Ochrona Zabytków Nr 1 2008 Nr 1 1 Nr Tków Y Ochrona Zab

2008 Ochrona Zabytków Nr 1 2008 Nr 1 1 Nr tków y Ochrona Zab

INDEKS ‒ 367605 ISSN 0029-8247 cena 25,00 zł (0% VAT) WYDAWCA Uwaga! Przedsi´biorcy, w∏aÊciciele ma∏ych i du˝ych firm, dystrybutorzy i sprzedawcy wyspecjalizowanych towarów i us∏ug!

ul. Szwoleżerów 9, 00-464 Warszawa, tel. (0 22) 628 48 41, 622 60 92 Szanowni Paƒstwo e-mail: [email protected], [email protected] Zapraszamy do zamieszczania na ∏amach „Ochrony Zabytków” reklam i tekstów sponsorowanych. „Ochrona Zabytków” dociera do ÊciÊle okreÊlonego grona odbiorców zainteresowanych problematykà opieki „Ochrona Zabytków” figuruje w wykazie czasopism (cz. B, poz. 120) i konserwacji zabytków zarówno z racji wykonywanego zawodu, jak i osobistych pasji. Trafia do mi∏oÊników punktowanych w ramach oceny parametrycznej jednostek naukowych. sztuk wszelkich, kolekcjonerów, uczelni, szkó∏, najwi´kszych bibliotek, muzeów, urz´dów konserwatorskich, Za publikację w „Ochronie Zabytków” autor uzyskuje 4 punkty. samorzàdów. Naszymi autorami sà autorytety Êwiata nauki, znakomici praktycy w dziedzinie ratowania dziedzictwa kulturowego, m∏odzi pracownicy nauki, których zamieszczane u nas artyku∏y liczà si´ w dorobku naukowym.

RADA REDAKCYJNA „Ochrona Zabytków” jest kwartalnikiem o wieloletniej tradycji. Ukazuje si´ od 1948 r. i utrzymuje wysoki podr Rafał Eysymontt ziom merytoryczny. Jest cenionym w Êrodowisku forum wymiany myÊli mi´dzy naukowcami ró˝nych dyscyplin nauki, których ∏àczy jeden cel – ratowanie dóbr kultury narodowej. Czasopismo to tak˝e znakomite êród∏o wiedzy Paulina Florjanowicz dla studentów uniwersytetów, akademii sztuk pi´knych, wydzia∏ów architektury politechnik, uczelni rolniczych. dr inż. arch. Marcin Gawlicki prof. dr hab. inż. arch. Kazimierz Kuśnierz Dane o czytelnikach dr inż. arch. Halina Landecka Naszymi czytelnikami sà: prof. nadzw. dr hab. Jakub Lewicki r studenci i pracownicy nauki – historycy, historycy sztuki, konserwatorzy, architekci, architekci ogrodów dr inż. Bogna Lipińska i parków, archeolodzy, biolodzy, in˝ynierowie, których warsztat pracy stanowià m.in. farby, emulsje, werniksy, prof. dr Bogumiła J. Rouba kity, zaprawy, oleje, Êrodki do konserwacji p∏ócien, drewna, kamienia i metali, niwelatory, teodolity, aparaty fotograficzne, komputery, specjalistyczne oprzyrzàdowanie komputerowe. Czekajà na przydatne dla nich RECENZENCI NUMERU oferty firm; r prof. dr hab. Marian Arszyński w∏aÊciciele zabytkowych obiektów, którzy, starajàc si´ doprowadziç je do stanu dawnej ÊwietnoÊci, poszuku- jà wspó∏pracy z wyspecjalizowanymi firmami; dr Piotr Dobosz r mi∏oÊnicy zabytków, zainteresowani preparatami, które posiadanym przez nich dzie∏om sztuki – obrazom, dr Rafał Eysymontt grafikom, porcelanie, przedmiotom ze srebra i innych materia∏ów – przed∏u˝à ˝ywot i przywrócà blask. prof. nadzw. dr hab. Jakub Lewicki prof. dr hab. Jan Skuratowicz

REDAKCJA Wymiary reklam: dr inż. arch. MARCIN GAWLICKI redaktor naczelny 1 strona w formacie A4 – do spadu 200x290 mm + 5 mm spady; obszar zadruku 170x230 mm BEATA BAUER redaktor prowadzący Przewidujemy tak˝e mniejsze modu∏y reklamowe (1/2 strony, 1/3 strony, 1/4 strony i inne). TADEUSZ SADOWSKI redaktor JOANNA CZAJ-WALUŚ redaktor Cennik reklam: 1 strona A4 – 2000 z∏ (netto) dr ALEKSANDRA RODZIŃSKA-CHOJNOWSKA tłumaczenia 1/2 strony A4 – 1200 z∏ (netto) JAN ŻABKO-POTOPOWICZ opracowanie techniczno-graficzne 1/3 strony A4 – 750 z∏ (netto) 1/4 strony A4 – 600 z∏ (netto) DRUK I OPRAWA Petit s.c. Lublin Je˝eli b´dà mieli Paƒstwo pytania dotyczàce reklamy na stronach „Ochrony Zabytków”, Nakład: 1000 egz. z przyjemnoÊcià odpowiedzà na nie osoby z redakcji kwartalnika. Na ˝yczenie doÊlemy ofert´ z bardziej szczegó∏owymi informacjami. Zdjęcia na okładce:

I. Kościół pw. św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży w Warszawie przed II wojną światową i obecnie. Kontakt: I. Church of St. Alexander in Trzech Krzyży Square in Warsaw prior to the Second World War and today. Redakcja kwartalnika „Ochrona Zabytków”, IV. Cmentarz w Monasterzyskach, Ukraina, zachowany fragment nagrobka Wiktora Żyromskiego, 1928 r. Fot. A.S. Czyż. ul. Kopernika 36/40, 00-328 Warszawa, IV. Cemetery in Monasterzyska, Ukraine, preserved fragment of the tombstone of Wiktor Żyromski 1928. Photo: A.S. Czyż. tel. (0 22) 826 93 52, 826 02 39, e-mail: [email protected] Ochrona Zabytków 1(240) LXI Warszawa 1/2008

information informacje

KATARZYNA 32. sesja Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO PIOTROWSKA-NOSEK Quebec, 2-10 lipca 2008 r. 5 32nd Session of the UNESCO World Heritage Committee Quebec, 2-10 July 2008 (Summary) 6 BARBARA FURMANIK „The European Heritage Network”. Spotkanie robocze w Chaumont-sur-Loire, Francja, 24-27 września 2008 r. 6 “The European Heritage Network”. A Working Conference in Chaumont-sur-Loire, France, 24-27 September 2008 (Summary) 7 MARCIN SABACIŃSKI „Bezpieczeństwo – wspólna sprawa” IX Międzynarodowa Konferencja, Wrocław, 25 września 2008 r. 8 “Security – a Common Cause” IX International Conference, Wrocław, 25 September 2008 (Summary) 9 WERONIKA BORGOSZ Europejskie Dni Dziedzictwa w Polsce, 13-14 i 20-21 września 2008 r. 9 European Heritage Days in Poland, 13-14 and 20-21 September 2008 (Summary) 11 ELŻBIETA CHMIELEWSKA „Potrzeby informacyjne współczesnej Polonii” Międzynarodowa konferencja, Francja, 14-16 października 2008 r. 11 “Les Besoins en Information de la Polonia Aujourd’hui” International Conference, France, 14-16 October 2008 (Summary) 12 AGNIESZKA „Rewaloryzacja Wilanowa. Nowe kierunki badawcze i dokumentacyjne ONISZCZUK-RAKOWSKA stosowane przy renowacji historycznych rezydencji i ogrodów” Konferencja międzynarodowa, 15-17 października 2008 r. 12 “Restoring Wilanow. New Directions in Research and Recording for the Restoration of Historic Properties, Buildings and Gardens” International Conference, Wilanów 15-17 October 2008 (Summary) 13 ANETTA „Wirtualne systemy i multimedia w dziedzictwie kulturowym” KĘPCZYŃSKA-WALCZAK Konferencja międzynarodowa, Cypr, 20-25 października 2008 r. 14 “Virtual Systems and Multimedia in the Cultural Heritage” International conference, Cyprus, 20-25 October 2008 (Summary) 14 ALEKSANDRA CHABIERA Pierwsze Europejskie Forum Dziedzictwa „Dziedzictwo i Dialog” oraz doroczne spotkanie koordynatorów EDD Bruksela, 22-25 października 2008 r. 15 The First European Heritage Forum on “Heritage and Dialogue” and the Annual Meeting of EDD Coordinators Brussels, 22-25 October 2008 (Summary) 16 WOJCIECH ECKERT „Ruiny zabytków sakralnych – ochrona i adaptacja do nowych funkcji” Międzynarodowa Konferencja Naukowa, Gubin, 6-8 listopada 2008 r. 16 “Ruins of Sacral Monuments – Protection and Adaptation for New Functions” International Scientific Conference, Gubin, 6-8 November 2008 (Summary) 17 MAGDALENA LISOWSKA Spotkanie grupy roboczej państw regionu bałtyckiego Wilno, 5-6 listopada 2008 r. 17 A Meeting of the Baltic Sea Region Working Group Vilnius, 5-6 November 2008 (Summary) 19 ADAM LISIECKI „The Children and Cultural Heritage Education” Spotkanie grupy roboczej, Wilno, 11-12 listopada 2008 r. 19 “The Children and Cultural Heritage Education” Working Group Meeting, 11-12 November 2008 (Summary) 20

realisations realizacje

ANNA SYLWIA CZYŻ, Prace inwentaryzacyjne na cmentarzach BARTŁOMIEJ GUTOWSKI Kresów Wschodnich – założenia metodologiczne 21 Inventories of Cemeteries in the Eastern Borderlands – Methodological Premises (Summary) 30 KRZYSZTOF MASZEWSKI Rozbudowa katakumb Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia NMP w Szymanowie 31 The Expansion of the Catacombs of the Order of the Immaculate Conception of the Holy Virgin Mary in Szymanów (Summary) 44 TOMASZ WUJEWSKI Renesansowe malowidła ścienne na zamku w Krajence 45 Renaissance Murals in Krajenka Castle (Summary) 56

theories teorie

BOGUMIŁA J. ROUBA Projektowanie konserwatorskie 57 Conservation Designing (Summary) 78 JAN TAJCHMAN W sprawie konieczności ustanowienia standardów wykonywania projektów dotyczących prac planowanych w zabytkach architektury 79 On the Necessity of Establishing Standards for Projects Concerning Planned Work on Monuments of Architecture (Summary) 106 BARTŁOMIEJ GADECKI Przestępstwo fałszerstwa zabytku 107 The Crime of Forging a Historical Monument (Summary) 110 conferences konferencje

MONIKA DRELA Definicja zabytku nieruchomego w prawie polskim i francuskim 111 Definition of the Immobile Historical Monument in Polish and French Law (Summary) 117

literature piśmiennictwo

ANDRZEJ BUCHNER Małgorzata Bajon-Romańska, „Jak budowano drewniane kościoły w średniowiecznej Małopolsce” 119 Małgorzata Bajon-Romańska, “How Wooden Churches were Built in Mediaeval Little Poland” (Summary) 120 Szanowni Czytelnicy!

Od wielu lat w praktyce ochrony zabytków obserwujemy negatywne zjawisko stałego obniżania się jakości dokumentacji towarzyszącej prowadzonym pracom konserwatorskim. Przyczyn tej sytuacji jest wiele, a ich wyliczenie zamienia się szybko w długą listę żalów. Wspomnieć możemy o transformacji ustrojowej i końcu ery monopolisty, jakim była firma PP PKZ, przez dziesięciolecia określająca zasady fachowego sporządzania dokumentacji. Wymienić możemy współczesny dyktat inwestora i jego jakże częste nadmierne oczekiwania użytkowe stawiane zabytkom. Zauważymy upadek zawodu i dramatyczny brak profesjo- nalnego przygotowania architektów do działań w obrębie zabytków architektury, a w tym kontekście dostrzeżemy konflikt pomiędzy dobrze rozumianą wartością zabytku, którą należy chronić, a twórczymi ambicjami projektanta. W końcu odnotujemy niedobór środków finansowych, wymuszający niejako konieczność zajęcia się w pierwszej kolejności zagrożo- ną substancją zabytkową zamiast żmudnym sporządzaniem wyprzedzającej wszelkie inne prace dokumentacji badawczej i projektowej. Kto w tej sytuacji będzie myślał o dokumento- waniu działań przy zabytku? Ale też zadajmy sobie pytanie: kto ujmie się za samym zabytkiem, jakże często poważnie zagrożonym lub wręcz niszczonym przez nieprzemyślane, niewłaściwie zaplanowane, źle zaprojektowane, nieprofesjonalnie dokumentowane roboty konserwatorskie? Próbę wyznaczenia nieodzownych standardów przygotowania dokumentacji projektowej znajdą Szanowni Czytelnicy w dwugłosie na temat tych fundamentalnych kwestii. Zachęcam do nowego spojrzenia na sprawy o znaczeniu pierwszorzędnym, związane z prawidłowym przygotowaniem projektu konserwatorskiego i sposobami postępowania przy planowanych pracach dotyczących zabytków architektury. Warto w tym miejscu przy- pomnieć szerszy kontekst historyczny związany z projektowaniem konserwatorskim, a tym samym poznać genezę dzisiejszej sytuacji, pochylić się nad diagnozą stanu obecnego, przy- pomnieć sobie elementarne reguły i zasady, o których tak często się zapomina, a w końcu sięgnąć po propozycję interdyscyplinarnych działań zmierzających do wypracowania nowoczesnych metod sporządzania dokumentacji. Zachętą do lektury tych jakże aktual- nych tekstów niech będą przykłady ilustrujące, w jaki sposób błędy projektowe mogą zniszczyć walory autentyzmu i tym samym na zawsze pozbawić cenne obiekty ich wartości zabytkowych, stawiając pod ogromnym znakiem zapytania sens rozpoczynania i prowadzenia robót konserwatorskich.

Z wyrazami szacunku

Marcin Gawlicki Dyrektor Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków Dear Readers,

For a number of years we have been observing the negative phenomenon of a constant deterioration of the quality of documentation accompanying assorted conservation undertakings. The reasons for this state of affairs appear to be myriad, and their enumeration would soon change into a long list of grievances. Mention is due to systemic transformation and the end of an era of a monopolist – the State Ateliers for the Conservation of Historical Monuments, which for decades defined the principles of professional documentation. Other noteworthy factors include the contemporary dictate of the investor and his frequent and exaggerated expectations concerning the future use of monuments. Let us also notice the decline of the profession and a dramatic absence of the professional training of architects acting in the realm of architectural monuments; the latter context entails the discernible conflict between the properly understood value of a monument, which deserves to be protected, and the creative ambitions of the designer. Finally, let us stress insufficient financial funds, which impose the necessity of tackling, first and foremost, the threatened historical substance instead of time-consuming research and project documentation, preceding all other work. In this situation, who would even think about documenting assorted endeavours concerning the monument? At the same time, we should also ask: who is to speak in favour of the monument as such, often seriously threatened or outright damaged by ill–considered, incorrectly planned, badly designed and unprofessionally documented conservation? You will find an attempt at delineating indispensable standards for project documentation in a dialogue about these fundamental questions. I would like to draw your attention to a new perception of a prominent issue, associated with the suitable preparation of a conservation project and conduct affecting monuments of architecture. At this stage, it is worth recalling a wider historical context connected with conservation projects, and thus becoming acquainted with the origin of the present-day situation, focusing on a diagnosis of the prevailing state of things, recollecting the oft-forgotten elementary rules and principles and, finally, reaching for the proposals made by interdisciplinary efforts intent on devising contemporary documentation principles. A closer examination of these topical texts is proposed by examples illustrating the way in which project errors may damage the qualities of authenticity, and hence permanently deprive valuable monuments of their assets, thus questioning the very sense of initiating and conducting conservation.

Respectfully yours

Marcin Gawlicki Director of the National Heritage Board of Poland informacje

32. SESJA KOMITETU ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA UNESCO Quebec, 2 -10 lipca 2008 r.

dniach 2-10 lipca 2008 r. przygotowano 163 raporty, co jest Białowieskiej Komitet zobowiązał W w Quebecu w Kanadzie równoznaczne z liczbą decyzji, ja- strony polską i białoruską do zorga- obradował Komitet Światowego kie musiał podjąć Komitet w spra- nizowania misji eksperckiej w celu Dziedzictwa, reprezentujący 185 wie miejsc znajdujących się na Liś- wyjaśnienia granic i zasad ochrony krajów, sygnatariuszy Konwencji cie Światowego Dziedzictwa oraz miejsca. UNESCO w sprawie ochrony świa- Liście Światowego Dziedzictwa w Za- W trakcie tegorocznej sesji towego dziedzictwa kulturowego grożeniu. Do tego należy doliczyć w większości przypadków Komitet i przyrodniczego. W posiedzeniu decyzje w sprawie zmian nazw, gra- Światowego Dziedzictwa UNESCO wzięło udział ponad 700 osób – nic lub kryteriów wpisu, jak rów- starał się prezentować postawę pełną przedstawiciele państw-stron Kon- nież rozszerzenia obiektów wpisa- zaufania i wspierać państwa w dzia- wencji oraz organizacji rządowych nych o nowe części. Jednak jak łaniach na rzecz ochrony i konser- i pozarządowych, a także obserwa- zawsze najwięcej emocji towarzyszy- wacji dziedzictwa. Prowadziło to nie- torzy. Uroczystego otwarcia 32. sesji ło dyskusjom nad propozycjami do jednokrotnie do burzliwych dysku- dokonali: dr Christina Cameron – wpisu na listę. Komitet ostatecznie sji, powodowanych z jednej strony przewodnicząca Komitetu, Koïchiro zdecydował o wpisie 27 nowych chęcią pomocy i poszukiwaniem roz- Matsuura – dyrektor generalny miejsc spośród 45 wniosków; 12 wiązań, z drugiej – koniecznością UNESCO, Olabiyi Babalola Joseph z nich znajduje się w Europie i Ame- dbania o wiarygodność Komitetu Yaï – przewodniczący Rady Wy- ryce Północnej. Na liście znalazły się i tym samym Konwencji Światowe- konawczej UNESCO i Georges pierwsze miejsca z takich krajów, jak go Dziedzictwa. Podnosząc potrzebę N. Anastassopoulos – prezydent Papua-Nowa Gwinea, Arabia Sau- dyskusji na temat filozofii świato- Konferencji Generalnej UNESCO. dyjska, Vanuatu oraz San Marino. wego dziedzictwa, rozpoczęto po raz Gospodarzy reprezentowali: John Na posiedzeniu Komitetu Świa- kolejny proces weryfikacji i określe- Baird – minister środowiska w rzą- towego Dziedzictwa UNESCO zania kierunku, w jakim powinna dzie Kanady, Jean Charest – pre- padło kilka decyzji dotyczących zmierzać realizacja Konwencji. mier prowincji Quebec, Régis La- obiektów z listy znajdujących się Podstawowym problemem jest zna- beaume – prezydent miasta Quebec w Polsce. Miejscem dyskutowanym lezienie sposobów na wzmocnienie oraz David Walden – sekretarz ge- od kilku lat na forum Komitetu był ochrony dziedzictwa i jednoczesne neralny Kanadyjskiego Komitetu Auschwitz-Birkenau, niemiecki na- dostosowanie zasad ochrony do dy- ds. UNESCO. zistowski obóz koncentracyjny i za- namiki i różnorodności zachodzą- Większą część obrad Komitet głady (1940-1945), i stan jego oto- cych zmian w otaczającym świecie. Światowego Dziedzictwa UNESCO czenia. Tym razem dyskusji nie by- Informacje na temat światowe- poświęcił miejscom znajdującym się ło, natomiast Rada Ministrów RP go dziedzictwa oraz posiedzeń i de- na Liście Światowego Dziedzictwa została poproszona o przesłanie in- cyzji Komitetu Światowego Dzie- oraz zasadom implementacji Kon- formacji na temat postępów w przy- dzictwa UNESCO można znaleźć wencji Światowego Dziedzictwa. gotowaniu i realizacji planu zarzą- na stronach Centrum Światowego Znacząca liczba decyzji podjętych dzania dotyczącego miejsca i jego Dziedzictwa UNESCO: http://whc. przez Komitet dotyczyła stanu otoczenia. Został też wyjaśniony unesco.org, Polskiego Komitetu utrzymania miejsc światowego dzie- i uściślony przebieg granic histo- UNESCO: http://www.unesco.pl dzictwa, co do których istniała rycznego centrum Krakowa i War- oraz Krajowego Ośrodka Badań uzasadniona obawa, że jest za- szawy, średniowiecznego miasta i Dokumentacji Zabytków: http:// grożona wyjątkowa uniwersalna Torunia, Starego Miasta w Za- www.kobidz.pl wartość (Outstanding Universal mościu oraz zamku krzyżackiego Value) obiektu. Na bieżącą sesję w Malborku. W przypadku Puszczy Katarzyna Piotrowska-Nosek

5 32nd SESSION OF THE UNESCO WORLD HERITAGE COMMITTEE Quebec, 2-10 July 2008

he UNESCO World Heritage (1940-1945) and the state of its Białowieska Forest the Committee T Committee, representing 185 vicinity. This time was no such de- obligated the Polish and Belarusian signatories of the UNESCO Con- bate was held, but the government sides to organise a mission of vention Concerning the Protection of the Republic of Poland was re- experts for the purpose of explain- of World Cultural and Natural quested to provide information ing the boundaries and principles Heritage, took place on 2-10 July about the preparation and realisa- of the protection of this particular 2008 in Quebec City (Canada). The tion of an administration plan relat- site. Committee session made several ing to the site and its immediate Information about World Her- decisions concerning sites from the surrounding. Other issues included itage as well as the sessions and UNESCO World Heritage List the delineation of the boundaries of decisions of the UNESCO World located in Poland. One of the historical city centres in Warsaw Heritage Committee is available on: sites that the Committee has been and Cracow, the medieval town of http://whc.unesco.org and the web- discussing for several years is Toruń, the Old Town in Zamość site of the National Heritage Board the Auschwitz-Birkenau Nazi and the Castle of the Teutonic of Poland: http://www.kobidz.pl concentration and death camp Order in Malbork. In the case of the

„THE EUROPEAN HERITAGE NETWORK” Spotkanie robocze w Chaumont-sur-Loire, Francja, 24-27 września 2008 r.

dniach 24-27 września 2008 r. Heritage Network, na które przyby- krajobrazu kulturowego Europy. Ww rezydencji Chaumont we li przedstawiciele 36 państw euro- Temu zagadnieniu poświęcony był Francji odbyło się kolejne spotkanie pejskich. Podczas spotkania po raz jeden blok obrad. robocze grupy pracującej przy pro- pierwszy dyskutowano na temat za- The European Heritage Net- jekcie HEREIN – The European bytkowych parków i ogrodów oraz work jest działającym pod patronatem Rady Europy systemem infor- macyjnym łączącym wszystkie rzą- dowe serwisy informacyjne dotyczą- ce zagadnień ochrony dziedzictwa narodowego. Głównym obiektem zainteresowania jest dziedzictwo kulturowe oraz dziedzictwo archeologiczne. Celem systemu jest promo- wanie i inicjowanie nowych projek- tów i współpracy międzynarodowej w dziedzinie ochrony wspólnego europejskiego dziedzictwa zgodnie z europejskimi konwencjami (Eu- ropejska Konwencja Kulturalna z 1954 r., Europejska Konwencja o Ochronie Dziedzictwa Archeolo- gicznego z 1985 i 1992 r., Euro- pejska Konwencja Krajobrazowa z 2000 r., Konwencja Rady Europy o Znaczeniu Dziedzictwa Narodo- wego dla Społeczeństwa z 2005 r. itp.). Przykładem współpracy Rady 1. Zamek i ogrody w Chaumont. Wszystkie fot. B. Furmanik. Europy z Unią Europejską są pro- 1. Castle and gardens in Chaumont. All photos: B. Furmanik. jekty HEREIN.

6 informacje Więcej informacji dotyczących działalności The European Herita- ge Network można znaleźć na stronie www.european-heritage.net. Umieszczono tam m.in. bazę danych instytucji zajmujących się ochroną dziedzictwa kulturowego, obejmującą państwa Europy, a tak- że interaktywny, wielojęzyczny te- zaurus, który wprowadza standary- zację bogatej terminologii z zakresu architektury i archeologii. Głównym tematem spotkania by- ła działalność HEREIN. Omówiono miejsce oraz strategie ochrony dziedzictwa kulturowego w polityce Europy oraz poszczególnych państw członkowskich Unii Europejskiej. Zaprezentowano nowe projekty realizowane i planowane w ramach HEREIN oraz projekt rozwo- 2. Chaumont, aranżacja ogrodowa przy centrum konferencyjnym. 2. Chaumont, garden arrangement next to the conference centre. ju bazy danych HEREIN (planowane przekonwertowanie bazy da- festiwalu „Des jardins en partage” Polityka państw europejskich nych z HEREIN2 do HEREIN3). Festival International des Jardins w dziedzinie ochrony i konserwacji Szczególną uwagę zwrócono na rolę 2008. Ponadto przedstawiono wy- historycznych parków i ogrodów HEREIN jako narzędzia monitorują- niki krótkiego kwestionariusza do- jest bardzo podobna. W większości cego i wspierającego konwencje do- tyczącego ochrony zabytkowych par- państw istnieje instytucja (najczęściej tyczące dziedzictwa, proklamowane ków i ogrodów w poszczególnych pod auspicjami ministerstwa kultu- przez Radę Europy. krajach. Piętnaście państw europej- ry), która zajmuje się badaniem, do- W części poświęconej zabytko- skich odpowiedziało na pytania: czy kumentowaniem i ewidencjonowa- wym parkom i ogrodom miały istnieją ustawy, akty prawne, które niem wartościowych ogrodów i par- miejsce wystąpienia przedstawicieli ków; istnieją też akty prawne chro- chronią te zabytkowe obiekty? Jakie Francji, Wielkiej Brytanii, Słowacji niące owe obiekty – najczęstszą for- organizacje są odpowiedzialne za oraz Polski przedstawiające politykę mą ich ochrony jest uznanie ich ich ochronę, konserwację i rewalo- konserwatorską w dziedzinie ochro- za zabytek lub obszar chroniony; ryzację? Czy istnieje krajowa ba- ny zabytkowych parków i ogrodów w większości państw istnieją szkoły oraz kulturowego krajobrazu kra- za danych historycznych parków lub kursy kształcące architektów kra- jów, z których pochodzili prelegenci. i ogrodów i czy jest ona aktualna? jobrazu w zakresie ochrony histo- Polska delegacja zaprezentowała Jakie są statystyki? Czy i jakie doku- rycznych założeń ogrodowych. zadania i projekty dotyczące także mentacje sporządza się dla ochrony Uczestnicy spotkania zwiedzili obiektów na Litwie i Ukrainie. tych obiektów? Jakie szkoły kształcą zamki w Chaumont i Blois oraz no- Dyrektor posiadłości w Chaumont, specjalistów zajmujących się tymi wo projektowane ogrody w Chau- p. Chantal Colleu-Dumond, opowie- zabytkowymi obiektami? Czy istnie- mont, które powstały w ramach festi- działa o historii, doświadczeniach je społeczna świadomość i akcepta- walu „Des jardins en partage” Festi- i codziennej pracy zarówno w par- cja tego unikatowego dziedzictwa val International des Jardins 2008. ku zamkowym, jak i w ogrodach kulturowego? Barbara Furmanik

“THE EUROPEAN HERITAGE NETWORK” A Working Conference in Chaumont-sur-Loire, France, 24 -27 September 2008

successive working meeting Network – project took place on The prime topic of the meeting was A of a group involved in the 24-27 September 2008 at the the heretofore activity of HEREIN. HEREIN – The European Heritage Chaumont residence in France. The participants discussed the place

7 and defensive strategies for the pro- instrument for monitoring and sup- well as tasks and projects con- tection of cultural heritage within porting conventions concerning cul- cerning assorted monuments in the policies pursued in Europe and tural heritage, proclaimed by the Lithuania and Ukraine. those of particular member states Council of Europe. The conference participants of the European Union. Moreover, The meeting also involved a dis- toured castles in Chaumont and they presented new projects realised cussion on the historical parks, gar- Blois as well as the recently design- and planned as part of HEREIN dens and cultural landscape of ed gardens in Chaumont, created as and a scheme for the further devel- Europe. The Polish delegation pre- part of the “Des jardins en partage” opment of a HEREIN data base. sented its country’s conservation Festival International des Jardins Particular attention was paid to policy relating to the protection of 2008. the role played by HEREIN as an historical parks and gardens as

„BEZPIECZEŃSTWO – WSPÓLNA SPRAWA” IX Międzynarodowa Konferencja, Wrocław, 25 września 2008 r.

dniu 25 września 2008 r. karnej ochrony dóbr kultury oraz członkowskich. Prelegent z Krajowe- W we Wrocławiu odbyła się problemy związane z interpretacją go Urzędu Kryminalnego Saksonii IX Międzynarodowa Konferencja przepisów i definicji prawnych zaprezentował systemy elektronicz- „Bezpieczeństwo – wspólna sprawa” dotyczących ochrony zabytków. nego oraz laserowego zabezpiecza- pod hasłem „Policja a ochrona dóbr Jedno z wystąpień poświęcone było nia budynków i pomieszczeń przed kultury w nowej rzeczywistości współpracy KOBiDZ i policji w za- włamaniem oraz sposoby montowa- europejskiej”, zorganizowana przez kresie ochrony dziedzictwa archeo- nia zabezpieczeń podczas przepro- Urząd Marszałkowski Województwa logicznego. wadzania konserwacji zabytków. Dolnośląskiego i Komendę Woje- Goście zagraniczni zapoznali W wystąpieniu reprezentanta Kra- wódzką Policji we Wrocławiu. uczestników konferencji z działa- jowego Urzędu Kryminalnego Dol- W trakcie konferencji przedsta- niami dotyczącymi ochrony dzie- nej Saksonii mowa była o bardzo wiciele Komendy Wojewódzkiej Po- dzictwa kulturowego we Włoszech, wysokich karach pieniężnych za licji we Wrocławiu przedstawili rolę Francji oraz landach niemieckich: prowadzenie wykopalisk bez pozwo- policji w ochronie dziedzictwa na- Hesji, Saksonii i Dolnej Saksonii. lenia i o systemie wolontariatu po- rodowego na terenie województwa Reprezentant włoskiego Korpusu legającym na dozorowaniu obiek- dolnośląskiego. Zaprezentowano do- Karabinierów przedstawił rozwią- tów zabytkowych w trakcie ich udo- tychczasowe osiągnięcia w zwalcza- zania dotyczące m.in. kontroli prze- stępniania. Wystąpienie przedsta- niu przestępczości przeciwko zabyt- pływu antyków w Internecie i przez wiciela Krajowego Urzędu Krymi- kom, kładąc przy tym szczególny domy aukcyjne. Uwagę zwróciło wy- nalnego Hesji zostało poświęcone nacisk na działania prewencyjne. dzielenie w Korpusie Karabinierów działaniom podejmowanym w celu Problematyka tej kategorii przestęp- sekcji archeologicznej, do której za- ochrony dziedzictwa archeologicz- czości w skali międzynarodowej dań należy m.in. patrolowanie sta- nego oraz podnoszenia świadomo- została poruszona w wystąpieniu nowisk archeologicznych przy uży- ści społecznej w zakresie ochrony przedstawiciela Komendy Głównej ciu helikoptera. Przedstawiciel Fran- dziedzictwa, czemu mają służyć wy- Policji. cji z Centralnego Biura do Zwalcza- kłady dla uczniów i studentów, se- Tematem konferencji były rów- nia Nielegalnego Przewozu Dóbr minaria dla hobbystów, publikacje nież wspólne działania policji i urzę- Kultury poświęcił swoje wystąpie- w wersji drukowanej i internetowej, du konserwatorskiego, rola admi- nie wymianie informacji o skradzio- audycje radiowe i telewizyjne. nistracji Kościoła rzymskokatolic- nych zabytkach, m.in. omówił pro- W wystąpieniach prelegentów kiego w ochronie zabytków sakral- jekt ogólnoeuropejskiej wyszuki- zwracano uwagę na potrzebę edu- nych, zadania i działalność Ośrod- warki, która mogłaby korzystać kacji społeczeństwa i podnoszenia ka Ochrony Zbiorów Publicznych, z bazy danych zarówno Interpo- jego świadomości w zakresie ochro- zagadnienia dotyczące prawno- lu, jak i poszczególnych krajów ny dziedzictwa oraz na konieczność

8 informacje dalszego zacieśniania współpracy Ranga, jaką konferencji nadali i Komendy Wojewódzkiej Policji policji ze służbami ochrony zabyt- organizatorzy, świadczy o znacze- we Wrocławiu ma ochrona dzie- ków krajów uczestniczących w spo- niu, jakie dla Urzędu Marszałkow- dzictwa kulturowego. tkaniu. skiego Województwa Dolnośląskiego Marcin Sabaciński

“SECURITY – A COMMON CAUSE” IX International Conference, Wrocław, 25 September 2008

he IX International Conference of the Centre for the Protection various forms of activity relating T “Security – a Common Cause” of Public Collections, the assorted to the protection of the cultural was held in Wrocław on 25 Sep- parts played by the legal-penal pro- heritage in Italy, France and the tember 2008 under the slogan of tection of cultural property, and German lands: Saxony, Hessen ”The police and the protection of questions associated with the inter- and Lower Saxony. The papers drew attention to the need for the cultural property in a new Euro- pretation of legal regulations and education of society and improving pean reality”; the organiser was the definitions concerning the protection Marshal’s Office of the Voivodeship its awareness about the protection of historical monuments. One of of Lower Silesia and the Voivodeship of the cultural heritage as well as the papers dealt with the coopera- Police Headquarters in Wrocław. the necessity of furthering the close The topic of the conference was tion between the National Heritage cooperation between the police the cooperation of the police force Board of Poland and the police force and the services dealing with and the conservation office, the role force as regards the protection of the protection of historical monu- of the administration of the Catho- archaeological heritage. ments in countries represented at lic Church in the protection of sacral The foreign guests acquainted the meeting. monuments, the tasks and activity the conference participants with

EUROPEJSKIE DNI DZIEDZICTWA W POLSCE 13-14 i 20-21 września 2008 r.

obchodach Europejskich Dni WDziedzictwa, które już trady- cyjnie odbywają się we wrześniu, bierze udział 49 państw. W Polsce to niezwykłe święto przypadło w 2008 r. na 13-14 oraz 20-21 września. Tegoroczny temat EDD „Korzenie tradycji. Od ojcowizny do ojczyzny”, nawiązując do idei wielokulturo- wego społeczeństwa oraz tolerancji, którą Polska chlubi się od czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zachęcał do poszukiwania i odkry- wania korzeni kultury polskiej. Skłaniał do refleksji nad tym, jak bardzo emocje związane z miejscem zamieszkania przekładają się na po- czucie tożsamości narodowej. W skali kontynentu Europej- 1. Wielokulturowy Lublin, korowód na ulicach Lublina. Fot. L. Skwarski. skie Dni Dziedzictwa są aktywną 1. Multicultural Lublin, a parade in the town streets. Photo: L. Skwarski.

9 promocją narodowego i regionalne- do Europejskiego Roku Dialogu wzięło udział około 400 tys. osób. go dziedzictwa. Przypominają też Międzykulturowego ustanowionego Lublin, podobnie jak wiele innych o wspólnych korzeniach i tradycji przez Radę Unii Europejskiej miejsc, zaprezentował swoje wielo- kultury europejskiej. Skierowane i Parlament Europejski. Gościem kulturowe oblicze; podczas EDD do szerokiej publiczności, z roku na honorowym inauguracji był Ge- można tam było obejrzeć pokazy rok zyskują coraz większe zaintere- neralny Konserwator Zabytków tańców polskich, ukraińskich, biało- sowanie i poparcie lokalnych spo- Tomasz Merta. ruskich, a także wziąć udział w war- łeczności, władz samorządowych, Ten wrześniowy dzień w Byczy- sztatach wycinanki i kaligrafii żydow- instytucji kultury oraz osób prywat- nie wypełniły rozmaite wydarzenia skiej. W Rejowcu Fabrycznym, po- nych. To właśnie dzięki ich zaan- kulturalne. Zaciszny na co dzień łożonym niedaleko granicy z Ukra- gażowaniu w tym roku odbyło się rynek miasteczka ożywiły wystawy iną, rodzinne Przedsiębiorstwo Bed- niemal dwa tysiące imprez kultural- plenerowe, występy artystyczne oraz narskie „Pawłowianka” przedstawianych w całej Polsce. jarmark produktów lokalnych, na ło tradycje bednarskie tego rejonu. W Szczecinie zwiedzający mieli nie- powtarzalną okazję zajrzeć do naj- piękniejszych willi położonych przy najdłuższej alei tego miasta. Dolny Śląsk, słynący z urody pałaców i rezydencji, udostępnił gościom m.in. niedawno odbudowany baro- kowy pałac w Łomnicy. To tylko nieliczne przykłady atrakcji związa- nych z EDD. Patronat honorowy nad obcho- dami sprawował Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ich koordynatorem w Polsce był Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Za- bytków. Jego partnerzy to: Centrum Edukacji Obywatelskiej i PKP Inter- city. Ogólnopolski patronat medial- ny objęły „Rzeczpospolita”, mie- sięcznik „Spotkania z Zabytkami” oraz portale Wirtualna Polska i Podróże. 2. Wielokulturowy Lublin, spotkanie w cerkwi. Fot. K. Wasilczyk. Idea Europejskich Dni Dzie- 2. Multicultural Lublin, a meeting in a Russian Orthodox church. Photo: K. Wasilczyk. dzictwa cieszy się w Polsce, podobnie jak w całej Europie, coraz więk- Uroczyste ogólnopolskie otwar- którym swoje wyroby prezentowali szym zainteresowaniem i uznaniem. cie Europejskich Dni Dziedzictwa rzemieślnicy, pszczelarze, piekarze, Dbałość o kultywowanie lokalnych miało miejsce 13 września na ryn- a koła gospodyń wiejskich raczyły tradycji i chęć poszerzania wiedzy ku śląskiej Byczyny. To malownicze, przybyłych regionalnymi potrawami. o własnym dziedzictwie są nie do średniowieczne miasteczko otoczo- W wielu miejscowościach całe- przecenienia w kontekście poczucia ne murami obronnymi, położone go kraju organizatorzy EDD stwo- „jedności w różnorodności” kultury jest na skrzyżowaniu historycznych rzyli rozmaite możliwości poznawa- europejskiej. Dziękujemy wszyst- szlaków handlowych oraz u zbiegu nia „ojcowizny”: otworzyły się goś- kim zaangażowanym instytucjom granic pięciu województw: dolno- cinnie bramy i drzwi zamków, pała- kultury, urzędom marszałkowskim, śląskiego, wielkopolskiego, łódzkie- ców, zabytkowych kamienic, starych urzędom miast, władzom samorzą- go, śląskiego i opolskiego. Z tego fabryk, muzeów, skansenów, parków dowym, organizacjom społecznym, względu dobrze wpisało się w prze- i prywatnych ogrodów. W koncertach, a także osobom prywatnym oraz za- słanie tegorocznych Europejskich wystawach, degustacjach potraw praszamy do współpracy w nadcho- Dni Dziedzictwa, a także w motyw regionalnych, podróżach śladami dzących obchodach w 2009 roku. wielokulturowości społeczeństwa przodków w czasie i przestrzeni oraz polskiego, nawiązując tym samym w innych wydarzeniach kulturalnych Weronika Borgosz

10 informacje EUROPEAN HERITAGE DAYS IN POLAND 13-14 and 20-21 September 2008

n Poland European Heritage and the meeting point of the con- and support of local communities, I Day 2008 celebrations took temporary frontiers of five voivode- self-government authorities, cultur- place on 13-14 and 20-21 Septem- ships: Lower Silesia, Greater Poland, al institutions and private persons. ber. The event was organised un- Lódz, Silesia and Opole. The hon- The coordinator of this year’s der the slogan “The roots of tradi- orary guest at the inauguration was Days was the National Heritage tion. From the family home to the Tomasz Merta, the General Con- Board of Poland, whose partners fatherland”, which referred to the servator of Historical Monuments. . included the Civic Education Centre multi-cultural nature of Polish soci- 2 000 events were part of the and PKP Intercity. The honorary ety and inclined towards further re- Days celebrations, with about 400 patron was the Minister of Culture flection on the connections between 000 persons attending. As in other and National Heritage. National the place of residence and the feel- countries, in Poland too the process mass media patronage was entrust- ing of national identity. of stirring an awareness of regional ed to the daily “Rzeczpospolita”, The opening ceremony was and national identity and, at the the monthly “Spotkania z Zabyt- held on 13 September in Byczyna, same time, recalling the joint roots kami” and two Internet portals – a mediaeval small town located at and traditions of European culture “Wirtualna Polska” and “Podróże”. the crossing of historical trade routes is enjoying the increasing interest

„POTRZEBY INFORMACYJNE WSPÓŁCZESNEJ POLONII” Międzynarodowa konferencja, Francja, 14-16 października 2008 r.

dniach 14-16 października uwzględniono trzy główne nurty za- kulturowego we Francji. Przy tej W 2008 r. odbyła się w Hénin- gadnień: informatyzacja bibliotek, okazji podjęto także aktualny pro- -Beaumont we Francji międzynaro- spuścizna kulturowa Polonii oraz blem utrzymania Muzeum Polskie- dowa konferencja „Potrzeby infor- edukacja. go na zamku w Rappersvilu jako macyjne współczesnej Polonii”. Jej Konferencja rozpoczęła się wy- miejsca, w którym od 138 lat prze- organizatorami były: ze strony fran- kładem „Polonia w sieci” prof. dr. chowywane są pamiątki narodowe. cuskiej – Maison de la Polonia Kon- hab. inż. Mieczysława Muraszkiewi- Petycję do władz Szwajcarii w tej gresu Polonii Francuskiej, ze strony cza z IINiSB UW, którego tematem sprawie, przedstawioną przez wo- polskiej – Instytut Informacji Nauko- były zagrożenia związane z powsta- lontariuszkę z Genewy, podpisali wej i Studiów Bibliologicznych Uni- waniem mobilnego społeczeństwa uczestnicy konferencji. wersytetu Warszawskiego (IINiSB sieciowego. Edukacja, jako strategia rozwo- UW). Konferencja odbyła się pod ho- Przykładem merytorycznej współ- ju oświaty polskiej zagranicą, stała norowym patronatem Konsula Ge- pracy Polonii z krajem stał się pro- się kolejnym tematem kilku refera- neralnego Rzeczypospolitej w Lille. jekt automatyzacji biblioteki w Mai- tów wygłoszonych na konferencji. Merytorycznego wsparcia udzieliły son de la Polonia, zrealizowany przez Oprócz referatów organizatorzy polskie ministerstwa – Kultury i Dzie- gospodarzy konferencji oraz IINiSB zaplanowali nieformalne spotkania, dzictwa Narodowego oraz Edukacji. UW. W trwających kilka miesięcy które stały się ważnym forum wy- W konferencji udział wzięło pracach brali udział studenci wo- miany doświadczeń. Często były 126 przedstawicieli środowisk po- lontariusze z IINiSB UW. pierwszym bezpośrednim spotka- lonijnych z 14 krajów europejskich i W referatach strony polskiej do- niem osób od lat ze sobą współpra- Rosji, w tym 32 osoby z Polski. minowała troska o wspólne dziedzic- cujących. Uczestnicy konferencji reprezento- two; poruszano w nich zagadnienia Szczegółowe informacje dotyczą- wali ministerstwa, uczelnie, bi- związane z programem rejestracji ce konferencji znajdą się w materia- blioteki oraz instytucje polonijne. polskich zbiorów zagranicą oraz łach dostępnych w Internecie. W przedstawionych referatach ochroną polskiego dziedzictwa Elżbieta Chmielewska

11 “LES BESOINS EN INFORMATION DE LA POLONIA AUJOURD’HUI” International Conference, France, 14-16 October 2008

n international conference on The conference was attended Next to a presentation of the A the information requirements by 126 Polonia representatives papers, the organiser planned of Poles living abroad was held in from 14 European countries and informal meetings, which turned Hénin-Beaumont on 14-16 October Russia, including 32 persons from out to be a relevant forum for the this year. The meeting was organised Poland. The participants spoke for exchange of various experiences. by Maison de la Polonia (Kongres ministries, schools of higher learn- In many cases, they also became Polonii Francuskiej) and the Insti- ing, libraries and Polonia institu- the first direct encounter for per- tute of Information and Book Stud- tions. The papers considered three sons who earlier had been collabo- ies at the University of Warsaw. The prime currents: the informatisation rating for many years. project was supported by the Min- of libraries, the cultural heritage Detailed information about the istry of Culture and National Herit- of Poles living abroad, and educa- conference is to be found in materi- age and the Ministry of Education. tion. al available on the Internet.

„REWALORYZACJA WILANOWA. NOWE KIERUNKI BADAWCZE I DOKUMENTACYJNE STOSOWANE PRZY RENOWACJI HISTORYCZNYCH REZYDENCJI I OGRODÓW” Konferencja międzynarodowa, Wilanów, 15-17 października 2008 r.

historycznych rezydencji i ogrodów”, zorganizowana przez KOBiDZ i Mu- zeum Pałac w Wilanowie Celem, jaki postawili sobie organizatorzy, było zaprezentowanie wy- ników interdyscyplinarnych badań prowadzonych przez KOBiDZ na terenie założenia parkowo-pałacowe- go w Wilanowie w latach 2003-2007 oraz porównanie ich z wynikami prowadzonych w Europie badań po- siadłości historycznych. Pierwszego dnia obrad przedstawiono założe- nia programu wilanowskiego, tech- niczną stronę jego realizacji oraz wyniki badań architektonicznych, archeologicznych i archiwalnych. Uczestnicy mieli także możliwość 1. Oficjalne powitanie uczestników konferencji przez Pawła Jaskanisa, dyrektora Mu- zapoznania się z wynikami prac zeum Pałacu w Wilanowie, i Marcina Gawlickiego, dyrektora KOBiDZ. Fot. M. Rym- prowadzonych w Anglii, które przed- kiewicz. stawili: Brian Dix, specjalista w dzie- 1. Official welcome of the conference participants by Paweł Jaskanis, director of the dzinie archeologii ogrodowej i kon- Museum Palace in Wilanow, and Marcin Gawlicki, director of the National Heritage Board of Poland. Photo: M. Rymkiewicz. sultant English Heritage, oraz dr Lucy Worsley, kurator Historic dniach 15-17 października „Rewaloryzacja Wilanowa. Nowe Royal Palaces. W 2008 r. w Pałacu w Wilano- kierunki badawcze i dokumenta- Drugiego dnia konferencji refera- wie odbyła się konferencja pt. cyjne stosowane przy renowacji ty prezentowali goście zagraniczni:

12 informacje Brian Kerr (Anglia), Moses Jenkins zostanie konserwacja, czy restaura- Obecnie trwają prace nad przy- (Szkocja), Emanuela Zanda (Wło- cja zabytkowego założenia, decyzję gotowaniem do druku materiałów chy), Jozsef Laszlovsky (Węgry), należy podejmować z rozwagą, ba- konferencyjnych. Włodzimierz Gerycz (Ukraina). zując na wynikach dokładnej kwe- Głos zabrali także współpracujący rendy archiwalnej oraz komplekso- z Muzeum Pałacem w Wilanowie wych badań interdyscyplinarnych. Agnieszka Oniszczuk-Rakowska profesorowie Andrzej Koss i Zbig- niew Myczkowski oraz Piotr Szpa- nowski. Założone cele konferencji udało się w pełni zrealizować. Zestawienie wyników badań wilanowskich z wynikami prac prowadzonych w innych krajach ukazało zasadność włą- czania badań archeologicznych do programów rewaloryzacji historycznych założeń parkowych. O wartości konferencji stanowi też fakt, że orga- nizatorom udało się stworzyć forum dyskusji na temat sposobu postępo- wania z historycznymi posiadłościa- mi. W niezwykle inspirujący sposób prowadzono także rozważania na temat granicy między konserwacją (zachowywaniem i utrwalaniem stanu zastanego), a restauracją (odtwa- rzaniem stanu z przeszłości). 2. Dr Lucy Worsley prezentuje najbardziej znaczące projekty rewitalizacyjne zreali- Główny wniosek płynący z dy- zowane przez Historic Royal Palaces w ostatnich dwudziestu latach. Fot. M. Rymkiewicz. skusji był taki, że zawsze – bez wzglę- 2. Dr. Lucy Worsley presents the most relevant revitalisation projects realised by Historic du na to, czy ostatecznie wybrana Royal Palaces in the past twenty years. Photo: M. Rymkiewicz.

“RESTORING WILANOW. NEW DIRECTIONS IN RESEARCH AND RECORDING FOR THE RESTORATION OF HISTORIC PROPERTIES, BUILDINGS AND GARDENS” International Conference, Wilanów 15 -17 October 2008

he titular conference presented archaeology and a consultant of treating historical estates, the Tthe outcome of interdiscipli- English Heritage, and Dr. Lucy boundaries between conservation nary research conducted by the Worsley, curator of Historic Royal and restoration, and the purpose- National Heritage Board of Poland Palaces. Other foreign speakers fulness of including archaeological relating to the park-palace premis- included: Brian Kerr (UK), Moses studies into revalorisation pro- es of Wilanów (2003-2008) and its Jenkins (Scotland), Emanuela grammes. The prime conclusion comparison with studies into as- Zanda (Italy), Jozsef Laszlovsky drawn from the debate was that sorted historical estates in Europe. (Hungary), and Vlodimir Gerich regardless whether the finally The participants discussed the (Ukraine), as well as Polish re- selected method involves conserva- Wilanów programme, the technical searchers collaborating with the tion or restoration, the decision aspects of its realisation, and the Museum Palace in Wilanów: pro- should be always made with due results of architectural, archaeolog- fessors Andrzej Koss and Zbigniew thought and be based on the ical and archival studies. The out- Myczkowski together with Piotr results of a meticulous archival sur- come of research performed in the Szpanowski. vey and complex interdisciplinary United Kingdom was presented by Considerable attention was studies. Brian Dix, a specialist in garden paid to such issues as methods of

13 „WIRTUALNE SYSTEMY I MULTIMEDIA W DZIEDZICTWIE KULTUROWYM” Konferencja międzynarodowa, Cypr, 20-25 października 2008 r.

dniach 20-25 października realizacji, dotyczących skanowania w Wielkiej Brytanii. Niezwykle inte- W 2008 r. odbyła się na Cyp- zasobów bibliotecznych, skanowania resujące były również rozwiązania z rze międzynarodowa konferencja trójwymiarowego obiektów muzeal- dziedziny sztucznej inteligencji, „Digital Heritage: Our Hi-tech- nych, architektonicznych oraz sta- pozwalające na precyzyjne wyszuki- -STORY for the Future Technol- nowisk archeologicznych. Ponadto wanie informacji w bazach danych. ogies to Document, Preserve, Com- omówiono zastosowanie programów W ramach konferencji zapre- municate, and Prevent the Destruc- CAD i fotogrametrii w inwentaryza- zentowano wiele projektów sfinan- tion of our Fragile Cultural Herit- cji obiektów zabytkowych i wirtual- sowanych ze środków 6. i 7. Progra- age”, zorganizowana przez między- nych rekonstrukcjach. Osobny blok mu Ramowego Unii Europejskiej, narodową organizację VSMM (Vir- tematyczny poświęcono wirtualnym m.in. Minerva, Michael, Europeana. tual Systems and Multimedia) przy kolekcjom i muzeom, a także porta- Zdecydowana większość instytucji współudziale rządu cypryjskiego, lom internetowym, mającym na celu i uczelnianych jednostek naukowych, Instytutu Cypryjskiego, Cypryjskie- upowszechnianie sztuki. Na podsta- zajmujących się problematyką wspo- go Uniwersytetu Technicznego oraz wie referatów można było przekonać magania technologicznego w dziedzic- UNESCO i ICOMOS. się, jak wiele zrobiono już w dziedzi- twie kulturowym, realizuje projekty Temat konferencji obejmował nie komputeryzacji muzeów i wdra- przy wsparciu finansowym Komisji szerokie spectrum zagadnień zwią- żania technologii w codzienną prak- Europejskiej. Włączenie się do dzia- zanych z zastosowaniem technologii tykę. Kolejna grupa tematyczna kon- łań z pewnością byłoby dla wielu cyfrowych w dokumentacji, ochro- centrowała się na tworzeniu cyfro- polskich instytucji szansą na przy- nie i promocji dziedzictwa kulturowych bibliotek dostępnych online, di- spieszenie rozwoju technologicznego wego. Program wystąpień był nie- gitalizacji manuskryptów (m.in. Mul- zgodnie ze światowymi standarda- zwykle intensywny: w ciągu pięciu tilingua, Multimedia Digital Library). mi i najnowszymi rozwiązaniami. dni obrad wygłoszono ponad 170 re- Dyskutowany był także problem Konferencja, ze względu na swój feratów; równolegle odbywało się długotrwałej archiwizacji i trwałości cykliczny charakter, stała się ważną kilka sesji oraz warsztaty, podczas danych cyfrowych. W ramach tego platformą wymiany poglądów, in- których zostały omówione szczegó- tematu duże zainteresowanie wzbu- formacji i doświadczeń z dziedziny łowo wybrane zagadnienia. dziły badania prowadzone przez zastosowania nowych technologii Wiele uwagi poświęcono zastoso- UKOLN (The United Kingdom w szeroko rozumianym dziedzictwie waniom technologii cyfrowych w prak- Office for Library and Information kulturowym. tyce na przykładzie konkretnych Networking) z uniwersytetu w Bath Anetta Kępczyńska-Walczak

“VIRTUAL SYSTEMS AND MULTIMEDIA IN THE CULTURAL HERITAGE” International conference, Cyprus, 20-25 October 2008

he international conference The conference theme was of technological development, in T “Digital Heritage: Our Hi-tech- focused on a wide range of issues accordance with the recognised -STORY for the Future Technologies related to the implementation of international standards and ad- to Document, Preserve, Communi- digital technology in documenta- vanced solutions. cate, and Prevent the Destruction of tion, protection and promotion of The VSMM conference organ- our Fragile Cultural Heritage” took a cultural heritage. A number of ised for 14 years has already be- place in Limassol, Cyprus, 20-25 projects financed within the 6th come an important platform of ex- October 2008. The conference was and 7th Framework Programs, organised by VSMM in cooperation including Minerva, Michael, and changing information, opinions, with the Cyprus Government, the Europeana were presented. and experiences in the field of new Cyprus Institute, the Cyprus Uni- Joining those activities might be technology implementation in the versity of Technology, UNESCO an opportunity for the Polish cultural heritage domain. and ICOMOS. institutions to increase the pace

14 informacje

PIERWSZE EUROPEJSKIE FORUM DZIEDZICTWA „DZIEDZICTWO I DIALOG” ORAZ DOROCZNE SPOTKANIE KOORDYNATORÓW EDD Bruksela, 22-25 października 2008 r.

dniach 22-25 października W 2008 r. odbyły się dwie połą- czone konferencje związane z szeroko pojętym dziedzictwem. Od 22 do 24 października trwało First European Heritage Forum on „Heritage and Dia- logue” (Pierwsze Europejskie Forum Dziedzictwa „Dziedzictwo i Dia- log”). Jest to wspólne przedsięwzię- cie Rady Europy i Komisji Euro- pejskiej. Zaproszono na nie specja- listów z różnych instytucji i organizacji zajmujących się tematyką dziedzictwa, edukacji, historii, wolontariatu itp. Obecni byli m.in. przedstawiciele samorządów, instytucji centralnych i NGO. Podczas forum miały miejsce liczne dyskusje panelowe i „okrągłe stoły”. Były one okazją do wymiany doświad- 1. Dyskusja panelowa podczas Pierwszego Europejskiego Forum Dziedzictwa „Dzie- czeń, podzielenia się sukcesami dzictwo i Dialog”. Wszystkie fot. A. Chabiera. i porażkami, omówienia proble- 1. Panel discussion at the First European Heritage Forum on “Heritage and Dialogue”. mów i poszukiwania sposobów na All photos: A. Chabiera. ich rozwiązanie. Mówiono o rozwoju dialogu międzykulturowego i je- Dnia 25 października odbyło i Dziedzictwa Kulturowego i Natu- go związkach z dziedzictwem. się doroczne spotkanie koordyna- ralnego. Ponieważ nie ma jeszcze Strona polska przekazała m.in. in- torów EDD. W tym roku było ono kandydatów na gospodarzy spotka- formacje na temat działań KOBiDZ, skrócone, trwało jeden dzień nia w 2011 r., propozycja została głównie w dziedzinie organizacji i ograniczyło się w zasadzie do wstępnie przyjęta, jednak podkre- EDD oraz projektów edukacyjnych prezentacji osiągnięć belgijskich. ślono konieczność wymiany oficjal- dla dzieci i młodzieży. Temat edu- Dyskusje pomiędzy uczestnikami nych pism w tej sprawie pomiędzy kacji był zresztą jednym z naj- były okazją do wymiany informacji polskim Ministerstwem Spraw Za- bardziej dyskutowanych. Wnioski o tegorocznej edycji EDD w Polsce. granicznych i innymi instytucjami wypływające z tych rozmów były Ważnym punktem obrad było zło- odpowiedzialnymi za organizację przekazywane do zespołu redakcyj- żenie propozycji goszczenia do- prezydencji polskiej a Unią Europej- nego, który je we wstępnej wersji rocznego spotkania koordynatorów ską i Radą Europy. Z uwagi na to, opracowywał i udostępniał uczest- EDD w 2011 r. w Polsce, z okazji że doroczne spotkania koordynato- nikom obrad. W najbliższym czasie prezydencji polskiej w Unii Euro- rów EDD mają być najprawdopo- zostaną one dokładnie zredagowa- pejskiej. Rozmowy na ten temat dobniej ściśle związane z Europej- ne i wydane. prowadzono z Alison Caldwell skim Forum Dziedzictwa, Polska Na następne edycje forum za- i Frédérique Privat de Fortunié gościłaby obie konferencje jedno- proponowano m.in. tematy: „Dzie- z Sekretariatu Rady Europy oraz cześnie. dzictwo i edukacja” oraz „Dziedzic- z Danielem Thérondem, szefem De- two i turystyka”. partamentu Dyrektoriatu Kultury Aleksandra Chabiera

15 THE FIRST EUROPEAN HERITAGE FORUM ON “HERITAGE AND DIALOGUE” AND THE ANNUAL MEETING OF EDD COORDINATORS Brussels, 22-25 October 2008

wo joint conferences on widely a joint undertaking of the Council and its connections with heritage. T comprehended heritage were of Europe and the European The Polish participants shared, held on 22-25 October 2008. The Commission. The forum involved i. a. information about the activity First European Heritage Forum on numerous panel discussions and of the National Heritage Board of “Heritage and Dialogue”, which “round tables” considering the pro- Poland, primarily as regards the took place on 22-24 October, is gress of the inter-cultural dialogue EDD organisation and educational projects addressed to children and young people. The outcome of the debates will be edited and published. The annual meeting of EDD coordinators was held on 25 October. The event was shorter, lasted one day, and was limited basically to a presentation of Belgian accomplishments. The discussions conducted by the participants offered an opportunity for exchanging information about this year’s edition of EDD in Poland. It was proposed that the annual meeting of EDD coordinators in 2011 should be hosted by Poland upon the occasion of Polish presidency in the European Union. The sugges- tion was initially accepted, and since the annual meetings will be probably closely associated with the 2. Uczestnicy dorocznego spotkania koordynatorów EDD za kulisami Panoramy bitwy pod Waterloo. European Heritage Forum, Poland 2. Participants of the annual meeting of EDD coordinators and The Panorama of the would be the site of two conferences Battle of Waterloo. simultaneously.

