Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

JACEK P£ONCZYÑSKI, STEFAN KUREK, MARIA PREIDL

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Jasionówka (262) (z 1 fig., 2 tab. i 2 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2009 Autorzy: Jacek P£ONCZYÑSKI, Stefan KUREK, Maria PREIDL Przedsiêbiorstwo Geologiczne SA Al. Kijowska 14, 30-079 Kraków

Redakcja merytoryczna: Zofia KLIMCZAK

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego doc. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-618-9

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 11

III. Budowa geologiczna ...... 14

A. Stratygrafia ...... 14

1. Kreda ...... 14

a. Kreda górna ...... 14

2. Paleogen + neogen ...... 15

3. Paleogen ...... 15

a. Eocen + oligocen ...... 15

4. Neogen ...... 16

a. Miocen ...... 16

5. Czwartorzêd ...... 17

a. Plejstocen ...... 17

Zlodowacenia najstarsze ...... 17

Zlodowacenie Narwi ...... 17

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 19

Zlodowacenie Nidy ...... 19

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 20

Interglacja³ ferdynandowski (?) ...... 20

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 21

Interglacja³ wielki ...... 22

Interglacja³ mazowiecki (?) ...... 22

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 23

Zlodowacenie Odry ...... 23

Stadia³ dolny ...... 23

3 Stadia³ górny ...... 24

Zlodowacenie Warty ...... 25

Stadia³ dolny ...... 26

Stadia³ œrodkowy + górny ...... 27

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 33

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 33

c. Holocen ...... 34

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 36

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 38

IV. Podsumowanie ...... 42

Literatura ...... 43

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Arkusz Jasionówka (262) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 le¿y na Ni- zinie Pó³nocnopodlaskiej, przy pó³nocnej granicy Podlasia. Granice arkusza okreœlaj¹ wspó³rzêdne geograficzne: 23° 00’ i 23° 15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53° 20’ i 53° 30’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Administracyjnie s¹ to tereny województwa podlaskiego, le¿¹ce w obrêbie powiatów Moñki (gminy: Jaœwi³y, Jasionówka i Knyszyn) i Sokó³ka (gminy: Korycin i Janów), a tak¿e fragment gminy Czarna Bia³ostocka w powiecie Bia³ystok. Brak jest tu w ogóle miast. Korycin (od 1634 r.), Janów (od oko³o 1712 r.) i Jasionówka (od 1642 r.) by³y do koñca XIX w. niewielkimi miasteczkami przy szlaku handlowym z Mazowsza na Litwê. Obecnie s¹ to wsie gminne. Do najstarszych zabytków nale¿¹ cmentarzyska kurhanowe z V–VI w. w Jasionowej Dolinie oraz wczesnohistoryczne, pojaæwieskie grodziska po³o¿one na brzegach doliny Kumia³ki: w pobli¿u wsi Ku- mia³a (z XIII w.), w Jasionowej Dolinie, Milewszczyznie i AulakowszczyŸnie, a tak¿e na morenowym wzgórzu Zielona Góra ko³o Niemczyna. Bardzo nieliczne s¹ zabytki architektury sakralnej, cenniejszym z nich jest koœció³ renesansowy w Jasionówce z 1530 r. Po najnowszej historii pozosta³y czêœciowo zniszczone cmentarze ¿ydowskie w Jasionówce i Janowie. Stosunkowo liczne s¹ pozosta³oœci tradycyj- nego budownictwa wiejskiego — wiatraki, tzw. sokólskie (Aulakowszczyzna, Bia³ousy, Krasne Fol- warczne, Szaci³ówka, Zagórze), drewniane chaty wiejskie i zabudowania gospodarcze. Obecnie obszar arkusza jest turystycznie niezagospodarowany, pomimo bliskoœci lasów Puszczy Knyszyñskiej oraz Biebrzañskiego Parku Narodowego. Powstaj¹ dopiero pocz¹tki agroturystyki. Przez teren arkusza przebiega odcinek szlaku rêkodzie³a ludowego (£apczyn– Zamczysk–Janów). Przewa¿aj¹ tereny rolnicze — pola uprawne i ³¹ki. Okolice Korycina s³yn¹ z uprawy truskawek — z koñcem czerw- ca organizowane jest doroczne, ogólnopolskie „œwiêto truskawki”. Wiêksze kompleksy leœne znajduj¹ siê przy po³udniowej granicy obszaru arkusza, ko³o Brzozówki i Krasnego Folwarcznego, a zw³aszcza ko³o £apczyna, Niemczyna i Jezierzyska. S¹ to pó³nocne fragmenty rozleg³ego Parku Krajobrazowego

