Veilen of verlengen

Onderzoek naar de impact van het veilen of verlengen van FM- frequenties op de landelijke commerciële radiomarkt Veilen of verlengen Onderzoek naar de impact van het veilen of verlengen van FM- frequenties op de landelijke commerciële radiomarkt

In opdracht van de Vereniging van Commerciële Radio (VCR) 1 september 2020 Maarten Noordink Ton Meuleman Anthony Duursma Samenvatting

• De landelijke commerciële radiosector zit door de van aard zijn. De directe en indirecte werkgelegenheid in Corona-crisis in financieel zwaar weer. De advertentie- de landelijke commerciële radiosector zal waarschijnlijk inkomsten zijn in korte tijd drastisch gedaald en het is niet terugkomen op het niveau van voor de crisis. zeer de vraag of de advertentie-inkomsten weer op het Daarnaast is er minder ruimte voor maatschappelijke en oude niveau terugkomen. culturele initiatieven. Ook wordt minder geïnvesteerd in • Onder normale marktomstandigheden hoeft een veiling de digitalisering van de radio, waardoor de opmars van van de vergunningen voor landelijke commerciële radio radiodistributie via internet en DAB+ vertraagt. En als over een langere periode bezien niet (veel) nadeliger uit kavels gedurende een bepaalde tijd leeg blijven, gaat dit te pakken dan een verlenging. Onder de huidige ten koste van de pluraliteit en pluriformiteit van het omstandigheden is dat anders. Waar een (tijdelijke) radio-aanbod en van doelmatig spectrumgebruik. verlenging perspectief biedt, zorgt een veiling voor nog • De huidige marktomstandigheden maken het bovendien meer onzekerheid. niet aantrekkelijk voor nieuwkomers om de markt te • Het risico op overbieden bij een veiling is aanwezig. De betreden, waardoor dit voordeel van een veiling ten huidige vergunningshouders kunnen zich het niet opzichte van een verlenging deels wegvalt. veroorloven om hun FM-kavel te verliezen, terwijl de • Ondertussen zetten alternatieven voor radio binnen het toekomstige waarde van een kavel door de economische audio- en media-aanbod, zoals (internationale) omstandigheden lastig te bepalen is. Daardoor is de streamingdiensten, hun sterke ontwikkeling door, kans op een verlieslatende business case zeer reëel. waardoor de concurrentie toeneemt en (commerciële) • Het risico bestaat dat de overgangseffecten van een radio waarschijnlijk verder terrein verliest. veiling niet tijdelijk maar ingrijpender en structureler

3 Inhoudsopgave

Samenvatting 3 1. Achtergrond 5 2. Onderzoeksvragen en afbakening 6 3. Aanpak 7 4. Conclusies 8 5. Analyse 17 6. Achtergrondinformatie 24

Bijlagen • Onderzoeksdesign 52 • Gesprekspartners 53 • Bronnenlijst 54

4 1. Achtergrond

De huidige vergunningen voor landelijke commerciële De landelijke commerciële radiostations, verenigd in radio in de FM-band lopen op 31 augustus 2022 af. Het Vereniging van Commerciële Radio (VCR), hebben ministerie van EZK staat voor de keuze om de onafhankelijk onderzoek laten uitvoeren door KWINK vergunningen te veilen of nogmaals te verlengen. In groep naar de impact van de beleidskeuze om te veilen of principe geniet veilen de voorkeur (‘veilen tenzij’), maar te verlengen op de toekomst van de Nederlandse het Frequentiebesluit 2013 biedt ruimte om hier commerciële radiosector en de overstap van analoge naar gemotiveerd van af te wijken. De minister kan kiezen voor digitale etherradio. verlengen als (artikel 18, tweede lid): De VCR wil de uitkomsten van het onderzoek benutten in • Een verlenging het algemeen maatschappelijk, cultureel het advies- en besluitvormingsproces dat in de tweede of economisch belang dient, of; helft van 2020 wordt doorlopen. • Een verlenging van belang is voor de bevordering van de overgang van analoge naar digitale techniek. Naast veilen of verlengen spelen nog andere vraagstukken in de radiosector, waaronder de afschakeling van FM en het eventueel versoepelen van vergunningsvoorwaarden.

5 2. Onderzoeksvragen en afbakening

Onderzoeksvragen effecten – welke wegen het zwaarst? – is niet altijd De focus in dit onderzoek ligt op het vraagstuk objectief vast te stellen. We hebben bijvoorbeeld wel veilen/verlengen: gekeken naar potentiële nieuwkomers, maar of het belang • Welke maatschappelijke, culturele en economische van ruimte voor nieuwkomers zwaarder weegt dan andere belangen zijn gediend met een verlenging van de effecten is in de eerste plaats een politieke keuze. huidige vergunningen van de landelijke commerciële De wet biedt ook de mogelijkheid van een vergelijkende radiostations in vergelijking met een veiling? toets (met of zonder een financieel bod). Naar dit • Welke bijdrage levert een verlenging van de huidige verdelingsmechanisme is geen onderzoek gedaan. Het vergunningen van de landelijke commerciële ontwerp van een vergelijkende toets, en dan met name de radiostations aan de overgang van analoge naar digitale keuze van beoordelingscriteria en wegingsfactoren, is techniek in vergelijking met een veiling? complex. Het vervolgens beoordelen van de aanvragen en het geven van scores bevat altijd de nodige subjectiviteit. Afbakening Mede daardoor is er een grote kans op juridische We hebben geen onderzoek gedaan naar wat binnen de procedures, zowel tegen het instrument als de uitkomsten. Europese en nationale regelgeving wel en niet mag voor Dit was ook bij de vergelijkende toets in 2003 het geval. De wat betreft verlengen, vergunningsduur, clausulering en de programmering van de winnende aanvragers moet koppeling met DAB+. Dus bijvoorbeeld de vraag óf permanent worden gemonitord om te zien of die in lijn is Europese regelgeving het toelaat om nogmaals te met hetgeen is beloofd. Dat leidt tot administratieve verlengen is niet onderzocht. lasten, interpretatiediscussies en juridische procedures. Wij brengen zo precies mogelijk de verwachte effecten van Het voorgenoemde maakt het onaantrekkelijk om te kiezen de verschillende beleidsopties in beeld. De weging van die voor een vergelijkende toets als verdelingsmechanisme.

6 3. Aanpak

Er is een onderzoeksdesign opgesteld waarlangs de onderzoeksvragen zijn geanalyseerd (p. 52). Vervolgens zijn diverse bronnen geraadpleegd (p. 54), die inzicht verschaffen in de ontwikkeling en het functioneren van de radiomarkt. Het gaat hierbij zowel om onderzoeksrapporten als actuele data over bijvoorbeeld luistercijfers en advertentie-inkomsten. Daarnaast is een digitale informatie-uitvraag uitgezet onder de commerciële radiostations om ontbrekende informatie te vergaren en zijn gesprekken gevoerd met relevante stakeholders (p. 53).

7 3. Conclusies (1)

Veilen versus verlengen investeringen terug te verdienen. Een veiling zorgt onder normale omstandigheden voor • Dit zal op maatschappelijk-cultureel vlak waarschijnlijk tijdelijke negatieve effecten in de radiomarkt, maar hoeft leiden tot versobering van het programma-aanbod en over een langere periode bezien niet (veel) nadeliger uit te economische gevolgen hebben op bijvoorbeeld het pakken dan een verlenging. terrein van werkgelegenheid. Ook zullen investeringen in • In vergelijking met een verlenging zorgt een veiling voor digitalisering tot een minimum worden beperkt. onzekerheid. Allereerst voor de zittende • Deze effecten zijn naar verwachting wel van relatief vergunninghouders: kan ik mijn huidige verdienmodel korte duur: de resterende jaren tot aan de veiling en de via FM voortzetten, uitbreiden of valt het deels of eerste periode erna. Op lange termijn zal de markt weer volledig weg? Daarnaast ook voor adverteerders. In de stabiliseren. De advertentiemarkt, veruit de beginperiode na de veiling, zeker bij kavelwisselingen, belangrijkste inkomstenbron, zal normaal gesproken zullen adverteerders eerst een afwachtende houding weer terugkomen op het oude niveau. En als er voor aannemen en vanwege hun onderhandelingspositie radiostations uitzicht ontstaat op het maken van winst meer eisen stellen (kortingen, meer zendtijd voor dan komt er ook weer meer ruimte voor niet-direct hetzelfde geld, et cetera). commerciële (maatschappelijk-culturele) activiteiten en • De exploitatie van de commerciële radiostations komt investeringen in DAB+ en internetradio. hierdoor onder druk te staan. De focus zal komen te • Een veiling biedt bovendien ook kansen, voor bestaande liggen op de commerciële (rendabele) vergunninghouders om uit te breiden of een beter kavel bedrijfsactiviteiten en op kostenbesparingen, te bemachtigen (relatieve concurrentie) en voor voorafgaand aan de veiling om te sparen voor de veiling, nieuwkomers om toe te treden tot FM (absolute na de veiling om zo snel mogelijk de gedane concurrentie).