„RUINY ZABYTKÓW SAKRALNYCH – OCHRONA I ADAPTACJA DO NOWYCH FUNKCJI” Międzynarodowa Konferencja Naukowa, Gubin, 6-8 listopada 2008 r.

dniach 6-8 listopada 2008 r. Polsko-Niemieckich”, Wojewódzki Stowarzyszenie Wspierające Od- W odbyła się w Gubinie Mię- Urząd Ochrony Zabytków w Zielo- budowę Fary z Guben oraz Gminę dzynarodowa Konferencja Nauko- nej Górze, Krajowy Ośrodek Badań Gubin, we współpracy z Polskim wa „Ruiny zabytków sakralnych – i Dokumentacji Zabytków w War- Komitetem Narodowym Międzyna- ochrona i adaptacja do nowych szawie, Regionalny Ośrodek Badań rodowej Rady Ochrony Zabytków funkcji”. Konferencja została zorga- i Dokumentacji Zabytków w Zielo- ICOMOS i Niemieckim Komitetem nizowana przez Fundację „Fara nej Górze, Internationale Bauaus- Narodowym Międzynarodowej Ra- Gubińska – Centrum Spotkań stellung Fürst-Pückler-Land GmbH, dy Ochrony Zabytków ICOMOS.

16 informacje Patronat nad konferencją objęli: Spotkanie stało się okazją do wy- zabytkowe kościoły adaptowane do Minister Kultury i Dziedzictwa Na- miany doświadczeń pomiędzy nau- nowych funkcji w miejscowościach rodowego oraz Wojewoda Lubuski. kowcami i konserwatorami zabyt- Beeskow, Fürstenwalde i Münche- Celem obrad była prezentacja ków z Polski i Niemiec. Głównym berg. problematyki ochrony i adaptacji tematem dyskusji było określenie Wszystkie referaty zostały za- do nowych funkcji ruin zabytków granic ingerencji budowlanej w sub- mieszczone w publikacji pokon- sakralnych na terenie Polski, Nie- stancję zabytkową świątyń. ferencyjnej. miec i innych krajów Europy, przy Ostatniego dnia konferencji od- jednoczesnym ponownym dokona- był się objazd terenowy, podczas niu oceny zastosowanych rozwiązań. którego uczestnicy obrad oglądali Wojciech Eckert

“RUINS OF SACRAL MONUMENTS – PROTECTION AND ADAPTATION FOR NEW FUNCTIONS” International Scientific Conference, Gubin, 6-8 November 2008

An International Scientific Confer- a presentation of the protection of solutions. The prime theme of the ence on “Ruins of Sacral Monu- the ruins of sacral monuments, discussion was the delineation of ments – Protection and Adaptation and their adaptation to new func- the limits of construction interven- for New Functions” was held in tions in Poland, Germany and tion in the historical substance of Gubin on 6-8 November 2008. other parts of Europe, with a simul- churches. The purpose of the debates was taneous assessment of the applied

SPOTKANIE GRUPY ROBOCZEJ PAŃSTW REGIONU BAŁTYCKIEGO Wilno, 5-6 listopada 2008 r.

dniach 5-6 listopada 2008 r. Wodbyło się w Wilnie pierwsze spotkanie robocze grupy Baltic Sea Region (BSR) dotyczące problematyki parków i ogrodów historycznych. Zostało zorganizowane z inicjatywy Alfredasa Jomantasa, przedstawiciela Departamentu Dziedzictwa Kulturowego litewskiego Ministerstwa Kultury. W spotkaniu uczestniczyli eksper- ci z różnych krajów regionu bałtyc- kiego, którzy na co dzień mają do czynienia z szerokim spektrum zadań związanych z ochroną, re- waloryzacją i pielęgnacją ogrodów historycznych. Podczas spotkania głos zabrali: Piret Palm z Estonii, Maunu Häyrynen z Finlandii, Indre Kacin- 1. Neogotycki pałac Tyszkiewiczów w Landwarowie.Wszystkie fot. autorka. skaite z Litwy, Kristine Veinberga 1. The Neo-Gothic palace of the Tyszkiewicz family in Landwarów. All photos: author.

17 Grupa robocza postawiła sobie za cel nawiązanie współpracy między specjalistami ze wszystkich krajów regionu Morza Bałtyckie- go, która zapewni przepływ informacji na temat metod ochrony ogrodów i parków historycznych w tym obszarze. Uznano, że ta ścisła współpraca umożliwi mię- dzynarodową wymianę doświad- czeń legislacyjnych, metod pracy stosowanych w obiektach, konsultacje problemów związanych z re- waloryzacjami poszczególnych ze- społów zabytkowych, wymianę zasobów archiwalnych pomiędzy krajami BSR, a także stworzenie uniwersalnego modelu postępo- 2. Diana na parterze ogrodowym, w tle odrestaurowany pałacyk Tyszkiewiczów wania w procesie rewaloryzacji w Zatroczu. (prac studialno-projektowych, rea- 2. Diana in garden parterres, in the background: the restored Tyszkiewicz palace in lizacyjnych i pielęgnacyjnych) Zatrocze. oraz listy wymaganych kwalifika- i Gundega Linaare z Łotwy, brakuje w nich architektów krajo- cji do przeprowadzenia tych prac. oraz Magdalena Lisowska z Pol- brazu specjalizujących się w dzie- Współpracę ma zapoczątkować ski. Przedstawili sytuację ogro- dzinie, jaką jest historia ogrodów, opracowanie listy „TOP 10” ogro- dów, parków i rezydencji histo- i uczestniczących w całym proce- dów, parków i rezydencji historycznych w poszczególnych kra- sie rewaloryzacji, począwszy od rycznych w poszczególnych krajach. Mówili o ogólnej liczbie fazy przygotowawczej, poprzez jach, opatrzonej informacjami obiektów, rodzaju ochrony praw- prace studialne, projektowe, wy- źródłowymi o obiektach (strony nej (ustawach i innych prawnych konawcze, po etap ciągłej i nie- www, publikacje w różnych języ- sposobach ochrony), stanie zacho- zbędnej pielęgnacji. kach, filmy popularyzatorskie). wania obiektów, stanie świado- mości i społecznym odbiorze ogro- dów historycznych, problemach związanych z pozyskaniem spe- cjalistów do prac w obiektach, presji inwestycyjnej szczególnie silnej w przypadku dużych obsza- rów rezydencjonalnych, sposobach wyznaczania granic ochrony i wielu innych kwestiach. Podstawowy, a zarazem i bo- lesny wniosek, płynący z tych wy- powiedzi, mieści się w stwierdzeniu, że kultywowanie kultury ogrodnictwa i dbanie o cenne historyczne parki i ogrody nie na- leżą do priorytetowych działań w żadnym z krajów reprezento- 3. Pozostałości barokowego ogrodu przy rezydencji Sapiehów w Wilnie. wanych na spotkaniu. Ponadto 3. Remains of the Baroque garden at the Sapieha residence in Vilnius.

18 informacje Uczestnicy spotkania odwie- na Litwie barokowego ogrodu przez Edouarda André słynnego dzili historyczne ogrody Wilna przy rezydencji Sapiehów oraz europejskiego pejzażystę. i jego okolic. Organizatorzy zapre- parki krajobrazowe w Zatroczu1 zentowali pozostałości jedynego i Landwarowie, zaprojektowane Magdalena Lisowska

Przypisy

1. Dla Zatrocza, w ramach współpracy z Pracowni Kształtowania Polityki Kon- ka, M. Lisowska, I. Wildner-Nurek) wy- pomiędzy KOBiDZ a litewskim Trockim serwatorskiej KOBiDZ, prace studialno- konał inwentaryzację dendrologiczną po- Narodowym Parkiem Historycznym pro- -projektowe. W drugiej połowie września nad 80 ha parku. Obecnie trwa opra- wadzone są, przez architektów krajobrazu 4-osobowy zespół (B. Furmanik, H. Gał- cowywanie wyników.

A MEETING OF THE BALTIC SEA REGION WORKING GROUP Vilnius, 5-6 November 2008

he first meeting of the Baltic Their statements led to the conclu- endeavours aiming at the creation TSea Region Working Group sion that the cultivation of garden- of a universal model of revalorisa- concerning historical parks and ing and concern for valuable his- tion, and a list of qualifications per- gardens was held in Vilnius on torical parks and gardens are not mitting work in historical gardens 5 and 6 November 2008. The among the priority undertakings of and parks. It was decided to inau- event was organised upon the the countries represented at the gurate cooperation with a "TOP initiative of Alfredas Jomantas, meeting. Moreover, the countries in 10” list of gardens, parks and resi- a representative of the Department question lack landscape architects dences, accompanied by source of Cultural Heritage at the specialising in the history of gar- information about the monuments Lithuanian Ministry of Culture. dens and participating in re-valori- in question. The speakers included Piret sation, from the initial phase, stud- The participants of the meet- Palm (Estonia), Maunu Häyrynen ies, projects, and execution to con- ing toured the historical gardens of (Finland), Indre Kacinskaite tinuous cultivation. Vilnius and its environs, including (Lithuania), Kristine Veinberga and The objective formulated by the the Baroque garden adjoining the Gundega Linaare (Lativia) and working group involved the estab- Sapieha residence and the Zatrocze Magdalena Lisowska (Poland), lishment of cooperation with the and Landwarów parks designed who presented the situation of Baltic Sea region specialists con- by Edouard André, the celebrated historical parks, gardens and cerning, i. a. an exchange of legisla- European landscapist. residences in particular countries. tion experiences, work methods,

„THE CHILDREN AND CULTURAL HERITAGE EDUCATION” Spotkanie grupy roboczej, Wilno, 11-12 listopada 2008 r.

Wilnie, w dniach 11-12 listo- stytucji kultury państw basenu pomysłów oraz wspólne działania. W pada 2008 r. miało miejsce Morza Bałtyckiego oraz Norwegii Przygotowane materiały zostały drugie spotkanie grupy roboczej i Islandii. Jej celem jest definio- przekazane Grupie Monitorującej, „The Chidren and Cultural Her- wanie problemów z zakresu dzie- której spotkanie odbyło się w nor- itage Education”. Grupa robocza dzictwa kulturowego, których roz- weskim Stavanger w dniach 26- składa się z przedstawicieli in- wiązywaniu sprzyjają wymiana 28 listopada.

19 Przedstawiciele państw, wcho- Edukacji Obywatelskiej”, a mery- Dużo uwagi poświęcono rów- dzących w skład grupy roboczej, torycznego wsparcia udziela mu nież ogólnemu wizerunkowi współ- zaprezentowali zarówno wiele cie- Krajowy Ośrodek Badań i Doku- czesnego muzeum. Kierunkiem, do kawych rozwiązań strategicznych, mentacji Zabytków. Kolejny projekt którego należy dążyć, jest muzeum jak i pomniejszych projektów edu- realizowany przez KOBiDZ, który interaktywne, który uczy i bawi. kacyjnych. Norwegowie prowadzą został zaprezentowany podczas spot- Należy zastanowić się, jak zachęcać m.in. kursy dla pedagogów muze- kania, dotyczy nowych sposobów muzea do tego, by stawały się bar- alnych pn. „Muzea w szkołach”. komunikacji z młodymi ludźmi. dziej otwarte przede wszystkim na Pracownicy muzeów mogą brać W jego ramach stworzona została młodych ludzi. w nich udział, pod warunkiem że charakterystyczna rysunkowa po- Na spotkaniu określone zostały przyprowadzą ze sobą nauczycieli, stać „Superbohatera”, która będzie także grupy docelowe podejmowa- co sprzyja zacieśnianiu wzajem- wykorzystywana jako ikona w kam- nych działań. Są nimi dyrektorzy nych kontaktów. W Szwecji duży paniach społecznych. muzeów oraz szkół, kadra muzeal- nacisk kładziony jest na współpracę Wszyscy uczestnicy spotkania nicza, kadra nauczycielska, a także muzeów ze szkołami oraz wykorzy- podkreślali dużą wagę Europejskich organizacje pozarządowe wraz z wo- stywanie przy tym zbiorów muzeal- Dni Dziedzictwa. W Polsce EDD lontariuszami. Za priorytetowe for- nych. Co roku w tym kraju organizo- organizowane są głównie przez sa- my działania – oprócz szkoleń i war- wane są konferencje prezentujące morządy, tymczasem w Estonii oraz sztatów podnoszących kwalifikacje „dobre praktyki” i nowe metody Szwecji są tworzone i koordynowa- ww. grup – uznano spotkania „grup stosowane w edukacji. Ministerstwo ne we współpracy z lokalnymi orga- roboczych” skupiających w regio- Kultury Estonii kontynuuje pro- nizacjami pozarządowymi (NGO). nach wszystkich zainteresowanych gram „Manoring school”, którego Uczestnicy wileńskiego spotka- (nauczyciele, muzealnicy, ludzie celem jest restauracja i konserwacja nia zauważyli, że kultura i szkolnic- kultury). Spotkania te miałyby słu- historycznych dworków oraz nada- two powszechne na poziomie mini- żyć nie tylko wymianie informacji, nie im nowego, edukacyjnego prze- sterialnym są oddzielone od siebie. ale także rozpoznaniu funkcji znaczenia. Dworki adaptowne są Należy zastanowić się zatem, jak osób pracujących po sąsiedzku. m.in. na szkoły i centra kultury. dziedzictwo kulturowe, w dużej mie- Grupa robocza opracowała ka- Jako przykład dobrej współpra- rze lokalne, włączyć w ogólnokrajo- lendarz i strategię wspólnych prac cy państwowej instytucji kultury wy program nauczania. Podobną na najbliższe 4 lata. Ważne w nim z organizacjami pozarządowymi za- kwestią jest współpraca na linii pro- miejsce zajmują spotkania jej człon- prezentowano realizowany w Polsce gram edukacji szkolnej – program ków z przedstawicielami departa- program „Ślady przeszłości”, w któ- edukacji muzealnej. Temat dzie- mentów kultury, na których pre- rym uczniowie przy pomocy eksper- dzictwa kulturowego powinien być zentowane będą m.in. „dobre tów sprawują opiekę nad budowlami obecny także w programach kształ- praktyki” stosowane w różnych zabytkowymi. Pomysłodawcą pro- cenia uniwersyteckiego, co zapew- krajach. gramu jest fundacja „Centrum niałoby fachową kadrę. Adam Lisiecki

“THE CHILDREN AND CULTURAL HERITAGE EDUCATION” Working Group Meeting, 11-12 November 2008

second meeting of the working as Norway and Iceland. The a calendar and strategy of joint A group „The Children and Cul- participants discussed a number undertakings for the coming four tural Heritage Education” took of interesting strategic solutions years and defined target groups. place in Vilnius (11-12 November). and educational projects, with The prepared material was The event assembled representa- emphasis on the role played by handed over to the Monitoring tives of cultural institutions from European Heritage Days. Group, which met in Stavanger the Baltic Sea countries as well The convention also proposed (Norway, 26-28 November).

20 Anna Sylwia Czyż, Bartłomiej Gutowski realizacje historycy sztuki Instytut Historii Sztuki Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

PRACE INWENTARYZACYJNE NA CMENTARZACH KRESÓW WSCHODNICH – ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE

adania nad dziedzictwem Kresów B Wschodnich Rzeczypospolitej, któ- rych podjęcie stało się możliwe wraz z przemianami politycznymi w Europie Środkowo-Wschodniej, są prowadzone przez różne instytucje, a także przez osoby prywatne. Zakres zainteresowań jest przy tym bardzo szeroki i obejmuje zagadnienia od etnograficznych i geograficz- nych, poprzez językoznawcze, po różno- rodne badania podejmowane przez histo- ryków sztuki. Liczba ośrodków i osób za- angażowanych w poznawanie Kresów Wschodnich jest imponująca, podobnie jak coraz większa liczba publikacji naukowych i popularnonaukowych na ten temat. Sytuacja ta niesie jednak ze sobą sporo problemów, związanych głównie z koor- dynacją prac prowadzonych w większości z funduszy państwowych oraz z ujednoli- ceniem metodologicznym w każdej z dziedzin. Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- szawie od 1998 r. prowadzi inwentaryza- cję cmentarzy polskich na terenie Podola (Ukraina). Dziesięć lat praktyki inwenta- ryzatorskiej, której pokłosiem są dwa katalogi cmentarzy: dawnego powiatu borszczowskiego (2004 r.) i dawnego powiatu czortkowskiego (2007 r.), a także liczne artykuły, zaowocowało także wykrystali- zowaniem metodologii inwentaryzacji na- grobków polskich na dawnych Kresach Wschodnich.

1. Cmentarz w Monasterzyskach, zachowany fragment nagrobka Wiktora Żyromskiego, 1928 r. Wszystkie fot. A.S. Czyż. 1. Cemetery in Monasterzyska, preserved fragment of the tombstone of Wiktor Żyromski 1928. All photos: A.S. Czyż.

21 Ogólne założenia metodologiczne ogrodzenie itp.) oraz zieleni. Ze względów oczywis- tych inwentaryzatorzy zajmują się dwoma ostatnimi Jest rzeczą oczywistą, że u podstaw wszelkiej dzia- składnikami nekropolii. Początkowo zakładano, że łalności w zakresie ochrony zabytków leży sporzą- każdy cmentarz będzie miał pełną dokumentację dzenie dokumentacji, która wiąże się z naukowym w postaci „teczki”, w której znalazłyby się: analiza rozpoznaniem danego obiektu. Uwaga ta odnosi się historyczno-przestrzenna i konserwatorska, inwen- również do cmentarzy. W Polsce pierwsze regulacje tarz zabytków sepulkralnych – pełny lub ograniczo- prawne dotyczące ochrony cennych nekropolii poja- ny do najwartościowszych obiektów, dokumentacja wiły się w 1918 r. Kolejne ustawy podejmujące to fotograficzna oraz kopie archiwalnych dokumentów

2. Cmentarz w Buczaczu. 2. Cemetery in Buczacz. zagadnienie wiązały się z rozszerzaniem zakresu kartograficznych i ikonograficznych. Przyjęto także tej ochrony. Prawne ujęcie problematyki spowodo- jako datę graniczną rok 1939, którą jednak dość wało rozwój metodologii inwentaryzacji cmentarzy. szybko uznano za orientacyjną. Dzięki aktywności m.in. Andrzeja Michałowskiego Względy organizacyjne, a przede wszystkim nie- z Zarządu Ochrony i Konserwacji Zespołów Pała- małe problemy finansowe spowodowały znaczne cowo-Ogrodowych (późniejszy Ośrodek Ochrony Za- ograniczenie prac i wypracowanie nowego podejścia bytkowego Krajobrazu, ob. w strukturze KOBiDZ) do zagadnienia inwentaryzacji zabytkowych cmen- problem ten pojawił się w Polsce stosunkowo wcześ- tarzy. Nowe zasady ewidencji, dokumentacji i ochronie, bo już w latach 70. XX w. Od samego początku ny zabytkowych nekropolii zostały sprecyzowane na akcentowano kwestię topograficznego porządkowania pięciu zjazdach konserwatorskich w Halinie k. Węg- informacji o cmentarzach oraz zwracano uwagę na rowa (1980-1984), które odbyły się pod auspicjami jedność trzech elementów: tego, co w ziemi (groby Ministerstwa Kultury i Sztuki, we współpracy ze właściwe), struktur naziemnych (nagrobki, kaplice, Stowarzyszeniem Pax i Zjednoczonymi Zespołami

22 realizacje Gospodarczymi1. Punktem wyjścia do inwentaryzacji są województwa i powiaty sprzed II wojny świato- stała się tzw. karta cmentarza, traktowana jako wej. Miejscowości do inwentaryzacji typowane są na wstępne rozpoznanie obiektu. Dopiero na tej pod- podstawie wydanego w 1924 r. Skorowidza miejsco- stawie typowano do pełnej dokumentacji nekropolie wości Rzeczypospolitej Polskiej 2. Wykaz ten jest po- szczególnie wartościowe pod względem historycznym, równywany ze schematyzmami archidiecezji lwow- artystycznym, przestrzenno-kompozycyjnym. Tak skiej3 oraz austriackimi mapami Galicji i mapami przeprowadzona inwentaryzacja służyła do opraco- WIG. Pomocne są także wszelkiego rodzaju XIX- wywania ogłaszanych drukiem katalogów zabytko- wieczne spisy miejscowości4 oraz międzywojenne wych cmentarzy w poszczególnych województwach. książki adresowe.

3. Cmentarz w Buczaczu. 3. Cemetery in Buczacz.

Przyjmując podczas prac prowadzonych przez Przyjęty sposób inwentaryzacji pod względem nas na terenie Podola wypracowywane przez blisko topograficznym wydaje się najbardziej czytelny i przy- 40 lat założenia metodologiczne inwentaryzacji cmen- sparzający najmniej kłopotu z wyraźnym określe- tarzy, wielokrotnie napotykaliśmy problemy dotych- niem terenu prac. W praktyce inwentaryzacyjnej czas niepodejmowane w dyskusjach. Specyfika do- istnieją liczne do niego analogie, począwszy od Ka- kumentacji nekropolii kresowych spowodowała ko- talogu Zabytków Sztuki w Polsce. Poza tym po- nieczność zastosowania, w ramach już istniejących dział administracyjny w dużym stopniu pokrywa się zasad, dodatkowych rozwiązań. z podziałem kulturowym ugruntowanym od wieków. Wobec zmian granic powiatów oraz wciąż nielicz- Topografi a nych opracowań źródłowych, w tym badań histo- Prace prowadzone są systematycznie pod względem to- ryczno-statystycznych, nie wydaje się zasadne stoso- pograficznym. Podstawą podziału, który przyjęliśmy, wanie podziałów z okresu rozbiorów. Ponieważ nasze

23 prace skupiają się na obiektach powstałych hipote- Niestety, w tak fundamentalnej dla naszych ba- tycznie do 1945 r. (w rzeczywistości decyduje data dań na Kresach Wschodnich kwestii, jaką jest topo- pochówku), odrzuciliśmy współczesne podziały ad- grafia, nie ma zgody między przedstawicielami ministracyjne. Tym samym najbardziej właściwy wy- poszczególnych ośrodków. Często mamy do czynie- daje się podział z czasów II Rzeczypospolitej. nia z prowadzeniem inwentaryzacji wyrywkowo. Sztuka cmentarzy to w większości dzieła lokal- Utrudnia to tworzenie syntetycznego obrazu sztuki nych warsztatów. Systematyczne opracowywanie po- sepulkralnej danego terenu. W przypadku prób wy- szczególnych regionów daje w dalszej perspektywie ciągania syntetyzujących wniosków na podstawie szansę na uchwycenie zachodzących między nimi przeprowadzonych badań analitycznych będą one różnego rodzaju korelacji. Pozwala także na uchwy- obarczone – właśnie ze względu na ich wybiórczy cenie charakterystycznych dla danego regionu cech charakter – dużym prawdopodobieństwem błędu. nagrobnych monumentów oraz poznanie zakresu Ponadto powstaje niebezpieczeństwo pominięcia importu dzieł sztuki sepulkralnej z głównych ośrod- ważnych obiektów. Prowadzi to wreszcie do sytuacji, ków artystycznych. w której te same dzieła sztuki sepulkralnej są po wielokroć inwentaryzowane i to za pieniądze z pań- stwowych dotacji. Prowadząc badania w sposób sys- tematyczny, kilkakrotnie zetknęliśmy się z problemem wykonywania prac badawczych na już zinwentaryzowanych cmentarzach (niekiedy nawet paro- krotnie). Ponieważ opracowywane obiekty nie tylko opisujemy w tzw. kartach białych, ale również w wydawanych drukiem katalogach obejmujących tereny powiatów II Rzeczypospolitej, uznaliśmy za konieczne ponowne przeprowadzenie prac na tych cmentarzach5. W związku z zarysowanym wyżej problemem niezbędne jest stworzenie w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego zwartej bazy danych, w której znalazłyby się informacje nie tylko o przeprowadzonych pracach badawczych, ale również o dalszych planach poszczególnych ośrodków.

Przedmiot inwentaryzacji Przedmiotem naszych badań są nagrobki z inskrypcjami opartymi na alfabecie łacińskim, oznaczają- ce miejsca pochówku osób zmarłych do 1945 r. Podział taki, w odróżnieniu od topograficznego, wydaje się mniej oczywisty i w praktyce sprawia wiele problemów. Niekiedy wzbudza też kontrowersje, także jeśli chodzi o moralny aspekt tak wyodrębnio- nego pola badawczego. Do najcięższych zarzutów należy zarzut quasi-nacjonalistycznej postawy, obja- wiającej się inwentaryzowaniem wyłącznie pomni- ków z inskrypcjami opartymi na alfabecie łaciń- skim, a więc przede wszystkim polskich. Należy tu 4. Cmentarz w Bielawińcach, nagrobek Konstancji primo voto jednak zaznaczyć, że spotykane przez nas nagrobki Bielskiej, secundo voto Rogalińskiej, przypisywany Hartmanowi z inskrypcjami np. niemieckimi czy czeskimi są tak- Witwerowi, 1808 r. że inwentaryzowane i uwzględniane w katalogach. 4. Cemetery in Bielawińce, tombstone of Konstancja primo voto Bielska, secundo voto Rogalińska, attributed to Hartman Witwer, Pomijamy natomiast obiekty z inskrypcjami zapisa- 1808. nymi cyrylicą, chyba że nagrobek ma inskrypcję

24 realizacje

5. Cmentarz w Jazłowcu. 5. Cemetery in Jazłowiec. dwujęzyczną. Działania takie mają charakter świa- domy, w naszej opinii wyraźnie zaznaczający nieza- leżność narodu ukraińskiego w ramach wielokul- turowego dziedzictwa Rzeczypospolitej. Podkreślić należy, że nasze opracowania mają charakter kata- logowy, który wymaga dopiero odpowiedniego zin- terpretowania, uwzględniającego liczne konteksty: historyczny, kulturowy, socjologiczny itd. Katalogi nagrobków i grobowców – wynik prowadzonych przez nas prac – mają stanowić pomoc dla opraco- wań z historii, historii sztuki, epigrafiki, językoznaw- stwa itd. Dla polskiego badacza zatem najcenniej- szym źródłem są wiadomości o pomnikach polskich. Niewątpliwie idealnym rozwiązaniem byłoby wspól- ne prowadzenie prac badawczych i inwentaryzacyjnych przez zespoły polsko-ukraińskie. Niestety, na obecnym etapie, także z przyczyn ekonomicznych, poza sporadycznymi opracowaniami najważniej- szych nekropolii, tak daleko idąca współpraca nie jest możliwa. Konieczne jest również podkreślenie, że prace te są w znacznym stopniu finansowane z dotacji polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które w swoich programach wyraźnie mówi, że prze- znaczone są one na dokumentowanie śladów pol- skości. Tym samym wydawanie przyznanych środ- ków na inny cel oznaczałoby sprzeniewierzanie funduszy publicznych. Warto również zwrócić uwa- gę na inne kwestie w znacznym stopniu utrudnia- jące prowadzenie prac nad grobami ukraińskimi. O wiele lepszy stan ich zachowania, a co za tym idzie znaczna ich liczba, przy dużo częstszej niż 6. Cmentarz w Uściu Zielonym, nagrobek Agnieszki z Turkułów Malinowskiej, pocz. XIX w. w innych przypadkach stypizowanej powtarzalności 6. Cemetery in Uście Zielone, tombstone of Agnieszka born form czyni z nich dzieła dla polskiej nauki mniej Turkuł Malinowska, early nineteenth century.

25 7. Cmentarz w Kowalówce, grobowiec Ponińskich, przypisywany Antonowi Schim- serowi, 1833 r. 7. Cemetery in Kowalówka, tombstone of the Poniński family, attributed to Anton Schimser, 1833.

interesujące. Jednocześnie opisywanie pomników specyfikę realizacji sepulkralnych oraz wielokulturo- ukraińskich wraz z nagrobkami polskimi oraz z in- wość danego miejsca. nymi pomnikami zawierającymi inskrypcje oparte Innym problemem są publikacje, w których przed- na alfabecie łacińskim bardzo spowolniłoby prowa- stawiono tylko wybrane obiekty z cmentarzy. Wybory dzenie prac, co w powiązaniu ze złym stanem za- te mają nierzadko charakter przypadkowy, a tym chowania cmentarzy mogłoby mieć katastrofalne samym ograniczoną wartość naukową. Należy za- skutki – niektóre obiekty po prostu nie doczekałyby uważyć, że systematyczne opracowania mają istotne się opisania. Wydaje się zatem, że zarzuty wysuwa- znaczenie także dla poszukiwań genealogicznych, ne zarówno z pozycji etyki zawodowej, jak i metodo- natomiast publikacje opisujące jedynie pojedyncze logii prac, dotyczące tak wyodrębnionego zakresu wybrane obiekty takiego znaczenia nie posiadają. badań, są bezzasadne. Wyjątek w tym względzie sta- Wydawnictwa te są raczej quasi-przewodnikami po nowić powinny ważne nekropolie większych ośrod- sztuce sepulkralnej poszczególnych terenów niż jej ków, takich jak Buczacz. Cmentarze te mają same naukowym skatalogowaniem. w sobie wartość historyczną i artystyczną. O ponad- lokalnym znaczeniu niewielkich wiejskich cmenta- Granica chronologiczna rzy decydują znajdujące się na nich pojedyncze nagrobki. Natomiast większe i ważniejsze założenia są, Przyjęta przez nas data – 1945 r. – zamyka histo- właśnie jako całość, istotnym elementem krajobra- ryczny okres przynależności Kresów Wschodnich zu kulturowego. Wówczas zinwentaryzowanie wszyst- do Rzeczypospolitej. Niemniej podział taki powodu- kich zabytkowych pomników pozwala uchwycić je liczne problemy. Przede wszystkim dotyczy to

26 realizacje

8. Cmentarz w Browarach. 8. Cemetery in Browary. nagrobków bez zachowanej inskrypcji. W znacznej Opis obiektów części są one przez nas pomijane, wyjątek stanowią dzieła o ponadprzeciętnym wyrazie artystycznym. Obiekty przez nas inwentaryzowane opisywane są Kryterium to, mające charakter uznaniowy, w prak- według wzoru tzw. kart białych, powszechnie wyko- tyce inwentaryzacyjnej nie stwarza jednak większych rzystywanych przy tego typu opracowaniach. Opis trudności, co wiąże się z typizacją form na cmen- składa się z podania lokalizacji obiektu, jego wymia- tarzach prowincjonalnych. Nagrobki z inskrypcjami rów, materiału, z jakiego został wykonany, określe- opartymi na alfabecie łacińskim wystawione współ- nia czasu powstania oraz proweniencji zabytku, a tak- cześnie, lecz odnoszące się do osób zmarłych przed że odtworzenia inskrypcji. Całość uzupełnia doku- 1945 r., również są włączane w zakres naszych prac. mentacja fotograficzna (widok obiektu, interesujące Wątpliwości może budzić przyjęcie jako granicz- detale, sygnatury artysty, zdjęcia nagrobne, herby) nego roku 1945, a nie roku 1944, w którym nastą- oraz informacje dotyczące stanu zachowania. piło rzeczywiste zakończenie regularnych działań Szczegółowe wytyczne dotyczące zasad opisu i kla- wojennych na Kresach Wschodnich. Jednakże to syfikacji form znajdują się w skrypcie naszego właśnie w 1945 r., w Jałcie, ostatecznie zdecydowa- autorstwa pt. Nekropolie Kresowe. Skrypt dla in- no o przebiegu granic, włączając interesujący nas wentaryzatorów zabytkowych cmentarzy dawnych obszar do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Ra- Kresów Wschodnich6. Opisano w nim typy nagrob- dzieckiej. W latach 1944-1945 miała też na tych ków charakterystyczne dla cmentarzy Podola, a nie- terenach miejsce większość mordów na tle narodo- spotykane na Powązkach czy na Cmentarzu wościowym. Przyjęcie roku 1945 jako symbolicznej Rakowickim. Dla każdej zinwentaryzowanej nekro- granicy chronologicznej wydaje się zatem zasadne. polii zakładana jest także tzw. karta cmentarza.

27 Warto zwrócić uwagę, że w opisach stosowanych Jego charakter oddajemy w transkrypcji, a więc w za- przez badaczy reprezentujących poszczególne dys- leżności od zapisu stosujemy minuskułę i majuskułę. cypliny naukowe zauważalne są wyraźne różnice. Zaznaczamy jedynie to, że tekst ma charakter pisma Dotyczy to przede wszystkim historyków sztuki, kon- ręcznego, napisany jest kursywą lub kapitałką. serwatorów i architektów z jednej strony, a history- Opracowane karty inwentaryzacyjne przechowy- ków i językoznawców z drugiej. Wynikają one z przy- wane są w archiwum Ministerstwa Kultury i Dzie- pisywania większego znaczenia bądź formie zabyt- dzictwa Narodowego oraz w Stowarzyszeniu „Wspól- ku, bądź treści inskrypcji. Wydaje się więc konieczne nota Polska”. Dzięki temu dostępne są dla wszyst- wypracowanie wspólnych standardów, które spro- kich zainteresowanych. stałyby wymaganiom przedstawicieli różnych dziedzin nauki. Dodatkowym problemem są trudności Zagadnienia konserwatorskie związane z odczytaniem niekiedy bardzo źle zachowanych inskrypcji i ich często niepoprawnym zapi- Większość zinwentaryzowanych przez nas cmenta- sem. Szczególnie ważnym zagadnieniem jest możli- rzy jest w bardzo złym stanie, na co wpływ, prócz wość wprowadzania doń korekt, w sytuacji gdy ory- czynników atmosferycznych, miało przede wszyst- ginalny zapis utrudnia odczytanie treści inskrypcji. kim ich celowe niszczenie po II wojnie światowej. W swoich pracach przyjęliśmy zasadę możliwie naj- Także w ciągu ostatnich kilku lat niektóre zabytki mniejszej ingerencji w treść, z wyjątkiem pisowni sztuki sepulkralnej uległy całkowitemu zniszczeniu. rozdzielnej lub łącznej. Nie określamy typu pisma. Powodów takiego stanu rzeczy jest kilka. Po pierwsze, objęcie opieką konserwatorską wszystkich cmentarzy na dawnych Kresach Wschodnich ze względu na koszty oraz liczbę nekropolii jest niemożliwe. Po drugie, na omawianych terenach zwykle już nie miesz- kają rodziny, które mogłyby zaopiekować się grobami swoich przodków. Po trzecie, bardzo często dawne cmentarze są wciąż użytkowane, a co za tym idzie stare miejsca pochówku przeznacza się na nowe. Proces ten można zaobserwować szczególnie w miastach, np. w Zaleszczykach, Czortkowie czy Jagiel- nicy. W związku z tym na podstawie dokonanej inwentaryzacji należałoby wytypować cmentarze i nagrobki o szczególnej wartości artystycznej oraz historycznej, które powinny zostać poddane konserwacji. Jednak i tu rodzi się wiele problemów. Roztoczenie opieki konserwatorskiej np. nad założoną na począt- ku XIX w. nekropolią w Zaleszczykach, ze względu na wartość artystyczną i historyczną nagrobków na niej występujących, nie budzi zastrzeżeń. Problemy pojawiają się natomiast w przypadku cmentarzy wiejskich. Zdarzało się bardzo często, że sprowa- dzano na nie pojedyncze pomniki z uznanych war- sztatów działających w dużych ośrodkach artystycznych. Przykładem może być nagrobek na cmentarzu w Bielawińcach (pow. buczacki) przypisywany lwowskiemu klasycystycznemu rzeźbiarzowi Hartma- nowi Witwerowi, który w 1808 r. wykonał pomnik na grobie zmarłej w roku 1786 Konstancji primo voto Bielskiej, secundo voto Rogalińskiej. Jest to 9. Cmentarz w Jazłowcu, nagrobek Wojciecha Kowalskiego, poł. jedyna na tej nekropolii realizacja na bardzo XIX w. 9. Cemetery in Jazłowiec, tombstone of Wojciech Kowalski, mid- wysokim poziomie artystycznym. Poddanie jej sto- nineteenth century. sownym zabiegom konserwatorskim nie ulega więc

28 realizacje

10. Cmentarz w Jazłowcu, w tle kaplica grobowa Błażowskich, 1. poł. XIX w. 10. Cemetery in Jazłowiec, in the background: sepulchre chapel of the Błażowski family, 1st half of nineteenth century. wątpliwości. Otwarta jest natomiast kwestia, czy Dr Anna Sylwia Czyż, historyk sztuki, jest pracowni- pomnik ten pozostawić na swoim miejscu, a więc kiem Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Kardy- nała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Zajmuje się skazać tak naprawdę na kolejne zniszczenia i nie- sztuką Wielkiego Księstwa Litewskiego, jej związkami pamięć, czy też umieścić w lapidarium zorganizowa- ze sztuką europejską, mecenatem litewskich rodzin nym przy najbliższym kościele, cerkwi lub przy lo- magnackich, a także europejską sztuką sepulkralną kalnym muzeum. Przenoszenie nagrobków z cmen- XVIII-XX w. Od roku 1999 bierze udział w pracach tarzy do lapidarium zorganizowanego przy katedrze inwentaryzacyjnych cmentarzy na terenie Podola. Jest współautorką m.in. katalogów „Cmentarze dawne- w Kamieńcu Podolskim spotkało się jednak ze zro- go powiatu borszczowskiego” i „Cmentarze dawnego zumiałą niechęcią mieszkańców okolicznych wsi. powiatu czortkowskiego” oraz publikacji „Nekropo- Poza tym w ten sposób zaciera się pamięć o miejscu lie Kresowe. Skrypt dla inwentaryzatorów zabytko- pochówku danej osoby, a przecież pomnik nagrob- wych cmentarzy dawnych Kresów Wschodnich”. ny jest ściśle związany z grobem. Oddzielną kwestią Dr Bartłomiej Gutowski, historyk sztuki, jest praco- pozostaje finansowanie prac konserwatorskich. Z ca- wnikiem Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Kar- łą pewnością należałoby zainteresować lokalne wła- dynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Zajmuje dze i społeczność zagadnieniem opieki nad wspólnym się architekturą secesji, architekturą i plastyką współ- czesną, teorią historii sztuki, a także historią portre- dziedzictwem historycznym. W tym kontekście nie- tu polskiego do XIX w. Od roku 1999 bierze udział zwykle ważna jest pełna i rzetelna dokumentacja ne- w pracach inwentaryzacyjnych cmentarzy na terenie kropolii na dawnych Kresach Wschodnich7. Wydaje Podola. Jest współautorem m.in. katalogów „Cmenta- się, że jest to jedyny sposób na ratowanie pamięci rze dawnego powiatu borszczowskiego” i „Cmentarze dawnego powiatu czortkowskiego” oraz publikacji „Ne- o tamtejszych cmentarzach i zamieszkujących nie- kropolie Kresowe. Skrypt dla inwentaryzatorów za- gdyś te ziemie wielonarodowych społecznościach. bytkowych cmentarzy dawnych Kresów Wschodnich”.

29 Przypisy

1. I-III Zjazd Konserwatorski – Halin. Ochrona zabytkowych granicami kraju, red. R. Brykowski, seria C, z. 1, Warszawa cmentarzy, Warszawa 1980-1982 (mpis w KOBiDZ); IV Zjazd 2004; A.S. Czyż, B. Gutowski, A. Skrodzka, K. Vyšata, A. Zdzie- Konserwatorski – Halin. Ochrona zabytkowych cmentarzy, borska, Cmentarze dawnego powiatu czortkowskiego, (w:) Za- Warszawa 1983 (mpis w KOBiDZ); V Zjazd Konserwatorski – bytki…, jw., seria C, z. 2, Warszawa 2007. W przygotowaniu ka- Halin. Ochrona zabytkowych cmentarzy, Warszawa 1984 (mpis talogi dawnych powiatów zaleszczyckiego i buczackiego. w KOBiDZ). 6. A.S. Czyż, B. Gutowski, Nekropolie Kresowe. Skrypt dla 2. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej,t. XV, inwentaryzatorów zabytkowych cmentarzy dawnych Kresów Województwo Tarnopolskie, Warszawa 1924. Wschodnich, Warszawa 2008. 3. Np. Schematismus Archidioecesis Leopoliensis Ritus Latini, 7. Obok kart inwentaryzacyjnych są to także publikacje książ- Leopoli 1928. kowe, przede wszystkim: R. Brykowski, T. Czerniawska, A. Jaro- szewicz, Rzymsko-katolicki cmentarz kalwaryjski w Mińsku na 4. Np. J. Bigo, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości Białorusi, Warszawa 1996; R. Brykowski, T. Czerniawska, A. Ja- z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkiem Księstwie Krakow- roszewicz, Rzymsko-katolicki cmentarz kalwaryjski w Mińsku na skiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich Białorusi. Suplement, Warszawa 2000; Inskrypcje polskich gro- dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju z oznaczeniem: bów na cmentarzach Podola, red. W. Drelicharz, t. 1, Kraków Starostw, Rad powiatowych, Sądów, Urzędów podatkowych, 2004; A. Lewkowska, J. Lewkowski, W. Walczak, Zabytkowe Urzędów parafialnych, Liczby ludności, Urzędów pocztowych cmentarze na Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej. i telegraficznych, wraz z odległością tychże w kilometrach od Województwo poleskie na obszarze Republiki Białoruś, Warsza- miejscowości, Składnic pocztowych, Stacyj kolejowych, Stacyj te- wa 2000; A. Lewkowska, J. Lewkowski, W. Walczak, Zabytkowe lefonicznych (interurbany), Właścicieli posiadłości dóbr tabular- cmentarze na Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej. nych, Zestawienie Sądów obwodowych i Prokuratoryj państwa Województwo wileńskie na obszarze Republiki Białoruś, War- z przynależnymi Sądami powiatowymi, Wykaz Dyrekcyj okrę- szawa 2007; A. Lewkowska, J. Lewkowski, W. Walczak, Zabyt- gów skarbowych, Spisu posterunków, Żandarmeye w Galicyi kowe cmentarze na Kresach Wschodnich Drugiej Rzeczypospo- i Bukowinie i Wojskowych komend uzupełniających, Lwów litej. Województwo nowogródzkie, Warszawa 2007; B. Marcisz, 1886 oraz wydania kolejne; Skorowidz wszystkich miejscowości Sz. Rudka, Krzemienieckie nekropolie. Cmentarz Polski oraz pol- położonych w Królestwie Galicyi i Lodomerii wraz z Wielkim skie zabytki sztuki nagrobnej w Krzemieńcu, Warszawa 1999; Księstwem Krakowskim i Księstwie Bukowińskim, Lwów 1855 Cmentarz Polski w Żytomierzu, oprac. T.M. Rudkowski, War- oraz wydania kolejne. szawa 1999; A. Sulik, Cmentarz polski w Kowlu. Część dwuwyz- 5. A.S. Czyż, B. Gutowski, P. Janowczyk, Cmentarze dawnego naniowego cmentarza rzymskokatolickiego i prawosławnego, powiatu borszczowskiego, (w:) Zabytki kultury polskiej poza Poznań 2006.

INVENTORIES OF CEMETERIES IN THE EASTERN BORDERLANDS – METHODOLOGICAL PREMISES

he article discusses the methodological premis- sity of rendering the prepared inventories uniform T es of inventories of historical Polish cemeteries according to so-called blank sheets and making in Podolia, conducted since 1998 by the Institute of them available in the form of published catalogues. the History of Art at the Cardinal Stefan Wyszyński Apparently, at present a complete and thorough doc- University in Warsaw. The authors present the ob- umentation of necropolises in the former Eastern ject of the inventory campaign, the general method- Borderlands, subjected to a gradual but unavoid- ological principles and the organisation of the work able devastation, constitutes the only way of salvag- carried out according to a topographic and chrono- ing memory about them. logical key. Attention has been drawn to the neces-

30 Krzysztof Maszewski realizacje inżynier lądowy

ROZBUDOWA KATA KUM B ZGROM A DZENIA SIÓSTR NIEPOKALANEGO POCZĘCIA NMP W SZYMANOWIE

1. Fasada katakumb ss. niepokalanek w Szymanowie. Stan z 2000 r. (przed rozbudową). Z prawej strony widoczny stromy stok nasypu porośniętego bujną roślinnością. Wszystkie fotografie S. Maszewski. 1. Facade of the catacombs of the Order of the Immaculate Conception of the Holy Virgin Mary in Szymanow. State in 2000 (prior to the expansion). To the right – a visible steep slope with dense vegetation. All photos: S. Maszewski.

yślą przewodnią rozbudowy obiektu zabytkowe- Zabytkowy portal został wyeksponowany na Mgo jest ochrona jego substancji nie tylko w rozu- osi rozbudowanej fasady, której nowe części przy- mieniu konserwatorskim, ale również pod względem jęły funkcję skrzydeł: północnego i południowego. akcentowania formy architektonicznej.Rozbudowa ka- Każde z tych skrzydeł – poprzez portale o układzie takumb w Szymanowie ukształtowała strukturę archi- brył nawiązującym do monumentalnej, surowej tektoniczną, w której zabytkowa budowla wzniesiona architektury z początku XX w. – stało się tłem w 1910 r. połączona została z nawiązującą do wcze- części centralnej. Rozbudowa była kontynuacją śniejszych rozwiązań budowlą współczesną. Powstałe koncepcji pierwszych katakumb wzniesionych we- po rozbudowie założenie sepulkralne, podobnie jak dług projektu warszawskiego architekta Zygmunta pierwsze katakumby, ma układ zamknięty w planie. Tillingera.

31 tych ziemiach szkoły Zgromadzenia. Tak spełniało się marzenie Matki Marceliny Darowskiej, która wspólnie z Matką Józefą Karską2, była założycielką Zgromadzenia. Matka Marcelina często myślała o pracy za kordonem i powtarzała: „piechotą, o kiju poszłabym do Korony”3. Na siedzibę nowej fundacji wybrany został Szy- manów, położony między Sochaczewem a Żyrardo- wem, który jeszcze w 1. poł. XV w. należał do ksią- żąt mazowieckich. W 1435 r. Abraham Pawłowski z Gnatowic, stolnik sochaczewski, odkupił go od Zie- mowita V. Dobra szymanowskie w miarę upływu czasu zmieniały właścicieli. Byli nimi kolejno: Sangusz- kowie, Kronenbergowie, Łubieńscy i Lubomirscy. Siostry zakupiły tu otoczony parkiem pałac, wzniesiony w latach 1898-1902 dla księcia Kons- tantego Lubomirskiego. Projektantem pałacu był zapewne Konstanty Wojciechowski, znany warszawski architekt. Aktu kupna dokonano 26 sierpnia 1907 r., a w połowie lipca 1908 r. siostry przeniosły się tutaj z pobliskiego Komorowa, gdzie w wynajętej willi oczekiwały na możliwość przeprowadzki. Pałac nie wystarczał na potrzeby szkoły, przewi- dzianej na osiemdziesiąt dziewcząt. Toteż już na wiosnę 1909 r. odbyła się uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego pod nowe skrzydło domu, któ- re na koniec następnego roku zostało przykryte dachem. Rozbudowa została zrealizowana według 2. Rzuty katakumb Tillingera: fundamenty (u góry), przyziemie projektu warszawskiego architekta Zygmunta Tillin- (u dołu). Rysunki zostały dołączone do rachunku za roboty gera i wystrojem elewacji nawiązywała do architek- murarskie. Archiwum Sióstr Niepokalanek. 2. Ground plans of the Tillinger catacombs: foundations (at the tury pałacu. top), ground floor (at the bottom). The drawings were attached Od momentu osiedlenia się w Szymanowie to a bill for the stonemasonry. Archive of the Order. siostry rozważały potrzebę budowy grobowca. Próbowały za pośrednictwem Marii Ciechanowskiej Zarys dziejów uzyskać w Petersburgu pozwolenie na jego budowę wiosną 1910 r. Z braku czasu, wobec nagroma- W lipcu 1907 r. do warszawskiego generała-guber- dzenia innych spraw, ta nie została załatwiona, ale natora Gieorgija Skałona przyszło z Petersburga pis- też nic nie wskazywało, aby potrzebny był pośpiech. mo zezwalające na osiedlenie się w Królestwie Kon- Latem sytuacja się zmieniła – zachorowała młoda gresowym „50 niepokalanek mieszkających w miejs- alumnatka, siostra Amalia, a choroba płuc czyniła cowości Jazłowiec w Galicji”1 w celu założenia żeń- szybkie postępy. Siostry rozpoczęły zatem budowę skiej szkoły. Było to w zaborze rosyjskim wydarzenie grobowca, licząc, że przy pierwszej sposobności niezwykłe. Wypadki historyczne, w których wielką pozwolenie na budowę uzyskają. Projekt grobowca rolę odegrała rewolucja 1905 r., zmusiły – co praw- opracował Zygmunt Tillinger, a miejsce na tere- da – władze carskie do ustępstw, ale nadal obowią- nie rozległego parku wybrała Matka Marcelina Da- zywał – pomimo dekretu o tolerancji – zakaz prowa- rowska. dzenia szkół przez zgromadzenia zakonne. Sprawę W tym czasie rozbudowie podlegał obszerny gro- doprowadziła do pomyślnego końca Maria Ciecha- bowiec Zgromadzenia w Jazłowcu, którego starsza nowska, wpływowa arystokratka o niezwykłej osobo- część istniała od 1874 r.4 Miał on formę katakumb wości, która swoje znajomości na dworze carskim nawiązującą do rzymskich, które Matka Marcelina potrafiła zręcznie wykorzystać dla idei otwarcia na zapewne wielokrotnie nawiedzała w rzymskim okresie

32 realizacje swojego życia. Ich rozwiązania ideowe przeniosła na a w szczególności Matki Marceliny Darowskiej, i w ja- Podole do Jazłowca, gdzie Zgromadzenie rozpoczę- kiejś mierze stały się materialnym wyrazem niepo- ło swoją działalność, zakładając Dom Macierzysty. kalańskiej duchowości. Grobowiec w Szymanowie wzorowany był na kata- W październiku zmarła siostra Amalia i została kumbach jazłowieckich. pochowana w niewykończonym jeszcze grobowcu, Zwyczaj składania doczesnych szczątków ludz- o czym powiadomiono władze. Reakcja władz rosyj- kich w tego rodzaju grobowcach, wprowadzony na skich była charakterystyczna dla tamtych czasów. stałe w Rzymie przez pierwszych chrześcijan, wy- „W miesiąc po śmierci S. Amalii, pewnego poranka wodzi się zapewne z terenów starożytnego Izraela. w listopadzie, zjeżdża do nas cała gromada umun- Grobowce były tam wykuwane w skałach. Zwłoki durowanych urzędników i żąda oglądać grobowiec. chowano w niszach drążonych prostopadle do lica Byli to Naczelnicy w licznej asyście strażników czyli ściany (grób typu kokim) lub we wnękach wykutych policjantów. Na ich widok zrobił się w domu wielki wzdłuż lica w formie sklepionej niszy (grób typu popłoch – nigdy bowiem na raz tyluśmy urzędników arcosolium). Grobowce te rzadko były odosobniony- nie widziały, a tu prawie pół holu zapełniło się poli- mi budowlami. Zazwyczaj stanowiły element całości cjantami”6. Rozpoczęło się żmudne dochodzenie. tworzącej hypogeum, które umożliwiało pomieszczenie wielu pochówków5. Budowa katakumb, zaprojektowanych przez Zyg- munta Tillingera przypadła na trudny okres w polskim życiu społecznym i narodowym. Tragiczne do- świadczenia zaborów i powstańczych zrywów pogłę- biły kształtujący się w Europie Zachodniej punkt widzenia łączący miejsca wiecznego spoczynku z mi- tycznym Elizjum, w którym znajdowały również miejsce pamięć narodowa i osobiste przeżycia. Z dwóch wielkich historiozofii XIX w. – romantycznej i heglowskiej, ta pierwsza zakorzeniła się w spo- łeczeństwie polskim w sposób szczególny. Na gruncie historiozofii romantycznej, ściśle związanej z ideą historyzmu, wyrastały nekropolie – miejsca pamięci i sakralizacji wyznawanych wartości. Stąd też ujaw- niała się potrzeba materializacji imponderabiliów dla podkreślenia szczególnego znaczenia tych miejsc dla społeczeństwa. Siłą rzeczy rolę czynnika materialnej transformacji przejmowali na siebie w głów- nej mierze architekci i rzeźbiarze. Sztuka sepulkral- na zwracała się ku mitycznemu Elizjum, ale wypeł- niała je myślą chrześcijańską i sięgała do stylistyki klasycyzującej, posługując się często elementami symboliki i personifikacją. Na tle zróżnicowanych przejawów sztuki sepulkralnej owego czasu katakumby w Szymanowie jawią się jako ascetyczna bryła, wyważona pod względem estetycznym, o klasycystycznej stylistyce i oszczędnej ornamentyce pozbawionej elementów rzeźbiarskich. 3. Trakt komunikacyjny dwóch najstarszych części katakumb; w głębi katakumby wzniesione przez arch. Z. Tillingera, zam- Biorąc pod uwagę analogię do wcześniej wzniesio- knięte pierwotnie ścianą, której ślad pozostał pomiędzy drugim nych katakumb w Jazłowcu, które zostały wybudo- a trzecim pilastrem, licząc od widocznego na pierwszym planie. wane zapewne bez udziału architekta przez miejs- 3. Communication courses in the two oldest parts of the cowych muratorów, przyjęta forma i środki wyrazu catacombs; in the background: catacombs built by architect Z. Tillinger, originally closed by a wall whose trace remains obu grobowców powstały według ideowej koncepcji between the second and third pilaster, counting from the one Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia NMP, visible in the foreground.

33 W grudniu przyszedł wyrok z Petersburga za- Architektura pierwszych katakumb braniający siostrom chowania zmarłych poza obrę- Zygmunta Tillingera bem miejscowego cmentarza. Rozgoryczona Maria Ciechanowska, zwracając się do urzędników carskich, Grobowiec został zlokalizowany na skraju posesji, wypowiedziała myśl, która przeszła do historii jako przy wysokim wale ziemnym tworzącym półkole wyraz zniewolenia narodu polskiego: „Nie mają pra- otwarte w jego kierunku. Budowli nadano charakter wa umierać… Wiedziałam, że potrzebne są pozwo- pomieszczenia z jednym wejściem, przekrytego lenia, aby w tym kraju żyć, powietrzem jego oddy- sklepieniem walcowym, o bocznych ścianach utwo- chać, ale nie wiedziałam, że i na umieranie potrzeb- rzonych przez przęsła z charakterystycznymi głębo- ne także pozwolenie”7. kimi wnękami krypt. Z czasem na miejscu wnęk Przed zimą zdążono jeszcze w grobowcu wyko- pojawiły się blendy i zawieszone na nich tabliczki nać sklepienie. Na kilka tygodni przed wyrokiem ro- nagrobne. boty zakończono i na szczycie fasady z monumen- Pierwsze katakumby, wzniesione łącznie z por- talnym portalem osadzono krzyż. Wiosną 1911 r. talem, zawierały po dwa przęsła ustawione naprze- przystąpiono do wykończenia grobowca, „dano mu ciw siebie. Wertykalny charakter przęseł podkreśla- front z ciosowego kamienia, posadzkę z płytek i wy- ły rozdzielające je pilastry i ograniczające pomiesz- ryto napis: Jam jest Zmartwychwstanie i Żywot”8. czenie lica ścian zewnętrznych. W każde przęsło Cały czas wokół domu w Szmanowie wyczuwalna wbudowane zostały po 3 krypty rozmieszczone osio- była atmosfera nadzoru policyjnego. Grobowiec był wo w trzech kondygnacjach. obserwowany, a pojawianie się robotników wywoły- Katakumby pod względem architektonicznym są wało ostre interwencje. Prowadzone były także proce- budowlą klasycystyczną, o charakterze typowym dla dury karne. „Sprawa sądowa, wytoczona tu na miejs- sztuki sepulkralnej początku XX w. Zasadniczym cu, zakończyła się wyrokiem: 3 dni aresztu, albo 5 rb. elementem kompozycji jest okazały portal wysunięty kary. Zapłaciłyśmy 5 rb.”9 Grobowiec został wybu- przed korpus części grzebalnej w formie ryzalitu dowany i spoczęły w nim doczesne szczątki siostry i dominujący nad nim wysokością. Otwór wejściowy, Amalii, ale na przyszłość pochówki w jego murach od góry zamknięty belką, zwieńczony jest nadświet- zostały kategorycznie zabronione. Inwigilacja sióstr lem ukształtowanym przez łuk półkolisty. Naroża prowadzona z różnym natężeniem miała trwać aż ryzalitu podkreślone są dwustronnymi pilastrami do załamania się przymierza zaborców. o prostych głowicach; dźwigają architraw z inskrypcją

4. Widok katakumb od strony północno-wschodniej. Stan z 2000 r. (przed rozbu- dową). Dwa równoległe pasy zabudowy zamknięte są od strony wejścia monumentalnym portalem; u dołu trzeci, poprzeczny pas zabudowy. 4. View of the catacombs from the northeast. State in 2000 (prior to the expansion). Two parallel strips are closed from the entrance by means of a monumental portal; at the bottom – a third, diagonal strip.