5 Puszczy Knyszyñskiej, który wraz ze stref¹ ochronn¹ tworzy najwiêkszy park krajobrazowy w Polsce. Powsta³ on w 1988 r. i nosi imiê prof. Witolda S³awiñskiego, krajoznawcy. Wœród drzewostanu Puszczy Knyszyñskiej dominuje sosna (72%) i œwierk (13%), przy mniejszym udziale brzozy, olszy i dêbu. Wy- stêpuje tu ponad 60 gatunków roœlin chronionych i rzadkich, m.in. wawrzynek wilcze³yko, lilia z³otog³ów, storczyk krwisty, arnika górska. Bytuje tu ponad 150 gatunków ptaków, m. in. bocian czarny, ¿uraw, orlik krzykliwy, dziêcio³ trójpalczasty, jarz¹bek, cietrzew, g³uszec, kruk. Spoœród ssaków wystê- puj¹: jeleñ, ryœ, wilk, ¿ubr (introdukowany w 1973 r.), ³oœ, sarna, borsuk, bóbr, jenot. Bobry spotykane s¹ tak¿e poza lasami Puszczy Knyszyñskiej, w dolinach wiêkszych cieków i czêsto traktowane przez miejscow¹ ludnoœæ jako szkodniki (zalewanie ³¹k wskutek budowy przez bobry tam i spiêtrzania wody w po- tokach). W lasach Puszczy Knyszyñskiej ko³o £êkobudów znajduje siê jedyny le¿¹cy w granicach arkusza rezerwat przyrody — „Wielki Las”, za³o¿ony w 1990 r. na terenie Nadleœnictwa Knyszyn, o powierzchni 129 ha, obejmuj¹cy dobrze zachowane zbiorowiska borów mieszanych o starych drzewosta- nach, z wid³akiem w runie leœnym oraz zatorfione obni¿enia z olsami. Niewielkie obszary zalesione wystêpuj¹ tak¿e przy zachodniej granicy obszaru, ko³o Bobrówki, Kolonii Kamionki, Kolonii S³omianki, Kolonii K¹ty, Kolonii Zofiówki oraz na po³udnie od wsi Stok. Podczas prac terenowych stwierdzono wystêpowanie kilkudziesiêciu du¿ych g³azów narzuto- wych, g³ównie granitoidów, o œrednicy od 1,5 do oko³o 2 m, sporadycznie do 5 m (Kolonia Brody). Najwiêksze z nich, o œrednicy co najmniej 2 m, znajduj¹ siê w rejonie miejscowoœci: Trofimówka, Ko- lonia Kamionka, Laskowszczyzna, Szumowo, Kolonia Przystawka, Kolonia S³omianka, Jasionówka, Jasionóweczka, Kolonia Jasionóweczka, Kolonia Bia³ystoczek, Kolonia Ostra Góra (1x3 m), Bia³ousy, Kolonia Brody (2 x prawie 5 m!); s¹ to najwiêksze granitognejsowe, g³azy narzutowe zareje- strowane na badanym obszarze. Poza tym zarejestrowano kilkaset g³azów o wymiarach 0,5–1,5 m, czêsto tworz¹cych antropogeniczne nagromadzenia; bardzo czêsto g³azy s¹ redeponowane przez rol- ników w wyrobiskach dawnych ¿wirowni. Eratyki — g³ównie najwiêksze spoœród nich, wykorzystywane s¹ przez miejscow¹ ludnoœæ oraz wyspecjalizowane firmy, m. in. do wykonywania nagrobków, pomników, ogrodzeñ i in., okresowo tak¿e na wiêksz¹ skalê, np. przy budowie umocnieñ koryt i brze- gów podczas wykonywania sztucznych zbiorników wodnych (Korycin). Do obszarów ciekawszych pod wzglêdem przyrody i krajobrazu, a le¿¹cych poza terenami Puszczy Knyszyñskiej i jej pogranicza, nale¿¹ doliny rzek Kumia³ki i Brzozówki, a tak¿e pagórkowate strefy czo³owomorenowe wystêpuj¹ce na zachód od S³omianki i Kamionki oraz ko³o Szumowa, D³ugiego £ugu, Ostrej Góry i Zdrojów. Brzozówka jest g³ówn¹ rzek¹ obszaru, p³yn¹c¹ na pó³noc i uchodz¹c¹ do Biebrzy (poza obszarem), o czêœciowo uregulowanym korycie. Dolina obfituje w torfowiska i za- bagnienia oraz miejscami w nieliczne, ma³e starorzecza. Prace regulacyjne i melioracyjne doprowadzi³y do zmian na tarasie zalewowym doliny Brzozówki i jej dop³ywu — Kumia³ki. W ostatnich latach