8 3. Conclusies (2)

• Daarnaast kunnen de potentiële negatieve effecten van de Corona-crisis uitmondt in een economische crisis en een veiling (deels) worden voorkomen of gemitigeerd dat de advertentie-inkomsten nog geruime tijd onder met een intelligent veilingontwerp, met bepaalde het niveau van begin van dit jaar blijven. Het is vergunningsvoorwaarden (bijvoorbeeld koppeling DAB+) bovendien maar zeer de vraag of de advertentie- en een langere vergunningsduur. inkomsten weer op het oude niveau terugkomen. • Onder de streep kunnen er kortom verschillen zijn • Door de recessie (hoe diep en hoe lang?) is het lastig om tussen een verlenging en een veiling, maar die zullen de toekomstige waarde van een kavel te bepalen. Omdat onder normale omstandigheden over een langere FM ook in 2022 nog steeds het distributiekanaal zal zijn periode bezien (bijvoorbeeld 8 jaar of langer) niet heel waarmee geld wordt verdiend, zullen radiostations groot zijn. eerder geneigd zijn om relatief hoog te bieden; ze De (verwachte) economische crisis maken de kunnen zich het niet veroorloven om hun FM-kavel te omstandigheden echter verre van normaal. Een (tijdelijke) verliezen. Het risico op overbieden is aanwezig. Het is in verlenging biedt in dat geval perspectief, terwijl een veiling dat geval maar zeer de vraag of er in de nieuwe zorgt voor nog meer onzekerheid. Het risico bestaat dat de vergunningsperiode perspectief is op een overgangseffecten van een veiling door de huidige kostendekkende of winstgevende business case. economische omstandigheden veel ingrijpender en Aangezien de financiële uitgangspositie van veel structureler van aard zijn. radiostations momenteel al slecht of onzeker is, is het een reëel scenario dat sommige radiostations vroeg of • Door de Corona-crisis zijn de advertentie-inkomsten van laat in financiële problemen komen of zelfs omvallen. de radiostations in korte tijd drastisch gedaald. De inschatting van instituten als DNB, CBS en het IMF is dat

9 3. Conclusies (3)

• De huidige marktomstandigheden maken het bovendien • Ondertussen zetten alternatieven voor radio binnen het niet aantrekkelijk voor nieuwkomers gezien de audio- en media-aanbod, zoals (internationale) aanzienlijke investeringen die in een station gedaan streamingdiensten, hun sterke ontwikkeling door, moeten worden ten behoeve van naamsbekendheid en waardoor de concurrentie toeneemt en (commerciële) het opbouwen van een bestendige relatie met radio waarschijnlijk verder terrein verliest. luisteraars en adverteerders. • De mogelijke negatieve effecten van een veiling op economisch, maatschappelijk en cultureel vlak en op het terrein van digitalisering zullen niet, zoals onder normale marktomstandigheden, tijdelijk van aard zijn maar veel sterker en langduriger optreden. De directe en indirecte werkgelegenheid in de commerciële radiosector zal waarschijnlijk niet terugkomen op het niveau van voor de crisis. Daarnaast is er minder ruimte voor maatschappelijke en culturele initiatieven, en voor investeringen in digitale alternatieven voor FM, zoals DAB+ en internetradio. En als kavels gedurende een bepaalde tijd leeg blijven, gaat dit ten koste van de pluraliteit en pluriformiteit van het radio-aanbod.

10 3. Conclusies (4)

Economische effecten van 2008 teruggekomen. • De totale omzet in de landelijke commerciële • Een keuze voor een veiling zal de exploitatie van de radiosector was in 2019 naar schatting 165 miljoen huidige FM-vergunninghouders verder onder druk euro, waarvan het merendeel komt uit advertentie- zetten. Vanwege de afhankelijkheid van FM kunnen inkomsten. De directe werkgelegenheid in de sector radiostations zich het niet veroorloven om hun huidige bedraagt circa 600 fte. Daarnaast draagt de sector bij FM-kavel te verliezen. De periode tot aan de veiling aan indirecte werkgelegenheid in verschillende andere zullen stations daarom gebruiken om te sparen voor de sectoren, zoals toeleveranciers, zenderoperators, veiling. Ook de eerste periode na de veiling worden de platenmaatschappijen, auteursrechtenorganisaties, kosten geminimaliseerd om de terugverdientijd van de mediabureaus en de evenementenbranche. investering (= veilingbedrag) zo kort mogelijk te houden. • De advertentiemarkt, veruit de belangrijkste De organisatie wordt ‘lean and mean’ en op niet inkomstenbron, is momenteel erg onzeker. Waar de noodzakelijke bedrijfsactiviteiten (buiten het directe verwachting bij de radiostations was dat de advertentie- verdienmodel) wordt bezuinigd. Tegelijkertijd zullen de inkomsten de komende jaren stabiel zouden blijven of marketingkosten wel omhoog gaan omdat het station wellicht geleidelijk iets zouden groeien, heeft de Corona- weer goed in het vizier van de luisteraars moet komen crisis hier verandering in gebracht. De advertentie- (en blijven). Ook moeten mogelijk kortingen aan inkomsten zijn na de Corona-uitbraak drastisch gedaald adverteerders worden verleend om ze (weer) binnen te en zullen naar verwachting op zijn vroegst over halen of te houden. Adverteerders zullen in de anderhalf jaar weer op het oude peil zijn. Of dat ook beginperiode na de veiling, zeker bij kavelwisselingen en gebeurt is echter allerminst zeker. Na de vorige crisis zijn nieuwe merken, namelijk eerst een afwachtende de netto advertentie-inkomsten niet meer op het niveau houding aannemen.

11 3. Conclusies (5)

• Heel grote werkgelegenheidseffecten als gevolg van een Mitigerende maatregelen veiling zijn normaal gesproken niet te verwachten: het • Veilingontwerp waarmee een winner’s curse wordt verdienmodel is gebaseerd op het binden van luisteraars voorkomen, met een goede minimumprijs om en adverteerders, en daarvoor is personeel nodig (goede speculerende partijen zoveel mogelijk buiten te houden programma’s, ondersteunend personeel, marketeers, et en serieuze partijen een kans te geven om een redelijke cetera). Op korte termijn wordt mogelijk bezuinigd op prijs te betalen. met name indirect personeel en eventueel op arbeidsvoorwaarden van direct personeel, maar op • Een langere vergunningsduur omdat de extra langere termijn is het bij succesvolle stations niet vergunningsjaren relatief rendabel zijn (waarop in de aannemelijk dat er een verschil is. biedingen overigens deels zal worden geanticipeerd). • Door de ongunstige financiële uitgangspositie van veel • Extra ruimte voor nieuwkomers creëren op FM door het commerciële radiostations op dit moment, de aantal kavels van NPO te verminderen en de vrijgevallen onzekerheid op de advertentiemarkt en het risico van kavels per 2022 te veilen voor commercieel gebruik. overbieden (winner’s curse), valt echter niet uit te • Betalingsregelingen: gespreid betalen van de biedingen, sluiten dat na een veiling vroeg of laat stations omvallen of andere maatregelen, om de cashflow niet te veel te en kavels gedurende een bepaalde tijd leeg blijven. In belasten. dat geval is de economische impact, waaronder die op • Het ontkoppelen van DAB+ zodat radiostations werkgelegenheid, groter en mogelijk structureler. gemakkelijker kunnen bezuinigen op hun DAB+- activiteiten (echter, dit kan de overstap naar DAB+ vertragen, p. 15).

12 3. Conclusies (6)

Culturele en maatschappelijke effecten van tijd uitzicht ontstaat op het maken van winst dan zal • De landelijke commerciële radiostations vervullen een weer meer ruimte ontstaan voor niet-direct maatschappelijke en culturele functie. Ze vormen een commerciële activiteiten. Of en wanneer dat punt wordt platform voor maatschappelijke initiatieven (in totaal bereikt valt te bezien gelet op de onzekerheid op de ruim 200 goede doelen-acties in 2019) en zijn initiator advertentiemarkt en het risico op overbieden. of partner van tal van culturele evenementen (in totaal • Bij een veiling onder de huidige voorwaarden zal de 400 evenementen in 2019). Ook fungeert de sector als pluraliteit en pluriformiteit van het nieuwe FM-aanbod platform voor de (Nederlandse) muziekindustrie: 2.500 waarschijnlijk vergelijkbaar zijn. Mogelijk trekt de veiling live optredens van Nederlandse artiesten in nieuwkomers aan met een andere programmering, uitzendingen in 2019; 30% netto zendtijd voor maar hier staat tegenover dat huidige Nederlandse artiesten (excl. nieuwskavel). Ze dragen vergunninghouders van de FM verdwijnen. Onder de door het uitzenden van nieuws en verkeersinformatie streep zal het aanbod vergelijkbaar blijven. bovendien bij aan de pluriforme nieuwsvoorziening in • De situatie verandert op het moment dat als gevolg van Nederland. BNR vormt met een ander format, een ander de slechte economische situatie kavels gedurende een geluid en een andere doelgroep een aanvulling op de bepaalde tijd leeg blijven. Dan neemt de pluraliteit en publieke nieuwszender Radio 1. pluriformiteit van het radio-aanbod (tijdelijk) af. • Bij de keuze voor een veiling zal de broekriem (verder) worden aangetrokken en de focus komen te liggen op de commerciële bedrijfsactiviteiten, mogelijk ten koste van maatschappelijke en culturele initiatieven waar geen of weinig inkomsten tegenover staan. Alleen als na verloop

