयान येथे गणपती मंदर बांधले. तेच हे नवया गणपतीचे मंदर. ढोया गणपतीगणपती:::: मंदराचे शहर व धामक महव असलेया नािशकमये काही िसद गणपती मंदरे आहेत. यापैक एक आहे ढोया गणपती. शहरातील सवात भ गणपती असयाने याया भतेमुळेच याला 'ढोया गणपती' हणून संबोधले जाते.नािशकमधील अशोकतंभाजवळ हे मंदर आहे. या मंदराची थापना सुमारे तीनशे वषापूव करयात आली. दुगादेवीदुगादेवी:::: देवळाली गावाया वेशीवर दुगादेवीचे मंदर आहे. भांया नवसाला पावणारी देवी हणून या देवीची याती आहे. नवराासह वषभर याठकाणी भािवकांची गद असते. मंदराचा परसर अितशय भ आिण स आहे. रेणुका देवीचे मंदर ::: देवीया साडेतीन पीठांमये रेणुका देवीचे थान महवाचे मानले जाते. रेणुका देवीची अनेक मंदरे महाराात आहेत. यापैक नािशकजवळया भगूर येथील देवी मंदर रेणुका देवीचे मंदर हणूनच ओळखले जाते. नवराोसवात पिहया माळेपासूनच भगूरया देवीला भािवकांची मोठी गद होते. पुरातन काळात दंडकारयाया या भागात भृगू ऋषचा आम होता. यावनच या भागाला ‘भगूर’ हे नाव पडले आहे, असे हणतात. ‘‘‘सांडावरचीदेवी‘सांडावरचीदेवीसांडावरचीदेवी’’ ::: गोदावरीया पात हली अनेक पूल तयार झालेले आहेत. पूव मा एवढे पूल नहते. या ठकाणी देवीचे मंदर आहे तेथे पूव पायाचा एक सांडवा होता. या सांडावन गोदावरीचे पाणी वा लागलेक जाणे-येणे बंद होत असे. इतर वेळी ये – जा करयासाठी लोक या सांडाचा उपयोग करीत असत. देवी मंदराया जवळच हा सांडवा असयामुळे यादेवीला ‘सांडावरची देवी’ असे नाव पडले. ितचा चैोसव व नवराोस व मोा उसाहाने आिण ेने साजरा केला जातो. कािलकेचे मंदर ::: कािलकेचे मंदर हणजे नािशकया वैभवातील एक मानाचे पान आहे. नवराीया दवसांत नािशकचे सव रते कािलकेया मंदराकडेच जातात, असे हणतात. या जागृत देवथानाचा जीणार पुयोक अिहयाबाई होळकर यांनी इ. स. १७०५ या सुमारास केला. वातंयपूव काळात लोकमाय टळकांया वरायाया चळवळीपासून नवराात देवीची याा भ लागली. तेहापासून देवी मंदर परसराला याेचे वप येऊ लागले.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 264 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

जरीमरीदेवीचीआिणदोनिसतलादेवीचीमंदरेजरीमरीदेवीचीआिणदोनिसतलादेवीचीमंदरे: नािशकमये तीन ठकाणी जरी मरीदेवीची आिण दोन िसतलादेवीची मंदरे आहेत. गावागावांत शिपीठ हणून हनुमानाची थापना करयात येते. गावाचा रणकता हणून हनुमानाकडे पािहले जाते.नािशकात हनुमानाची देखील मंदरे आहेत. टाकळीचा गोमय हनुमानहनुमान:::: समथ रामदासांनी थापन केलेया ११ मातपैक टाकळीचा माती एक मानला जातो. बोहयावन पलायन केयावर रामदास वामी नािशकया काळाराम मंदरात आले. तेथे यांनी रामाची उपासना सु केली. राम मंदरात ५ दवस, ५ राी रािहयानंतर यांना रामाने दृांत दला आिण सांिगतले, क गोदावरी-नंदनी संगमावर तपयला सुवात कर. यांचा आदेश िशरसावं मानून यांनी टाकळीला संगमावर तपयला सुवात केली. तेथेच यांना 'ीराम जय राम जय जय राम' या मंाचे फुरण झाले. १६२० मये ते टाकळीला आले. १६२० ते १६३२ पयत यांनी १२ वष गायी मं व राम मंाचे पुररण केले. या ठकाणी यांनी १३ कोटी मंांचे पुररण केले. १६३२ मये रामदास वामनी टाकळी सोडून जायाचा िनणय घेतला, तेहा आपले िशय उववामी यांयासाठी या मंदराची थापना केली. मठात असणाया किपला गायीया शेणापासून या मंदरातया मातीची थापना करयात आलेली आहे. गोदाघाटावरचा दुतदुताा माती ::: नािशक शहरातील 'दुता माती' मूत साडेपाच फुटांची होती. अनेक भािवक या मूतची िनयािनयमाने पूजा करीत. दुता मातीची पूवकडची मूत ही शंकर परदेशया हातची व पिमेकडची मूत ही नथुराम भोईर यांया हातची आहे. आजही पुराचे मोजमाप मातीला लागलेया पायाया उंचीवन ठरते हे िवशेष. अंजनेरीचा अंजनेय हनुमान ::: अंजनेरी कला जनमानसात परिचत आहे तो हनुमान जमथानामुळे. पवनपु हनुमानाचा जम या डगरावर अंजनीमातेया पोटी झाला, असे मानले जाते. हणूनच या कयाला अंजनेरी नाव आहे. याच डगराया परसरात हनुमान लहानाचे मोठे झाले असे मानले जाते. काळाराम मंदरातील दास माती ::: ी काळाराम मंदरात असलेले हे मातीचे मंदर भािवकांचे ाथान आहे. रामाया अगदी समोर असलेया सभामंडपात माती मूत आहे. हा माती दास माती हणून ओळखला जातो. या मंदराचे बांधकाम १७८० ते १७९२ या कालावधीत झाले आहे. पूव हे मंदर लाकडाचे होते. भारतात काही ठकाणी लमणाया शेजारी माती आहे. परंतु, नािशक येथे रामाया समोर मातीची मूत आहे. या मंदराची रचना अनोखी आहे. गौळाणेचा िमशीवाला हहनुमाननुमाननुमान:::: नािशकपासून १४ कलोमीटर अंतरावर असलेया गौळाणे या गावाला पौरािणक पाभूमी आहे. अंजनेरी पवतावर राहत असलेया हनुमानाने बालपणी सूयाला पकडायला गेयानंतर जिमनीवर येताना गौळाणे या गावी पाय टेकवला. जेथे पाय टेकवला तेथे या मंदराची थापना करयात आली आहे. हा एकमेव हनुमान असा आहे, क याला भरदार िमशा आहेत. तसेच, सूयाया जवळ गेयाने याया अंगावरील िपतांबर जळून गेले असून, तो दगंबर अवथेत आहे. ही मूत सात ते आठ फूट उंच असून, नवसाला पावणारा हनुमान हणून याची याती आहे. रायात इतर कोठेही अशी मूत नाही. ल झालेया ियांना या मंदरात वेश नाही.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 265 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

आडगाव नायाचा काा माती ::: साडेअकरा फूट उंचीचा हा हनुमान 'लंबे हनुमान' हणून नावापाला आला आहे. जुना आडगाव नाका येथे असलेले हे हनुमान मंदर अयंत पुरातन आहे. या मूतबल अशी आयाियका आहे, क ापारयुगात १२ वषाया वनवासात असलेया पांडवांना घनदाट जंगलात बाभळीया झाडाखाली ही मूत सापडली होती. काात आढळलेला हणून 'काा माती' असे नामकरण झाले. दहीपुलावरचा कानडे मातीमाती:::: पूव येथे राहणाया कानडी ाणांनी या मातीची थापना केली. यामुळे याला कानडे माती असे नामािभधान ा झाले. कोटातील नवया मातीमाती:::: कोट-कचेरीमये केस सु असलेयांचा आधार हणून हा माती ओळखला जातो. १९३८-३९ मये िशवबाबा ऊफ ओमबाबा यांनी या मातीची थापना केली. िटशकाळामये यंबकेरला जात असताना बाबांना हनुमानाया तीन मूत सापडया होया, यापैक एक मूत यांनी कोटात ठेवली. तकालीन िजहा यायाधीश पी. एन. बेहरे यांनी टची थापना केली. सया 'माती मंदर पिलक ट िजहा यायालय, नािशक' नावाने ट कायरत आहे. शािलमारचा पटेल मातीमाती:::: शािलमार येथे एन. डी. पटेल यांनी वखचाने या माती मूतची ाणिता केली. उंटवाडीतला दिणमुखी माती ::: या मंदराची थापना ५० वषापूव नानासाहेब नागपुरे व रव नागपुरे यांनी केली. हे मंदर दिणमुखी असून

देवळालीचा दिणमुखी माती देवळालीगावात तलाठी ऑफससमोर मातीचे जुने कौला मंदर आहे. सराफ बाजारातील सोया माती ::: नािशकया सराफ बाजारात असलेला सोया माती दिणमुखी आहे. सराफ बाजारात हे मंदर असयाने याला 'सोया माती' असे नाव पडले. पंचवटीपंचवटी:::: नािशक शहरात पंचवटी परीसर हा गोदावरी नदीया डाातीरावर आहे. काळाराम मंदीरा जवळ वटवृांचा समुह असुन हा समुह पाच वटवृांपासून तयार झाला असयाने या परसरास ‘ पंचवटी ’ असे हटले जाते. ‘पंच’ हणजे पाच व ‘वटी’ हणजे वडाचे झाड असा अथ होतो. ीीी खंडोबा महाराजांचे हे मंदर ::: देवळाली छावणी परसरात लहान टेकडीवर वसलेले आहे.भगवान शंकराचे अवतार मानले जाणारे ी खंडोबा महाराजांचे हे मंदर 500 वष जुने आहे.भगवान िशवाने ी खंडोबाचा अवतार घेऊन मल दैय व मणी दैयांचा वध केयानंतर भगवान िशव या टेकडीवर िवामासाठी आले, हणुन या मंदीरास ‘िवामगड’ असे देखील हटले जाते. या टेकडीला ‘खंडोबाची टेकडी ’असे देखील हणतात. कावनई किपलधारा तीथ :

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 266 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

कावनई किपलधारा ितथे इगतपुरी तालुयात असुन इगतपुरी पासुन कावनाईचे अंतर 12 क.मी. आहे. ी संत गजानन महाराज यांनी या परसरात तपया केली असे मानले जाते. हे ठकाण कावनाई कयाया पाययाशी असुन सभोवतालचा परसर नयनरय आहे. किपलधारा ितथ येथे िविवध मंदीरे असुन जवळच माता कामाी मंदीर देखील आहे. या ठकाणी वषभर वाहणारा नैसगक पायाचा झरा देखील आहे. ी सोमेर मंदरमंदर:::: नािशकमधील आनंदवली येथे गोदावरी तीरी असलेया ी सोमेर मंदरमंदरात भगवान िशव व नुमानाची मुत असुन परसर वृवेलनी वेढलेला आहे. गंगा गोदावरी मंदरमंदर:::: गंगा गोदावरी मंदर रामकुंडा जवळ आहे. हे मंदीर सन 1775 मये ीमती गोिपकाबाई पेशवे यांनी बांधले होते. या मंदीरात गोदावरी व भगीरथ देवांया मुत आहेत. ह े मंदीर कातक पोणमेया दवशी 12 वषातुन एकदा उघडले जाते आिण सहथ कालावधीत 13 मिहने उघडे असते. इतर 11 वष हे मंदीर बंद असते. रामकुंडरामकुंड:::: हे नािशक येथे गोदावरी नदीपाात आहे.वनवासादरयान या ठकाणी भुराम ान करीत होते अशी मायता असयाने यास पिव समजले जाते. या कुंडा जवळच ‘’अिथिवलय तीथ ‘’ आहे. िसतागुंफा ::: नािशक शहरात मयवत बस थानकापासुन 3 क.मी.अंतरावर पंचवटीत िसतागुंफा िथत आहे. वनवासा दरयान माता िसता येथे रहात होया असे हटले जाते.पिहया मुय गुंफेत राम,िसता व लमण यांया मुत असुन, दुस-या लहान गुंफेत िशवलग आहे बालाजी मंदीर ::: जुया नािशक शहरात गोदावरी नदी काठी जुने बालाजी मंदीर तर गंगापुर रोड जवळ सोमेर मंदीरा जवळ नवीन बालाजी मंदीर आहे. सारांश:::: थोडयातसांगावयाचेझायासपरसरातीलसवचवतू ,पुराणांनी तीथे मानलेली नािशक नगरी ही सदैव भािवकांया ेने ओथंबलेली असते. थान माहायात सवच देवतांचे वात येथे असयाचे सांिगतले जाते. मातधमात अपूजेचा मान असणाया गणेशाची अनेक थाने येथे आहेत. िनकष ::: नािशकहेधामकिवधसाठीिसअसयाने येथेअनेक मंदरे आहेत.पंचवटी व सभोवतालया परसरामये गोदावरी नदीया दोही तीरांवर आहेत. या मंदरांमुळेच नािशकला ‘’पिम भारताची काशी ‘’असे हटले जाते.परणामी याेकंची मोठी संया मोठी असते,आथक उलाढाल मोठी होते,ावसाियकांचे आथक ाी होत आहे .धामकथळे , धामकपंथ संतमहंत,मायमातून नवीन नािशकमये उोग अितवात येत आहेत. संदभ:::: १)Maharashtra state cazetters,Nashik District Gazetters Department,Govt of Maharashtra -1975. २) आपटे वासुदेव गोवद,मराठी शदर,वरदा काशन पुणे १९८९. ३)धारणकर सरल काश,नािशक ंबक िसथ, िबना काशन नािशक,२००३ ४)गौतमी नािशक यंबकेर,मरिणका, ,भारतीय इितहास संकलन सिमती,नािशक१९९६ ५)देशमुख नंदनी भगवान नािशक यंबक मधील िस मंदराया आथक उलाढालीचा अयास,अकािशत ,नािशक२००८ ६)जोशी लमणशाी मराठी िवकोश, खंड ४,सिचव,महारा राय सािहय संकृत मंडळ पुणे १९७६ . ७)पयटन थळे | नािशक िजहा...... https://nashik.gov.i ८).... https://mr.wikipedia.org Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 267 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 Hkkjrh; jktdkj.kkr t;izdk’k ukjk;.k ;kaps ;ksxnku

JhJhJh-Jh --- Kkus’oj xksfoanjko gklukGs ¼la’kks/kd] jkT;’kkL= foHkkx½ jktkckbZ dfu”B egkfo|ky;]ikMhZ]rk- v/kkZiqj ft-ukansM- izLrkoukizLrkouk%%%% vk/kqfud HkkjrkP;k jktdh; rlsp lkekftd {ks=kr t;izdk’k ukjk;.k ;kaps vR;ar egRRokps ;ksxnku jkfgysys vkgs= vk/kqfud Hkkjrkrhy tudzkarhph gkd t;izdk’k ukjk;.k ;kaP;k fopkjkr lkiMrs- ikf’pekR; jktdh; fopkjoarkr xzhd fopkjoar vfjLVkWVyyk ts LFkku vkgs- R;kpizek.ks Hkkjrh; jktdh; {ks=kr t;izdk’k ukjk;.k ;kauk vkgs- ekuokP;k vk/kqfud bfrgklkpk vkkyk rsOgk rj vusdkaph eus nq[kkoyh xsyh- ijarq R;kaP;k fojks/kkr la?kfVr la?k”kZ dj.;kps /kkMl dks.kklgh >kys ukgh- ;keqGs ns’kkr Hkz”Vkpkj] xqUgsxkjh o ,dkf/kdkj’kkgh okkys- tUetUetUe%tUe %%% 11 vkWDVkscj 1902 jksth nlÚ;kP;k ‘kHk ewgwrkzoj t;izdk’kthpk flrkc fn;kjk ;k xkoh >kyk- xaxk vkf.k ‘kj;w u|kP;k laxekoj ,dk csVklkj[;k izns’kkoj rs olysys vkgs- fcgkj vfk.k mRrj izns’kP;k lhesoj vlY;keqGs t;izdk’k ;kaP;k tUekosGh rs fcgkj izkarkrhy ‘kkgkckn ftYgÓkkr gksrs rj vkt mRrj izns’kkrhy cfy;k ;k ftYgÓkkr vkgs-