6 prowadzono dalsz¹ regulacjê rzek poprzez budowê zbiorników wodnych ma³ej retencji o dodatkowej funkcji rekreacyjnej: w Jasionówce na Brzozówce oraz w Janowie i Korycinie na Kumia³ce. Zbiorniki te zosta³y nape³nione w 2001 i 2002 r. Na znacznej powierzchni badanego obszaru przeprowadzono w latach 80. XX w. liczne prace po- szukiwawcze maj¹ce na celu udokumentowanie z³ó¿ kruszywa naturalnego. Jednak¿e ze wzglêdu na skomplikowan¹, mozaikow¹ budowê geologiczn¹ powierzchni obszaru, z³ó¿ nie udokumentowano. Nie prowadzono tu eksploatacji z³ó¿ surowców mineralnych na skalê przemys³ow¹. Kruszywo naturalne wydobywano od dawna tylko na ma³¹ skalê w bardzo wielu niewielkich ¿wirowniach i piaskowniach, praktycznie wszêdzie tam, gdzie znajduj¹ siê nawet niewielkie wyst¹pienia piaszczysto-¿wirowych osa- dów czwartorzêdowych. Kruszywo wykorzystywano w lokalnym budownictwie i drogownictwie, szczególnie do budowy sieci dróg ¿wirowych ³¹cz¹cych wiêkszoœæ wsi. Po wzmo¿onym okresie eksploatacji w okresie powojennym pozosta³y liczne, niewielkie wyrobiska poeksploatacyjne. Obecnie istnieje na badanym obszarze tylko jedno bilansowe z³o¿e kruszywa naturalnego „Stok” o powierzchni 7 ha, po³o¿one na po³udniowy zachód od wsi Stok, w pobli¿u g³ównej drogi tranzytowej Bia³ystok–Augustów. Koncesjonowany Zak³ad Wydobywczy „Stok” prowadzi od 2000 r. eksploatacjê piasków ze ¿wirami oraz piasków grubo- i œrednioziarnistych z domieszk¹ ¿wirów, w ilo- œci 45–50 tys. ton rocznie. Zasoby z³o¿a wynosz¹ 1064 tys. ton. Z³o¿e jest bardzo silnie zró¿nicowane litologicznie. Surowiec uszlachetnia siê na miejscu i wykorzystuje do produkcji ¿wirów jednofrakcyj- nych, mieszanki drobnej oraz piasków zwyk³ych. Po wyeksploatowaniu z³o¿a przewiduje siê zlokali- zowanie w wyrobisku poeksploatacyjnym zbiornika wodnego dla celów rekreacyjnych. Okresow¹ eksploatacjê kruszywa naturalnego w ma³ej skali na potrzeby poszczególnych gmin oraz osób prywatnych prowadzi siê obecnie w wielu ma³ych ¿wirowniach, g³ównie prywatnych. Do najwiêkszych nale¿¹ po³o¿one m.in.: na pó³noc od Jasionówki (ods³oniêcia: 22, 279, 280)1, w Puszczy Knyszyñskiej (83, 85), na pó³noc od Trofimówki (92), w Soroczym Mostku (120 — ¿wirownia gminna), ko³o Kolonii Przystawka (131), w Kolonii Szumowo (134), w Wy³udach (145, 147), na zachód od Dziêcio³ówki (189 — ¿wirownia gminna), ko³o Kolonii Aulakowszczyzna (217), na zachód od Ku- mia³y (235 — ¿wirownia gminna), w Kolonii Bobrówka (238), w Zakalu (278), ko³o £êkobudów (22a, 24a), na pó³nocny wschód od Milewskich (13a, 14a), na pó³nocny zachód od Brzozówki (27a), na zachód od Czarnego Stoku (29a, 31a), w Kujbiedach (38a), przy szosie z Jasionówki do Dobrzy- niówki (40a), ko³o Dobrzyniówki (63a), na pó³nocny wschód od Zofiówki (46a), w Kolonii K¹ty (59a) oraz na zachód od Brodów (102a).