13 3. Conclusies (7)

Mitigerende maatregelen • Een relatief lange vergunningsduur waardoor waarschijnlijk meer ruimte ontstaat voor maatschappelijke initiatieven, omdat de zekerheid dat investeringen worden terugverdiend toeneemt. Ook ontstaat meer ruimte om te investeren in DAB+ en internetradio, waardoor de pluriformiteit van het aanbod toeneemt. • Het (deels) behouden van de huidige clausulering, zodat de pluriformiteit van het aanbod gewaarborgd blijft. Bij het versoepelen of afschaffen van de clausulering kunnen de te verwachten hogere biedingen alleen worden terugverdiend door een zo groot mogelijke doelgroep aan te spreken. De niches zijn dan dus niet meer interessant om te bedienen.

14 3. Conclusies (8)

Digitalisering • Internet (IP) is ook een steeds belangrijker • Digitale alternatieven voor FM worden belangrijker. FM distributiekanaal voor radio. Het aandeel van internet in is nu nog goed voor iets meer dan de helft van het de ontvangstwijze ligt momenteel op circa 30% en luistervolume, maar dit aandeel neemt af. neemt geleidelijk toe. Commerciële radiostations investeren in hun online aanbod en nieuwe digitale • Het aandeel van DAB+ in de ontvangstwijze van ontwikkelingen zoals radio-as-a-service-concepten. (commerciële) radio groeit langzaam maar gestaag. Binnen het luistervolume nam het aandeel DAB+ toe van • Waarschijnlijk zal de toekomstige distributie van radio circa 2% in 2015 tot circa 10% in 2020. Ook de bestaan uit een combinatie van internet en DAB+. In naamsbekendheid van DAB+ onder het bredere publiek welke verhouding valt niet te voorspellen. Beide groeit gestaag, mede als gevolg van de distributiekanalen hebben specifieke eigenschappen en marketinginspanningen van de radiostations. Datzelfde voor- en nadelen. DAB+ heeft een aantal duidelijk geldt voor het aantal DAB+ ontvangers, hoewel in 2019 voordelen ten opzichte van FM, zoals de goedkopere nog slechts een op de vijf verkochte radiotoestellen een distributie en meer ruimte voor programma-aanbod, DAB+ ontvanger was. De EU-verplichting dat in nieuwe ook van nieuwkomers. Internet biedt in principe auto’s vanaf december 2020 een DAB+ ontvanger is ongelimiteerde ruimte en de mogelijkheid van op de ingebouwd, zal een verdere impuls geven aan de luisteraar afgestemd programma- en advertentieaanbod adoptie van DAB+, te meer omdat de auto een en interactieve (two way) communicatie. DAB+ heeft als belangrijke luisterplaats is. strategisch voordeel ten opzichte van internet dat radiostations over een eigen distributiekanaal beschikken en niet afhankelijk zijn van netwerkproviders.

15 3. Conclusies (9)

• Ondanks de opmars van digitale alternatieven zal FM Mitigerende maatregelen ook in 2022 en de jaren daarna nog steeds het • Bij een relatief lange vergunningsduur neemt de belangrijkste distributiekanaal voor radio zijn. Een veiling investeringszekerheid toe en ontstaat waarschijnlijk zal tot gevolg hebben dat radiostations hun focus meer ruimte om te investeren in digitale alternatieven versterken op FM, omdat daarmee geld wordt voor FM. (terug)verdiend. Het risico is aanzienlijk dat radiostations zich genoodzaakt zien hun investeringen in digitale • Door het handhaven van de koppeling met DAB+ en het alternatieven voor FM tot het minimum te beperken, vastleggen van technische eisen aan dekking en zeker in de eerste jaren na de veiling. geluidskwaliteit in vergunningsvoorwaarden kunnen investeringen in DAB+ worden zeker gesteld. Extra • De digitalisering van de radio zal hierdoor vertragen. Om inspanningen (marketing, et cetera) die nu in een luisteraars te verleiden om de overstap te maken vanaf convenant zijn geregeld, kunnen echter niet worden FM zijn juist extra investeringen in de infrastructuur afgedwongen. Vervalt in 2022 de simulcastverplichting nodig zodat DAB+ ook qua (indoor)dekking en of wordt DAB+ zelfs helemaal los geveild van FM dan geluidskwaliteit onderscheidend is van FM. stoppen enkele radiostations mogelijk helemaal met • Alternatieven voor radio binnen het audio- en media- DAB+. Dan kan een kettingreactie ontstaan, omdat de aanbod, zoals (internationale) streamingdiensten, kosten voor het doorontwikkelen van DAB+ dan met investeren ondertussen wel in nieuwe digitale minder radiostations moeten worden gedeeld en DAB+ technologieën en diensten om hun bereik te vergroten. dus relatief duurder wordt.

16 4. Analyse

De pagina’s hierna bevatten de belangrijkste uitkomsten van onze analyse, die als onderbouwing dienen voor onze conclusies. In onze analyse zijn we in eerste instantie uitgegaan van een verlenging of veiling onder min of meer dezelfde voorwaarden zoals die nu gelden (voor wat betreft duur, clausulering, koppeling met DAB+). Per type belang – economisch, cultureel, maatschappelijk en digitalisering – hebben we de effecten van zowel het scenario van een verlenging als van een veiling in beeld gebracht. Tevens hebben we gekeken of effecten sterker of juist minder sterk optreden als de vergunningsvoorwaarden worden gewijzigd. Aan de analyse ligt een onderzoeksdesign ten grondslag, dat is opgenomen in de bijlage (p. 52).

17 Economisch Structuur radiomarkt verlenging Beleid Verlenging Gedrag radiomarkt Commerciële radiostations Adverteerders

0 0 Functioneren radiomarkt en publieke waarden Exploitatie -/0 0 Werkgelegenheid Verdelingsopbrengst

Effect Wijzigingen in voorwaarden De totale omzet van de landelijke commerciële radiosector was in 2019 naar schatting 165 miljoen euro, waarvan Een langere vergunningsduur verlicht de druk op het merendeel afkomstig is uit advertenties. De advertentiemarkt is momenteel erg onzeker. Voor de Corona- de exploitatie, omdat het aantal resterende crisis werd door de commerciële radiostations voor de komende jaren een lichte groei verwacht. De advertentie- vergunde jaren na afloop van de crisis groter is en inkomsten zijn na de Corona-uitbraak drastisch gedaald en zullen naar verwachting op zijn vroegst over anderhalf daarmee ook de investeringszekerheid. jaar weer op het oude peil zijn. Of dat ook gebeurt is echter allerminst zeker. Na de vorige crisis zijn de netto advertentie-inkomsten niet meer op het niveau van 2008 teruggekomen. Een verlenging biedt zekerheid voor commerciële radiostations en zet de exploitatie ten opzichte van een veiling niet verder onder druk. De directe werkgelegenheid in de landelijke commerciële radiosector is in 2019 naar schatting circa 600 fte. Daarnaast draagt de sector bij aan indirecte werkgelegenheid in verschillende andere sectoren, zoals toeleveranciers, zenderoperators, platenmaatschappijen en auteursrechtenorganisaties, kabelnetwerken, mediabureaus, de evenementenbranche, beveiliging, catering en facilitair onderhoud. Als gevolg van de Corona- crisis is de werkgelegenheid al afgenomen en deze zal naar verwachting verder dalen. Ook hier geldt dat een verlenging de exploitatie en daarmee de werkgelegenheid niet verder onder druk zet. Bij een verlenging worden de kavelprijzen bepaald aan de hand van een waardebepaling. Doorgaans gebeurt dit enigszins conservatief, waardoor de verdelingsopbrengst bij een verlenging eerder iets lager zal uitvallen dan bij een veiling.