34 realizacje

5. Widok katakumb od strony północno-zachodniej. Stan z 2000 r. (przed rozbudową). 5. View of the catacombs from the northwest. State in 2000 (prior to the expansion).

zaczerpniętą z ewangelii wg św. Jana. Wyżej, na jeszcze przed ich przyjazdem do Królestwa przez gzymsie o profilu wklęsłym, wspiera się tympanon Marię Ciechanowską, na której nazwisko zakupiony zwieńczony łacińskim krzyżem i ozdobiony dwoma został pałac w Szymanowie i przepisany na własność akroterionami. Na tympanonie wykuty jest mono- Zgromadzenia dopiero po odzyskaniu przez Polskę gram Chrystusa skomponowany z dwóch splecio- niepodległości. Zapewne brane były pod uwagę nie nych ze sobą greckich liter X-P (Chi-Ro). Cała górna tylko jego umiejętności zawodowe, ale także stosu- część portalu, począwszy od głowic, zbudowana jest nek do sprawy narodowej. z piaskowca. Tynki poniżej urozmaicone są bonio- Informacje o dorobku zawodowym Zygmunta waniem. Ściany części grzebalnej podzielone są płas- Tillingera w dostępnych publikacjach są zadziwiająco kimi kamiennymi gzymsami: wieńczącym i kordo- skąpe. Oprócz wzmiankowanego skrzydła szkolnego nowym, który przebiega na wysokości belki rozgra- przy pałacu w Szymanowie i przedstawianej budo- niczającej otwór wejściowy od nadświetla. Pod gzym- wie katakumb kwerenda doprowadziła do uzyska- sem kordonowym tynki zostały nałożone z dekora- nia informacji o jednej tylko realizacji. Jest to zlokali- cyjnym boniowaniem. zowana na terenie Warszawy trzypiętrowa kamieni- Jako tworzywo konstrukcyjne użyte zostały ceg- ca przy ul. Narbutta 15. Została wzniesiona w la- ły ceramiczne pełne na zaprawie półcementowej10. tach 1935-1936 i wpisana w pierzeję zwartej zabu- Prace wykończeniowe zrealizowano z użyciem szarego piaskowca szydłowieckiego i tynków wapienno- dowy. Jej pięcioosiowa fasada zaakcentowana jest cementowych11. Warto zaznaczyć, że grobowiec został na drugiej i czwartej osi prostopadłościennymi wy- 13 zabezpieczony izolacjami przeciwwilgociowymi12. kuszami, obejmującymi pierwsze i drugie piętro . Fasada ta pod względem stylistyki nawiązuje do architektury funkcjonalistycznej okresu międzywo- Sylwetka architekta jennego. Architekt Zygmunt Tillinger, projektant katakumb Daty wskazują, że architekt w czasie budowy i dobudowanego do pałacu skrzydła szkolnego, słu- obiektów w Szymanowie znajdował się na początku żył siostrom pomocą od chwili, gdy pojawiły się drogi zawodowej. Brak szerszej informacji o stwo- w Warszawie i zamieszkały w hotelu Bristol. Był rzonych przez niego dziełach nie pozwala obecnie doradcą przy wyborze przyszłej siedziby, a brane na przeprowadzenie analizy dorobku zawodowego były pod uwagę pałace w Guzowie i Szymanowie. i scharakteryzowanie rozwiązań architektonicznych Prawdopodobnie został wybrany do współpracy katakumb w odniesieniu do innych realizacji.

35 Katakumby przed rozbudową odbył się powtórny pogrzeb Matki Józefy Karskiej, współzałożycielki Zgromadzenia, która zmarła w Rzy- W centrum zagospodarowania obszernej działki mie 11 października 1860 r. Doczesne szczątki w Szymanowie14 znajdują się: sanktuarium Matki Bo- Matki odnalezione zostały w podziemiach kościoła żej Jazłowieckiej, Dom Generalny i szkoła prowadzona św. Klaudiusza w Rzymie i złożone w jednej z krypt przez Zgromadzenie Sióstr Niepokalanek; a zatem szymanowskich katakumb. cała zabudowa wiąże się w dużej mierze z funkcją Katakumby sióstr niepokalanek w Szymanowie, edukacyjną. Najstarszy w tym zespole jest zabytko- których architektoniczny układ stał się punktem wyjś- wy pałac, rozbudowany – jak już wspominano – na cia koncepcji rozbudowy, ukształtowane są w trzech potrzeby rozwijającej się szkoły. W ostatnich latach pasach zabudowy. Dwa z tych pasów ustawione zo- zwarty ciąg tej zabudowy został uzupełniony ob- stały równolegle do siebie, w odległości pozwalającej szerną kaplicą – sanktuarium. Poza wymienionymi na swobodną komunikację pomiędzy nimi i zamk- budynkami na terenie należącym do sióstr zlokali- nięte od strony wejścia monumentalnym portalem, zowane są: duża hala gimnastyczna, zabudowania wyznaczającym oś całego przyszłego założenia. Trzeci gospodarcze i katakumby położone na północno- pas – poprzeczny, ustawiony został z tyłu, prostopa- -wschodnim skraju działki. Na znacznym obszarze dle do dwóch pierwszych i odsunięty od ich szczytów zachował się dawny pałacowy park krajobrazowy na odległość przeznaczoną na przejścia. Przejście na z malowniczym starodrzewem. Park ten i elementy odcinku przylegającym do portalu przekryte jest skle- dawnej architektury, łącznie z katakumbami, wpi- pieniem kolebkowym, które tworzy w tym miejscu sane są do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora osłonięty korytarz. Pozostałe odcinki przejść nie są Zabytków. zadaszone. Pasy katakumb podzielone są pilastrami W historii katakumb szymanowskich, a zarazem wyznaczającymi pionowy rytm przęseł, z których w historii całego Zgromadzenia, w sposób szczegól- każde zawiera trzy kondygnacje krypt. Te trzy pasy ny zapisał się dzień 18 czerwca 2000 r. W dniu tym zabudowy mieszczą dziewięćdziesiąt krypt.

6. Plan sytuacyjny działki sióstr niepokalanek w Szymanowie z roz- budowanymi katakumbami. Odrys z mapy K. Maszewski. 6. Situation plan of the plot of Order of the Immaculate Concep- tion of the Holy Virgin Mary in Szymanow together with expanded catacombs. Tracing from a map by K. Maszewski.

36 realizacje 7. Koncepcja rozbudowy katakumb – rzut. W środku katakumby, które były punktem wyjścia do planów rozbudowy; pierwszy etap miał objąć skrzydło północne, drugi etap – skrzydło połud- niowe. Cyframi rzymskimi oznaczone zostały kolejne fazy budowy starych katakumb; cyframi arabskimi liczba krypt w poszczegól- nych pasach planowanej rozbudowy. Rys. K. Maszewski. 7. Conception of the expansion of the catacombs – ground plan. In the centre: catacombs, which were a point of departure for the expansion plans; the first stage was to encompass the northern wing, and second stage – the southern wing. Roman numbers mark successive phases in the construction of the old catacombs; Arabic numbers mark the number of crypts in particular strips of the planned expansion. Drawing: K. Maszewski.

Zewnętrzne ściany prostopadłych względem sie- strukturę architektoniczną poszczególnych segmen- bie pasów zabudowy przed rozpoczęciem współczes- tów i odpowiadające im skrajne daty pochówków: nej rozbudowy były wcięte od strony północnej I etap budowy (1910) – katakumby Tillingera: w wał ziemny porośnięty drzewami. Biorąc pod uwa- pochówki 5.X.1910 – 18.VIII.1929; gę budowę geomorfologiczną terenu, należy wyklu- II etap budowy (1929/1930): czyć naturalne pochodzenie tego wału; prawdo- pochówki 6.VII.1930 – 11.XI.1943; podobnie został on usypany z gruntu wykopanego III etap budowy (1943): w czasie robót fundamentowych przy wznoszeniu pochówki 13.II.1944 – 18.VI.1971; miejscowego pałacu. Płaska platforma od strony IV etap budowy (1966/1967): północnej kończąca się niską skarpą jest również pochówki 26.X.1967 – 18.VII.1974; ukształtowana z gruntu nasypowego. V etap budowy (1975): Katakumby wznoszone były etapami. W budow- pochówki 4.II.1976 – 24.VII.2001. lach poprzedzających współczesną rozbudowę czy- W trzecim i następnych etapach budowy zmniej- telne są rozwarstwienia architektoniczne pięciu eta- szone zostały rozstawy osi przęseł, a tym samym sze- pów. Trakt komunikacyjny drugiego etapu zabudo- rokości krypt; przy czym odległości między nimi wy został przekryty sklepieniem kolebkowym, na- w pionie i wysokości przęseł zostały zachowane. wiązującym do sklepienia najstarszego fragmentu W czwartym etapie dobudowano po jednym przęśle katakumb wzniesionych przez Zygmunta Tillingera do szczytów dwóch równoległych względem siebie i przylegających bezpośrednio do monumentalnego pasów zabudowy, zapewne z myślą o uporządkowa- portalu. Na tym etapie budowy powtórzone zostały niu całego założenia przed planowaną budową pią- dokładnie wymiary przęseł i otworów wnęk z etapu tego etapu, która miała objąć trzeci poprzeczny pas, pierwszego. ustawiony prostopadle do dwóch zrealizowanych Przedstawione przybliżone datowanie poszcze- wcześniej. Oba te przęsła są oddylatowane i posado- gólnych etapów budowy katakumb uwzględnia wione znacznie płycej niż pozostałe budowle.

37 8. Koncepcja rozbudowy katakumb – przekroje. U góry wersja z zadaszeniem pasów zabudowy, u dołu – z zadaszeniem zabudowy i ciągów komunikacyjnych. Rys. K. Maszewski. 8. Conception of the expansion of the catacombs – cross-sections. At the top – a version with the roofs over the strips, at the bottom – with roofs over the buildings and communication course. Drawing: K. Maszewski.

Zwraca uwagę przenikanie się dat pochówków Założenia rozbudowy i projekt w katakumbach trzeciego i czwartego etapu budowy. Zdaje się to potwierdzać przypuszczenie, że budowa Projekt rozbudowy katakumb w fazie koncepcji15 czwartego etapu nie była spowodowana konieczno- zatwierdzonej przez Wojewódzkiego Konserwatora ścią uzyskania nowych miejsc grzebalnych. W ostat- Zabytków zawierał elementy programu, który został nim etapie budowy, obejmującym trzeci pas kata- zapisany w następujących punktach: kumb, na osi portalu Tillingera wykonano głęboką ▯ Ukształtowanie zabudowy zwartej z dominantą niszę i ustawiono w niej ołtarz. zabytkowego portalu wzniesionego wg projektu Całość zabudowy zrealizowana została z cegieł architekta Zygmunta Tillingera w 1910 r. ceramicznych pełnych na zaprawie wapienno-cemen- ▯ Zachowanie symetrii fasady założenia po zreali- towej. Lica wszystkich ścian zostały otynkowane. zowaniu pełnego zakresu rozbudowy; na osi całego

9. Koncepcja rozbudowy katakumb – fasada. Na osi założenia pierwsze katakumby, wzniesione tutaj przez arch. Zygmunta Tillingera. Rys. K. Maszewski. 9. Conception of the expansion of the catacombs – facade. The first catacombs erected by architect Zygmunt Tillinger, along the axis of the premise. Drawing: K. Maszewski.

38 realizacje

10. Widok ogólny fasady rozbudowanego założenia. Na osi założenia bryła wzniesiona w 1910 r. 10. General view of the facade of the expanded premise. On the axis of the premise – a solid erected in 1910.

założenia miał pozostać portal części zabytkowej, W myśl tych założeń zaprojektowana została trzy- a nowe elementy budowli ze swoimi portalami wpi- osiowa fasada z częścią zabytkową wysuniętą przed sane zostały jako skrzydła: północne i południowe. linię zabudowy skrzydeł. Portale obu skrzydeł na- ▯ Rozwiązanie zadaszenia w dwóch wersjach: wiązują w projekcie do rozwiązań Tillingera: są wy- – zadaszenia całości katakumb, łącznie z ciągami sunięte przed korpus swojej części grzebalnej w for- komunikacyjnymi, w nawiązaniu do pierwotnej mie płytkiego ryzalitu. Otwór wejściowy w kształcie próby przekrywania ciągów komunikacyjnych: naj- i wymiarach powtarza to rozwiązanie, z tym że starsza część katakumb i część druga zostały zre- otwór półkolisty uzyskał formę blendy. Oba portale alizowane ze sklepieniami kolebkowymi nad przej- zwieńczone są prostopadłościennymi nadbudowami; ściem; nie bez znaczenia był także wpływ archi- w osi każdej z nich wkomponowany został grecki tektury katakumb sióstr niepokalanek w Jazłow- krzyż. Gładkie ściany skrzydeł podzielone są płas- cu o całkowicie zamkniętej przestrzeni wnętrza; kimi kamiennymi gzymsami przedłużającymi linię – zadaszenia ciągów konstrukcyjnych krypt, z nie- gzymsów części grzebalnej starych katakumb. osłoniętymi ciągami komunikacyjnymi, w ukła- Detalem różniącym nowe skrzydła od starej zabu- dzie nawiązującym do struktury budowli wznie- dowy jest kamienny cokół, który równoważy bonio- sionych w III, IV i V etapie budowy katakumb. wane tynki katakumb Tillingera, a jednocześnie nie ▯ Przygotowanie realizacji rozbudowy w dwóch nie- powtarza pierwotnego rozwiązania. zależnych od siebie etapach: I etap – skrzydło pół- Pierwszy etap rozbudowy (skrzydło północne) nocne i II etap – skrzydło południowe. miał objąć obszar zniwelowanego terenu, który

39 11. Układ brył kształtujących fasadę. 11. Configuration of solids shaping the facade. został ukształtowany w tym miejscu jako nasyp, rozwiązania pozwalające na wykonanie fundamen- wznoszący się ponad otoczenie na wysokość ok. tów bez naruszania korzeni tych drzew. 1,50 m. Projekt budowlany zawierał rozwiązania Fundamenty wznoszonych budowli zostały za- techniczne dwóch równoległych pasów zabudowy16, projektowane tak, aby obciążenia nie były przeno- z których jeden przylega do pasa istniejącego, rów- szone na istniejące nasypy. Grunt nasypowy w wars- noległego do osi zabytkowej bramy. Każdy z nowych twie między ławami fundamentowymi a stropem pasów ukształtowany został z dziesięciu przęseł gruntów naturalnych został przeznaczony do wy- (30 krypt). Zaprojektowane zostało również przed- miany na piasek stabilizowany cementem. Nowe łużenie pasa poprzecznego o odcinek wyznaczony podłoże miało być układane w wykopie warstwami przez dwa przęsła (6 krypt) i płytkie pomieszczenie, i mechanicznie zagęszczane. Fundamenty (ławy i ścia- co pozwoliło na zamknięcie od tej strony obwodu ny fundamentowe) zostały zaprojektowane z żelbe- założenia. Obecność tego płytkiego pomieszczenia tu. Rozwiązanie izolacji przeciwwilgociowych miało spowodowana była koniecznością odsunięcia ściany zabezpieczyć powierzchnie fundamentów stykające zewnętrznej pasa zabudowy od rosnącego w pobli- się z gruntem. Izolacje poziome zostały zaprojek- żu świerka, który znajduje się pod ochroną konser- towane pod ławami na warstwie utwardzonego pod- watorską. łoża oraz na styku ścian fundamentowych z płytą Rozbudowa katakumb została zaprojektowana krypty i konstrukcjami murowanymi ścian. z zachowaniem dotychczasowych architektonicznych Przestrzeń pod stropami, na których opierają się podziałów na zaakcentowane pilastrami przęsła, krypty pierwszej kondygnacji, została zwentylowana. z których każde zawiera trzy kondygnacje krypt. Kolejne kondygnacje krypt przedzielone zostały przez Całość założenia miała być zrealizowana z pełnym płyty żelbetowe; płyty takie zostały zaprojektowane zadaszeniem. W związku z tym, że w pobliżu linii również nad przestrzenią wentylowaną przyziemia planowanej rozbudowy rosną dwa drzewa podlega- i nad kryptą trzeciej kondygnacji. Poszczególne, wy- jące ochronie: od strony fasady jesion i po przeciw- dzielone strefy konstrukcji pasów zabudowy zostały nej stronie świerk, w projekcie uwzględnione zostały pomiędzy sobą zdylatowane.

40 realizacje 12. Widok katakumb po rozbudowie od strony północno-wschodniej. 12. View of the catacombs after expansion from the northeast.

Realizacja rozbudowy zdecydowano rozszerzyć zakres prac zakładanych w pierwszym etapie rozbudowy o część etapu II W trakcie prac realizacyjnych pierwszego etapu roz- (skrzydło południowe) obejmującą bramę wejściową budowy (skrzydła północnego) podjęta została decy- wraz z przylegającymi dwiema parami przęseł. zja o odstąpieniu od pełnego zadaszenia katakumb. W związku z tym usunięty został wał ziemny przyle- Przejścia w nowych skrzydłach na odcinku dwóch par gający bezpośrednio do starej zabudowy. Taki zakres przęseł przylegających do swoich portali miały być realizacji pozwolił na całkowite ukształtowanie fasady zamknięte sklepieniami, by w ten sposób nawiązywać rozbudowanego założenia. Realizacja zakresu objęte- do pierwotnego rozwiązania Tillingera. Przyjęte zosta- go projektem zamiennym17 powiększyła katakumby ło zatem ostatecznie rozwiązanie przedstawione w kon- o 78 krypt. Prace o tak zmienionym zakresie zostały cepcji rozbudowy jako wersja bez zadaszenia ciągów wykonane w całości, zarówno od strony północnej komunikacyjnych, a Wojewódzki Konserwator Zabyt- istniejącej zabudowy, jak i od strony południowej. ków na taką zmianę wyraził zgodę. Jednocześnie W 2007 r. rozbudowa katakumb została zakończona.

13. Widok katakumb po rozbudowie od strony południowo- -wschodniej. 14. View of the catacombs after expansion from the south- east.

41 14. Dachy rozbudowanych katakumb; widok od strony pół- nocno-wschodniej. 15. Roofs of the expanded catacombs; view from the northeast

W wyniku realizacji pełnego zakresu projektu Kamienne detale krzyży, gzymsów wieńczących, zamiennego istniejące katakumby o powierzchni za- gzymsów kordonowych oraz cokołów zostały wykona- budowy 176,00 m2 (zajętej przez same budowle) i ku- ne z piaskowca szydłowieckiego, podobnego do użyte- baturze 635,00 m3 zostały powiększone o 143,50 m2 go w elementach kamiennych katakumb Tillingera. powierzchni i kubaturę równą 516,60 m3. Katakumby szymanowskie po rozbudowie są Dachy przykrywające każdy z pasów katakumb dużym obiektem grzebalnym i chociaż do zamknię- zbudowane zostały w układzie pulpitowym, przy cia całego założenia pozostało jeszcze wzniesienie czym w strefach, w których pasy zabudowy stykają znacznej części skrzydła południowego, to fasada się ze sobą, ukształtowano pogrążone formy połaci ukształtowana jest w całości. Ale najważniejsze jest według rozwiązania zaprojektowanego dla wersji z za- to, że wpisuje się tutaj historia szymanowskiego daszeniem ciągów komunikacyjnych. Pokrycie da- Domu i wspomnienie wielu Sióstr, które pozostawiły chów wykonane zostało z blachy stalowej ocynkowa- w nim owoce swojej pracy i tutaj narodziły się dla nej. Wyniesione ponad połacie powierzchnie skle- Nieba. pień zostały pokryte ocynkowaną blachą stalową, z zachowaniem krzywizny konstrukcji. Wody opadowe z rur spustowych i posadzek od- Mgr inż. Krzysztof Maszewski jest absolwentem Wydzia- prowadzane są poza obręb katakumb zagłębionymi łu Budownictwa Lądowego Politechniki Warszawskiej w gruncie przewodami kanalizacyjnymi, na powierz- i Studium Podyplomowego Badań Zabytków Archi- chnię niżej położonego terenu. tektury na Wydziale Architektury tejże uczelni. Przez Budynki katakumb są w całości otynkowane. długie lata związany był z ochroną i konserwacją Jako wyprawę elewacji remontowanych obiektów za- zabytków nieruchomych w strukturach PKZ O/War- stosowano tynk renowacyjny. Na nowych murach, szawa i później – jako kierownik Pracowni Konser- wzniesionych z bloczków betonowych na zaprawie wacji Konstrukcji Murowanych – w Oddziale Badań i Konserwacji PKZ. Zawodowo zajmuje się proble- cementowej, wykonane zostały tynki cementowe na matyką konserwatorską i projektowaniem konstrukcji bazie białego cementu. budownictwa współczesnego. Obecnie na emeryturze.

Przypisy

1. H. Kosyra-Cieślak, R. Szymczak, Siostry Niepokalanki „Szy- W 1860 r., po śmierci Józefy, została – jako jej następczyni – manów – Ziemia Miłosierdzia”, (w:) Poszłam siać do Polski… przełożoną Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia NMP. i wzeszło, t. II, Szymanów 2005. W 1863 r. Zgromadzenie podjęło pracę w zniewolonej zaborami 2. Marcelina Darowska urodziła się 16.01.1827 r. w Szulakach Polsce, zakładając Dom Macierzysty w Jazłowcu na terenie Ga- na Ukrainie. Miała 27 lat, kiedy po śmierci męża złożyła pry- licji. W otwartej tam szkole dla dziewcząt podjęta została działal- watne śluby w zgromadzeniu tworzącym się w Rzymie wokół ność naukowa i wychowawcza prowadzona według programu zmartwychwstańca o. Hieronima Kajsiewicza i Józefy Karskiej. pedagogicznego opracowanego przez Matkę Marcelinę. Z czasem

42 15. Trakt komunikacyjny skrzydła północnego. 13. Communication course in the northern wing.

powstawały nowe placówki Zgromadzenia w innych miejscach 6. Archiwum Sióstr Niepokalanek w Szymanowie. kraju. 5.01.1911 r. Matka Marcelina zmarła i została pochowa- 7. Archiwum Sióstr Niepokalanek w Szymanowie. na w katakumbach jazłowieckich. Po II wojnie światowej Dom 8. Fragment z Ewangelii wg św. Jana (J 11,25); zapis z archiwum w Szymanowie stał się Domem Generalnym Zgromadzenia. Sióstr Niepokalanek w Szymanowie. Matka Marcelina Darowska została beatyfikowana przez ojca świę- 9. Archiwum Sióstr Niepokalanek w Szymanowie. tego Jana Pawła II w Rzymie 6.10.1996 r. Trwa proces beatyfi- kacyjny Matki Józefy Karskiej. Niepokalańskie szkolnictwo w dal- 10. Archiwum Sióstr Niepokalanek w Szymanowie. szym ciągu rozwija się dynamicznie, również poza granicami 11. Katakumby Tillingera zostały wzniesione przez rzemieślni- Polski – na Ukrainie i na Białorusi. ków warszawskich. Roboty budowlane wykonało Przedsiębior- 3. Siostra Gertruda, Zapiski o Matce; archiwum Sióstr Niepo- stwo Robót Budowlanych majstra murarskiego H. Książkiewicza kalanek. z siedzibą przy ul. Towarowej nr 60. Elementy kamienne przygo- towała Fabryka Rzeźbiarsko-Kamieniarska artysty rzeźbiarza 4. K. Maszewski, Jazłowieckie katakumby, (w:) „Ochrona Za- Wł. de Turquiera, mieszcząca się przy ul. Dzikiej 70. Na rachun- bytków”, 1999, nr 4. kach został zapisany adres projektanta, który mieszkał przy ul. 5. A. Parrot, Wśród zabytków Samarii i Jerozolimy; Warszawa Wilczej 12, a następnie przy Pięknej 5. Archiwum Sióstr Niepo- 1971. kalanek w Szymanowie.

43 12. W rachunku za roboty budowlane z 1909 r. znajdują się 15. K. Maszewski, Koncepcja rozbudowy katakumb Zgromadze- pozycje (16÷18) wyszczególniające prace izolacyjne: ścian, nia Sióstr Niepokalanego Poczęcia NMP w Szymanowie; „wierzchu grobowca” i „izolacji ścian w przekroju poziomym”. Warszawa 2000. Do prac tych użyte zostały preparat Gudronit i papa płócienna 16. K. Maszewski, Projekt budowlany I etapu rozbudowy gudronitowa. Archiwum Sióstr Niepokalanek w Szymanowie. katakumb Sióstr Niepokalanego Poczęcia NMP w Szymanowie; Warszawa 2001. 13. J. Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warsza- 17. K. Maszewski, Projekt budowlany zamienny rozbudowy wy, t. 12; Warszawa 2006. katakumb Sióstr Niepokalanego Poczęcia NMP w Szymanowie; 14. Przy ulicy Szkolnej 2. Warszawa 2007.

THE EXPANSION OF THE CATACOMBS OF THE ORDER OF THE IMMACULATE CONCEPTION OF THE HOLY VIRGIN MARY IN SZYMANÓW

ince 1907 Szymanów, a locality situated in the together with a strip situated perpendicularly to the S environs of Warsaw, has been the seat of the axis of the sepulchre. Order of the Immaculate Conception of the Holy The catacombs of the Order of the Immaculate Virgin Mary. At the time, this was the only centre of Conception of the Holy Virgin Mary in Szymanow, the Order in the Kingdom of Poland, within the whose architectural configuration became a point of restrictive conditions imposed by the Russian parti- departure for the expansion, are arranged in three tion authorities. For the nuns, whose chief house strips, two of which are parallel and standing at was located in Jazłowiec in the Austrian partition a distance, thus making it possible to ensure unham- area, settling down in this region and the establish- pered communication between them; from the en- ment of a school for girls constituted an exception- trance they are closed with a monumental portal, ally conducive set of circumstances. The order pur- designating the axis of the whole future premise. chased from Prince Konstanty Lubomirski a palace The third, diagonal strip was placed in the back, standing in a sprawling park, and soon expanded by perpendicularly to the two first ones, and the dis- adding a part intended for a boarding school. The tance between it and their gables was intended for moment the nuns arrived in Szymanów they took a passageway. The passage along the section adjoin- into consideration the need for constructing a sep- ing the portal was covered with a cradle ceiling, ulchre. The initiative was commenced at the end which at this point creates a covered corridor. The of the summer of 1910 and completed in the follow- remaining sections of the passages are devoid of ing year. The Warsaw-based architect Zygmunt roofs. Pilasters marking the vertical rhythm of the Tillinger, who supervised the expansion of the pal- spans, which, in turn, contain three crypt storeys ace, was the author of the project. each, divide each strip of the catacombs. From the architectural point of view the cata- The expansion of the Szymanow catacombs combs erected by Zygmunt Tilllinger are a typical shaped the architectural structure in which the his- example of Classical sepulchral art from the early torical building erected in 1910 was connected with twentieth century. The basic element of the compo- the contemporary edifice, referring to solutions pre- sition is an imposing portal in front of the corps of sented in the oldest part and the segments added the burial part in the form of a projection towering later on. The sepulchral premises produced by the over it. The first catacombs, built together with the expansion and the first catacombs posses a closed portal, contain two spans facing each other. The plan; the same holds true for the first catacombs. vertical character of the spans was emphasised by The historical portal is displayed along the axis of pilasters separating them and restricting the face of the expanded facade, whose new parts assumed the the outer walls. Each span contained three crypts, function of the northern and southern wing. Due to arranged along an axis on three storeys. The whole its portals, whose configuration of solids refers to the sepulchre was maintained in the form of an interior monumental, severe architecture of the early twenti- with a single entrance, covered with a barrel vault, eth century, each wing turned into a background of and with side walls created by the spans with char- the central part. The expansion was a continuation of acteristic deep niches of the crypts. Subsequently, the conception of the first catacombs raised accord- successive segments of the catacombs were added ing to the projects by Zygmunt Tillinger of Warsaw.

44 Toma sz Wujewski realizacje historyk sztuki Instytut Historii Sztuki Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

RENESANSOWE MALOWIDŁA ŚCIENNE NA ZAMKU W KRAJENCE

1. Zamek w Krajence, ob. kościół parafialny. Wszystkie fot. i szkice T. Wujewski. 1. Krajenka Castle, today: parish church. All photos and sketches: T. Wujewski.

iasto Krajenka znajduje się 20 km na północ- dra Józefa Sułkowskiego, byłego faworyta Augusta III, Mny wschód od Piły, w woj. wielkopolskim, na późniejszego księcia, właściciela Rydzyny. W okresie obszarach historycznej Krajny. W średniowieczu było zaborów miasto i cały majątek przeszły w ręce pru- własnością rodu Toporczyków Danaborskich (m.in. skie, od 1839 r. należało do Hohenzollernów (Fry- osławionego Włodka, ściętego z rozkazu królewskie- deryk Wilhelm III). go w 1467 r.), później drogą dziedziczenia bądź kup- Z zamku krajeńskiego zachowało się skrzydło na przeszło do Kościeleckich, Grudzińskich, Działyń- zachodnie, najstarsze, którego początek budowy moż- skich, w roku 1743 zakupione zostało przez Aleksan- na datować na ok.1542 r.1 Stało się tak dzięki temu,

45 że w roku 1774 księżna Anna Sułkowska przezna- nad jednonawowym wnętrzem, które w ten sposób czyła je do adaptacji na kościół parafialny pw. św. uzyskano. Zmieniono wielkość niektórych otworów św. Mikołaja i Anny2. W tej funkcji pozostaje do dziś okiennych, inne zamurowano. Zmiany dotyczyły (il. 1). Szczęśliwie kościół prawie w ogóle nie ucier- więc tych części zamku, które stanowiły wnętrze ko- piał podczas walk w 1945 r., mimo że niemal całe ścioła. Natomiast ponad drewnianym sklepieniem miasto zostało zrównane z ziemią. Przeprowadzone świątyni pozostawiono budowlę w takim stanie, przez autora badania architektoniczne przyniosły w jakim była ok. 1774 r. Zachowały się więc lica frapujące odkrycia stosunkowo dobrze zachowanych wewnętrzne wszystkich czterech ścian zewnętrznych gotycko-renesansowych reliktów architektonicznych najwyższej kondygnacji skrzydła zamku (czyli zamku, jak też, niestety, mocno zniszczonych, acz- 2. piętro). Niezmieniona pozostała także bryła, kolwiek jeszcze czytelnych malowideł. z wyjątkiem dachu nad nawą i najwyższej części Przystosowanie skrzydła dawnego zamku do wieży. To, że tak interesujący obiekt nie był do tej funkcji kościelnych polegało na usunięciu wszystkich pory zauważony przez badaczy, wynika m.in. stąd, stropów i ścian wewnętrznych w kondygnacjach że partia budowli ponad sklepieniem jest trudno naziemnych i wprowadzeniu pozornego sklepienia dostępna.

2. Malowidło przedstawiające ale- gorię Zmysłu Słuchu. 2. Mural depicting an allegory of The Sense of Hearing.

3. Szkic reliktów malo- widła z alegorią Zmysłu Słuchu. 3. Sketch of the remnants of a mural with an allegory of The Sense of Hearing.

46 realizacje

4. Malowidło przedstawiające ale- gorię Zmysłu Dotyku. 4. Mural depicting an allegory of The Sense of Touch.

5. Szkic reliktów ma- lowidła z alegorią Zmysłu Dotyku. 5. Sketch of the remnants of a mural with an allegory of The Sense of Touch.

Publikowane tu po raz pierwszy malowidła znaj- Jest to alegoria Zmysłu Słuchu (il. 2, 3). Malowidło dują się na dwóch ścianach niegdysiejszego niewiel- to, jak też wszystkie pozostałe, znajduje się w strefie kiego (ok. 25 m²) pokoiku w narożniku południowo- tzw. krańca, którego dolną krawędź wytrasowano -wschodnim najwyższej kondygnacji zachodniego w tynku 1,16 m poniżej murłaty renesansowego skrzydła zamku. W ścianie wschodniej znajduje się stropu pomieszczenia. Dekoracja figuralna ujęta jest asymetrycznie umieszczona wnęka okienna. Po jej w tondo w kształcie leżącego owalu, którego krótsza lewej stronie zachowały się jedynie plamy zielonej średnica wynosiła ok. 80 cm. Krawędzie obramowa- farby, nieczytelne, ale niewątpliwie były to motywy nia tonda wykonano kreskami czerwonymi i niebie- liściaste, a także niewielka partia malowanego żółtym skimi. Od strony wewnętrznej kreski te były zagie- kolorem treliażu. Natomiast po prawej stronie okna, rowane przynajmniej w dwóch miejscach. Tondo na odcinku dość krótkim (ok. 1,70 m), znajduje się zostało wkomponowane w malowaną imitację tre- najlepiej zachowana partia dekoracji malarskiej oma- liażu pergoli. Jego elementy, okonturowane czerwo- wianego pomieszczenia. nym kolorem, były zapewne pokryte barwnikiem

47 żółtawym, imitującym drewno. Pręty altany zasad- Twarz szczupła, z nieco ostrą brodą. Kobietę przed- niczo krzyżują się pod kątem prostym, ale niektóre stawiono z lutnią, której pudło rezonansowe opiera ich zakończenia były esowato wygięte. Pomiędzy na udach i brzuchu. Mimo zniszczeń widać, że artys- kratkami namalowane są długie lancetowate liście, ta trafnie oddał charakterystyczny owalny kształt których unerwienie wykonano kolorem czarnym. przedniej płaskiej strony pudła i wypukłej ścianki Elementy treliażu przechodzą ponad wnęką okien- tylnej. Gryf się nie zachował, ale miejsce, w którym ną i pierwotnie niewątpliwie spajały wszystkie czte- widoczny jest fragment lewej dłoni kobiety, sugeru- ry ściany pomieszczenia, nadając mu charakter je, że nie tyle przyciska ona struny, ile raczej stroi jakby altany obwieszonej obrazami w owalnych instrument. Dłonią prawą trąca struny. ramach. Na lewo od kobiety, ponad poziomą krawędzią W tondzie widzimy frontalnie upozowaną jakby murku (?) zachował się fragment przedstawie- młodą kobietę, niewątpliwie siedzącą, być może na nia postawionego pionowo instrumentu strunowego. ziemi, na ławie lub murku. Odziana jest w suknię Pozostałe motywy są, niestety, trudne do zidentyfi- z cienkiej, jak się wydaje, materii (wskazują na to kowania, ale widać partie żółtej farby, drobne moty- liczne drobne kreski szkicu), z kwadratowym dekol- wy graficzne wykonane również żółcią, a tuż obok tem ujętym lamówką. Prawy rękaw jest podwinięty lewego skraju tonda partię koloru zielonego, jakby aż do łokcia. W wysoko upiętych blond włosach tła widocznego na lewo od pionowej krawędzi czoła można zauważyć biżuteryjny diadem lub trzęsidło. wspomnianego murku lub ławy. Partia zielonego

6. Malowidło przedstawiające alegorię Zmysłu Powonienia. 6. Mural depicting an allegory of The Sense of Smell.

7. Szkic reliktów malowidła z alego- rią Zmysłu Powo- nienia. 7. Sketch of the remnants of a mural with an allegory of The Sense of Smell.

48 realizacje

8. Zmysł Słuchu. Sztych z oficyny Hieronima Cocka, wyk. Cornelis Cort wg Fransa Florisa, repr. z: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20–1570). Leven en Werken, Bruk- sela 1975, il. 289. 8. The Sense of Hearing. Engraving from the Hieronymus Cock printing house, executed by Cornelis Cort after Frans Floris, reprod. from: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20–1570). Leven en Werken, Brus- sels 1975, fig. 289.

koloru zachowała się również na prawo od Auditus, najprawdopodobniej przysiadał drapieżny ptak. poniżej jej dłoni. Poniżej lewej ręki postaci widnieje korab z przewie- Artysta realistycznie przedstawił charakterys- szoną przez burtę siecią rybacką, a na dalszym pla- tyczną podczas gry pozę, z lekko przygiętą sylwetką nie – niewielki statek żaglowy. Na lewo i prawo od i opuszczoną głową. siedzącej postaci zachowały się partie koloru zielo- Prawa część tonda została zniszczona wskutek nego i szarego. Jest więc oczywiste, że Dotyk znajdu- przebicia w narożniku budowli kanału dymowego je się na brzegu morza. Na prawo od twarzy postaci w XX w. został umieszczony napis „TACTVS”, jedyny zacho- Na ścianie południowej, pomiędzy narożni- wany w zespole malowideł krajeńskich, choć z całą kiem pokoju a wnęką okienną, znajduje się alegoria pewnością tego rodzaju objaśnienia były umieszczo- Zmysłu Dotyku (il. 4, 5). Tu również tondo umiesz- ne przy każdej alegorii. czone było pośród treliażu, którego elementy widocz- Na sfazowaniu krawędzi nadproża wnęki okien- ne są tylko w partii pomiędzy tondem a nadprożem nej zachowały się resztki malowanej plecionki. Na wnęki okiennej. Ponadto pod tondem zachowały się podłuczu tegoż nadproża widoczne są skromne minimalne ślady zieleni liści. pozostałości malowanych motywów kwiatowych i liś- W tondzie przedstawiono siedzącą na ziemi, ciastych. Analogiczna dekoracja zapewne była także frontalnie zwróconą młodą kobietę, w luźnej szacie w drugiej wnęce okiennej opisywanego wnętrza. z cienkiego materiału. Rękaw prawy jest wysoko pod- Pomiędzy wnęką okienną a (nieistniejącym) po- winięty powyżej łokcia, natomiast cała lewa ręka jest łudniowo-zachodnim narożnikiem pomieszczenia goła. Niewykluczone, że w blond włosach postać ma znajdują się pozostałości trzeciego tonda z alegorią upięte podobne trzęsidło, jak Słuch na sąsiednim Zmysłu Powonienia (il. 6, 7). Po jego lewej stronie malowidle. Z tyłu głowy, na ukos w kierunku prawe- widnieje treliaż z liśćmi, analogiczny, lecz nie iden- go barku postaci malarz namalował albo rozwiane tyczny, jak po przeciwległej stronie nadproża wnęki pasemka włosów, albo wstążki. Palcem wskazującym okiennej. Pod tondem widnieją ślady zielonych liści, prawej, uniesionej w górę dłoni kobieta niemal doty- a jeszcze niżej – poziomy czarny pasek 2-centyme- ka obramowania tonda. Ręka lewa jest wyciągnięta trowej szerokości, 21 cm ponad śladem trasowania. daleko w bok, a na dłoni z podwiniętymi palcami Analogiczny pasek znajduje się 7 cm powyżej tonda.

49 Zagierowania wewnętrznej krawędzi obramowania pozostawałoby jednak jeszcze miejsce na dwa tonda są tu nieco bogatsze niż w poprzednich dwóch lub trzy tonda, których charakter powinien być malowidłach. podobny, zakładamy bowiem, że artystyczna kon- Wewnątrz tonda widnieje ukazana w trzech cepcja dekoracji całego pokoju była z góry prze- czwartych na lewo postać siedzącej na ziemi młodej myślana. kobiety, odzianej w ciemną suknię z dekoltem iden- Obrazy w tondach powstały według wzorów tycznym jak personifikacja Słuchu. Również dia- stworzonych przez znanego malarza flamandzkiego dem i trzęsidło, upięte w jej blond włosach, są ana- Fransa Florisa (ur. ok. 1519-1520 r., zm. w 1570 r.)3, logiczne do tamtej postaci. Odoratus wkłada kwiaty rozpowszechnianych przez antwerpską oficynę szty- do dużego wazonu z pękatym brzuścem, którego charską Hieronima Cocka. Serię Pięciu Zmysłów

9. Zmysł Dotyku. Sztych z oficyny Hieronima Cocka, wyk. Cornelis Cort wg Fransa Florisa, repr. z: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20– 1570). Leven en Werken, Bruksela 1975, il. 290. 9. The Sense of Touch. Engraving from the Hieronymus Cock printing house, executed by Cornelis Cort after Frans Floris, reprod. from: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20– 1570). Leven en Werken, Brussels 1975, fig. 290.

dno wychodzi poza obramowanie tonda. Z kwiatów sztychował dla tegoż wydawcy Cornelis Cort w roku zachowały się tylko łodyga trzymana palcami pra- 15614 (il. 8, 9, 10). Malarz w Krajence zmienił jed- wej dłoni oraz kilka liści w pobliżu. Przed kobietą, nak pewne szczegóły kompozycyjne, zachowując prze- po lewej stronie tonda, widnieje drugi pękaty wazon de wszystkim same alegoryczne postaci, mniej wier- z kwiatami, w którym zachowały się jedynie tylko nie trzymał się natomiast detali tła i sztafażu. niektóre liście. Prawa strona tonda, czyli za plecami W przypadku alegorii Słuchu nie ukazał on całej kobiety, jest zniszczona. postaci, tak jak Floris (il. 8), ponadto zmienił jej Z malowideł zachowały się przede wszystkim fryzurę i dekolt sukni, zachowując układ rąk i instru- kontury wykonywanego czerwoną farbą rysunku, mentu – sugerujący jego strojenie (dzięki czemu natomiast barwy kryjące w większości sczezły; naj- można w sposób pewny rekonstruować analogiczną odporniejsze były zielenie, niebieski, żółty. partię obrazu w Krajence). W kompozycji flamandz- Jest oczywiste, że poza zachowanymi trzema kiego pierwowzoru widzimy wokół Auditus porozkła- alegoriami musiały być w pomieszczeniu ponadto dane instrumenty muzyczne, w tym także prospekt tonda z alegorią Zmysłu Smaku (Gustus) i Zmysłu organowy, a scena jest umieszczona w krajobrazie, Wzroku (Visus). Uwzględniając fakt, że w nieistnieją- z leżącym jeleniem, jakby przysłuchującym się dźwię- cych ściankach był jeden lub dwa otwory wejściowe, kom płynącym ze strojonego instrumentu.

50 realizacje

10. Zmysł Powonienia. Sztych z oficyny Hieroni- ma Cocka, wyk. Cornelis Cort wg Fransa Florisa, repr. z: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20– 1570). Leven en Werken, Bruksela 1975, il. 292. 10. The Sense of Smell. Engraving from the Hieronymus Cock printing house, executed by Cornelis Cort after Frans Floris, reprod. from: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20–1570). Leven en Werken, Brus- sels 1975, fig. 292.

W alegorii Dotyku malarz także zredukował po- Zniszczenia malowidła nie pozwalają rozsądzić, stać, zachowując jednak dość wiernie jej upozowa- czy były na nim także motywy pająka i żółwia, waż- nie i charakterystyczną szatę, z odkrytym lewym ra- ne dla alegorycznej wymowy kompozycji (pająk jest mieniem (il. 9). Dzięki rycinie z oficyny Cocka wie- nadzwyczaj czuły na każde poruszenie sieci, a jego my, że na dłoni Dotyku z Krajenki przysiadał ptak5. ukąszenie dotkliwe; żółw, jako znany od czasów an- Inne są tam jednak proporcje korabia i żaglowca, tycznych atrybut Afrodyty Pandemos, oznacza zmysł choć oba motywy są powtórzone dość dokładnie. dotyku). W każdym razie na pewno inaczej była

11. Zmysł Wzroku. Sztych z oficyny Hieronima Cocka, wyk. Cornelis Cort wg Fransa Florisa, repr. z: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20–1570). Leven en Werken, Bruk- sela 1975, il. 288. 11. The Sense of Sight. Engraving from the Hieronymus Cock printing house, executed by Cornelis Cort after Frans Floris, reprod. from: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20–1570). Leven en Werken, Brus- sels 1975, fig. 288.

51 rozwiązana w obrazie partia krajobrazowa na lewo motywy treliażu były znane w malarstwie renesanso- od postaci. Na rycinie można także dostrzec motywy wym, np. we Włoszech8, co jednak nie znaczy, że ma- związane z wiatrem (żagiel, rozwiewany dym nad lamy tu do czynienia z adaptacją jakiegoś konkret- tarnią morską); muśnięcia wiatru, odczuwane w szcze- nego wzorca. Warto także zwrócić uwagę, że „alta- gólności nad morzem, to jeden z aspektów wrażli- na” była widoczna tylko jak gdyby ponad murem, wości na dotyk. w pasie u góry ścian pomieszczenia, w miejscu, w któ- W trzecim obrazie krajeńskim, przedstawiającym rym już wcześniej w Polsce pojawiały się malowane Powonienie, postać jest tak samo nieco zredukowa- tzw. krańce, najbardziej znane z dekoracji Wawelu9. na, zmieniony jest układ dłoni, a zamiast donicy na Jak wyglądała dekoracja ścian poniżej? murku malarz wprowadził drugi duży wazon (il. 10). Malowidła w Pokoju Pięciu Zmysłów, jeśli mo- Wydaje się, że nie ma też tutaj miejsca dla psa i mur- żemy sobie pozwolić na takie jego określenie, nie na- ku. Ten ostatni motyw natomiast twórca z Krajenki leżą do najstarszej fazy budowy zamku w Krajence. prawdopodobnie zaadaptował do alegorii Słuchu. Dowodzi tego chociażby fakt, że pod nimi znajduje Zmienione zostały również fryzury kobiet. się starsza, pierwotna warstwa tynku z gładzią, dziś Wszystkie trzy postaci w tondach mają jakby tę sa- mająca zabarwienie brunatnoszare. Do tego tynku mą fizjonomię, „słowiańskie” jasne włosy i podobne zostały dostawione dwie lekkie ścianki działowe, za- trzęsidła. pewne drewniane lub szachulcowe (były to owe nie- Wiedząc zatem, że autor obrazów zasadniczo istniejące ściany północna i zachodnia omawianego odtwarzał pomysły kompozycyjne Florisa, możemy pomieszczenia). Pokój Pięciu Zmysłów powstał za- sobie wyobrazić, jak mniej więcej wyglądały nieza- tem w wyniku podziału wcześniejszego dużego po- chowane alegorie Wzroku i Smaku6 (il. 11, 12). mieszczenia na mniejsze pokoje10. Co do pozostałych dwóch lub trzech tond, mogły Pierwsza faza budowy zamku w Krajence wiąże one również zawierać alegorie znane z rycin tej sa- się z faktem poślubienia przez Janusza Kościelec- mej oficyny, która dosłownie zarzucała Europę szty- kiego (ok. 1524-1564)11 w roku 1541 Gertrudy Da- chami, zwłaszcza w latach 1560-15657 (il. 13). naborskiej, prawnuczki wspomnianego wyżej Włod- Aranżacja obrazów wplecionych jakby w malo- ka i ostatniej dziedziczki rodu, która wniosła w wia- waną altanę jest własnym pomysłem malarza, choć nie Krajenkę. Ten najstarszy zamek był w swojej

12. Zmysł Smaku. Sztych z oficyny Hieronima Cocka, wyk. Cornelis Cort wg Fransa Florisa, repr. z: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20– 1570). Leven en Werken, Bruksela 1975, il. 291. 12. The Sense of Taste. Engraving from the Hieronymus Cock printing house, executed by Cornelis Cort after Frans Floris, reprod. from: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20–1570). Leven en Werken, Brus- sels 1975, fig. 291.

52 realizacje 13. Alegoria Geometrii. Sztych z oficyny Hieroni- ma Cocka, wyk. Cornelis Cort wg Fransa Florisa, repr. z: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20– 1570). Leven en Werken, Bruksela 1975, il. 275. 13. Allegory of Geometry. Engraving from the Hiero- nymus Cock printing house, executed by Cornelis Cort after Frans Floris, reprod. from: C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20 –1570). Leven en Werken, Brussels 1975, fig. 275.

koncepcji jeszcze gotycko-renesansowy i posiadał ma- artystów. W każdym razie ostrożne datowanie czasu ło podzielone kondygnacje, z zasadniczo jedną dużą powstania malowideł w Krajence na okres pomiędzy salą i jedną lub dwiema małymi. Był on ukończony 1560 a 1580 rokiem wydaje się być uzasadnione, zapewne jeszcze przed połową stulecia. Wkrótce jed- choć nieco późniejszej daty wykluczyć też nie można. nak, gdy w Wielkopolsce przyjął się renesans, Koś- Sztychy mogły być zakupione w Gdańsku, w któ- cielecki, będąc człowiekiem światowym, musiał zdać rym miedzioryty niderlandzkie były w tym czasie sobie sprawę z nienowoczesności budowli i jej nie- w szerokiej ofercie12. Ogólnie jednak rzecz biorąc, przystosowania do nowych czasów. Dlatego zapewne wpływy niderlandzkie w sztuce polskiej omawianej jeszcze za jego życia przystąpiono do modernizacji epoki są znaczące i już od dłuższego czasu dobrze zamku. Niewykluczone że jednym z impulsów mog- rozpoznane13. Czy również z Gdańska lub Torunia ło być sprawowanie przez niego ważnego urzędu sprowadzono do Krajenki malarza? To już jest dużo starosty generalnego wielkopolskiego (od 1552 r.). bardziej wątpliwe. Janusz Kościelecki był przede Z tą właśnie modernizacją należy wiązać wydziele- wszystkim związany z Poznaniem i tam mógł pozys- nie Pokoju Pięciu Zmysłów. Dekoracja malarska kać wykonawcę. Wiadomo że około połowy wieku powstała zapewne wkrótce potem. Ponieważ jednak były wykonane natynkowe dekoracje w ratuszu poz- znamy czas wydania przez oficynę Cocka sztychów, nańskim, także alegoryczne, odnowione w 1571 r.14 które posłużyły za wzór malarzowi, nie mogło to Kościeleccy mieli też dobrą znajomość środowiska mieć miejsca przed rokiem 1561. Kościelecki zmarł bydgoskiego. Mamy informacje o malarzach działa- pod koniec roku 1564. Czy jeszcze za jego życia ma- jących w tym środowisku w XVI w.15, a także o ma- lowidła te zostały wykonane? Nie jest to niemożliwe, larzach działających w mniejszych miastach, wiemy ale również trzeba brać pod uwagę, że nastąpiło to np., że w 1565 r. mieszkał w Gnieźnie malarz, który dopiero za czasów władania Krajenką przez jego malował ratusz16. Nie wydaje się natomiast prawdo- synów, w szczególności przez Stanisława i Krzyszto- podobne, aby malowidła w zamku mógł wykonać ja- fa (ten drugi był od 1570 r., w wyniku działów bra- kiś lokalny malarz z Krajenki czy pobliskiej okolicy. terskich, wyłącznym właścicielem zamku i miasta). Odkrycie malowideł w Krajence daje, mimo po- Antwerpski przedsiębiorca Hieronim Cock zmarł ważnych ich zniszczeń, ważny przyczynek do historii w 1570 r. Po jego śmierci sztychy niewątpliwie jesz- sztuki Wielkopolski, już choćby dlatego, że przykła- cze przez jakiś czas były w obiegu i mogły inspirować dy świeckich malowideł natynkowych z XVI w. są tu

53 nadzwyczaj rzadkie. Należy do nich dekoracja na W podłuczu wschodniej arkady kaplicy Szołdr- ościeżach i podłuczu nadproża otworu okiennego skich w katedrze poznańskiej umieszczono dekora- w zamku Górków w Szamotułach, przedstawiająca cje roślinno-ornamentalne; są one wcześniejsze (przed kartusz z herbem Łodzia w otoczeniu motywów gro- 1558 r.) od malowideł apostołów na podłuczu są- teskowych i figuralnych17. Ponadto w kamienicach siedniej arkady, datowanych napisem na 1616 r.25 przy Starym Rynku 41, 42 i 43 w Poznaniu odkryto Z XVI w. pochodzą malowidła na ścianach koś- relikty malowideł ściennych oraz na sklepieniach, cioła parafialnego w Kaźmierzu k. Szamotuł, w tym zapewne z okresu renesansu. Szczególnie godne uwa- nieźle zachowany całopostaciowy wizerunek św. Sta- gi są dekoracje w ostatniej z wymienionych kamie- nisława Biskupa, w renesansowym obramowaniu26. nic, datowane na lata 50. i 60. XVI w., gdzie oprócz Również w prezbiterium kościoła pw. św. św. Piotra motywów ornamentalnych są również figuralne18. i Pawła w Kostrzynie Wielkopolskim znajdują się W kamienicy nr 42 zachowały się motywy ornamen- malowidła figuralne z 2. poł. XVI w. talne, a w kamienicy nr 41 stosunkowo niedawno Mimo tak skromnej listy obiektów można jed- została odkryta dekoracja malarska roślinna i cykl nak, na podstawie źródeł pisanych, wyrobić sobie Ośmiu Błogosławieństw19. Można do tego jeszcze do- mniemanie, że dekoracje malarskie ścian i sklepień dać dość skromną malarską dekorację roślinną na w XVI w. były w Wielkopolsce dość popularne. sklepieniu z ok. 1560 r. sieni kamienicy przy Starym W szczególności warto zwrócić uwagę na dekoracje Rynku 4920. obiektów świeckich. Niewiele lepiej przedstawia się stan zachowa- W rezydencji biskupów poznańskich na Ostrowie nia sakralnego malarstwa ściennego z omawianego Tumskim wykonano jeszcze za czasów biskupa Jana okresu w tym regionie. Z początków XVI w. (może Lubrańskiego (zm. w 1520 r.) galerię wizerunków z ok. 1508 r.) pochodzi przedstawienie św. Anny Sa- biskupów poznańskich; jej autorem był prawdopo- motrzeć na jednym z filarów południowych prezbi- dobnie Stanisław Skórka z Krakowa. Około 1554- terium katedry poznańskiej21. Bardzo interesujące 1555 r. została ona na polecenie bp. Andrzeja Czarn- są polichromie sklepień i ścian kościoła parafialne- kowskiego zniszczona i miała być odtworzona w in- go w Nowym Mieście nad Wartą, z motywami roślin- nym miejscu27. Za czasów Lubrańskiego być może nymi, ornamentalnymi i figuralnymi (cykl pasyjny, były tam również portrety królów polskich, prawdo- arma Christi, symbole i alegorie), z umieszczoną po- podobnie zaaranżowane we fryzie podstropowym28. śród nich datą „1563”22. W latach 1539-1541 malarz Jakub wykonał poli- W farze w Ostrzeszowie odkryto fragmenty ma- chromie na zewnątrz i wewnątrz domu poznańskie- lowideł ściennych datowanych od XIV aż do XIX w. go pisarza miejskiego Błażeja Winklera. Dom ten Z początków XVI w. pochodzi prymitywna dekora- znajdował się w zabudowie śródrynkowej29. Chyba cja figuralna ze scenami pasyjnymi, a ponadto moty- ten sam malarz dekorował wieżę ratuszową w roku wy jeźdźców i psów. Kolejna, renesansowa polichro- 154230. Zarówno w tych przypadkach, jak i w niektó- mia z 1545 r. składa się ze scen figuralnych – jest to rych innych trudno rozsądzić, jaki był stopień artys- m.in. Modlitwa w Ogrójcu, Droga Krzyżowa, ujęte tycznej trudności pracy, czy były to malowidła figu- w ramy pilastrów z ornamentem kandelabrowym, ralne, czy tylko ornamentalne, a może jeszcze bardziej ponadto św. Anna Samoczwart, groteski, tarcze he- rzemieślnicze. Natomiast niewątpliwie artystyczne wa- raldyczne, malowany baldachim, motywy roślinne. lory miały dekoracje ratusza poznańskiego, wykona- Zapewne w 1584 r. na ścianach fary wykonano ko- ne po jego rozbudowie i modernizacji przez Giovan- lejną polichromię, m.in. scenę Niesienia Krzyża, niego Battistę Quadra. Przed rokiem 1560 wykona- dość słabą pod względem warsztatu, ponadto wystę- no polichromie fasady z wizerunkami Jagiellonów pują arma Christi, Chrystus Boleściwy, apostołowie, oraz sklepienia Sali Renesansowej31. W sieni znajdo- św. Krzysztof, scena piekielna, scena z karczmy, mo- wał się fryz (kraniec), odnotowany w rachunkach z lat tywy ornamentalne23. 1563-1564, a w izbie radzieckiej malowane sentencje. W kościele parafialnym pw. św. Jakuba w Wąg- W sali sądowej w 1974 r. odkryto malowidło ścienne rowcu znajdują się malowidła z datą „1587”, z przed- przedstawiające rycerza w zbroi32. Jakieś prace ma- stawieniami Zbawiciela, Zwiastowania, Wniebowzię- larskie były realizowane w ratuszu także w 1588 r.33 cia, Pokłonu Trzech Króli, Ucieczki do Egiptu, pro- Dekoracje malarskie istniały niewątpliwie w do- roków, ojców Kościoła, świętych, a także motywy or- mach mieszczańskich, na podstawie wzmianek jed- namentów roślinnych24. nak ich charakter jest trudny do oceny. Na przykład

54 realizacje w 1581 r. zapłacono „a pictura in domo familiae Dr hab. Tomasz Wujewski, historyk sztuki, profesor civilis” tylko 22 gr34. Malarskie dekoracje posiadały Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, bramy miejskie; można przypuszczać, że oprócz mo- absolwent tej uczelni, kieruje Pracownią Historii tywów heraldycznych były tam także sceny religijne Sztuki Starożytnej Instytutu Historii Sztuki UAM. i wizerunki świętych patronów. Wzmianek o mala- Zajmuje się architekturą i rzeźbą antyczną („Anato- lian Sepulchral Stelae in Roman Times”, Poznań rzach działających w XVI w. w Poznaniu jest względ- 1991; „Symbolika architektury greckiej”, Poznań nie dużo, jednak należy zakładać, że w większości 1995), a także niektórymi zagadnieniami sztuki póź- zajmowali się oni malarstwem sztalugowym. niejszych epok, w tym badaniami architektoniczny- Tym bardziej więc renesansowe malarstwo ścien- mi („Dwór w Nietuszkowie”, Poznań 2001; „Zamek ne na zamku w Krajence powinno zostać odnotowa- w Chodzieży”, Chodzież 2005; „Zamek w Krajence”, ne w historii sztuki Wielkopolski35. Poznań 2008).