1 Numeracja ods³oniêæ wed³ug notatnika terenowego.

7 Arkusz Jasionówka zosta³ wykonany na podstawie „Instrukcji opracowania i wydania Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000” Pañstwowego Instytutu Geologicznego oraz w oparciu o de- cyzjê zatwierdzaj¹c¹ „Projekt badañ geologicznych dla opracowania arkuszy Jasionówka (262), No- wowola (263) i Sokó³ka (264) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000” (P³onczyñski, 1996), wydan¹ przez Ministra Ochrony Œrodowiska Zasobów Naturalnych i Leœnictwa (KOK/26/97) w dniu 25.08.1997 r. Terenowe prace kartograficzne wykona³ Jacek P³onczyñski z Przedsiêbiorstwa Geologicznego SA w Krakowie w latach 2000–2002, a dla po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza — Tomasz Kozio³ pod kierunkiem J. P³onczyñskiego, w 2001 r. Prace objê³y zdjêcie geologiczne w skali 1:25 000 na obszarze o powierzchni 309 km2 i dodatkowo w oko³o pó³kilometrowej szerokoœci zewnêtrznym marginesie przygranicznym. Podczas zdjêcia zarejestrowano i opisano ponad 400 punktów dokumentacyjnych — ods³oniêæ naturalnych i sztucznych oraz form morfologicznych. Dla uszczegó³owienia danych wykonano 1710 m kartograficznych sond rêcznych i 1120 m kartograficznych sond mechanicznych. W celu uzupe³nienia archiwalnych materia³ów geologicznych zebranych do projektu badañ wykorzystano materia³y z archiwów geologicznych — Centralnego Archiwum Geologicznego Pañstwo- wego Instytutu Geologicznego w Warszawie, archiwów Wydzia³u Ochrony Œrodowiska Urzêdu Wojewódzkiego w Bia³ymstoku i Starostwa Powiatowego w Moñkach, archiwów Urzêdów Gminy w Janowie, Jasionówce i Korycinie, a tak¿e archiwum Instytutu Melioracji U¿ytków Zielonych w Fa- lentach. Wykorzystano banki informacji geologicznej Pañstwowego Instytutu Geologicznego — „Hy- dro” i „Midas”. Przeprowadzono równie¿ wywiad terenowy z w³aœcicielem koncesji na eksploatacjê z³o¿a kruszywa naturalnego „Stok”. Zebrane archiwalne materia³y dokumentacyjne wykorzystano przy roboczym i koñcowym opracowaniu niniejszego arkusza mapy geologicznej i zestawiono na mapie dokumentacyjnej oraz w wykazach za³¹czonych do tej mapy. Wykaz opracowañ i dokumentacji geologicznych obejmuje 39 dokumentacji surowcowych, hydrogeologicznych, geologiczno-in¿ynierskich i geofizycznych, kart rejestracyjnych oraz sprawozdañ i inwentaryzacji gminnych. W wykazie otworów wiertniczych zestawiono 445 profili otworów, w tym studni g³êbinowych, otworów surowcowych, otworów kartograficznych, wybranych kartograficznych sond mechanicznych i otworów geologiczno-in¿ynierskich. Na mapê geologiczn¹ wybrano 30 najg³êbszych otworów wiertniczych posiadaj¹cych najwiêksze znaczenie dla poznania budowy geologicznej badanego obszaru, w tym: 3 otwory badawcze dla SMGP (kartograficzne), 25 archiwalnych studni g³êbinowych, 2 archiwalne otwory surowcowe oraz 14 punktów dokumentacyjnych (tab.1) Przy okazji zweryfikowano niektóre profile stratygraficzne oraz lokalizacje i rzêdne otworów studziennych. Prowadzono fotointerpretacjê obszaru badañ na zdjêciach lotniczych w skali 1:25 000.