18 Economisch Structuur radiomarkt veiling Beleid Veiling Gedrag radiomarkt Commerciële radiostations Adverteerders - - Functioneren radiomarkt en publieke waarden Exploitatie 0/+ -/0 Werkgelegenheid Verdelingsopbrengst

Effect Wijzigingen in voorwaarden Een veiling zet de exploitatie van de huidige FM-vergunninghouders onder druk. De periode tot aan de veiling zal de Bij een langere vergunningsduur neemt strategie van de radiostations erop gericht zijn om kosten te besparen en zoveel mogelijk te sparen voor de veiling. Ook de het negatieve effect van een veiling op eerste periode na de veiling worden de kosten geminimaliseerd om de terugverdientijd van de investering (= de exploitatie af, omdat de extra veilingbedrag) zo kort mogelijk te maken. De organisatie wordt ‘lean and mean’, de programmering wordt zo veel als vergunningsjaren relatief rendabel zijn mogelijk ‘uitgekleed’ en op niet noodzakelijke bedrijfsactiviteiten (bijvoorbeeld DAB+) wordt bezuinigd. Marketingkosten (waarop in de biedingen overigens deels zullen wel omhoog gaan omdat het station weer goed in het vizier van de luisteraars moet komen (en blijven). Ook moeten zal worden geanticipeerd). mogelijk kortingen aan adverteerders worden verleend om ze (weer) binnen te halen. Het ontkoppelen van DAB+ verkleint het In de beginperiode na de veiling, zeker bij kavelwisselingen en nieuwe merken, zullen adverteerders eerst een afwachtende negatieve effect van een veiling, omdat houding aannemen, hetgeen kan leiden tot tijdelijke omzetdalingen (minder luisteraars, meer kortingen). radiostations dan gemakkelijker kunnen bezuinigen op hun DAB+ activiteiten. Op korte termijn zal bezuinigd worden op personeel (nu in totaal circa 600 fte), op langere termijn is het bij succesvolle stations niet aannemelijk dat er een verschil is. Als door de ongunstige financiële uitgangspositie radiostations omvallen en kavels gedurende een bepaalde tijd leeg blijven is de impact op werkgelegenheid groter en mogelijk structureler. Doordat de huidige vergunningshouders zich het niet kunnen veroorloven om hun FM-kavel te verliezen en de toekomstige waarde van een kavel door de huidige economische omstandigheden lastig is te bepalen, is het risico op een winner’s curse aanwezig. De opbrengst van een veiling zal eerder hoger dan lager uitvallen dan bij een verlenging, hoewel dit niet met zekerheid is te voorspellen.

19 Structuur radiomarkt Cultureel en FM-vergunninghouders Programma-aanbod maatschappelijk 0 Beleid 0 Verlenging Gedrag radiomarkt verlenging 0 Commerciële radiostations 0

Functioneren radiomarkt en publieke waarden Pluraliteit Pluriformiteit 0 Platform maatschappelijke en culturele initiatieven

Effect Wijzigingen in voorwaarden

Bij een verlenging op basis van de huidige voorwaarden kunnen de landelijke commerciële Bij een relatief lange vergunningsduur ontstaat er waarschijnlijk radiostations ook in de toekomst een vergelijkbare maatschappelijke en culturele functie meer ruimte voor maatschappelijke initiatieven, omdat de vervullen: zekerheid dat de investeringen worden terugverdiend toeneemt en • Platform voor maatschappelijke initiatieven (in totaal ruim 200 goede doelen-acties in 2019) er meer ruimte komt voor niet-direct rendabele bedrijfsactiviteiten. • Initiator of partner van culturele evenementen (in totaal 400 evenementen in 2019) • Platform voor de (Nederlandse) muziekindustrie (2.500 live optredens van Nederlandse artiesten in uitzendingen in 2019; 30% netto zendtijd voor Nederlandse artiesten (excl. nieuwskavel)) • Bijdrage aan nieuwsvoorziening, in het bijzonder BNR • Breed bereik bij ramp of crisis Bij een verlenging van de vergunningen onder de huidige voorwaarden blijft de huidige Een langere vergunningsduur zorgt voor meer investeringsruimte, pluraliteit en pluriformiteit van het aanbod behouden: waardoor meer ruimte komt om te investeren in DAB+ en • 9 landelijke commerciële radiostations op FM, 16 programma’s via DAB+ en tientallen internetradio. Mogelijk neemt daardoor de diversiteit en (thema)kanalen via internet pluriformiteit toe. • Naast hitformats ook Nederlandstalig, jazz, pop en rock, dance en nieuws • Verhuur van DAB+ capaciteit aan drie special interest zenders

20 Structuur radiomarkt Cultureel en Huidige vergunninghouders Nieuwkomers Programma-aanbod Beleid maatschappelijk /0 0/+ - Veiling 0/+ Gedrag radiomarkt veiling -/0 Commerciële radiostations 0

Functioneren radiomarkt en publieke waarden - Pluraliteit Pluriformiteit Platform maatschappelijke en culturele initiatieven

Effect Wijzigingen in voorwaarden Bij een veiling bestaat het risico dat relatief veel geld gaat naar de veiling Dit negatieve effect is minder sterk als gekozen wordt voor een relatief lange gaat (p. 19). Daardoor zullen radiostations waarschijnlijk minder ruimte vergunningsduur, omdat de extra vergunningsjaren relatief rendabel zijn en die maken voor maatschappelijke en culturele initiatieven waar geen of weinig meeropbrengsten mogelijk ruimte bieden voor maatschappelijke initiatieven. inkomsten tegenover staan. De ongunstige financiële uitgangspositie van Het loslaten van de clausulering vermindert mogelijk dit negatieve effect, omdat vooral veel commerciële radiostations op dit moment vergroot de kans dit dit geen winstgevende formats zullen ontstaan met meer financiële armslag en meer ruimte tijdelijk maar een structureel effect is. voor niet-commerciële, maatschappelijke initiatieven. Hier staat tegenover dat het verdwijnen van de nieuwsclausulering waarschijnlijk betekent dat BNR verdwijnt van de FM, hetgeen ten koste gaat van de pluriforme nieuwsvoorziening in Nederland. Duiding en opinievorming bij het nieuws zou dan exclusief een aangelegenheid worden van de publieke radio. Bij een veiling onder de huidige voorwaarden zal het FM-aanbod qua Het versoepelen of afschaffen van de clausulering zorgt voor een negatieve effect van pluraliteit en pluriformiteit waarschijnlijk vergelijkbaar blijven. Mogelijk trekt een veiling, omdat de te verwachten hoge biedingen alleen terugverdiend kunnen de veiling nieuwkomers aan met een andere programmering, maar hier worden door een zo groot mogelijke doelgroep aan te spreken. De niches zijn dan dus staat tegenover dat in dat geval huidige vergunninghouders van de FM niet meer interessant om te bedienen. verdwijnen. Onder de streep zal het aanbod vergelijkbaar blijven.

21 Structuur radiomarkt Digitalisering DAB-infrastructuur Digitaal aanbod (DAB+ & IP) verlenging 0/+ Beleid 0/+ Verlenging Gedrag radiomarkt 0/+ Commerciële radiostations 0/+ Adverteerders

0 0 0/+ Functioneren radiomarkt en publieke waarden Exploitatie Digitalisering

Effecten Vergunningsvoorwaarden Bij een verlenging van de FM-vergunningen onder de huidige voorwaarden (waaronder een Het neutrale of positieve effect van een verlenging kan in koppeling met DAB+) zullen radiostations hun investeringen in de DAB+ infrastructuur, het huidige positieve zin worden versterkt door afspraken over de benodigde aanbod via DAB+ en de marketing daarvan in stand (moeten) houden en mogelijk uitbreiden en extra investeringen om DAB+ qua dekking en geluidskwaliteit qua geluidskwaliteit verbeteren met behulp van de extra capaciteit in laag 7. verder te verbeteren vast te leggen in vergunningseisen en een nieuw digitaliseringsplan. De exploitatie van commerciële radiostations op de korte en middellange termijn staat, zoals reeds toegelicht (p. 18), onder druk door de crisis en de onzekerheid op de radio-advertentiemarkt. De Een langere vergunningsduur zou een eventueel positief effect op vraag is of en wanneer de advertentie-inkomsten na de huidige crisis weer op het oude niveau digitalisering ook verder versterken, omdat de extra terugkomen. Na de vorige crisis is dit niet gebeurd. De keuze voor een verlenging gaat hier op vergunningsjaren relatief rendabel zijn (waarop in de biedingen zichzelf geen verandering in brengen, maar betekent wel dat er niet nog meer onzekerheid is en overigens deels zal worden geanticipeerd) en de radiostations de exploitatie nog verder onder druk komt te staan. Ten opzichte van een veiling zal er meer dus meer financiële ruimte hebben om te investeren in digitale ruimte zijn bij commerciële radiostations om te investeren in het digitale programma-aanbod (via alternatieven voor FM. DAB+ en internet) en de DAB+ infrastructuur.