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 268 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ‘kS{kf.kd okVpky % Tk;izdk’k ukjk;.k ;kapk tUe lqf’kf{kr dqVqackr >kyk- flrkc fn;kjk xkokr ,dp izkFkfed ‘kkGk gksrh- t;izdk’k ;kauk ;kp ‘kkGsr nk[ky dj.;kr vkys- o;kP;k ikpO;k o”kkZiklwu f’k{k.kkph lq:okr >kyh- o;kP;k 13 O;k o”khZ t;izdk’k ;kaps izkFkfed f’k{k.k iw.kZ >kys- o iqkY;koj ljLorh Hkou ;k olrhx`gkr jkg.;klkBh xsys- ljLorh Hkoukr R;kosGh fcgkje/khy loksZRre fo|kFkhZ jkgr gksrs- ;ke/;s ifgys eq[;ea=h Jhd`”.k flag R;kpcjkscj Hkkjrkps ifgys jk”Vªirh MkW- jktsanzizlkn gs i.k ;kp olfrx`gkr f’kdys gksrs- R;kaP;kr ns’kHkDrhph o yksdfgrkph Hkkouk cGkow ykxyh R;kaP;kr jk”Vªokn fuekZ.k gksr gksrk- Tk;izTk;izdk’kdk’k o izHkkorh fookg% Tk;izdk’k iqkyk- vlgdkj vkanksyukr lgHkkxlgHkkx%%%% egkRek xka/khP;k usr`Rokr vlgdkj vkanksyukyk dkWaxzsl usR;klg ikBhack fnyk- R;ke/;s 1919 P;k jkSysV vWDVph Hkj iMyh gksrh- Eg.kts ;k dk;|kuqlkj fczfV’k ljdkj dks.kR;kgh dk;ns’khj i/nrhpk voyac u djrk dks.kkykgh idMw.k vVd d: ‘kd.kkj gksrs- Eg.kwu v’kk dk;|kyk dkGk dk;nk vls EkgkRek xka/khuh EgVys- fczfV’kkaP;k fojks/kkr vkanksyus isVys- ve`rlj ;sFks ,dk lHksps vk;kstu dsys xsys o tkyh;uokyk ckx ;sFks ,d lHkk Hkjyh rsaOgk fczVh’k tujy Mk;jus vkanksyudkjh yksdkaoj xksGhckj dsyk ;kr 379 vkanksyudkjh ‘kghn >kys- ;k ?kVusps laiw.kZ ns’kHkj larki O;Dr dj.;kr vkyk- rlsp njjkst orZekui=kr Nkiwu ;s.kkÚ;k ckrE;k okpwu t;izdk’k vLoLFk >kys- t;izzdk’k ukjk;.k gs baVjP;k oxkZr vlrkuk 1920 e/;s ukxiqj vf/kos’kukr fczVh’k ljdkjP;k fojks/kkr vlgdkj vkanksyu lq: dj.;kpk Bjko laer dj.;kr vkyk- t;izdk’k ukjk;.k ;kaph ijh{kk ekpZ 1922 e/;s gks.kkj gksrh rsogk vlgdkj vkanksyukP;k izpkjklkBh ekSykuk vCnqy dyke vk>kn o iafMr tokgjyky usg: ikV.;kyk vkys gksrs- t;izdk’k ;k usR;kaP;k lHksyk gtj jkfgys- ekSykuk vCnqy dyke vk>kn ;kaps Hkk”k.k ,sdwu t;izdk’k izHkkfor >kys- mPp ff’k{k.k’k{k.k o ekDlZoknkpk izHkko % mPp f’k{k.k ?ks.;klkBh t;izdk’kth vesfjdsyk xsys vesfjdsr R;kauk [kqi ifjJe d:u dBh.k leL;soj ekr d:u R;kauh vkiys f’k{k.k iw.kZ dsys- f’kdkxks ;sFks R;kauk [kpZ >sisukls >kY;keqGs rs foLdkWUlhu fo|kihBkr xsys- rsaOgk R;kaph eS=h iksyaMP;k vczkge ysanh ;k T;q- r:.kk’kh >kyh- vczkge ysanh gk dE;qfuLV i{kkpk lnL; gksrk- rlkp rks dkyZekDlZP;k rRoKkukpk xkkys- o ;kp dkGkr Hkkjrh; dzkarhdkjd o dE;qfuLV usrs ekuosnzukFk jkW; ;kaP;k lkfgR;kapk vH;kl dsyk o uO;k ik;koj lektkph mHkkj.kh dj.;klkBh R;kauh lekt’kkL= fo”k; fuoMyk- ch-,- ph inoh ijh{kk ighY;k Js.khr ikl >kys o t;izdk’kthuh vksfg;ks fo|kihBkr ,e-,- P;k oxkZr izos’k ?ksryk- ^lks’ky

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 269 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 Ogsfj,’kUl* ;k fo”k;koj izca/k fygwu rs ,e-,- ikl >kys ;k ‘kks/k izca/kkr ekDlZoknh n`”Vhdksukrwu ekuoh lektkps cnykcny lkafxrys vkgs- R;kaP;k ;’kkeqGs R;kauk ih,p-Mh- djkoh vls okVw ykxys o R;kauh uko gh uksan dsys- ^bfrgkl o yksdla[;k ;kaP;krhy vFkZ’kkL=* ;k laca/kh ;kaP;kr mRlqdrk fuekZ.k >kyh- ijarq R;kaPk; vkbZ vktkjh vkgsr vlY;kps i= t;izdk’kthauk vkys o rs 1929 e/;s Hkkjrkr ijrys- jk”Vªh; vkanksyukr lgHkkxlgHkkx%%%% egkRek xka/khuh t;izdk’k ukjk;.k o izhkkorhauk ?ksowu ykgksjP;k vf/kos’kukyk xsys ykgksjps vf/kos’ku Eg.kts jk”Vªh; Lokra«;kP;k vkanksyukrhy ,d vR;ar egRokpk izlax gks;- baxztdMs olkgrhP;k LojkT;kph ekx.kh u djrk laiw.kZ Lokra«;kph ekx.kh ;kp vf/kos’kukr gks.kkj gksrh- 31 fMlsacj 1929 jksth jk=h ckjk okktrk ,su FkaMhr yk[kks ns’kHkDr jkoh unhP;k fdukÚ;koj frjaxk /ot QMdkoyk vkf.k R;kosGsl dkWaxzslps uohu v/;{k iafMr tokgjyky usg: >kys- t;izdk’k ukjk;.k ;kauk Hkkjrh; dkWaxzsl dehVh dk;kZy;kr etqj foHkkxkoj R;kaph use.kwd >kyh- R;kuarj fpV.khl inkoj use.kwd dsyh- 26 tkusokjh 1930 gk fnol laiw.kZ ns’kkr ^Lokra«; fnu* Eg.kwu lktjk dj.;kr vkyk- vkf.k R;kposGsl 12 ekpZ 1930 jksth lkcjerh rs nkaMh v’kh egku nkaMh ;k=k egkRek xka/khP;k usr`Rok[kkyh fu?kkyh- ;kr t;izdk’kth lgHkkxh gks.kkj gksrs i.k R;kaP;k vkbZps fu/ku >kY;keqGs R;kauk ;k ,sfrgkfld nkaMh ;k=sr lgHkkxh gksrk vkys ukgh- 1932 e/;s T;kosGsl ns’kkr eksBÓkk usR;kauk dkjkxgkr Vkdys gksrs R;kosGsl dkWaxzslps egkea=h Eg.kwu t;izdk’k ukjk;.k ;kauh /kqjk lkaHkkGyh fczVh’k ljdkj ;kak; dk;kZoj [kwi =Lr gksrh- R;kposGsl 7 lIVsacj 1932 e/s; t;izdk’k ukjk;.k ;kauk vVd dsyh- ^eqacbZP;k Qzh izsl tujy* uh dkWxzsl czsu vjsLVsM ‘kh lacaf/kr vlY;keqGs R;kauk gkjk”V~krhy uk’khdP;k rq:axkr ikBo.;kr vkys- t;izdk’kthph gh ifgyh ;k=k gksrh- dkWaxzsl lektoknh i{kkph LFkkiuk % ,fizy 1934 e/;s t;izdk’k ukjk;.k ;kauk dkjkx`gkrwu eqDr dj.;kr vkys- R;kr R;kapk laidZ cÚ;kp lektoknh fe=ka’kh >kyk o R;krp 17 es 1934 jksth ikV.;kyk lektoknkps laesyu vkpk;Z ujsanz nso ;kaP;k v/;{krs[kkyh >kys o dkWxzsl lektoknh i{kkph LFkkiuk dj.;kps fuf’pr >kys- rlsp tujy lsdzsVjh Eg.kwu t;izdk’k ukjk;.k ;kaph use.kwd dj.;kr vkyh- 21 vkWDVkscj 1934 jksth eqacbZ ;sFks laiw.kkZuan ;kaP;k v/;{krs[kkyh dkWxzsl i{kkps ifgys vf/kos’ku Hkj.;kr vkys- vkf.k R;kosGsl dkWaxzsl lks’kkfyLV ;k i{kkps eq[ki`”Bkps izdk’kugh dj.;kr vkys- Hkkjrkph fczVh’k lkezkT;koknkiklwu eqDrrk d:u laiw.kZ Lokra«; feGfo.ks vkf.k Hkkjrkr lektoknh lektjpusph mHkkj.kh dj.sk gs i{kkps /;s; Bjfo.;kr vkys- 1942 e/;s jk”Vªh; vkanksyukr egRokph Hkwfedk Hkkjr NksMks vkanksyukP;k osGslph gksrh- 9 uksOgsacj 1942 P;k nhikoyhP;k jk=h t;izdk’ku ukjk;.k o R;kaps ikp lgdkjh gtkjhckxP;k dkjkx`gkrwu fHkarho:u mM+;k ek:u ckgsj iMys- iqUgk 18 lIVscj 1195 jksth jsYosr vVd dj.;kr vkyh- Hkkjr Lokra«;laca/kh fopkj foe’kZ dj.;klkBh ,d baXyaMgwu f’k”VeaMG Hkkjrkr ;s.kkj gksrs- 15 vkxLV 1947 jksth Hkkjr Lokra«; >kyk- o dkgh fnolkuarj 30 tkusokjh 1948 e/;s egkRek xka/khthaph gR;k >kyh- ;kuarj t;izdk’k ukjk;.k ;kauh ekpZ 1948 e/;s dkWaxzsl vf/kos’kukr i{kkpk R;kx dj.;kpk fu.kZ; loZ usR;kauh ?ksryk o lektoknh i{k LFkkiu dsyk- R;kaps v/;{k vkpk;Z ujsanz nso >kys rj i{kkps ljfpV.khl t;izdk’k ukjk;.k >kys- laiw.kZ dzkarhph ?kks”k.kk?kks”k.kk%%%%

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 270 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 t;izdk’k ukjk;.k ;kaP;k n`”Vhus lexz dzkarh ekuoh thoukP;k losZPp {ks=kr ‘kkarrsP;k ekxkZus ifjorZu ?kMowu vk.k.ks ;kr vkgs- ekuoh thoukrhy uSfrd Lrj mapko.ks o ek.klkrhy ekuoh xq.kkaph ok< dj.ks gs ;k dzkarhps mfÌ”VÓks vkgs- 5 tqu 1974 jksth nqikjh vkanksyu dR;kZaph fejo.kwd xka/kh eSnkukiklwu fu?kkyh rhu oktrk fejo.kwd jkT;iky Jh HkkaMkjs jk-/kks- ;kaP;k fuoklLFkkuh iksgpyh- t;izdk’k ukjk;.k o la?k”kZ lferhps dk;ZdrsZ jkT;kikyk’kh ppkZ dj.;klkBh xsys- ukxfjdkaP;k Lok{kÚ;k vlysys xðs ¼fuosnu½ ns.;kr vkys- t;izdk’k gs xka/kh eSnkukoj iksgpys gksrs yk[kks yksd lHkslkBh teys gksrs- t;izdk’kthauh Hkk”k.kkyk izkjaHk dsyk- ^fe=kuks fg dzkarh vkgs- vkf.k laiw.kZ dzkarh vkgs-* gs dsoG fo/kkulHkk foltZu dj.;klkBhps vkanksyu uOgs rj ekxkZr ;s.kkjs ,d mfn”VÓks vkgs- vkiyk ekxZ bZ’ojkdMs tk.kkjk ,d egku ekxZ vkgs- v’kk izdkjs 1974 lkyh t;izdk’k yksdfiz;rsP;k f’kkjkoj gksrs- 5 tu uarj bafnjk ljdkjcÌy turse/;s vlarks”k fuekZ.k >kyk gksrk- ikgrk ikgrk laiw.kZ dzkarhph vkanksyu ns’kHkj iljys- 6 ekpZ 1975 jksth laiw.kZ dzkarhfo”k;h ikBhack feGkyk- vk.khck.khph ?kks”k.kk?kks”k.kk%%%% 25 tqu 1975 gk fnol t;izdk’kthauh fuoMyk fnYyh ;sFks jkeyhyk eSnkukoj tkghj lHksps vk;kstu dj.;kr vkys- t;izdk’k ;k lHksps usr`Ro djhr gksrs- 25 tqu jksth fnYyhr tksjkr ikÅl iMr gksrk- rjh i.k t;izdk’kthaps Hkk”k.k ,sd.;klkBh yksdkauh izpaM xnhZ dsyh gksrh-R;kposGsl vkiY;k Hkk”k.kkr t;izdk’k Eg.kkys] vkjksih iariz/kkuukps vkns’k ikGw udk- R;kpcjkscj gk lR;kx`g dks.k O;Drhfo:/n ulwu yksd’kkghP;k j{k.kklkBh vkgs- R;keqGs tursus lR;kx`gkr lgHkkxh >kys ikfgts- fojks/kh i{kkps lR;kx`g o t;izdk’kthaps Hkk”k.k ;k fufeRrkpk mi;ksx d:u bafnjk xka/khus 25 twuP;k jk=h t;izdk’kth xka/kh ‘kkarh izfr”Bku e/;s >ksiys vlrkauk] rsaOgk jk=hP;k rhu oktrk vVd dj.;kr vkyh- R;kpcjkscj eksjkjth nslkbZ] vVyfcgkjh oktis; loZ usR;kauk vVd dsyh- 26 tqu 1975 P;k ldkGh lgk oktrk eaf=eaMGkph cSBd >kyh Hkkjrh; jkT;?kVusP;k 352 O;k dyekuqlkj vk.khck.kh tkghj dsyh- ldkGh vkB oktrk bafnjk xka/khuh vkdk’kok.kho:u Hkk”k.k dsys jk”Vªirhauh vk.khck.kh ?kksf”kr dsyh vkgs- ?kkc:u tk.;kps dkj.k ukgh- ekpZ 1977 P;k fuoM.kwdkfuoM.kwdk%%%% 20]21 ekpZ 1976 jksth eqacbZ ;sFks t;izdk’kkaP;k fuea=.kko:u tula?k] lektoknh] dkWxzsl o Fkkyksn ;k i{kkP;k cSBdhr feGwu ,d i{k LFkkiu gksowu turk i{kkph mHkkj.kh >kyh- turk i{kkps Jh eksjkjth nslkbZ ;kauk ¼v/;{k½ rj pj.kflax ;kauk mik/;{k use.;kr vkys- 16 ekpZ rs 20 ekpZ 1977 P;k njE;ku fuoM.kwdk >kY;k Hkkjrh; yksd’kkP;k bfrgklkr ;k fuoM.kqdk ,sfrgkfld BjYy;k turk i{kkpk fot; >kyk- 542 iSdh 374 tkxk turk i{kkyk feGkY;k- R;kuarj 13 ,fizy 1977 jksth t;izdk’kthuh jk”Vªkyk mÌs’kwu Hkk”k.k dsys- ^^ns’kkr yksd’kkgh dzkarh >kyh vlyh rjh laiq.kZ dzkarhps /;s; mn;kl lk/; Ogk;ps vkgs- vkf.k r:.kkauh lrr iz;Ru’khy jkfgys ikfgts-** yksd'kkghpk yksduk;d ekoGykekoGyk%%%% t;izdk’kth nh?kZdkG vktkjh jkfgY;keqGs 8 vkWDVkscj 1979 jksth t;izdk’kthauh v[ksjpk ‘okl ?ksryk- ns’kklkBh vfojr ifjJe dj.kkjk yksd’kkghpk yksduk;d ekoGyk gksrk- ‘ksoVh ,o

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 271 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 rFkk loksZn; ;k fopkjkaps fpard] la?kVd] fopkjd o la?k”kZdrkZ Eg.kwu R;kauh dsysys dk;Z vf}Rrh; vkgs- lanHkZ xzaFkxzaFk%%%% 1- elkuh feuw] t;izdk’k thfordk;Z] ‘ka-xks-us-us] fizaVkWDl] iq.ks 1977- 2- FkRrs ;nqukFk] t;izdk’k ukjk;.k] fp=’kkGk izdk’ku] iq.ks]2 3- HkksGs Hkk-y- vk/kqfud Hkkjrkrhy jktdh; fopkj] fiaiGkiqjs vWM da- ifCy’klZ ukxiwj] 2003 4- ?kqejs fl-Mh-] t;izdk’k ukjk;.k laiw.kZ dzkarh] dSykl ifCyds’ku] vkSjaxkckn 1999 5- cksacVdj olarjko] t;izdk’k thou pfj=] loZ lsok la?k xksiqjh] o/kkZ 6- vka/kGs ch-Ogh- laiw.kZ dzkarhps ;’kki;’k yksduk;d t;izdk’k ukjk;.k] ehjk cqDl vWM ifCyds’ku vkSjaxkckn 15 tkusokjh 2015 7- t;izdk’k ukjk;.k] esjh tsy Mk;jh] loZ lsok la?k izdk’ku jkt?kkV] okjk.klh

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 272 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›Óæü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖÓ¾Ö¸ü ÆüÖêÖÖ·µÖÖ ¯Ö¸üßÖÖ´ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ

¯ÖÏÖ. ŸÖ¢ÖÖ¯Öæ¸êü •Öê. •Öß. Îúß›üÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö ¯ÖÏ´ÖãÖ, µÖ¿Ö¾ÖÓŸÖ¸üÖ¾Ö “Ö¾ÆüÖÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ, †Ó²ÖÖ•ÖÖê÷ÖÖ‡Ô.