8 Na potrzeby arkusza Jasionówka wykonano elektrooporowe badania geoelektryczne (Jagodziñska, Kalitiuk, 2001) na ponad 20-kilometrowym ci¹gu wzd³u¿ linii przekroju geologicznego, obejmuj¹c nimi osady czwartorzêdu oraz stropowe partie paleogenu, neogenu i kredy. Badania wykonano przed wierce- niami kartograficznymi. Ich wyniki czêœciowo znalaz³y potwierdzenie w profilach wierceñ badawczych.

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych (sond mechanicznych) zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych

Numer punktu Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym

1 P-1 Trofimówka 160,0 14,5 Przekrój geologiczny A–B

2 P-2 Trofimówka 158,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B

3 P-3 Trofimówka 155,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B

4 P-4 Trofimówka 172,3 11,5 Przekrój geologiczny A–B

5 P-18 Kolonia Ostra Góra 171,0 13,0 Przekrój geologiczny A–B

6 P-14 D³ugi £ug 169,5 11,5 Przekrój geologiczny A–B

7 P-17 Kolonia Ostra Góra 167,5 10,0 Przekrój geologiczny A–B

8 P-25 Kolonia Bombla 165,0 14,5 Przekrój geologiczny A–B

9 P-27 Bombla 152,0 11,5 Przekrój geologiczny A–B

10 P-28 Przes³awka 155,5 13,0 Przekrój geologiczny A–B

11 P-29 Przes³awka 155,5 11,5 Przekrój geologiczny A–B

12 P-32 £apczyn 142,5 14,5 Przekrój geologiczny A–B

13 P-33 £apczyn 145,0 11,5 Przekrój geologiczny A–B

14 P-33A £apczyn 155,0 14,5 Kem w £apczynie

Odwiercono trzy otwory badawcze dla SMGP (kartograficzne) — otwór 3 (K-3 Trofimówka) o g³êbokoœci 122,9 m, otwór 19 (K-2 £omy) o g³êbokoœci 190,8 m i otwór 30 (K-1 £apczyn) o g³êbo- koœci 151,0 m. We wszystkich otworach nawiercono pod³o¿e czwartorzêdu. S¹ to jedyne otwory na ca³ej powierzchni arkusza Jasionówka, które przewiercaj¹ profil czwartorzêdu a¿ do pod³o¿a. Najg³êbsze z archiwalnych otworów wiertniczych (studnie g³êbinowe) zosta³y zakoñczone w czwar- torzêdzie na g³êbokoœci 109 m — otwór 11 w D³ugim £ugu i otwór 18 w Jasionówce. W otworze 3 w Trofimówce (g³êbokoœæ 122,9 m), po³o¿onym na pó³nocno-wschodnim krañcu obszaru badañ, przewiercono osady czwartorzêdowe zlodowaceñ: Warty (trzy stadia³y), Odry, Sanu 2, Sanu 1 i Nidy, osi¹gaj¹c pod nimi na g³êbokoœci 112,1 m (wysokoœæ 35,4 m n.p.m.) piaski, mu³ki i i³y glaukonitowe, lokalnie z wk³adkami wêgla brunatnego, paleogenu (eocenu i oligocenu). W otworze 19 w £omach (g³êbokoœæ 190,8 m), w po³udniowo-centralnej czêœci obszaru, pod³o¿e czwartorzêdu osi¹gniêto na bardzo zbli¿onej g³êbokoœci — 112,8 m (wysokoœæ 49,2 m n.p.m.), przewiercaj¹c nastêpnie utwory neogenu (miocen) do g³êbokoœci 179,0 m, paleogenu (eocenu i oligocenu) do g³êbokoœci 190,1 m i nawiercaj¹c kredê górn¹ (kampan górny).