Przypisy

1. Historia architektoniczna zamku została rozpoznana dopiero głównie w zakresie zdobnictwa, zob.: T. Jakimowicz, Sztuka re- niedawno, zob.: T. Wujewski, Zamek w Krajence, Poznań 2008. nesansu i manieryzmu w Poznaniu, (w:) Dzieje Poznania, t. I, 2. Obecnie funkcjonuje praktycznie tylko drugie wezwanie. Poznań 1988, s. 563. 3. „Rafaela flamandzkiego”, jak go nazwał G. Vasari, zob.: 14. J. Kowalczyk, Fasada ratusza poznańskiego. Recepcja form G. Vasari, Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i archi- z traktatu Serlia i antyczny program, „Rocznik Historii Sztuki”, tektów, t. VII, Warszawa 1988, s. 345. VIII, 1970, s. 145; A. Warschauer, Der Posener Stadtbaumeister Johannes Baptista Quadro. Ein Künstlerleben aus Renaissance- 4. D. Zuntz, Frans Floris. Ein Beitrag zur Geschichte der nider- zeit, “Zeitschrift der Historischen Gesellschaft f. die Provinz ländischen Kunst im XVI. Jahrhundert, Strassburg 1929, s. 25; Posen”, 28, 1913, s. 196. C. Van de Velde, Frans Floris (1519/20-1570). Leven en Werken, Brussel 1975, s. 32, 95, il. 289, 290, 292. Zob. też: H. Kauff- 15. Historia Bydgoszczy, t. I, Warszawa 1991, s. 266 i n. mann, Die Fünfsinne in der niederländischen Malerei des 17. 16. W. Maisel, Materiały do historii malarstwa i rzeźby w rene- Jahrhunderts, (w:) Kunstgeschichtliche Studien (= Festschrift sansowym Poznaniu, „Studia Renesansowe”, 1, 1956, s. 364. Dagobert Frey), red. H. Tintelnot, Breslau 1943, s.135, il.4, 5. 17. Przy obecnych schodach sieni, na wysokości I piętra. Po- 5. Wg H. Kauffmanna, jw., jest to papuga, ponieważ dziobnięcie nadto jest niewielki fragment malarskiej dekoracji ściennej w przy- tego ptaka jest bardzo boleśnie odczuwalne. C. Ripa jednak mó- ziemiu sieni, obecnie nieczytelny. Wg J. Skuratowicza, Zamek wi o sokole, zob.: Ikonologia, Kraków 2008, s. 242. . Górków w Szamotułach, Szamotuły 2005, s. 40 i n., niewielkie 6. C. Van de Velde, jw., il. 288 (Wzrok), 291 (Smak). fragmenty malowideł w sali sądowej są jeszcze późnogotyckie, 7. Tamże, s. 32. Zob. też: il. 233-240 (Cnoty), il. 270-276 (Umie- podobnie jak polichromia w izbie I piętra Baszty Halszki w Sza- jętności) i inne sztychy Corta oraz alegorie innych miedziorytni- motułach, tamże, s. 27. Nie znaczy to jednak, że nie można ich ków. datować na XVI w. 8. Np. w Castello Sforzesco w Mediolanie, S. Roettgen, Wand- 18. Malowidła są obecnie w większości zabezpieczone przez pod- malerei der Frührenaissance in Italien 1400-1470, München klejenie, co przy jednoczesnym braku oświetlenia w budynkach 1997, II, s. 18; Italian painting, The Uffizi, Florence, red. A. Pe- praktycznie uniemożliwia ich studiowanie. Nie zostały one, jak troli Tofani, Köln 2000, s. 21, 151, 213, 230. dotąd, w pełni zidentyfikowane i wydatowane. Wstępne informacje na ich temat dał W. Gałka, O architekturze i plastyce dawne- 9. K. Sinko-Popielowa, Hans Dürer i Cebes wawelski, „Biuletyn go Poznania do końca epoki baroku, Poznań 2001, s. 188 i n., Historii Sztuki i Kultury”, V, 1937, nr 2, s. 141 i n. il. 204, 208 (s. 190: „sceny figuralne, odwołujące się do tematyki 10. Warto dodać, że poza obszarem omawianego pokoju nie ma antycznej i biblijnej”, „postacie w białych togach, jedna krocząca na dalszych odcinkach ścian kondygnacji jakiegokolwiek śladu po stopniach”, „Martwe natury, owoce, ptaki i sceny myśliwskie”, malarstwa artystycznego. „św. Krzysztof, św. Maria Egipcjanka, fragment sceny z koniem”); 11. Polski Słownik Biograficzny, t. XIV, Wrocław 1968-1969, zob. też: tenże, Ostatnie odkrycia w kamienicach przy Starym s. 407 i n. Rynku 42 i 43, Poznań 1990, s. 39 (mpis w zbiorach miejskiego 12. T. Grzybkowska, Złoty wiek malarstwa gdańskiego na tle konserwatora zabytków), gdzie autor mówi o malowanych moty- kultury artystycznej miasta 1520-1620, Poznań 1989, s. 212. wach kolumn jońskich, tympanonie, balustradzie i fryzie, tzw. Wg A. Gosienieckiej, Malarstwo gdańskie XVI i XVII w., Gdańsk krańcu. Zob. też: P. Korduba, O kamienicach przyrynkowych, 1957, s. 8, już na początku XVI w. orientacja niderlandzka „Kronika Miasta Poznania”, 2003, nr 2, s. 96 i n., il. 7, 9; tam- w sztuce Gdańska jest wyraźnie widoczna. że, il. 12, reprodukowana śmiała rekonstrukcja hipotetyczna sceny figuralnej z jeźdźcami, autorstwa J. Borwińskiego. 13. Niderlandyzm w sztuce polskiej. Materiały sesji Stowarzy- szenia Historyków Sztuki, Toruń, grudzień 1992, Warszawa 19. Możliwe że malowidła z kamienicy nr 41 pochodzą dopiero 1995. T. Jakimowicz podkreśla, że w Wielkopolsce wpływy ni- z XVII w. derlandzkie doszły do głosu w latach 1550-1580, aczkolwiek 20. Nie istnieje, ale znane jest z fotografii archiwalnej, zob.

55 W. Gałka, O architekturze..., jw., il. 206. Materiały..., jw., s. 370. Wg K. Lutyńskiego, Prokuratorzy Jana 21. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce (dalej: KZSP), Seria No- Kochanowskiego jako prepozyta poznańskiego (1564-1574), wa (dalej: SN), VII, 1, Miasto Poznań, 1: Ostrów Tumski i Śród- „Pamiętnik Literacki”, t. LXXII, 1981, z. 1, s. 209, Kochanow- ka z Komandorią, s. 8, fig. 151. Obecnie malowidło jest już słabo ski, wzmiankując o malowidłach we Wróżkach, miał złe infor- widoczne; zdjęcie archiwalne, zob. W. Gałka, jw., il. 173. macje, gdyż także zniszczone wizerunki przedstawiały wyłącznie biskupów, a nie królów. W 1561 r. malowidła nadal nie były od- 22. T. Rudkowski, Polichromia kościoła parafialnego w Nowym tworzone. Mieście nad Wartą (problemy ikonograficzne), (w:) Studia nad renesansem w Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 71 i n. Autor, od- 29. W. Maisel, Materiały..., jw., s. 365; tenże, Zabudowa we- wołując się do argumentów ikonograficznych i stylistycznych, da- wnętrzna rynku poznańskiego w wieku XVI, „Kronika Miasta tuje zespół malowideł dopiero na lata z przełomu XVI i XVII w., Poznania”, 2003, nr 2, s. 47 (przedruk artykułu z 1953 r.). nie tłumaczy jednak, do czego odnosi się data 1563. 30. Tamże, s. 32; W. Maisel, jw., s. 363 (z datą 1541). 23. E. Marxen-Wolska, Sprawozdanie z prac odkrywczo-konser- 31. Ostatnie pozostałości malowideł fasady ratusza zniknęły w la- wacyjnych nad malowidłami ściennymi w kościele parafialnym tach 1910-1913, A. Rogalanka, Źródła do zagadnienia malar- w Ostrzeszowie, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski skiej dekoracji fasad ratusza poznańskiego w epoce renesansu, i Pomorza”, VII, 1, 1962, s. 325 i n., ryc. 3-9; A. Sławska, Sztuka „Biuletyn Historii Sztuki”, 1955, nr 2, s. 278. H. Ehrenberg renesansu i manieryzmu, malarstwo, (w:) Dzieje Wielkopolski, twierdzi, że pierwotnie były to sceny religijne, a nie wizerunki t. I, Poznań 1969, s. 673. KZSP, V, 17, Powiat ostrzeszowski, królów polskich, zob.: H. Ehrenberg, Geschichte der Kunst im s. 123, fig. 23. Zob. też: A. Karłowska-Kamzowa, Wielkopolska Gebiete der Provinz Posen, Berlin 1893, s. 110. i Polska centralna, (w:) J. Domasłowski, A. Karłowska-Kamzowa, 32. T. Jakimowicz, Sztuka lat 1550 – około 1580, (w:) Dzieje M. Kornecki, H. Małkiewiczówna, Gotyckie malarstwo ścienne Poznania, t. I, Poznań 1988, s. 576-581. w Polsce, Poznań 1984, s. 120, gdzie podana jest sugestia możli- wości datowania części malowideł przed 1557 r. 33. Tamże, s. 364. Malarskie dekoracje fasady ratusza, wykonywane przez Amona, były w 1618 r. przyczyną tumultu, jako że 24. KZSP, V, 27, Powiat wągrowiecki, s. 32, fig. 68-70. poczuli się nimi urażeni Żydzi, m.in. sceną Wypędzenie przekup- 25. KZSP, SN, VII, 1, jw., s. 38, fig. 152-156. niów ze świątyni, A. Brosig, Materjały do historji sztuki wielko- 26. KZSP, V, 23, Powiat szamotulski, s. 6. polskiej, Poznań 1934, s. 161 i n. 27. J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Po- 34. Tamże, s. 33. znania w dawniejszych czasach, Poznań 1998 (przedruk wyda- 35. Niewątpliwie malowidła należałoby poddać konserwacji. Ich nia z 1838 r.), t. II, s. 50, przyp. 10; J. Nowacki, Dzieje archidie- udostępnienie publiczności nie będzie jednak w praktyce możli- cezji poznańskiej, t. II, Poznań 1964, s. 134. we ze względu na brak technicznej możliwości zorganizowania 28. B. Ulanowski, Acta capitulorum nec non iudiciorum eccle- komunikacji nieingerującej w integralność całego zespołu zabyt- siasticorum selecta, Kraków 1902, t. II, nr 1738; W. Maisel, kowego kościoła w Krajence.

RENAISSANCE MURALS IN KRAJENKA CASTLE

he locality of Krajenka, 20 kms to the north-east allegories of The Sense of Taste and The Sense Tof Piła (the voivodeship of Greater Poland) is of Sight. The figural likenesses are framed by oval the site of an extant western wing of a castle erected tondos amidst imitations of a garden treillage. in about 1542-1550 for Janusz Kościelecki, the The paintings are an almost literal copy of com- starosta general of Greater Poland. In 1774 the then positions by Franz Floris (1519-1570), popularised owner, Princess Anna Sułkowska, had the building in etchings by the Antwerp-based printing house of adapted for the purposes of a parish church, func- Hieronymus Cock since 1561. Owing to the differ- tioning up to this day. The solid of the wing was ent shapes, the painter working in Krajenka intro- left intact, the ceiling and the partition walls were duced assorted changes in the background. pulled down, and a wooden pseudo-ceiling was in- The author of the article puts the date of the stalled. Apart from the ceiling, no corrections were murals’ origin in a period spanning from 1560 and made, and only the window openings were walled up. Consequently, the former corner (south-eastern 1580, although he does not exclude the possibility chamber on the highest storey of the castle preserv- of a highly later date (albeit not exceeding the sec- ed remnants of murals, discovered by the author of ond half of the sixteenth century). He also refers to this article. other, extremely scarce examples of Renaissance The murals depict allegories of The Sense of murals in Greater Poland in order to emphasize the Hearing, The Sense of Smell and The Sense of rank of his discovery, regardless of the considerable Touch, while the missing walls probably displayed damage incurred to the murals in Krajenka.

56 Bogumiła J. Rouba teorie konserwator-restaurator dzieł sztuki Zakład Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

PROJEKTOWANIE KO N SERWATO RSK I E1

rzepraszając moich wielu wspaniałych kolegów Z czasem definicja została uzupełniona dopi- P i przyjaciół – architektów i inżynierów budow- skiem wskazującym, że – oprócz badań – konieczne nictwa, ośmielam się wrzucić kamyk do ich ogródka. jest także dokonanie „analizy wartościującej”. Drugim To nigdy nie jest mile widziane, jednak moje szcze- dopiskiem jest wskazanie – obok etyki – także zasad gólnego rodzaju doświadczenia zawodowe sprawiły, „dobrej praktyki”. Ostatecznie jej brzmienie jest więc że spotykałam się i spotykam z wieloma obiektami, następujące: w których zsumowanie rozmaitych błędów doprowa- Projektowanie konserwatorskie – opracowanie na dziło nie tylko do utraty wartości zabytkowych, ale podstawie wyników wielodyscyplinarnych badań nawet do zniszczenia materii, czasem wręcz do sta- oraz analizy wartościującej i diagnozy konserwator- nu agonalnego. skiej programu i projektu konserwatorskiego wyzna- Zabieram zatem głos życzliwie, z troski o nasze czającego zasadnicze założenia, cel i zakres nie- wspólne dobro, jakim są zabytki, także z troski o in- zbędnych działań, harmonogram zadań (postępo- teresy, autorytet i przyszłość szeroko rozumianego wanie konserwatorskie) ułożonych we właściwej ko- środowiska osób zajmujących się dziś ich ochroną. lejności wraz z propozycjami metod i materiałów To szeroko rozumiane środowisko to w gruncie rze- oraz określającego planowany efekt końcowy, doko- czy w skali kraju garstka ludzi, oddanych wprawdzie nane zgodnie z zasadami etyki konserwatorskiej, zazwyczaj całym sercem temu, co robią, ale różnie dobrej praktyki i podporządkowane dobru obiektu3. wykształconych i przygotowanych do pracy z zabyt- Opisane przez definicję czynności i zadania są kami. Różne drogi wchodzenia do zawodu owocują niezbędne do prawidłowego przygotowania każdego problemami, utrudniają porozumiewanie się, rodzą projektu konserwatorskiego, niezależnie od przed- konflikty, czasem wręcz dramaty. Ich konsekwencją miotu projektowania. Odnosi się więc ona do wszyst- jest fakt, że wspaniałe dokonania polskiej szkoły kon- kich typów zabytków. serwacji na naszych oczach odchodzą w przeszłość, Definicja projektowania konserwatorskiego od- a przecież tak być nie może! wołuje się do badań4 jako podstawy projektowania. Warto zatem przypomnieć, jak brzmi wspólnie wy- Definicje pojęcia pracowana definicja tych badań: Badania konserwatorskie to gromadzenie pełnej Według Słownika języka polskiego PWN hasło wiedzy o obiekcie przy pomocy warsztatu badaw- „projekt” oznacza: 1. „plan działania”, 2. „wstępną czego nauk humanistycznych, przyrodniczych, tech- wersję czegoś”, 3. „dokument zawierający obliczenia, nicznych oraz specjalistycznych metod konserwa- rysunki itp. dotyczące wykonania jakiegoś obiektu torskich, z preferencją dla metod nieniszczących. lub urządzenia”. Badania mają na celu identyfikację obiektu, rozpo- Definicję projektowania konserwatorskiego uda- znanie historii, funkcji, dokonanie analizy formal- ło się środowisku wypracować już kilka lat temu. nej i stylistycznej, rozpoznanie symboliki, znaczenia Wraz z innymi definicjami podstawowych terminów i wartości (przeszłych i obecnych), rozpoznanie i udo- z dziedziny ochrony i konserwacji-restauracji dóbr kumentowanie budowy technicznej, użytych mate- kultury została ona opublikowana w 2003 r.2 riałów i zastosowanych technologii, ewentualnych

57 przekształceń i nawarstwień, określenie stanu za- wykonaniu „przepróchy” lub kalki, a potem dalszej chowania i sformułowanie diagnozy konserwator- realizacji zadania. Projekt architektoniczno-budow- skiej. Wszechstronne, pełne, interdyscyplinarne roz- lany wykonywano zawsze, w przypadku zarówno poznanie i poznanie dobra kultury jest warunkiem budowy, jak i przebudowy istniejącego obiektu. Im poprawności diagnozy, a następnie decyzji konser- większa była skala przedsięwzięcia, tym staranniej watorskich. prowadzono etap uzgodnień wizji architekta i właś- ciciela finansującego zadanie. Posługiwano się ry- Świadomość wagi projektu konserwatorskiego, sunkami, a często także różnego typu makietami. jako warunku poprawności jakichkolwiek działań W dawnej praktyce konserwatorskiej projekty w obiekcie zabytkowym, stała się powodem sformu- przybierały zróżnicowaną formę, również zależną od łowania w Kodeksie Etyki5 stosownych punktów od- skali i charakteru zadania. W konserwacji zabytków noszących się do projektowania: architektury posługiwano się w naturalny sposób za- 17. Przed sporządzeniem projektu konserwatorskie- anektowaną formą projektu architektonicznego (ry- go konserwator-restaurator dzieł sztuki jest zobo- sunki, kalki itp.). W konserwacji tzw. zabytków rucho- wiązany do pełnego rozpoznania dzieła poprzez mych również wykonywano projekty, co było dość badania. oczywiste ze względu na wspólne korzenie konser- 18. Konserwator-restaurator dzieł sztuki tworzy pro- wacji architektury i konserwacji zabytków rucho- jekt konserwatorski obejmujący zespół zintegrowa- mych, choć często na ich określenie nie używano nanych działań zmierzających do opracowania etapów wet nazwy projekt. Miały one specyficzną formę – od procesu konserwacji i mających na celu dobro dzie- ustaleń komisji konserwatorskich wytyczających i za- ła sztuki. Projekt powinien zawierać: rozpoznanie, twierdzających określoną drogę działania, poprzez diagnozowanie, cel, opracowanie koncepcji konser- ukryte pod skromną nazwą „postępowanie konserwacji-restauracji i ekspozycji obiektu. Elementem watorskie” określenie celu, założeń i planowanych projektu winien być szczegółowy program i harmo- wyników, zawarte w każdej dokumentacji prac6,aż nogram prac. do rozbudowanych form połączonych z wizualizacją 19. Tworzenie przez konserwatora-restauratora dzieł koncepcji konserwatorskich. sztuki projektu konserwatorskiego i jego realizacja Mówiąc o projektach, nie sposób pominąć jesz- jest jego własnością intelektualną i stanowi dzieło cze jednego, szczególnego ich typu. Znane są wielkie naukowo-artystyczne, chronione prawem autorskim. „projekty” dyskutowane przez gremia specjalistów, w wyniku których nadawano określony charakter Historia projektowania galerii, wytyczano przyszłe losy zbiorów, ustalano konserwatorskiego zasady traktowania ich w procesie konserwacji i res- tauracji7. Ich świadectwa znaleźć można w piśmien- Zgodnie z przytoczoną na wstępie definicją słow- nictwie XVII-XVIII, zwłaszcza XIX, aż po XX w. nikową projekt w postaci mniej lub bardziej dopra- Wydarzenia te miały często charakter debat publicz- cowanego zamysłu towarzyszy każdemu działaniu nych, stawały się wyzwaniem, okazją do wprowa- ludzkiemu. Nie będzie więc przesadą stwierdzenie, dzania i prezentacji nowych rozwiązań i metod dzia- że działania konserwatorskie zawsze w jakiś sposób łania. Na gruncie polskim przykładem mogą być do- były projektowane. Szukając praźródeł dzisiejszego konania Bohdana Marconiego8. projektowania konserwatorskiego, można wskazać W przeszłości wizualizacji projektów konserwa- dwa: z jednej strony projektowanie, które można torskich służyły zazwyczaj papier, kredki, akwarelki. umownie nazwać artystyczno-dekoratorskim, z dru- Spotykane w starych dokumentacjach rysunki, np. giej – projektowanie architektoniczne. kolejnych opracowań kolorystyki ołtarzy czy plano- Projekt artystyczno-dekoratorski powstawał wanego ich wyglądu po zakończeniu prac, to czasa- według wzorców praktykowanych od stuleci przez mi dzieła sztuki same w sobie, wzruszające świadec- artystów zajmujących się zdobieniem wnętrz nowych twa myślenia konserwatorskiego i troski o powierzo- i niejednokrotnie także starych. Składały się nań kon- ny obiekt. Spotkać można również przykłady projek- cepcja i jej wizualizacja – rysunki wstępne w małej tów szeroko ujmujących dzieło sztuki wraz z jego skali. Po uzgodnieniach i zatwierdzeniu projekt naj- kontekstem, zwłaszcza tam, gdzie konserwatorzy pro- częściej wykonywany był także w skali 1:1 i w tej for- wadzili prace całościowe, obejmujące problematykę mie służył (w przypadku malarstwa czy sgraffito) dużego obiektu lub całego zespołu zabytkowego –

58 teorie kościoła, pałacu, zamku. Ich działalność nie ograni- formę rewitalizacji dzieła malarskiego – koncepcję czała się wówczas do konserwacji poszczególnych przywrócenia go życiu i przywrócenia mu życia po- detali wystroju, lecz często wiązała się także z wpro- przez nadanie sensu dekoracyjnego. Wiedza znako- wadzaniem elementów nowej, własnej kreacji, uzu- mitego, doświadczonego konserwatora pozostała jed- pełniającej lub tworzącej określoną estetykę obiektu9. nak niedoceniona i zmarnowana. Projektu nigdy nie Czasem natomiast nie chodziło o kreację, a wyłącz- zrealizowano. nie o zapewnienie bezpieczeństwa obiektu. Przykład Po 40 latach od jego powstania i przekazania do takiego projektu stanowią zrealizowane i opisane „szuflady” wnętrze kościoła stanowiło przykład ża- w dokumentacji konserwatorskiej działania mło- łosnej katastrofy estetycznej. Kilkakrotnie w tym cza- dziutkiej wówczas konserwatorki Danuty Majdowej sie zdążono je pomalować na biało, za każdym ra- w kaplicy św. Anny kościoła klasztornego w Skę- zem zmniejszając grubym pędzlem powierzchnie za- pem. Uczennica Bohdana Marconiego, prowadząc bytkowych malowideł. Ostra biel tła sprawiała, że w 1956 r. prace przy polichromii kaplicy, zadbała malowidła wyglądały na niej jak brudne, bure ochła- o skuteczną naprawę dachu, o zaprojektowanie i wy- py. W tym samym czasie zdążono doprowadzić nie konanie systemu odprowadzenia wody opadowej, tylko do skutecznego zawilgocenia kościoła, ale tak- o wykonanie izolacji przeciwwodnej, studzienki że do postawienia go na krawędzi katastrofy budo- chłonnej itd10. wlanej12. Szczególnym przykładem projektu konserwator- Przy wykonywaniu projektu prof. Bursze posłu- skiego jest zachowany w szufladach Urzędu Ochro- giwał się elementami dokumentacji architektoniczny Zabytków w Płocku projekt prof. Juliusza Bursze nej, powielanej techniką światłokopii, która umożli- przygotowany dla gotycko-barokowego kościoła szpi- wiła mu rozmalowywanie kolorów ścian, posadzek talnego w Sierpcu. W latach 50. ub. stulecia podczas i wrysowywanie detali wyposażenia. prac remontowych w sierpeckim kościele odnalezio- W latach 50.-70. ub. w. konserwatorzy za bazę ne zostały malowidła ścienne. Ich konserwację i res- projektu wykorzystywali nierzadko właśnie światło- taurację powierzono warszawskiemu zespołowi kie- kopie albo zdjęcia przekontrastowane, pozbawione rowanemu przez prof. Juliusza Bursze. Z zachowa- półtonów i szarości, sprowadzone do ostrych bieli nej dokumentacji wynika, że udział profesora nie i czerni. Częściej posługiwali się jednak linearnymi ograniczał się jedynie do prac przy malowidłach. rysunkami przenoszonymi na kalkę kreślarską lub Współpracując z ekipą budowlaną, powoli odkrywał folię ze zdjęcia obiektu. Na początku lat 80. XX w., tajemnice kościoła, a kolejne działania ukierunko- wraz z rozpowszechnianiem się kserografu, powiela- wał tak, by nie stracić nic z wartości historycznych. nie rysunków stało się łatwiejsze. Nanoszono na nie Same prace przy malowidłach także zostały wykona- kolor projektowanego wyglądu obiektu dowolną tech- ne znakomicie: użyte zostały najnowocześniejsze wów- niką malarską. Przełom nastąpił wraz z wprowa- czas materiały11 i zastosowana włoska metoda trat- dzeniem w życie komputera. Niezmordowanymi po- teggio do uzupełniania ubytków warstwy malarskiej. pularyzatorami tego narzędzia i wykorzystywania Po zakończeniu prac w 1958 r. profesor wyko- jego możliwości w projektowaniu konserwatorskim nał projekt, który obejmował kolorystykę wnętrza, byli Edward Kosakowski i Mieczysław Stec. Z kolei posadzki, elementy wyposażenia: od ołtarza po kon- doświadczenia konserwatorskie prof. Marii Ostaszew- fesjonał, ambonę, chrzcielnicę. Proponując kolory- skiej, płynące z wieloletniej praktyki konserwatora- stykę ścian prezbiterium i nawy, starał się stworzyć -restauratora malowideł ściennych, pozwoliły zespo- tło malowideł o wyważonym napięciu walorowym, łowi krakowskiemu13 stworzyć teoretyczną podbudo- niekonkurujące z ich oczywistą dawnością. Projekt wę wykonywania projektów konserwatorskich, opra- jest więc przykładem kompleksowego myślenia cować nowoczesną metodykę i w ostatnim czasie o estetyce obiektu, o „konserwacji trwającej” ma- osiągnąć sukces w postaci powołania pierwszej na lowideł, czyli konserwacji przez wyeksponowanie ich naszych trzech uczelniach, wyodrębnionej Pracow- w sposób budujący estetykę i wartość. W projekcie ni Projektowania Konserwatorskiego. Realizuje ona czytelna jest myśl profesora, który wiedział, że nie- program dydaktyczny oparty na wypracowanych kompletnie zachowane malowidła można chronić w środowisku krakowskim regułach. skuteczniej, nadając im sens dekoracji poprzez współ- W latach 50.-90. ub. stulecia środowisko war- działanie otoczenia. Posługując się dzisiejszą termi- szawskie zbierało także liczne doświadczenia, nologią, można byłoby określić te działania jako w szczególny sposób akcentowane przez specjalistów

59 zajmujących się problematyką malowideł ściennych14. niekiedy wręcz szkodliwych. Sytuacja zaczęła się Stan zachowania tych malowideł pozostaje zawsze zmieniać w miarę coraz częściej pojawiającej się po- w ścisłym związku ze stanem ogólnym budowli, za- trzeby podparcia projektem wniosków o środki ze- tem ich konserwacja wymaga zwracania pilnej uwa- wnętrzne. gi na problematykę budowli-podłoża. Konserwator malarstwa w zasadzie nie podejmuje pracy, jeśli nie Projekty dziś zostaną usunięte przyczyny zawilgocenia, przecieki wody przez dach, nieskuteczne odprowadzenia wód W ostatnich latach konieczność przygotowania pro- opadowych itp. W większości przypadków uczestni- jektu prac jeszcze przed rozpoczęciem starań o środ- czy w działaniach prowadzonych przy samym bu- ki finansowe staje się zasadą wynikającą z dążenia dynku, rozumie je, nierzadko kieruje nimi. Wyrazem do bardziej świadomego zarządzania zasobami dzie- takiej troski o całość obiektu była ważna publikacja dzictwa kultury. Ta sytuacja, od dawna tak bardzo Andrzeja Mazura15, oparta na doświadczeniach i ob- wyczekiwana przez środowisko konserwatorskie, zro- serwacjach wielu wyposażonych w polichromie bu- dziła jednak pewne komplikacje. Zastała je bowiem dowli zabytkowych i analizie ich problematyki. słabo przygotowane do nowych zadań, realizowanych Zagadnienie strategii konserwatorskiej i projekto- w nowych warunkach finansowych. Zwiększone na- wania podejmowała wielokrotnie w swoich publika- kłady na ochronę dziedzictwa – wymarzone od daw- cjach prof. Iwona Szmelter16. na dobrodziejstwo – zaczynają się obracać przeciw- W Toruniu, także w związku z doświadczenia- ko zabytkom i samym konserwatorom. mi zbieranymi przy konserwacji malowideł ścien- Konserwatorzy-restauratorzy dzieł sztuki to gru- nych, powstała praca, która była jedną z pierwszych pa nieliczna, o dość szczególnych cechach wynika- prób ogarnięcia całości zagadnienia17. Podejmowano jących w pewnej części z elitarności studiów i kul- ponadto wiele prac badawczych, dotyczących po- tywowanego do dziś modelu kształcenia – mistrz średnio tego obszaru zagadnień poprzez określanie i uczeń. Zabrzmi to zapewne jak mało wiarygodne metod konserwacji i zapobiegania niszczeniu zabyt- gloryfikowanie własnego środowiska, ale w ogrom- ków18. Równocześnie w Toruniu działalność prof. nej większości są to ludzie skupieni na tym, co robią, Jana Tajchmana, architekta projektującego w obiek- pasjonaci, zawsze ze skłonnością do oddania i po- tach zabytkowych i głęboko rozumiejącego sens ich święcenia zabytkom, to lekarze, którzy raczej nie ma- ochrony, dawała specyficzne doświadczenia, reflek- ją czasu strajkować, zabiegając o własne korzyści. sje z nich płynące zaś stawały się podstawą formu- Podobnie jednak, jak wśród uczciwych lekarzy, tak łowania koncepcji dotyczących projektowania19. i wśród konserwatorów zdarzają się oczywiście od- Specyficzne doświadczenia zbierane były od po- stępstwa; są to jednak przypadki stosunkowo rzad- czątku lat 90. ub w.20 Zmieniała się sytuacja w koś- kie. Zajęci praktyką, jako środowisko są dość słabo ciołach. Księża coraz bardziej świadomi wartości po- zorganizowani, żyją nadzieją, że ktoś załatwi podsta- wierzonego ich opiece dziedzictwa kultury, mobili- wowe problemy uregulowań prawnych, że komuś zowani przez przełożonych, pragnący się wykazać zależy na zabytkach co najmniej tak samo, jak im. przed parafianami, że coś robią, stawali wobec pyta- Znam osobiście wielu konserwatorów, którzy nia – co robić powinni? Wielokrotnie prośby o opinię w poczuciu odpowiedzialności za losy zabytku wolą np. na temat ołtarza pociągały za sobą konieczność się raczej wycofać niż np. wykonać zabiegi ryzykow- sporządzenia projektu dla całego kościoła, bo ksiądz ne, zastosować materiały niesprawdzone czy niebez- nie potrafił wskazać problemów wymagających roz- pieczne. Takich skrupułów nie mają natomiast lu- wiązania w pierwszej kolejności. Obiekty zabytkowe dzie, którzy nie otarli się nawet o zagadnienia kon- zaczynały nas uczyć, jak ważny jest projekt konser- serwatorskie i nie widzą żadnej różnicy między kon- watorski 21. Gorzej było z ich opiekunami, których nie serwacją a renowacją. Życie nie znosi próżni. Miejsce zawsze udawało się przekonać, że skuteczne odpro- konserwatorów przy zabytkach zaczynają coraz czę- wadzenie wody jest zadaniem priorytetowym dla go- ściej wypełniać osoby operatywne, pozbawione wie- tyckiego kościoła, a nie konieczność założenia w nim dzy i przez to właśnie skrupułów. W praktyce ozna- marmurowej posadzki22. Większość księży nie umiała cza to, że wobec braku precyzyjnych uregulowań wówczas docenić wartości takiego projektu ani wagi prawnych projekt prac w zabytku w zasadzie przy- konserwatorskiego doświadczenia, chroniącego przed gotować może, przynajmniej w pewnym zakresie, wykonaniem prac kosztownych a niepotrzebnych, każdy, i tak się niestety dzieje!

60 teorie Projektowaniem prac zaczęły zajmować się np. następstwem tradycji. Od czasów, kiedy znakomici firmy wyspecjalizowane w zdobywaniu funduszy unij- polscy architekci tworzyli podwaliny dzisiejszej nych, rozmaite spółki, Agencje Rozwoju Lokalnego itp. konserwacji23, minęło jednak wiele lat, a obecna Inżynierowie – świetni znawcy w swoich specjalno- sytuacja jest niezaprzeczalnym następstwem historii ściach, przygotowują projekty drenaży przy zabytko- i sposobu kształcenia24. wych kościołach, instalacji elektrycznych, grzewczych Inspiratorami starań o zorganizowanie akademi- itp. Całkowicie nieobeznani z problematyką zabytków ckiego kształcenia specjalistów w dziedzinie konser- popełniają przy tym niekiedy wręcz szkolne błędy. wacji-restauracji, rozpoczętych już w XIX w., a nasi- Od pewnego czasu jesteśmy także świadkami lonych na początku XX w., byli architekci. W 1907 r. procesu wypierania wiedzy konserwatorskiej przez w Berlinie i Wiedniu, a w 1915 r. na Politechnice handel i ekonomię. Mamy do dyspozycji wachlarz Warszawskiej wprowadzono po raz pierwszy zaję- świetnych, nowych materiałów, niekiedy doskonałej cia z konserwacji zabytków25. Ówczesne publikacje jakości, ale o ich wyborze i sposobie stosowania nie świadczą, że specjaliści uważali jednak tę formę edu- zawsze decydują konserwatorzy. Rolę projektantów kacji za niewystarczającą i widzieli pilną potrzebę przebiegu konserwacji przejmują w wielu przypad- zorganizowania pełnych studiów26. kach przedstawiciele i doradcy firm oferujących osu- Początek XX stulecia był czasem ogromnej dys- szanie, systemy tynków renowacyjnych, farby elewa- proporcji między zaawansowanym poziomem świa- cyjne itp. Są oni doskonałymi znawcami materiałów domości teoretyków konserwatorstwa a poziomem i technologii, które sprzedają, ale nie są przygotowa- przygotowania praktyków27. Próby zorganizowania ni ani uprawnieni do rozstrzygania, jaki materiał i ja- kształcenia praktyków – konserwatorów architektu- ką technologię należy zastosować w danym zabytku! ry i dzieł sztuki ciągnęły się w krakowskiej ASP od Pomoc doradcy, działającego z ramienia i na XIX w. do 1935 r., kiedy to wreszcie udało się stwo- koszt firmy, jest wygodna, bo zwalnia właściciela rzyć zaczątek studiów28. Ośrodkiem, w którym rów- i WKZ z kosztów przygotowania projektu (doradcy nolegle realizowano koncepcję kształcenia, stało się techniczni są etatowymi pracownikami firm sprze- Wilno29. Już w 1922 r. na tamtejszym Wydziale dających materiały lub usługi), ale stwarza patolo- Sztuk Pięknych30 rozpoczęła działalność Katedra giczną sytuację, kiedy już nie lekarz, nawet nie far- Historii Sztuki, której kierownictwo objął konserwa- maceuta, a sprzedawca leków decyduje o terapii. tor okręgowy Jerzy Remer. Do swoich zajęć, obok Obserwując zabytki, możemy dziś wyraźnie mówić dziejów sztuki, wprowadził także podstawy konser- o regresie i klęsce spowodowanej napastliwym wejś- watorstwa. Wileński WSP stał się dzięki temu jedy- ciem na rynek firm, które sprzedając nowe materia- nym w międzywojennej Polsce wydziałem uniwersy- ły i technologie, sprawiły, że zapomina się o konser- teckim kształcącym artystów plastyków, fachowych wacji, a odnawia wszystko, dokonując spustoszenia inwentaryzatorów zabytków, konserwatorów, ale niejednokrotnie gorszego niż agresywne restauracje również architektów31. Przerwała wszystko wojna. XIX-wieczne. W sposób nieprzemyślany wykonywa- Bezmiar zniszczeń wojennych sprawił, że nane drenaże i osuszenia zachwiały statykę dziesiątek tychmiast po jej zakończeniu konserwatorzy dzieł zabytkowych budowli. Dachy z perfekcyjnie gładkiej, sztuki, wykształceni w Wilnie, Krakowie i skupieni plastikopodobnej dachówki mamy na najcenniej- wokół Bohdana Marconiego w Warszawie, zaczęli szych zabytkach romańskich, na gotyckich ka- organizować szkolnictwo. Udało się wreszcie otwo- tedrach, na Wawelu! Tynki wyprowadzone na ostry rzyć pełne, akademickie studia kształcące prakty- kancik zniszczyły już estetykę naszych najpiękniej- ków konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki na szych miast. Im bardziej kochany jest zabytek, tym UMK w Toruniu32 i kolejno w akademiach w War- „pieczołowiciej” się go odnawia, pozbawiając war- szawie33 i Krakowie. Dziś, po ponad 60 latach dos- tości historycznych i autentyczności. konalenia programów kształcenia, wzbogacania metod dydaktycznych, absolwenci jednolitych, sześcio- Jakich dziś mamy specjalistów letnich studiów konserwacji-restauracji otrzymują i jak do tego doszło wykształcenie, które stawia ich wśród najlepiej na świecie przygotowanych specjalistów34. Autorami projektów prac w obiektach zabytkowych W dziedzinie architektury kształcenie pozostało są także architekci, niekiedy inżynierowie budow- natomiast przy systemie z 1915 r. – nauki jedynie nictwa. Wydawałoby się to naturalnym, oczywistym poprzez wybór dyplomu z zakresu konserwacji! –

61 praktycznie aż do teraz. Trudno dziś dociec, jak to Ogólny klimat środowisk politechnicznych coraz się stało, zwłaszcza że środowisko konserwatorów na bardziej redukuje pamięć dokonań wielkich, pol- Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej skich architektów-konserwatorów. Pamięć tę próbu- miało już wtedy wielkie osiągnięcia i zasługi. Postaci ją wprawdzie obronić i podtrzymać jednostki, sza- prof. Oskara Sosnowskiego i jego następcy prof. Ja- nowane autorytety, najczęściej bezpośredni ucznio- na Zachwatowicza, działalność ich samych i grona wie wielkich profesorów. Coraz wyraźniej jednak za- współpracowników to jedna z najpiękniejszych kart rysowuje się przepaść między ich sposobem myśle- w dziejach polskiej ochrony i konserwacji zabytków35. nia a codzienną praktyką. W ostatnich latach nawet W kształceniu architektów dopiero jednak teraz przed kryteria estetyczne w architekturze uległy tak daleko kilku zaledwie laty nastąpił przełom, którego świa- idącym modyfikacjom, że te same określenia, na- dectwem jest powołanie przez Politechnikę we Wro- zwy, pojęcia w ustach przedstawicieli różnych szkół cławiu pierwszych w Polsce pełnych studiów w za- architektów znaczą niekiedy zupełnie co innego. kresie konserwacji architektury36. Na innych politech- Młody architekt opuszcza więc dziś uczelnię znako- nikach próby powołania kierunków konserwator- micie przygotowany do roli twórcy, nie jest nato- skich nie powiodły się z powodu zbyt szczupłej ka- miast dostatecznie wyposażany w umiejętność bada- dry, trudności formalnoprawnych, braku zrozumienia, interpretacji i oceny wartości zabytku, w znajo- nia i wsparcia ze strony władz macierzystych uczelni. mość zasad konserwatorskich, wiedzę o mechanice Inicjatywa wrocławska jest jasną gwiazdką, jak do- dawnych struktur budowlanych, w złożoną wiedzę tąd jedyną, ciągle więc zbyt mało wnoszącą do rze- o zasadach łączenia starej substancji zabytku z no- czywistości. wymi materiałami. Nie może zatem dziwić, że czę- Politechniki w Warszawie, Gdańsku, Lublinie, ściej jest skłonny traktować zabytek jedynie jako pod- Szczecinie, Krakowie, Kielcach, Łodzi, Gliwicach, ległe mu tworzywo, równie dobre jak każde inne, niż Białymstoku jeszcze do niedawna przekazywały stu- jak niepowtarzalną wartość, której należy podporząd- dentom wiedzę o tradycyjnym budownictwie i ochro- kować cały proces kreacji, łącznie z podlegającym nie zabytków najczęściej tylko na zajęciach prowa- szczególnemu reżimowi wyborem materiałów. dzonych w ramach historii architektury. Natomiast W działaniach architektów, zajmujących się dziś rozwój nowych technologii budowlanych pociągający zabytkami, pojawiają się niekiedy próby połączenia za sobą oczywiste zmiany w programach studiów po- postawy swobodnego twórcy z ochroną zabytkowej litechnicznych sprawiał, że od wielu lat wiedza o daw- architektury39. Ich wyniki bywają różne, niekiedy bar- nych technikach, konstrukcjach, materiałach była dzo dobre, niekiedy więcej niż dyskusyjne. Architekt, wyraźnie redukowana na rzecz wiedzy potrzebnej który działa bez mocnej podbudowy w postaci głę- współczesnemu architektowi. Jeśli obecnie37 w progra- boko zaszczepionego szacunku dla każdej cząstki mach studiów politechnik znalazły się przedmioty oryginału i bez wbudowanych w procesie kształce- związane z konserwacją, to w liczbie niewystarczają- nia zasad etyki konserwatorskiej40, przetwarzając za- cej, by dać studentowi umiejętność prawidłowego bytek, wkomponowując go we współczesność, czę- rozwiązywania złożonych zagadnień, które jako ab- ściej staje się niestety niszczycielem niż zbawcą. solwent napotka w każdym, najprostszym nawet Skutkiem takich działań bywa przekształcanie za- obiekcie. Grupka ludzi, z przekonaniem i wiedzą zaj- bytków we współczesny banał41 i zacieranie ich wa- mujących się zabytkami, w potężnym środowisku lorów zabytkowych. politechnik często jest po prostu marginalizowana, Mamy zatem dużą grupę architektów wykształ- a wartość ich wysiłków bywa niekiedy wręcz depre- conych do uprawiania swobodnej pracy twórczej, cjonowana38. Niezrozumienie ze strony własnych śro- ale słabo albo wcale nieprzygotowanych do rozumie- dowisk prowadzi w wielu przypadkach do poczucia nia i pogłębionego znawstwa zagadnień związanych wyizolowania i desperackiej, codziennej, czasem z konserwacją-restauracją zabytkowej architektury. wręcz heroicznej walki o uznanie racji zabytków, W fazie realizacji, gdy projekt architektoniczny tra- o szacunek dla nich. Jednak przy braku systemowe- fia do inżyniera budownictwa i firmy budowlanej, go wsparcia ich działalność sprowadzona zostaje naj- sytuacja wygląda jeszcze gorzej, kształcenie inżynie- częściej do ratowania pojedynczych obiektów, zaś rów na politechnikach bowiem niemal zupełnie po- system finansowania i uczelni i ochrony zabytków, zbawione jest przedmiotów przygotowujących ich do stanowiąc dodatkowe bariery, wypycha tego rodzaju pracy w budowlach zabytkowych. Wprawdzie w trak- aktywność poza zorganizowane ramy. cie nauki student często uczestniczy w zadaniach

62 teorie dotyczących obiektów zabytkowych, ale niestety uczo- Można było mieć niekiedy zastrzeżenia, że PKZ- ny jest rozwiązywania problemów inżynierskich, jeśli owski system dokształcania odbywał się na „żywej nie w oderwaniu od wiedzy odnoszącej się do zabyt- tkance” zabytków, że system recenzowania i wery- ków, to na pewno bez dostatecznego z nią powiąza- fikacji projektów nie zawsze działał doskonale, co nia. W rezultacie uczelnię opuszcza absolwent głę- prowadziło niekiedy do upartego stosowania błęd- boko przekonany, że wykonując branżowe projekty nych rozwiązań. Niewątpliwie jednak tamten system w obiekcie zabytkowym, taką czy inną instalację – wraz ze swoimi wadami był lepszy od dzisiejszego. ratuje zabytek. Brakuje mu jednak podstaw do ana- Dziś bowiem zabrakło nie tylko pola, na którym moż- lizy i wyboru profesjonalnych, bezpiecznych dla zana zdobywać doświadczenia, ale także szerokopłasz- bytku rozwiązań technicznych i estetycznych, braku- czyznowej weryfikacji i oceny koncepcji architekto- je też wiedzy o zasadach realizacji zadań w zabyt- nicznych i budowlanych. Teoretycznie ocenę taką kach, wreszcie o skutkach i wpływie zastosowanych powinien zapewnić WKZ. Praktycznie jednak brak rozwiązań na historyczną substancję42. Nie zna pod- ludzi, środków, czasu, konflikty wlokące się za każ- stawowych zobowiązań etycznych wobec dziedzictwa dą odmową przyjęcia złego projektu, zarzuty i odpo- kultury, brak mu wiedzy o teorii konserwacji. wiedzialność za „utrudnianie rozpoczęcia inwestycji”, W ciągu 60 powojennych lat, dzięki funkcjo- sprawiają, że wiele zabytków pada ofiarą tych złożo- nowaniu trzech polskich uczelni, doskonaliła się nych okoliczności. W wielu też przypadkach ofiarą i pogłębiała wiedza na temat metod ochrony, niepotrzebnych konfliktów staje się Wojewódzki Kon- konserwacji i restauracji dzieł sztuki, natomiast serwator Zabytków, którego sytuacja, z uwagi na pod- w środowiskach politechnicznych następowała ległość służbową, bywa bardzo trudna. W rezultacie jej powolna redukcja. Trwał więc znamienny ogromna część energii środowiska ludzi ochrony, za- proces, który w dużym uproszczeniu można by- miast służyć zabytkom, jest po prostu wytracana. łoby opisać jednym zdaniem: konserwatorzy do- Tymczasem żadnemu konserwatorowi-restauratoro- chodzili do coraz większej wiedzy o zabytkach, wi dzieł sztuki, wykształconemu na jednej z naszych a architekci i inżynierowie od niej niestety od- trzech uczelni nie trzeba tłumaczyć, dlaczego pochodzili. trzebne są nadzory konserwatorskie i podporządko- Dopóki w Polsce działało PP PKZ, dopóty te nie- wanie swobody twórczej tej specyficznej materii, ja- dobory kształcenia były w pewnym stopniu wyrów- ką są zabytki43. Dla architektów i inżynierów jednak nywane. PKZ, prowadząc kompleksowe prace przy już to nie jest wcale takie oczywiste. dużych obiektach i całych zespołach, w naturalny sposób organizowało współpracę wielu fachowców. Obecna sytuacja prawna Tworzyło płaszczyznę interdyscyplinarnego współ- działania, forum nieustannej wymiany doświadczeń Wprawdzie rozporządzenie Ministra Kultury z dnia i myśli konserwatorskiej, wzbogacane dodatkowo 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac kon- szkoleniami, konferencjami, objazdami konserwa- serwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, torskimi, a także studiami podyplomowymi finanso- badań konserwatorskich i architektonicznych, a tak- wanymi przez pracodawcę. Młodzi architekci i inży- że innych działań przy zabytku wpisanym do reje- nierowie budownictwa dokształcali się przy doświad- stru zabytków oraz badań archeologicznych i poszu- czonych starszych kolegach. Szkolono kadry praco- kiwań ukrytych lub porzuconych zabytków rucho- wników technicznych i pomocniczych. mych wyraźnie formułuje, kto ma prawo prowadze- Zasadą było, że każdy projekt architektoniczny nia prac w obiektach zabytkowych44, jednak w prak- był konsultowany, a w końcowej fazie akceptowany tyce bywa ono błędnie interpretowane, ponieważ i podpisywany przez autora badań historycznych, co prace konserwatorskie prowadzone w zabytkach ar- było traktowane jak jedno z uzgodnień branżowych. chitektury często są mylnie kwalifikowane jako ro- Przed skierowaniem do realizacji projekt był osta- boty budowlane. W takich przypadkach prowadzą tecznie oceniany przez Radę Techniczną, która mia- je osoby, które zgodnie z § 8 rozporządzenia mają ła także charakter konserwatorski. W przypadku waż- wymagane kwalifikacje budowlane, ale nie mają do- nych obiektów w Radzie uczestniczył Wojewódzki statecznych kwalifikacji konserwatorskich. Przewidy- lub Miejski Konserwator Zabytków. Był to więc sys- wane prawem dwa lata praktyki w zabytku są zapi- tem weryfikowania projektów i konfrontowania wie- sem dość abstrakcyjnym, gdyż brak jest zastrzeże- dzy architektów z doświadczeniem konserwatorów. nia, jaki charakter ma mieć praktyka, u kogo ma być

63 odbywana, kto ma sprawdzać i oceniać stopień wie- pozostają one niezmienione, a przekaz artystyczny dzy zdobytej tą drogą, kto potwierdzać, że prakty- i historyczny jest niezafałszowany. Jest to możliwe kant uczestniczył w konserwacji, a nie odnawianiu pod warunkiem systematycznego wykonywania za- czy przebudowie niszczącej zabytek. biegów pielęgnacyjnych, także poprzez bezpieczne W dobie, kiedy w dziedzinie konserwacji-restau- użytkowanie i codzienną realizację zasad profilakty- racji ustalone zostały międzynarodowe standardy ki konserwatorskiej. Ta jednak w warunkach polskich wykonywania zawodu i kształcenia45, kiedy procedu- nie została zorganizowana w dostatecznym stopniu47. ry akredytacyjne na uczelniach narzuciły ścisłe reżi- Brak codziennej dbałości o zabytki chętnie zastę- my kontroli jakości nauczania, tego rodzaju system puje się „konserwacją aktywną”, a jeszcze chętniej zdobywania kwalifikacji i nabywania uprawnień, „renowacją agresywną”! bez jakiejkolwiek formuły ich sprawdzania, jest po Zabytki muszą żyć. Oznacza to, że przestrzeń prostu anachronizmem. Na styku konserwacji i bu- społeczna wokół nich powinna być nimi dyna- downictwa rodzą się problemy wiążące nie tylko micznie wypełniona. Konieczne są wzajemne, in- energię ludzi, ale także stwarzające realne zagroże- teraktywne relacje, w których zabytek generuje nie dla zabytków. Poczynając od takich, jakie po- wartości pozamaterialne (estetyczne, historycz- wstają w konsekwencji stosowania przepisów budo- ne, naukowe) i materialne (zadania i miejsca wlanych, do prac stricte konserwatorskich46, aż do pracy), jego świadomi opiekunowie zaś troszczą problemów, jakie wynikają z nietypowych rozwiązań się o niego tak, by na skutek utraty wartości nie technicznych w starych budowlach, które nie speł- zagubił tego potencjału. niają wymogów dzisiejszego prawa budowlanego. Tylko niewielka grupa zabytków jest w stanie Prawo jest jednak prawem – jeśli daje się komuś istnieć w społeczeństwie, pełniąc ciągle swą pierwot- prawo do działania w obiektach zabytkowych, to ną funkcję. Większość wymaga zabiegów rewitaliza- dlaczego miałby z tego prawa rezygnować? I choć cyjnych umożliwiających im wypełnianie nowych dzisiaj nadzieją napawa poszukiwanie wiedzy przez funkcji. Zabytek zyskuje wówczas nowe uzasadnie- architektów i inżynierów garnących się na różnego nie społeczne, uzasadnienie istnienia dziś i w przy- typu podyplomowe studia konserwatorskie, to grup- szłości, rośnie jego wartość użytkowa. Pojęcie warto- ka tych, których świadomość uległa dzięki temu pod- ści użytkowej bywa niestety jednak często rozumiane wyższeniu, jest kroplą w morzu dopuszczonych, a nie- zbyt dosłownie, bardziej jako doraźna użyteczność. przygotowanych. Potrzebą chwili jest więc stworze- Z takiego pojmowania biorą się koncepcje przysto- nie sytuacji prawnej stymulującej procesy profesjo- sowywania zabytków do wymogów współczesnego nalizacji kadr. życia. Dokonuje się wówczas brutalnych adaptacji i modernizacji zabytków. Tymczasem im więcej Reguły i zasady modernizacji, tym trudniej zachować wartość zabytku, tym bardziej tracimy na autentyczności. Zabytek – każdy: od starego zdjęcia do budowli – Zachowanie autentyczności zabytku sprawia, że na może istnieć i żyć w społeczeństwie jedynie wtedy, ogół lepiej wypełnia on funkcję użytkową atrakcji jeśli jest akceptowany i pełni określoną funkcję, choć- turystycznej przeznaczonej nawet tylko do oglądania, by owa funkcja sprowadzała się nawet tylko do za- osi tzw. produktu turystycznego niż użytkowany bez- spokajania potrzeb czysto abstrakcyjnych, takich jak pośrednio, ale po przebudowie i modernizacji48. potrzeba pamięci zdarzeń, potrzeba piękna, snobi- Problem adaptacji dawnych budowli do nowych styczna potrzeba prestiżu itp. funkcji jest więc bardzo ważnym zagadnieniem, Nie można petryfikować zabytków, a marzenie w większości przypadków bowiem warunkuje ich o tym, by jedynie trwały, jest próbą utopijnego, nie- przyszłe istnienie. Adaptacje, konieczne ze względu realnego zatrzymywania czasu i przemian przestrze- na potrzebę przygotowania zabytków do pełnienia ni społecznej, w której istnieją. Problem czasu ma określonych, nowych funkcji, nie niszczą tylko wtedy, w odniesieniu do zabytków dwa oblicza: z jednej jeśli przeprowadza się je zgodnie z zasadami kon- strony to właśnie upływ czasu nadaje wartość za- serwatorskimi49. To właśnie różny sposób rozumienia bytkom, z drugiej ten sam czas niszczy ich materię. pojęć adaptacja, modernizacja i rewitalizacja jest Mechanizmy niszczenia zabytków zostały, dzięki najczęstszą przyczyną zgrzytów między konserwato- rozwojowi nauki konserwatorskiej, na tyle dobrze po- rami a przedstawicielami środowiska ludzi techniki. znane, że dziś wiemy już jak wydłużyć czas, w którym Dla konserwatora np. adaptacja starej kamienicy na

64 teorie hotel to zachowanie maksimum substancji zabytko- najważniejsze cechy każdego zabytku to forma, wej, nie tylko ze względów doktrynalnych, ale także faktura i kolor, ukształtowane przez twórcę i czas. po to, by stworzyć jedyną i niepowtarzalną wartość Konieczność uwzględniania i zachowywania w zabyt- tego miejsca. W przypadku hotelu to właśnie ta war- kach śladów działania czasu nie jest równoznaczna tość decyduje najczęściej o powodzeniu marketingo- z propozycją powrotu do historycznej dyskusji o pa- wym, przyciągając określony typ gości – osoby poszu- tynie. Nie wszystko, co czas naniósł na zabytek, za- kujące w starych hotelach niecodziennego klimatu, chowujemy, to oczywistość. Dzisiejsza wiedza konser- spotkania z historią. Goście preferujący nowoczes- watorska pozwala rozstrzygać niemal bez marginesu ność nie wybierają hoteli w zabytkach, a goście lubią- błędu, co jest patyną tzw. szlachetną, a co patyną cy historię do zmodernizowanego zabytku nie przy- niszczącą. Natomiast czwarta z 7 zasad konserwator- jeżdżają drugi raz! Inżynier prowadzący prace w spo- skich pozwala w praktyce dokonywać rozstrzygnięć, sób, który zaciera dawność budowli, pozbawia wła- co powinniśmy usuwać, a co pozostawiać, jako znak ściciela szansy na „odcinanie kuponów” od wartości czasu decydujący o tym, że zabytek jest postrzegany zabytku. jako dawny, jako ślad przeszłości. Tak dziś po- Prace modernizacyjne tylko wtedy nie niszczą wszechna maniera „odnawiania” zabytków nie ma wartości zabytku, jeśli przestrzega się przy ich pro- więc nic wspólnego z ich prawidłową konserwacją. wadzeniu ogólnych, konserwatorskich reguł adapta- Przestrzeganie zasad konserwatorskich i reguł cji zabytkowej budowli do nowych funkcji. Jedną prowadzenia prac adaptujących do nowej funkcji, z przyczyn błędów jest np. lekceważenie podstawo- wbrew powszechnym mitom, w większości przypad- wej zasady, że nowa funkcja zabytku musi uwzględ- ków wcale nie wymaga ogromnych pieniędzy, wy- niać jego charakter, cechy materiałów, właściwo- maga natomiast wiedzy, swoistej fantazji i pomy- ści całej struktury. Reguły modernizacji, adaptacji, słów, także pogodzenia się z faktem, że każdy zaby- zagospodarowania zabytku są tymczasem ścisłe. tek jest indywidualnością i potrzebuje nieschema- Pozytywne wyniki można uzyskać tylko wtedy, jeśli tycznych, indywidualnych rozwiązań. Naprawa sta- konsekwentnie przestrzega się, by: rych okien i wyposażenie ich w dodatkowe zespolo- ▯ nowa funkcja była zbieżna z charakterem i wane szyby jest tańsza niż ich wymiana50, ale wymaga runkami zabytku, dostosowana do niego, a nie pewnego wysiłku organizacyjnego. Wykonanie na- odwrotnie; praw tynku na fasadzie i scalenie uzupełnień z ory- ▯ adaptacje do nowej funkcji były bezinwazyjne ginałem jest tańsze niż wymiana całego tynku, ale – prowadzone bez uszczuplania substancji zabyt- wymaga umiejętności. kowej, naruszania historycznych układów prze- Nie wszędzie zabytki poddawane są bezceremo- strzennych i nawarstwień – zakrywać, a nie wy- nialnemu „liftingowi”. Łatwo się o tym przekonać, rzucać (zamiast np. zakładać gładź gipsową na oglądając zabytki Włoch, Hiszpanii, Anglii – krajów, całą powierzchnię zabytkowych ścian, można za- w których nie tyle silne służby konserwatorskie po- montować odwracalne płyty kartonowo-gipsowe, trafiły postawić tamę złym rozwiązaniom, ale świa- kryjąc przy okazji instalacje, tak aby unikać kucia domi właściciele, sami skutecznie broniący wartości i dziurawienia starych tynków i murów); swoich zabytków. ▯ współczesne ingerencje nie burzyły lub nie de- Zabytek to zintegrowana w jedność materia, stabilizowały integralności technicznej zabytku; myśl i emocje jego twórcy, to czyjeś dzieło zasłu- ▯ współczesne ingerencje nie prowadziły do este- gujące, mimo upływu lat, na szacunek i ochronę. tycznej degradacji zabytku, zwłaszcza utraty Zabytki w przeszłości były przekształcane i dostoso- cech świadczących o jego dawności; wywane do współczesnych potrzeb. Niekiedy w wy- ▯ użytkowanie nie stwarzało zagrożenia dla niku tych ingerencji powstawała nowa jakość este- materii zabytku. tyczna tak świetna, że dzieło architektoniczne zyski- Prowadzone w zabytku prace można uznać wało mimo utraty cech zabytkowych. Częściej jed- za nieniszczące, jeśli w ich wyniku nie zostaną nak modernizacje nie tworzyły wiekopomnych dzieł, zdegradowane i zmienione najważniejsze cechy a jedynie odbierały zabytkom wartości ukształtowa- decydujące o indywidualności i niepowtarzal- ne przez ich twórców i czas. Dawne przekształcenia ności zabytku – cechy, które są nośnikiem war- zabytkowych budowli wykonywane były na ogół bez tości artystycznych, historycznych, dokumen- prób poszanowania niezbywalnego prawa każdego talnych, wreszcie także wartości dawności. Te twórcy do zachowania cech jego dzieła.