¯ÖÏÖßÖÖ׾֍ú: ¯Öæ¾ÖᓵÖÖ úÖôûÖŸÖ Öêôû֍ú›êü ´Ö−ÖÖê¸Óü•Ö−ÖÖ“Öß Øú¾ÖÖ ´ÖÖêúôûµÖÖ ¾ÖêôêûŸÖ ú¸üµÖÖ“Öß ‹ú éúŸÖß ´ÆüÖæ−Ö ¯ÖÖ×Æü»Öê •ÖÖµÖ“Öê ŸµÖÖ´Öãôêû ÖêôûÖ“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ¾Ö ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ´ÆüÖÖ¾ÖÖ ŸÖÃÖÖ —ÖÖ»ÖÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö¸ÓüŸÖæ ´ÖÖ÷Öᯙ úÖÆüß ¾ÖÂÖÖÔŸÖ •Ö÷Ö³Ö¸ü ÖêôûÖ“µÖÖ »ÖÖêúׯÖϵ֟ÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ÷Öê»Öß ¾Ö †Ö•ÖÆüߟÖß“Ö ¯Ö׸üÛã֟Öß †ÖÆêü. ¯Öãœüᯙ úÖôûÖŸÖÆüß ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÖêÂ֍ú †ÃÖê»Ö †¿Öß ×“Ö−Æêü פüÃÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. †Ö¬Öã×−֍ú †Öò×»ÖÓۯ֍ú ÖêôûÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ¯Ö×Æü»µÖÖÃÖ Æêü ×“Ö¡Ö †×¬Öú ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê. 1896 —ÖÖ»Öß †Öò×»ÖÓۯ֍ú ï֬ÖìŸÖ 13 ¤êü¿ÖÖ´Ö¬Öᯙ ‹æúÖ 311 ÖêôûÖ›æü−Öß ³ÖÖ÷Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ •µÖÖŸÖ ´Ö×Æü»ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖÖ •Ö¾Öôû 40% ÆüÖêŸÖê ¾Ö ‹æúÖ 25 Îúß›üÖ ¯ÖύúÖ¸üÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ŸµÖÖ Ã¯Ö¬ÖìŸÖ ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ¾Ö¸üᯙ ˆ¤üÖÆü¸üÖÖ¾Öºþ−Ö Æêü ×ÃÖ¨ü ÆüÖêŸÖê úß, 100 ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ úÖôûÖŸÖ •Ö÷ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ¡Ö ÖêôûÖ“Öß †Ö¾Ö›ü ×−Ö´ÖÖÔÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. 100 ¾ÖÂÖÖÔŸÖᯙ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö, Îúß›üÖ ¾Ö ¯ÖύúÖ¸ü ¾Ö ÖêôûÖ›æÓü“Öß ¾ÖÖœü»Öê»Öß ÃÖӏµÖÖ µÖÖ †Öú›êü¾ÖÖ¸üß ²Ö¸üÖê²Ö¸ü £ÖŒú ú¸üÖÖ·µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ´ÖÖ÷Öê †−Öêú ‘Ö™üúÖ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö †ÖÆêü. ¿ÖÖ¸üß׸üú ŸÖÓ¤üºþßÖß ´ÖÖ−Ö×Ã֍ú ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ¯ÖÏ×ÃÖ¨üß µÖÖ ‘Ö™üúÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †Ö٣֍ú ´ÖÖ−Ö¬Ö−Ö Æêü ´ÖãµÖ úÖ¸üÖ †ÖÆêü. ¯Öæ¾Öá Îúß›üÖ Ã¯Ö¬Öì“Öê †Æü¾ÖÖ»Ö ¯Ö¡ÖúÖ«üÖ¸êü ¯ÖÏ×ÃÖ¨ü ¾ÆüÖµÖ“Öê ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖ¾ÖÖÕ¯ÖµÖÔŸÖ ¯ÖÖÆêü“ÖŸÖ −ÖÃÖê. †ÖŸÖÖ ´ÖÖ¡Ö ¤ãü¸ü¤ü¿ÖÔ−Ö, ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ−Ö¯Ö¡Ö, Îúß›üÖ ´ÖÖ×Ã֍êú, ‡Ó™ü¸ü−Öê™ü µÖÖ †Ö¬Öã×−֍ú ¯ÖÏ×ÃÖ¨üß ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ«üÖ¸êü úÖÆüß ŸÖÖÃÖÖŸÖ“Ö ÃÖ¾ÖÔ ´ÖÖ×ÆüŸÖß •Ö÷Ö³Ö¸ü ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖê. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™üúÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÆüÖ−Ö ¾Ö ¯ÖÏê¸üÖÖ´Öãôêû Öêôû֍ú›êü »ÖÖêúÖÓ“ÖÖ †ÖêœüÖ ¾ÖÖœü»ÖÖ. ´Ö−ÖÖ»ÖÖ †Ö−ÖÓ¤ü ¤êüÖÖ·µÖÖ ¤ãü:Ö ×¾ÖÃÖ¸üÖµÖ»ÖÖ »ÖÖ¾ÖÖÖ·µÖÖ ÖêôûÖ»ÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß †ÖµÖãµÖÖŸÖ ´ÖÆü¢¾ÖÖ“Öê ãÖÖ−Ö †ÖÆêü. Öêôû Æêü êú¾Öôû ´Ö−ÖÖê¸Óü•Ö−ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö −ÖÃÖæ−Ö ŸµÖÖŸÖᯙ ÷ÖŸÖß´ÖÖ−Ö ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öß´Öãôêû ¾Ö ¿ÖÖáÖßµÖ ²Öîšüúß´Öãôêû ˆ““Ö ¿ÖÖ¸üß׸üú Ö´ÖŸÖÖ ×´Öôû×¾ÖµÖÖ“Öê ‹ú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ²Ö−Ö»Öê †ÖÆêü. ÃÖŸÖŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¾Ö ¿ÖÖáÖßµÖ –ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ´Öãôêû ¾Ö ˆ¯ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸ´Öú ¥ü™üß´Öãôêû †´Öê׸üúÖ, •Ö¯ÖÖ−Ö, •Ö´ÖÔ−Öß, ±ÏúÖ−ÃÖ, ¸ü×¿ÖµÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸üᯙ Îúß›üÖÃÖ¯Ö¬Öì“ÖÖ †Ö»ÖêÖ ÃÖŸÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ÖêôûÖÓ›æÓü“Öê Îúß›üÖ úÖî¿Ö»µÖ ¾Ö ¿ÖÖ¸üß׸üú Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾ÖµÖÖÃÖÖšüß †−Öêú ¯ÖÏ׿ցÖÖ ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö úºþ−Ö, ÖêôûÖ›ãÓü“µÖÖ Îúß›üÖ úÖî¿Ö»µÖÖŸÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß êú»Öß •ÖÖŸÖê. ˆ¤üÖ. ¾Öê™ü™ÒêüØ−Ö÷Ö, ¯»ÖÖµÖÖê´Öò™Òüߍú ™ÒêüØ−Ö÷Ö ŸµÖÖ“Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖê úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖÆüß ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü ú¸üµÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ¯ÖÏ׿ցÖÖ ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. µÖÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ, †×¾ÖúÖ¸ü ×¾Ö»™üÃÖ µÖÖ ¾µÖŒŸÖß−Öê êú»ÖÖ †ÖÆêü. úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ´ÆüÖ•Öê ×¾Ö׿Ö™ü ¾Ö ŸÖÓ¡Ö¿Öã¨ü ¯Ö¨üŸÖß−Öê ¯ÖÖê™üÖ“µÖÖ ¾Ö Óú²Ö¸êü“µÖÖ Ã−ÖÖµÖæÓ−ÖÖ ×¤ü»ÖÖ •ÖÖÖÖ¸ü ¾µÖÖµÖÖ´Ö ´ÆüÖ•Öê úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ÆüÖêµÖ. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖÓ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖÓ¾Ö¸ü, µÖÖ ¯ÖÏ׿ցÖÖ ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ ×úŸÖ¯ÖŸÖ ¯Ö׸üÖÖ´Ö ¯Ö›üŸÖÖê Æêü ¯ÖÖÆüÖµÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê ÆüÖ ×¾ÖÂÖµÖ ×−Ö¾Ö›ü»ÖÖ †ÖÆêü. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖôûÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ: ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö µÖÖ ÖêôûÖ“Öß ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ •Ö−´ÖÖ−Öê †´Öê׸üú−Ö †ÃÖÖÖ·µÖÖ ×¾Ö×»ÖµÖ´Ö •Öß ´ÖÖò÷ÖÔ−Ö µÖÖÓ−Öß †´Öê׸üêúŸÖ 1895 ÃÖÖ»Öß êú»Öß ´ÖÖ÷ÖÔ−Ö Æêü ¾ÖÖµÖ.‹´Ö.ÃÖß.‹ ÆüÖê−ÖµÖÖêú ´ÖòÃÖÖ“ÖãÃÖê™ËüÃÖ µÖê£Öê ¿ÖÖ¸ü߸ü׸üú ÃÖÓ“Öֻ֍ú ÆüÖêŸÖê. ´Ö¬µÖ´Ö ¿Ö¸ü߸ü ¯ÖύéúŸÖß †ÃÖÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ ¾Ö •µÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÖÍêú™ü ²ÖÖò»Ö ÖêôûÖê ú™ü¤üֵ֍ú ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖÓ“µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ÖêôûÖ“Öß ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß. ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ÆüÖ Öêôû Ø´Ö™üÖê−Öê™ü µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê †ÖêôûÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖê. ›üÖò. Æêü»ÖÙêü›ü µÖÖ−Öß ŸÖê −ÖÖ¾Ö ²Ö¤ü»Öæ−Ö ÖêôûÖ“µÖÖ Ã¾Öºþ¯ÖÖ»ÖÖ ¯Öã¸üú †ÃÖê ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö −ÖÖ¾Ö šêü¾Ö»Öê. µÖÖ ÖêôûÖŸÖᯙ ¤üÖê−Ö ÃÖÓ‘Ö ÃÖ´ÖÖ¸üÖÃÖ´ÖÖê¸ü ˆ³Öê ¸üÖÆüŸÖ †ÃÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖêú ÃÖÓ‘ÖÖŸÖ 6 ÖêôûÖ›æü †ÃÖŸÖ ¤üÖê−Æüß ÃÖÓ‘ÖÖ“µÖÖ ´Ö¬µÖê −Öê™ü ²ÖÖÓ¬ÖµÖÖŸÖ µÖêŸÖ †ÃÖê ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ¾ÖÖ¤üß−Öê ׿־ֻÖê»ÖÖ »Öê¤ü¸ü²ÖÖò»Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖê. ¯Öãœêü ØÃÖ£Öë×™üú ²ÖÖò»Ö ¾ÖÖ¯Ö¸üµÖÖŸÖ µÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»ÖÖ. ÃÖ¬µÖÖ ¾Ö−Ö ×¯ÖÃÖ