9 W otworze 30 w £apczynie (g³êbokoœæ 151,0 m), zlokalizowanym przy po³udniowej granicy obszaru, przewiercono 135,1-metrowy kompleks osadów czwartorzêdowych osi¹gaj¹c pod nimi utwory neogenu (miocenu, strop na wysokoœci 8,9 m n.p.m.) i paleogenu (eocenu i oligocenu, strop na wysokoœci 8,0 m n.p.m.). W profilu czwartorzêdu wyró¿niono tu osady zlodowacenia Warty (trzy stadia³y) i Odry, interglacja³u mazowieckiego, zlodowacenia Sanu 2, interglacja³u ferdynandowskiego oraz zlodowaceñ Sanu 1 i Narwi. Z rdzeni trzech otworów badawczych pobrano próbki glin zwa³owych, piasków i piasków ze ¿wirami oraz mu³ków i i³ów do standardowych badañ litologiczno-petrograficznych. Sporz¹dzono charaktery- stykê petrograficzn¹ glin zwa³owych (Gronkowska-Krystek, 2002), analizê granulometryczn¹ i zawartoœci wêglanu wapnia (Preidl, Kurek, 2002), analizy sk³adu minera³ów ciê¿kich oraz morfologii i obtoczenia ziaren kwarcu (Szyd³ak, 2001). Realizowano tak¿e badania specjalistyczne. Olszewska (2001) wykona³a oznaczenia mikropa- leontologiczne (12 próbek), które umo¿liwi³y sprecyzowanie wieku osadów kredy górnej na kampan górny oraz sp¹gu osadów paleogeñsko–neogeñskich na eocen górny–oligocen dolny w otworze 19; z pozosta³ych próbek paleogeñsko–neogeñskich uzyskano wyniki negatywne, ze wzglêdu na brak otwornic w próbkach z otworów3i30. Mamakowa (2002) wykona³a badania palinologiczne próbek osadów czwartorzêdowych zawieraj¹cych substancjê organiczn¹ lub jej œlady, pobranych z otworu 19 (1 próbka) i z otworu 30 (5 próbek), jednak¿e wszystkie okaza³y siê niediagnostyczne. Stuchlik (2002) wykona³ oznaczenia palinologiczne 3 próbek osadów starszych, uzyskuj¹c w otworze 19 (g³êbokoœæ 178,4–178,6 m) i otworze 30 (g³êbo- koœæ 135,4–135,5 m) wiek górnomioceñski, a w otworze 3 (g³êbokoœæ 101,5 m) — starszy czwartorzêd. Gedl (2002) wykona³ uzupe³niaj¹c¹ ekspertyzê dinocystow¹ próbek osadów starszych, która da³a pozytywne wyniki dla otworu 19 (1 próbka) — eocen œrodkowy–eocen górny (g³êbokoœæ 181,8 m) i otworu 30 (2 próbki) — eocen œrodkowy (?) (g³êbokoœæ 150,3 m) oraz eocen œrodkowy–oligocen dolny (g³êbokoœæ 137,0 m), natomiast negatywny wynik dla 2 próbek z otworu 3 (brak dinocyst). Alexandrowicz (2002) dokona³ dodatkowej analizy malakologicznej 2 próbek z profilu otworu 30 w £apczynie, pochodz¹cych z serii mu³kowej (g³êbokoœæ 109,6–118,2), zasobnej w szcz¹tki fauny skorupowej. Fragment profilu z g³êbokoœci 115,5–115,6 m zawiera g³ównie gatunki wodne wskazuj¹ce na œrodowisko rzeczne (przewaga ma³¿y z gatunku Pisidium scalatum i Pisidium supinum), których wystêpowanie nale¿y ³¹czyæ z cieplejszymi okresami czwartorzêdu — interglacja³ami lub interstadia³ami. Alexandrowicz nie precyzuje jednak wieku osadów. W profilu otworu 30 opisan¹ seriê osadów powi¹zano z interglacja³em ferdynandowskim. Jak wskazuj¹ powy¿sze wyniki badañ precyzyjne okreœlenie wieku osadów podczwartorzêdo- wych zosta³o dokonane w profilach wszystkich otworów kartograficznych. Odnoœnie osadów czwar- torzêdowych nie uzyskano praktycznie ¿adnych wskaŸników stratygraficznych pozwalaj¹cych na ich