65 Współczesna świadomość autorskiego przekazu pojętej troski o zabytki, braku wrażliwości estetycz- i jego wagi nie jest dostatecznym argumentem bro- nej wykonawców prac renowatorskich nagminnie niącym dzieła. W odniesieniu do budowli prawo do dochodzi do niszczenia bezprecedensowego w dzie- zachowania jedności utworu dawno zmarłego archi- jach polskiej ochrony zabytków. Problem rozciąga tekta rzadko jest brane pod uwagę. Ważniejszym się szeroko – od zniekształconych panoram całych kryterium wydaje się dzisiejsza wartość. Jeśli za naj- miast, poprzez oszpecone pojedyncze budowle, do ważniejsze składniki dzisiejszej wartości uznane zo- pojedynczych malowideł. Zgrzytem jest plama gotyc- stają cechy zabytkowe (wartość artystyczna, histo- kiej katedry pośród na nowo gładko wytynkowanych ryczna, naukowa, wartość dawności obiektu), a ich i ahistorycznie wymalowanych kamienic52. Stare ma- ochronie i wyeksponowaniu podporządkowane zo- lowidło otoczone perfekcyjną, sztywną bielą tła czy stają prace adaptacyjne, to zabytek w ich wyniku stary obraz w przezłoconej na nowo ramie stają się zyskuje. Jeśli natomiast przebudowy, modernizacje nagle estetycznym nieporozumieniem. i adaptacje uwzględniają tylko wartość handlową Jedną z przyczyn błędów burzących integral- i wspomnianą wcześniej użyteczność obiektu, to na ność estetyczną i techniczną, zwłaszcza w obiek- ogół pozbawiają go wartości zabytkowych, zaciera- tach architektury, jest brak projektów konserwa- jąc jego historyczne walory, przede wszystkim zaś torskich, tworzonych przez interdyscyplinarne niszczą jego autentyczność. zespoły. Współczesne ingerencje związane z adaptacją niosą ze sobą zagrożenie utraty nie tylko autentycz- Dlaczego konieczny jest projekt ności, ale także integralności zarówno estetycznej, konserwatorski jak i technicznej. Jeszcze do niedawna przebudowy i ingerencje dokonywane były tymi samymi meto- W odniesieniu do zabytków ruchomych, także za- dami i materiałami, którymi pracował pierwszy bu- bytków architektury oddanych opiece konserwatora- downiczy, nie burzyły więc w sposób zasadniczy -restauratora, sprawy projektowania wyglądają pro- integralności technicznej. Dzisiejsze dość swobod- ściej, dzięki od dawna wypracowanej i sprawdzonej ne łączenie starej, zabytkowej substancji z nowymi metodzie. Po przebadaniu obiektu projekt opraco- materiałami zmienia cechy struktury radykalnie. wuje konserwator-restaurator, konsultując ewentual- Niestety wyniki tych zmian bywają najczęściej nega- nie zagadnienia szczegółowe z odpowiednimi spe- tywne. Niemal na każdym kroku spotkać można cjalistami (historykami sztuki, zabytkoznawcami, kon- przykłady fatalnych następstw wprowadzania do sta- struktorami itp.). Projekt najpierw uzyskuje formę rych struktur nowych farb, tynków, nowego typu wstępną (programu, głównych założeń) i na tym eta- wzmocnień, uszczelnień itp. Tymczasem potrzeba pie jest zatwierdzany przez komisję konserwatorską53. zachowania integralności technicznej starej struk- W miarę zdobywania informacji o obiekcie powsta- tury zabytku, zwłaszcza zabytkowej budowli, nie ją kolejne wersje, za każdym razem zatwierdzane wynika tylko ze względów doktrynalnych! Jest ko- przez komisję, aż do formy ostatecznej. Jej wypraco- niecznością wynikającą z praw fizyki. Brak zro- wanie następuje więc dopiero w trakcie samej reali- zumienia tej podstawowej prawdy prowadzi do zacji, w miarę zyskiwania pełnej wiedzy o obiekcie niszczenia zabytków, narażania właścicieli na coraz (np. po stwierdzeniu istnienia kolejnych warstw de- wyższe koszty napraw, czasem doprowadza wręcz koracji malarskich, po określeniu ich prawdziwego do katastrofy51. stanu zachowania), przez cały czas z udziałem Integralność estetyczna zabytku jest wartością członków komisji, nadzoru konserwatorskiego, w szczególny sposób narażoną na dewastację. Z przy- służb ochrony zabytków, rzeczoznawców54. padkami estetycznej degradacji spotykamy się Przy prostych obiektach czasem wystarcza jedy- ostatnio nadzwyczaj często, dochodzi bowiem nie zatwierdzony program, a działania pośrednie do niej za każdym razem, kiedy element orygi- bywają redukowane; przy skomplikowanych – spot- nału zostanie skontrastowany (a nie skompo- kań komisji bywa wiele, a niezbędnym materiałem nowany) z odnowionym i odświeżonym otocze- umożliwiającym dyskusję staje się wizualizacja pla- niem albo też cały zabytek zostanie odświeżony, nowanego wyglądu końcowego. Ta sprawdzona w śro- pozbawiony patyny i wszelkich śladów działa- dowisku konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki nia czasu, który minął od jego powstania. procedura dochodzenia do rozwiązania optymalnego Wobec mody na renowacje (zamiast restauracji), źle daje tym lepsze rezultaty, im bardziej kompetentne

66 teorie grono uczestniczy w komisjach i spotkaniach, im zamiast na płaszczyźnie relacji człowiek – materia bardziej cały zespół jest skłonny zgodnie współpra- zabytku. Czynniki pozamerytoryczne zaczynają do- cować dla osiągnięcia zamierzonego celu, jakim jest minować nad merytorycznymi, a całe zdarzenie kon- prawidłowa realizacja procesu konserwatorskiego. serwatorskie zmierza ku klęsce. Rozwiązanie kon- Pozytywną stroną takiej procedury jest oczywiste dla fliktowej sytuacji następuje zwykle za sprawą autory- wszystkich, czynione na wstępie założenie, że to za- tetu – właściciela, projektanta, konserwatora-urzęd- bytek dyktuje sposób postępowania. Konsekwentne nika, rzeczoznawcy. Racje autorytetu, które przyczy- „słuchanie głosu samego zabytku” eliminuje wątek nią się do rozstrzygnięcia konfliktu, wcale nie muszą walki z jego naturą, tak częsty niestety w wielu pro- być jednak zgodne z interesem zabytku i nie muszą jektach dotyczących zabytków architektury. oznaczać wyboru rozwiązania optymalnego. Opinia Oczywiście w pewnych przypadkach pojawiają jednej osoby, choćby to był najlepszy specjalista w swo- się kłopoty; są one skutkiem złożoności organizacyj- jej dziedzinie, nie ogarnia bowiem nigdy całej złożo- nych, które przyniosła nam współczesność. Tu i ów- nej problematyki zabytku. Na naszych oczach kon- dzie kultywowane jeszcze nieszczęsne przetargi, brak serwacja i restauracja zabytków wyrosła na potężną elastyczności finansowania prac (dotyczy to zarówno interdyscyplinarną dziedzinę wiedzy. Dziś dla same- wysokości kosztów, jak i płynności terminów finan- go tylko przebadania jednego małego obrazka trze- sowych)55, wreszcie ludzkie słabostki i błędy unie- ba niekiedy stworzyć zespół kilku, nawet kilkunastu możliwiają niekiedy porządne przeprowadzenie ca- specjalistów, tym bardziej nie można więc oczekiwać, łego procesu. Problemem bywa także finansowanie by rozwiązywanie zagadnień złożonej materii daw- prac nad samym projektem, który powstaje według nej budowli było mniej skomplikowane. takiej właśnie procedury. Dość trudno jest bowiem Błędy popełniane dziś tak często w zabytkach wyceniać pracę i udział niezbędnych doradców, rze- architektury to skutek braku obowiązku przygotowy- czoznawców, koordynatorów56. Generalnie jednak wania i zatwierdzania tworzonych zespołowo, inter- sytuacja częściej jest dobra niż zła. Konserwatorzy dyscyplinarnych, otwartych projektów konserwator- dzieł sztuki wypracowali w ciągu kilkudziesięciu lat skich. Dotychczasowy projekt architektoniczny lub skuteczną formułę, której główną zaletą jest to, że budowlany jest wprawdzie zawsze oceniany i weryfi- pozwala ograniczać do minimum przypadki domi- kowany, ale niestety tylko przez specjalistów z tej sa- nacji subiektywnego, jednostkowego spojrzenia na mej dziedziny, a to nie daje gwarancji dostrzeżenia problematykę obiektu. całego spektrum zagadnień. Konieczne są zatem W przypadku projektów w zabytkach architek- autorskie projekty konserwatorskie wykonywane na tury bywa już trudniej. Oprócz omówionych wcześ- wszystkich etapach (przygotowawczym, koncepcji, niej konsekwencji niedostatków procesu kształcenia projektu wykonawczego), z wyraźnie wyodrębniony- architektów, skali przedsięwzięć, kosztów i reżimów mi polami odpowiedzialności, tworzone bez przekra- wydatkowania środków, reżimów zezwoleń budow- czania i zawłaszczania pól kompetencji przez rów- lanych, często już na samym wstępie popełniana by- noprawne zespoły, złożone z ludzi potrafiących dowa podstawowa pomyłka rzutująca na dalszy prze- strzec i ocenić wszystkie aspekty złożonego procesu bieg zdarzenia. Wystarczy, że zmieniona zostanie ko- konserwatorskiego. Tak bowiem, jak konserwator- lejność działań, że zamiast badań i płynących z nich restaurator nigdy nie odważy się podjąć decyzji wytycznych konserwatorskich najpierw powstanie w sprawach związanych np. ze statyką budowli, tak koncepcja zagospodarowania – w głowie właściciela i inżynier-konstruktor nie powinien sam podejmo- lub architekta, a natychmiast rozpoczyna się walka. wać decyzji o zastosowaniu rozwiązań, które w istot- Nie może być już mowy o harmonijnej współpracy, ny sposób wpłyną na losy całej materii i struktury o „słuchaniu głosu zabytku”. Im więcej sił i środków budowli, jej wyposażenia, polichromii itp. Inżynier zostało zaangażowanych w opracowanie takiej kon- projektujący ogrzewanie w kościele nie jest przygo- cepcji, tym bardziej będzie broniona. W rezultacie towany do tego, by ocenić jego wpływ na zabytkowe rozpoczyna się mówienie o „kompromisie konserwa- wyposażenie wnętrza, a projektant systemu osusza- torskim” zamiast o prawach fizyki rządzących zania nie zdaje sobie na ogół sprawy, że równolegle chowaniem materii. Zapomina się, że zabytki nie są z osuszaniem musi być prowadzony proces odsala- w stanie „iść na kompromis”. nia i ratowania zabytkowych tynków57. Ważna i ko- Powstaje spór, w którym problem rozpatrywa- nieczna jest więc praca zespołowa, „wielobranżowa”, ny jest na płaszczyźnie relacji człowiek – człowiek, zamknięta prawnie w projekcie konserwatorskim,

67 zabezpieczająca w pierwszym rzędzie interesy za- estetyczne karykatury zabytków. Komponowanie bytku, potem interesy wszystkich stron uczestniczą- estetyki zabytku jest działaniem o charakterze arty- cych w projektowaniu i prowadzona pod nadzorem stycznym, twórczym. Spośród osób niezbędnych służb konserwatorskich. podczas tworzenia projektu tylko konserwatorzy dzieł sztuki i architekci są przygotowani do kreacji Jak powinien wyglądać artystycznej. Zatem oni właśnie indywidualnie lub interdyscyplinarny we współpracy powinni tworzyć estetykę zabytku, a rolę ostatecznego reżysera, dbającego o poziom projekt konserwatorski wszystkich proponowanych rozwiązań technicznych Projekty powinny być, w zależności od potrzeb i estetycznych, powinien wziąć na siebie koordy- dyktowanych przez obiekt zabytkowy, tworzone nator, a więc osoba z najwyższymi uprawnieniami przez równoprawne zespoły złożone z architek- projektowymi59. tów, konserwatorów-restauratorów architektury, Reguła wspólnych projektów powinna dotyczyć urbanistów, inżynierów, instalatorów58, dyplo- prac we wszelkiego typu obiektach zabytkowych60. mowanych konserwatorów-restauratorów dzieł Projekt konserwatorski powinien powstawać tak, sztuki odpowiednich specjalności praktycznych, aby nie ograniczając komukolwiek jego upraw- absolwentów kierunków teoretycznych wyposa- nień i kompetencji, wytworzyć mechanizm żonych w wiedzę z zakresu konserwatorstwa umożliwiający „sumowanie wiedzy” wszystkich i zabytkoznawstwa oraz innych niezbędnych specjalistów niezbędnych do rozwiązywania specjalistów. złożonych zagadnień naszych zabytków. Nikt nie Skład zespołu projektującego – różny dla różnego jest w stanie zastąpić architekta w jego „widzeniu typu zabytków – powinien wyczerpywać i ogarniać przestrzeni”, instalatora z jego specjalistyczną całą, zazwyczaj wielowątkową problematykę obiektu. wiedzą o instalacjach, zabytkoznawcy w umiejęt- Punktem wyjścia do projektu musi być zawsze bar- nym rozpoznaniu cech zabytkowych, konserwatora- dzo dokładna analiza i precyzyjne wskazanie wartoś- -restauratora w zapewnieniu warunków trwania ci zabytkowych, które trzeba chronić, a każda pro- starej substancji i wyeksponowania jej wartości jektowana czynność powinna zostać przeanalizowa- estetycznych. Wiedza tych specjalistów powinna się na pod kątem jej skutków natychmiastowych, ale więc harmonijnie składać na projekt konserwator- także dalekosiężnych, które w przyszłości wpływać ski, bo odnoszący się do konserwowanego dzieła będą na stan zabytku. architektury czy też każdego innego zabytku. O ile Projekt konserwatorski ma kompleksowo roz- projekt architektoniczny jest najważniejszy i pod- wiązywać problemy zabytku traktowanego jako stawowy podczas tworzenia nowej architektury, jedność. Ma służyć eliminacji przypadków wykony- o tyle w zabytkowych budowlach jest bardzo waż- wania oderwanych czynności, które rozwiązując jed- ną, ale jednak tylko częścią projektu rozwiązujące- no zagadnienie, rodzą wiele innych, często niebez- go kompleksowo zagadnienia konserwatorskie. piecznych, komplikacji. Ta ogólna zasada odnosi się Projekt konserwatorski jest tym niezbędnym ele- do wszelkiego typu projektów – od np. dotyczących mentem procesu konserwatorskiego, który ma starej lokomotywy, ołtarza, obrazu, do architektonicz- umożliwić prawidłowe przygotowanie, a potem wy- nych obiektów kubaturowych. Bez względu na to, ja- konanie prac zgodnie z zasadami dobrej praktyki, ki jest zakres prac, ich wynikiem jest zawsze powsta- etyki konserwatorskiej i podporządkowania dobru nie nowej jakości estetycznej. Nawet czynność z po- zabytku. zoru wyłącznie techniczna, jaką jest proste oczysz- Należy w tym miejscu zastrzec, że nazwa „pro- czenie, także kształtuje nową estetykę zabytku. jekt konserwatorski” nie oznacza, iż będzie on wyko- Projekt konserwatorski ma więc także umożliwić nywany wyłącznie przez konserwatorów – odnosi się ujęcie całości zagadnień estetyki, by w wyniku ona do przedmiotu i spektrum opracowywanych za- „pokawałkowanych” czynności nie powstawały gadnień, a nie do jego wykonawców.

68 teorie Tabela 1. SKŁADNIKI INTERDYSCYPLINARNEGO PROJEKTU KONSERWATORSKIEGO

Koncepcja konserwatorska wynikająca Koncepcja architektoniczna Oczekiwania właściciela z analizy kontekstu historycznego, wynikająca z analizy formy wobec planowanej funkcji wartości zabytkowych, stanu obiektu, i przewidywanych funkcji obiektu diagnozy konserwatorskiej

Założenia projektowe uwzględniające potrzebę zachowania wartości historycznych, ich wyeksponowania i ew. dodania nowych

Projekt architektoniczny Konserwatorskie projekty Branżowe inżynierskie projekty uwzględniający rozwiązań technicznych rozwiązań technicznych kontekst historyczny, zapewniających trwanie materii powstałe z uwzględnieniem wartości zabytku, funkcję, zabytku i wyeksponowanie zasad konserwatorskich formę, fakturę, kolor itd. jego wartości estetycznych

PROJEKT KONSERWATORSKI

Innym zagadnieniem jest model, według które- z zabytku już podczas wykonywania prac. Czasem go powinien powstawać projekt konserwatorski, bowiem te nowe odkrycia radykalnie zmieniają wstęp- przy czym problemem najtrudniejszym do pokona- nie poczynione założenia i wymuszają konieczność nia, zarówno w sensie potrzeby zmiany dotychcza- wprowadzania daleko idących zmian projektu61. sowych złych praktyk, jak i konieczności stworzenia Otwarty charakter projektu oznacza, że zatwierdzo- dobrych rozwiązań prawnych, będzie zapewnienie ne w fazie początkowej koncepcje i założenia mogą otwartości, „elastyczności”, czyli zagwarantowanie i powinny być wypełnione dodatkową treścią i dopra- marginesu umożliwiającego korygowanie wstępnych cowane w miarę zdobywania nowej wiedzy o obiek- założeń w miarę zdobywania wiedzy, która płynie cie, ujawnionej w poszczególnych fazach prac.

Tabela 2. MODEL TWORZENIA PROJEKTU KONSERWATORSKIEGO62

Faza przygotowawcza I etap II etap III etap –prace przedprojektowe: badania cech niematerialnych rozpoznanie historii i funkcji analiza formalna i stylistyczna rozpoznanie symboliki, znaczenia określenie wartości (przeszłych, obecnych i potencjalnych) zdefiniowanie kontekstu społecznego oraz oczekiwań właściciela badania cech struktury i materii

69 rozpoznanie budowy technicznej, użytych materiałów i zastosowanych technologii (badania podłoży, warstw wykończeniowych, badania architektoniczne63 itp.), rozpoznanie przekształceń (także przestrzennych) i nawarstwień oraz użytych do tego materiałów i technologii wtórnych określenie stanu zachowania64 oraz związków przyczynowo- -skutkowych między materią a oddziaływaniem czynników niszczących, rozpoznanie wpływu wcześniejszych ingerencji i metod konserwacji na obecny stan sformułowanie diagnozy konserwatorskiej Faza koncepcyjna : I etap II etap III etap określenie zasadniczych założeń, celu oraz zakresu działań konserwatorskich i restauratorskich niezbęd- nych do podtrzymania i eksponowania wartości zabytku wraz z opracowaniem wytycznych konserwatorskich dla ew. projektów szczegółowych sformułowanie propozycji programu funkcjonalnego, określenie zakresu niezbędnych działań adaptacyjnych dla spełnienia wymogów funkcjonalnych oraz uczytelnienia istniejących i wyeksponowania potencjalnych wartości zabytku wypracowanie wstępnej koncepcji65, przygotowanie wstępnych założeń do projektów szczegółowych (branżowych: architektonicznego, konstrukcyjnego, projektu instalacji grzewczych, elektrycznych, wodno-kanalizacyjnych, wentylacyjnych itd.) Faza oceny koncepcji I etap II etap III etap wstępnych i podejmo- wania decyzji: konserwatorska ocena koncepcji wstępnej, w tym przewidywanego wpływu planowanych działań adaptacyjnych na materię i wartości zabytku66

70 teorie ocena wpływu planowanych instalacji na materię zabytku wraz z jego wyposażeniem wstępna analiza skutków ekonomicznych, w tym przewidywane koszty inwestycji, eksploatacji, przewidywane koszty obsługi i konserwacji instalacji i urządzeń wskazanie optymalnych rozwiązań wraz z propozycjami metod i materiałów, wizualizacja planowanego efektu końcowego podjęcie decyzji konserwatorskich przez komisję złożoną z autorów projektów branżo- wych, konserwatora opiniują- cego, służb konserwatorskich, inwestora, właściciela itp.67 Faza przygotowani a I etap II etap III etap właściwego projektu wykonawczego: przygotowanie projektów szczegółowych (z ew. wizualizacją), architektonicznego, konstruktorskiego, instalacyjnych itp., wraz z określeniem zasad odpo- wiedzialności i udzielanych gwarancji w granicach pól kompetencji, wynikających z obowiązującego prawa, uprawnień projektowych itp.68 ocena dokonana przez konserwatora-koordynatora opiniującego oraz przedstawicieli służb konserwatorskich, opracowanie harmonogramu zadań przez konserwatora- -koordynatora (postępowanie konserwatorskie) ułożonych we właściwej kolejności, z uwzględnieniem niezbędnych zabezpieczeń69, terminów technologicznych itp., wizualizacja planowanego efektu końcowego komisyjna dyskusja ostatecznego projektu oraz branżo- wych projektów technicznych i realizacyjnych, zatwierdzenie przez organy budowlane, a następnie przez Urzędy Konserwatorskie70 Faza realizacji : I etap II etap III etap powierzenie wykonawstwa71 nadzór autorów poszczególnych elementów projektu, nadzór koordynatora projektu72

71 wykonanie prac zgodnie z zasadami dobrej praktyki, etyki konserwatorskiej i podporządkowania dobru zabytku, z niezbędnymi korektami projektu wynikłymi z wiedzy dostarczonej przez sam obiekt już podczas prowadzenia prac, wykonanie dokumentacji prac Ocena, monitorowanie: I etap II etap III etap wszechstronna analiza wyników prac, obiektywna ocena uzyskanych rezultatów, poprawności wybranych metod i materiałów, odbiór prac (służby konserwatorskie) dokonywana cyklicznie73 standardowa kontrola stanu obiektu i poprawności jego użytkowania, także wpływu zastosowanych rozwiązań na stan materii obiektu, jego wyposażenia itp. ewentualna rekomendacja metody i zastosowanych materiałów

Prace w dawnych obiektach architektonicznych, stuletniego modelu częściowego kształcenia i zorga- powinny wykonywać – według projektu konserwator- nizowania na odpowiednią skalę, pełnego kształ- skiego zatwierdzonego przez komisję konserwatorską cenia konserwatorów-restauratorów architektury. – firmy konserwatorsko-budowlane, a nie tylko bu- Architektura – matka sztuk wszelkich – także dowlane, nawet jeśli dotyczą one wyłącznie samej sub- i w sztuce konserwacji powinna odzyskać właś- stancji budowlanej obiektu zabytkowego. Skutkiem ciwe miejsce, wychodząc z wstydliwego zaułka. wykonywania prac w zabytkach przez firmy budow- Przez pamięć dokonań wielkich polskich konserwa- lane jest dziś ich masowa dewastacja. Tak bowiem torów architektury ich dzieło domaga się dzisiaj kon- jak współczesny stolarz nie jest automatycznie przy- tynuacji. Nie sposób bowiem dłużej udawać, że re- gotowany do konserwacji, a nawet tylko do naprawia- gres w dziedzinie ochrony zabytków architektury nia starych mebli, tak i dzisiejszy budowniczy nie jest jest tylko złym snem. Na biedę polskich zabytków konserwatorem budowli. W programach studiów po- składa się, oprócz przyczyn omówionych powyżej, litechnicznych inżynierowie budownictwa otrzymują także wiele innych złożonych zjawisk społecznych, jeszcze mniej wiedzy na temat zabytków niż archi- politycznych, ekonomicznych, organizacyjnych. tekci. Właściwie nie otrzymują jej wcale. Firmy bu- Towarzyszy im charakterystyczne dla zglobalizo- dowlane nie zatrudniają też na ogół murarzy, tyn- wanego świata ogromne ciśnienie kultury popular- karzy, malarzy potrafiących pracować w dawnych nej, kształtującej gusty i oczekiwania społeczne. technikach. Architekci i inżynierowie budownictwa nie są więc Standardy kształcenia w dziedzinie konserwacji- winni całemu złu, jakie spotyka dzisiaj zabytki. Nie -restauracji zostały wypracowane i przyjęte przez gre- taka ma być wymowa przedstawionych przemyśleń. mia polskie i międzynarodowe. Należałoby zatem Chciałabym raczej, żeby odczytane zostały jako mo- oczekiwać szybkiej mobilizacji ze strony środowiska bilizująca inspiracja, a nie oskarżenie. Jak bowiem architektów i inżynierów budownictwa, przełamania wyjść z tego impasu? Można się oczywiście schować

72 teorie za podwójną gardę obrażania na siebie nawzajem, do prac ludzi nieprzygotowanych, zadbać o wy- stwierdzeń w rodzaju „konserwatorzy jak zwykle ma- kształcenie kadr zdolnych prowadzić poprawnie pra- rudzą, chcieliby wszystko konserwować, bo przecież ce w zabytkach, wprowadzić zasadę wymogu projek- z tego żyją”. Można, ale taki unik na pewno nie po- tu konserwatorskiego, a procedurą projektowania prawi stanu i sytuacji zabytków. konserwatorskiego objąć to, co chcemy skutecznie Zabytki są nie tylko ważnym elementem kultury ochronić. duchowej człowieka, których utrzymanie i przekaza- nie następnym pokoleniom „w stanie możliwie niezmienionym”, jest obowiązkiem ustawowym i moral- nym każdego cywilizowanego społeczeństwa. Prof. zw. dr kwalifikowany II st. Bogumiła J. Rouba Zabytki coraz częściej stają się ekonomiczną pod- jest pracownikiem naukowo-dydaktycznym Zakładu stawą bytu całych społeczności. Coraz częściej też Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej ich wartości zabytkowe przeliczane są na pieniądze. w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Wy- Tam jednak, gdzie działają ostre prawa konkurencji działu Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Koper- zabytki zmodernizowane, przekształcone, nieauten- nika w Toruniu; autorką licznych publikacji z zakre- tyczne, zniszczone czyjąś niekompetencją, niewiedzą su konserwacji-restauracji dzieł sztuki oraz własnych lub zespołowych realizacji konserwatorskich. Jest m.in. są znacznie słabszą monetą w walce o rynek, zain- z-cą przewodniczącego Rady ds. Ochrony Zabytków teresowanie turysty, klienta w hotelu niż zabytki przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego, autentyczne, dobrze konserwowane! Niestety złą kon- przedstawicielem IZK UMK i członkiem Europejskiej serwację przeprowadza się tylko raz. Potem już jest Sieci Szkół Konserwatorskich ENCoRE, członkiem za późno, już nic nie można odwrócić! Dlatego po- Polskiego Komitetu Międzynarodowej Rady Ochrony winniśmy zmienić wstydliwe przepisy dopuszczające Zabytków ICOMOS i wielu innych gremiów.

Przypisy

1. Artykuł jest próbą kompleksowego ujęcia zagadnienia projek- pozostaje jeszcze duży obszar projektowania zadań związanych towania konserwatorskiego. Wprowadzenie wymogu interdyscy- z szeroko pojętą ochroną profilaktyczną, rozumianą jako świado- plinarnego projektu konserwatorskiego, przy równoczesnym – me tworzenie społecznych warunków do sprawowania odpowie- wskazanym przez prof. Jana Tajchmana – udoskonaleniu formy dzialnej opieki przez właścicieli i opiekunów zabytków. projektu budowlanego, stanowiącego integralną część szeroko ro- 4. Oczywiście nie oznacza to, że badania muszą być wykonywa- zumianego projektu konserwatorskiego, stwarza nadzieję na po- ne bezpośrednio przed przystąpieniem do projektowania. Jeśli prawę losu polskich zabytków. Treść publikacji oraz formę i treść obiekt ma już pełne rozpoznanie wykonane wcześniej, należy tabeli konsultowali, wyrażając cenne uwagi i wnosząc własne opi- z niego korzystać. Badania niestety bywają niekiedy nadmiernie nie, mgr Joanna M. Arszyńska, dr inż. Waldemar Affelt, dr hab. i przesadnie rozbudowywane. Nie powinny się one nigdy stawać inż. arch. Romana Cielątkowska, dr inż. arch. Marcin Gawlicki, celem samym w sobie ani też ozdobnikiem naukowym bez zna- mgr Ewa Stanecka, dr. hab. Mieczysław Stec, dr inż. arch. Da- czenia dla praktycznych rozwiązań, ale też nie powinny być po- nuta Kłosek-Kozłowska, prof. dr inż. arch. Jan Tajchman, prof. dr mijane, bowiem tak samo jak trudno sobie wyobrazić operację Władysław Zalewski, dr Bożena Zimnowoda-Krajewska, dr inż. medyczną bez wcześniejszego zdiagnozowania pacjenta, tak i pra- Antonina Żaba. widłowa konserwacja nie jest możliwa bez badań i rozpoznania 2. Definicje zostały wypracowane z udziałem szerokiego grona obiektu. konserwatorów, architektów, archeologów, zabytkoznawców i in- 5. Por. Kodeks Etyki Konserwatora-Restauratora Dzieł Sztuki nych przedstawicieli szeroko rozumianej ochrony zabytków. Ich (przyjęty przez Ogólnopolską Radę Konserwatorów Dzieł Sztuki tworzenie było koordynowane, a potem opublikowane: B.J. Rou- ZPAP w dniu 2 lipca 2002 roku w Warszawie), (w:) „Biuletyn ba, Proces ochrony dóbr kultury – pojęcia, terminologia, (w:) Ma- Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki”, 2002, nr 3-4 (50- teriały z konferencji „Ars longa – vita brevis – tradycyjne i nowo- 51), s. 2-3; M. Stec, Etymologia etyki konserwatora-restauratora czesne metody badania dzieł sztuki”, pod red. J. Flika, Toruń dzieł sztuki (w:) „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł 2003, s. 349-379; oraz B.J. Rouba, Terminologia i pojęcia pod- Sztuki”, 2003, nr 3-4, s. 4-7; B.J. Rouba, Zasady postępowania stawowe dla procesu ochrony dóbr kultury, (w:) Dwór Artusa etycznego w ochronie dóbr kultury, (w:) „Biuletyn Informacyjny w Gdańsku: sztuka i sztuka konserwacji, pod red. Teresy Grzyb- Konserwatorów Dzieł Sztuki”, 2000, nr 2 (41), s. 82-88. kowskiej i Jolanty Talbierskiej, Warszawa 2004, s. 199-210. 6. Obowiązek wykonywania dokumentacji konserwatorskiej wed- 3. Zarówno przedstawiona definicja, jak i zawarte w treści arty- ług jednolitego schematu istnieje w Polsce od 1976 r., jednak już kułu przemyślenia odnoszą się do zakresu projektowania prac o wiele wcześniej dokumentowano działania konserwatorskie, konserwatorskich i restauratorskich prowadzonych we wszelkie- a zachowane do dziś najstarsze dokumentacje zawsze zawierają go typu obiektach zabytkowych, zarówno w obiektach architekto- syntetycznie określony cel działań i planowany efekt końcowy, co nicznych, jak i tzw. zabytkach ruchomych. Poza omówieniem odpowiada treścią dzisiejszemu projektowi konserwatorskiemu.

73 7. Por. I. Szmelter, Współczesna teoria konserwacji-restauracji Studia i Materiały Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł dóbr kultury. Zarys zagadnień, (w:) „Ochrona Zabytków”, 2006, Sztuki ASP w Krakowie”, Kraków 2000, t. IX, cz. II, s. 172; nr 2, s. 5-41; M. Arszyński, Idea-Pamięć-Troska. Rola zabytków M. Stec, Design in conservation and restoration of works of arts, w przestrzeni społecznej i formy działań na rzecz ich zachowa- (w:) „Proceedings of 5th EC Conference, Cultural Heritage Re- nia od starożytności do połowy XX wieku. Malbork 2007. search: a Pan-European Challenge”, May 16-18, 2002, Cracov, 8. Za I. Szmelter przytoczyć można (informacja prywatna): s. 197-199; M. Stec, Projektowanie konserwatorskie – jako droga „18 czerwca 1938 r. zrealizowano czteroletni projekt konserwator- do lepszego porozumienia między konserwatorem a zlecenio- ski przygotowujący do ekspozycji ponad 400 obrazów na otwar- dawcą, (w:) „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztu- cie nowego gmachu Muzeum Narodowego w Warszawie; Bohdan ki”, 2003, nr 3-4 (54-55), s. 8-9; M. Stec, Projektowanie w kon- Marconi przystąpił do realizacji «projektu» koordynując prace serwacji i restauracji malowideł ściennych na przykładzie do- badawcze i konserwatorskie, interdyscyplinarne badania i prace świadczeń Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP na szerokim polu konserwacji-restauracji, w tym pierwsze w Pol- w Krakowie, praca habilitacyjna, 2004 r.; M. Stec, Projektowanie sce rejestracje stanu obiektów w luminescencji ultrafioletowej konserwatorskie jako platforma porozumienia między konserwa- i rentgenografii. Por także I. Szmelter: Współczesna teoria... jw. torem a użytkownikiem, (w:) Sztuka konserwacji i restauracji. (The Art of Conservation and Restoration), mat. z międzynaro- 9. Tego typu prace prowadziło wielu polskich konserwatorów. dowej konferencji nt.: Cesare Brandi (1906-1988), jego myśl i de- Pomijając kwestie jakichkolwiek ocen tamtych rozwiązań, wy- bata o dziedzictwie, Sztuka konserwacji-restauracji w Polsce, mienić tu można prace prof. Edwarda Dutkiewicza, ze słynną Wilanów 5-6 października 2007, red. I. Szmelter, M. Jadzińska, realizacją w farze olkuskiej na czele, czy też prof. Leonarda Tor- Warszawa, 2007, s.148-163; E. Kosakowski, Dokumentacja kon- wirta, który wraz z żoną Anną stworzył projekty (dziś przecho- serwatorska prac przy elewacjach – zastosowanie współczesnych wywane w Muz. Okręgowym w Toruniu), a potem według nich metod programowania i prezentacji, (w:) „Biuletyn WKZ ”w Kra- zrealizował prace m.in. w kościele św. św. Piotra i Pawła w Toru- kowie, 1996, s. 105-118; E. Kosakowski, Przekształcenia malo- niu, w kaplicy M.B. Kościoła Św. Ducha w Warszawie, w kościo- wideł ściennych w procesie konserwacji i perspektywy ich projek- łach parafialnych w Kcyni, Pobiedziskach, Powidzu k. Poznania. towania, (w:) „Renowacje”, 1999, nr 1; E. Kosakowski, Projek- W kościele w Witkowie, także k. Poznania, L. Torwirt wykonywał towanie konserwatorskie, (w:) „Studia i Materiały Wydziału Kon- projekt wspólnie z artystą Jerzym Hoppenem (informacje uzyska- serwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie”, 2000, t. IX, ne od córki Anny Torwirt). s. 76-113. 10. D. Majda, Dokumentacja konserwatorska, 1956 r. Doku- 14. Wspomnieć tu należy prace wymienionego wyżej prof. Juliu- mentacja zawiera raport z prac przeprowadzonych przy malowi- sza Bursze, także prace prof. Stanisława Stawickiego i innych dłach w kaplicy św. Anny i malowidłach na ścianie wschodniej przedstawicieli środowiska warszawskiego. chóru zakonnego. Maszynopis przechowywany w klasztorze oo. Bernardynów w Skępem. Konsultantem prac był prof. B. Mar- 15. A. Mazur, Metody powstrzymujące niszczenie malowideł coni. Potrzebę całościowego widzenia problematyki zabytku oma- ściennych, ASP Warszawa, 1999, skrypt nr 15. wiał on w trakcie swoich wykładów dla studentów, czego świa- 16. I. Szmelter, Strategia decyzyjna i projektowanie konserwa- dectwem jest zapis w zachowanym do dziś programie studiów torskie na tle przeglądu teorii i doktryn konserwatorskich, z 1952 r. (informacje uzyskane od prof. I. Szmelter). (w:) „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki”, 2000, 11. Podczas prac w Sierpcu stosowano polioctan winylu – żywi- nr 2 (41), s. 61-64. cę, która wówczas dopiero torowała sobie drogę do zastosowań 17. M. Roznerska, P. Mikołajczyk, Malarstwo ścienne – przyczy- w konserwacji zabytków. ny powstawania zniszczeń, Toruń 1995. 12. Problem powstał na skutek wykonania w latach 70. XX w. 18. Zespół prof. W. Domasłowskiego, J. Łukaszewicz, M. Rudy, podziemnego odprowadzenia wody z północnej połaci dachu do P. Niemcewicz, M. Kęsy-Lewandowska i inni pracownicy Zakła- kanalizacji burzowej. Wkrótce, podczas ustawiania słupa energe- du Konserwacji Elementów i Detali Architektonicznych UMK po- tycznego, doszło do przypadkowego przebicia podziemnej rury. dejmowali wiele prac badawczych wyjaśniających procesy nisz- W rezultacie ponad 30 lat, woda deszczowa zamiast trafiać do czenia kamienia i zabytkowej cegły, procesy związane z wzmacnia- odprowadzających kanałów, płynęła pod północno-wschodni na- niem tych materiałów i ich profilaktyczną ochroną. Prof. M. Roz- rożnik kościoła i podmywała fundament. Z czasem doszło do nerska, a także dr R. Rogal i mgr Solida Lim z Zakładu Konser- osiadania tej części budowli, powstania głębokich, poważnych wacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, zajmując się szero- pęknięć murów i realnego zagrożenia statyki. Prace ratunkowe wyko zagadnieniami ochrony malowideł ściennych, podejmowali konał w latach 1999-2000 zespół inż. G. Osowickiego we współ- jako problem badawczy kwestie kompleksowej ochrony budowli pracy z M. Kozarzewskim, B.J. Roubą, S. Skibińskim i E. Jasz- i w tym kontekście projektu kompleksowych działań w obiekcie. czakiem z WKZ Płock. 19. J. Tajchman, Badania i prace projektowe w zabytkach archi- 13. Prof. Maria Ostaszewska jest inicjatorką wprowadzenia tektury w świetle ogólnej problematyki i ochrony zabytków, (w:) terminu „projektowanie konserwatorskie” w powszechne użycie „Ochrona Zabytków”, 1985, nr 3-4, s. 157-162; tegoż – Czynni- i wyodrębnienia projektowania jako zadania konserwatorskiego. ki warunkujące i kształtujące ochronę i konserwację zabytków Por. M. Ostaszewska, Transfer malowidła ściennego w projekto- architektury, (w:) „Architectura et historia”, 1999, s. 363-387. waniu zabytkowego wnętrza (w:) Od badań do konserwacji, Ma- Najszersze omówienie tych zagadnień wraz z wyczerpującym teriały konferencyjne, Toruń 1998, wyd. 2002, s. 49-55. Także opracowaniem metodyki postępowania na poszczególnych eta- M. Stec, Projektowanie jako podstawa optymalizacji nakładów pach przygotowania prac w obiekcie architektonicznym zawarte i usprawniania polityki konserwatorskiej, (w:) „Biuletyn Infor- zostało w: J. Tajchman, Konserwacja zabytków architektury – macyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki”, 2000, nr 2 (41) s. 57-61; uwagi o metodzie, (w:) „Ochrona Zabytków”, 1995, nr 2, s. 150- M. Stec, Przeniesienie i aranżacja XIX-wiecznych malowideł w ka- 159, oraz: J. Tajchman, Metoda konserwacji-restauracji archi- mienicy przy ul. Kanoniczej 18 w Krakowie, (w:) „Drogi współ- tektury w zakresie zabytkowych budowli, (w:) Problemy remon- czesnej konserwacji. Aranżacja – ekspozycja – rekonstrukcja, towe w budownictwie ogólnym i obiektach zabytkowych, praca

74 teorie zbiorowa pod red. J. Jasieńki, A. Klimka, S. Matkowskiego, po studiach muzycznych, malarskich i praktyce konserwator- K. Schabowicza, Wrocław 2006, s. 48-68. skiej, wszechstronnie wykształcony i uzdolniony, zorganizował 20. Moje doświadczenia brały się stąd, że zajmując się profilak- pracownię konserwatorską według wzorców czerpanych z naj- tyką konserwatorską i wykładając ten przedmiot przez wiele lat, większych muzeów europejskich. Zatrudnił w niej interdyscypli- obserwowałam obiekty zabytkowe pod kątem związków między narny zespół konserwatorów i badaczy, wprowadził nowatorskie zastosowanym rozwiązaniem konserwatorskim a jego skutkami techniki konserwacji i restauracji oraz nowatorskie metody ba- i wpływem na stan zabytku. Pełniona od lat funkcja rzeczoznaw- dań dzieł sztuki. Pracownia MN promieniowała poziomem i praw- cy i konsultanta uczestniczącego w rozwiązywaniu dziesiątków dziwie nowoczesnym podejściem do zabytku, tworząc wyraźny trudnych konserwatorskich „przypadków” w całym kraju uła- wzorzec rozwoju praktyki konserwatorskiej. Por. I. Szmelter, twiała mi zdobywanie doświadczeń. Także obszar zainteresowań Sztuka konserwacji w interdyscyplinarnym modelu sztuki badawczych, skupionych wokół zagadnień klimatu w budowlach i nauki Bohdana Marconiego – w relacji do współczesności, (w:) zabytkowych, pozwolił na zebranie wiedzy o wielu regułach rzą- „Sztuka konserwacji i restauracji...”, jw., s. 188-201, oraz tejże: dzących materią zabytków i dał mi specyficzne spojrzenie na te Współczesna teoria..., jw. zagadnienia. 28. Por. G. Korpal, Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł 21. Pierwsze projekty kompleksowych działań w kościołach za- Sztuki Krakowskiej ASP – wczoraj, dziś i jutro, (w:) Sztuka kon- bytkowych opracowałam wraz z zespołem współpracowników serwacji i restauracji, Cesare Brandi (1906-1988), jego myśl jeszcze w latach 90. XX w., m.in. dla kościołów w Górznie, Bierz- i debata o dziedzictwie. Sztuka konserwacji-restauracji w Polsce, głowie, Kiełbasinie, Męce Księżej, dla konkatedry w Kwidzynie, Warszawa 2007, s. 204-213. dla całego zespołu klasztornego w Skępem. Potem kolejno były 29. Na reaktywowanym w 1919 r., a więc natychmiast po odzy- kościoły w Grzywnie, Wierzbnej, Dębowej Łące, Sadowie, ka- skaniu niepodległości, Uniwersytecie Stefana Batorego powoła- mienice toruńskie, wnętrze katedry św. Janów w Toruniu i wiele no Wydział Sztuk Pięknych, kontynuując w ten sposób tradycję innych. Katedry Malarstwa i Rysunku utworzonej w Wilnie w paździer- 22. Taką właśnie porażkę poniosłam w jednym z kościołów, kie- niku 1797 r., której pierwszym profesorem był F.Ł. Smuglewicz. dy przygotowawszy księdzu nieodpłatnie, w imię dawnej, dobrej Por. S. Kalemba, Dwieście lat Sztuk Pięknych na Uniwersyte- znajomości projekt i harmonogram prac, po pół roku zobaczy- tach w Wilnie i w Toruniu 1797-1997. Szkice, Toruń 1998, s. 6-8. łam owoce księżowskiej samowoli i skutki odłożenia programu 30. Por. katalog wystawy: Kształcenie artystyczne w Wilnie i jego do szuflady niepamięci. tradycje, red. katalogu: J. Malinowski, M. Woźniak, R. Janonie- 23. M. Arszyński, Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX ni, s. 97. Wystawa miała miejsce w Toruniu: 15 marca - 5 maja wieku, (w:) Materiały z konferencji w stulecie urodzin prof. 1996 r. i Wilnie: 7 czerwca - 7 lipca 1996 r. Por. też: J. Poklew- J. Zachwatowicza, 2000, s. 97-128; M. Arszyński, Idea–Pamięć ski, „Szkoła wileńska” i jej ocena przez międzywojenną krytykę –Troska..., jw.; A. Kadłuczka, Ochrona zabytków architektury, artystyczną, (w:) „AUNC Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo (w:) Zarys doktryn i teorii, Kraków 2000, t. I; D. Kłosek- XXV, Nauki Humanistyczno-Społeczne”, z. 280, Toruń 1994, -Kozłowska, Ochrona wartości kulturowych miast a urbanisty- J. Poklewski, Przyczynek do dziejów artystycznego Wilna w dwu- ka, Warszawa 2007; L. Krzyżanowski, Ochrona i konserwacja dziestoleciu międzywojennym, (w:) „AUNC Zabytkoznawstwo zabytków w Polsce,(w:)Wstęp do historii sztuki, t. 2: Przedmiot i Konserwatorstwo XXIII, Nauki Humanistyczno-Społeczne”, – Metodologia – Zawód, red P. Skubiszewski, Warszawa 1973; z. 278, Toruń 1994, oraz niepublikowana praca magisterska E. Małachowicz, Konserwacja i rewaloryzacja architektury w ze- B. Gawęcka, Kierunki badań Zakładu Konserwacji Malarstwa społach i krajobrazie, Wrocław 1994; B. Rymaszewski, Klucze i Rzeźby Polichromowanej realizowanych w ramach prac magi- ochrony zabytków w Polsce, Warszawa 1992; B. Rymaszewski, sterskich, pod kierunkiem prof. dr Bogumiły J. Rouby we współ- Polska ochrona zabytków, Warszawa 2005; I. Szmelter, Współ- pracy z mgr Teresą Łękawą-Wysłouch i mgr Ludmiłą Tymińską- czesna teoria...; jw.; B. Szmygin, Kształtowanie koncepcji zabyt- -Widmer, Zakład Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromo- ku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Lublin wanej UMK, Toruń 2007; J. Flik, Działalność dydaktyczno- 2000. -naukowa oraz konserwatorsko-artystyczna doc. Leonarda Tor- wirta, (w:) Problemy technologiczno-konserwatorskie malarstwa 24. Zależności między procesem kształcenia a sytuacją zabytków i rzeźby. Materiały z sesji naukowej poświęconej pamięci Leo- omawiane były na Kongresie Konserwatorów Polskich. Por. narda Torwirta, Toruń 9-10 listopada 1992; J. Łukaszewicz, B.J. Rouba (autorka tekstu referatu programowego), K. Kuś- Toruńska Szkoła Konserwacji Zabytków, (w:) Sztuka konserwa- nierz, J. Rulewicz, J. Jasieńko, Z. Janowski, S.T. Karczmarczyk, cji i restauracji, Cesare Brandi (1906-1988), jego myśl i debata J. Łukaszewicz; a także: I. Szmelter, Kształcenie w dziedzinie o dziedzictwie. Sztuka konserwacji-restauracji w Polsce, War- ochrony i opieki nad zabytkami, (w:) Kongres Konserwatorów szawa 2007, s. 230-239. Polskich, Warszawa 2005, s. 60-75. 31. Już w pierwszym roku funkcjonowania wydziału rozpoczął 25. Por. M. Arszyński, Badania i ochrona... , jw., s. 107-108, wykłady w Wilnie prof. Juliusz Kłos, tworząc podstawy sekcji ar- 117. chitektury, z czasem intensywnie rozbudowywanej. 26. Znalazło to np. odbicie w Polsce w uchwale II Zjazdu Kon- 32. Było to możliwe dzięki przejściu do Torunia pracowników serwatorów w Warszawie (1927), a na forum międzynarodowym USB z Wilna. Wydział Humanistyczny, jeden z pierwszych pię- w uchwale Konferencji Ateńskiej z 1931 r. ciu wydziałów UMK, zawierał w swej strukturze początkowo 27. Sytuację ratowały pracownie konserwatorskie istniejące już Sekcję Sztuk Pięknych, wkrótce przekształconą w samodzielny wtedy przy wielu czołowych muzeach europejskich, w których Wydział Sztuk Pięknych. Kadra wywodziła się z Wydziału Sztuk podejmowano coraz częściej próby wdrażania nowoczesnych Pięknych Uniwersytetu w Wilnie. W ramach Wydziału utworzono metod i badań do procesu konserwacji dzieł sztuki. W Muzeum Katedrę Zabytkoznawstwa Uniwersytetu w Wilnie. W ramach Wy- Narodowym w Warszawie powstałym tuż po odzyskaniu niepod- działu Humanistycznego UMK utworzono Katedrę Zabytkoznaw- ległości w 1922 r. rozpoczął pracę Bohdan Marconi. Artysta stwa i Konserwatorstwa, dając tym samym studentom możliwość

75 zdobywania wiedzy z zakresu teorii konserwacji oraz wiedzy procesu konserwatorskiego ochronie oryginału – najwyższej war- o sztuce i zabytkach (dziś kierunek Ochrona Dóbr Kultury). tości dzieła sztuki – jest pierwszą i najważniejszą powinnością Równocześnie przy katedrze powołano Pracownię Technologii konserwatora. W procesie dydaktycznym jest także uczony zasad Malarskiej i Materiałów Rzeźbiarskich, której zadaniem było etyki konserwatorskiej. stworzenie studentom możliwości nauki praktycznej konserwacji- 41. Klasycznym przykładem mogą być przebudowane lub zmo- -restauracji. dernizowane w ostatnich czasach dworce w Gdańsku, Łodzi 33. Organizatorami kształcenia na ASP w Warszawie byli i inne. Takim przykładem może być niestety również łódzka B. Marconi i osoby skupione wcześniej w prowadzonej przez Manufaktura. niego pracowni w Muzeum Narodowym. 42. Wielokrotnie miałam kontakt ze studentami politechnik zgła- 34. Polski model kształcenia przerasta nawet standard europej- szającymi się na konsultacje podczas pisania prac magisterskich ski przyjęty przez ENCoRE (Europejską Sieć Szkół Kształcących np. na temat ogrzewania kościołów, kwestii wzmocnień konstruk- Konserwatorów-Restauratorów), wymagający pięcioletnich stu- cyjnych, dezynfekcji i dezynsekcji czy innych zagadnień technicz- diów. Trzy polskie uczelnie, kształcące konserwatorów-restaura- nych. Obserwowałam wtedy z radością wielki entuzjazm mło- torów różnych specjalności, są członkami ENCoRE. Dane doty- dych ludzi dla pracy przy zabytkach i ze smutkiem ich nieprzy- czące ENCoRE dostępne są na stronie internetowej organizacji: gotowanie – całkowitą nieznajomość podstawowych zagadnień http://www.encore-edu.org. konserwatorskich. 35. Prof. Oskar Sosnowski na Wydz. Architektury PW założył 43. Zasada poddawania się złożonej procedurze kontrolnej – w 1929 r. Zakład Architektury Polskiej, w 1930 r. zatrudnił prof. nadzorom i komisjom – jest piękną tradycją środowiska konser- Jana Zachwatowicza, który od 1939 r., po śmierci prof. Sosnow- watorów-restauratorów dzieł sztuki. U podłoża jej wypracowania skiego kierował tym zakładem, także w czasie II wojny światowej i utrwalenia leżała świadomość zobowiązań etycznych wykonaw- i powstania warszawskiego, prowadząc tajne nauczanie, chro- cy prac wobec niepowtarzalnych wartości dóbr kultury. Proce- niąc dorobek, przygotowując architektów do powojennej odbu- dura nadzorów i komisji pomaga z jednej strony zobiektywizo- dowy. W latach 1945-1957 Generalny Konserwator Zabytków, wać podejmowane decyzje, z drugiej prowadzi do „sumowania inicjator odbudowy warszawskiej Starówki, członek wielu wiedzy” różnych specjalistów i pogłębionego zrozumienia dzieła. gremiów i organizacji krajowych i zagranicznych działających na Por. W. Kurpik, Uwagi wstępne do Zbioru Zasad Postępowania rzecz ochrony i konserwacji zabytków, sygnatariusz Karty We- Konserwatorskiego, (w:) „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów neckiej, odcisnął trwały ślad nie tylko w polskiej myśli i praktyce Dzieł Sztuki”, 1993, nr 1 (12), s. 1-6; W. Kurpik, Zasady kon- konserwatorskiej, ale także światowej. serwacji dzieł sztuki – celowość i zakres unormowań, (w:) „Biu- 36. Studia, na kierunku Architektura, mają specjalność Ochrona letyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki”, 1996, nr 3-4. zabytków. s. 41-42. 37. Np. na Politechnice Gdańskiej w dotychczasowych progra- 44. Par. 7.1. Prace konserwatorskie, prace restauratorskie lub mach przedmiot Teoria konserwacji wykładany był w sem. VII badania konserwatorskie mogą prowadzić osoby, które mają ty- i poświęcano nań łącznie 75 godz. wykładów, ćwiczeń i projek- tuł zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu wyższych stu- towania. Potem nie było już zajęć z konserwacji w programie ma- diów na kierunku Konserwacja i restauracja dzieł sztuki lub wyż- gisterskim. Tego rodzaju zajęcia proponowane były jedynie przez szych studiów w specjalności w zakresie konserwacji zabytków niektóre katedry, jako własny program, fakultatywnie wybierany oraz odbyły po ukończeniu tych studiów co najmniej 12-mie- przez studenta. Student nie miał więc obowiązku poszerzenia sięczną praktykę zawodową w zakresie konserwacji i badania wiedzy z dziedziny konserwacji, a jeśli nawet korzystał z propo- zabytków. nowanych przez uczelnię zajęć fakultatywnych, to w liczbie bar- Par. 7.2. W dziedzinach nieobjętych programem wyższych stu- dzo skromnej. Obecnie trwa wprowadzanie systemu bolońskiego. diów, o których mowa w ust. 1, prace konserwatorskie, prace res- Zajęcia z konserwacji z semestru VII przeniesiono tylko na po- tauratorskie i badania konserwatorskie mogą prowadzić osoby, ziom magisterski – sem. VIII i sem. IX, po 60 godz. w każdym które mają przynajmniej średnie wykształcenie w danej dziedzi- z tych dwu semestrów. Dają one studentowi zaledwie pewne poję- nie oraz odbyły co najmniej 5-letnią praktykę zawodową w zacie o zagadnieniach konserwacji, ale ogólna ich liczba pozostaje kresie konserwacji i badania zabytków. daleko w tyle za liczbą godzin wymaganych standardowo dla Par. 8.1. Robotami budowlanymi przy zabytkach nieruchomych przedmiotów kierunkowych na studiach z dziedziny konserwacji- mogą kierować osoby, które posiadają odpowiednie uprawnienia -restauracji. budowlane określone przepisami Prawa budowlanego oraz od- 38. Ludzkie przywary i środowiskowe niechęci sprawiają, że były co najmniej 2-letnią praktykę zawodową na budowie przy „prawdziwi twórcy” niekiedy mają zwyczaj podnosić własne sa- zabytkach nieruchomych. mopoczucie, pogardliwie oceniając działania kolegów pracujących Par. 8.2. Przepis ust. 1 stosuje się również do wykonywania nad- przy zabytkach. Ten klimat kształtuje bardzo często opinie i prze- zoru inwestorskiego. konania studentów, tworząc swego rodzaju „getto” osób pracują- 45. Rolę dziedzictwa oraz charakter zawodu i powinności kon- cych na rzecz zabytków. serwatorskich określa Dokument E.C.C.O. (Europejskiego Zrze- 39. Zagadnieniu temu wiele uwagi poświęcił Andrzej Kadłuczka, szenia Krajowych Związków Konserwatorów-Restauratorów) przy- rozważając uwarunkowania i ograniczenia procesu projektowania jęty przez Komisję Europejską w Brukseli. w obiektach zabytkowych, analizując także istotę różnic między 46. Powstaje wówczas np. obowiązek weryfikacji i zatwierdza- projektem architektonicznym a projektem w zabytku, także zania programu, kosztorysu, a wreszcie działań konserwatorskich gadnienie kreacji. Por. A. Kadłuczka, Konserwacja zabytków przez inspektora nadzoru budowlanego z mocy rozporządzenia i architektoniczne projektowanie konserwatorskie, Kraków 1999. Ministra Infrastruktury z dn. 19 listopada 2001 r. 40. Student konserwacji-restauracji dzieł sztuki niemal od pierw- 47. Zakres profilaktyki, odnoszący się do ochrony przed kradzie- szych zajęć wie, że zobowiązanie podporządkowania całego żą, pożarami, nielegalnym wywozem za granicę, katastrofami