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 273 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ²ÖÖò»Ö−Öê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ Ã¯Ö¬ÖÖÔ ÃÖÓ¯Ö®Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ“Öê ¯ÖÖÃÖà÷Ö 1960 ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ²Öß“Ö ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ¿ÖãØ™ü÷Ö ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÆüÖ ×ŸÖÃÖ¸üÖ ¯ÖύúÖ¸üÆüß †Ûß֢¾ÖÖŸÖ †ÖÆêü. 17 ¾µÖÖ ˆ−ÆüÖôûß †Öò×»Ö´¯Öúï֬ÖìŸÖ ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. 1964 “µÖÖ ™üÖê׍úµÖÖê †Öò×»ÖÛ´¯Öú ¯ÖÖÃÖã−Ö ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö Öêôû †Öò×»ÖÓۯ֍ú Îúß›üÖ ¯ÖύúÖ¸ü ´ÆüÖæ−Ö ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ¯ÖÖ¾Ö»ÖÖ ²Öß“Ö ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö 1966 “µÖÖ †ò™ü»ÖÖÓ™üÖ †Öò×»ÖÓۯ֍ú Îúß›üÖ ¯ÖύúÖ¸üÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ×´ÖôûÖ»ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ 1900 ÃÖÖ»Öß ´Ö¦üÖÃÖ (“Ö®Ö‡Ô) µÖê£Öᯙ ¾ÖÖµÖ.‹´Ö.ÃÖß.‹. “µÖÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú ׿ցÖÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖŸÖ ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö Öêôû ÃÖãºþ —ÖÖ»ÖÖ. ¯Ö×Æü»Öß †Ø•ÖŒµÖ¯Ö¤ü ï֬ÖÖÔ 1952 ÃÖÖ»Öß ´Ö¦üÖÃÖ ´Ö¬µÖê —ÖÖ»Öß. 1956 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê •ÖÖ÷Öן֍ú †Ø•ÖŒµÖ ¯Ö¤üï֬ÖìŸÖ ³ÖÖ÷Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ. 1958 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê †Ö׿ֵÖÖ‡Ô Ã¯Ö¬Öì´Ö¬µÖê ³ÖÖ÷Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ. 1951 ÃÖÖ»Öß ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ±êú›ü¸êü¿Ö−Ö †Öò±ú ‡Ó×›üµÖÖ (V.F.I) “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ —ÖÖ»Öß. úÖê¸ü“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ: úÖê¸ü ´ÆüÖ•Öê ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ ¿Ö¸ü߸üÖ“Öê ¤üÖê−Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö ³ÖÖ÷Ö ú¸üµÖÖÃÖÖšüß •ÖÖê †òŒÃÖêÃÖ ™ü֍ú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ †òŒÃÖêÃÖ“ÖÖ ´Ö¬µÖز֤æü ÆüÖêµÖ. µÖÖŸÖ ¿Ö¸ü߸üÖ“Öê †−Öêú Ã−ÖÖµÖæ •ÖÃÖê ÖÖÓªÖ“Öê Ã−ÖÖµÖæ ”ûÖŸÖß“Öê Ã−ÖÖµÖæ ¯ÖÖê™üÖ“Öê ¾Ö¸ü“µÖÖ ¬Ö›üÖ ÖÖ»Ö“µÖÖ ¬Ö›üÖ“Öê Ã−ÖÖµÖæ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ. µÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ´Ö㏵ÖÖ−Öê ú´Ö¸êü“Öê Ã−ÖÖµÖæ ¸êüŒ™ü¸ü, †ò²›ü×´Ö−Ö»ÃÖ, ‹ŒÃÖ™ü−ÖÔ»Ö †ÖòÛ²»Öú, ‡Ó™ü−ÖÔ»Ö †ÖòÛ²»Öú, ™ÒüÖ−ÃÖ¾Ö›Ôü, Œ¾ÖÖò›ËüÃÖ »ÖÓ²ÖÖê¸ü´Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ. ×Æü¯Ö“Öê Ã−ÖÖµÖæ ÃÖÖ¸ü™üÖêÃÖ ÷»Öæ™üßÃÖ ×´Ö−Ö×´ÖÃÖ, ÃÖÓ×´Ö™ëü›üÖê−ÖÃÖêÃÖ, ÷»Öæ×™üµÖÃÖË, ´ÖòÛŒÃÖ´ÖÃÖ ‡ŸµÖÖ¤üß Ã−ÖÖµÖæÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ÃÖ´ÖõÖê“Öê ¿ÖßÂÖԍú: úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖ¾Ö¸ü ÆüÖêÖÖ·µÖÖ ¯Ö׸üÖÖ´ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ÃÖ´ÖõÖê“Öê ïÖ™üߍú¸üÖ: ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ ŸÖÖÓ¡Öߍú µÖã÷ÖÖŸÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú ׿ցÖÖÖŸÖᯙ ÖêôûÖ †Ö×Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔ ÃÖã¨üÖ −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö †Ö¬Öã×−֍úŸÖÓ¡ÖÖ−Öß ×¾ÖúÃÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. úÖôûÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü “ÖÖ»ÖµÖÖÃÖÖšüßÆüß −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö †Ö¬Öæ×−֍ú ŸÖÓ¡Ö ¾Ö ¯ÖÏ׿ցÖÖ †Ö×Ö ÖêôûÖ›æü µÖÖÓ−ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ †ÖÆêü. ¿ÖÖ¸üß׸üú Ö´ÖŸÖÖ ¾Ö úÖî¿Ö»µÖ ¾ÖÖœü×¾ÖµÖÖÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö ŸÖ֍ú¤ü, ¾Öê÷Ö †Ö×Ö »Ö¾Öד֍úŸÖÖ µÖÖ Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾ÖµÖÖÃÖÖšüß úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö Æêü ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖÖ·µÖÖ ÖêôûÖ›æü ¯ÖãŸÖì“Ö ´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêû ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖÖ·µÖÖ ÖêôûÖ›æü“Öß úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖ¾Ö¸ü ¯Ö׸üÖÖ´Ö ¯Ö›üŸÖÖê úÖ Æêü ¯ÖÖÆüµÖÖ“Öê šü¸ü×¾Ö»Öê úÖ¸üÖ Æüß Ö´ÖŸÖÖ ˆ““Ö Îúß›üÖ úÖî¿Ö»µÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖú †ÃÖŸÖê. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ †Ö×Ö ´ÖÆüŸ¾Ö: ÃÖ¬µÖÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú ׿ցÖÖ ¾Ö Öêôû µÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖÖŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖŸÖæ−Ö −Ö¾Ö−Ö×¾Ö−Ö ŸÖÓ¡Ö úÖî¿Ö»µÖ ¾Ö ¯ÖÏ׿ցÖÖ ¯Ö¨üŸÖß ×¾Öú×ÃÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ“Öê ¬µÖêµÖ ´ÆüÖ•Öê ˆ““Ö Îúß›üÖ úÖµÖÔ´ÖÖ−Ö ×−Ö´ÖÖÔÖ ú¸üÖê ÆüÖêµÖ úÖêÖŸµÖÖÆüß ÖêôûÖŸÖ µÖ¿Ö ÃÖÓ¯ÖÖ¤ü−Ö ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ˆ““Ö Îúß›üÖ úÖµÖÔ´ÖÖ−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖúŸÖÖ †ÃÖŸÖê ŸÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ‘Ö™üúÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ˆ¤üÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú ¾Ö úÖ¸üú Ö´ÖŸÖÖ ŸÖÓ¤ãüºþßÖß ŸÖÓ¡Ö úÖî¿Ö»µÖ ›üÖ¾Ö¯Öê“Ö ¾Ö ´ÖÖ−Ö¿ÖÖáÖßµÖ ‘Ö™üú µÖÖ´Ö¬µÖê ŸÖÓ¤ãüºþßÖß ¾Ö úÖ¸üú ŸÖÓ¤ãüºþßÖß “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ¯ÖύúÖ¸êü ׾֍ú×ÃÖŸÖ ÆüÖêµÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖáÖßµÖ †¬ÖÖ¸ü †ÃÖ»Ö껵ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö †ŸµÖÖ¬Öæ×−֍ú ¯ÖÏ׿ցÖÖ ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿Öԍú ¯ÖÏ׿ց֍ú ¾Ö ÖêôûÖ›æü ú¸üŸÖÖŸÖ. ¯ÖÓ¸üŸÖã ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ¯Ö׸üÖִ֍úÖ¸üú ¯ÖÏ׿ցÖÖ ¯Ö¨üŸÖß ´ÆüÖæ−Ö úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü êú»µÖÖÃÖ ×−Ö¿“ÖßŸÖ “ÖÖÓ÷Ö»Öê ¯Ö׸üÖÖ´Ö •ÖÖÖ¾ÖŸÖÖŸÖ. †´Öê׸üúÖ, ¸ü׿ֵÖÖ ¾Ö µÖã¸üÖê¯Ö ¸üÖ™ÒüÖ´Ö¬µÖê Îúß›üÖ ¯ÖÏ׿ց֍ú ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö Æêü ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖî¿Ö»µÖ ¾Ö Îúß›üÖ úÖµÖԍÎú´ÖÖŸÖ ¯Ö׸üÖÖ´Ö úÖ¸üú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ÃÖÖ¬ÖµÖÖÃÖÖšüß úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö úºþ−Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ. úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“Öê ‹¾Öœêü ´ÖÆü¢¾Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖÆüß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö ¿ÖÖôûÖ, ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ Îúß›üÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿Öԍú ¾Ö ¯ÖÏ׿ցÖÖ ÃÖÓãÖÖ µÖÖŸÖæ−Ö µÖÖ ¯ÖÏ׿ցÖÖ ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ú¸üµÖÖŸÖ µÖÖ¾Öê ´ÆüÖæ−Ö ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ÆüÖŸÖß ‘ÖêŸÖ»Öê †ÖÆêü. †¿ÖÖ ¯ÖύúÖ¸ü“Öê ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö µÖÖ ¯Öã¾Öá »ÖÖŸÖæ¸ü −Ö —ÖÖ»µÖÖ−Öê Æêü ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¯ÖæÖÔŸÖ: −Ö¾Öß−Ö †ÖÆêü ´ÆüÖæ−Ö ŸµÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ÃÖÆü•Ö ïÖ™ü ÆüÖêµÖÖÃÖÖ¸üÖê †ÖÆêü.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 274 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“Öß ˆ×§ü™ü¶ê: 1. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ úÖÆüß ‘Ö™üúÖ¾Ö¸ü úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ¯Ö׸üÖÖ´Ö ¯Ö›üŸÖÖê úÖ ŸÖê ¯ÖÖÆüÖê. 2. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖ“Öß ×¾ÖúÖÃÖ ú¸üߟÖÖ ¸üÖ²Ö¾Ö»Ö껵ÖÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“µÖÖ úÖµÖԍÎú´ÖÖ“Öß ¯Ö׸üÖÖ´Ö úÖ¸üúŸÖÖ †³µÖÖÃÖÖê. 3. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü−Öß úÖ¸üú Ö´ÖŸÖÖ ´ÖÖê•ÖÖê. 4. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖŸÖ µÖÖ ¯ÖÏ׿ցÖÖ ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö êú»µÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê úÖ ¯ÖÖÆüÖê. 5. ÖêôûÖÓ›æÓüú›æü−Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖύúÖ¸ü“Öê, úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ´Ö¬Öᯙ ¾µÖÖµÖÖ´Ö ¯ÖύúÖ¸ü úºþ−Ö ‘ÖêÖê. 6. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖê¾Ö¸ü úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêû —ÖÖ»Ö껵ÖÖ ¯Ö׸üÖÖ´ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ú¸üÖê. ÷Öé×ÆüŸÖêú : 1. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖÃÖÖšüß ×−Ö¾Ö›üµÖÖŸÖ µÖêÖÖ¸êü ÃÖ¾ÖÔ ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æü ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö Öêôæû ¿ÖúŸÖÖŸÖ. 2. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖÃÖÖšüß ×−Ö¾Ö›üµÖÖŸÖ µÖêÖÖ·µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÖêôûÖ›æÓü−ÖÖ ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖŸÖᯙ ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ŸÖÓ¡Ö, úÖî¿Ö»µÖ ¾Ö ×−ÖµÖ´Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖ †ÖÆêüŸÖ. 3. úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ¯Ö¨üŸÖ ÃÖ¤ü¸ü ÖêôûÖ›æü−ÖÖ ÃÖ¾ÖÔþÖß −Ö¾Öß−Ö †ÖÆêü. 4. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸üµÖÖŸÖ µÖêÖÖ·µÖÖ “ÖÖ“ÖµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖ×ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. 5. “ÖÖ“ÖµÖÖÃÖÖšüß ÖêôûÖ›æÓü“ÖÖ ¯ÖÏןÖÃÖÖ¤ü “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ †ÃÖê»Ö. 6. ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖú †ÃÖ»Öê»Öê Îúß›üÖÓ÷ÖÖ ¾Ö ÃÖ¾ÖÔ Îúß›üÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖê»Ö ¾Ö ŸÖê ¯ÖÏ´ÖÖ×ÖŸÖ †ÃÖê»Ö. ¯Ö׸üú»¯Ö−ÖÖ: ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¯Ö׸üú»¯Ö−ÖÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêû ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖÓ›æü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖê¾Ö¸ü ¯Ö׸üÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¿Öã−µÖ ¯Ö׸üú»¯Ö−ÖÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖê¾Ö¸ü ¯Ö׸üÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß: 1. ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ±úŒŸÖ, ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖÖ·µÖÖ ´Öã»ÖÖÓ−Ö¯ÖæŸÖì ´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. 2. ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö 18 ŸÖê 25 ¾ÖÂÖÔ ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö“µÖÖ ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖÃÖÖšüß ´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. 3. ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö Æêü úÖ¸üú Ö´ÖŸÖêŸÖᯙ ¯ÖÖµÖÖ“Öß Ã±úÖê™üú Ö´ÖŸÖÖ, »Ö¾Öד֍úŸÖÖ, פü¿ÖÖ׳ִÖ揟ÖÖ ¾Ö ÷ÖŸÖß µÖÖ úÖµÖÔ´ÖÖ−ÖÖ¯Öæ¸üŸÖê“Ö ´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. 4. ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê 50 ´Öß. ›òü¿Ö ™êüÙü, †òוÖ×»Ö×™ü ™êüÙü °»ÖÖ—Öß²Öß»Öß™üß ™êüÙ ¾Ö ¾ÆüÙ™üú»Ö µÖÖü úÃÖÖê™ü¶ÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. 5. ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö »ÖÖŸÖæ¸ü ´ÖÆüÖ−Ö÷Ö¸ü ¯ÖÖ»ÖߍêúŸÖ ÖêôûÖ›æü¯ÖæŸÖì ´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ: 1. ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ×−Ö¾Ö›üú úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ¾µÖÖµÖÖ´Ö ¯ÖύúÖ¸üÖ¯ÖæŸÖì ´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. 2. ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“ÖÖ úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß 24 †Öšü¾Ö›ü¶Ö¯ÖãŸÖì ´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. 3. ¯ÖÏßÖæŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖÓ¬Ö−ÖÖÃÖÖšüß ×−Ö¾Ö›üµÖÖŸÖ †Ö»Ö껵ÖÖ ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ ÖÖ−Ö¯ÖÖ−Ö ÃÖ¾ÖµÖß úÖî™æÓü²Öߍú ¯Ö׸üÛã֟Öß ¾Ö ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸üÖÖŸÖᯙ ‘Ö™üú ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡ÖÖÖŸÖ −Ö¾ÆüŸÖê. 4. ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö »ÖÖŸÖæ¸ü ¿ÖÆü¸üÖŸÖᯙ ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖÖ·µÖÖ ´Öã»ÖÖÓ¯ÖãŸÖì“Ö ´ÖµÖÖÔפüŸÖ †ÖÆêü. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¯Ö¨üŸÖß: ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖÓ¬Ö−ÖÖŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö êú»ÖÖ †ÖÆêü. †×³Öú»¯ÖÖ“Öê þֺþ¯Ö: ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ×¾Öºþ¨ü ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú †×³Öú»¯ÖÖŸÖᯙ ¯Öã¾ÖÖÔê¢Ö¸ü ¯Ö¸ü߁ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ÷Ö™ü †×³Öú»¯Ö µÖÖ †×³Öú»¯ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü êú»ÖÖ

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 275 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 −µÖÖ¤ü¿ÖÔ : •Ö−ÖÃÖӏµÖꓵÖÖ ŸÖ£µÖÖ×¾ÖÂÖµÖß ¯Öæ¾ÖÖÔ−Öã´ÖÖ−Ö úÖœüµÖ֍ú׸üŸÖÖ •Ö−ÖÃÖӏµÖêŸÖæ−Ö ×−Ö¾Ö›ü»Ö껵ÖÖ ¾µÖŒŸÖß / ÖêôûÖ›æü µÖÖÓ“µÖÖ »ÖÆüÖ−Ö ÃÖÓ“ÖÖ»ÖÖ −µÖÖ¤ü¿ÖÔ ´ÆüÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−֍úÖ−Öê ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖÃÖÖšüß ×−Ö¾Ö›ü»Ö껵ÖÖ »ÖÖŸÖæ¸ü ¿ÖÆü¸üÖŸÖᯙ ÆüÖò×»Ö²ÖÖò»Ö ÖêôûÖÖ¸êü ÖêôûÖ›æü ¾ÖµÖ 18 ŸÖê 25 ¾ÖÂÖÔ ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖŸÖᯙ ÖêôûÖ›æ ´Öã»ÖÖÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü êú»Öß †ÖÆêü. −Ö´Öã−ÖÖ ×−Ö¾Ö›ü: ÆêüŸÖæ ¯Öæ¾ÖÔ ‹ãúÖ 60 ÖêôûÖ›æü“Öß ×−Ö¾Ö›ü ú¸üµÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü. ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖӍú»Ö−ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê: ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖ“Öê †Ó×ŸÖ´Ö ×−֍úÂÖÔ úÖœüµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖύúÖ¸ü“Öß ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß ÃÖӍú×»ÖŸÖ ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖꟵÖÖÃÖÖšüß •Öß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ŸÖÓ¡Öê ¾Ö ¯Ö¬¤üŸÖß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»µÖÖÃÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÃÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖӍú»Ö−ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ´ÆüÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ¤ü¸üÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−֍úÖ−Öê ÖÖ»Öᯙ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ«üÖ¸êü ´ÖÖ×ÆüŸÖßÃÖӍú×»ÖŸÖ êú»Öß. 1) †òוÖ×»Ö™üß (¿Ö™ü»Ö ¸ü−Ö ¸êüÙü) 2) °»ÖêÛ°ÃÖ²Öê×»Ö™üß (ÃÖß™ü †ò›ü ׸ü“Ö ™êüÙü) 3) ¯ÖÖò¾Ö¸ü (¾Æü™üáú»Ö •Ö´¯Ö ™êüÙü) 4) ïÖß›ü (50 ´Öß™ü¸ü ›òü¿Ö ¸ü−Ö ™êüÙü) úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ¾µÖÖµÖÖ´Ö ¯ÖύúÖ¸ü ´Öê×›ü×ÃÖ−Ö ²ÖÖò»ÖÃÖÆ:ü 1) ²Öë™ü −Öß ×ÃÖ™ü†¯ÃÖ 2) ÆüÖµÖ¯Ö¸ü ‹ŒÃÖ™êü−¿Ö−Ö 3) Æòü×÷Ö÷Ö ×−Ö ¸êü—ÖêÃÖ 4) ׸ü¾ÆüÃÖÔ ÎÓú“Ö 5) ²Öë“Ö †ÖòÛ²»Öú 6) ׯֻÖÃÖÔ 7) Û™Ëü¾ÖÙüü ¾Öã‡Ô£Ö ×´Ö×›üÃÖß−Ö ²ÖÖò»Ö ÃÖß™üà÷Ö 8) ¾Æüß-×ÃÖ™ü†¯ÃÖ 9) ׸ü¾ÆüÃÖÔ ÆüÖµÖ¯Ö¸ü ‹ŒÃÖ™êü−¿Ö−Ö 10) ÃÖã¯Ö¸ü´Öò−Ö 11) ¯ÖÏÖ¯Ö¸ü ÎÓú“Ö 12) ÃÖÖ‡Ô›ü °»Öòú 13) †òú»Ö ™ü“Ö 14) ÆòüØ÷Ö÷Ö ‹»Ö ÆüÖê»›ü ÃÖÖÓۏµÖúß: ¯ÖÏßÖãŸÖÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖŸÖÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê ¯Öæ¾ÖÔ †Ö×Ö ˆ¢Ö¸ü úÖµÖÔ´ÖÖ−Ö úÃÖÖê™üµÖÖ«üÖ¸êü ×´ÖôûÖ»Ö껵ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖÖӍúÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö, ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö ¾Ö ™üß ¯Ö¸ü߁֍êú“ÖÖ (T-test) ¾ÖÖ¯Ö¸ü êú»ÖÖ †ÖÆêü. úÖê™üú Îú. 3.1 ¾Æü™üáú»Ö •Ö´¯Ö“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “Ö“ÖÖÖß“ÖÖ ¯Öꆸü −Ö´Öæ−ÖÖ ÃÖÖÓۏµÖúß“Öê ïÖ™üߍú¸üÖ ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¡Öã™üß ÖêôûÖ›æÓü“Öß ¯Ö¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß ˆ¢Ö¸ ü“ÖÖ“ÖÖß †.Îú. ÷Ö™ü ˆ¢Ö¸ü ¯Öæ¾ÖÔ ˆ¢Ö¸ü ÃÖӏµÖÖ ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß 1 ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú 30 20.17 24.77 4.283 4.439 0.782 0.810 2 ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ 30 21.97 22.97 4.405 4.484 0.804 0.819 úÖê™üú Îú. 3.1 −ÖãÃÖÖ¸ü ¾Æü™üáú»Ö •Ö´¯Ö µÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 20.27 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 4.283 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß Æüß 0.782 †ÖÆêü ŸµÖÖ“Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 24.77 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 4.439 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öæ™üß 0.810 †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 21.33 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 4.405 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß Æüß 0.804 †ÖÆêü ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ´ÖÖÖê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 22.97 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 4.484 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß 0.819 †ÖÆêü.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 276 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 úÖê™üú Îú.3.2 ¾Æü™üáú»Ö •Ö´¯Ö“Öê ¯Öꆸü −Ö´Öã−ÖÖ ÃÖÖÓۏµÖúß“Öê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß ™üß ´Öã»µÖ †.Îú. ÷Ö™ü ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÏÖ¯ŸÖÖӍú ™üß ´Öã»µÖ Ã¾ÖÖ¬Öß−ÖŸÖÖ ´ÖÖ¡ÖÖ ÃÖÖ£Öԍú ßָü ±ú¸üú (0.05) 1 ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú 4.5 30.561 29 0.05 2 ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ 1.64 28.057 29 0.05 úÖê™üú Îú. 3.2 ¾Öºþ−Ö ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖߟÖᯙ ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ±ú¸üú 4.2 †ÃÖæ−Ö ÆüÖ ±ú¸üú ¯Öꆸü “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ™üß ´Öã»µÖ 30.561 †Öœüôû»Öê Æêü ×™ü ´Öã»µÖ 0.05 µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ£Öԍú †ÖÆüê ŸÖÃÖê“Ö Ø−ÖµÖ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ±ú¸üú 1.64 †ÃÖæ−Ö ÆüÖ ±ú¸üú ¯Öꆸü ™üß “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ™üß ´Öã»µÖ 28.57 †Öœüôû»Öê Æêü ™üß ´Öã»µÖ 0.05 µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ£Öԍú †ÖÆêü. †£ÖÔ×−Ö¾ÖÔ“Ö−Ö: ¾Ö¸üᯙ ¯Ö׸üú»¯Ö−Öê“Öê ¯Ö׸üÖÖ ¾Ö ÃÖӏµÖÖ¿ÖÖáÖßµÖ Ã¯Ö™üߍú¸üÖ úºþ−Ö †ÃÖê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê úß úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ×¤ü»Ö껵ÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ ¯ÖÖµÖÖŸÖß»Ö Ã±úÖê™üú Ö´ÖŸÖÖ Æüß ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ¯ÖêÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. úÖê™üú Îú. 4.1 “µÖÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−ÖÖ¾Öºþ−Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêû פü»µÖÖ´Öãôêû ÖêôûÖ›æü“µÖÖ ¯ÖÖµÖÖŸÖß»Ö Ã±úÖê™üú Ö´ÖŸÖÖ ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æü ¯ÖêÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æü´Ö¬µÖê †×¬Öú ÃÖÖ£Öԍú ¯Ö¸üßÖÖ´Ö —ÖÖ»ÖÖ. úÖê™üú Îú. 3.2 ×ÃÖ™ü †Ñ›ü ¸üß“Ö ™êüÙü “µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “Ö“ÖÖÖß“ÖÖ ¯Öꆸü −Ö´Öæ−ÖÖ ÃÖÖÓۏµÖúß“Öê ïÖ™üߍú¸üÖ ˆ¢Ö¸ ü“ÖÖ“ÖÖß ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¡Öã™üß ÖêôûÖ›æÓü“Öß ¯Ö¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö †.Îú. ÷Ö™ü ÃÖӏµÖÖ ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ˆ¢Ö¸ü ¯Öæ¾ÖÔ ˆ¢Ö¸ü ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß 1 ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú 30 27.33 31.23 3.594 3.757 0.656 0.686 2 ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ 30 27.93 29.07 3.393 3.062 0.619 0.559 úÖê™üú Îú. 3.2 −ÖãÃÖÖ¸ü ×ÃÖ™ü †Ñ›ü ¸üß“Ö ™êüÙü µÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 27.33 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 3.594 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß Æüß 0.656 †ÖÆêü ŸµÖÖ“Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 31.23 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×“Ö»Ö−Ö 3.757 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öæ™üß 0.686 †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 27.93 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 3.393 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß Æüß 0.619 †ÖÆêü ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ´ÖÖÖê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 29.07 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 3.062 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß 0.559 †ÖÆêü. úÖê™üú Îú.3.3 ×ÃÖ™ü †Ñ›ü ¸üß“Ö ™êüÙü ¯Öꆸü −Ö´Öã−ÖÖ ÃÖÖÓۏµÖúß“Öê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß ™üß ´Öã»µÖ †.Îú. ÷Ö™ü ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÏÖ¯ŸÖÖӍú ™üß ´Öã»µÖ Ã¾ÖÖ¬Öß−ÖŸÖÖ ´ÖÖ¡ÖÖ ÃÖÖ£Öԍú ßָü ±ú¸üú (0.05) 1 ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú 3.9 32.27 29 0.05 2 ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ 1.14 8.50 29 0.05 úÖê™üú Îú. 3.3 ¾Öºþ−Ö ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖߟÖᯙ ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ±ú¸üú 3.9 †ÃÖæ−Ö ÆüÖ ±ú¸üú ¯Öꆸü “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ™üß ´Öã»µÖ 32.27 †Öœüôû»Öê Æêü ×™ü ´Öã»µÖ 0.05 µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ£Öԍú †ÖÆüê ŸÖÃÖê“Ö Ø−ÖµÖס֟Ö