22 Structuur radiomarkt Digitalisering DAB-infrastructuur Digitaal aanbod (DAB+ & IP) veiling - Beleid - Veiling Gedrag radiomarkt - Commerciële radiostations - Adverteerders - -/0 - Functioneren radiomarkt en publieke waarden Exploitatie Digitalisering

Effecten Wijzigingen in voorwaarden Digitale alternatieven voor FM worden belangrijker. Toch zal in 2022 FM nog steeds het Een langere vergunningsduur zou een eventueel positief effect op belangrijkste distributiekanaal voor radio zijn. Bij een veiling leggen commerciële radiostations de digitalisering ook verder versterken, omdat de extra focus op FM, omdat daarmee geld wordt verdiend. vergunningsjaren relatief rendabel zijn (waarop in de biedingen overigens deels zal worden geanticipeerd) en de radiostations Bij een veiling is het risico aanzienlijk dat radiostations door de focus op FM hun investeringen in dus meer financiële ruimte hebben om te investeren in digitale DAB+ en internet (infra, aanbod en marketing) tijdelijk opschorten. Voor DAB+ geldt dat juist extra alternatieven voor FM. investeringen nodig zijn in programma-aanbod, geluidskwaliteit en (indoor)dekking om luisteraars te verleiden om de overstap vanaf FM te maken. De digitalisering van de radio loopt bij een veiling Investeringen in DAB+ kunnen ook na een veiling worden zeer waarschijnlijk vertraging op. afgedwongen met vergunningsvoorwaarden en eventueel een digitaliseringsplan. Het gebrek aan financiële slagkracht door de huidige crisis en de onzekerheid over de toekomstige advertentie-inkomsten (exploitatie) zullen de focus op FM, waarmee het geld wordt verdiend, Vervalt in 2022 de simulcastverplichting of wordt DAB+ zelfs alleen maar versterken. Radiostations zulle nog scherpere keuzes moeten maken, waarschijnlijk helemaal los geveild van FM dan stoppen enkele radiostations ten koste van de investeringen in DAB+ en internet. mogelijk helemaal met DAB+. Dan ontstaat mogelijk een kettingreactie: voor radiostations die nog wel verder willen wordt investeren in DAB+ onaantrekkelijker en duurder.

23 5. Achtergrondinformatie

A. Structuur radiomarkt C. Functioneren radiomarkt en publieke waarden a1 Marktstructuur c1 Maatschappelijke functie • Landelijke commerciële vergunninghouders FM • Luistercijfers • Eigenaren van vergunninghouders • Maatschappelijk platform • Potentiële nieuwkomers c2 Culturele functie a2 Infrastructuur • FM-infrastructuur c3 Economische functie • DAB+ infrastructuur • Exploitatie • DAB+ aanbod • Advertentiemarkt • Werkgelegenheid (direct en indirect) B. Gedrag radiomarkt b1 Radiostations c4 Digitalisering b2 Investeerders b3 Adverteerders

24 A. Structuur radiomarkt

25 a1 Marktstructuur Vergunninghouders en eigenaren (1)

Kavelverdeling en clausulering • De uitgangsposities van de landelijke commerciële Kavel Geclausuleerd Station Eigenaar radiostations verschillen van elkaar. • Voor sommige radiostation biedt een veiling ook A1 Geen Sky Radio Talpa kansen, bijvoorbeeld om een extra of beter kavel te A2 Niet recente Veronica Talpa verwerven. Voor de meeste radiostations, met name bijzondere muziek de kleinere stations, vormt een veiling onder alle A3 Geen Q-Music DPG Media condities alleen een bedreiging. A4 Nieuws BNR FD Mediagroep • Talpa zit met vier kavels aan het maximaal A5 Recente Slam! RadioCorp bijzondere toegestane aantal op grond van de geldende muziek eigendomsbeperking. A6 Geen Radio 538 Talpa • Voor een aantal radiostations is de clausulering hun A7 Geen Radio 10 Talpa A8 Jazz/klassiek Sublime Sublime World levensader. Valt de clausulering weg dan zullen ze in A9 Nederlandstalig 100% NL RadioCorp hun huidige vorm niet terugkeren op de FM na een verlenging of veiling. • Ondanks de verschillen commiteren alle landelijke commerciële radiostatons (verenigd in de VCR) zich aan het standunt dat een verlenging te verkiezen valt boven een veiling.

26 a1 Marktstructuur Vergunninghouders en eigenaren (2)

Prijzen voor kavels • 2003: Financieel bod, daar bovenop moest nog een

Kavel Dem. Geclausuleerd 2003 tot 2011 2011 tot Vanaf 2017 eenmalig bedrag (financieel instrument) betaald bereik 2017 per jaar worden. A1 70% Geen € 56.025.000 € 25.592.000 € 2.544.000 A2 61% Niet recente € 33.600.000 € 20.385.000, € 0 • 2006: 100%NL verkrijgt na langjarige rechtszaak bijzondere later (alsnog) kavel A9 voor € 8.000 toegewezen. muziek € 12.720.000 A3 70% Geen € 80.400.000 € 26.804.000 € 2.758.000 • 2009: Intrekking vergunningen voor kavels A7 en A8. A4 66% Nieuws € 1.320.000 € 0 € 0 A5 56% Recente € 2.500.000 € 0 € 0 • 2011: Waardebepaling door SEO (SEO, 2016). bijzondere • 2011: Uitgifte kavel A8. muziek A6 71% Geen € 57.000.000 € 26.473.000 € 2.324.000 • 2013: Kavel A7 geveild en voor € 828.819 aan 100%NL A7 63% Geen € 32.892.000 € 828.810 € 859.000 vanaf 2013 verleend. A8 49% Jazz/klassiek In 2003 niet € 0 € 0 • 2015: Prijs voor kavel A2 door rechter vernietigd toegewezen A9 60% Nederlandstalig € 22.936.000 € 0 € 0 omdat er bij de waardebepaling geen rekening is gehouden met de clausulering. De herziene kavelprijs (SEO, 2010 en 2016) wordt € 12.720.000. • 2017: Waardebepaling door SEO (SEO, 2016). • Geclausuleerde kavels zijn op nul gewaardeerd vanwege beperkte business case.

27 a1 Marktstructuur Vergunninghouders en eigenaren (3)

Marktaandelen Onderstaande tabel geeft de (geschatte) marktaandelen weer op de markt voor radioadvertenties. De marktaandelen zijn op basis van de netto- advertentiebestedingen in 2016, 2017 en het eerste kwartaal van 2018.

(ACM, 2019)

28 a1 Marktstructuur Potentiële nieuwkomers (1)

Toetreding via een FM-veiling • Een huidige vergunninghouder zou een extra kavel • Van twee radiostations is bekend dat ze de ambitie kunnen verwerven. In gesprekken is DPG Media als hebben om via een FM-veiling toe te treden tot de voorbeeld genoemd, eigenaar van Qmusic en landelijke commerciële radiomarkt: Classic NL en KINK. bijvoorbeeld op internet in Nederland al actief met JOE, Classic NL heeft in de openbare marktbevraging van het een Vlaamse commerciële radiozender op de FM. Alle Adviescollege verdeling frequentieruimte commerciële huidige vergunninghouders hebben echter aangegeven radio aangegeven indien mogelijk te willen uitzenden via niet van plan te zijn om via een veiling en extra kavel te de FM en DAB+. De reactie van KINK op de verwerven. marktbevraging is niet openbaar, maar uit gesprekken • Naast Classic NL en KINK lijken er op dit moment geen weten we dat KINK concrete interesse heeft. gegadigden. Toch kan de vraag of er serieuze (financieel • Mediabedrijven die momenteel niet actief zijn op de krachtige) partijen zijn die aan een veiling mee willen Nederlandse landelijke commerciële radiomarkt, zoals doen, pas na een inschrijving voor een veiling definitief Mediahuis (in België actief met Nostalgie en NRJ) en RTL worden beantwoord. (voorheen actief maar nu geen radioactiviteiten meer in Nederland), hebben tot dusver geen belangstelling getoond in het verwerven van een FM-kavel via een veiling. • Regionale commerciële radiostations lijken geen serieuze gegadigden voor een landelijk FM-kavel. Voor deze radiostations is de stap naar de landelijke radiomarkt financieel groot.

29 a1 Marktstructuur Potentiële nieuwkomers (2)

Partij(en) overnemen DAB+-only (eventueel i.c.m. IP) • Partijen kunnen ook toetreden tot de radiomarkt door • Radiostations kunnen DAB+ capaciteit huren van de een bestaande zender over te nemen. In het (recente) huidige FM-vergunninghouders, zoals KINK, Classic NL verleden is dit verschillende keren gebeurd. en enkele andere radiostations nu al doen. • Voorbeelden hiervan zijn: • Nieuwkomers kunnen ook deelnemen aan de veiling van • TMG heeft Sky Radio van NewsCorp overgenomen de nieuwe landelijke digitale laag 7 (kavel 9c) in 2022. (2006). • SBS Broadcasting heeft Yorin! van RTL Nederland overgenomen (2006). • Arrow Media Groep heeft Caz! (voormalig Yorin!) van SBS Broadcasting overgenomen (2007). • RTL NL heeft Slam!FM overgenomen (2011). • Talpa heeft resterende aandelen van TMG (22,85%) overgenomen en wordt daardoor volledig eigenaar van Talpa Radio, waarin Radio 538, Radio Veronica, Radio 10 en Sky Radio zitten (2017).