76 teorie i nadzwyczajnymi zagrożeniami, jest przedmiotem działań jewództwach skład komisji konserwatorskich bywa ograniczany organizowanych i prowadzonych niezmordowanie od lat przez nawet do jednoosobowego nadzoru administracyjnego. Czasem Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych. Por. S. Kocewiak, natomiast zadania komisji bywają sprawowane przez rady o sta- P. Ogrodzki, J. Rulewicz, Vademecum zabezpieczenia obiektów łym składzie, co ma swoje istotne mankamenty. sakralnych, Warszawa 2005. W profilu działań ośrodka nie mie- 54. Por przypis 36. ści się natomiast sterowanie ochroną przed „zwyczajnymi” zagro- 55. W szczególnie drastyczny sposób ujawnia się to, gdy np. pod- żeniami, nie mamy więc instytucji, która uczyłaby, zalecała, a potem kontrolowała, jak realizowane są przez właścicieli zalecenia czas ściśle zaplanowanych prac we wnętrzu kościoła dochodzi dotyczące codziennej dbałości o obiekt. Zakres tych zadań przera- nagle do odnalezienia cennych malowideł. Konieczność wydłuże- sta możliwości zdziesiątkowanej obecnie służby konserwatorskiej nia czasu realizacji prac i zdobycia dodatkowych środków staje się wówczas niewyobrażalnie trudnym wyzwaniem. 48. Wiele zabytków włączonych w nurt współczesnego życia w sposób prawidłowy, zgodnie z teorią konserwacji, można oglą- 56. Mimo istniejących cenników, na ten etap prac zazwyczaj nie- dać w krajach śródziemnomorskich. Zabytki te generują zyski sa- stety brakuje środków. Jest to wielki błąd systemowy, gdyby bo- tysfakcjonujące właściciela nawet wtedy, gdy są jedynie atrakcją wiem zarówno etap badań, jak i etap opracowania wstępnej kon- przyciągającą do miejsca, która umożliwia zbudowanie w pobli- cepcji konserwatorskiej był finansowany ze środków budżetu, żu nowej bazy hotelowej i gastronomicznej. Nie ma wówczas ko- uniknęlibyśmy bardzo wielu błędów i źle przeprowadzonych prac. lizji, unika się wielu problemów konserwatorskich, zabytek jest 57. Wiele firm zajmujących się osuszaniem budowli zaleca źródłem dochodów, a przy tym jest bezpieczny. Jest to jedno w procedurze postępowania wymianę tynków, co jest wprawdzie z możliwych rozwiązań. Na świecie można spotkać także wiele zgodne z interesami firmy, ale całkowicie niezgodne z zasadami innych. ochrony zabytków. 49. Warunkiem poprawności prac przeprowadzanych w zabyt- 58. Zarówno architekt, urbanista, jak i inżynier budownictwa, kach jest przestrzeganie 7 zasad: chcący wykonywać prace w zabytkach, powinien mieć specjali- 1. zasady PRIMUM NON NOCERE, styczne wykształcenie zgodne ze standardami międzynarodowy- 2. zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji mi w dziedzinie konserwacji. W warunkach polskich niemożliwe zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niemate- jest nagłe wykształcenie odpowiedniej liczby specjalistów, dlatego rialnych), obok procesu powoływania pełnych studiów w specjalności kon- 3. zasady minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania serwacja-restauracja architektury równolegle powinien być pro- się od działań niekoniecznych), wadzony proces kształcenia architektów i inżynierów na specjali- 4. zasady, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na stycznych studiach podyplomowych, nadających uprawnienia do oryginał działa niszcząco, projektowania i prowadzenia prac w zabytkach. Zagadnienie 5. zasady czytelności i odróżnialności ingerencji oraz ich este- zasad nadawania uprawnień do projektowania konserwatorskie- tycznego podporządkowania oryginałowi (niekonkurencyjno- go wymaga odrębnego opracowania. Jest to kwestia trudna, wy- ści), magająca przemyśleń i szerokich konsultacji międzyśrodowisko- 6. zasady odwracalności metod i materiałów, wych. Z jednej strony nie można bowiem prowadzić do utraty 7. zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wie- doświadczenia ludzi dotychczas zajmujących się projektowaniem dzą i na najwyższym poziomie. z dobrymi wynikami, z drugiej trzeba stworzyć poprawną drogę 50. Zgodnie z wyliczeniami wynikającymi z eksperymentów prof. dochodzenie do wiedzy i uprawnień dla osób młodych. Obecnie J. Tajchmana dotyczących naprawy i termomodernizacji okien studia podyplomowe – bardzo już bliskie zagadnieniu projekto- przez wstawianie pakietu szyb zespolonych, koszty te – w zależ- wania – prowadzone są w Toruniu, Warszawie, Łodzi, ale nie ności od przypadku – są jednak zwykle niższe niż ceny wymiany nadają one uprawnień do projektowania, nie został bowiem do- okien na nowe. tychczas wypracowany standard ich nadawania. 51. W tym miejscu można byłoby przytaczać nieskończoną nie- 59. Rolę koordynatora projektu konserwatorskiego, a więc osoby mal listę przykładów zabytków zniszczonych w wyniku wprowa- odpowiedzialnej m.in. za włączenie do jego wykonania specjali- dzenia „nowoczesnych” materiałów – farb, izolacji, betonowych stów, którzy potrzebni są do prawidłowego rozwiązania całej pro- wzmocnień, uszczelnień itp. Do zniszczeń dochodzi zawsze, gdy blematyki zabytku, powinno się powierzać osobie z najwyższymi nowy materiał ma właściwości „niekompatybilne” z cechami sta- (III stopnia) uprawnieniami do projektowania konserwatorskie- rej struktury. Ludzie we własnych, nawet współczesnych miesz- go, o wykształceniu podstawowym zgodnym z dominującą kaniach przekonują się, że np. przykrycie drewnianej podłogi w obiekcie problematyką. Jeśli najważniejszym zadaniem są za- nieprzepuszczalną wykładziną prowadzi do jej zagrzybienia, gadnienia związane np. z cennymi polichromiami w budowli, to a uszczelnienie okien poprawia wprawdzie bilans cieplny, ale dra- koordynatorem zadania powinien być uprawniony konserwator stycznie obniża bezpieczeństwo mikrobiologiczne. Mimo to, takie malarstwa. Jeśli natomiast z architekturą, to funkcję taką powi- podstawowe błędy są nieustannie popełniane. nien pełnić konserwator-restaurator architektury. Przynajmniej 52. Do malowania fasad nagminnie używa się farb na bazie bieli jednak do czasu wykształcenia w Polsce dostatecznej liczby kon- tytanowej, zbyt kryjących, zbyt pastelowo rozbielanych, niekiedy serwatorów-restauratorów architektury konieczne będzie tworze- zbyt jaskrawych. Na nienaturalnie wygładzonych tynkach dają nie warunków do bardzo ścisłej współpracy konserwatora dzieł one efekt plastikowej folii. sztuki i architekta. 53. W skład komisji wchodzą zawsze rzeczoznawca sprawujący 60. Potrzeba taka została dostrzeżona i odnotowana w Karcie nadzór merytoryczny oraz pracownik WKZ sprawujący nadzór Krakowskiej z 2000 r. administracyjny. Przy bardziej złożonych zagadnieniach dopra- 61. Należy się mimo to spodziewać, że próba wprowadzenia ta- szani są niezbędni specjaliści, komisje bywają więc niekiedy kiej procedury projektowania napotka opór środowisk architek- nawet kilkunastoosobowe. Praktyka nie wszędzie jest jednak tów, nawykłych do anektowania całego pola działań w zabytkach taka sama. Wobec braku uregulowań prawnych w niektórych wo- architektury. Jest to jednak środowisko ludzi mądrych, co stwarza

77 nadzieję na porozumienie i zrozumienie, że działanie w zabytkach 65. Już w tym miejscu powinny się zbiegać wyobraźnia architek- to nie obszar do nieskrępowanej, indywidualnej twórczości, lecz ta z wiedzą konserwatora oraz uwarunkowaniami celu użytkowe- „sztuka uprawiana w sposób odmienny od innych dyscyplin; wy- go i przyszłej funkcji zabytku, a także oczekiwaniami inwestora. nikający z konieczności odpowiedzialnego i całkowitego podpo- We wstępnej fazie konieczne jest więc wypracowanie zrozumie- rządkowania aktu kreacji zniszczonemu oryginałowi i zawartej nia i porozumienia wszystkich trzech podmiotów decydujących w nim intencji jego twórcy”. Nie należą do rzadkości sytuacje, o przebiegu wydarzenia konserwatorskiego – służb konserwator- gdy np. dopiero podczas prac odkrywa się cenne malowidła, re- skich, projektantów i konserwatorów realizujących zadanie oraz likty najwcześniejszych murów lub nawet świadectwa archeolo- inwestorów. giczne. Takie znaleziska każą zmienić zaplanowane wcześniej 66. Taką ocenę powinien przygotować bardzo doświadczony kon- i zatwierdzone już rozwiązania budowlane, co w praktyce jest serwator-restaurator-parktyk lub nawet cały zespół specjalistów, bardzo trudne, ale konieczne ze względu na dobro zabytku. Musi a dyskusja i zatwierdzenie opinii powinny się odbywać komisyjnie. więc istnieć gwarancja (łącznie z prawną) dopuszczająca takie 67. Decyzja powinna odpowiadać na pytanie, czy obiekt może zmiany, podobnie bowiem jak np. lekarz dopiero podczas ope- być w ogóle poddany pracom przewidywanym przez koncepcję racji ocenia prawdziwy stan chorego narządu i podejmuje osta- wstępną. W przypadku zabytku architektury powinna to być od- teczne decyzje o jej przebiegu, tak i konserwator nie może w swo- powiedź na pytania: czy planowany zakres prac architektoniczno- ich decyzjach zostać zniewolony wcześniejszymi decyzjami, jeśli -budowlanych przystosowujących go do takich czy innych funkcji w kontekście nowej wiedzy o zabytku stracą one uzasadnienie. nie stanowi kolizji z ochroną jego wartości zabytkowych, jakie 62. Model odnosi się zarówno do projektu powstającego dla za- wartości wydobywa i eksponuje, jak może być przeprowadzony, bytku, który mieści się w obrębie jednej specjalności konserwa- by nie stracić walorów zabytku. torskiej (np. ołtarze, obrazy), jak i interdyscyplinarnych do obiek- 68. W umowie dotyczącej wykonania projektu powinna każdo- tów wymagających zaangażowania konserwatorów-restauratorów razowo znaleźć się klauzula o odpowiedzialności projektanta za dzieł sztuki, architektury, specjalistów z dziedziny budownictwa. błędy i zasadach ich usuwania, jeśli takowe się ujawnią. By za- 63. Badania powinny mieć zakres i charakter wynikający z typu chowana była równoprawność każdej ze stron, umowa musi tak- obiektu, jego skomplikowania i charakteru zagadnień konserwa- że zawierać zastrzeżenia chroniące projektanta na wypadek, jeśli torskich. W odniesieniu np. do obiektów architektonicznych ko- w procesie realizacji dojdzie do błędów i np. samowolnych zmian nieczne są w wielu przypadkach, oprócz badań stricte architek- projektu. tonicznych, także archeologiczne, geotechniczne, konstrukcyjne, 69. Należy przez to rozumieć zabezpieczenia np. malowideł dendrochronologiczne itp. Wykonuje się je wg metodyki wypra- ściennych na czas wykonywania prac konstrukcyjnych itp. cowanej przez każdą z branż. Badania architektoniczne muszą 70. Zatwierdza projekt odpowiednio Wojewódzki lub Miejski Kon- być zawsze poprzedzone dokładnymi badaniami warstw wykoń- serwator Zabytków. Jeśli projekt dotyczy kościoła, konieczne jest czeniowych. Absolwenci kierunku ochrona dóbr kultury, specjal- także zatwierdzenie przez Diecezjalnego Konserwatora Zabytków. ności konserwatorstwo są w szczególnie staranny sposób przy- gotowywani do współpracy przy tworzeniu projektów. W proce- 71. Umowa powinna zawierać jasne zapisy dotyczące procedury sie kształcenia uzyskują oni wiedzę o dawnych technikach bu- gwarancji i usuwania niedoskonałości. Są one konieczne, gdyby dowlanych, a w trakcie całorocznych zajęć kończących się prak- wykonawca dopuścił się błędów realizacyjnych, ale także koniecz- tyką terenową uczeni są wykonywania badań architektoniczne dla wykonawcy, jeśli problemy wystąpią np. na skutek złego nych, we współpracy z konserwatorami-restauratorami malars- użytkowania. twa, którzy jako pierwsi robią odkrywki w warstwach wykończe- 72. Zasady powierzania roli koordynatora objaśnia przypis 59. niowych, wyznaczając pola do badań struktury murów. 73. Pierwsza kontrola powinna mieć miejsce po roku, następne 64. Potwierdzone szczegółową dokumentacją fotograficzną. co 5 lat.

CONSERVATION DESIGNING

ith a definition of the titular concept as its principles of protection and often outright damage W point of departure, the article discusses the monuments. history and praxis of conservation designing in re- Responsibility for cultural heritage imposes the lation to movable monuments and monuments of quickest possible change of this state of things, architecture. A recollection of the development of which would involve setting right the prevailing legal training conservators-restorers in Poland made it regulations and introducing a demand for a com- possible to analyse the present-day situation in plex execution of interdisciplinary conservation which the architectural project is, at times, identified projects. with its conservation counterpart. In practice, The indispensable components of conservation this misunderstanding becomes the reason for and a model of its implementation are presented in mistaken realisations that violate the fundamental two tables closing the article.

78 Jan Tajchman teorie architekt ‒ konserwator zabytków Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

W SPRAWIE KONIECZNOŚCI USTANOWIENIA STANDARDÓW WYKONYWANIA PROJEKTÓW DOTYCZĄCYCH PRAC PLANOWANYCH W ZABYTKACH ARCHITEKTURY1

1. Toruń, ul. Warszawska. Budynek po prawej stronie jest przykładem umiejętnego wkomponowania nowej zabudowy w XIX-wieczny zespół. Fot. K. Kosacz. 1. Toruń, Warszawska Street. Building on the right is an example of a skilful inclusion of new development into a nineteenth-century complex. Photo: K. Kosacz.

naliza prowadzonych w ostatnich latach prac zwraca niedostatek wiedzy konserwatorskiej osób, któ- A w zabytkach architektury skłania do stwierdze- re podejmują prace projektowe dla zabytkowej archi- nia, że obserwujemy niepokojące przejawy degradacji tektury, a także brak odpowiednich standardów wyko- naszego dziedzictwa architektonicznego. Przyczyn te- nywania dokumentacji2. Niniejszy artykuł jest próbą go stanu jest wiele, a wśród nich szczególną uwagę stworzenia podstaw do opracowania tych standardów3.

79 2. Toruń, Gdanisko z konkurującą bryłą hotelu. Dawny młyn zamkowy w XIX w. został nabudowany od strony Gdaniska. Wykupiła go firma specjalizująca się w konserwacji zabytków architektury i – niestety – nie potrafiła przywrócić mu właściwego gabarytu. Budynek wydzierżawiono hotelowi, który zadbał właściwie o otoczenie. Fot. B. Kunicka. 2. Toruń, Gdanisko with a competing solid of a hotel. During the nineteenth century the former castle mill was expanded from the Gdanisko side. It was purchased by a firm specialising in the conservation of monuments of architecture, which, unfortunately, proved incapable of restoring the proper size. The building was leased to a hotel which guaranteed a suitable surrounding. Photo: B. Kunicka.

Podstawę teoretyczną do opracowania standar- ust. 2 określa: „zakres i treść projektu budowla- dów projektowych dotyczących prac w zabytkach nego powinny być dostosowane do specyfiki architektury stanowią zalecenia wynikające z teorii i charakteru obiektu oraz stopnia skomplikowa- ochrony dóbr kultury, nazywanej często doktryną nia robót budowlanych”. konserwatorską. Jak widzimy, dostosowanie projektu do specyfiki Zgodnie z nią Karta Wenecka zaleca, aby wszel- obiektu pozostawia się projektantowi i inwestorowi. kie działania w zabytkach architektury zapewniały W przypadku zabytku architektury do takiej subiek- im dalsze przetrwanie wraz z pełnym bogactwem tywnej oceny potrzebna jest wiedza nie tylko histo- ich wartości historycznych i artystycznych oraz z za- ryczna, ale także konserwatorska. Niestety, takiej chowaniem autentycznej substancji, pozbawionej ska- wiedzy architekci i inżynierowie budowlani nie żeń i istotnych przekształceń w celu przekazania tych otrzymują w pełni w czasie studiów politechnicznych. obiektów następnym pokoleniom4. O zachowanie te- Podkreślają to osoby zawodowo odpowiedzialne za go dziedzictwa dla przyszłych pokoleń apeluje także zabytki i jednocześnie uczestnicy studiów podyplo- Konwencja o Ochronie Dziedzictwa Architektonicz- mowych o charakterze konserwatorskim. Stan taki nego Europy5. Także Konstytucja RP z 1997 r. za- wynika z programów studiów politechnicznych na- wiera zobowiązania nie tylko do ochrony dziedzic- stawionych przede wszystkim na współczesne pro- twa narodowego i jego upowszechniania, ale także jektowanie nowych budowli. do przekazania go następnym pokoleniom6. Ustawa Należy podkreślić, że na podstawie wyżej wymie- z 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, która swoim nionego art. 34 ust. 2 Minister Infrastruktury wydał zakresem objęła także budynki zabytkowe, w art. 34 w dn. 3 lipca 2003 r. rozporządzenie w sprawie

80 teorie szczegółowego zakresu i formy projektu budowla- stricte konserwatorskich w odniesieniu do histo- nego. W związku z powyższym Izba Architektów rycznej substancji i historycznego wystroju danego Rzeczypospolitej Polskiej w 2006 r. określiła „Za- zabytku. kres usług architekta” w ramach tzw. standardów Samo opracowanie takich standardów jest jed- wykonywania zawodu7. W 2007 r. Dolnośląska Izba nak niewystarczające. Muszą one znaleźć odbicie Okręgowa Architektów (DIOA) opracowała komen- w obowiązującym prawie, a najlepiej w rozporządze- tarz do ww. rozporządzenia Ministra Infrastruktury, niu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, łącznie z określeniem tzw. standardów opracowania i stać się obligatoryjne we wszystkich działaniach projektu budowlanego8. W ramach powyższych opra- przedprojektowych, projektowych i realizacyjnych, cowań dość szczegółowo omówiono prace studialne podejmowanych w obrębie zabytków architektury. poprzedzające prace projektowe oraz wszelkiego ro- Z punktu widzenia dobra zabytków takie rozporzą- dzaju projekty, aż po nadzór autorski nad realizacją. dzenie jest obecnie szczególnie potrzebne, ponieważ Choć zakres tych opracowań jest dość szczegółowy, gwałtowanie wzrasta liczba prac wykonywanych nie uwzględniają one ani specyfiki, ani wymogów z funduszy unijnych10. Zastanawiające jest, że rozpo- obiektów zabytkowych. A przecież przepisy prawa rządzenie Ministra Kultury z 2004 r. określiło tylko budowlanego obejmują zabytki nieruchome, a więc standardy dokumentacji badań archeologicznych zabytki architektury9, zaś ustawa z dnia 23 lipca oraz standardy dokumentacji prac konserwatorskich 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami i restauratorskich przy zabytkach ruchomych11, wprowadza – na zasadzie lex specialis – takie wymo- a pominęło zabytki nieruchome, czyli architekturę12. gi dodatkowe, które nie przyczyniają się niestety do Podstawowym założeniem dla wspomnianych właściwej ochrony zabytków architektury. powyżej standardów musi być stwierdzenie, że zaby- W tej sytuacji spełnienie podstawowych założeń tek architektury nie może być dowolnie przebudo- zachowania dziedzictwa architektonicznego wymaga wywany ani modernizowany, co niestety ostatnio pilnego opracowania zasad i standardów projektu zdarza się bardzo często i prowadzi do zubożenia budowlanego dla zabytków architektury, czyli projek- i niszczenia naszego dziedzictwa architektonicznego. tu budowlano-konserwatorskiego, obejmujących ca- Wszelkie działania muszą być zgodne z teorią ochro- łą strukturę dzieła architektonicznego, jak i projektów ny dóbr kultury. Ostatnio wielu autorów projektów,

3. Toruń, mur obronny za Gdaniskiem. Dostawiono tutaj nowy budynek, który przekreśla istotę zrekon- struowanego uprzednio ganku. Nie tylko znieksz- tałca przestrzeń, ale stanowi przykład zakłamania, gdyż tworzy atrapę szkie- letu wykonaną z nałożo- nych desek. Fot. B. Ku- nicka. 3. Toruń, defensive wall beyond Gdanisko. The new building destroyed the essence of the previ- ously reconstructed porch. Not only does it deform space, but it is an example of an artificial solution creating an imitation skeleton made of boards. Photo: B. Kunicka.

81 chcąc usprawiedliwić zarówno swą niewiedzę kon- przez ewolucję zwyczajów i obyczajów”13. W art. serwatorską, jak i własne szkodliwe działania, twier- 9 czytamy: „Restauracja jest zabiegiem, który dzi, że nie ma współczesnej teorii ochrony zabytków. powinien zachować charakter wyjątkowy. Ma Parafrazując to tłumaczenie, można by powiedzieć, ona za cel zachowanie i ujawnienie estetycznej że nie ma już dziś dziesięciu przykazań, bo ludzie i historycznej wartości zabytku oraz polega na kradną i mordują. poszanowaniu dawnej substancji i elementów Prace w zabytku architektonicznym, zgodnie stanowiących autentyczne dokumenty przeszło- z Kartą Wenecką, mają polegać jedynie na adaptacji ści. Ustaje tam, gdzie zaczyna się domysł, i poza do nowych potrzeb na określonych warunkach oraz tą granicą wszelkie uznane za nieodzowne prace tylko w ramach prac konserwatorskich i restaura- uzupełniające mają wywodzić się z kompozycji torskich. Nie mogą oznaczać dowolnej przebudowy architektonicznej i będą nosić znamię naszych czy tzw. modernizacji, w której ramach dochodzi do czasów. Restauracja będzie zawsze poprzedzo- nieodwracalnych zniszczeń dzieł architektonicznych na i będzie szła w parze z badaniami archeolo- (vide dołączony materiał ilustracyjny). gicznymi i historycznymi zabytku”14. Karta Wenecka w art. 5 zawiera zapis: „Kon- Wnioski wynikające z zaleceń Karty Weneckiej serwacja zabytków zawsze sprzyja ich użytkowa- są następujące: niu na cele użyteczne i społeczne, użytkowanie ▯ elementy uzupełniające to pole dające architekto- takie jest zatem pożądane, nie może wszakże wi możliwość twórczego wyżycia się, pod warun- pociągać za sobą zmian układu (funkcjonalno- kiem że elementy dodane powstaną w miejsce bra- -przestrzennego – J.T.) bądź wystroju budowli. kujących, a nie zastąpią istniejących, a te zupełnie Są to granice, w jakich należy pojmować i moż- nowe z konieczności nie zdeprecjonują autentycz- na dopuszczać zagospodarowanie wymagane nej formy całego zabytku;

4. Chojnice. Zabytkowa pierzeja rynku zdegradowana poprzez wprowadzenie wysokiego budynku oraz dużych szklanych płaszczyzn, które w starej zabudowie tworzą „dziury”, czego niestety nie chce zrozumieć wielu projektantów. Fot. D. Plackowski. 4. Chojnice. The historical row of houses in the Market Square has been degraded by the introduction of a tall building and large glass planes, which in the old development comprise “holes”, a fact that numerous designers unfortunately refuse to understand. Photo: D. Plackowski.

82 teorie

▯ planowane prace restauratorskie muszą być zawsze poprzedzone badaniami historycznymi, które stanowią ich podstawę i są źródłem świadomości wartości zastanych, które muszą być uszanowane i zachowane. Te aspekty podejścia do zabytkowej substancji wynikają także z „Zasad etyki zawodu architekta”, które brzmią: „Architekci szanują w swej twórczo- ści wartości zastane, dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe, dbają o ich zachowanie i rozwój”15. Nie trzeba chyba dodawać, że zabytki architektury to także dziedzictwo kulturowe. Dobitniej o poszanowaniu wartości zastanych mówią tzw. standardy wykonywania zawodu: „Architekt stara się możliwie najpełniej poznać i zrozumieć szeroko pojmowane potrzeby sfery publicznej. Jego obowiązkiem jest ich uwzględ- nienie w jego pracy oraz dostrzeganie jej skutków dla tej sfery. Podejmując się świadomie usług, poznaje miejsce ich realizacji, jego otoczenie, krajobraz i wymagania jego ochrony, zabudowę i jej cechy historyczne i kulturowe, przyszłe potrzeby i plany rozwoju, warunki ekonomiczne i standardy życia zamieszkującej je społeczno- ści” i dalej: „Zawód architekta polega na współ- tworzeniu kultury i jej ochronie”16. Nie podkreślałbym tak mocno zasad etyki zawodu architekta, gdyby nie obserwacja działalności wielu kolegów, którym wydaje się, że wolno im trakto- wać zabytki dość dowolnie. Nie wszyscy zdają sobie jeszcze sprawę, że konserwacja i restauracja za- 5. Toruń, ul. Żeglarska 13. Dobry przykład współczesnej inter- bytków architektury jest dziś i musi pozostać wy- pretacji niezachowanego szczytu, dzięki wyważonej proporcji szkła w stosunku do ceglanych lizen. Nie ma tu przysłowiowej odrębnioną specjalizacją w ramach architektury. „dziury”. Zastrzeżenie może budzić jedynie ceglana rolka za- Architekci i inżynierowie budowlani, którzy chcą zaj- stosowana w lizenach sugerująca, że tu mogły się one kończyć. mować się zabytkami, muszą posiąść dodatkową Fot. J. Tajchman. wiedzę z historii architektury, teorii ochrony dóbr 5. Toruń, 13 Żeglarska Street. A good example of a contemporary interpretation of an unpreserved gable, thanks to the suit- kultury i zasad działań konserwatorskich oraz daw- able proportion of glass in relation to the brick projections. nych technik budowlanych. Tylko wtedy będą mogli There is no proverbial “hole”. The only reservation could per- rozpoznawać zabytkowe struktury i właściwie je chro- tain to the brick roll applied in the projections, suggesting that nić, a także stosować tradycyjne rozwiązania tam, they could have ended here. Photo: J. Tajchman. gdzie to jest konieczne dla dobra zabytku. Nikt nie ujmuje tę kwestię Kodeks Etyczny inżynierów budo- podejmie się wykonania projektu teatru czy budyn- wnictwa: „Inżynier powinien podejmować tylko ta- ku szpitala, jeśli wcześniej nie poznał ich specyfiki kie zadania, do których wykonania jest teoretycz- i technologii funkcjonowania. Niestety, wielu osobom nie i praktycznie przygotowany i przeszkolony”18. wydaje się, że aby działać w zabytkach, nie potrzeba Takiej wiedzy i umiejętności od projektantów nie znać się na ich specyfice i wymaganiach. A przecież wymagał Minister Kultury odpowiedzialny za ochro- „Zasady Etyki Zawodu Architekta” wyraźnie mówią: nę dziedzictwa architektonicznego, mimo że zgod- „Architekci podejmują się wykonywania pracy nie z art. 37 pkt 1.3 ustawy o ochronie zabytków zawodowej jedynie wówczas, gdy dysponują od- i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r. powinien powiednią wiedzą i umiejętnościami”17. Podobnie określić rozporządzeniem „dodatkowe wymaganie

83 techniczne w budownictwie przy zabytkach nie- warunkiem że projekty będą wykonywane popraw- ruchomych wpisanych do rejestru”. nie przez osoby do tego przygotowane. Inspektor Zgodnie z art. 12 ustawy – Prawo budowlane nadzoru inwestorskiego pracujący przy zabytkach „samodzielnymi funkcjami technicznymi” są m.in: nieruchomych musi mieć wiedzę konserwatorską ▯ projektowanie, sprawdzanie projektów archi- przynajmniej taką, jak projektant. Pełnienie nad- tektoniczno-budowlanych i sprawowanie nadzoru inwestorskiego nad pracami stricte konserwa- zoru autorskiego, torskimi wymaga takiej samej wiedzy, jaką mają ▯ kierowanie budową lub innymi robotami bu- konserwatorzy-restauratorzy dzieł sztuki. dowlanymi, Uprzedni Minister Kultury w § 9 rozporządze- ▯ wykonywanie nadzoru inwestorskiego, nia z dnia 9 czerwca 2004 r. pozbawił uprawnień ▯ rzeczoznawstwo budowlane. do badań architektonicznych osoby zdobywające Te samodzielne funkcje techniczne wymagają tę wiedzę i kwalifikacje na pięcioletnich studiach odpowiedniej wiedzy konserwatorskiej w przypadku i przekazał je architektom nieprzygotowanym do zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru, szcze- nich na studiach politechnicznych19. Obecna sytua- gólnie na etapach projektowania i sprawdzania pro- cja prawna dotycząca projektowania i prowadzenia jektów architektoniczno-budowlanych. Wydaje się to badań architektonicznych prowokuje do postępowa- oczywiste, ale takim nie było dla ówczesnego Minis- nia wbrew zawodowemu kodeksowi etyki, nie wspo- tra Kultury, który w § 8 wspomnianego rozporzą- minając o szkodach wynikających z niej dla zabyt- dzenia z dn. 9 czerwca 2004 r. określił dodatkowe ków architektury. wymaganie jedynie dla osób kierujących robotami budowlanymi i wykonujących nadzór inwestorski Zakres i forma projektu przy zabytkach nieruchomych. Całkowicie pominię- budowlanego te zostały odpowiednie wymagania dla projektantów Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. i osób sprawdzających projekty architektoniczno-bu- 3 lipca 2003 r. „określa szczegółowy zakres i for- dowlane dla zabytków nieruchomych wpisanych do mę projektu budowlanego stanowiącego podsta- rejestru. Z tych wymagań zrezygnowano także wo- wę do wydania decyzji o pozwoleniu na budowę, bec osób sprawujących nadzory autorskie. To postę- nie ograniczając zakresu opracowań projekto- powanie – sprzeczne z art. 37 pkt 1.3. ustawy wych w stadiach poprzedzających opracowanie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami – w za- projektu budowlanego, wykonywanych równo- straszający sposób przyczynia się do degradacji dzie- cześnie, w szczególności projektu technologicz- dzictwa architektonicznego, gdyż projekty w więk- nego oraz na potrzeby związane z wykonywa- szości wykonywane są przez osoby niemające poję- niem robót budowlanych”. cia o problematyce konserwatorskiej. Z powyższego zapisu wynika kilka wniosków. To przeoczenie – celowe lub nieświadome – Pierwszy z nich jest następujący: rozporządzenie może okazać się pozytywne, jeżeli obecny Minister przewiduje prace przedprojektowe, których zakresu Kultury i Dziedzictwa Narodowego na wniosek Ge- nie ogranicza. Dopuszcza dowolne dostosowania za- neralnego Konserwatora Zabytków zechce określić kresu prac do specyfiki obiektu, czyli – mówiąc ina- dodatkowe i prawidłowe wymagania w tym zakresie czej – pozostawia to subiektywnej ocenie inwestora dla osób, które nie ukończyły specjalistycznych stu- i projektanta. Naturalnie inwestor zakres ten będzie diów konserwacji zabytków architektury. Polegałyby starał się ograniczać, gdyż z reguły nie interesuje go one na legitymowaniu się architektów i inżynierów droga dojścia do poprawnych rozwiązań, lecz osta- budowlanych konkretną wiedzą konserwatorską, teczna dokumentacja, a niekiedy tylko realizacja. zdobytą np. na studiach podyplomowych i uzupeł- Zakres prac przedprojektowych dotyczących zabyt- nioną praktyką po ich ukończeniu. W wyjątkowych ków architektury będzie zawsze dużo większy niż przypadkach ukończenie studiów podyplomowych dla nowych budynków. Dla poprawności procesu mogłaby zastąpić przynajmniej trzyletnia praktyka konserwatorsko-budowlanego prace przedprojekto- i konieczne złożenie egzaminu na jednym ze stu- we muszą być więc obligatoryjne w każdym przy- diów podyplomowych. padku i dobrze, aby to wynikało z prawa budowla- Do kierowania robotami budowlano-konserwa- nego i ustawy o ochronie zabytków, a przynajmniej torskimi przy zabytkach nieruchomych może w osta- z odnośnego rozporządzenia Ministra Kultury i Dzie- teczności wystarczyć dwuletnia praktyka, pod dzictwa Narodowego.

84 teorie

6. Wrocław, plac Uniwersytecki. Jeden z niewielu przykładów, w którym szkło nie tworzy „dziury” w pierzei, gdyż zostało zastosowane w ściętym narożniku. W szkle tym odbija się zabytkowa zabudowa, efekt ten ogranicza poziomy górny pas tynku. Fot. J. Tajchman. 6. Wrocław, Uniwersytecki Square. One of the few instances in which glass does not create a ”hole” in the row of houses, since it was applied in a cut-off corner. Here, the glass reflects the horizontal strip of plaster. Photo: J. Tajchman.

Prace przedprojektowe Następną bardzo ważną grupę realizatorów stanowią konserwatorzy-restauratorzy dzieł sztuki Dla zobrazowania zagadnienia dokonano zestawienia różnych specjalności. Bez ich udziału nie można prac przedprojektowych dla budynków nowych i za- dzisiaj uratować autentycznej substancji; nawet bytków architektury (tab. I.). Z zestawienia prac kawałka gotyckiego muru ceglanego, nie mówiąc przedprojektowych, koniecznych dla wykonania pro- o kamieniarce architektonicznej i rzeźbiarskiej, ele- jektu budowlano-konserwatorskiego oraz projektów wacjach sztukatorskich, dawnych tynkach, szcze- stricte konserwatorskich (dotyczących zarówno zabyt- gólnie tych z freskami. Do tej grupy należą także kowej substancji, jak i elementów wystroju architekto- prace badawcze, a także przywracanie dawnej ko- nicznego i rzeźbiarskiego oraz malarskiego) wynika po- lorystyki zabytkowym elewacjom. Pominięcie wska- trzeba obligatoryjnego włączenia się konserwatorów- zanych specjalistów w pracach przedprojektowych -zabytkoznawców specjalizujących się w ochronie i włączanie ich dopiero na następnych etapach dóbr kultury w ogólności, a w badaniach historycznych prac projektowych lub w fazie realizacyjnej prowa- i historyczno-architektonicznych w szczególności. Tylko dzi często do nieodwracalnych strat i zniszczeń, w pewnym zakresie mogą ich zastąpić klasyczni his- narażając także inwestora na późniejsze finanso- torycy sztuki czy historycy architektury. W pracach wanie „naprawiania” szkód, wynikających z błęd- tych często muszą także uczestniczyć archeolodzy. nej realizacji „konserwatorskiej”. Należy zwrócić W powyższych dziedzinach, o czym była już uwagę, że w pracach przedprojektowych szczegól- mowa, architekci nie zdobywają wiedzy na studiach ną rolę o charakterze architektoniczno-konserwa- technicznych, które nastawione są wyłącznie na współ- torskim odgrywają architekt i konstruktor, każdy czesne projektowanie. w ramach swej specjalności.

85 Architekt powinien dobrze poznać zabytek; naj- zachowania przez odpowiednie naprawy, a nie do- lepiej służy temu wykonanie konserwatorskiej inwen- konywać wymiany. taryzacji pomiarowo-rysunkowej. Musi się ona cecho- Zalecone w ekspertyzie naprawy powinny opie- wać dużą dokładnością i obejmować wszystkie wi- rać się na tradycyjnych metodach rzemieślniczych, doczne elementy historyczne, a także odkształcenia a jedynie w przypadkach, gdy nie mogą one sprostać całości struktury i poszczególnych jej części. W na- potrzebom, dopuszczalne jest stosowanie rozwiązań stępnej kolejności architekt powinien zapoznać się inżynierskich w takim jednak zakresie, aby nie pro- z historią zabytku, jego przekształceniami oraz war- wadziły do zacierania i niszczenia dawnych układów. tościowaniem i wytycznymi konserwatorskimi – dla Zawsze należy pamiętać, aby wprowadzone kon- całego zabytku oraz dla układu funkcjonalno-prze- strukcje i materiały były kompatybilne z historycz- strzennego20. Powinien także uczestniczyć w opraco- nymi. Już w analizie konstrukcyjnej trzeba zwracać waniu ostatecznych wniosków i wytycznych konser- uwagę na te dawne rozwiązania historyczne, które watorskich. w dzisiejszym zrozumieniu uznawane są za „błęd- Wskazane jest, aby inżynier-konstruktor, wyko- ne” pod względem technicznym, czyli tzw. anomalie. nujący w ramach prac przedprojektowych ekspertyzę, Dla dawnych mistrzów nie były one niewłaściwe. posiadał także ogólną wiedzę historyczną o obiekcie Jeżeli decydują one o konkretnym obrazie plastycz- i jego wartości zabytkowej, gdyż ona powinna de- nym, należy je pozostawić i szukać takiego rozwią- cydować o dalszym losie zabytku. Stan techniczny zania problemu konstrukcyjnego, który nie znie- obiektu może tylko przesądzić o metodach zabezpie- kształci zabytku21. czenia i rodzajach wzmocnień. Konstruktor powi- Generalna uwaga! Ocena stanu technicznego nien przede wszystkim rozpoznać oryginalne – dziś dawnych dzieł wymaga zapoznania się ze specyfiką już historyczne – struktury budowlane w celu ich rozwiązań historycznych, aby nie dochodziło do

7. Poznań, ul. Półwiejska, tzw. Stary Browar. Interesująca nowa realizacja z wielkim otworem (po lewej) służącym ukazaniu historycznego budynku (po prawej). Niestety budynek ten potraktowano z wielką ignorancją, pozostawiając z niego jedynie fasadę, którą oglą- da się przez szkło o podziałach degradujących klasycystyczną kompozycję. Jest to przykład braku zrozumienia, na czym polega ochrona zabytków. Jak zareagowałby autor, gdyby tak postąpiono kiedyś z jego dziełem? Fot. J. Tajchman. 7. Poznań, Półwiejska Street, the so-called Old Brewery. An interesting new realisation with an opening (on the left) displaying the historical building (on the right). Unfortunately, the edifice in question has been treated with great ignorance, leaving only its façade seen through the glass, whose divisions degrade the Classical composition. This is an example of misunderstanding the very essence of the protection of historical monuments. How would the author react if someone were to treat his work in this way? Photo: J. Tajchman.

86 teorie naginania ich do współczesnych norm, co zawsze Projekt wstępny powinien zawierać następujące prowadzi do zniszczenia. elementy, które wynikają ze specyfiki obiektu zabytkowego: Projekt wstępny ▯ skondensowany opis historyczny; ▯ wytyczne konserwatorskie dla zagospodarowania Projekt wstępny powinien składać się z: działki, chroniące jej historyczne rozplanowanie; ▯ projektu zagospodarowania otoczenie zabytku; ▯ wytyczne konserwatorskie dla zabytku architektu- ▯ projektu architektoniczno-konserwatorskiego22. ry z podkreśleniem wytycznych dla zabytkowego Może on powstać dopiero po wykonaniu prac wkładu funkcjonalno-przestrzennego zwartościowa- przedprojektowych, musi bowiem opierać się na wnio- nego w trzech grupach: a) do bezwzględnego za- skach i wytycznych z nich płynących. W przypadku chowania, b) do dopuszczenia częściowych inge- nowego budownictwa projekt wstępny nie zawsze jest rencji, c) do dowolnego przekształcenia23; potrzebny. Dla zabytków powinien być obligatoryjny. ▯ generalną koncepcję konserwatorską; Korzystne bywa wykonanie nawet kilku wersji pro- ▯ rysunkowe rozwiązanie funkcjonalne przedstawio- jektu wstępnego, co umożliwia wybranie rozwiązania ne na istniejących, rozwarstwionych rzutach po- optymalnego, które najlepiej służy zachowaniu walo- szczególnych kondygnacji; rów zabytkowych danego założenia historycznego. ▯ ekspertyzę techniczną jednego z rzeczoznawców

8. Łódź, dawna Manufaktura. Działanie, jakie tutaj przeprowadzono, próbuje się nazywać „rewitalizacją”, a należałoby określić de- wastacją. Część budynków zburzono, w pozostałych wypruto wnętrza, pozostawiając jedynie zewnętrzne ściany, ale m.in. ze zmienną kolorystyką spoin. Z ceglanymi budynkami konkurują czerwone nawierzchnie (po lewej), których kontrastowe podziały agresywnie rozbi- jają powierzchnie placów. Po prawej stronie niedopuszczalny przykład „preparatu” budynku bez okien z pomalowaną na biało we- wnętrzną konstrukcją stalową. Kolejny przykład braku zrozumienia, na czym polegają ochrona i adaptacja zespołów historycznych. Przy ogromnej powierzchni istniejących budynków – jak na ironię – pozostawiono małe pomieszczenie z kilkoma zaledwie maszynami włó- kienniczymi. Fot. J. Tajchman. 8. Łódź, Old Manufactory. The work conducted in this case is described as “revitalisation” but should be called devastation. Some of the buildings had been pulled down, and the interiors of the remaining ones - removed, leaving behind only the outer walls but with altered colours of the binders. Now the brick buildings compete with red surfaces (on the left), whose contrasting divisions aggressively shatter the surface of the squares. To the right: an inadmissible example of a building deprived of windows and with an inner steel construction painted white. Another example of a total lack of comprehension of the protection and adaptation of historical complexes. Ironically, the enormous space of the existing buildings contrasts with a small interior featuring only several looms. Photo: J. Tajchman.

87 – zgodnie z zapisem § 2 ust. 2 Warunków tech- te powinny być przedstawione na rysunkowych nicznych, jakim powinny odpowiadać budynki rozwinięciach ścian. i ich usytuowanie – celem uzyskania odstępstw od Ekspertyza techniczna i projekt wstępny powin- tych warunków dla zachowania zabytkowej sub- ny uzyskać akceptację WKZ. stancji i rozwiązań historycznych24. Ekspertyza ta powinna być obligatoryjna (a nie uzależniona od Projekt budowlany a projekt widzimisię inwestora czy projektanta), gdyż – przy budowlano-konserwatorski (tab. II) daleko idących adaptacjach i konieczności stosowania warunków dla nowego budownictwa, któ- Projekt budowlany służy jedynie do uzyskania po- rych kiedyś przecież nie można było przewidzieć zwolenia na budowę i nie musi rozwiązywać wszyst- – elementy zabytkowe zawsze narażone są na kich zagadnień na tym etapie – to następny wniosek zniszczenia; wynikający ze wspomnianego rozporządzenia Minis- ▯ projekt koncepcyjny rozwiązań plastycznych dla tra Infrastruktury z dn. 3 lipca 2003 r. Zakres oceny wszystkich elementów dodanych, czyli nowych; projektu przez organy administracji architektonicz- ▯ projekt koncepcyjny wnętrz, szczególnie dla obiek- no-budowlanej jest ograniczony25. tów posiadających wystrój i elementy historyczne; Stwarza to kolejne zagrożenie dla budowli za- ▯ wytyczne dla konstruktora i instalatorów, podkre- bytkowych, w których przypadku rozwiązania istot- ślające konieczność zachowania oryginalnych ele- ne powinny być sprecyzowane do końca. Wyjątkiem mentów zabytkowych oraz zawierające wskazanie są naturalnie kwestie pojawiające się dopiero pod- miejsc, które omijać powinny przewody sieci insta- czas robót, a będące efektem odkryć konserwator- lacyjnych. W szczególnych przypadkach elementy skich. Muszą być one uwzględnione obligatoryjnie.

9. Łódź, ul. Żwirki 36. Jeden z budynków dawnej fabryki Szei Rosenblatta, który pokazuje winieta reklamowa (z lewej), został całkowicie rozebrany i postawiony z nowej cegły z jednoczesną zmianą wielu istotnych elementów i szklaną nadbudową dwóch kondygnacji (po prawej). Ta, trzeba przyznać, interesująca forma nie ma nic wspólnego z ochroną historycznej zabudowy ani nawet z tzw. rewitalizacją, jak próbuje się nazwać to dzieło zakłamania. Fot. J. Tajchman. 9. Łódź, 36 Żwirki Street. One of the buildings of the former Szeia Rosenblatt factory, featured in an advertisement vignette (on the left), has been completely pulled down and rebuilt out of new bricks with a simultaneous alteration of numerous essential elements and an addition of two storeys in glass (on the right). This admittedly interesting form has nothing in common with the protection of historical architecture nor even with so-called revitalisation, which this dishonest approach is mistakenly called. Photo: J. Tajchman.

88 teorie 10. Cieszyno, pow. węgorzew- ski na Pomorzu Zachodnim. Kościół z 1780 r. – zabytkowy szkielet wypełniono cegłą klin- kierową, która wraz z nową da- chówką nadaje obiektowi sztyw- ny, martwy wyraz. Pozostały jeszcze zabytkowe okna z pięk- nym starym oszkleniem. Pyta- nie, na jak długo? „Fachowo” wykonany betonowy i wystają- cy cokół wraz z papą (strzałka) wspaniale gromadzi wodę opa- dową, która następnie dobrze wsiąka w podwalinę! Fot. J. Tajchman. 10. Cieszyno, county of Węgo- rzewo in Western Pomerania. Church from 1780 - the historical skeleton has been filled with clinker brick, which together with new roof tiles has granted the building a rigid and lifeless expression. Only the historical windows with the original old panes have been left un- touched, but for how long? The “professionally” executed concrete socle together with roofing paper (arrow) merely collects rainwater, which next pene- trates the foundation! Photo: J. Tajchman.

Wniosek: dla budowli zabytkowych powinno Proponuję, żeby dostosować te zapisy do specy- przygotowywać się wraz z projektem budowlanym fiki konserwatorskiej. A zatem projekt budowlano- także projekt wykonawczy i projekty technologiczne, konserwatorski (tab. II B) dla zabytków architektury a także projekty konserwatorskie opracowywane przez będzie się składał z: konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki. Dopiero ▯ projektu zagospodarowania otoczenia zabytku; całościowe rozwiązania powinny być akceptowane ▯ projektu budowlanego architektoniczno-konserwa- przez WKZ. Możliwa do przyjęcia jest dwukrotna, torskiego; obowiązkowa akceptacja, najpierw projektu budow- ▯ projektów konserwatorskich dla poszczególnych za- lano-konserwatorskiego wraz z projektami konser- bytkowych elementów i detali, opracowanych przez watorskimi, a potem projektów wykonawczych. konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki; Ustawa – Prawo budowlane i wspomniane po- ▯ projektu konstrukcyjnego; wyżej rozporządzenie z 2003 r. określają, że projekt ▯ projektów instalacji sanitarnych, budowlany (tab. II A) składa się z: ▯ projektu instalacji elektrycznych. ▯ projektu zagospodarowania terenu, Naturalnie projekt budowlany architektoniczno- ▯ projektu architektoniczno-budowlanego zawiera- -konserwatorski we wszystkich branżach musi także jącego nie tylko rozwiązania funkcjonalne i archi- spełniać warunki konserwatorskie. Znane są przy- tektoniczne, ale także konstrukcyjne oraz instala- kłady, że użyto słowa „konserwatorski”, a w rzeczy- cje elektryczne i sanitarne. Jest to układ nie najlep- wistości był to projekt „dewastacyjny”. Dlatego też szy, gdyż poszczególne projekty powinny mieć od- należałoby w przypadku obiektów wpisanych do re- dzielne nazwy, ale na to nic już nie poradzimy. jestru zabytków rozszerzyć wymagania art. 20 ust. 9

89 11. Chojna, pow. wągrowiecki w Wielkopolsce. Kościół szkieletowy z 1776 r. „uległ” tzw. konserwacji. Niewielkie uszkodzenia dolnych partii stały się powodem rozebrania świątyni i postawienia „kopii” z nowego odżywiczo- nego drewna, które dość szybko ulegnie zniszczeniu. Fot. ze zbio- rów IZiK UMK. 11. Chojna, county of Wągro- wiec in Greater Poland. The skeleton church from 1776 was “subjected” to so-called conservation. Slight damage to the lower parts of the building became the cause of pulling down the church and erecting a “copy” out of new, deresined timber, which will deteriorate rather rapidly. Photo: from the collections of the Institute of Historical Monuments and Conservation Studies at the Mikołaj Kopernik University.

Prawa budowlanego – oświadczenia projektantów, o konieczności uwzględniania przez projektanta że projekt został sporządzony zgodnie z obowiązu- „specyfiki projektowanego obiektu budowlanego” jącymi przepisami i zasadami wiedzy technicznej, mówi art. 20.1a tej samej ustawy. Należy podkreślić, o stwierdzenie „oraz konserwatorskiej”. że wcześniej obowiązująca ustawa z 1962 r. o ochro- Różnice między projektem budowlanym dla no- nie dóbr kultury przewidywała specyfikę prac przy wego gmachu a projektem budowlano-konserwator- zabytkach architektury, nazywając je budowlano- skim dla zabytku architektury rozpoczynają się, jak -konserwatorskimi26. Obecne ograniczenie zapisu już zostało powiedziane, na etapie prac przedprojek- tylko do „budowlanych” jest nie tylko szkodliwe dla towych, a potem występują w trakcie opracowywa- obiektów zabytkowych, ale także sprzeczne z wyżej nia kolejnych faz projektów, aż po realizację na bu- przytoczonymi art. 20 i 34 ust. 2 Prawa budowla- dowie poprzez nadzór autorski i dokumentację po- nego. Zapis tego artykułu wręcz zobowiązuje do wykonawczą. opracowania standardu projektu budowlano- Niestety w Polsce często zapomina się o różni- -konserwatorskiego, podobnie jak to uczyniła cach i specyfice zabytków architektury i projekty DOIA dla projektu budowlanego. dla nich wykonuje się tak jak dla budowli nowych. W ramach projektu budowlano-konserwatorskie- Dlatego warto jeszcze raz przypomnieć art. 34 ust. 2 go szczegółowych standardów powinny doczekać się: ustawy – Prawo budowlane, który brzmi: „Zakres ▯ projekt budowlany architektoniczno-konserwa- i treść projektu budowlanego powinny być dosto- torski; sowane do specyfiki i charakteru obiektu i stop- ▯ projekty stricte konserwatorskie dla substancji, ni skomplikowania robót budowlanych”. Do tego detali i wystroju budowli zabytkowych wykony- sformułowania należałoby dodać „budowlano- wane przez konserwatorów-restauratorów dzieł -konserwatorskich i konserwatorskich”. Podobnie sztuki;

90 teorie ▯ projekty budowlane architektoniczno-konserwator- -restauratorami dzieł sztuki odpowiednich specjal- skie w zakresie konstrukcji, instalacji sanitarnych, ności. Taka współpraca obowiązuje także konstruk- instalacji elektrycznych. tora i instalatorów. Taki układ i nazewnictwo są konsekwencją roz- Warto zwrócić uwagę, że są zabytki, w których porządzenia Ministra Infrastruktury z 3 lipca 2003 r. zakres prac wymaga, aby miejsce głównego projek- W działaniach budowlano-konserwatorskich i ści- tanta zajął konserwator-restaurator dzieł sztuki jako śle konserwatorskich musi uczestniczyć wiele osób, główny koordynator. Tak powinno być, gdy zabytek wielu specjalistów. Przy projektowaniu nowej archi- ma bogaty wystrój historyczny, a zakres prac budow- tektury decydującą rolę odgrywa architekt jako głów- lano-konserwatorskich nie jest dominujący. Znamy ny projektant. Przy projektowaniu i realizacji prac przykłady przedsięwzięć, w których głównym pro- w budynkach zabytkowych każdy architekt i każdy jektantem nie jest architekt. W przypadku projektu inżynier musi mieć świadomość, że nie może działać mostu, w którym uczestniczy architekt, głównym sam, lecz od początku musi współpracować z auto- projektantem zazwyczaj jest inżynier konstruktor, rami badań historycznych oraz konserwatorami- a w przypadku trafostacji – inżynier elektryk.

12. Jutrosin, pow. rawicki w Wielkopolsce. Unikatowy centralny kościół szkieletowy z 1777 r. został rozebrany i na nowo wykonany z cegły, którą obłożono deskami imi- tującymi szkielet. W obu po- wyższych przykładach można zobaczyć, ile należy wydać pieniędzy, aby kościoły prze- stały być zabytkowe! Fot. J. Nowacki. 12. Jutrosin, county of Rawicz in Greater Poland. A unique central skeleton church from 1777 was pulled down and rebuilt out of red brick covered with boards imitating the skeleton. Both cases illustrate just how much money is needed to deprive churches of their status of historical monuments! Photo: J. Nowacki.

91 13. Przykłady wymiany i deko- rowania detalu drewnianych ko- ściołów Wielkopolski. Drewniane świątynie patynowały się równo- miernie i nie miały kolorowych „falbanek” ani „kaplinek”, jak to widać na lewym zdjęciu u gó- ry, które przedstawia kościół z XVII w. w Przypuście k. Nie- szawy. Fot. ze zbiorów IZiK UMK. 13. Examples of an exchange and decoration of details in wooden churches from Greater Poland. Wooden churches grew evenly patinated and did not display colourful “frills”, shown in the photograph on the upper left side, depicting a seventeenth- century church in Przypust near Nieszawa. Photo: from the collections of the Institute of His- torical Monuments and Conser- vation Studies at the Mikołaj Kopernik University.

Poprawność projektu budowlanego architekto- powinny także zostać przygotowane odpowiednie niczno-konserwatorskiego zależna jest w znacznej standardy. mierze od badań historycznych, których wyniki mu- Może się zdarzyć, że prace w zabytku będą mia- szą się znaleźć w projekcie. Autorzy tych badań mu- ły wyłącznie charakter konserwatorski, nie obejmu- szą być wymienieni na stronie tytułowej (wraz z nu- ją zmiany jego funkcji i nie będą wymagać robót merem dyplomu i specjalnością), gdzie także złożą budowlano-konserwatorskich. W tym przypadku po- swój podpis. (tab. II B). winien wystarczyć sam projekt konserwatorski, pod- Z danych historycznych powinni korzystać tak- pisany wyłącznie przez konserwatora-restauratora że projektanci branżowi, aby posiąść wiedzę, w ja- dzieł sztuki, gdyż zna on problematykę i za nią od- kim zabytku i o jakiej wartości przyszło im działać. powiada. Autorzy badań historycznych powinni konsultować Organy administracji architektoniczno-budowla- wszystkie projekty pod względem historyczno-kon- nej wymagają obecnie, aby projekt taki podpisywał serwatorskim i poświadczyć to własnym podpisem architekt, jako jego autor. Naszym zdaniem ten wy- na stronach tytułowych dokumentacji. W skład pro- móg jest niesłuszny, ponieważ architektowi proble- jektu budowlanego architektoniczno-konserwatorskie- matyka ta jest z reguły obca. go wchodzą także projekty stricte konserwatorskie dla poszczególnych elementów. Ich autorzy muszą Projekt budowlany być uwzględnieni na stronie tytułowej (wraz z nume- architektoniczno-konserwatorski rem dyplomu i specjalnością). Do czasu wprowadzenia dla nich odpowiednich uprawnień ich projekty – Poza wymaganiami ogólnymi, wynikającymi z roz- podobnie jak budowlane – powinny być sprawdzo- porządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca ne przez rzeczoznawcę lub konserwatora tej samej 2003 r., projekt architektoniczno-konserwatorski po- specjalności. Naturalnie w tej dziedzinie potrzebne winien uwzględniać specyfikę budowli zabytkowej są odpowiednie regulacje prawne na poziomie roz- i preferować rozwiązania zgodne z teorią ochrony porządzeń. dóbr kultury. Tylko wtedy będzie mógł spełnić pod- Na wszystkich projektach, także konserwator- stawowe wymagania sprecyzowane na początku ni- skich, podpis powinien złożyć główny projektant lub niejszego artykułu. koordynator, którym poświadczy, że zapoznał się z peł- W tym celu należy: nym zakresem prac. Dla projektów konserwatorskich ▯ powtórzyć z projektu wstępnego dane historyczne;

92 teorie 14. Olszowa, pow. kępiński w Wiel- kopolsce. Kościół z 1749 r. ob- łożono starannie wewnątrz i na zewnątrz klepkami. Dach pokryto blachą. Jest to kolejny przykład, jak za duże pieniądze można zniszczyć zabytkową świątynię. Fot. ze zbiorów IZiK UMK. 14. Olszowa, county of Kępno in Greater Poland. The church from 1749 has been carefully covered,both inside and outside, with woodstave, and the roof – with roofing sheet. Yet another example of how considerable funds can be used for ruining a historical church. Photo: from the collections of the Institute of Historical Monuments and Conservation Studies at the Mikołaj Kopernik University.