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 277 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ±ú¸üú 1.14 †ÃÖæ−Ö ÆüÖ ±ú¸üú ¯Öꆸü ™üß “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ™üß ´Öã»µÖ 8.50 †Öœüôû»Öê Æêü ™üß ´Öã»µÖ 0.05 µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ£Öԍú †ÖÆêü. †£ÖÔ×−Ö¾ÖÔ“Ö−Ö: ¾Ö¸üᯙ ¯Ö׸üú»¯Ö−Öê“Öê ¯Ö׸üÖÖ ¾Ö ÃÖӏµÖÖ¿ÖÖáÖßµÖ Ã¯Ö™üߍú¸üÖ úºþ−Ö †ÃÖê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê úß úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ×¤ü»Ö껵ÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ ¿Ö¸ü߸üÖ“Öß »Ö¾Öד֍úŸÖÖ Ö´ÖŸÖÖ Æüß ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ¯ÖêÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. úÖê™üú Îú. 3.2 “µÖÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−ÖÖ¾Öºþ−Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêû פü»µÖÖ´Öãôêû ÖêôûÖ›æü“µÖÖ ¿Ö¸ü߸üÖ“Öß »Ö¾Öד֍úŸÖê“Öß Ö´ÖŸÖÖ ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æü ¯ÖêÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æü´Ö¬µÖê †×¬Öú ÃÖÖ£Öԍú ¯Ö¸üßÖÖ´Ö —ÖÖ»ÖÖ. úÖê™üú Îú. 3.4 ¿Ö™ü»Ö¸ü−Ö ™êüÙü“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “Ö“ÖÖÖß“ÖÖ ¯Öꆸü −Ö´Öæ−ÖÖ ÃÖÖÓۏµÖúß“Öê ïÖ™üߍú¸üÖ ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¡Öã™üß ÖêôûÖ›æÓü“Öß ¯Ö¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß ˆ¢Ö¸ ü“ÖÖ“ÖÖß ˆ ¯ †.Îú. ÷Ö™ü ¯Öæ¾ÖÔ ˆ¢Ö¸ü ÃÖӏµÖÖ ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¢Ö¸ü Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß 1 ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú 30 10.77 9.99 0.673 0.689 0.112 0.125 2 ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ 30 10.72 10.66 0.682 0.702 0.124 0.128 úÖê™üú Îú. 3.4 −ÖãÃÖÖ¸ü ¿Ö™ü»Ö¸ü−Ö ™êüÙü µÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 10.77 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 0.673 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß Æüß 0.112 †ÖÆêü ŸµÖÖ“Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 9.99 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×“Ö»Ö−Ö 0.689 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öæ™üß 0.125†ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 10.72 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 0.682 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß Æüß 0.124 †ÖÆêü ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ´ÖÖÖê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 10.66 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 0.702 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß 0.125 †ÖÆêü. †Ö¯ÖÖÖÃÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê úß ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ»ÖÖ ×¤ü»Ö껵ÖÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêûü ´Ö¬Ö´ÖÖ−ÖÖŸÖ ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖ¯ÖêÖÖ •ÖÖÃŸÖ ±ú¸üú ¯Ö›ü»ÖÖ †ÖÆêü. úÖê™üú Îú.3.5 ¿Ö™ü»Ö¸ü−Ö ™êüÙü ¯Öꆸü −Ö´Öã−ÖÖ ÃÖÖÓۏµÖúß“Öê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß ™üß ´Öã»µÖ †.Îú. ÷Ö™ü ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÏÖ¯ŸÖÖӍú ™üß ´Öã»µÖ Ã¾ÖÖ¬Öß−ÖŸÖÖ ´ÖÖ¡ÖÖ ÃÖÖ£Öԍú ßָü ±ú¸üú (0.05) 1 ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú 0.774 51.32 29 0.05 2 ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ 0.065 2.14 29 0.05 úÖê™üú Îú. 3.5 ¾Öºþ−Ö ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖߟÖᯙ ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ±ú¸üú 0.774 †ÃÖæ−Ö ÆüÖ ±ú¸üú ¯Öꆸü “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ™üß ´Öã»µÖ 51.32 †Öœüôû»Öê Æêü ×™ü ´Öã»µÖ 0.05 µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ£Öԍú †ÖÆüê ŸÖÃÖê“Ö Ø−ÖµÖ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ±ú¸üú 0.065 †ÃÖæ−Ö ÆüÖ ±ú¸üú ¯Öꆸü ™üß “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ™üß ´Öã»µÖ 2.14 †Öœüôû»Öê Æêü ™üß ´Öã»µÖ 0.05 µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ£Öԍú †ÖÆêü. †£ÖÔ×−Ö¾ÖÔ“Ö−Ö: ¾Ö¸üᯙ ¯Ö׸üú»¯Ö−Öê“Öê ¯Ö׸üÖÖ ¾Ö ÃÖӏµÖÖ¿ÖÖáÖßµÖ Ã¯Ö™üߍú¸üÖ úºþ−Ö †ÃÖê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê úß úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ×¤ü»Ö껵ÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ ×¤ü¿ÖÖ׳ִÖ㏟ÖÖ Ö´ÖŸÖÖ Æüß ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ¯ÖêÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. úÖê™üú Îú. 3.4 “µÖÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−ÖÖ¾Öºþ−Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêû פü»µÖÖ´Öãôêû ÖêôûÖ›æü“µÖÖ ¿Ö¸ü߸üÖ“Öß ×¤ü¿ÖÖ׳ִÖãÖŸÖê“Öß Ö´ÖŸÖÖ ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æü ¯ÖêÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æü´Ö¬µÖê †×¬Öú ÃÖÖ£Öԍú ¯Ö¸üßÖÖ´Ö —ÖÖ»ÖÖ.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 278 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 úÖê™üú Îú. 3.6 50 ´Öß™ü¸ü ¸ü−Ö ™êüÙü “µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “Ö“ÖÖÖß“ÖÖ ¯Öꆸü −Ö´Öæ−ÖÖ ÃÖÖÓۏµÖúß“Öê ïÖ™üߍú¸üÖ ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¡Öã™üß ÖêôûÖ›æÓü“Öß ¯Ö¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß ˆ¢Ö¸ ü“ÖÖ“ÖÖß †.Îú. ÷Ö™ü ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß ˆ¢Ö¸ü ¯Öæ¾ÖÔ ˆ¢Ö¸ü ÃÖӏµÖÖ ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß “ÖÖ“ÖÖß 1 ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú 30 7.04 6.33 0.391 0.410 0.071 0.074 2 ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ 30 7.07 6.95 0.494 0.481 0.090 0.087

úÖê™üú Îú. 3.6 −ÖãÃÖÖ¸ü 50 ´Öß™ü¸ü ¸ü−Ö ™êüÙü µÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 7.04 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 0.391 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß Æüß 0.71 †ÖÆêü ŸµÖÖ“Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 6.33 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×“Ö»Ö−Ö 0.410 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öæ™üß 0.074 †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 7.07 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 0.494 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß Æüß 0.090 †ÖÆêü ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ´ÖÖÖê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“Öê ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö 6.95 †ÃÖæ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö 0.481 †ÖÆêü ¾Ö ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ¡Öã™üß 0.087 †ÖÆêü. †Ö¯ÖÖÖÃÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê úß ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ»ÖÖ ×¤ü»Ö껵ÖÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêûü ´Ö¬Ö´ÖÖ−ÖÖŸÖ ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖ¯ÖêÖÖ •ÖÖÃŸÖ ±ú¸üú ¯Ö›ü»ÖÖ †ÖÆêü. úÖê™üú Îú.3.7 50 ´Öß™ü¸ü ¸ü−Ö ™êüÙü ¯Öꆸü −Ö´Öã−ÖÖ ÃÖÖÓۏµÖúß“Öê ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß ™üß ´Öã»µÖ †.Îú. ÷Ö™ü ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ¯ÖÏÖ¯ŸÖÖӍú ™üß ´Öã»µÖ Ã¾ÖÖ¬Öß−ÖŸÖÖ ´ÖÖ¡ÖÖ ÃÖÖ£Öԍú ßָü ±ú¸üú (0.05) 1 ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú 0.707 35.18 29 0.05 2 ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ 0.12 8.27 29 0.05 úÖê™üú Îú. 3.7 ¾Öºþ−Ö ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖߟÖᯙ ´Ö¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ±ú¸üú 0.707 †ÃÖæ−Ö ÆüÖ ±ú¸üú ¯Öꆸü “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ™üß ´Öã»µÖ 35.18 †Öœüôû»Öê Æêü ×™ü ´Öã»µÖ 0.05 µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ£Öԍú †ÖÆüê ŸÖÃÖê“Ö Ø−ÖµÖ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖᯙ ±ú¸üú 0.12 †ÃÖæ−Ö ÆüÖ ±ú¸üú ¯Öꆸü ™üß “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ™üß ´Öã»µÖ 8.27 †Öœüôû»Öê Æêü ™üß ´Öã»µÖ 0.05 µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ£Öԍú †ÖÆêü. †£ÖÔ×−Ö¾ÖÔ“Ö−Ö: ¾Ö¸üᯙ ¯Ö׸üú»¯Ö−Öê“Öê ¯Ö׸üÖÖ ¾Ö ÃÖӏµÖÖ¿ÖÖáÖßµÖ Ã¯Ö™üߍú¸üÖ úºþ−Ö †ÃÖê פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê úß úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ×¤ü»Ö껵ÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ ¿Ö¸üÖ¸üß“Öß ÷ÖŸÖß“Öß Ö´ÖŸÖÖ Æüß ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ¯ÖêÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. úÖê™üú Îú. 3.7 “µÖÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−ÖÖ¾Öºþ−Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêû פü»µÖÖ´Öãôêû ÖêôûÖ›æü“µÖÖ ¿Ö¸ü߸üÖ“Öß ÷ÖŸÖß“µÖÖ Ö´ÖŸÖêŸÖ ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æü ¯ÖêÖÖ ¯ÖÏÖµÖÖê×÷֍ú ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÖêôûÖ›æü´Ö¬µÖê †×¬Öú ÃÖÖ£Öԍú ¯Ö¸üßÖÖ´Ö —ÖÖ»ÖÖ. ×−֍úÂÖÔ: 1. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖ¾Ö¸ü úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêû ÖêôûÖ›æü´Ö¬Öᯙ ¯ÖÖµÖÖŸÖß»Ö Ã±úÖê™üú Ö´ÖŸÖÖ, »Ö¾Öד֍úŸÖÖ, ¿Ö¸ü߸üÖ“Öß ×¤ü¿ÖÖ׳ִÖãÖŸÖ ¾Ö ¿Ö¸ü߸üÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖŸÖ †×¬Öú ¯Ö׸üÖÖ´Ö ¯Ö›ü»ÖÖ †ÖÆêü. 2. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖÓ“Öß ¾ÖÖœü ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ²Ö¾Ö»Öê»ÖÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“µÖÖ úÖµÖԍÎú´ÖÖ“Öß ¯Ö׸üÖÖ´ÖŸÖÖ ŸÖ¯ÖÖÃÖµÖÖŸÖ †Ö»Öß µÖÖ úÖµÖԍÎú´ÖÖ“ÖÖ ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖŸÖ “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ¯ÖύúÖ¸êü ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ“Öê פüÃÖæ−Ö †Ö»Öê.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 279 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 3. •ÖÖê úÖµÖԍÎú´Ö ¸üÖ²Ö¾ÖµÖÖŸÖ µÖêÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ ŸµÖÖ“ÖÖ †÷ÖÖê¤ü¸ü ÖêôûÖ›æü“Öß úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖÓ“Öß “ÖÖ“ÖÖß ‘ÖêÖê ¾Ö úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ×¤ü»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü “ÖÖ“ÖÖß ‘Öê¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖᯙ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖÖ ´ÖÖê•Ö−Öê •ÖêÖê úºþ−Ö úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ×úŸÖ¯ÖŸÖ ¯Ö׸üÖÖ´Ö ¯Ö›ü»ÖÖ µÖÖ ¾Öºþ−Ö ×−Ö¤ìü¿Ö−ÖÖÃÖ †Ö»Öê. 4. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü−ÖÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷ÖÆüß −Ö¾Öß−Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ−ÖÖ µÖÖ ™ÒêüØ−Ö÷Ö ´Ö¬Öᯙ ¾µÖÖµÖÖ´Ö ¯ÖύúÖ¸ü “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ¯ÖύúÖ¸êü úºþ−Ö ‘µÖÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖµÖÖ´Ö ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¿ÖÖ¸üß׸üú ‡•ÖÖ —ÖÖ»Öß −ÖÖÆüß ¾Ö ÖêôûÖ›æüú›æü−Ö µÖÖê÷µÖ ¯ÖύúÖ¸êü ¾µÖÖµÖÖ´Ö úºþ−Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ÷Öê»ÖÖ. 5. ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ ¸üÖê•Ö“µÖÖ ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ÃÖ¸üÖ¾Ö ¤êüµÖÖÃÖÖšüß úÖµÖԍÎú´ÖÖÓ“Öê ¾Öêôû֯֡֍ú ²Ö−Ö¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ú›æü−Ö ¾µÖÖµÖÖ´Ö úºþ−Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ ¾Ö ˆ¢Ö¸ü “ÖÖ“ÖÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö •Öß ÃÖӏµÖÖ¿ÖÖáÖßµÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´ÖôûÖ»Öß µÖÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ ú¸üµÖÖÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ´ÖÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö ¾Ö ™üß ™êüÙü µÖÖ ¯Ö¨üŸÖß“µÖÖ ÃÖӏµÖÖ¿ÖÖáÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö úºþ−Ö úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ×úŸÖß ¯Ö׸üÖÖ´Ö úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖ¾Ö¸ü —ÖÖ»ÖÖ µÖÖ ¾Ö¸üᯙ ÃÖӏµÖÖ¿ÖáÖßµÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê ¯Ö׸üÖÖ úºþ−Ö ŸµÖÖ“Öß ¯Ö׸üÖִ֍úŸÖÖ ŸÖ¯ÖÖÃÖµÖÖŸÖ †Ö»Öê. ׿ֱúÖ¸ü¿Öß: • Îúß›üÖ ¯ÖÏ׿ց֍úÖÃÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ‘µÖÖ¾Öß. • Îúß›üÖ ¯ÖÏ׿ցÖÖÖŸÖ úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ú¸üÖ¾ÖÖ • ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ Îúß›üÖ ¯ÖÏ׿ցÖÖ ÃÖÓãÖêŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ÖêôûÖ›æÓü−ÖÖ ¿ÖÖáÖßµÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß úºþ−Ö ªÖ¾Öß. ´Ö㻵ִÖÖ¯Ö−Ö: úÖê™üúÖÓ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ´ÖÖ×ÆüŸÖß¾Öºþ−Ö †ÃÖê ïÖ™ü ÆüÖêŸÖê úß 24 †Öšü¾Ö›ü¶Ö“µÖÖ úÖê¸ü ™Òëü×−Ö÷Ö´Öãôêû ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖê“Öê ‘Ö™üú •ÖÃÖê úß ¯ÖÖµÖÖ“Öß Ã±úÖê™üú Ö´ÖŸÖÖ ¾Öê÷Ö, »Ö¾Öד֍úŸÖÖ ¾Ö פü¿ÖÖ׳ִÖæÖŸÖÖ µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß Æêü פüÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖúÖ−Öê "úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö“ÖÖ ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖÓ¾Ö¸ü ¯Ö׸üÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. " µÖÖ ¿Öã−µÖ ¯Ö׸üú»¯Ö−Öê“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö êú»ÖÖ †Ö×Ö "úÖê¸ü ™ÒêüØ−Ö÷Ö´Öãôêû ¾ÆüÖò»Öß²ÖÖò»Ö ÖêôûÖ›æÓü“µÖÖ úÖ¸üú Ö´ÖŸÖꓵÖÖ ‘Ö™üúÖÓ¾Ö¸ü ¯Ö׸üÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê." µÖÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¯Ö׸üú»¯ÖŸÖê“ÖÖ Ûþ֍úÖ¸ü êú»ÖÖ. ÃÖÓ¤ü³ÖÔ: 1. Doffin s (1994) Introduction for physical Education Fitness & Sports (II nd Edition) California my field publishing compny. 2. William it (1980) Physical Education & Sports in changing society. Delhi sub Publication. 3. Uppal A Gautam G Malhotra V and Baweja (2003) practical Guide to physical Education, Sports and Helth new Delhi, m/s Friends publication. 4. Vlleyball-wikepedia the Frenceyciopedia htm. 5. Volleyball-wikipedia in the free encyelopdia htm 6. Gandhi I (1982) message abstract International congress of sports science Patiyala Ns NIS university sports 1(6). 7. Ghos A (1980) Handbook of sports medicine and physical Fitness, Kalkata 8. Singh H (1991) Science of Sports Training New Delhi D.V.S Publication 9. ÷ÖÓ¤ü÷Öê êú ¬Öã´ÖÖôû µÖã (2002) ¿ÖÖ¸üß׸üú ׿ցÖÖ ¿ÖÖáÖ, −ÖÖÓ¤êü›ü ÃÖ´Ö£ÖÔ ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö ¯ÖÏšü Îú.84-85 10. Prabhudesai R.S.(2000) Narvneet Advanced Dictionary Published by Navaneet Publication (India) Ltd. 11. WWW.Co.Cortrainingdefinition. 12. ן־ÖÖ¸üß ¿ÖӍú¸ü, ¯ÖÖÓ÷Ö¾ÖÖ›ü ¾µÖӍú™êü¿Ö (1995) ¿ÖÖ¸üß׸üú ׿ցÖÖ ´ÖÖ¯Ö−Ö ¾Ö ´Ö㻵ִÖÖ¯Ö−Ö ¯ÖύúÖ¿Ö−Ö “ÖÓ¦ü¿ÖêÖ¸ü †Ö÷ÖÖ¿Öê ¿ÖÖ¸üß׸üú ׿ցÖÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖ, ¯ÖãÖê-36 ¯ÖÏ£Ö´Ö †Ö¾Öé¢Öß ¯Öé.Îú.205. 13. Death p (1978) Effect of suryaanamaskar and weight thinging poor manual on kicing ability in footballer Thesis abet react L.N, P.E Gaga liar p.p 6667 14. Sangria m.s (1992) Comparative Effect of six weeks intensive Tranining Programmed of selected physiological and skill Primates of women volleytalpphyers abs staract International on health revolution and ports excellence.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 280 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