30 a2 Infrastructuur FM-infrastructuur

Bereik dubbele distributiekosten en ondoelmatig • Het demografisch bereik van de landelijke FM- spectrumgebruik. Op dit moment zijn er nog geen infrastructuur, uitgedrukt als percentage van de (commercieel) interessante alternatieve toepassingen Nederlandse bevolking, verschilt per kavel en loopt voor Band II (FM), maar in de toekomst mogelijk wel. uiteen van 49% (A8) tot 71% (A6) (SEO, 2016). • Verschillende gesprekspartners pleiten ervoor om het Distributiekanalen afschakelmoment aan de radiostations zelf over te • FM is op dit moment nog het belangrijkste laten. distributiekanaal, in termen van aandeel in onvangstwijze (59% Q1 2020) en – daarmee samenhangend – voor de advertentie-inkomsten (zie p. 41). • Binnen radiodistributie groeit het belang van internet en DAB+. Internet is momenteel goed voor circa 30% in de ontvangstwijze en DAB+ circa 10%. Afschakeling FM • Een realistische termijn voor afschakeling ligt grofweg in de periode tussen 2027 en 2032 (Dialogic, 2017). Wordt vroeger afgeschakeld dan is het risico groot dat een deel van de luisteraars minder of zelfs stopt met radio luisteren. Een (te) late afschakeling is inefficiënt door de

31 a2 Infrastructuur DAB+-infrastructuur

Dekking verbeteren. Als in Nederland (kavel 11c) op vergelijkbare • Conform vergunningsverplichting is de DAB+ wijze zou worden geïnvesteerd in extra opstelpunten infrastructuur van kavel 11c stapsgewijs verbeterd: dan wordt DAB+ qua indoorontvangst in stedelijke • 65% demografische indoor- en 85% geografische gebieden meer onderscheidend ten opzichte van FM. mobiele dekking per 1-1-2018 (Fase 1); Extra landelijke laag • 75% demografische indoor- en 90% geografische • In 2022 wordt een extra landelijke digitale laag geveild mobiele dekking per 1-1-2020 (Fase 2). (laag 7, kavel 9C). Hierdoor ontstaat extra ruimte voor • DAB+ heeft inmiddels een betere geografische dekking betere geluidskwaliteit van bestaande kanalen, extra en een groter mobiel bereik dan FM (p. 27). Daar waar kanalen van huidige vergunninghouders en kanalen van FM en DAB+ beide te ontvangen zijn, heeft FM wel nog nieuwkomers. het voordeel dat het op veel plaatsen binnenshuis beter • Wordt deze laag technisch gecombineerd met laag 2 werkt. Door onder meer man made noise valt dan het (kavel 11c) dan kunnen opstelpunten, opstelplaatsen en DAB-signaal weg, terwijl bij FM sprake is van geleidelijke antennes worden gedeeld en wordt bespaard op de kwaliteitsdegradatie die luisteraars tot een bepaald distributiekosten. niveau niet als hinderlijk beschouwen. Voor dezelfde beleving is daarom bij DAB+ meer veldsterkte nodig. In Toekomst van DAB+ dichter bebouwde gebieden helpt het bovendien om • De visie op DAB+ als opvolger van FM verschilt tussen vanaf verschillende hoeken te stralen. radiostations. Sommigen zien DAB als dé vervanger van FM. Bij anderen neemt DAB+ nog niet vanzelfsprekend • In Vlaanderen is geïnvesteerd in een DAB+-netwerk een plek in in de toekomstige distributie. Het wordt IP (kavel 12a) met veel, vooral lage opstelpunten om met én DAB+ of IP-only. name in stedelijke gebieden de indoorontvangst te

32 a2 Infrastructuur DAB+ aanbod

Programma-aanbod via DAB+ de voorkeur aan 128 kbps per kanaal. • In de vorige vergunningperiode (2011 – 2017) gold een • Bij de NPO zendt Radio 4 uit op 128 kbps, de meeste overige simul- en dualcastverplichting en zonden de landelijke NPO-kanalen op 96 kbps en enkele kanalen op een lagere commerciële radiostations 18 programma’s uit via DAB+: 9 bitrate. FM-programma’s en 9 DAB+-only programma’s. • Een uitbreiding van het spectrum met laag 7 (p. 32) biedt • Onder de huidige vergunning is de dualcastverplichting een mogelijkheid om de huidige bitrate te verbeteren en een komen te vervallen. Het huidige landelijke aanbod via DAB+ geluidskwaliteit te bereiken die gelijk is aan FM. bestaat naast de 9 FM-programma’s uit 7 DAB+ only programma’s: 4 hitzenders en 3 (special interest) zenders die Innovatieve content niet via FM actief zijn (KINK (alternatieve muziek), Groot • In 2016 is geconcludeerd dat naast geluidskwaliteit ook wat Nieuws Radio (protestants-christelijk), Radio Maria betreft (innovatieve) content nog onvoldoende extra’s bood (katholiek)). om luisteraars te verleiden om de overstap te maken (KWINK groep, 2016). De ontwikkeling van additionele Geluidskwaliteit (data)diensten stond op dat moment nog in de • In vorige vergunningsperiode werden de primaire kinderschoenen. programma’s uitgezonden met een geluidskwaliteit van 64 tot 80 kbps en de tweede programma’s veelal op 48 kbps • Sindsdien is op dit vlak weinig vooruitgang geboekt (Dialogic (KWINK groep, 2016). Nu worden de 16 programma’s 2017). Een verklaring hiervoor is dat multiplex 11c vooral uitgezonden met een geluidskwaliteit variërend van 64 tot wordt gebruikt voor audioprogramma’s en daarmee 96 kbps en gemiddeld rond de 72 kbps. helemaal vol zit. • Voor een volwaardige, met FM concurrerend geluidsaanbod • In het project RadioPlayer werken radiostations aan een is volgens de radiostations minimaal 96 kbps nodig. Omdat oplossing door audio van DAB+ te combineren met IP radiostations ook data zouden willen meezenden geven ze waardoor toch ruimte is voor additionele datadiensten.

33 B. Gedrag radiomarkt

34 b1 Radiostations

Business case FM en DAB+ • Radio is een tweezijdig medium: consumenten luisteren • De business case voor radio-omroepen verschuift met naar de radio en bedrijven adverteren op de radio. de introductie van DAB+. Hierdoor verandert de Radiozenders leggen de link tussen beide groepen marginale meerkosten van een additioneel radiostation gebruikers (ACM, 2019). ten opzichte van de analoge FM-radio. De dynamiek in • Exploitatie van FM via advertenties vormt voor alle de radiomarkt kan als gevolg hiervan en door het dalen landelijke commerciële radiostations de belangrijkste van de distributiekosten als gevolg van het afschakelen bron van inkomsten (ACM, 2019). van FM flink veranderen (Dialogic, 2017). Doelgroepen • Voorafgaand aan de vorige verlenging in 2017 is • Radiostations richten zich in het bijzonder op de geconcludeerd dat bij een veiling van de FM- doelgroep 20 – 49 jaar, omdat adverteerders hierin het vergunningen radiostations hun focus op FM versterken meest geïnteresseerd zijn. ten koste van de bedrijfsactiviteiten waarmee nog geen geld wordt verdiend. Investeringen in DAB+, zowel in • De programmatische clausulering maakt het mogelijk distributie als in marketing, zouden drie tot vier jaar stil voor commerciële radiostations om op geclausuleerde komen te liggen (KWINK groep, 2016). kavels specifieke nichedoelgroepen te bedienen. Wordt bij een veiling de clausulering versoepeld of losgelaten, dan zullen nicheradiostations naar alle waarschijnlijkheid van FM verdwijnen omdat deze niet kunnen concurreren met commercieel aantrekkelijke radio-formats met een groter bereik.

35 b2 Investeerders

• Een radiomerk opbouwen heeft tijd nodig, omdat het enige tijd kost om luisteraars te binden (SEO, 2016). Investeerders zullen hierdoor meer geneigd zijn in te stappen in een bestaand radiomerk. Voor het beginnen van een nieuwe radiostations moet de vergunningsduur (exploitatieduur) daarom relatief lang zijn. • De laatste jaren van de vergunningsduur zijn over het algemeen de meest rendabele jaren voor een radiostation (SEO, 2016). Een korte vergunningsduur is voor geldschieters dus onaantrekkelijker, omdat het risico om investeringen niet terug te verdienen groter is.