10 podzia³. W zwi¹zku z tym podzia³u stratygraficznego czwartorzêdu w profilach tych otworów dokonano na podstawie innych przes³anek, g³ównie analizy petrograficznej glin zwa³owych. Omawiany obszar nie by³ dot¹d przedmiotem specjalistycznych i szczegó³owych badañ geologicznych, dlatego brak jest opracowañ naukowych, w tym z zakresu kartografii geologicznej terenu. Podstawowe znaczenie dla poznania budowy geologicznej omawianego regionu mia³o dot¹d opracowanie Bera — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Sokó³ka (1972a, b) wraz z mapami podstawowymi w skali 1:50 000 (w tym arkusz Jasionówka) oraz Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusze Sejny i Sokó³ka (1972c). Nieodleg³e tereny po³o¿one na wschód od granic arkusza stanowi³y przedmiot szczegó³owego opracowania dotycz¹cego wykszta³cenia czwartorzêdu w okolicach Sokó³ki (Nowicki, 1965), a tereny przyleg³e od po³udnia stanowi¹ równie¿ przedmiot opracowañ Nowickiego (1969, 1971a, 1971b). Do sporz¹dzenia szkicu geologicznego odkrytego oraz przekroju geologicznego wykorzystano materia³y komputerowej analizy zdjêæ geologicznych i teledetekcyjnych dla arkusza Sokó³ka w skali 1:200 000 (Graniczny i in., 1995). Przy realizacji tych prac wykorzystano tak¿e opracowania dla s¹siednich arkuszy SMGP 1:50 000: Wasilków (Laskowski, 2002a, b) i Supraœl (Laskowski, 2004a, b), Nowowola (Kmieciak, 2005, 2006) i Suchowola (Koz³owski, 2005, 2006).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar badañ po³o¿ony w granicach arkusza Jasionówka nale¿y do podprowincji Wysoczyzn Podlasko-Bia³oruskich, która w granicach Polski obejmuje Nizinê Pó³nocnopodlask¹, siêgaj¹c¹ na wschodzie po okolice Grodna i dolinê Swis³oczy (Kondracki, 2002) i sk³adaj¹cej siê z kilku mezore- gionów. Ca³y obszar arkusza nale¿y do mezoregionu Wysoczyzny Bia³ostockiej, która tu¿ poza wschodni¹ granic¹ arkusza przechodzi w mezoregion Wzgórz Sokólskich. Wysoczyzna Bia³ostocka jest ograniczona od pó³nocy i pó³nocnego zachodu (poza badanym obszarem) rozleg³ym obni¿eniem Kotliny Biebrzañskiej. Dolina g³ównej rzeki obszaru — Brzozówki, p³yn¹cej generalnie z po³udnia na pó³noc i wpadaj¹cej do Biebrzy (poza obszarem), dzieli Wysoczy- znê Bia³ostock¹ na mniejsze jednostki fizjograficzne: Wysoczyznê Goni¹dzk¹ (na zachodzie) kontynuuj¹c¹ siê na pó³noc w Przedwy¿e Dolistowskie oraz Wysoczyznê Suchowolsko-Janowsk¹ (na wschodzie). Obydwie wysoczyzny maj¹ zró¿nicowan¹ powierzchniê i pokryte s¹ ci¹gami wzgórz lub izolowanymi pagórami pochodzenia polodowcowego; g³ównie s¹ to moreny (czo³owe lub martwego lodu), rzadziej formy szczelinowe lub kemy (tabl. I). Ku po³udniowemu zachodowi Ÿródliskowa czêœæ doliny Brzozówki przechodzi w szerokie obni¿enie Niecki Knyszyñskiej (poza obszarem badañ), w znacznej mierze pokrytej piaszczystymi osadami sandrów i kemów.