शेतकरी चळवळ : एक दृीेप

ााा.ा ...डॉडॉडॉडॉ.. संजय सुसु.. आिहरे (सहायक ायापक, रायशा िवभाग) एचपीटी आटस् अँड आरवायके सायस कॉलेज, नािशक-५

तावनातावना:: कोरोना हायरस (कोिवड-१९) जागितक महामारी साथीया रोगाने संपूण जगाला िवळखा घातला आहे. कोरोना हे एक जागितक संकट असयामुळे भारतासारया िवकसनशील राातील याचे िविवध ेावरही याचे दुपरणाम झालेले दसून येतात. यामये राजकय, सामािजक, आथक, कृषी, औोिगक, शैिणक, सांकृितक तसेच कला, डा, सािहय व मुख हणजे आरोय ेाचाही समावेश करता येईल. तुत शोध िनबंधात शेती, शेतीचे व शेतकरी चळवळ या िवषयी मांडणी करयाचा य करयात आला आहे. शेती हा भारतीय संिवधानात ७ ा परिशातील तीन सूचीपैक रायसूचीतील िवषय आहे. कोरोनाया संकट काळात कसरकारने २० सटबर २०२० रोजी कृषी ेाशी संबंिधत ३ कायदे मंजूर केले, ते हणजे- १) शेतकरी उपादने ापार व वािणय (ोसाहन व सुिवधा) िवधेयक, २०२० २) शेतकरी (सशकरण आिण संरण) कमत आासन आिण कृषी सेवा करार िवधेयक, २०२० ३) अयावयक वतू (दुती) िवधेयक, २०२० वरील कायांना शेतकयांचा िवरोध असून यांनी आंदोलन सु केल े आहे. पंजाबमधील ३० शेतकरी संघटनासह, हरयाणा, पिम उरदेश आिण देशातील इतर शेतकरी संघटना िमळून जवळपास ४०० संघटनांचा समावेश या आंदोलनामये आहे.१११ एक लाख शेतकरी दलीया सीमेवर िविवध ठकाणी आंदोलन करत आहेत. शेतकरी संघटना व क सरकारमये चचया अनेक फेया झाया असया तरी यातून आजपयत याय तोडगा िनघालेला नाही. शेतकयांया िहतासाठी देशामये कमान आधारभूत कमत (MSP) ची णाली लागू करणे, कंाटी शेतीला िवरोध, अीकचर ोूस माकट किमटी (APMC) कृषी उप बाजार सिमतचे संवधन करणे या शेतकरी आंदोलनातील मुख मागया आहेत. देशातील शेतकरी आंदोलनाया पाभूमीवर ‘शेतकरी चळवळ: एक दृीेप’ या शोध िनबंधात वातंयपूव व वातंयोर कालखंडातील शेतकरी चळवळीची मांडणी केलेली आहे. शेतकरी चळवळचळवळ:: भारत हा शेतीधान देश असून, सर टे लोकसंया शेती आिण शेतीशी िनगडीत वसायावर उदरिनवाह करते. संघटत शेतकयांमुळे शेती िवकासासाठी सरकारकडून अनेक योजनांची यात अंलबजावणी झायामुळे देशात ‘हरत ांती’ साकार झाली. यासाठी संघटत शेतकरी चळवळचे योगदान महवपूण मानले जाते. शेतकरी चळवळ पुढील दोन कालखंडात िवभागली आहे. १) िटीश कालखंड २) वातंयोर कालखंड १११)१) िटीश कालखंड भारतात इंजी सेची थापना झायापासून येथील शेतकरी वगात असंतोष वाढू लागला. वासाहितक शासनाया आथक धोरणाचे भारतीय शेती वसायावर अयंत अिन परणाम झाले. िवशेषत: जिमनीवर य राबणाया कवा शेती िपकिवणाया शेतकयांया दृीने िटशांची नीती अयंत मारक ठरली. िटश रायकयाया जमीन महसूल िवषयक (शेतसारा) धोरणामुळे सामाय शेतकरी दारयाया खाईत लोटले गेले. यांयावर कजबाजारी होयाची वेळ आली, यामुळे यांयात असंतोष िनमाण झाला. या असंतोषाया उेकातूनच भारतात शेतकरी चळवळचा उदय झाला असे दसून येते. ममम.म. जोितराव फुले यांचे योगदान १९ ा शतकात शेतीया ांचा व शेतकयांया एकूण जीवनमानाचा सम व सूम अयास महामा जोतीराव फुले यांनी केला. ‘शेतकयांचा असूड’ या ंथात यांनी िभुकशाही, नोकरशाही व सावकारशाही या यकडून शेतकयांचे व शेतमजुरांचे चंड शोषण केले जात होते. तकालीन शोिषत वगाला संघटत करयाया उेशाने महामा फुले यांनी १८७३ साली ‘सयशोधक समाजाची’ थापना केली.२२२ ामीण भागातील बजन समाजात जागृती करयाचा यांचा हा य उलेखनीय मनाला जातो. शेतकयांचा असूड’ या ंथाया उपोातात म. जोतीराव फुले हणतात, ‘िवेिवना मती गेली;

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 281 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

मतीिवना नीती गेली; नीतीिवना गतीगेली ! गतीिवना िव गेले; िविवना शू खचले; इतके अनथ एका अिवेने केले’.३३३ या ंथात म. फुले यांनी शू, अिशित, अानी शेतकयांया आयितक दारयाची कारणिममांसा केली आहे. महामा गांधी यांचे योगदान २० ा शतकात शेतकरी चळवळ िविश ांतापुरती मयादत रािहली नहती, ितचे वप देशापी बनले होते. महारा, बंगाल, पंजाब, केरळ, िबहार व गुजरात या ांतात शेतकरी चळवळीने उप धारण केले होते. इ.स. १९१७ मये महामा गांधनी िबहारया चंपारय िजातील िनळीया मयात काम करणाया शेतमजुरांया ात ल घातले. हे मळे युरोपीय मळेवायांया मालकचे होते आिण यांयाकडून शेतमजुरांचे चंड शोषण होत असे. या अयायािवरोधात गांधीजनी अहसामक मागाने लढा देऊन तेथील शेतकयांना याय िमळवून दला. इ.स. १९१८ मये गुजरातमधील खेडा िजात शेतकयांनी िटश सरकारया िवरोधात चळवळ सु केली. दुकाळी िथती असयाने सरकारने शेतसारा माफ करावा ही शेतकयांची मागणी होती. वत: महामा गांधनी या लाचे नेतृव केले. शेतसारा न भरयाचा गांधीजनी शेतकयांना सला दला. या करणी शेतकयांना लाठी हला, घरादारांची जी, संगी तुंगवास सोसावा लागला. शेवटी िटश सरकारला माघार यावी लागली. १९२८ मये गुजरातया सुरत िजातील बारडोली तालुयात शेतकयांनी करबंदीची चळवळ सु केली.४४४ या चळवळीचे नेतृव सरदार वलभभाई पटेल यांनी केले होते. इ.स. १९३० नंतर संपूण देशात शेतकरी चळवळी संघटत झायाचे दसून येते. महामा गांधया ‘सिवनय कायदेभंग’ चळवळीत शेतकयांचा फार मोठा सहभाग होता. इ.स. १९३६ मये भारतीय राीय केसचे वाषक अिधवेशन महाराातील जळगाव िजातील फैजपूर या गावी भरिवयात आले. या अिधवेशनात शेतकयांया ावर िवशेष भर देयाचे औिचय केसने दाखिवले. ाणेर चळवळ महाराातील ाणेर चळवळीने शेतकयांया ांवर आवाज उठिवयासाठी शेतकयांचे संघटन कन, अयायािवद लढे उभारले. िव.रा. शदे, साने गुजी व सेनापती बापट यांनीही शेतकयांया ांबाबत आपले योगदान दले. डॉडॉडॉ.डॉ . बाबासाहेब आंबेडकरांचे योगदान शेतीत अिधक भांडवली गुंतवणूक करणे आिण शेतीवर अवलंबून असलेली लोकसंया इतर वग करणे यास अिधक महव देऊन याची अंमलबजावणी केली नाहीतर शेतकयांची अवथा अिधकािधक िबकट होईल असा असा इशारा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी १९१८ ला दलेला होता. शेतीची आिण शेतकयांची दुरावथा दूर करयासाठी शेतकयांनी सुधारत िबयाणे, कटकनाशके व संरित सचनाची सुिवधा उपलध कन देयाचा जोरदार आह यांनी धरलेला होता. शेतकयांया ांचा अगदी मुळाशी जाऊन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी अयास केलेला होता. १९१८ साली ‘मॉल होडज इन इंिडया अंड देअर रेिमडीज’ हे शेतीया ावर आधारत पुतकात भारतीय शेतीसमोरील अनेक ांची चचा केली.५५५ शेतकयांची परिथती सुधारायची असेल तर यांया बँका, शेतकरी उपादन मता वाढली पािहजे. यादृीने लँड मॉटगेज बँका, शेतकरी उपादकांया सहकारी संथा आिण सहकारी खरेदी िव संघ काढयाचा मनोदय डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपया मजूर पाया जाहीरनायात केला.६६६ कोकणातील रािगरी व कुलाबा िजातील खोत (जमीनदार) कु ळांचे अनिवत शोषण करीत. या िवद कोकणातील कुळांया अनेक तारी होया. १९२१ ते १९२९ या काळात मुंबई कायदे मंडळात खोत पती िव आनंदराव सुव, सी.के. बोले यांनी आवाज उठिवला. १९३७ मये मुंबई ांतात बाळासाहेब खेर यांनी मंिमंडळ सेवर आले, तेहा वतं मजूर पातफ डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी ‘खोटी वतन’ न करयासंबंधीचे िवधेयक कायदे मंडळात मांडले होते. परंतु यास अपयश आले. यानंतर १९४९ मये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांया यांना यश येऊन कोकणातील खोती पत न करयाचा कायदा झाला.७७७ पुढील काळात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे सहकारी कमवीर दादासाहेब गायकवाड यांनी भारतीय रपिलकन पाया वतीने भूिमहीनांची चळवळ यशवी के ली. शेशेशे.शे...काकाकाका....पपपप.. चे योगदान महाराातील शेतकयांया ांबाबत शे.का. पाचेही योगदान महवपूण मानले जाते. ी. शंकरराव मोरे, ी. शंकरराव जाधव, ी.तुळशीदास जाधव, ी. भाऊसाहेब राउत, ी. केशवराव जेधे इ. बजन समाजाया पुढायांनी शेतकरी कामगार वगाया उथानासाठी या पाची केसला सोडिची देऊन १९४८ साली थापना केली. कुळांना संरण ावे, शेतीमालास कफायातीशीर भाव िमळावा, रोजगार हमी योजना सु करावी, जमीन सुधारणा कायदे करावेत, शेतसारा माफ करावा, कापूस एकािधकार योजना सु करावी इ. सारया मागयांना शेतकरी कामगार पाने ाथिमकता दली होती ८८८ असे दसून येते.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 282 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

२२२)२) वातंयोर कालखंड देशाया व रायाया राजकारणातील सवच पांनी शेतकयांया ांचा िनपटारा करयाचे ठरिवले. मा यास अपेित यश न िमळायाने शीया दशकात ९ ऑगट १९७९ साली महाराात शरद जोशया मायमातून शेतकरी संघटनेचा उदय झाला. शेतीमालाला उपादन खचावर आधारत रात भाव िमळाला पािहजे या एक कलमी कायमासाठी शेतकरी संघटना थापन झाली. ी. शरद जोशी यांनी युनोया आंतरराीय टपाल सेवेतून १९७२ साली वेछा िनवृी घेऊन चाकण (पुणे) जवळील आंबेठाण येथे शेती िवकत घेऊन टी कसयास सुरवात केली. यांमुळे यांना शेती व शेतकयांया दुरावथेची जवळून ओळख झाली. शेतकयांना दारयातून बाहेर पडायचे असेल तर शेतकयांनी संघटत झाले पािहजे. यांया मते शेतकयांया दारयाची दोन करणे आिण ती हणजे एक येिथल बतांश शेती पावसाया लहरीवर अवलंबून असयाने शेतीची उपादकता कमी आहे. दोन शेती मालाला िमळणारी कमतही शेती मालाचा उपादन खच भन िनघणार नाही एवढी कमी आहे. यामुळे शेतीचा तोटा वाढत आहे. हणून शेतकरी कजबाजारी होत असून, यातून शेतकयांना बाहेर काढयासाठी शेतीमालाला उपादन खचावर आधारत रात भाव िमळाला पािहजे व तो शेतकयांचा मिस ह आहे. नवदीया दशकात महाराात शरद जोशची शेतकरी संघटना अयंत भावी होती. शेतकयांमये जनजागृती करयासाठी िविवध मागाचा अवलंब यांनी केला. ‘वारकरी’ व ‘आठवाचा यानबा’ ही शेतकरी संघटनेया मुखपांची नांवे दसून येतात. शेतकरी संघटनेने शेतकयांया ासाठी रता रोको, रेवे रोको, गावबंदी, िनयात बंदी, घेराव, आमरण उपोषण इ. मागाचा अवलंब केला आहे. शेतकरी संघटनेची आंदोलने शेतकरी संघटनेची पुढील आंदोलने, १) कांदा आंदोलन, २) ऊस आंदोलन, ३) कापूस आंदोलन, ४) तंबाखू आंदोलन, ५) दूधबंद आंदोलन या िशवाय गावबंदी, धायबंदी, वीजबील बंदी, ाचार, कजमु आंदोलन इ. शेतकरी संघटनेची आंदोलने यशवी ठरलेली दसून येतात. मा सिथतीत ‘शेतकरी संघटना’ भावहीन झायाचे दसून येते. रायाया िवधानसभेत व लोकसभेत शरद जोशी यांनी शेतकयांचे िविवध लोकितिनधी हणून यशवीपणे मांडले. वािभमानी शेतकरी संघटनासंघटना:: ी. राजू शेी यांया नेतृवाखाली महाराात थापन झालेया वािभमानी शेतकरी संघटनेचे भाव े कोहापूर िजहा रािहलेला दसून येतो. २००४ या िनवडणूकत राजू शेी हे िशरोळ मतदार संघातून िनवडून गेले. या काळात यांनी उसाला योय भाव िमळावा तसेच दूध उपादकांना दूधाचा योय भाव िमळावा हणून भावी आंदोलने केली.९९९ २००९ व २०१४ या पंधराा व सोळाा लोकसभेत यांनी ‘खासदार’ हणून महाराातील शेतकयांचे िविवध संसदेत मांडले. समारोप तुत शोधिनबंधात वरीलमाणे शेती, शेतीशी संबंिधत व शेतकरी चळवळीचा अपसा धडोळा घेऊन मांडणी केली आहे. भारत हा शेतीधान देश असून, भारताची अथवथा कृषी वसायावर आधारत आहे. शेती वसायात अनेक समाजसुधारक, तववेे, शा, कृषीत इयादनी सुधारणा व ांितकारक बदल सुचिवले. वातंयोर काळात भारतीय संिवधान अंमलात आयानंतर शेती वसायाशी संबंिधत अनेक शेतकरी संघटना व िहतसंबंधी दबावगट उदयास आले. परणामी क व राय सरकारांनी कृषी वसायात अमुला बदल घडवून आणले. आज मोा माणात आधुिनक तंानावर आधारत शेती िवकिसत होऊ लागली आहे. सुधारत बी-िबयाणे, नव-नवीन वदेशी-परदेशी तंान व खतांचा वापर केला जाऊ लागला आहे. परंतु तरी देखील शेती वसाय हा उपेितच आहे. सवसामाय शेतकयांना अनेक आहानांना, ांना तड ावे लागत आहे. याचा क व राय सरकारने ापक दृीकोनातून िवचार करणे महवाचे वाटते. संदभ सूचीसूची:: १. www.bbc.com – ७/१२/२०२० २. कर धनंजय, (२००६), (संपादक), म. फुले सम वाङमय, सहावी आवृी, महारा राय सािहय आिण संकृती मंडळ, मुंबई, पृ.३०६-३९२ ३. कर धनंजय, (२०१४), महामा जोतीराव फुले, पाचवी आवृी पुनमुण, पॉयुलर काशन, मुंबई, पृ. २२७ ४. पाटील ही.बी., (२०१२), महारााचा सवागीण इितहास, के. सागर पिलकेशस, पुणे, पृ. ४३६ ५. दै. सकाळ, नािशक आवृी, १४ एिल २०१६ ६. पंिडत निलनी, (१९९६), आंबेडकर, पिहली आवृी, ंथाली काशन, मुंबई, पृ. २४० ७. फडके य.द., (१९९१), िवसाा शतकातील महारा, खंड-३, थमावृी, ीिवा काशन, पुणे, पृ. २३ ८. गाठाळ एस.एस., (२००५), आधुिनक महारााचा इितहास (इ.स. १९१८-१९६०), थमावृी, कैलास पिलकेशस, औरंगाबाद, पृ. ३४१-३४२ ९. https://en.m.wikipedia.org १०. Bagul N.K., (2003), Social Revolution and Reforms in Maharashtra, New Jawahar Publications, Aurangabad