36 b3 Adverteerders

• Adverteerders zijn primair gericht op de luistercijfers van de jaren 2019 – 2023 (PwC, 2019) blijkt. De een radiostation, de spreiding van de luistercijfers over radioadvertentiemarkt is stabieler dan de de dagdelen en de doelgroepen die bereikt worden met televisieadvertentiemarkt (EY, 2017). de advertenties. • De huidige vorm van meten in het Nationale • De prijs van advertenties worden bepaald door het Luisteronderzoek (dagboekonderzoek) wordt op termijn bereik van de advertenties en de doelgroep die het vervangen door een digitale meetmethode. Dit kan de bereikt (ACM, 2019). Hierbij is de doelgroep 20 – 49 jaar advertentiemarkt gaan beïnvloeden omdat momenteel de meest interessante doelgroep voor adverteerders, waarschijnlijk sprake is van een overschatting van de gevolgd door de doelgroep 35 – 54 jaar. luistercijfers (Dialogic, 2017). • Advertentie-inkomsten voor de radio hebben een niet- • De ACM (2019) concludeert dat de radiomarkt, zowel lineair karakter. Indien het bereik boven (of onder) een aan de radioluisterzijde als aan radioadvertentiezijde, bepaald niveau komt, nemen de inkomsten sterk toe (of een separate markt betreft die nationaal van aard is, af). Adverteerders hechten aan een ‘minimale massa’ waartoe bijvoorbeeld muziekstreamingdiensten niet (Dialogic, 2017). behoren. • De productiekosten van radio zijn aanzienlijk lager dan voor video. Dat maakt radio blijvend potentieel aantrekkelijk voor adverteerders (NLO/GfK, 2019). • Ondanks de toegenomen concurrentie van internetadvertenties, is de omzet van adverteren via radio en televisie al jaren stabiel of gaat zelfs groeien in

37 C. Functioneren radiomarkt en publieke waarden

38 c1 Maatschappelijke functie Luistertijd per week 20-49 jaar in h:mm 48:00 Luistercijfers (1) 43:12 38:24 33:36 28:48 Bereik, luistertijd en luistervolume (NLO/GfK, 2020) 24:00 • Het weekbereik van commerciële radio binnen de 19:12 doelgroep 20-49 jaar is redelijk stabiel, terwijl het 14:24 9:36 weekbereik van publieke radiozenders daalt. 4:48 • De gemiddelde luistertijd per bereikte luisteraar daalt 0:00 gestaag. • Als gevolg van de daling in luistertijd en in bereik (bij publieke en overige zenders) daalt het totale Publiek Commercieel Overige zenders Totaal luistervolume per week.

Weekbereik 20-49 jaar in % Luistervolume per week (hh)

90,0% 120.000.000 80,0% 100.000.000 70,0% 60,0% 80.000.000 50,0% 60.000.000 40,0% 30,0% 40.000.000 20,0% 20.000.000 10,0% 0,0% 0

Overige zenders Publiek Commercieel Overige zenders Publiek Commercieel

39 c1 Maatschappelijke functie Luistercijfers (2)

Luistertijd per dag • Nederlanders luisterden in 2018 gemiddeld 2,5 uur per dag. Veruit de meeste tijd werd besteed aan het luisteren naar de live-uitzending van de radiozenders. • De luistertijd van live radio daalt, die van muziek en audio via internet, bijvoorbeeld het luisteren van muziek via streamingsdiensten en podcasts, neemt toe. • Jongeren luisteren minder live radio en meer naar muziek en audio via internet dan oudere leeftijdsgroepen. (CvdM, 2019)

40 c1 Maatschappelijke functie Luistercijfers (3)

Ontvangstwijze radio (20-49 jaar, commercieel en publiek) • De luistertijd van DAB+ in 2019 (26 minuten) is • Het aandeel van FM/kabel in de ontvangstwijze neemt verdubbeld ten opzichte van 2017 (13 minuten) (RAB; geleidelijk af en is nu ongeveer 56%. NLO/GfK, 2019). • Radio-ontvangst via internet groeit gestaag en is goed (NLO/GfK, 2020) voor bijna een derde. • DAB+ groeit eveneens en is goed voor circa 10%.

41 c1 Maatschappelijke functie Luistercijfers (4)

Product-levenscyclus luistermarkt FM en DAB+ • FM zit op het eind van fase III van de product- levenscyclus (Maturity of Stabilization): de neergaande lijn qua luisterbereik is ingezet. • DAB+ zit op het eind van fase I (Introduction) / begin fase II (Growth) en moet de curve verder gaan doorlopen.

(Perreault, 2008)

42 c1 Maatschappelijke functie Maatschappelijk platform

Platform voor maatschappelijke initiatieven Crisis- en rampen-communicatie • Goede doelen benaderen radiostations vanwege hun • De regionale publieke radiostations zijn in Nederland brede bereik. aangewezen als officiële calamiteitenzender. • In 2019 hebben de landelijke commerciële radiostations • Landelijke commerciële radiostations kunnen vanwege naar schatting in totaal ruim 200 keer meegewerkt aan hun brede bereik ook een rol vervullen ten tijde van een goede doelen-acties. Hierbij valt te denken aan gratis of crisis of ramp. Zo heeft Qmusic bijvoorbeeld aandacht zeer goedkope zendtijd of het aangaan van een en gratis zendtijd besteed aan de problematiek rondom partnership met goede doelen-organisaties. de beschikbaarheid van kwalitatieve goede mondkapjes Nieuwsvoorziening tijdens het begin van de Corona-crisis. • Een goede nieuwsvoorziening is een belangrijk onderdeel van een democratie. Commerciële radio- radiostations zenden veelal elk uur het nieuws en verkeersinformatie uit en dragen daarmee bij de pluriforme nieuwsvoorziening in Nederland. • BNR vormt met een ander format, een ander geluid en een andere doelgroep een aanvulling op de publieke nieuwszender Radio 1.

43 c2 Culturele functie

Pluraliteit en pluriformiteit in het aanbod Nederlandse muziekindustrie • Het programma-aanbod bestaat nu uit 9 landelijke • Commerciële radio fungeert tevens als platform voor de commerciële radiostations op FM, 16 programma’s via (Nederlandse) muziekindustrie. DAB+ en tientallen (thema)kanalen via internet. • In 2019 hebben Nederlandse artiesten in totaal naar • Door de programmatische clausulering is er sprake van schatting 2.500 live optredens gegeven in de pluriformiteit in het aanbod: naast hitformats ook uitzendingen van de landelijke commerciële Nederlandstalig, jazz, pop en rock, dance en nieuws (p. radiostations (inclusief optredens van dance-artiesten). 26). • • Een deel van de DAB+ capaciteit wordt verhuurd aan In 2019 is naar schatting gemiddeld 30% van de netto andere radiostations. Drie (special interest) zenders die zendtijd van de landelijke commerciële radiostations niet via FM actief zijn hebben daardoor ook te gebruikt voor het uitzenden van muziek van beluisteren via DAB+: KINK (alternatieve muziek), Groot Nederlandse artiesten (exclusief de nieuwskavel). Nieuws Radio (protestants christelijk) en Radio Maria (katholiek). Muziek- en culturele evenementen • Commerciële radio fungeert ook als initiator of partner voor muziek- en culturele evenementen. • In 2019 zijn de landelijke commerciële radiostations betrokken geweest bij in totaal naar schatting 400 muziek- en culturele evenementen.

44 c3 Economische functie Exploitatie

Kosten Opbrengsten • De grootste kostenpost van commerciële radiostations • Bij het vooraf bepalen van de waarde van een betreft de personeelskosten: 30 tot 45%. vergunning bij een verlenging wordt het demografisch • Marketing en communicatie beslaan rond de 10 tot 35% bereik van een kavel gezien als de bepalende factor voor van de totale jaarlijkse kosten. de opbrengsten (SEO, 2016). • Distributiekosten omvatten rond de 15 tot 25% van de • De totale omzet in de landelijke commerciële totale jaarlijkse uitgaven. radiosector was in 2019 naar schatting 165 miljoen euro. • Overige kosten, bijvoorbeeld voor auteursrechten, huisvesting en facilitaire zaken, bedragen samen rond de • De landelijke commerciële radiostations zijn gemiddeld 30% van de totale jaarlijkse kosten. voor ruim 80% afhankelijk van advertentie-inkomsten. • Overige inkomstenbronnen komen bijvoorbeeld uit sponsoring. (informatie-uitvraag onder landelijke commerciële radiostations, n=8).

45 c3 Economische functie Advertentiemarkt (1)

Netto advertentie-inkomsten 2001 – 2019 • De netto advertentie-inkomsten schommelen daarna • Tijdens de vorige economische crisis in 2008 daalden de rond de € 225 - 230 miljoen netto advertentie-inkomsten van € 261 miljoen naar € • In 2018 is de bureaucommissie van 15% afgeschaft. 220 miljoen (daling van 15%). (Bron: RAB) • De netto advertentie-inkomsten zijn niet meer teruggekomen op het niveau van voor de crisis in 2008.