▯ powtórzyć wytyczne konserwatorskie zarówno dla szczegółowych dla projektów instalacyjnych mo- całego zabytku, jak i układu funkcjonalno-prze- że odbyć się dopiero w trakcie zaawansowanych strzennego; prac budowlano-konserwatorskich i konserwator- ▯ rozwinąć koncepcję konserwatorską; skich; ▯ korzystać z konsultacji autorów badań historycz- ▯ korzystać nadal w rozwiązaniach funkcjonalnych nych; z wartościowania układu funkcjonalno-przestrzen- ▯ korzystać z konsultacji autorów badań konserwa- nego, aby nie zatracić istotnych cech tego historycz- torskich i projektów konserwatorskich; nego układu, decydującego o specyfice zabytku ▯ rozszerzyć wytyczne dla konstruktora i instalato- architektury; rów poparte w razie konieczności rysunkami – ▯ wyróżnić w części rysunkowej stan istniejący i jego rozwinięciem ścian z zabytkowymi elementami wy- cechy historyczne; stroju, przez które nie wolno prowadzić przewo- ▯ opracowywać równocześnie projekt wykonawczy, dów. Jest to ważna sprawa, gdyż projekty instala- szczególnie dla rozwiązań szczegółowych; cyjne operują tylko rzutami. Warto pamiętać, że ▯ zwracać uwagę na zachowanie autentycznej sub- bardzo często ostateczne dopracowanie wytycznych stancji;

15. Michalice, pow. namysłowski, woj. opolskie, kościół z 1614 r., przebudowany w 1668 r. Ostatnio postawiono obok niego elementy ma- łej architektury o formach zakopiańskich. Jest to jeden z licznych przykładów realizacji doko- nanych przez „dobrych” cieśli z Podhala. Fot. P. Kłoda. 15. Michalice, county of Namysłow, voivodeship of Opole, church from 1614, redesigned in 1668. Recently, elements of small architecture elements maintained in the Zakopane style have been erected in the direct vicinity. One of the numerous examples of work performed by “excellent” carpenters from the Podhale Highlands. Photo: P. Kłoda.

93 16. Wielgie, pow. lipnowski, ko- ściół drewniany z XVIII w. Obecnie bezpośrednio przy nim postawiono świątynię murowaną o bardzo miernej architekturze, ale za to pokrytą blachą falistą i z wieżą o oknach nadużywają- cych symbolu krzyża. Komentarz zbyteczny! Fot. J. Arszyńska. 16. Wielgie, county of Lipno, wooden church from the eigh- teenth century. Today, the monument is accompanied by a newly erected brick church representing rather poor architecture, covered with corrugated sheeting and with a tower featuring windows that excessively apply the symbol of the cross. No comments! Photo: J. Arszyńska.

▯ uszanować nawarstwienia zgodnie z generalną ▯ unikać totalnych rekonstrukcji, natomiast braku- koncepcją; jące części elementów architektonicznych odtwa- ▯ nie likwidować tzw. anomalii historycznych; rzać jedynie wówczas, gdy istnieją po temu jedno- ▯ dążyć do powtarzania dawnych technologii i tech- znaczne podstawy materialne; nik, aby zachowany został zabytkowy charakter ▯ przygotować dla elementów demontowanych przed obiektu. W tym celu należy dokumentować foto- rozpoczęciem prac konserwatorskich (np. stropów) graficznie i ewentualnie rysunkowo elementy roz- odpowiednią dokumentację z ponumerowaniem bierane, które muszą być powtórzone, np. pokry- poszczególnych części i detali, która umożliwi ich cie dachu; poprawny, ponowny montaż; ▯ utrzymać się w tzw. standardzie zabytku i nie dą- ▯ stosować opracowanie opisowe – poparte rysun- żyć do upiększeń wbrew historycznemu charakte- kami lub fotografiami – koniecznych technologii rowi obiektu; i technik różnych prac: przede wszystkim kon- ▯ nie dążyć do „perfekcjonizmu” i usztywniania po- strukcyjnych, ale także budowlano-architektonicz- przez niszczenie wartości dawności oraz do ujed- nych, np. podchwytywanie fundamentów, rozbió- nolicania elementów, jeżeli są one różnorodne rek, zabezpieczeń stałych i wprowadzonych na i nawarstwione; czas robót, wymiany ostatniego stropu bez demon- ▯ starać się uczytelnić interwencje konserwatorskie tażu więźby, naprawa i wymiana zniszczonych ele- i funkcjonalne; mentów więźby (poparta odpowiednimi opracowa- ▯ traktować właściwie odkrywki ekspozycyjne bez niami graficznymi typującymi elementy do inge- niszczenia kompozycji elewacji bądź wnętrz; rencji lub wymiany), uzupełnienie ubytków itp.; ▯ dbać o pozostawienie tzw. świadków; ▯ przewidzieć wykonanie specjalnego „opracowa- ▯ dbać o to, aby elementy dodane nie fałszowały hi- nia” w formie uwag i zapisów, w sytuacji, jeśli storii zabytku, pozostając rozpoznawalnymi, jed- pewne zagadnienia są nie do końca wyjaśnione nocześnie zaś, aby dobrze komponowały się z jego w dokumentacji przedprojektowej lub występuje oryginalnymi częściami; konieczność powtórzenia dawnych technik. Takie

94 teorie „opracowanie” nie jest raczej stosowane w przy- Warto zwrócić uwagę, że w kodeksie etyki zawo- padku nowego budownictwa. Przykładowo podaję: du konserwatora znalazły się na ten temat odpo- – rezygnować z wymiarowania, natomiast wiednie sformułowania, które brzmią: „Przed spo- wprowadzić na rysunkach uwagę „nawiązać rządzeniem projektu konserwatorskiego konser- to okno do osi otworu w niższej kondygnacji”, wator-restaurator dzieł sztuki jest zobowiązany – „przed zamówieniem stolarki sprawdzić wy- do pełnego rozeznania dzieła poprzez badania. miary każdego otworu”, Konserwator-restaurator dzieł sztuki tworzy pro- – „ostateczne rozwiązanie nastąpi po dokona- jekt konserwatorski obejmujący zespół zintegro- niu odkrywek i po uzgodnieniu z nadzorem wanych działań, zmierzających do opracowania autorskim”, etapów procesu konserwacji i mających na celu – „mur nowy odchylić w nawiązaniu do istnie- dobro dzieła sztuki. Projekt powinien zawierać jącego i nie budować go w pionie ani w linii rozpoznanie, diagnozowanie, cel, opracowanie prostej”, koncepcji konserwacji i restauracji oraz ekspo- – „autor wskaże ułożenie wątku średniowiecz- zycji obiektu. Elementem projektu winien być nego w tym narożniku”, szczegółowy program i harmonogram prac”27. – „tynk wykonać płynnie packą i zacierać bez Termin „projekt konserwatorski” dla planowa- łaty”, nych działań w zabytkowych dziełach sztuki (nazy- – „spoinom uzupełnianym nadać formę istnie- wanych dotychczas zabytkami ruchomymi) jest sto- jących w konkretnym miejscu”. sunkowo młody. Do niedawna używano w tym znaczeniu różnych sformułowań, np. „program prac konserwatorskich”, „założenie konserwatorskie” lub Projekty konserwatorskie „postępowanie konserwatorskie”, co – jak podkreśla W zabytkach architektury tzw. projekty konserwator- Mieczysław Stec – dla wielu osób, a szczególnie in- skie opracowywane są przez konserwatorów-restau- westorów, nie zawsze było zrozumiałe28. ratorów dzieł sztuk. Dotyczą one przede wszystkim Inicjatorką wprowadzenia terminu „projekto- detali architektonicznych oraz różnych elementów wanie konserwatorskie” dla tzw. zabytków rucho- wystroju, w tym polichromii i kolorystyki fasad, ale mych, za przykładem „projektowania architektonicz- często także i substancji elementów strukturalnych nego”, była w 1998 r. prof. Maria Ostaszewska. Do (np. murów kamiennych i ceglanych, a także drewna). jego upowszechnienia przyczynili się szczególnie:

17. Przykłady „ekspertyz” w ko- ściołach wielkopolskich wykonanych poprzez niszczenie zabytko wego, szerokiego deskowania z wy- płukanymi słojami, o dużej wartości dawności zamiast umiejętnego ich zdjęcia i przywrócenia na swoje miejsce (po lewej). Dzwonnica z nowymi wąskimi deskami i „świad- kiem” u dołu, jak to wyglądało kiedyś (po prawej). Fot. ze zbiorów IZiK UMK. 17. Examples of “expert” opinions affecting churches in Greater Poland, involving the destruction of vauable historical wide boards with knots instead of their skilful removal and restoration to the original site (on the left). The bell tower with new narrow boards and at the bottom – a “witness” of the former appearance (on the right). Photo: from the collections of the Institute of Historical Monuments and Con- servation Studies at the Mikołaj Kopernik University.

95 wspomniany M. Stec oraz E. Kosakowski, a także dla detali architektonicznych oraz substancji ele- prof. Iwona Szmelter29. Ostatnio o projektowaniu mentów strukturalnych (tab. III)32. Ponadto podjęto konserwatorskim pisze prof. Bogumiła J. Rouba, wy- próbę rozszerzenia wyżej wymienionego „Schematu mieniając przy tym m.in. tych i innych autorów30. dokumentacji prac badawczych; konserwatorskich Aby zalecenia kodeksu etyki zawodu konserwa- i restauratorskich” o problematykę projektowania tora mogły być spełniane podczas sporządzania pro- konserwatorskiego33. jektu konserwatorskiego, konieczne jest opracowa- Należy zaznaczyć, że z reguły projekty konser- nie odpowiedniego schematu (standardu) w tym watorskie dzieł sztuki są przedstawiane (oprawiane) zakresie. Od 1997 r. istnieje wersja elektroniczna razem z dokumentacją przedprojektową, mimo iż ta „Schematu dokumentacji prac badawczych, konser- ostatnia powinna być opracowywana w tym samym watorskich i restauratorskich.” Schemat ten został czasie co dokumentacja przedprojektowa do projek- opracowany przez zespół konserwatorów, przy tu architektoniczno-konserwatorskiego. Często wte- udziale Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji dy można skorzystać z inwentaryzacji pomiarowo- Zabytków, i w tej instytucji jest dostępny31. Ten do- rysunkowej, (np. detali), a część historyczna może skonały schemat nie obejmuje jeszcze problematyki być wykonana przez te same osoby. stricte projektowej. Zasadniczo spełnia warunki dla Obok tych przygotowanych projektów konserwa- prac przedprojektowych oraz dokumentacji powy- torskich w ramach zintegrowanych projektów archi- konawczej. tektoniczno-konserwatorskich mogą istnieć samodziel- W trakcie przygotowywania tego artykułu został ne projekty konserwatorskie, gdy nie przewiduje się zaproponowany schemat projektu konserwatorskiego w danym zabytku prac budowlano-konserwatorskich,

18. Pławniowice, pow. gliwicki. Pałac neorenesansowy z 1885 r., adaptowany na Ośrodek Edukacyjno-Formacyjny Diecezji Gliwickiej, jest przykładem wzorowo przeprowadzonych prac konserwatorskich z zadbaniem o każdy oryginalny element (po lewej), w tym także o okna (po prawej). Zostały one poddane renowacji z jednoczesnym wprowadzeniem szyb podwójnych (zespolonych) w skrzydła we- wnętrzne i umocowane listewkami (strzałka). Wielka zasługa gospodarza ks. proboszcza dr. Krystiana Worbsa. Fot. A. Szadkowska. 18. Pławniowice, county of Gliwice. Neo-Renaissance palace from 1885, adapted for the purposes of the Educational-Formation Centre of the Diocese of Gliwice, is a case of exemplary conservation concerned with every original element (on the left)), including the windows (on the right). The renovation of the windows involved the introduction of double glazed panes in the inner wings, reinforced with strips (arrow). The whole undertaking owes its success to the parish priest, Krystian Worbs, Ph.D. Photo: A. Szadkowska.

96 teorie a jedynie konserwację i restaurację samych detali podejścia do zabytków i dawnych technik. Na budo- architektonicznych i elementów wystroju (o czym by- wie należy właściwie realizować zasadę uczytelnie- ła już mowa). nia interwencji konserwatorskich, zarówno przewidzianych w projekcie, jak i pojawiających się w trak- Nadzór autorski cie prowadzenia robót. Realizacja budowlano-konserwatorska wymaga Jest integralną częścią projektowania, które trwa na- stałego nadzoru autorskiego wszystkich autorów pro- dal na budowie. Tylko nadzór może zagwarantować jektu budowlanego architektoniczno–konserwator- poprawną realizację. Przy pracach budowlano-kon- skiego, gdyż jest on podstawą właściwie prowadzo- serwatorskich i stricte konserwatorskich powinien nych robót. W niektórych realizacjach nadzór jest on być obligatoryjny. Niestety, prawo budowlane nawet ważniejszy od projektu, np. przy konserwacji w odniesieniu do architektury i budownictwa uza- ruin. Nadzór musi być pełniony zespołowo przy leżnia go od „żądania” inwestora lub właściwego udziale autora (autorów) badań i konserwatorów- organu. Przy pracach budowlano-konserwatorskich, -restauratorów. Poza czuwaniem nad poprawną re- do czasu wprowadzenia odpowiedniego zapisu praw- alizacją projektu bardzo ważnym obowiązkiem nad- nego, obowiązkiem WKZ powinno być każdorazowe zoru jest rejestracja odkrywanych zabytkowych ele- polecenie prowadzenia nadzoru autorskiego. mentów w trakcie obligatoryjnie prowadzonych da- Podobnie jak w projekcie, także na tym etapie lej badań architektonicznych, zwłaszcza że mogą należy walczyć z „perfekcjonizmem”, który zagraża one wpływać na konieczność wprowadzenia do do- autentycznej substancji oraz pozbawia zabytek swois- kumentacji projektowej zmian bądź uzupełnień tego klimatu i waloru dawności. Na te zagadnienia na- wynikających z tych odkrywek. Prowadzenie nad- leży uczulić wszystkich realizatorów z rzemieślnikami zoru autorskiego jest najlepszą szkołą praktycznej włącznie; tych ostatnich należy uczyć odpowiedniego konserwacji-restauracji zabytków architektury.

19. Toruń. ul. Słowackiego 45. Dawny, tzw. szpital obywatelski z 1907 r., przekształcony z czasem na internat szkolny, został zaadap- towany na dom księży emerytów. Zdjęcie po lewej przedstawia elewację z oryginalnymi oknami szczeblinowymi malowanymi na biało. Zmieniono je na ciemne bez podziałów (zdjęcie po prawej), niszcząc unikatową kompozycję secesyjną – „staraniem” gospodarza ks. prałata J. Kwaśniewskiego. Jest to kolejny przykład degradacji dziedzictwa architektonicznego, przykro, że pochodzi z tak zacnej instytucji. Fot. J. Tajchman. 19. Toruń. 45 Słowackiego Street. The old, so-called civic hospital from 1907, in time adapted for a boarding school, has now assumed the functions of a residence for retired priests. The photograph on the left shows the elevation with the original windows; the bars were painted white. Subsequently, they were exchanged for darker window bars (photograph on the right), thus ruining the unique Art Nouveau composition, an “initiative” of Rev. Prelate J. Kwasniewski. A successive illustration of the degradation of the architectural heritage – a great pity that it was committed by such an honourable institution. Photo: J. Tajchman.

97 20. Przemyśl, kamienica w Rynku nr 9. Przykład braku znajomości dawnych rozwiązań przez projektanta i wykonawcę posiadających tzw. uprawnienia konserwatorskie. Po lewej stronie widzimy sklepienie, które po opróżnieniu pach zaczęło pękać. Podparto je punktowo (błędnie) i podwieszono do żelbetowego nadciągu poprzez kotwy (dziury w sklepieniu), a wystarczyło przecież z powrotem dociążyć pachy. Po prawej schemat destrukcji sklepień wg Z. Mączyńskiego. Fot. J. Tajchman. 20. Przemyśl, house in 9 Market Square. An example of an unawareness of old solutions on the part of the designer and the builder, both with so-called conservation licenses. On the left – a ceiling which started to crack, erroneously supported and suspended on a reinforced concrete pulleys through openings in the ceiling, while it would have sufficed to apply an additional load on the haunches. On the right: a scheme of ceiling destruction according to Z. Mączyński. Photo: J. Tajchman. Dokumentacja powykonawcza od dziennika budowy i odzwierciedlać postęp robót oraz odnotowywać wszelkie odkrycia i rezultaty pro- Obowiązkiem wszystkich wykonawców jest sporzą- wadzonych obligatoryjnie uzupełniających badań, dzenie na zakończenie robót tzw. dokumentacji po- a także wynikające z nich zmiany. Dziennik ten wykonawczej, która jest integralną częścią procesu należy uzupełniać rysunkami inwentaryzacyjnymi konserwatorskiego. W nowym budownictwie ten typ oraz projektami zmian, a także zdjęciami dokumen- dokumentacji ma ważne znaczenie dla przyszłej eks- tującymi odkrycia, postęp robót i stosowane metody ploatacji budynku. W przypadku konserwowanego konserwatorskie oraz budowlano-konserwatorskie. zabytku ma ona szerszy zakres – obok roli eksplo- Bardzo ważną rolę odgrywają także dokumentacje atacyjnej – spełnia naukową funkcję dokumentu powykonawcze dla poszczególnych elementów (np. historycznego. Dlatego jest obligatoryjna. Jak uczy detal kamienny, polichromie ścienne), gdyż prezen- doświadczenie, rzadko udaje się przeprowadzić proces budowlano-konserwatorski zgodnie z projektem tują nie tylko metody konserwacji, ale także zasto- – bez wprowadzenia zmian w trakcie realizacji. sowane środki, co ma istotne znaczenie dla ponow- Zawsze następują większe lub mniejsze odkrycia nych zabiegów w przyszłości. i one decydują o konieczności dokonywania korekt, Dla dzieł sztuki, czyli elementów architektonicz- poprawek, nie mówiąc już o potrzebie wprowadze- nych, należy wykorzystać przytoczony „Schemat do- nia istotnych zmian. kumentacji prac badawczych, konserwatorskich i res- Poprawna dokumentacja powykonawcza może tauratorskich (www.kobidz.pl)”. Należy podkreślić, że być wykonana tylko na podstawie dziennika konser- przy realizacjach budowlano-konserwatorskich w za- wacji, który powinien być prowadzony niezależnie bytkach architektury z reguły pojawia się tak wiele

98 teorie zmian, że tej dokumentacji nie jest w stanie opraco- wać wykonawca robót w ramach swoich obowiązków. Powinien ją zrealizować projektant architektury wspólnie z autorem badań, naturalnie za oddziel- nym wynagrodzeniem, uwzględnionym w nadzorze autorskim. Dokumentacja powykonawcza powinna być opracowana w formie opisowej i rysunkowej oraz uzupeł- niona fotogramami. Fotografie powinny być tak wykonywane, aby zabytek bądź jego element był na nich przedstawiony w tym samym ujęciu przed pracami konserwatorskimi, w ich trakcie i po ich wykonaniu. Dokumentacja powykonawcza powinna być pod- stawą do publikacji, w której będzie można porów- nać stan przed pracami i po nich oraz podsumować odkrycia i osiągnięcia danej realizacji konserwatorskiej. Dokumentacja powykonawcza musi być prze- chowywana na stałe. Na zakończenie rozważań nasuwają się nastę- pujące refleksje. Przed 2005 r. został zapoczątko- wany świadomy proces niszczenia naszego dziedzictwa architektonicznego. Niestety trwa on do dziś. Wystarczy zestawić fakty i działania, które splotły się w jedną niszczącą całość. Unicestwione zostały plany zagospodarowania przestrzennego miast, któ- 21. Chojnice, portal południowy kościoła pw. Ścięcia św. Jana re chroniły zabytki niewpisane do rejestru. Wiele z ok. 1360 r. Brak znajomości zasad postępowania konserwa- z nich już padło. torskiego doprowadził do zakłamania. W czasie prac konserwa- Pozwolono wykonywać dokumentację projekto- torskich usunięto XIX-wieczne zamurowania portalu, w ich miejsce wprowadzono wątek gotycki z cegły dobrze naśladującej wą dla zabytków architektury osobom do tego w peł- dawną. Płynie stąd wniosek, że portal został zamurowany ni nieprzygotowanym. Jak wiemy, politechniki na- w średniowieczu. Fot. D. Plackowski. stawione na współczesne projektowanie nie mają 21. Chojnice, southern portal of the church of the Decapitation możliwości, aby odpowiednio przygotować architek- of St. John the Baptist from about 1360. Lack of familiarity with the principles of conservation leads to wrong solutions. The con- tów-konserwatorów i inżynierów do pracy przy bu- ducted conservation resulted in the removal of the nineteenth- dowlach zabytkowych. century bricks across the portal, replaced by a Gothic motif cre- Pozbawiono prawa wykonywania tzw. badań ated by bricks emulating the old material and producing the con- architektonicznych osoby, które odbyły pełne studia clusion that the portal must have been walled up in the Middle Ages. Photo: D. Plackowski. w tej dziedzinie, a przywilejem tym obarczono spe- cjalistów od projektowania architektonicznego nie- nawet w powtórzonych formach. Świadczą o tym dra- przygotowanych do prowadzenia badań. Wreszcie matycznie zniszczone kompozycje tysięcy elewacji za- w działaniach przy zabytkach architektury zlikwido- bytkowych budynków w naszych miastach z wymie- wano prace budowlano-konserwatorskie, zastępując nioną, złą stolarką okienną. A to tylko jeden z licz- je budowlanymi34, co nie odpowiada rzeczywistości, nych problemów, które przybierają rozmiary góry a przyczynia się do powstawania zniszczeń. lodowej”36. Gdy do tego dołożymy nieliczne – w stosunku do O tych i innych patologiach była mowa na Kon- zapisów chroniących zabytki archeologiczne – prze- gresie Konserwatorów w 2005 r. i – niestety – do tej pisy dotyczące zabytków nieruchomych w ustawie pory nic się nie zmieniło na lepsze. Zastanawiające! z 2003 r., to obraz spustoszenia rysuje się jasno35. Może pewną jaskółką poprawy kondycji dziedzic- Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami twa architektonicznego stanie się powołanie Kole- nie daje urzędom konserwatorskim dostatecznych gium Doradczego ds. Ochrony Zabytków Architek- narzędzi ochrony naszego dziedzictwa architekto- tury Modernistycznej37. Jednak nie wystarczy uświa- nicznego, nie tylko w jego oryginalnej substancji, ale damiać tych problemów inwestorom, należy przede

99 22. Oporów, mur kurtynowy gotyckiego zamku z 1434-1453 r. Wykonane nie- umiejętnie prace zabezpieczające dopro- wadziły do zniszczeń (zawilgocenie, zasolenie i dezintegracja cegły gotyckiej), którym potrafią zaradzić jedynie konserwatorzy-restauratorzy o specjalności konserwacja zabytków kamiennych i detalu architektonicznego. Fot. M. Rudy. 22. Oporów, curtain wall of a Gothic castle from 1434-1453. Unskilful protection resulted in damage (dampness, salinity, and disintegration of the Gothic brick) that can be remedied only by conservators-restorers specialising in the conservation of stone monuments and architectural detail. Photo: M. Rudy.

wszystkim tak kształcić architektów, aby zastanych lizacji obu ustaw: o ochronie zabytków i opiece nad wartości architektonicznych nie traktowali jako two- zabytkami oraz Prawo budowlane, a także szybkie- rzywa do dowolnego przekształcania, ale podchodzili go wprowadzenia koniecznych zmian na drodze roz- do nich zgodnie z zasadami etyki zawodu architekta. porządzeń. W związku z dość powszechną ostatnio degra- Pierwszym, jakże istotnym działaniem powinno dacją dziedzictwa architektonicznego w naszym kra- być skorzystanie z delegacji art. 37 pkt. 1.3 ustawy ju warto powrócić do wręcz obligatoryjnej krytyki o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami i okre- konserwatorskiej. Jest ona konieczna, aby nie mno- ślenie dodatkowych wymagań dla osób wykonują- żyły się sytuacje, takie jak w przypadku nieuzasad- cych samodzielne funkcje techniczne w budownic- nionej chęci odbudowy ruin zamku w Ciechanowie. twie przy zabytkach nieruchomych wpisanych do re- Projekt wykonano wbrew zasadom kodeksu etyki jestru. Wymagania te powinny dotyczyć właściwego zawodu architektów, gdyż naruszał on wartości zas- przygotowania teoretycznego i praktycznego do pro- tane. Osoba, która w obronie zabytku skrytykowała jektowania, sprawdzania dokumentacji oraz nadzo- ten projekt, została przez autora podana do sądu. rowania prac budowlano-konserwatorskich (o czym Gdy tak będzie się działo, to oskarżani będą nie ci, była już mowa). Warto zwrócić uwagę na zapis którzy niszczą zabytki architektury, lecz ci, którzy w ust. 2 art. 14 ustawy – Prawo budowlane, który próbują je chronić. stwierdza, że w ramach uprawnień budowlanych Kolejna refleksja, płynąca z naszych rozważań mających za cel rzeczywistą poprawę ochrony dziedzictwa architektonicznego, dotyczy potrzeby nowe-

23. Kraków, kamienica przy ul. Kopernika (proj. M. Okoń 1998 – na podstawie publikacji E. Kosakowskiego). Przykład projektu odtworzenia zabytkowej kolorystyki fasady wykonanej na podstawie badań sondażowych stratygrafii warstw malarskich. Projektu takiego nie potrafi wykonać sam architekt, gdyż nie jest przygotowany do koniecznych badań. W projektowaniu musi uczestniczyć konserwator-restaurator dzieł sztuki lub sam wykonać projekt. 23. Krakow, house in Kopernika Street (project: M. Okoń 1998 – upon the basis of a publication by E. Kosakowski). An example of a project of recreating the historical colour of the façade, and referring to probes of the painted layers stratigraphy. An architect is unable to prepare such a project because he is not trained for the necessary research. The project must, therefore, involve a conservator-restorer of works of art who could also act alone.

100 teorie

24. Toruń, Mauzoleum Anny Wazówny w kościele NMP. Projekt konserwatorski wykonał Jan Mieczysław Tajchman w 1979 r. (reprod. z dokumentacji konserwatorskiej). Przedstawienie graficzne projektu obejmuje: materiały, zniszczenia i proponowane zabiegi. 1) Dębnik – oczyszczenie usunięcie farby i wosku, przywrócenie poleru, zabezpieczenie powierzchni, 2) alabaster – oczyszczenie, wzmocnienie powierzchni, 3) zaprawa wapienna na cegle – oczyszczenie, patynowanie, 4) kity gipsowe – usunięcie, rekonstrukcja kamienia, 5) złocenia – oczyszczenie, konserwacja, uzupełnienia, 6) kotwy metalowe – oczyszczenie, zabezpieczenie powierzchni, 7) spękania – klejenie, 8) mikropęknięcia – impregnacja struktury, 9) ubytki – uzupełnienia, 10) późniejsze rekonstrukcje, fleki – oczyszczenie, retusz, klejenie. 24. Toruń, Mausoleum of Anna Vasa in the church of the Holy Virgin Mary. A conservation project was proposed by Jan Mieczysław Tajchman in 1979 (reproduced from conservation documentation). The graphic depiction includes: material, damage and suggested undertakings. 1). Dębnik marble – cleaning, removal of paint and wax, restoration of the shine, protection of the surface. 2). Alabaster – cleaning, reinforcement of the surface. 3). Lime mortar on brick – cleaning, patination. 4). Plaster putties – removal, reconstruction of the stone. 5). Gilding – cleaning, conservation, supplementation. 6) Metal wall anchors – cleaning, protection of the surface. 7). Cracks – gluing. 8). Micro-cracks – impregnation of the structure. 9). Missing gaps – supplementation. 10). Later reconstruction – cleaning, retouching, gluing.

101 w specjalnościach (wg ust. 1 pkt 1, 2) architekto- nie tylko na temat konieczności ustanowienia i wpro- nicznej i konstrukcyjno-budowlanej mogą być wyod- wadzenia omawianych standardów, ale także nie- rębnione specjalizacje. zbędnych zmian prawnych dotyczących ochrony za- Właśnie nadszedł czas, aby dla dobra naszego bytków architektury. Oby stało się to jak najprędzej. dziedzictwa architektonicznego wprowadzić nastę- pujące specjalizacje: ▯ architektoniczno-konserwatorką (dla architektów); Prof. dr hab. Jan Tajchman, inżynier architekt-kon- ▯ budowlaną konstrukcyjno-konserwatorską (dla in- serwator i pedagog, jest pracownikiem i wykładowcą żynierów budowlanych). w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Warunki ich powołania mogliby określić wspól- UMK w Toruniu. Jest b. dziekanem Wydziału Sztuk nie Minister Infrastruktury oraz Minister Kultury Pięknych UMK i b. pracownikiem PP Pracowni Kon- i Dziedzictwa Narodowego. serwacji Zabytków w Toruniu. W swojej działalności Drugim działaniem powinno stać się przygoto- zawodowej szczególną uwagę poświecił historii technik budowlanych, problematyce historycznej i kon- wanie obowiązujących standardów do projektowania serwatorskiej architektury zabytkowej, zagadnieniom wszelkich prac w zabytkach architektury. teoretycznym i praktycznym ochrony i konserwacji Mam nadzieję, że publikacja moich uwag, zabytków architektury. W pracy twórczej m.in. po- a w szczególności analiza towarzyszących im ilustracji, szukuje nowych form właściwie komponujących się przyczynią się do pobudzenia szczegółowej dyskusji z dawnymi dziełami architektury.

Tabela I. PRACE PRZEDPROJEKTOWE

DLA BYDYNKÓW NOWYCH DLA ZABYTKÓW ARCHITEKTURY

* WSTĘPNE ROZEZNANIE ZABYTKU (ZESPOŁOWE) * WIZJA LOKALNA W TERENIE * INWENTARYZACJA POMIAROWO-RYSUNKOWA BUDOWLI Z DETALAMI * KOMPLEKSOWE BADANIA HISTORYCZNE (studium historyczne oraz * BADANIA ARCHEOLOGICZNE badania architektoniczne i ew. archeologiczne po uzyskaniu zgody WKZ) (w przypadku inwestycji w strefie ZAKOŃCZONE WARTOŚCIOWANIEM I WYTYCZNYMI KONSERWATORSKIMI ochrony konserwatorskiej) DLA CAŁEGO BUDYNKU i jego wkładu funkcjonalno-przestrzennego * KOMPLEKSOWE BADANIA KONSERWATORSKIE STANU ZACHOWANIA SUBSTANCJI ZABYTKOWEJ BUDOWLI, ELEMENTÓW WYSTROJU WRAZ Z OKREŚLENIEM ICH BUDOWY ORAZ WŁAŚCIWOŚCI TECHNOLOGICZNYCH (z jednoczesnym ustaleniem czynników wietrzeniowych i korozyjnych, takich jak zawilgocenie, zasolenie i szkodniki biologiczne) ZAKOŃCZONE WNIOSKAMI I WYTYCZNYMI DLA POSZCZEGÓLNYCH ELEMENTÓW * OKREŚLENIE TECHNICZNEGO STANU ZACHOWANIA BUDOWLI (ekspertyza konstrukcyjna) WRAZ Z WNIOSKAMI I WYTYCZNYMI KONSTRUKCYJNYMI UWZGLĘDNIAJĄCYMI PROBLEMATYKĘ KONSERWATORSKĄ * BADANIA GEOLOGICZNE GRUNTU (wraz z określeniem warunków * BADANIE GEOLOGICZNE PODŁOŻA (w zależności od potrzeb konstruktora posadowienia) lub konserwatora dzieł sztuki) * OGÓLNE WNIOSKI I WYTYCZNE KONSERWATORSKIE OPRACOWANE * ANALIZA WARUNKÓW ZABUDOWY ZESPOŁOWO I ZAGOSPODAROWANIA * ANALIZA WYTYCZNYCH KONSERWATORSKICH

* ANALIZA INFORMACJI I WYTYCZNYCH PROGRAMOWYCH INWESTORA * STUDIUM WYKONALNOŚCI INWESTYCJI * STUDIUM PROGRAMOWO-PRZESTRZENNE * ANALIZA MATERIAŁÓW INFORMACYJNYCH POZYSKANYCH PRZEZ INWESTORA LUB ARCHITEKTA (w tym podkładów geodezyjnych, warunków przyłączenia mediów itp.)

102 teorie Tabela II. STRONA TYTUŁOWA PROJEKTU

A BUDOWLANEGO B BUDOWLANO-KONSERWATORSKIEGO wg propozycji DOIA oprac. na podst. Rozporządzenia wg propozycji Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatora UMK Ministra Infrastruktury z dn. 3 lipca 2003 r. uwzględniających Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 3 lipca 2003 r. oraz specyfikę budowli zabytkowych TOM I. PROJEKT ZAGOSPODAROWANIA TERENU CZ. I. PROJEKT ZAGOSPODAROWANIA OTOCZENIA ZABYTKU TOM II. PROJEKT ARCHITEKTONICZNO-BUDOWLANY CZ. II. PROJEKT BUDOWLANY ARCHITEKTONICZNO-KONSERWATORSKI Jednostka projektowa (adres) Jednostka projektowa (adres) Obiekt, nazwa funkcji (adres) Obiekt: nazwa historyczna i nowa funkcja (adres) Działka nr np. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA Z XVI w. ADAPTOWANA NA PENSJONAT Inwestor (adres) Działka nr Inwestor (adres) Niżej podpisani projektanci oświadczają, że projekt niniejszy Niżej podpisani projektanci oświadczają, że projekt niniejszy został został sporządzony zgodnie z obowiązującymi przepisami sporządzony zgodnie z obowiązującymi przepisami i zasadami wiedzy i zasadami wiedzy technicznej (art. 20, ust. 4 PB) technicznej oraz konserwatorskiej

Imię Nr uprawnień/ Imię Spec. bud. Spec. konserwat. Podpis Specjalność (branża) Podpis i nazwisko specjalność i nazwisko Nr uprawnień Nr dyplomu Gł. projektant lub architektura koordynator projektant Dok. historyczna sprawdził studium historyczne badania architektoniczne konstrukcja badania archeologiczne projektant Architektura sprawdził projektant sprawdzający instalacje elektr. Projekty konserwatorskie projektant wg specjalności sprawdził sprawdzający, rzeczoznawca instalacje sanit. Konstrukcja projektant projektant sprawdził sprawdzający Inst. sanitarne projektant sprawdzający Inst. elektryczne projektant Data opracowania projektu: …………………… sprawdzający

Tablica III. Schemat PROJEKTU KONSERWATORSKIEGO dla detalu architektonicznego oraz zabytkowych elementów strukturalnych I. INFORMACJE WSTĘPNE 1. RODZAJ OBIEKTU I NUMER REJESTRACJI 2. ADRES 3. WŁAŚCICIEL/UŻYTKOWNIK 4. ZAMAWIAJĄCY 5. PODSTAWA OPRACOWANIA 6. PRZEDMIOT OPRACOWANIA 7. ZAKRES OPRACOWANIA 8. AUTORZY OPRACOWANIA II. PRACE PRZEDPROJEKTOWE 1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE 1.1. rozpoznanie wstępne zabytku 1.2. zapoznanie się z dokumentacją zabytku (historyczną i innymi opracowaniami) 1.3. analiza dotychczas przeprowadzonych prac konserwatorskich, naprawczych lub remontowych

103 1.4. analiza mikroklimatu i stopnia zanieczyszczenia środowiska 1.5. badania hydrogeologiczne 2. DOKUMENTACJA STANU ZACHOWANIA (opisowa, fotograficzna i rysunkowa) 3. BADANIA STANU ZACHOWANIA 1. Badania stopnia zawilgocenia badanych elementów/obiektów 2. Badania prowadzone in situ (m.in. odkrywki) oraz pobranie próbek do badań laboratoryjnych (z pełną dokumentacją wykonanych prac i miejsc pobrania próbek), 3. Badania laboratoryjne 3.1. analiza ilościowa i jakościowa soli zawartych w murze, glebie i badanych detalach architektonicznych 3.2. badanie budowy i składu materiałów kamiennych naturalnych i sztucznych 3.2.1. analiza mikroskopowa (optyczna, polaryzacyjna, analiza petrograficzna, elektronowa) 3.2.2. analiza chemiczna 3.2.3. analiza instrumentalna (EDX, dyfrakcja rentgenowska, FTIR, termiczna analiza różnicowa, XRF, LIBS itp.) 3.3. badania właściwości fizycznych i mechanicznych materiałów kamiennych naturalnych i sztucznych. 3.4. badania mikrobiologiczne 3.5. analiza budowy i właściwości nawarstwień (fałszywej patyny) 3.6. analiza opracowań kolorystycznych (m.in. malarskich, glazury) (stratygrafia, spoiwa, pigmenty) 4. Podsumowanie wyników badań 5. Określenie przyczyn zniszczeń 6. Wnioski i wytyczne do projektu III. PROJEKT KONSERWATORSKI 1. Założenia programowe 2. Wytyczne konserwatorskie 3. Generalna koncepcja prac konserwatorskich 4. Program prac wraz z uzasadnieniem konieczności wykonania proponowanych zabiegów 5. Wybór metod i technologii przeprowadzenia poszczególnych zabiegów wraz z uzasadnieniem 6. Harmonogram prac 7. Aranżacja zabytku po przeprowadzeniu prac konserwatorskich IV. KOSZTORYS (przetargowy lub inwestorski) V. UZYSKANIE AKCEPTACJI WKZ VI. AUTORSKI NADZÓR KONSERWATORSKI

Przypisy

1. Powyższy artykuł był referowany w dn. 16 czerwca 2008 r. na 3. Na potrzebę takich opracowań zwraca uwagę także Marcin zebraniu Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK Gawlicki, dyrektor KOBiDZ, w artykule pn. Krajowy Ośrodek w Toruniu. Wszyscy uczestnicy spotkania jednomyślnie poparli Badań i Dokumentacji Zabytków – nowe cele i zasady działa- ideę opracowania standardów dla projektów dot. zabytków archi- nia, (w:) „Ochrona Zabytków”, 2007, nr 1, s. 5, w którym jest tektury. Z koniecznością szybkiego przygotowania i wdrożenia ww. mowa o tym, że konieczne jest „wypracowanie podstaw doktry- standardów zgadza się wiele osób ze środowiska konserwatorskiego. ny konserwatorskiej, opracowanie i wdrożenie jednolitego syste- 2. Kolejną przyczyną degradacji zabytków architektury są w wie- mu ochrony dokumentacji dziedzictwa kulturowego” oraz lu przypadkach inwestorzy dążący do ich generalnych przekształ- „wprowadzenie i upowszechnienie nowych standardów metodo- ceń. Nie zdają sobie często sprawy, że działają na własną szkodę, logicznych badań, dokumentacji i konserwacji zabytków”. niszcząc wartości historyczne, a tym samym i ekonomiczne dzieł, 4. Karta Wenecka. Postanowienia i Uchwały II Międzynarodo- które posiadają. Rola architekta podejmującego się prac w zabyt- wego Kongresu Architektów i Techników Zabytków w Wenecji kach architektury polega także na uświadamianiu inwestora, ja- w 1964 r., (w:) „Vademecum Konserwatorów Zabytków – kie wartości może stracić, a nie na bezdusznym realizowaniu je- Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury”, go pomysłów szkodzących zabytkom. Gorzej, gdy sam architekt Biuletyn ICOMOS, Warszawa 1996, s. 19 i in. jest inicjatorem niszczenia substancji zabytkowej, niejednokrotnie traktując ją jako tworzywo do dowolnego kształtowania. Jak 5. Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Euro- ważną rolę odgrywa świadomość projektanta, inwestora i wyko- py, Grenada 1985 r., tamże, s. 63. nawcy uzmysłowią nam ilustracje do niniejszego artykułu, a wy- 6. Por. J. Pruszyński, Dziedzictwo kultury w świetle Konstytucji brane niestety już z tysięcy złych realizacji, tzw. konserwatorskich Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (w:) Konstytucja w Polsce. Warto przestudiować znajdujące się pod nimi komen- i władza we współczesnym świecie. Doktryna Prawo, (red.) tarze i to w kolejności numerów ilustracji. M. Kruk, J. Trzciński, J. Wawrzyniak, Warszawa 2002, s. 130-140,

104 teorie oraz K. Zeidler, Pojęcie „dziedzictwa narodowego” w Konsty- 19. Swego czasu do prowadzenia badań architektonicznych przy- tucji RP i jego prawna ochrona, (w:) „Gdańskie Studia Praw- gotowywały studia podyplomowe na Politechnice Warszawskiej. nicze”, 2004, t. XII, s. 343 i in. Obecnie wiedzę w tym zakresie (poszerzoną o przedmioty histo- 7. Zasady Etyki Zawodu Architekta. Standardy Wykonywania ryczne) zdobywają jedynie studenci kierunku Ochrona dóbr kul- Zawodu i Zakres Usług Architekta, Wyd. Izby Architektów Rze- tury w specjalności Konserwatorstwo na UMK w Toruniu i wła- czypospolitej Polskiej bez roku wyd., s. 36-56. śnie ich pozbawiono wykonywania zawodu. 8. Komentarz DOIA (Dolnośląskiej Okręgowej Izby Architektów) 20. Por. J. Tajchman, Metoda konserwacji i restauracji dzie- do rozporządzenia w sprawie szczegółowego zakresu i formy pro- dzictwa architektonicznego w zakresie zabytkowych budowli, jektu budowlanego, (w:) „Zawód: Architekt”, Ogólnopolski Kwar- (w:) Problemy remontowe w budownictwie ogólnym i obiektach talnik Krajowej Izby Architektów, za: a 01-2007 r., s. 42-49. zabytkowych, red. J. Jasieńko i in., Wrocław 2006, s. 48-68. 9. Mimo że ustawa – Prawo budowlane obejmuje obiekty wpisa- 21. J. Tajchman, Rozwiązania patologiczne w konserwacji i res- ne do rejestru zabytków, to brak w niej wielu przepisów w tym tauracji zabytków architektury (wybrane zagadnienia), tamże zakresie. Jednym z podstawowych powinno być sformułowanie, s. 71. z którego wynikają jasne obowiązki wszystkich uczestników pro- 22. Projektowanie konserwatorskie dla zabytków architektury cesu budowlanego (już w pierwszym zetknięciu z ustawą), a więc nie jest czymś nowym. W działalności byłego Przedsiębiorstwa na czym polega specyfika obiektów wpisanych do rejestru, czyli Pracownie Konserwacji Zabytków (PKZ) zasadniczo wszystkie specyfika odmienna od budynków nowych. Brak tego sprecyzo- projekty były konserwatorskie. W tym celu wtedy zostało przygo- wania w prawie budowlanym powoduje wiele nieporozumień towane (przez autora niniejszego artykułu) specjalne opracowa- i przyczynia się niejednokrotnie do wielu szkodliwych działań nie na użytek wewnętrzny PKZ pn. „Problematyka Projektowa- wobec zabytków. nia Konserwatorskiego” (praca studialna), Warszawa – Toruń 10. Najczęstszym efektem braku odpowiednich standardów do- 1968 r. Ponadto istniała instrukcja dotycząca koordynacji prac kumentacji jest sytuacja, kiedy w trakcie realizacji robót okazuje badawczych: projektowych i realizacyjnych, zapewniająca kom- się, że projekt budowlany w swej części nie odpowiada stanowi pleksowe działanie, które dzisiaj próbuje się nazywać działania- faktycznemu, jaki wykonawca robót zastaje na budowie, lub nie mi zintegrowanymi. Niemniej w wolnej Polsce nastąpił szalony zawiera szczegółów istotnych z punktu widzenia wykonawstwa ro- regres w zakresie projektowania konserwatorskiego dla zabytków bót, a brak jest nieobligatoryjnego projektu wykonawczego – pro- architektury. Późniejsze publikacje związane z tym tematem to: wadzi to często do niedopuszczalnych w przypadku korzystania ze M. Brykowska, Dokumentacja do prac konserwatorskich, (w:) środków pomocowych Unii Europejskiej znaczących zmian w har- „Prace naukowe Politechniki Warszawskiej. Budownictwo” z. 70, monogramie realizacji robót skutkujących dla inwestora wstrzy- 1981, s. 135-154; J. Tajchman, Badania i prace projektowe maniem finansowania oraz zmian zakresu rzeczowego robót w zabytkach architektury w świetle ogólnej problematyki ochro- i w efekcie koniecznością zwrotu części nierozliczonych środków. ny i konserwacji zabytków, (w:) „Ochrona Zabytków”, 1985, Porównaj: K. Ałykow, M. Napiórkowska-Ałykow, Proces inwesty- nr 3/4, s. 157-162; J. Tajchman, Konserwacja zabytków archi- cyjny przy realizacji remontów obiektów zabytkowych – proble- tektury – uwagi o metodzie (podrozdział D. Projekt konserwator- my i zagrożenia, materiały konferencyjne IX Polsko-Niemiecka ski), (w:) „Ochrona Zabytków”, 1995, nr 2, s. 154-157; A. Ka- Konferencja i podróż studyjna „Architektura ryglowa – wspólne dłuczka, Konserwacja zabytków i architektoniczne projektowa- dziedzictwo ANTIKON 2008”. nie konserwatorskie, Kraków 1999; J. Tajchman, Metoda…, jw., 11. Rozporządzanie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. (podrozdział 10), s. 65-66. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, 23. J. Tajchman, Metoda, jw., s. 59. robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicz- 24. Czas najwyższy, aby w warunkach technicznych, jakim po- nych, a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru winny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, wprowadzić od zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych razu oczywiste odstępstwa (tak jak uczyniono to już odnośnie do lub porzuconych zabytków ruchomych (Dz.U. Nr 150, poz. 1579). otwierania okien i drzwi w obiektach wpisanych do rejestru za- 12. Wydaje się, że nadszedł czas, aby w miejsce określeń „zaby- bytków). Pozwoli to na ograniczenie wyżej wymienionych eksper- tek nieruchomy” czy „zabytek ruchomy” stosować konkretne tyz, ale przede wszystkim może przyczynić się do skrócenia pro- nazwy, gdyż elementy stałe zabytków architektury, takie jak poli- cesu przygotowywania dokumentacji projektowej. chromie ścienne, sztukaterie, portale, a nawet całe elewacje 25. Komentarz DOIA, jw., s. 42 wchodzące w orbitę działań konserwatorów-restauratorów nazy- 26. Dzisiejsze budownictwo jest odmienne od dawnego, na któ- wa się zabytkami ruchomymi, co powoduje wiele nieporozumień. rym należy się znać, aby ratować historyczne dzieła architektury. Szczególnie przy procedurach przetargowych, niektórzy inwesto- Współczesny murarz nie zna dawnych wątków, nie potrafi po- rzy bowiem elementy te uważają za nieruchome (jako integralną wtórzyć historycznej spoiny, nie mówiąc o możliwości układania część zabytku nieruchomego) i prace przy nich próbują zlecać „bu- tzw. tynków renowacyjnych czy ciągnięciu gzymsów. Cieśla przy- dowlańcom”, a nie konserwatorom-restauratorom dzieł sztuki. gotowany do zbijania deskowych szalunków nie ma pojęcia o tra- 13. Karta Wenecka, jw., s. 20. dycyjnych konstrukcjach dachów. Niestety także współczesny in- 14. Tamże. żynier nie dowiedział się o tym na studiach politechnicznych. 15. Zasady Etyki Zawodu Architekta, jw., s. 8. Przy pracach w zabytkach ta odmienna od dzisiejszej wiedza 16. Standardy wykonywania zawodu i zakres usług architekta, i technologia są niezbędne. jw., s. 23. 27. www.orkds-zpap.pl 17. Zasady Etyki Zawodu Architekta, jw., s. 9. 28. M. Stec, Projektowanie konserwatorskie – jako droga do lep- 18. Kodeks Etyczny Postępowania Zawodowego Członków Pol- szego porozumienia między konserwatorem a zleceniodawcą, skiej Izby Inżynierów Budownictwa, wydany dn. 7.01.2003, mo- (w:) „Biuletyn Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki”, 2003, dyfikowany dn. 2.02.2004. nr 3/4, s. 4-8.

105 29. M. Stec, Projektowanie jako podstawa optymalizacji nakła- 35. Z tych proporcji można wysnuć wniosek, że zabytek archi- dów i usprawnienia polityki konserwatorskiej, (w:) „Biuletyn tektury będzie właściwie chroniony, gdy zostaną z niego resztki Informacyjny Konserwatorów Dzieł Sztuki”, 2000, nr 2, s. 57-60; archeologiczne pod ziemią, a wystarczyło tylko w ustawie wykorzy- I. Szmelter, Strategia decyzyjna i projektowanie konserwatorskie stać zalecenia Karty Weneckiej z 1964 r. oraz zapisy Konwencji na tle przeglądu teorii i doktryn konserwatorskich, tamże, s. 61- o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, Grenada 1985. 63; E. Kosakowski, Projektowanie konserwatorskie, (w:) „Drogi 36. Aby powstrzymać totalne niszczenie kompozycji elewacji Współczesnej Konserwacji. Aranżacja, Ekspozycja, Rekonstruk- zabytkowych, w art. 29 Prawa budowlanego powinien się zna- cja”, red. M. Ostaszewska. Studia i Materiały Wydziału Konser- leźć następujący zapis: „W obiektach wpisanych do rejestru za- wacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Kra- bytków oraz w innych zabytkowych obiektach budowlanych usy- kowie, t. IX. cz. 2. Kraków 2000, s. 76-79. tuowanych na obszarach objętych ochroną konserwatorską przy 30. B. J. Rouba. Projektowanie konserwatorskie, (w:) „Ochrona koniecznej wymianie stolarki okiennej wynikającej z poprawy Zabytków”, 2008, nr. 1, s.57. warunków termicznych, należy powtórzyć dokładnie zabytkową 31. www.kobidz.pl formę lub dokonać wymiany tylko skrzydeł wewnętrznych – 32. Tablica III została opracowana przez pracowników UMK: w obu przypadkach w uzgodnieniu z WKZ”. Sprawa wymaga prof. J. Łukaszewicz i mgr M. Rudy. Jest to schemat ogólny, który pilnego uregulowania, gdyż Ministerstwo Infrastruktury zapowie- każdorazowo może być dostosowywany do danego rodzaju ele- działo dopłaty do wymiany okien. Ponadto wielu elewacjom za- mentów zabytkowych. bytkowym grozi także zniszczenie, gdyż od 2009 r. wejdą nowe, 33. Próbę tą podjęła prof. B. J. Rouba z zespołem; wersja opraco- obowiązkowe wymagania dla warunków cieplnych budynków. wania dostępna w Internecie: http://www. konserwacjamalarst- W obydwu przypadkach muszą być ustanowione odstępstwa dla wa.umk.pl obiektów zabytkowych już w prawie budowlanym. 34. Do likwidacji prac „budowlano-konserwatorskich” w ustawie 37. J. Lewicki, Powołanie Kolegium Doradczego ds. Ochrony Za- o ochronie zabytków, o zgrozo, przyczynili się urzędnicy Gene- bytków Architektury Modernistycznej w Polsce, (w:) „Ochrona ralnego Konserwatora Zabytków. Zabytków”, 2007, nr 1, s. 21.

ON THE NECESSITY OF ESTABLISHING STANDARDS FOR PROJECTS CONCERNING PLANNED WORK ON MONUMENTS OF ARCHITECTURE he recently observed disturbing degradation of Contemporary construction does not always T our architectural heritage is the outcome not require an initial project, which in the case of only of an unsuitable approach of the investors, but historical monuments is obligatory and often should also the insufficient conservation knowledge of the appear in several versions so as to select the best projects’ authors and the absence of appropriate possible conservation conception. A construction- standards for preparing fitting documentation. conservation project differs essentially from a proj- The presented article is an attempt at creating ect needed only for obtaining a construction foundations for architectural-conservation projects permission. The architectural-conservation part of and conservation undertakings. It must be stressed the project must resolve all the existing problems, that the existing standards for designing new construc- and thus every detail must be designed as part of the tions do not encompass the conservation specificity execution drawings. This stage has to involve the of monuments of architecture, even though the range origin of all conservation projects of architectural of the statute on Construction Law embraces also details and the outfitting, planned by the conservator- non-movable monuments, i.e. those of architecture. restorer of works of art. Additional emphasis is due to the fact that The realisation must also entail the auteur projects relating to monuments of architecture call supervision of all the participants of the preparation for an approach divergent from that pertaining to of the pre-project and project documentation (this designing new buildings. This difference appears obligation should never depend on the good will of already at the stage of pre-project initiatives, which the investor). In addition, architectural studies must must involve a full historical reconnaissance of be continued. a given monument and its assessment, as well as Realisation work should end with post-execution a definition of the state of preservation and causes of documentation, devised separately for each damage; complex conclusions and conservation specialisation. It is postulated that the post- directives comprise the end stage. From the very execution documentation be prepared by the onset, pre-project efforts must engage all specialists architectural designers (naturally, for a suitable fee), working on the documentation. They should in- since, as rule, the executor is unprepared and the clude authors of historical studies and conservators- realisation changes, compared to the project, are restorers of works of art. extensive.

106 Bartłomiej Gadecki teorie prawnik

PRZESTĘPSTWO FAŁSZERSTWA ZABYTKU

ałszowanie dzieł sztuki ma równie długą histo- wmawiając kupującemu, że jest to zabytek, albo nie F rię jak kolekcjonerstwo. Proceder ten wiąże się wyprowadzając kupującego z błędnego przekona- bowiem, co oczywiste, z popytem i ceną na określo- nia, że rzecz zabytkiem jest. Również kwalifikacja ne dobra kultury1. z art. 286 par. 1 k.k. odnosiła się do sytuacji, gdy W dzisiejszym świecie fałszuje się praktycznie sprzedający oferował zabytek, wmawiając kupujące- wszystko to, za co kolekcjoner jest skłonny zapłacić: mu, iż jest to inny zabytek, albo nie wyprowadzając meble, zegary, figurki, koronki, dywany, rzeźby, mo- go z błędnego przekonania, że oferowany zabytek nety, znaczki czy obrazy, które zdecydowanie najczęś- jest innym zabytkiem. ciej są przedmiotem kryminalistycznych badań la- Należy zaznaczyć, iż przestępstwo oszustwa po- boratoryjnych2. Coraz powszechniej podejmuje się pełnione było zarówno, gdy zabytek oferowany ku- próby stworzenia imitacji, np. oryginalnej ozdoby, pującemu był wcześniej podrobiony lub przerobio- ceramiki bądź militariów, które mają „udawać” zany, jak i gdy nie dokonywano żadnej fizycznej inge- bytki archeologiczne3. rencji w rzecz, tylko wprowadzano w błąd kupujące- Przed 2006 r. w doktrynie zauważono, iż zarów- go (albo wyzyskiwano jego błąd) co do wyobrażenia no w kodeksie karnym, jak i w ustawie o ochronie o rzeczywistości. zabytków i opiece nad zabytkami brak jest przepisów, Przedstawiając schemat przestępczego procede- które pozwalałyby skutecznie zwalczać działalność ru oszustwa, w przypadku gdy zabytek był wcześniej fałszerzy. Od wielu lat w środowisku antykwariuszy podrobiony/przerobiony, należy wyróżnić trzy etapy: sygnalizowano to niebezpieczne zjawisko, brak odpo- ▯ podrobienie lub przerobienie zabytku; wiednich przepisów uniemożliwiał bowiem zatrzy- ▯ nawiązanie kontaktu z kupującym (oczywiście oso- mywanie i ,,zdejmowanie” z obiegu rynkowego fałszy- ba podrabiająca/przerabiająca zabytek nie musi wych dzieł sztuki. Podnoszono, że jest to poważny man- być tą samą osobą, która oferuje do sprzedaży po- kament, który bezwzględnie wykorzystują przestępcy4. drobiony/przerobiony zabytek6); Oceniając stan prawny sprzed nowelizacji Usta- ▯ dokonanie transakcji. wy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami do- Rozpatrując powyższe etapy – w odniesieniu do konanej w 2006 r. należy stwierdzić, iż rzeczywiście stanu prawnego sprzed nowelizacji z 2006 r. – trze- istniała luka, którą mogli wykorzystywać przestępcy. ba zaznaczyć, iż etap 1., polegający na podrobieniu Karalne, co do zasady, nie było podrobienie ani prze- lub przerobieniu zabytku w celu jego zbycia, stano- robienie zabytku (o wyjątku w postaci podrobienia wił, z punktu widzenia prawa karnego, przygotowa- lub przerobienia obrazu jest mowa w dalszej części nie do przestępstwa oszustwa, które było niekaralne artykułu), ale doprowadzenie innej osoby do nieko- (arg. a contrario z art. 16 par. 2 k.k.). rzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mie- Etap 2., w którym dochodzi do nawiązania kon- niem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wy- taktu z kupującym, stanowi usiłowanie przestępstwa zyskania błędu lub niezdolności do należytego poj- oszustwa karalne w granicach przewidzianych dla mowania przedsiębranego działania, co podlegało ka- danego przestępstwa (powoduje to możliwość wy- rze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat (prze- mierzenia sprawcy kary pozbawienia wolności od stępstwo oszustwa – art. 286 par. 1 kodeksu karne- 6 miesięcy do 8 lat). go)5. Artykuł 286 par. 1 kodeksu karnego (dalej k.k.) Etap 3., w którym następuje doprowadzenie ku- miał zastosowanie m.in. w przypadku, gdy osoba pującego do niekorzystnego rozporządzenia mieniem, oferowała sprzedaż rzeczy niebędącej zabytkiem, oznacza dokonanie przestępstwa.