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 283 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

डॉडॉडॉ.डॉ . बाबासाहेब आंबेडकरांचे काय व जलनीती िवषयक दृिकोन

संशोधक संजय बंडूजी साठे (पीएच.डी) इितहास िवभाग, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा िवापीठ औरंगाबाद. गोषवारा ::: मानवाया िविवध मूलभूत गराजांपैक एक महवाची गरज हणजे पाणी होय. जगातील वाढया लोकसंयेचा वेग व पयावरणीय असमतोलनामुळे पृवीवरील िविवध संसाधनांवर अितर ताण िनमाण होत आहे. यापैक एक महवाचे संसाधन हणजे पाणी होय. लोकसंयेतील वाढ व शात िवकासासाठी य यामुळे जलसंसाधनावर ताण िनमाण होत आहे. यासाठी जलसंसाधनाया संवधनासाठी योय जलवथापन होणे गरजेचे आहे. भारतासारया िवकसनशील देशात नैसगक संसाधनासाठी उदा. वने, खिनजे,पाणी इ. मुबलकता असली तरी यांया योय वथापनातून जलसवधनातून शात िवकास संभवतो. भारतातील पजयमान, ना, कालवे, सरोवरे, तलाव, धरणे इ. जलसंसाधने उपलध आहेत. परंतु पजयमान कमी झायास बतेक राय वरील सव जलसंसाधनाचे योय वथापन नसया कारणाने पायाची समया िनमाण होते. भारतात जलधोरण कवा जलनीतीवर िविवध तांनी आपली मते मांडली आहेत. यातील एक महवाचे नाव हणजे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर होय. सन १९४५-४७ या काळात दामोदर नदी खोरे आिण महानदी खोरे यांया बउेशीय िवकासासाठी योजना तयार कन रायातून वाहणाया नांचे कप व याचे वथापन हे नदीखोरे ािधकरण कवा महामंडळ थापन केले. याचे सारे ेय डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना जाते. यामये क आिण रायसरकार या दोहचा सहभाग होता. दामोदर नदी िबहार आिण बंगाल ांतातून वाहते. ितचे िनयंण, वथापन आिण जलिवकास यासाठी दामोदर नदीखोरे महामंडळ थापन केले. हे काय डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांया समनामक दृिकोनाचे फिलत होते. संपूण नदीखोरे हा िवकासाचा आधार मानून याकरता बउेशीय िवकास कप थापन करयाची संकपना देखील यांचीच आहे. तुत लेखात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे जलवथापन िवषयक दृिकोनाचे िववेचन करयाचा य केला आहे. तावनातावना:::: अगदी अलीकडेच पायाया ावन कनाटक िव तािमळनाडू असा एक संघष अप काळासाठी का होईना पण आपण पािहला आहे. कोयना धरणाला आज ४६ वष झाली तरी या परसरातील सुमारे २-३ हजार कपतांचा पूणपणे िमटलेला नाही. संपूण जग या कलहाकडे भेडसावले होते. या संदभात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची नीती काय होती हे समजून घेणे आिण नीतीचा सार करणे हे महवाचे आहे. खरं तर या महवाया िवषयात बाबासाहेबांनी केलेया भरीव योगदानािवषयी फार ापक चचा झालेली नाही. याबाबत बरीचशी अनिभता दसून येते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी पीकरण दले क, जनतेया भयासाठी जर पायाचे जतन व संवधन करणे अयावयक असेल तर नदी कनारे बंदत करयाचा िवचार गैर ठरतो. या संदभात िवकिसत देशांनी अंगीकारलेला मागच योय आहे आिण तो हणजे िविवध ठकाणी पायाचे जतन करणे आिण यांचा बउेशीय वापर करणे, धरणे बांधून जलसचनािशवाय नांचा जलसाठा करणे, याचा सचनासाठी उपयोग करणे इ. बाबी

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 284 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

साय करता येतात. आपयाकडया मोा ना दरवष १,११,०१३ दशल घनमीटर पाणी समुात सोडतात. या पायाचा वापर (वीज, वाहतूक, सचन) केयास िवकास होऊ शकतो यावर बाबासाहेबांचा िवास होता. नैसगक साधनसंपीचा वापर अयाधुिनक तंान वापन करायला हवा. बउेशीय हा यांनी वापरलेला शद अिधक महवाचा आहे. रेवेला पयाय देऊ शकेल अशी जलवाहतूक असायला हवी आिण तशी करता येऊ शकते, असे बाबासाहेबांना वाटत होते. शेती आिण ितया िवकासासाठी हणून बाबासाहेबांनी जलआयोगाची थापना केली.खरंतर बाबासाहेबांशीवाय जलवथापणाया बाबतीत कोणी सखोल िवचार केला नाही व दुरदृिपणा दाखिवला नाही आिण हणून बाबासाहेब आंबेडकर हे खया अथाने देशाचे िहतचतक ठरतात. हणून यांया दुरदृिपणावन ते सवे ठरतात. हे नाकान चालणार नाही. संशोधन पतपत:::: ितीय साधनसामी ारे मािहती गोळा करयासाठी संदभ ंथ, कािशत व अकािशत ंथ, शोधिनबंध, िविवध मािसके, िनयतकािलके, वतमानप व इंटरनेट सांकेितक थळाचा वापर केला आहे. जलवथापणाचा अथ व संकपनासंकपना:::: भूपृावर उपलध असलेया पायाचे संरण संवधन व िवकास करणे आिण याची उपयुता वाढिवणे यासाठी पायाचे केलेले वथापन हणजे जलवथापण होय. मानवी जीवनात पायाला अनयसाधारण महव आहे. पयावरणीय बदलया परिथतीत िविवध समया िनमाण होत आहेत. यापैक एक महवाची समया हणजे कमी पजयमान व दुकाळ सदृश परिथती होय. यामुळे पायाचा जातीतजात काटकसरीने व पया वापर होणे आवयक आहे. इाईल सारया देशाने कमी पावसाचे माण असतांना देखील योय जलवथापणाने शेती ांती घडवून आणली आहे. डॉडॉडॉ.डॉ . बाबासाहेब आंबेडकरांया आथक िवचारातील कृषी व शेतमजूशेतमजूररर:::: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना कामगार, शेतकरी व शेतमजूर यांया बल आथा होती. भारतीय समाजवथेतील या दुलित वगाया समया सोडवयासाठी कृिषेासंबधी असलेले सूम िनरीणे, कृिषेातील मूलभूत समया, पायाभूत सुखसुिवधा, शेतसारा पत इ. बाबीचे सखोल ान आंबेडकरांना अवगत होते. तकालीन भारतीय कृिषेाची परिथती िवचारात घेऊन शेती, शेतकरी, शेतमजूर या वगाचे शोषण थांबिवयासाठी आिण कृिषेासोबतच शेतकरी व शेतमजुरांया हासाठी लढा दला. तसेच भारतीय कृिषेातील समया सोडवयासाठी कृषीेासाठी असलेले आथक धोरण व उपाययोजना आंबेडकरांनी सुचिवया व यासंबंधी असलेले िविवध िवधेयके तकालीन िविधमंडळात मांडून ते संमत केले. मजुरमंी व कायदामंी असतांना शेती, शेतकरी, व शेतमजूर संबंिध िवशेष तरतुदी कन समाजवादी समाजरचना तािपत करयाचा अतोनात य केला गेला. या मागे यांची कयाणकारी रायाची संकपना कषाने दसून येते. डॉडॉडॉ.डॉ . बाबासाहेब आंबेडकरांची जलनीती व दृिकोनदृिकोन:::: डॉ. आंबेडकर यावेळी म, सचन व िवूतश धोरण सिमतीचे अय होते तेहा यांनी जलसंपतीया िवकासासाठी पुढील ठळक भूिमका वीकारली होती. १) जलसंपीचे संवधनसंवधन:::: डॉ. आंबेडकरांया मते पूर परिथतीत आलेया अितर पायाचा योयपतीने वथापन केयास िविवध समया िनमाण होणार नाहीत. २) बउेशीय कप धरणे बांधून जलसचन वाढिवणे, वीजिनमती, जलवाहतूक, दामोदर कप, महानदी, शोन व इतर अंतरराय नांवर देखील डॉ. आंबेडकरांनी बउेशीय कप राबिवयासाठी याण केले होते. यापैक महवाचे कप पुढीलमाणे- Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 285 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

१) दामोदर खोरे कप २) िहराकुड कप ३) शोननदी खोरे कप सारांशसारांश:::: डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी नांचा महापूर ही समया नाही तर याचे योय वथापन केयास तेच पाणी वरदान ठरते हे िस केले. कोणयाही कपासाठी ादेिशक दृिकोन व ादेिशक सहकायाने याची लाभ मता वाढिवता येते. जलसंसाधनाचे योय वथापन व बउेशीय उपयोग कन घेतयास आथक िवकासात मदत होते. भारतातील जलधोरण ठरिवयात डॉ. आंबेडकरांचा सहभाग मोठा होता. तसेच जलधोरण, आंतरराय ना, कपासाठी सावजिनक िहत लात घेऊन महवपूण तरतुदी केया आहेत. संदभसंदभ:::: १) गेडाम पी.एच (२०००): डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांया सामािजक व राजकय चळवळी, पृ. .१५. २) कसबे रावसाहेब (२००३): डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर व यांया तरतुदी, सुगावा काशन पुणे. ३) लुलेकर हाद (२०१५): डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे जलवथापण व सुम िनरीण, औरंगाबाद. ४) थोरात सुखदेव (२०१६): डॉ. आंबेडकर: िनयोजन, जल व िवुत िवकास-भूिमका व योगदान, पृ. .५८. ५) महाजन संजय (२०१४): भारतातील लहान धारण े संदभात डॉ. आंबेडकरांचा दृिकोन पृ.. ३१-४०.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 286 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

उोग ेातील मिहलांचे योगदानयोगदान:: एक दृिेपदृिेप....

संशोधक सुधाकर बाळू चहाण (पीएच.डी) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा िवापीठ औरंगाबाद. गोषवारगोषवार:::: कोणयाही देशाया आथक िवकासाकरता या देशात उोग धंाची वाढ होणे आवयक आहे. भारतासारया िवकसनशील देशात तर उोगांचे महव अिधकच वाढले आहे. देशाचा िवकास होत असतांना ी- पुषांचा समान िवकास होणे गरजेचे आहे. भारताया एकुण लोकसंयेचा िवचार करता पास टे लोकसंया ीयांची आहे. तेहा संयेने बरोबरीत असलेया मिहला वगाचा देशाया िवकासात सहभाग वाढिवणे अगयाचे आहे. भारताया िवकासात अनेक ेातील मिहलांनी योगदान दले आहे. औोिगक ेात देखील काही मिहलांनी आपला ठसा उमटवला आहे. एका सवणानुसार भारतात मिहला उोगांचा िहसा एकुण उोगाया दहा टे आहे. आिण यात ितवष वाढ होतांना दसते. आज जरी या मिहलांचा औोिगक ेातील सहभाग काही माणात वाटत असला तरी यातील काही मिहलांना आथक आिण सामािजक असे दोही धोके वीकान आपली उोजकाची भुिमका बजावत आहेत. तावनातावना:::: जगात मिहलांची लोकसंया ५० टे आहे. पंरतु देशात लग गुणोरामये पुषांया तुलनेत मिहलांची लोकसंया खूपच कमी आहे. भारत देशात मिहलांना पुषांया बरोबरीने थान दले जात नाही. पुषांना येक ेात अिधकार आहेत. पण ीयांना यांया अिधकारापासून वंिचत ठेवयात येते. ही भारतातील मिहलांची वतुिथती आहे. यामुळे देशाया िवकासामये अडथळा िनमाण होतो. देशाची पािहजे या माणात गती होत नाही. यामुळे मिहला या येक ेात सश झाया पािहजे. मिहलांचे राजकय, सामािजक, आथक व शैिणक ेात सशकरण करणे आवयक आहे. जगाया तुलनेत भारतातील मिहलांचा िवचार केयास भारतातील मिहला हया पुषांया तुलनेत येक ेात िपछाडीवर आहेत. याला भारताची पुषी मानिसकता, जातीवथा व वणवथा कारणीभूत आहे. वणवथेमये शूांना सव अिधकार नाकारयात आले. यामुळे यांची अधोगती झाली. याचमाणे ियांना शूांचा दजा देयात आला यामुळे यांची सुा अधोगती झाली. ीयांचे सशकरण व या आथकदृा सम हाात याकरता मिहलांया आथक वातंयाला चालना देणे, रोजगाराया संधी आिण समान माणात यांना इतरही ेात समािव करणे गरजेचे आहे. जागितक बँक यांया अहवालानुसार असे दसून आले क, मिहला आथक समीकरणात खूपच िपछाडीवर आहेत. यांना समान माणात कवा यांचा आथक िवकास घडवून आणायचा असेल तर यांना सव कारया आथक व िवकासामक सोयीसुिवधा पुरिवयात याात तरच यांचा िवकास होयास सुवात होईल नाही तर िवानवादी युगात सुा यांची अधोगती होईल. आिण याला पुषी मानिसकता जबाबदार राहील असे प मत जागितक बँकने आपया सवत मांडले आहे. देशात आज घडीला होणारी मिहलांची लिगक व इतरही िपळवणूक हा एक गंभीर िनमाण झालेला आहे. आिण मिहलांना देयात येणारी हीन वागणूकही या सवच कारया ांना जबाबदार आहे. हणून मिहलांचे सवच कारचे संरण करणे गरजेचे आहे.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 287 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

संशोधनाचे महवमहव:::: सन २००१ हे मिहला समीकरणाचे वष मानले जाते असे असले तरी वातं पुव काळात मिहलांचे समीकरण करयासाठी छपती शा महाराज, महामा फुले, सािवीबाई फुले अशा मायवरांनी मुलसाठी शाळा सु कन मिहलांचे सबलीकरण करयाचा य केला आहे. याचा परणाम हणुन सुलभ िवान - तंानामुळे िशणाचा चांगलाच चार - सार होत आहे याचाच परणाम हणुन ी िशण, मिहला सबलीकरण, वयंरोजगार, आथक वातं अशा गोना महव ा झाले आहे. कबना सुिशित मिहला सम व कौशयपूण शैिणक, ावसाियक ेात िनपुण झायाने रोजगार अथवा वयंरोजगारासाठी ेरत होत आहेत. जागतीकरण व संगिणकरण यांचा परणाम आथक उलाढालवर होतो. परणामी अनेक संधीची दरवाजे, ना उपमधीलता आिण नवीन आहाने यातुन नवीन उोग जमाला येतात.व जुनी उोग बंद पडतात. या होणाया बदलांना सामोरे जातांना मिहला उोजकांना खूप कसरत करावी लागते. यात आपया देशाची सामािजक व आथक रचना पाहता या मिहलांनी उोग ेात आपली ओळख िनमाण कन आपया कायाची दखल जगाला यावयास भाग पाडले. दुयय ोतोत:::: आधुिनक काळात संशोधकांनी मिहला समीकरणावर िलिहलेले ंथलेख, अलेख, व याचबरोबर साािहके, मािसके, िमािसके, वतमानपे इ. ारे ी समीकरणाचे आधुिनक संदभ संकिलत करयात आले आहे. मिहला उोजकतेची ााीीीी:::: अनेक िपांपासून कुटूंबाची जबाबदारी सांभाळणाया हया सवुत आहेत. मिहलांना उोजकतेचे उपजत गुण वारसाने िमळालेले असून पुषधान संकृतीने यांना पािहजे तेवढी संधी दलेली नाही. परंतु अलीकडे नाईलाजाने का होईना मिहलांना संधी िमळत आहे. आिण या आपले कतृव िस करत आहेत. आज वातंयानंतर ७० वषाचा काळ यात कतीतरी बदल झालाय. ामुयाने ीयांचा िवचार करता ीयांया िशणात लणीय वाढ आिण सुधारणा झालेली आपण पाहतो. िशवाय ावसाियक िशणाारे ियांसाठी खुली झालेली आहेत. या बदलांचा आिण सयाया गत गितमान आिण तंानाया युगाचा िवचार करता ीने घरात बसून राहणे योय होईल काय? तुहाला वाटेल क, घरात नाही बसायचे. मग काय नोकरी करायची का? आाया नवीन युगात नोकरी कर हा सला पूणतः चुकचा ठरेल, हे युग आहे वतं, वेगळा िवचार करणायांचे, नोकरी करत असतांनाही आपण आपया वेळेचा, ानाचा सगया मतांचा पुरेपूर वापर करत असतो. पण तो कुणासाठी तर कुणासाठी तरी या सगया बदयात आपयाला िमळतो तुटपुंजा पगार, याच सगया मता आपण वतःचा उोग करयासाठी वापरया तर कोणतीही मिहला एक यशवी उोिजका नच होऊ शकते. साया तंान युगात यासाठी दरवेळेस घराबाहेर पडयाची गरज नाही. मिहलांना घरात रानच, काही नवीन िशण देऊन, नवीन ान मािहती िमळवून, कौशय िशकून आिण वेगळा िवचार कन िविवध उोग - वसाय सु करणे सहज शय आहे आिण उोजकता हणजे तरी काय? आजूबाजूया समाजाया गरजा ओळखून या आपया परीने पूण करणे हणजेच उोजकता, घरातील सगळी कामे सांभाळून कोणतीही मिहला उोग, वसाय नच क शकते. िशवाय हे करतांना ती पुढील िपढीसमोर 'उोजकतेचा' आदश िनमाण करते. उोजकतेची वैिशेवैिशे:::: १) उोजकता हे संपी िनमाण करयाचे काय असते. ही संपी हणजे, उपादने, सेवा वपात असते. २) समाजासाठी नवीन काय, नवीन उपम, नवीन संधी यातून िनमाण होते. ३) समाजाया गरजा भागिवयासाठी एक उेश असू शकतो. उोगास एक प दशा िमळते.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 288 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