Netto advertentie-inkomsten (x1.000) incl. non-spot € 275.000

€ 250.000

€ 225.000

€ 200.000

€ 175.000

€ 150.000

€ 125.000

€ 100.000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Netto (na afschaffing bureaucommissie) Netto (voor afschaffing bureaucomissie)

46 c3 Economische functie Advertentiemarkt (2)

Corona en advertentie-inkomsten (Adfact, 2019, 2020) Effecten op bruto radiobestedingen: • Forse daling vanaf week 12, start lockdown in Nederland • Daling periode week 1 – 27 in 2020 t.o.v. dezelfde periode in 2019: -21% • Daling periode week 12 – 27 in 2020 t.o.v. dezelfde periode in 2019: -30%

Bruto radiobestedingen per week Bruto radiobestedingen

€18.000.000 €400.000.000 €347.330.530 €16.000.000 €350.000.000 €14.000.000 €300.000.000 €275.652.848 €12.000.000 €10.000.000 €250.000.000 €220.087.846 €8.000.000 €200.000.000 €153.100.673 €6.000.000 €150.000.000 €4.000.000 €100.000.000 €2.000.000 €0 €50.000.000

€0

week 6 week week 2 week 3 week 4 week 5 week 7 week 8 week 9 week

week 1 week totaal week 1 t/m 27 totaal week 12 t/m 27

week 25 week week 10 week 11 week 12 week 13 week 14 week 15 week 16 week 17 week 18 week 19 week 20 week 21 week 22 week 23 week 24 week 26 week 27 week

2019 2020 2019 2020

47 c3 Economische functie Advertentiemarkt (3)

Coronacrisis en economische recessie • Het CPB (2020) voorspelt in zijn juniraming in het • De Corona-crisis mondt vrijwel zeker uit in een basisscenario een recessie van 6% in 2020 en 3% in economische recessie. De vraag is hoe diep en hoe lang 2021, en dat de mate en snelheid van herstel onzeker is. deze crisis duurt. • DNB (2020): de economische klap van de coronacrisis is bijna twee keer zo zwaar als die van de kredietcrisis.

48 c3 Economische functie Werkgelegenheid

Directe werkgelegenheid Indirecte werkgelegenheid • In de landelijke commerciële radiosector werkten in • De landelijke commerciële radiosector draagt ook bij 2019 circa 600 fte. aan werkgelegenheid in andere sectoren. Voorbeelden • Het aantal fte verschilt per radiostation en loopt globaal van zogeheten indirecte werkgelegenheid zijn: uiteen van circa 14 tot ruim 230 fte (2019). • Toeleveranciers; • Het merendeel van het personeel in 2019 was in vaste • Zenderoperators; dienst (tegenover extern ingehuurd). • Platenmaatschappijen; (informatie-uitvraag onder landelijke commerciële • Auteursrechtenorganisaties; radiostations, n=8) • Kabelnetwerken; • Mediabureaus; • Evenementenorganisaties; • Beveiliging; • Catering; • Huisvesting.

49 c4 Digitalisering radio

Luistercijfers DAB+ • De door de EU verplichte inbouw van DAB+ ontvangers • Alternatieve, digitale distributiekanalen voor FM worden in auto vanaf december 2020 zal een verdere impuls belangrijker (p. 41). geven aan de adoptie van DAB+ in Nederland, te meer • Het aandeel van DAB+ in de ontvangstwijze van omdat de auto een belangrijke luisterplaats is. (commerciële) radio groeit langzaam maar gestaag. Tegelijkertijd gaat een auto lang mee en kan het nog wel Binnen het luistervolume nam het aandeel DAB+ toe van (ruim) 15 jaar duren voordat de meeste auto’s circa 2% in 2015 naar circa 5% in 2017 tot circa 10% nu beschikken over een DAB+ ontvanger (Dialogic, 2017). (GfK/NLO, 2020). Bijdrage aan doelmatig spectrumgebruik Naamsbekendheid DAB+ • Het digitaliseren van de radio is al sinds (ten minste) • Ook de naamsbekendheid van DAB+ onder het bredere 2006 een doelstelling van de overheid (Dialogic, 2017). publiek groeit gestaag, mede als gevolg van de De overstap van FM naar DAB+ draagt op termijn bij aan marketinginspanningen van de radiostations (VCR, een doelmatig frequentiebeheer (KWINK groep, 2016; 2020). Dialogic, 2017). DAB+ is goedkoper en biedt ruimte aan meer programma’s. DAB+ ontvangers • Ook het aantal DAB+ ontvangers groeit gestaag (VCR, • Een realistische termijn voor afschakeling van FM ligt 2020). Toch bevatte in 2019 nog slechts een op de vijf grofweg in de periode tussen 2027 en 2032 (Dialogic, verkochte radiotoestellen een DAB+ ontvanger. 2017). Op dit moment zijn er nog geen (commercieel) interessante alternatieve toepassingen voor Band II • Eind 2019 had 25% van de huishoudens een DAB+ (FM), maar in de toekomst zijn die er mogelijk wel. ontvanger (inclusief in auto) (NLO/GfK, 2019).

50 Bijlagen

51 Onderzoeksdesign

Voor dit onderzoek is het onderstaande onderzoeksdesign van de onderzoeksvragen. Het onderzoeksdesign is opgesteld. Het onderzoeksdesign is gebruikt om relevante gebaseerd op het Structure-Conduct-Performance-model informatie te achterhalen, ordenen en analyseren. Het (Bain, 1959). vormt de basis voor onze analyses en de beantwoording

Context • Covid-19 • Breder radiolandschap (NPO, regionaal) • Internet en (internationale) streamingsdiensten

Structuur radiomarkt • Marktstructuur (FM-vergunninghouders, eigenaren, potentiële nieuwkomers) • FM en DAB+ infrastructuur • Programma-aanbod Beleid • Verlengen/veilen • Vergunningsvoorwaarden Gedrag radiomarkt • Vergunningsduur • Radiostations • Investeerders • Adverteerders

Functioneren radiomarkt en publieke waarden • Economische functie (exploitatie, werkgelegenheid) • Maatschappelijke functie (luistercijfers, maatschappelijk platform) • Culturele functie • Digitalisering

52 Gesprekspartners

In het onderzoek zijn stakeholders uit de radiosector • Talpa (Radio 538, Sky Radio, Radio Veronica en Radio benaderd voor een interview. Stakeholders die zijn 10); uitgenodigd betroffen onder meer de individuele VCR- • Qmusic leden, de Nederlandse Publieke Omroep (NPO), radiostations die momenteel via DAB+ uitzenden, • Radiocorp (100% NL en SLAM!); radio(advies)bureaus en het ministerie van Economische • BNR nieuwsradio Zaken en Klimaat. Rechts staan de partijen weergegeven • Sublime die zijn ingegaan op de uitnodiging. Met deze partijen is een interview afgenomen. • NLCO-omroepen (Radio Limburg en Radio Decibel) • Broadcast Partners • RAB (Radio Advies Bureau) • Digital Radio NL

53 Bronnenlijst

• Autoriteit Consument en Markt (2019). Advies (DAB+). In opdracht van het ministerie van Economische gebruiksbeperking radiofrequenties. In opdracht van het Zaken en Klimaat. ministerie van Economische Zaken en Klimaat. • Media Tijd (2020). Geraadpleegd van: • Bain, J.B. (1959). Industrial Organization: A Treatise, 2nd ed., https://www.mediatijd.nl/tijdsbesteding/onderzoek 1968. John Wiley and Sons Inc. • NLO/GfK (2019). AudioMonitor 2019. • Berenschot en Van Doorne (2005). Op de golven: evaluatie • Perreault, W.D., Cannon, J.P. & McCartny, E.J. (2008). uitgifte van radiofrequenties voor commerciële radio in Essentials of Marketing: A Marketing Strategy Approach. 2003. McGrawHill Education. • Centraal Planbureau (2020). Juniraming 2020: vooruitzichten • PwC (2019). Entertainment and Media Outlook for the 2020 en 2021: ongekende bbp-daling van 6% in 2020, Netherlands 2019-2023. onzekerheid groot. Persbericht 16 juni 2020. • Radio Adviesbureau (RAB). Geraadpleegd van: • Commissariaat voor de Media (2019). Mediamonitor 2019. https://rab.radio/onderzoek/luisteraar-inzicht/audio- • De Nederlandsche Bank (2020). DNB voorziet diepe monitor/ economische crisis door pandemie. Persbericht, 8 juni 2020. • SEO Economisch Onderzoek (2010). Waarde commerciële • Dialogic (2017). Argumenten en impact bij een zinvolle radiovergunningen. In opdracht van het ministerie van afschakeling van analoge radio-etherdistributie via FM en Economische Zaken. AM. In opdracht van het ministerie van Economische Zaken • SEO Economisch Onderzoek (2016). Waardebepaling en Klimaat. landelijke commerciële radiovergunningen: verlenging 2017. • EY (2017). Onderzoek naar reclame-inkomsten In opdracht van het ministerie van Economische Zaken. mediabegroting OCW. In opdracht van het ministerie van • VCR (2020). Adviescollege verdeling frequentieverdeling Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. commerciële radio. Internetconsultatie, 27 april 2020. • KWINK groep (2016). Onderzoek naar digitale etherradio • WorldDAB (2019). Infographic ontwikkeling DAB+.

54 55