107 Odnosząc się jeszcze do stanu prawnego istnie- to, żeby się nim nielegalnie posługiwać13. Natomiast jącego przed wejściem w życie art. 109a Ustawy „przerobić” oznacza opracować coś powtórnie, zmie- o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, nale- nić kształt, formę czegoś, dostosowując do nowego żałoby omówić sytuację, gdy podrobiono/przero- przeznaczenia; wykonać jakiś przedmiot z innego14. biono obraz, który jednocześnie był zabytkiem. Zarówno znamię czasownikowe ,,podrabia”, jak Kodeks karny penalizuje podrobienie lub prze- i ,,przerabia” znane są polskiemu prawu karnemu. robienie dokumentu (zob. art. 270 par. 1 k.k.) za- Posługuje się nimi obecnie obowiązujący kodeks grożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności karny, m.in. w art. 270 par. 1 k.k. (podrobienie lub albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. przerobienie dokumentu)15. Definicję dokumentu zawiera art. 115 par. 14 k.k., Według R. Górala „podrabia” na gruncie prze- który stanowi, iż dokumentem jest każdy przedmiot pisu art. 270 par. 1 k.k. znaczy sporządza doku- lub inny zapisany nośnik informacji, z którym jest ment na nowo, z zachowaniem pozorów jego auten- związane określone prawo albo który ze względu na tyczności, w sposób stwarzający wrażenie, jakby po- zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku chodził od organu czy osoby, w której imieniu został prawnego lub okoliczności mającej znaczenie praw- sporządzony; natomiast „przerabia” – przekształca ne. W doktrynie wskazywano, że o ile samo podro- już istniejący przez nadanie mu treści innej od pier- bienie lub przerobienie obrazu nie podpada pod wotnej16. Ważne jest stwierdzenie, iż czynność prze- art. 270 par. 1 k.k., gdyż obraz nie jest dokumen- rabiania odnosi się do autentycznego dokumentu17. tem7, to już art. 270 par. 1 k.k. znajduje zastosowa- Podkreśla to J. Piórkowska-Flieger, która podnosi, iż nie w sytuacji, gdy podrobiono/przerobiono sygna- w przypadku podrobienia dokumentu sprawca od- turę (podpis twórcy lub zastępujący go znak symbo- działuje na przedmioty niebędące dokumentami, któ- liczny oraz niekiedy datę), gdyż sygnatura stanowi rym przez swoje działanie nadaje pozornie taki cha- dokument w rozumieniu prawa karnego8. rakter, a w wyniku czynu sprawcy nie powstaje doku- Przechodząc do obecnego stanu prawnego, nament, ale imitacja dokumentu; natomiast przedmio- leży wskazać, iż ustawą z dnia 24 lutego 2006 r. tem działania sprawcy w przypadku przerobienia jest o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad autentyczny dokument, a nie imitacja dokumentu18. zabytkami9 do ustawy o ochronie zabytków i opiece Z kolei w sztuce fałszerstwem określa się zarów- nad zabytkami10 dodano m.in. art. 109a w brzmie- no stylistyczną przeróbkę, np. rzeźby renesansowej niu: „Kto podrabia lub przerabia zabytek w celu w późnorenesansową, jak i stworzenie zupełnie no- użycia go w obrocie zabytkami, podlega grzywnie, wego dzieła, np. malarskiego, pod styl i formy zna- karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wol- nego mistrza19. Z punktu widzenia prawa karnego ności do lat 2”11. pierwsza czynność będzie przerobieniem zabytku, W uzasadnieniu projektu nowelizacji12 czytamy, druga zaś jego podrobieniem. że ,,w przepisach karnych wprowadzono dodatkowy Biorąc pod uwagę powyższe, podrobieniem za- przepis art. 109a penalizujący przestępstwa związa- bytku będzie nadanie przedmiotowi (niebędącemu ne z fałszowaniem zabytków i wprowadzaniem ich zabytkiem) pozornie charakteru zabytku, w wyniku do obiegu w celu osiągnięcia korzyści materialnych. czego powstanie imitacja zabytku mająca uchodzić Kwestia ta nie była dotychczas uregulowana zarów- za zabytek. Przez podrobienie należy rozumieć wy- no w kodeksie karnym, jak i ustawie o ochronie za- konanie przedmiotu polegające na zachowaniu po- bytków i opiece nad zabytkami. Natomiast postulat zorów, że jest on autentycznym dziełem podrabiane- wprowadzenia odpowiedzialności karnej dla osób do- go twórcy20. konujących tego rodzaju przestępstw był wielokrot- Przerobienie zabytku będzie polegało na nadanie podnoszony przez środowisko antykwariuszy oraz niu mu innego wyglądu od pierwotnego21. Może wią- osoby kolekcjonujące za bytki”. zać się to z uszkodzeniem zabytku. Dokonując wykładni tego artykułu, w pierwszej Pojęcie „przerabia” nie zawiera w sobie warun- kolejności należy wskazać, co oznaczają słowa „pod- ku trwałości lub nieusuwalności zmian22. rabia” i „przerabia”? Należy wyraźnie podkreślić fakt, że podrobie- Według definicji zawartej w „Słowniku języka pol- nie/przerobienie zabytku karalne będzie dopiero skiego” „podrobić” oznacza wykonać imitację jakiejś wtedy, gdy sprawca działał w celu użycia podrobio- rzeczy mającą uchodzić za oryginał, sfałszować coś; nego/przerobionego zabytku w obrocie zabytkami, wykonać drugi egzemplarz jakiegoś przedmiotu po np. sprzedaży, zamiany, ale już nie darowizny.

108 teorie Zatem nie popełni przestępstwa z art. 109a osoba, dla organów ścigania, które ten cel będą musiały która podrabia/przerabia zabytek i czyni to w celu sprawcy udowodnić, i przypuszczalnie sprawi, iż np. pokazania swoich umiejętności, dołączenia pod- przepis ten nie będzie wykorzystywany w praktyce23. robionego/przerobionego zabytku do własnej kolekcji, dokonania darowizny, a nawet dokonania sprze- daży, ale z zamiarem poinformowania nabywcy, że kupuje on zabytek, który jest podrobiony/przerobiony. Przepis wymaga, aby sprawca podrobił/prze- robił zabytek po to, aby użyć go w obrocie zabytka- Mgr Bartłomiej Gadecki, absolwent Podyplomowych mi (czyli de facto trzeba udowodnić sprawcy, że Studiów Problematyki Zorganizowanej Przestęp- celem podrobienia/przerobienia zabytku było uży- czości i Terroryzmu na Uniwersytecie Warszawskim cie go w obrocie zabytkami przy jednoczesnym zata- oraz Podyplomowych Studiów Prawa Handlowego na jeniu przez sprawcę faktu, iż jest to zabytek podro- Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, jest biony/przerobiony). Stanowić może to duży problem aplikantem Prokuratury Rejonowej w Ostródzie.

Przypisy

1. J. Świeczyński, Grabieżcy kultury i fałszerze sztuki, Warszawa 10. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz.U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1986, s. 189; zob. również: B. Innes, Fałszerstwa i oszustwa, 1568). Warszawa 2006, s. 41 i nast.; F. Arnau, Sztuka fałszerzy – fał- 11. Na marginesie należy zwrócić uwagę, że już w 1980 r. w dok- szerze sztuki: trzydzieści wieków antykwarskich mistyfikacji, trynie postulowano, aby art. 265 par. 1 k.k. (z 1969 r., Dz.U. Wrocław 1966, s. 31. z 1969 r., Nr 13, poz. 94 – obecnie art. 270 par. 1 k.k.) – prze- 2. P. Rybicki, Techniczno-kryminalistyczne badania dzieł sztu- stępstwo fałszu dokumentu – miał brzmienie: „kto w celu użycia ki, (w:) Prawnokarna ochrona dziedzictwa kultury. Materiały za autentyczny podrabia lub przerabia dokument lub dzieło z konferencji. Gdańsk, 30 maja – 1 czerwca 2005 r., Zakamycze sztuki albo takiego dokumentu lub dzieła sztuki jako autentycz- 2006, s. 167. nego używa”. Alternatywnie zgłoszono postulat uzupełnienia 3. M. Trzciński, Prawnokarne i kryminalistyczne aspekty prze- ustawy o ochronie dóbr kultury i o muzeach przepisem o zbliżo- stępstw popełnianych na stanowiskach archeologicznych, nym brzmieniu. Zob.: T. Dukiet-Nagórska, T. Widła, jw., s. 15. (w:) Prawnokarna ochrona…, jw., s. 189. Postulat ten na realizację czekał ponad ćwierć wieku. 4. P. Ogrodzki, Przestępczość przeciwko zabytkom (współpraca 12. Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy organów ścigania z instytucjami kultury i służbą ochrony zabyt- o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Druk nr 50, do- ków w jej zwalczaniu), (w:) Prawnokarna ochrona…, jw., s. 117; stępny na stronie internetowej: www.senat.gov.pl J. Świeczyński, jw., s. 190. 13. Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 1979, s. 745. 5. Art. 286 kodeksu karnego, Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. 14. Tamże, s. 1000. (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553); K. Zeidler, Prawo ochrony 15. W kodeksie karnym z 1969 r. był to art. 265 par. 1 k.k., nato- dziedzictwa kultury, Warszawa 2007, s. 208; szerzej na temat miast w kodeksie karnym z 1932 r. (Dz.U. z 1932 r., Nr 60, poz. przestępstwa oszustwa zob.: T. Oczkowski, Oszustwo jako prze- 571 – Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lip- stępstwo majątkowe i gospodarcze, Zakamycze 2004. ca 1932 r. – Kodeks karny) art. 187 k.k. W obecnym kodeksie 6. F. Arnau, jw., s. 19. karnym znamię ,,podrabia” i ,,przerabia” występuje także w art. 7. Zob. np.: T. Dukiet-Nagórska, T. Widła, Odpowiedzialność 306 k.k., art. 310 par. 1 k.k., art. 313 par. 1 k.k., art. 314 k.k., karna za sfałszowanie obrazu, ,,Nowe Prawo”, 1980, nr 4, s. 7; art. 315 par. 1 k.k. M. Kulicki, V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka. 16. R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Toruń 1998, s. 353; L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego, prawa 2005, s. 64 i 557; M. Kulik (w:) Kodeks karny. Praktyczny ko- o wykroczeniach i przepisów wprowadzających wraz z niektóre- mentarz, pod red. M. Mozgawy, Zakamycze 2006, s. 238. mi ustawami dodatkowemi i wzorami orzeczeń do prawa o wy- 8. T. Dukiet-Nagórska, T. Widła, jw., s. 10; M. Kulicki, V. Kwiat- kroczeniach, Kraków 1933, s. 525; W. Wróbel (w:) Kodeks kar- kowska-Darul, L. Stępka, jw., s. 64 i 557; jednakże odmiennie ny. Część szczególna. Komentarz, t. II, pod red. A. Zolla, wyd. 2, M. Kulik (w:) Kodeks…, jw., s. 238; J. Piórkowska-Flieger, Fałsz Zakamycze 2006, s. 1320-1323; I. Andrejew, Kodeks karny. dokumentu w polskim prawie karnym, Zakamycze 2004, s. 196- Krótki komentarz, wyd. 2, Warszawa 1978, s. 192; J. Bafia, 197; na temat sygnatury zob. także: M. Morka, Kilka uwag K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warsza- o wartości sygnatur oraz pisaniu ekspertyz, (w:) Falsyfikaty dzieł wa 1987, s. 448; R. Zawłocki (w:) Kodeks karny. Część szczegól- sztuki w zbiorach polskich. Materiały międzynarodowej konfe- na, t. 2, pod red. A. Wąska, wyd. 3, Warszawa 2006, s. 668-673; rencji naukowej zorganizowanej 21-22 maja 1999 roku przez A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2005, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Oddział War- s. 560-561. szawski Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Zamek Królewski 17. R. Zawłocki (w:) Kodeks…, jw., s. 672; A. Marek, jw., s. 561; w Warszawie, Warszawa 2001, s. 250-269. O. Chybiński (w:) Prawo karne. Część szczególna, pod red. 9. Dz.U. z 2006 r., Nr 50, poz. 362. W. Świdy, Wrocław 1980, s. 530; zob. także: wyrok SN z dnia

109 5 września 2000 r., II KKN 569/97, „LexPolonica”, nr 351820; 22. Por. orzecznictwo do art. 270 par. 1 k.k.; postanowienie SN wyrok SN z dnia 5 marca 2003 r., III KKN 165/2001, „Lex- z dnia 19 marca 2003 r., III KKN 207/2001, „LexPolonica”, Polonica”, nr 369470. nr 369536. 18. J. Piórkowska-Flieger, jw., s. 274-275. 23. K. Zeidler, Nowe przestępstwa w systemie karnoprawnej 19. J. Świeczyński, jw., s. 190. 20. Zob.: W. Kotowski, B. Kurzępa, Przestępstwa pozakodekso- ochrony dziedzictwa kultury, „Ochrona Zabytków”, 2006, nr 4, we. Komentarz, Warszawa 2007, s. 612. s. 66; tenże, Zanim ustawa pokryje się patyną, ,,Rzeczpospolita” 21. Tamże, s. 612. z dnia 31.10.2005 r., www.rzeczpospolita.pl

THE CRIME OF FORGING A HISTORICAL MONUMENT

n the present-day world practically everything has been supplemented with, i.a. article 109a on the Iwhich a collector is willing to pay for can be forg- counterfeiting or forging of monuments and intro- ed. Prior to 2006 the suitable doctrine noticed that ducing a fine, imprisonment up to two years, or the both the penal code and the Statute on the protec- limitation of freedom. According to the cited article, tion of historical monuments lack pertinent regu- the act of counterfeiting an historical monument con- lations that would make it possible to effectively sists of endowing an object that is not a monument combat art forgery. Neither the redesigning nor the with the appearance of a monument, thus produc- counterfeiting of a monument were punishable, and ing an imitation pretending to be an historical mon- only the stage of inciting a person to an unfavour- ument. This crime is to be understood as the pro- able use of his own property or that of another by duction of an object while maintaining appearances misleading that person or the exploitation of an er- that it is an authentic work of the given author. The ror or the incapacity for a suitable comprehension redesigning of a monument consists of granting it an of the undertaken activity, was penalised by impris- appearance different from the original, which could onment (six months to eight years for the crime of entail damaging the monument. counterfeiting). The sole exception was the forging Both crimes will be punishable, however, only in of a signature on a painting, which is simultaneous- those instances when the perpetrator acted in order ly an historical monument, since from the viewpoint to use the monument for the purposes of trafficking of penal law such a signature constitutes a docu- in historical monuments, which could constitute ment. Felonies of this category are dealt with in arti- a considerable problem for the prosecuting agen- cle 270, paragraph 1 of the penal code. cies, compelled to prove such an intention on the The Statute of 24 February 2006 on changing part of the felon. the Statute on the protection of historical monuments

110 Drela:Dobrzyn 3/27/09 10:06 AM Page 111

Monika Drela konferencje prawnik Instytut Prawa Cywilnego, Uniwersytet Wrocławski

DEFINICJA ZABYTKU NIERUCHOMEGO W PRAWIE POLSKIM I FRANCUSKIM

ermin zabytek istnieje w języku potocznym, ale W związku z tym pojęcie zabytku pojawia się T desygnatów tego słowa jest wiele, ponieważ ce- w przepisach prawnych tam, gdzie ustawodawca chą języka potocznego jest powstawanie pojęć w spo- uznał, że zachowania ludzi względem zabytku mu- sób spontaniczny, bez konieczności ich sztywnej sys- szą różnić się od tych samych zachowań względem tematyzacji. Termin zabytek jest wykorzystywany przedmiotów niebędących zabytkiem. Niszczenie w języku nauk humanistycznych, a szczególnie w his- własnego stołu jest dozwolone, niszczenie własnego torii kultury i sztuki konserwatorskiej. Istnieje wiele domu podlega pewnym ograniczeniom wynikają- humanistycznych prób zdefiniowania tego terminu. cym z prawa administracyjnego, a niszczenie za- Nie wypracowano jednak definicji tego pojęcia sto- bytkowego budynku jest zakazane. Stopniowanie sowanej w nauce. i zakres tych ograniczeń zachowania człowieka Nie sądzę, aby w istniała potrzeba stworzenia względem otaczających go przedmiotów odbywa się jednej, uniwersalnej definicji przydatnej wszystkim według kryterium nieostrego, klauzuli generalnej naukom humanistycznym. Badacze tej materii są interesu społecznego. Takie samo oddziaływanie na zgodni, że trudno jest jednoznacznie przesądzić in przedmiot materialny jest poddane różnej regla- abstracto, jakie kryteria powinny być spełnione, aby mentacji prawnej w zależności od tego, jaki to jest uznać jakąś rzecz za zabytek. Niewątpliwie kryte- przedmiot. riów musi być kilka, gdyż cenzus wieku przedmiotu Ustawa o ochronie zabytków należy do grupy nie wystarczy, choć jest to kryterium najważniejsze, ustaw określanych mianem ustawodawstwa ochron- gdy uwzględnimy potoczne rozumienie tego słowa. nego (do tej grupy należą też ustawy o ochronie przy- Zgoda panuje co do tego, że zawsze konieczne jest rody czy środowiska). Potrzeba istnienia definicji kryterium przedmiotowości, zabytki są bowiem rze- zabytku w prawie wynika z tego, że normy ustaw czami fizycznymi, przedmiotami materialnymi. o charakterze ochronnym regulują ściśle zachowania ludzi względem określonych dóbr, a przy tym Uwagi ogólne pojęcie zabytku nieruchomego w języku potocznym jest nieostre. W sytuacji, gdy mamy np. normę praw- Prawo jest nauką humanistyczną – bada normy ną zakazującą zabijania borsuka, to nie znajdziemy tworzone przez ustawodawcę, według których funk- w ustawie definicji borsuka stosowanej przez nauki cjonują społeczeństwo i poszczególni ludzie. Jednak przyrodnicze (wskazującej np. gatunek, rodzaj, gru- jest to nauka specyficzna o tyle, że jej celem nie jest pę), ponieważ od każdego człowieka ustawodawca odkrywanie prawdy o otaczającej nas rzeczywis- może wymagać, aby wiedział, że określone zwierzę tości materialnej (może z wyjątkiem kryminalistyki). jest borsukiem. Przy tym łatwo jest stanowczo okre- Normy prawa regulują zachowania człowieka; przed- ślić, czy dane zwierzę jest borsukiem, czy nim nie jest. miotów dotyczą jedynie pośrednio, gdyż przedmio- Ustawodawca zdefiniował jednak zabytek nieru- tem regulacji norm prawnych nie są przedmioty chomy, gdyż nie każdy może określić w konkretnej fizyczne same w sobie, lecz wyłącznie zachowanie sytuacji, czy ma do czynienia z zabytkiem nierucho- (działanie lub zaniechanie) ludzi względem tych mym, czy też nie. Powstaje zatem pytanie: czy w pol- przedmiotów (chodzi tu oczywiście o podmioty pra- skim systemie prawnym istnieje wymóg powszech- wa, czyli osoby fizyczne lub grupy ludzi tworzących nej znajomości zagadnień z dziedziny historii sztuki, wyodrębnioną organizacyjnie i zmienną składem historii budownictwa, historii w ogóle oraz nauk osobę prawną albo podmioty uznane za ułomne konserwatorskich? Jeżeli nie ma takiego wymogu, to osoby prawne). czy możemy stawiać ludziom bez odpowiedniego

111 Drela:Dobrzyn 3/27/09 10:06 AM Page 112

wykształcenia zarzut, że nie wiedzą, iż określony archeologiczny: jest nim zabytek nieruchomy, będą- przedmiot jest zabytkiem, zwłaszcza jeżeli nie ma on cy powierzchniową, podziemną lub podwodną po- uwidocznionej daty powstania, która dla większości zostałością egzystencji i działalności człowieka, zło- ludzi jest głównym wyznacznikiem tego, czy rzecz żoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w ogóle może być zabytkiem. w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ru- Ustawę o ochronie zabytków stosują głównie chomy będący tym wytworem. organy administracyjne oraz służby konserwatorskie, Tak więc, składając wymienione powyżej prze- których zadaniem jest ochrona i opieka nad zabyt- pisy ustawy, możemy przyjąć, że zabytkiem nieru- kami. Potrzeba zdefiniowania pojęcia zabytku nie- chomym jest nieruchomość (jej część lub zespół nieruchomego na potrzeby prawidłowego i jednolitego ruchomości) będąca dziełem człowieka lub związa- stosowania prawa przez organy administracji jest nie- na z jego działalnością, stanowiąca świadectwo mi- wątpliwa, ważne jest jednak, by ze względu na pew- nionej epoki lub zdarzenia, której zachowanie leży ność obrotu nieruchomościami przeciętny nabywca w interesie społecznym ze względu na posiadaną wiedział, że kupuje nieruchomość zabytkową. wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Istnieją rejestry zabytków i ewidencja zabytków. Wśród zabytków nieruchomych wyróżniamy pod- Jednak z przepisów regulujących prowadzenie tego grupę zabytków archeologicznych. typu dokumentacji nie wynika, aby istniało domnie- Ustawodawca nie pokusił się w nowej ustawie manie powszechnej znajomości zawartych w nich o wprowadzenie kryterium formalnego, czyli na za- wpisów. Inną sprawą jest ustalenie, czy rejestry ta- rezerwowanie terminu zabytku jedynie dla obiektów kie powinny być w całości powszechnie dostępne, wpisanych do rejestru zabytków. Innymi słowy, za- a w szczególności, czy dane o osobach prywatnych bytkiem jest rzecz bądź część rzeczy, bez względu (np. adres) zawarte w tych rejestrach mają status na to, czy została wpisana do rejestru zabytków, je- informacji publicznej, do której stosuje się przepisy żeli tylko przysługują jej określone wyżej zabytkowe ustawy o dostępie do informacji publicznej1. Nie cechy. Taka sytuacja stwarza pewną fikcję prawną – można natomiast zasłaniać się nieznajomością wpi- wszystkie zabytki poddane są ochronie prawnej prze- sów w księdze wieczystej, co wynika z ustawy o księ- widzianej w ustawie, bez względu na to, czy są one gach wieczystych i hipotece2. ujawnione w rejestrze zabytków3. W ustawowej definicji zabytku nieruchomego Definicja zabytku nieruchomego występuje pojęcie nieruchomości; jest ono zdefinio- w prawie polskim wane w art. 46 k.c.4, dodatkowo ustawa o gospodar- Zdefiniowanie zabytku nieruchomego wymaga sięg- ce nieruchomościami w art. 4 definiuje pojęcie nie- nięcia do odpowiednich regulacji przewidzianych ruchomości gruntowej w sposób nieodbiegający od w ustawie z 23.07.2003 r. o ochronie zabytków kodeksowych regulacji5. W prawie cywilnym sformu- i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 11145 łowano definicję uwzględniającą też postanowienia ze zm.) oraz do przepisów ustawy z 21.08.1997 r. ustawy o księgach wieczystych i hipotece: „Nierucho- o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. mością jest jednolity obszar należący do tej samej z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm.), ponieważ zawie- osoby. Jeżeli jednak fragmenty powierzchni ziem- ra ona regulacje szczególne dotyczące obrotu nieru- skiej, należące do tej samej osoby, są zgodnie z prze- chomościami skarbowymi i samorządowymi pisami ustawy o księgach wieczystych i hipotece6 Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabyt- ujęte [odrębnie] w księgach wieczystych, to o istnie- kami zawiera legalną definicję zabytku. Punkt 1 niu i granicach nieruchomości rozstrzygają księgi art. 3 tej ustawy stanowi, że zabytkiem jest nieru- wieczyste”7. chomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, W miejscowych planach zagospodarowania będące dziełem człowieka lub związane z jego dzia- przestrzennego ujawniane są tzw. strefy ochrony łalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki konserwatorskiej, jednak wpisując zabytek do reje- lub zdarzenia, których zachowanie leży w interesie stru, organ nie jest związany ustaleniami planu społecznym ze względu na posiadaną wartość histo- miejscowego co do charakteru i przeznaczenia danej ryczną lub naukową. Punkt 2 tego artykułu precy- nieruchomości. Można więc uznać, że przepisy usta- zuje pojęcie zabytku nieruchomego: jest nim nieru- wy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami chomość, jej część lub zespół nieruchomości, o któ- mają charakter lex specialis w stosunku do ustawy rych mowa w pkt. 1. Punkt 4 art. 3 definiuje zabytek o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym,

112 Drela:Dobrzyn 3/27/09 10:06 AM Page 113

konferencje ponieważ uznanie obiektu za zabytek oraz wydanie prawa. Niekiedy trudno właścicielowi10 określić, czy decyzji o skreśleniu z rejestru zabytków następuje jego rzecz jest zabytkiem, a przecież z faktu przyzna- w oderwaniu od ustaleń miejscowego planu zagos- nia rzeczy statusu zabytku wynikają dla właścicie- podarowania przestrzennego. la pewne ciężary (niekiedy również korzyści), dla Przyglądając się baczniej wyżej przytoczonej administracji zaś dodatkowe zadania (obowiązki). definicji zabytku nieruchomego, można by uznać, Własność zabytku nieruchomego jest prawem na nie- że do rejestru zabytków należałoby wpisywać tylko ruchomości, której co najmniej jedna część składo- zabytkowe części nieruchomości, czyli np. budynki, wa ma cechy zabytku, to znaczy, że jest dziełem czło- gdyż tylko one (w większości przypadków) są dzie- wieka bądź jest związana z jego działalnością i sta- łem człowieka. Jako że przepisy ustawy o ochronie nowi świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, zabytków formułują wiele nakazów i ograniczeń ad- których zachowanie leży w interesie społecznym ze resowanych do właścicieli zabytków nieruchomych, względu na posiadaną wartość historyczną, artystycz- do rejestru zabytków powinna być wpisywana wraz ną lub naukową. z budynkiem wydzielona geodezyjnie działka nieru- chomości w zakresie niezbędnym do prawidłowego Zabytek jako część składowa nieruchomości korzystania z zabytku. Konieczne jest to zwłaszcza Zabytkowy charakter ma z reguły część składowa w przypadku nieruchomości publicznych (skarbo- nieruchomości gruntowej. Należy zatem wpisać do wych lub samorządowych), aby nie tracić dochodów księgi wieczystej prowadzonej dla gruntu informację uzyskiwanych ze sprzedaży zabytków nieruchomych, o zabytkowym charakterze nieruchomości lub jej gdyż na mocy art. 68 ust. 3 ustawy o gospodarce nie- części składowej. Podstawą wpisu w KW jest decyzja ruchomościami (dalej u.g.n.) cena sprzedaży nieru- WKZ – zgodnie z art. 9 ust. 4 ustawy o ochronie chomości wpisanej do rejestru zabytków ustalona zabytków. Z zasady księgi wieczyste prowadzone są w wyniku przetargu powinna być objęta 50-proc. dla gruntów; sam grunt bardzo rzadko ma cechy po- bonifikatą. zwalające go uznać za zabytek (przykładem zabyt- Wojewódzki konserwator zabytków na wniosek kowego gruntu jest np. kopiec), stąd wpis do KW np. właściciela albo organ gminy z urzędu mogą prowadzonej dla nieruchomości gruntowych jest spowodować wszczęcie postępowania o podział nie- uzasadniony, gdy istnieje jakaś część składowa nie- ruchomości8, jeżeli uznają, że podział nieruchomo- ruchomości o cechach zabytku. ści jest niezbędny do realizacji celów publicznych, Według art. 47 §2 k.c. częścią składową rzeczy a opieka nad nieruchomościami stanowiącymi za- jest wszystko to, co nie może być od niej odłączone bytek do takich należy (art. 6 pkt 5 u.g.n.). Taka po- bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości czy czę- trzeba może zaistnieć również w sytuacji, gdy ko- ści odłączonej. W doktrynie przeważają głosy, aby nieczna jest sprzedaż – w trybie postępowania egze- część składowa była fizycznie przytwierdzona na kucyjnego – części nieruchomości w celu zaspokoje- stałe do rzeczy głównej. Dlatego, jeżeli w jakimś bu- nia wierzytelności Skarbu Państwa z tytułu dokony- dynku cenny ze względów historycznych jest jedynie wanych robót przy zabytku, zabezpieczonej przez fundament lub piwnice, wpis do KW prowadzonej ustanowienie hipoteki przymusowej. W sytuacji, gdy dla nieruchomości jest uzasadniony. Jeżeli natomiast nikt nie będzie chciał kupić nieruchomości zabytko- zabytkowe są np. jedynie drzwi w budynku, to nie wej, celowe będzie wyodrębnienie i sprzedaż jej czę- ma podstaw, aby ich zabytkowy charakter rozciągał ści „niezabytkowej”. Czynność taka może leżeć rów- się na całą nieruchomość. Drzwi są z reguły jedynie nież w interesie samego właściciela. przynależnością, czyli odrębną, samoistną rzeczą11. Celowe jest także wpisywanie do księgi wieczystej informacji o zabytkowym charakterze nierucho- Otoczenie zabytku mości lub jej części. Jest to związane z zapewnie- Decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru niem pewności obrotu nieruchomościami, ponieważ może wyznaczać też teren wokół niego w celu ochro- ważne jest, by nabywca nieruchomości wiedział, że ny wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony kupuje zabytek nieruchomy9. Przyjęta w ustawie de- przed oddziaływaniem (immisjami) z innych nieru- finicja zabytku nieruchomego jest niewątpliwie ela- chomości. Otoczenie zabytku mogą stanowić nieru- styczna, co umożliwia objęcie ochroną prawną wszys- chomości gruntowe, które w ogóle nie mają cech tkich zabytkowych dóbr kultury, z drugiej jednak zabytku, tzn. nie zawierają cennych historycznych strony prowadzi do zmniejszenia poczucia pewności informacji.

113 Drela:Dobrzyn 3/27/09 10:06 AM Page 114

Mimo iż otoczenie zabytku może być dotknięte wpisu do rejestru zabytków, trzeba przyjąć, że zabyt- podobnymi ograniczeniami prawa własności, jak kiem nieruchomym jest nieruchomość wchodząca własność zabytków nieruchomych, to brak jest moż- w skład zabytkowego układu, o ile ma ona samoist- liwości (brak podstawy prawnej) wpisu takiej infor- ną wartość zabytkową. Wpis do rejestru ma charak- macji do ksiąg wieczystych prowadzonych dla nie- ter jedynie deklaratoryjny (ujawniający), co oznacza, ruchomości składających się na to otoczenie. Jeśli że jeszcze przed wpisaniem do rejestru zabytków nie ma miejscowego planu zagospodarowania prze- nieruchomość jest zabytkiem14. strzennego, może to utrudniać pewność obrotu. Ważne jest więc, aby ustalić, co właściwie jest przedmiotem ochrony w sytuacji, gdy mamy do czy- Zespoły nieruchomości nienia z pewnym zbiorem zabytków nieruchomych. Definicja zabytku nieruchomego w ustawie przesą- Moim zdaniem w takim przypadku chronione jest dza jednoznacznie, że zabytkiem nieruchomym mo- pewne dobro niematerialne wyrażone we wzajem- gą być części nieruchomości, przy czym chodzi tu nym układzie zabytków i innych składników mate- jedynie o części składowe, całe nieruchomości, a tak- rialnych istniejących w przestrzeni względem siebie. że zespoły nieruchomości (art. 3 pkt 2). Dodatkowo Dobrem chronionym jest sposób czy też układ zago- art. 6 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad za- spodarowania przestrzeni, utrwalony w przeszłości bytkami stanowi, że w szczególności zabytkami nie- i godny zachowania. Dlatego możliwe jest terytorial- ruchomymi są krajobrazy kulturowe, układy urba- ne pokrywanie się wpisów dotyczących zabytków nistyczne, dzieła architektury i budownictwa, cmen- nieruchomych i historycznych układów zabudowy. tarze czy parki, nawet niektóre zakłady przemysłowe. Jeżeli kilka zabytkowych budynków należy do tego Zabytkiem nieruchomym może być także prze- samego właściciela, gdyż są częściami składowymi strzeń historycznie ukształtowana w wyniku działal- jednej nieruchomości gruntowej, to tworzą jedną ności człowieka zawierająca wytwory cywilizacji oraz nieruchomość zabytkową, ale mogą one być przed- elementy przyrodnicze (krajobraz kulturowy)12, co miotem kilku wpisów w rejestrze zabytków, gdyż za- też nie przystaje do kodeksowej definicji nierucho- bytkiem nieruchomym może być także część składo- mości. Można jedynie postawić tezę, że zabytkiem wa nieruchomości, np. jeden budynek. Natomiast nieruchomym jest każda nieruchomość wchodząca wpisanie zabytkowego charakteru nieruchomości w skład owych układów przestrzennych czy zespo- gruntowej będzie mogło nastąpić w ramach jednego łów. Odmiennie jednak w tej kwestii rozstrzygnął wniosku o wpis do jednej księgi wieczystej. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 21 wrześ- nia 1993 r.13 Orzekł, że „wpisanie do rejestru za- Definicja zabytku nieruchomego bytków historycznego założenia urbanistycznego nie we Francji oznacza, że wszystkie budowle na tym terenie są zabytkami. Jeżeli mają same przez się wartość zabyt- W języku prawniczym Francji pojęcie zabytku (mo- kową, powinny być wpisane oddzielnie do rejestru nument), podobnie jak w Polsce, koegzystuje z po- zabytków”. Sąd orzekał podczas obowiązywania usta- jęciem dziedzictwa kulturowego (le patrimoine cul- wy o ochronie dóbr kultury, natomiast obecnie przed- turel). Wszystkie zabytki historyczne (monuments miotową materię wyraźnie uregulowano w art. 9 historiques) obejmuje się potocznie pojęciem „bu- ust. 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad za- dowlanego dziedzictwa kulturowego” (le patrimoine bytkami. Przepis ten stanowi, że „wpis do rejestru culturel bâti)15. historycznego układu urbanistycznego, ruralistycz- W 1810 r. po raz pierwszy powstała myśl, że nego lub historycznego zespołu budowlanego nie zasadą ochrony zabytków będzie ochrona obiektów wyłącza możliwości wydania decyzji o wpisie do re- znajdujących się na odpowiedniej liście. Nakazano jestru wchodzących w skład tych układów lub zespo- zatem sporządzenie spisu przedmiotów zabytkowych. łu zabytków nieruchomych”. Od tego roku państwo narzuciło na prefektów (or- Z przytoczonego wyżej orzeczenia, jak też ze spo- gan zarządzający jednostką terytorialną podziału ad- sobu sformułowania przepisu wynika, że nie każda ministracyjnego) obowiązek sporządzenia listy wszys- nieruchomość wchodząca w skład „zabytkowego za- tkich istniejących zabytków, które nie zostały znisz- łożenia historycznego” musi być zabytkiem nierucho- czone podczas rewolucji16. W owym czasie Francja mym. Zważywszy że w ustawie o ochronie zabytków była centralistycznie zorganizowanym państwem, któ- nie uzależniono nadania rzeczy statusu zabytku od re objęło ochroną zabytki w postaci nieruchomości

114 Drela:Dobrzyn 3/27/09 10:06 AM Page 115

konferencje zabudowanych, stanowiących własność państwa, pod- czy artystycznych. A zatem w celu realizacji form miotów publicznych lub właścicieli prywatnych17. ochrony zabytku wymagane jest uznanie rzeczy za Jedna z pierwszych definicji zabytku została zabytek aktem indywidualnym administracji – de- opublikowana w 1903 r: „Za zabytek uznano dzieło cyzją właściwego organu wydaną za zgodą właści- stworzone ręką człowieka, wzniesione celowo w za- ciela lub wbrew jego woli. W przypadku braku miarze zachowania zawsze obecnej i żyjącej w świa- zgody właściciela wpis jest dokonywany dekretem domości przyszłych pokoleń pamięci działania czło- organu naczelnego Conseil d’Etat, po zasięgnię- wieka czy określonego przeznaczenia owego dzieła”18. ciu opinii Narodowej Komisji ds. Zabytków, która Ustawodawca francuski, tworząc ustawę o zabytkach określa warunki klasyfikacji. Co ciekawe, w decy- historycznych19 w 1913 r., uznał, że ochronie będą zji o wpisie zabytku do rejestru są określane rów- podlegać wyłącznie obiekty wpisane do rejestru za- nocześnie ciężary i służebności obciążające tę nie- bytków lub później do inwentarza uzupełniającego, ruchomość. W prawie polskim podobny charak- utworzonego w 1927 r. osobną ustawą. W samej ter ma decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości, ustawie o zabytkach z 1913 r. nie zawarto definicji bowiem art. 112 ust. 2 u.g.n. przewiduje m.in., że zabytku, uznano jedynie, że przepisom ustawy pod- wywłaszczenie nieruchomości może polegać rów- legają obiekty poddane klasyfikacji oraz wycenie nież na ograniczeniu, w drodze decyzji, prawa włas- państwowej. W art. 1 ustawy o zabytkach historycz- ności, w tym przez ustanowienie odpowiednich nych zawarte zostało stwierdzenie, że ustawa dotyczy służebności gruntowych; nieruchomości, których zachowanie leży w interesie ▯ nieruchomości lub ich części stanowiące własność publicznym ze względu na historię bądź sztukę. publiczną albo prywatną, które mogą być wpisa- Nieruchomości te były klasyfikowane jako zabytki ne na listę zabytków (w dosłownym tłumaczeniu: historyczne w całości lub w części staraniem mini- do inwentarza uzupełniającego), jeżeli jest to uza- stra właściwego ds. kultury. Ustawa o zabytkach his- sadnione względami historycznymi lub artystycz- torycznych zawierała odrębne rozdziały dotyczące nymi, a interes publiczny nie uzasadnia ich klasy- zabytków nieruchomych oraz zabytków ruchomych20. fikacji (wpisania do rejestru). W tym przypadku W 2004 r. ustawa z 1913 r. została zastąpiona inny jest zakres ochrony otoczenia takiego zabytku Kodeksem dziedzictwa narodowego (Code du patri- (strefa ochronna). O ile bowiem w przypadku za- moine21). Kodeks ten zawiera: osobne księgi po- bytków sklasyfikowanych ochronie podlegają wszys- święcone poszczególnym rodzajom dóbr kultury, za- tkie nieruchomości do nich przyległe (sąsiadujące), sady ich nabywania, regulacje dotyczące archiwów, co oznacza, że zabudowa, przebudowa czy wybu- muzeów, znalezisk archeologicznych i wykopalisk. rzanie budynku na nieruchomościach graniczących Księga VI Code du patrimoine dotyczy zabytków podlega uzgodnieniu z władzami konserwatorski- historycznych. Kodeks zawiera odrębne regulacje mi, o tyle nie dotyczy to nieruchomości zabytko- dotyczące zabytków ruchomych i inne regulacje dowych wpisanych do inwentarza dodatkowego. tyczące zabytków ruchomych w oddzielnych dzia- Mimo iż w prawie francuskim zabytkiem nie- łach. Zabytki nieruchome są podzielone na dwie ruchomym jest jedynie nieruchomość lub jej część grupy, ale w każdej definicja zabytku nieruchomego wpisana do odpowiedniego rejestru, istnieje przepis oparta jest na kryterium formalnym wpisu do odpo- artykułu L621-29-5 Code du patrimoine, który wiedniego rejestru. Tekst ustawy nie definiuje, co przewiduje obowiązek właściciela, zbywającego nie- jest zabytkiem, ale określa, jakie nieruchomości mo- ruchomość zabytkową, poinformowania nabywcy gą być wpisane do rejestru zabytków. o tym, że nieruchomość została wpisana do rejestru Ustawa wyróżnia: zabytków. ▯ nieruchomości „sklasyfikowane” (tłumaczenie do- Różnica między zabytkami nieruchomymi skla- słowne), czyli nieruchomości wpisane do rejestru syfikowanymi (wpisanymi do rejestru) a wpisanymi zabytków o najsurowszym dla właściciela reżimie na listę zabytków dotyczy zakresu ingerencji pań- ochrony. Definicja tych zabytków nieruchomych stwa w prawo własności właściciela oraz zakresu do- oparta jest na kryterium materialnym oraz kryte- towania prac budowlanych prowadzonych przy ta- rium formalnym. Do rejestru zabytków nierucho- kich zabytkach. W przypadku zabytków sklasyfiko- mych może zostać wpisana nieruchomość (cała wanych dotacja nie może być niższa niż 50 proc. bądź jej część), której zachowanie lub ochrona leżą kosztów przeprowadzonych prac remontowych lub w interesie publicznym ze względów historycznych konserwatorskich (art. L621-12). Państwo może też

115 Drela:Dobrzyn 3/27/09 10:06 AM Page 116

przymusowo przeprowadzić prace renowacyjne Podsumowanie albo wywłaszczyć nieruchomość wpisaną do rejestru zabytków (classifié), jeżeli jest to niezbędne do ochro- Podsumowując podjęte zagadnienia, można się zany zabytku. Nie może jednak z tych samych powo- stanawiać, czy gdyby w ustawie o ochronie zabytków dów wywłaszczyć zabytków nieruchomych wpisanych nie było definicji zabytku nieruchomego, to zakres na listę inwentarza dodatkowego. zastosowania przepisów zawierających termin „za- Oba rodzaje zabytków nieruchomych mogą być bytek nieruchomy” byłby inny. Według mnie – nie. poddanie procedurze ochrony widoku zgodnie z art. Wówczas odkodowanie znaczenia pojęcia „zabytek L621-30-1. Dzieje się to równolegle z procedurą nieruchomy” dokonywane byłoby – tak jak to dzieje wpisu czy klasyfikacji. W procedurze tej uczestniczy się i teraz – przez sięganie do dorobku nauk histo- urzędnik publiczny – architekt Bâtiment de France, rycznych i archeologicznych w celu ustalenia, czy za- który może wnioskować objęcie ochroną nierucho- wiera on „wartość historyczną, artystyczną lub nau- mości leżących w określonym promieniu od zabytku. kową”. Należałoby również odwołać się do przepi- Ustawa określa długość tego promienia na 500 m, sów prawa cywilnego, aby zdefiniować przymiotnik ale można tę odległość zwiększyć za zgodą władz za- „nieruchomy”. interesowanych gmin. Długość promienia ochrony Definicja zabytku nieruchomego w prawie pol- jest ustanawiana przez organ administracyjny po skim, choć niedoskonała, jest jednak przydatna, przeprowadzeniu ankiety wśród mieszkańców tego ponieważ stwarza pole do dyskusji i prac nad jej obszaru. Możliwa jest również wtórna zmiana dłu- brzmieniem oraz kryteriami uznawania rzeczy za gości promienia ochrony w takiej samej procedurze. zabytek. Uważam, że w definicji zabytku nierucho- Jednak autonomia gminy w zakresie jej władztwa mego powinno pojawić się kryterium wpisania nie- planistycznego jest tutaj ograniczona. W przypadku, ruchomości do rejestru zabytków. Dodatkowo ogra- gdy gmina nie godzi się na ustanowienie strefy niczeniom płynącym z ustawy o ochronie zabytków ochronnej, decyzję może podjąć Rada Państwa po poddane są także nieruchomości, które nie są desyg- zasięgnięciu opinii Narodowej Komisji ds. Ochrony natami tej definicji. W związku z tym uważam, że Zabytków. Co ważne, strefy ochrony przedstawione w tekście ustawy należy nie tylko skupiać się na w postaci graficznej są załącznikami do miejscowych wskazywaniu cech zabytku nieruchomego, ale wska- planów zagospodarowania przestrzennego. Strefy zać również te nieruchomości, których własność jest takie ustanawia się też dla parków czy ogrodów, ograniczana albo których właściciele są poddani w których nie ma budynków. władczej ingerencji administracji z powodu realizo- Nieruchomości w strefach ochronnych, mimo że wania zadań z zakresu ochrony zabytków, choćby nie są zabytkami, poddane są podobnym jak zabyt- nawet nie miały one zabytkowego charakteru. Należy ki nieruchome ograniczeniom, czyli ich zabudowa, też ograniczenia te ujawniać w księgach wieczystych. przebudowa itp. może nastąpić dopiero po uzgod- Myślę ponadto, że lepsza na potrzeby praktyki była- nieniu z właściwym organem konserwatorskim. by sytuacja, gdyby status zabytku nieruchomego przy- Jeżeli jest to strefa wokół zabytku wpisanego do re- sługiwał wyłącznie nieruchomościom, które w cało- jestru, zgodę tę wydaje konserwator; jeżeli zabytek ści lub części wpisane zostały do rejestru zabytków. jest ujęty tylko w inwentarzu dodatkowym, zgodę wydaje architekt Bâtiment de France. Wystąpienie na sesji naukowej „Definicja zabytku”, zorganizowanej przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków Zabytki naturalne 17.04.2008 w Gostyniu. Sesja stanowiła część obchodów Zasady ochrony zabytków naturalnych określają Międzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków. przepisy Code de l’environnement – odpowiednika polskiej ustawy o ochronie przyrody. Wpisany na Dr Monika Drela jest adiunktem w Instytucie Prawa listę może zostać obszar, który – stosowanie do art. Cywilnego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii L341-122 tej ustawy – powinien zostać zachowany Uniwersytetu Wrocławskiego. Aplikację sądową zro- w stanie niezmienionym, jeżeli wymaga tego interes biła w latach 2004-2007. Obecnie jest członkiem publiczny ze względów historycznych, naukowych, Samorządowego Kolegium Odwoławczego we Wro- krajobrazowych czy nawet legendarnych. cławiu.

116 Drela:Dobrzyn 3/27/09 10:06 AM Page 117

konferencje Przypisy

1. Ustawa z dnia 6. 09.2001 r. o dostępie do informacji pub- 9. Jeżeli sprzedawca zatai zabytkowy charakter sprzedawanej licznej, Dz.U. 2001 Nr 112 poz. 1198 ze zm. nieruchomości, to należałoby też rozstrzygnąć, czy kupujący po- 2. Zob. art. 2 ustawy z 6.07.1962 r. o księgach wieczystych i hipo- siada względem niego roszczenia z tytułu rękojmi. tece, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm. 10. Zwłaszcza jeżeli stał się nim niedawno, np. spadkobierca. 3. Jednak w ustawie z dnia 28.07. 1983 r. o podatku od spadków 11. Przynależności są zdefiniowane w art. 51 par 1 k.c.: „Przyna- i darowizn (tekst jedn. Dz.U. z 1997 r. Nr 16, poz. 89 z późn. leżnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej zm.) przewidziano zwolnienie od podatku dla spadkobiercy dzie- rzeczy (rzeczy głównej) zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozo- dziczącego zabytek nieruchomy bądź zabytek ruchomy tylko stają z nią w faktycznym związku odpowiadającym temu celowi”. w przypadku, gdy jest on wpisany do rejestru zabytków. Uzależniono więc sytuację prawną podmiotu od kryterium for- 12. Definicja z art. 3 pkt 14 ustawy o ochronie zabytków i opiece malnego – tylko właściciel zabytku nieruchomego, zabytku ru- nad zabytkami. chomego lub przedmiotów wchodzących w skład kolekcji ujaw- 13. „Sygnatura akt SA/Po 3224/92 Orzecznictwo Sądów Pol- nionych w rejestrze zabytków może skorzystać z dyspozycji skich”, 1995 r., z. 5, poz. 121. normy prawnej przewidującej zwolnienie od podatku od spadków 14. Tamże, z uzasadnienia omawianego wyroku NSA, s. 255. i darowizn, o którym mowa w art. 4 ust. 1 pkt 9 lit. c i d ustawy. Jeżeli zabytek nie jest wpisany do rejestru, spadkobierca jest ob- 15. L. Bachoud, P. Jacob, B. Toulier, Patrimoine culturel bâti et ciążony obowiązkiem podatkowym. paysager, Paris, 2002, s. 22. 4. W myśl art. 46. par. 1 k.c. nieruchomościami są części po- 16. Tamże, s.23. wierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności 17. Tamże, s. 89. (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub 18. „Par monument, au sens le plus ancien et véritablement części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych originel du terme, on entend une oeuvre créée de la main de stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. l’homme et édifiée dans le dessein précis de conserver toujours 5. W literaturze zasadność definicji nieruchomości w ustawie présent et vivant dans la conscience des générations futures le o gospodarce nieruchomościami jest kwestionowana; patrz: souvenir de telle action ou telle destinée”, A. Riegl, Le culte mo- E. Gniewek, Obrót nieruchomościami skarbowymi i samorządo- derne des monuments, son essence et sa genèse, 1903, reedycja wymi, Zakamycze, 1999, s. 31; J. Szachułowicz (współautor) Seuil, 1984, s. 35 i 87. (w:) J. Szachułowicz, M. Kressowska, A. Łukaszewska, Gospodar- ka nieruchomościami. Komentarz, Warszawa 2003, s. 28. 19. Loi du 31 décembre 1913 sur les monuments historiques. 6. Ustawa z 6 VII 1962 r. o księgach wieczystych i hipotece, tekst 20. L. Bachoud, P. Jacob, B. Toulier, Patrimoine..., s. 104. jedn. Dz.U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361. 21. Publikator: J.O. no 46 du 24 février 2004, p. 37048, ordon- 7. B. Swaczyna, Prawne wyodrębnienie gruntu na powierzchni nance no 2004-178 du 20 février 2004. ziemi, (w:) „Rejent”, 2002, nr 9, s. 109. 22. „Il est établi dans chaque département une liste des monu- 8. Art. 97 ust. 3 u.g.n. przewiduje, że podział nieruchomości ments naturels et des sites dont la conservation ou la préserva- może być dokonany z urzędu, jeżeli jest niezbędny do realizacji tion présente, au point de vue artistique, historique, scientifique, celów publicznych. légendaire ou pittoresque, un intérêt général”.

DEFINITION OF THE IMMOBILE HISTORICAL MONUMENT IN POLISH AND FRENCH LAW

he term ”historical monument” appeared in the estate administration, and the civil code. The afore- T vernacular, but has numerous designates since mentioned regulations state that an immobile his- a characteristic feature of the vernacular is the spon- torical monument can denote real estate as a whole, taneous emergence of concepts, without the neces- its component or real estate complexes. An im- sity of their rigid systematisation. Defining an immo- mobile monument can also designate space histori- bile historical monument for the purposes of the cally shaped due to man’s activity, containing the application of the law calls for resorting to suitable products of civilisation and natural elements (the regulations foreseen in the statute of 23 July 2003 cultural landscape), while protection foreseen for on the protection of historical monuments, the re- immobile monuments may encompass also their gulations of the statute of 21 August 2007 on real surrounding.

117 Drela:Dobrzyn 3/27/09 10:06 AM Page 118

French law does not have a special statute for- range of state intervention and the scope of subsi- mulating a definition of the historical monument. dising the construction work conducted in the case Book VI of Code du patrimonie, in force since 2004, of such monuments. France is familiar also with the concerns historical monuments and contains sepa- concept of the natural monument, whose legal sta- rate regulations on immobile and mobile monu- tus is defined by the regulations of Code de l’envi- ments, presented in distinct sections. Immobile ronnement. Both types of immobile monuments can monuments are divided into two groups, but affilia- be subjected to the procedure of view protection, tion is based on a formal criterion of inclusion in which either coincides with work on the registration a suitable register. The text of the statute does (or the list) or is performed later. not define the nature of a monument and merely In Poland and France conservation authorities describes which real estate can be registered as his- deciding on the historical character of real estate or torical monuments, and which – placed on a sup- the need to protect an immobile monument, act plementary list (literally known as an additional in- independently of the decisions of spatial develop- ventory). The difference between classified (i. e. re- ment plans. gistered) monuments and listed ones relates to the

118 Andrzej Buchner piśmiennictwo Politechnika Warszawska

MAŁGORZATA BAJON-ROMAŃSKA, „JAK BUDOWANO DREWNIANE KOŚCIOŁY W ŚREDNIOWIECZNEJ MAŁOPOLSCE” Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocław 2008

ublikacja „Jak budowano Autorka publikacji przedsta- P drewniane kościoły w śred- wia we wstępie stan badań nad niowiecznej Małopolsce” poświę- zabytkowymi konstrukcjami drew- cona jest tradycji polskiego cie- nianymi w Polsce oraz omawia sielstwa. Autorka, analizując kon- konstrukcje budowli drewnianych strukcje XV- i XVI-wiecznych koś- na obecnych ziemiach polskich ciołów, przedstawia rozwiązania od czasów nadawniejszych do póź- techniczne stosowane od wieków nego średniowiecza. Następnie przez polskich cieśli. prezentuje 32 kościoły drewniane Konstrukcja budowli i zawar- zachowane na terenie południo- ta w niej myśl techniczna są do- wo-wschodniej Polski; a szczegó- robkiem naszej kultury, często nie- łowe omówienia poszczególnych stety niedocenianym, gdyż więk- świątyń, zamieszczone w dalszej sze zainteresowanie budzi forma części książki, uzupełnia rzutami zewnętrzna czy detal. Na ogół i przekrojami wykonanymi w jed- zapomina się, że bryła świątyni nolitej skali oraz zdjęciami, co po- i wszystkie elementy jej architek- zwala zapoznać się z konstrukcją tury są wynikiem zastosowanych i formą wszystkich przedstawio- rozwiązań konstrukcyjnych i ma- nych obiektów. Wiele uwagi po- teriałów. W badanych kościołach święca drewnu użytemu do ich przyjęte rozwiązania techniczne budowy. Szeroko omawia roz- wywód tekstowy i ułatwiają zro- zadecydowały w istotny sposób wiązania ciesielskie zastosowane zumienie zastosowanych w kościo- o formach budynków. Konstrukcja w przedstawianych świątyniach, łach rozwiązań konstrukcyjnych. wpłynęła na rozwiązanie dachu prezentując je także na rysun- Książkę wzbogacają ponadto o spadkach od 60° do 70°, narzu- kach i zdjęciach. słownik historycznych terminów ciła charakterystyczną zmianę ką- Dr inż. konstruktor Małgorza- budowlanych oraz obszerna bib- ta nachylenia połaci przy okapie, ta Bajon-Romańska nie omiesz- liografia. a także ukształtowanie ścian, wież, kała skorzystać ze swej fachowej Publikacja, powstała na pod- detali i otworów. wiedzy i przeprowadziła na przy- stawie rozprawy doktorskiej na- Dzięki temu powstała charak- kładzie jednego z kościołów ba- grodzonej przez Generalnego terystyczna sylweta drewnianego dania statyczno-wytrzymałościo- Konserwatora Zabytków i Stowa- kościoła, która tak pięknie wpisa- we całej konstrukcji, a także prze- rzyszenia Konserwatorów Zabyt- ła się w polski krajobraz. Słusznie analizowała pracę poszczegól- ków, jest dowodem wzrastającego pisał w 1874 r. cytowany przez nych węzłów. zainteresowania współczesnych autorkę Jan Heurich: „Główną Mocną stronę publikacji sta- inżynierów problemem zabytko- tam rzeczą jest konstrukcyja, oz- nowi jej warstwa ilustracyjna, na wych konstrukcji drewnianych, doba zaś zawsze z tej konstruk- którą składa się 185 kolorowych co w efekcie powinno się przy- cyi wypływa; formy powstają ze zdjęć i 127 rysunków. Wszystkie czynić do zachowania i właściwej stosownego złożenia części kon- ilustracje mają charakter poglą- konserwacji dzieł polskiego cie- strukcyjnych”. dowy; znakomicie dopełniają sielstwa stanowiącego dorobek

119 naszej kultury. Adresowana jest zabytków, ale także do szero- drewniane jako integralną część nie tylko do osób zawodowo zwią- kiego grona czytelników, postrze- naszego dziedzictwa kulturowego. zanych z ochroną i konserwacją gających zabytkowe budowle

MAŁGORZATA BAJON-ROMAŃSKA, “HOW WOODEN CHURCHES WERE BUILT IN MEDIAEVAL LITTLE POLAND” Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocław 2008

he presented publication detailed descriptions of particu- sional expertise, and upon the T deals with the traditions of lar churches in a further part of example of a selected church car- Polish carpentry. While analysing the publication are supplemented ried out a statistical – structural the construction of fifteenth- and with ground plans and cross strength study of the whole con- sixteenth century monuments the sections executed on a uniform struction as well as an analysis of author discussed technical solu- scale together with photographs, particular trusses. tions applied for centuries by allowing the reader to become Additional assets are the illus- Polish carpenters. acquainted with the construction trations: 185 colour photographs The introduction considers and forms of all the monuments. and 127 drawings, an excellent the state of research on historical Much attention has been paid supplement of the text, which wooden constructions in Poland to the timber. The author also facilitates understanding the con- and buildings in present-day proposed an extensive outline of struction solutions employed in Polish lands from the most the solutions used in the discuss- the examined churches. distant past to the Late Middle ed churches, shown in assorted The book includes a diction- Ages. Next, the author wrote diagrams and photographs. ary of historical construction terms about 32 wooden churches extant Dr. engineer Małgorzata Bajon- and a copious bibliography. in south-eastern Poland, while -Romańska relied on her profes-

INFORMACJA O PRENUMERACIE

Prenumeratę „Ochrony Zabytków” można zamówić za pośrednictwem:

y 1. RUCH SA Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela „RUCH” SA Oddział Krajowej Dystrybucji Prasy, 01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33; tel. (0 22) 532 87 31, 532 88 20, 532 88 16, fax (0 22) 532 87 32; www.ruch.pol.pl, [email protected]

y 2. Firma AMOS 01-785 Warszawa, ul. Broniewskiego 8a; tel. (0 22) 639 73 67; [email protected]

y 3. GARMOND PRESS SA 01-106 Warszawa, ul. Nakielska 3; tel./fax (0 22) 836 69 21; [email protected]

y 4. INMEDIO Sp. z o.o. 90-446 Łódź, ul. Kościuszki 132; tel./fax (0 42) 636 44 47; [email protected]

y 5. KOLPORTER SA 05-080 Izabelin, Mościska, ul. Bakaliowa 3; tel. (0 22) 355 05 65(66), fax (0 22) 355 05 67(68); [email protected]

y 6. DOM HANDLOWY NAUKI Sp. z o.o. 02-352 Warszawa, ul. Szczęśliwicka 2/17; tel. (0 22) 658 15 58, tel./fax (0 22) 822 98 69; [email protected], [email protected]

Wydawnictwa Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków do nabycia w siedzibie przy ul. Kopernika 36/40, 00-328 Warszawa, pok. 120, w godz. 9.00-15.00, tel. (022) 826 93 52. Zamówienia można składać za pośrednictwem poczty elektronicznej: [email protected]. Spis dostępnych publikacji na stronie internetowej: www.kobidz.pl

120