४) एक नवीन कपना साकारली जात असते. यामुळे या कामात जोखीम असते, परंतु जोखीम घेतयािशवाय नफा िमळत नाही कवा उोग चालत नाही. ५) लोकांना काय हवे? यांया मुलभूत गरजा लात घेऊन उपादन केले जाते. ६) हे काम तकशु व एखाा कसोटीवर आधारत केले जाते. एका िविश माने काम केले जाते. याला वैािनकतेची जोड असते. ७) उोजकय काय िविश पतीनेच केले जाते. वथापकय कौशयाची गरज असते. उोजकता हणजे जोखीम घेणारे, नवीन िवचार करणारे, समाजाची गरज ओळखणारे, सृजनशीलता दाखिवणारे, उेश पुण काय करणारे अशी उोजकतेची वैिशे आहेत. भारतातील मिहला उोजकतेचा िवकास भारतात साधारणतः मिहलांची ओळख ही कौटुंिबक कायापूतच मयादत आहे असे मानले जाते. परंतु साधारणतः ही परिथती बदलत आहे. आधुिनक भारतात जातीतजात मिहलांना लघु आिण मयम उोगामये काय करयाया संधी िनमाण झाया आहेत. MSME Annual Report, २०१५-१६ या अहवालावन भारतातील एकूण कायरत उोगातील मिहलांची भागीदारी बरीच कमी आहे. देशांतील एकूण ३६१.७६ ल उोगांपैक मिहला उोगाची संया २६.६ ल एवढी आहे. तसेच एकूण ८०५.२४ ल रोजगरापैक फ १२०.५६ ल मिहलांनाच यामये रोजगार िमळालेला दसून येतो. मा हळूहळू उोजकता या ेात मिहला उोजकता यशवी होत आहेत. िनकषिनकष:::: आंतरराीय तरावरील मिहला उोजकांचे िवशेष महव लात घेता देशाया शात, आथक व सामािजक िवकासात मिहला उोजकांची महवाची भूिमका आहे हे लात घेऊन क व रायसरकारने देशात मिहला उोजकतेचे पोषक वातावरणाकारता िवशेष धोरणे राबिवयास सुवात केली आहे. आगामी काळात या धोरणाया अमंलबजावणीतुन मिहलांना अनेक नािवयपूण संधी उपलध होणार आहेत. कसरकारचा नवा भारत हा िवशाल आिण महवकांी दृीकोन असून ही कपना देशातील मिहला मुय आथक वाहात आयािशवाय पूण होऊ शकत नाही. याकरता उोजकतेया मायमातून मिहलांना आथक वाहात आणणे काळाची गरज आहे आिण असे झाले तरच िवकासाकरता पोषक वातावरण िनमत होऊन देशातील मिहलांचे कौटुंिबक, सामािजक महव वाढून मिहला अिधक सम होतील. संदभसंदभ:::: १) सामंत मेघा (२००९): मायोफायनस आिण मिहला समीकरण, समाज बोधन पिका, माच २००९. २) गुा िमनाी (२०१४): मिहला एवं उिमता िवकास कायम, अजुन पिलशग हाऊस दली. ३) सग मिहपाल (२०१३): उिमता ते मूलाधार, रजत काशन दली. ४) पाटील लीला (२०१७): मिहलांचे कतृव समाजासमोर यायला हवे, उोजक मािसक औरंगाबाद. पृ.. २३-२४. ५) िशरसाट शशी मोहन (२०१८): उंबरा बाहेरील संधीचे िितज, उोजक औरंगाबाद. पृ. .२३-२५.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 289 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905 ललललपणापणा आिण ीचे आरोय

ााा.ा ... सयद अफरोज अहमद ( गृहशा वभागवभाग)))) कािलंकादेवी कला वाणय व वान महावालयमहावालय,,,, िशर ( काकाका.)का .) जहा बीड . तावनातावना:::: आरोयम् धनसंपदा.' याबाबतीत आणखीन वेगळे काही सांगायची गरज नाही. आरोय चांगले असेल तर जीवनाया कोणयाही ेात गती करता येणे सहज शय होते. चांगया आरोयासाठी आहार, ायाम आिण िवांती ही िसूी आवयक असते. आरोय आिण आहार यांचा इतका जवळचा संबंध आहे, क यामुळेच आपण 'जसे खातो तसेच दसतो,' असे हणतात. अलीकडया काळात मा धावपळीने ापलेली त जीवन शैली आहार िवहाराया पााय संकपना आिण तांिक गती साधयाकडे असलेला सवाचा कल; यामुळे संतुिलत आिण पोषक आहाराकडे दुल होताना दसत आहे. दुसरीकडे बदललेया जीवनशैलीमुळे जेवण खायाया वेळाही बदलया आहेत . िशवाय भूक लागयावर िमळेल ते खाणे, या वी मुळे संतुिलत आहार िमळिवयाकडे कोणी ल देत नाही. फाट फूड, िपझा, बगर आिण कोस यासारया पदाथाची सेवन करयाची नवी संकृती िनमाण झायामुळे लोक अनेक ना आजारांना बळी पडताना दसत आहेत. डायिबटीज, कडनीचे िवकार, िवकार, पचनसंथेचे िवकार, यासारया आजारांवर उपचार करयासाठी हजारो-लाखो पये खच करणारे लोक मुळात अशा कारचे िवकार उप होऊ नयेत; यासाठी आपया आहाराकडे मा काळजीने ल पुरवीत नाहीत. आजार उवया वर औषधांचे सेवन करयाऐवजी,आजार होऊ नये हणून आहाराया मायमातून आरोय जपणे हा मुख उेश लात घेणे गरजेचे आहे. यािशवाय कायमता, बुिमा, मरणश यांया िवकासासाठी कशा कारचा आहार हवा, याचे ान असणे महवाचे आहे. शरीर आिण मदूया िवकासासाठी कोणते घटक आवयक असतात आिण ते आहारातून योय माणात कसे िमळवता येतील, याकडे येकाचा कल असावा. जगात एककडे कयेक लोकांना खायला पोटभर अ िमळत नाही, तर दुसरीकडे जात खाऊन चरबी वाढलेले माणसे आढळतात. अेय संिहतेत असे हटले आहे क जगात आठ कारची माणसे असतात. अित केसाळ व मुळीच केस नसलेले, अित उंच अित बुटक,खूप काळी,खूप गोरी, अितकृश आिण अितथूल. यापैक शेवटया दोन कारया चे आरोय कधीच चांगले राहत नाही आिण िवशेषता: अित थूल चे तर मुळीच नाही. थूलपणा (((Obesity)(Obesity) ाया "शरीरात घेतया जाणाया ऊजपेा वापरली जाणारी ऊजा कमी असयास जातीची ऊजा चरबीया पात साठते आिण लपणा येतो. "थूलपणा हणजे शरीरात वाजवीपेा जात चरबी साचणे व यामुळे वजन अपेित वजनापेा जात होणे होय." जागितक आरोय संघटनेने केलेया लपणाया ायेत 'आरोयावर दुपरणाम होईल एवा माणात अँडीपोज पेशीमये मेद((((िध////Fat)Fat) साठणे हणजे थूलपणा होय.'overover weight हणजे 'यादा वजन' borse ओबेस हणजे फाजील ल कवा थूल अितर मेदवृीलाच इंजी भाषेत (((obese)(obese) आिण ओबेिसटी (((obesity)(obesity)

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 290 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

असे हटले जाते. या वय लग आिण उंचीनुसार मािणत वजनाया दहा ते वीस टे वजन जात असयास ती ( ओहर वेट ) संबोधली जाते. आरोयावर िवपरीत परणाम करणाया अनेक चयापचय या संबंिधत (मटॉलीक)आिण यांिक (((Mechanical)(Mechanical)Mechanical)उपव/ास थूलपणामुळे होऊ शकतात. हणूनच थूलपणा हा एक िवकार आहे असे िनितपणे हणता येईल. शरीरवतुमान िनदशांक B.M.I ( BODY MASS INDEX ) चा वापर मोजलेले वजन (((क(ककक.. ॅम ) B.M.I === ------ऊंचीऊंची२२ / मीटर सामायपणे पुषाचा B.M.I. 20 ते 25 असणे योय मानले जाते. तर ियांचा B.M.I 19 ते 24 या दरयान असणे योय समजले जाते या पतीत शरीरयी या संकपनेचा समावेश होतो ही पत जात संवेदनशील आहे . लललपणाल पणा जाणून घेयाची पतपत:::: "शरीरातील चरबीचे माण जाणून घेयासाठी एका िविश कारया चीमा चा उपयोग केला जातो. १११)१) Harpenden calipers --- बगलेया खालील भाग, छातीचा भाग, पोट,जांघ,दंडाया मागचा भाग, पाठीया फयाखालील भाग, कंबर,िनतंब या शरीराया भागांपैक कोणताही एक भाग िचमाने दाबून पािहला असता ही जाडी एक इंचापेा जात असेल तर तुमचे शरीर थूल आह े असे समजावे. २२२)२) माणूस उघा अंगाने आरशासमोर उभा रािहला असता छाती पेा पोटजात मोठे दसले तर तो ल समजावा. साधारण: पुषाची हनुवटी, गळा, पोट व कमरेवर चरबीचे थर असतात व ियांया बाबतीत छाती, पोट, कंबर, िनतंब यावर चरबी साठते कवा पोटाला घडी हणजेच वळकटी पडत असेल, चालतांना मांा एकमेकना घासया जात असतील तर या ल समजाात. ∑ आपले वजन आपया उंचीला योय आहे क नाही ते ठरिवठरिवयाचीयाची सोपी पत पुढीलमाणे आहे

पुषांसाठी : उंची (((इंचा(इंचा मयेमये)) × १११=१= वजन ------हणजे-- हणजे तुमची उंची ५ फूट ६ इंच असेलअसेल(( हणजे ६६ इंच )))तर)तर ××× १ कन तुमचे वजन ६६ कलो असायला हवेहवे.. ियांसाठी : उंची (((इंचामये(इंचामयेइंचामये)))) ××× ...८.८ === वजनवजनवजन--वजन ------हणजेच तुमची उंची ५ फूट २ इंच असेलअसेल,,,, हणजे ६२ इंच असेल तर गुिणल ...८.८ हणून तुमचे वजन ४९४९४९.४९ ...६६ लपणाची ///मेदोवृीची/मेदोवृीची कारणेकारणे:::: ‹ आनुवंिशकता, चयापचायया येत अिनयिमतता,लग सामािजक आिण आथक घटक,भाविनक घटक,यंाधीन जीवन पती जात कॅलरीज यु आहाराचे सेवन करणे. ‹ दवसा झोप घेणे, व कफकारक पदाथ सेवन करणे यामुळे शरीरातील मेद हणजेच चरबी वाढते. ‹ ायामाचा व शारीरक माचा अभाव जंगफुड फाटफुड तसेच मैाचे व जात गोड पदाथ आहारात नेहमी सेवन करणे. िवांती ‹ तेलकट व तळलेया पदाथाचा अितमाणात सेवन करणे अितशय जलद गतीने जेवण करणे तसेच अित दा िपणे धूपान ताण तणाव अितिवांती हॉटेल मधील खाणे इयादी .थोडयात मनुय घेत असलेया आहार करत असलेली कामे ायाम यावर वजनातील वाढ कवा कमी होणे अवलंबून असते. • लपणालपणाचेचे ///मेदोवृी/मेदोवृीमेदोवृीचेचे परणाम शु रवािहयांचा हास होतो. थूलपणामुळे उ रदाबाची तार िनमाण होते. दयावर ताण दय रोिहयाचा हास,दयाची कायमता िबघडते, सांसगक आजार झायास लवकर बरा होत नाही. मदूया शु रवािहयांया हासामुळे मदूया रपुरवात अडथळा िनमाण होऊन अधागवायू सारखे परणाम दसून

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 291 Worldwide International Inter Disciplinary Research Journal (A Peer Reviewed Referred) ISSN – 2454 - 7905

येतात. सनाया ायूंचे काय परणामीत होते. धाप लागते. मधुमेहाया पाभूमी असणायात मधुमेह उवतो. रातील एकूण कोलेॉल LDL कोलेॉल आिण ायिलसेराईसची पातळी वाढते, तर HDL कोलेॉल ची पातळी कमी होऊन रोिहणी काठयाला पूरक अशा लायपोोटनया पातळीत वाढ होते. रातील यूरक आलाया पातळीत वाढ होऊन सांयांचा गाऊट हा िवकार होतो. थूल शरीराचा भाग सातयाने पेलावा लागयामुळे संबंिधत सांयांची उदा. कमरेचे हाड, मणके गुडघे मता कमी होऊन यामुळे कंबर, गुडयांची सांधेदुखी िनमाण होते. लपणामुळे हालचाली मयादत होतात यामुळे बकोते सारखे िवकार उवतात. पायाया अशु रवािहयांची अवनती होऊन पायाया मागया बाजूया िशरा दोरखंडा सारया टचटचीत व वेावाका वपात दसतात. यालाच Varicose veins हणतात. • थूलथूलथूलपणातीलथूल पणातील टाळयासाठी उपाय योजणायोजणा:::: आहारात िविवधता आणयाचा य करावा. एकाच वेळी पोटभर खाऊ नये दवसभराचा आहार चार ते पाच टयात िवभागावा, साखर अिधक मीठ तेलकट पदाथ सॉटक, आईम, अकोहोल, बेकरीचे पदाथ, िशळे अपदाथ टाळावेत. नॉनहेज खाणा यांसाठी आठवातून एकदा चालेल पण शयतोवर फश िडिकन केलेले िचकन असेच पदाथ खावेत. साय िवरहीत दूध यावे. भरपूर भाया फळे खावीत ,संतुिलत आहार जीवनपती हावी, पदाथ उकडून कवा भाजून खावे तळून नको पाणी भरपूर यावे शयतोवर कोमट पाणी यावे. सकाळी भरपूर याहारी, लाईट लंच लाईट िडनर असा दनम हवा. आिण िथरपणे वजनात घट होणे उम,आहारात िविवधता आणयाचा य करावा,एकाच वेळी पोटभर खाऊ नये. दवसभराचा आहार चार ते पाच टयात िवभागावा. उपवासाचे पदाथ खाऊन उपवास करणे टाळावे परंतु संपूण रसाहार कन आठवात एक उपवास करावा.खायातील कॅलरी पेा ायामाने जळणाया कॅ लरीज कडे ल ावे. आह करणे आिण कन घेणे टाळावे, उरलेसुरले अ पोटात ढकलून नये, ायामासाठी वेळ राखून ठेवा ायामापूव एक तास आिण ायामानंतर एक तास काहीही खाऊ नये आयुयात सुखी समाधानी हायचे असयास आहार ायाम िवांती या िसूीचा अवलंब करा उपचारामक प न देता जीवन धम समजावा याची उपासना हावी. संदभ ंथ 1. ा. रिसका िवल देशमुख (२००९ ): आहाराचे आरोय मं ;साके त काशन, पुणे. 2. ा. डॉ. ेहा महाजनी (1994): आहार शााची मूलतवे ; ी. मंगेश काशन, नागपूर 3. सौ. शोभा वाघमारे (नाईक) (2008): पोषण आिण आहार ; िवा बुक पिलशस, औरंगाबाद . 4. डॉ. शोभा वाघमारे (नाईक) (2010): आहारोपचार आिण सामुदाियक पोषण ; िवा बुक पिलशस, औरंगाबाद . 5. डॉ. वा. वा. भागवत (२००७ ): लपणा-ायाम आिण आहार ;उमेष काशन, पुणे. 6. सौ. शकुंतला देसरडा (२००९ ): आरोय जागृती ;अरयोगी काशन , औरंगाबाद.

Vol. I - ISSUE – XXXIII SJIF Impact Factor : 6.91 Page - 292