11 Wysoczyzna Goni¹dzka, po³o¿ona na zachód od szerokiej doliny Brzozówki, wkracza niewielkim fragmentem na obszar arkusza Jasionówka, obejmuj¹c wybitne wzgórza morenowe przy jego zachodniej granicy, w okolicach miejscowoœci Jasionówka i Jasionóweczka (na po³udniu), S³omianka i Ka- mionka (w centrum) oraz Krzywa i Bobrówka (na pó³nocy). Ta czo³owomorenowa strefa, o kierunku NW–SE i wysokoœci oko³o 150–200 m n.p.m., ma bardzo silnie rozwiniêt¹ i m³od¹ rzeŸbê powierzchni. Kulminacje tej strefy znajduj¹ siê na terenie s¹siedniego arkusza Moñki, na wysokoœci 208,4 m n.p.m. ko³o Kolonii Koziniec i 208,3 m n.p.m. (Wielka Góra); po³o¿one s¹ (odpowiednio) oko³o 1 km i oko³o 2 km na zachód od granicy obszaru. Natomiast w granicach obszaru wznosi siê wœród wielu innych, potê¿ne i rozleg³e wzgórze morenowe o nazwie Góra Bruk (197,2 m n.p.m.), le¿¹ce bezpoœrednio na zachód od S³omianki, bêd¹ce kulminacj¹ czêœci terenu badañ po³o¿onego na zachód od doliny Brzozówki. Przedwy¿e Dolistowskie jest oddzielone od Wysoczyzny Goni¹dzkiej w¹skim obni¿eniem do- linnym o wysokoœci od 130–135 m n.p.m. w strefie wododzia³u do oko³o 125 m n.p.m. w dnie tego obni¿enia, przy rozci¹g³oœci z NW na SE. Obecnie obni¿enie jest wykorzystywane przez bardzo ma³e cieki p³yn¹ce z okolic Bobrówki w dwóch kierunkach: na pó³nocny zachód do rzeki Bieb³y i na po³udniowy wschód bezpoœrednio do Brzozówki. Obni¿enie to jest prawdopodobnie pozosta³oœci¹ odp³ywu wód lodowcowych z okresu ostatniego stadia³u zlodowacenia Warty, kiedy to sp³yw wód odbywa³ siê ku po³udniowemu wschodowi, byæ mo¿e obecn¹ dolin¹ Kumia³ki lub (i) ku po³udniowi, bram¹ lodowcow¹ dzisiejszej doliny Brzozówki i Niecki Knyszyñskiej. Przedwy¿e Dolistowskie jest wysoczyzn¹ morenow¹ s³abo pofalowan¹ o wysokoœci oko³o 135–150 m n.p.m., na której wystêpuj¹ pojedyncze, ma³e, owalne pagórki moren martwego lodu (np. Góra Masiejówka o wysokoœci 164,5 m n.p.m.). Wysoczyzna Suchowolsko-Janowska le¿y na wschód od doliny Brzozówki, obejmuje oko³o dwie trzecie powierzchni badanego obszaru i kontynuuje siê poza jego granice na pó³nocny wschód, wschód i po³udniowy wschód. Jest to czêœciowo zdenudowana wysoczyzna morenowa z okresu zlodowacenia Warty, o przeciêtnej wysokoœci od oko³o 135 m n.p.m. na krawêdziach dolin Brzozówki i Kumia³ki do oko³o 170 m n.p.m. u podnó¿y ci¹gów wzgórz morenowych. Na obszarze wysoczyzny wystêpuj¹ lokalnie obni¿enia zastoiskowe i wytopiskowe, zwykle wykorzystywane przez wspó³czesne cieki, a tak¿e niewielkie niecki i zag³êbienia po martwym lodzie. W pó³nocnej czêœci obszaru wysoczyzna rozciêta jest krêt¹, czêœciowo prze³omow¹ dolin¹ Kumia³ki, p³yn¹cej ze wschodu na zachód do doliny Brzozówki. Na powierzchni wysoczyzny wystêpuj¹ formy z okresu recesji ostatniego l¹dolodu zlodowacenia Warty (stadia³u górnego — M³awy), g³ównie moreny martwego lodu, moreny czo³owe, formy szczelinowe i kemy. Najwiêksza wysokoœæ bezwzglêdna wystêpuje na wysoczyŸnie w rejonie ci¹gów wzgórz morenowych — miêdzy Szumowem a Przystawk¹ (Góra Siemkoœcielnica, 188,5 m n.p.m.), w ci¹gu czo³owomorenowym D³ugi £ug–Bia³ousy (do 194,1 m n.p.m.), w ci¹gu czo³owomorenowym Ostrej Góry (do 181,7 i 186,0 m n.p.m.), a przede wszystkim w po³udnio-

12 wo-wschodniej czêœci obszaru. Tutaj, na skraju Puszczy Knyszyñskiej, w pobli¿u miejscowoœci £ubianka, Sitkowo, Jezierzysk i Niemczyn, wystêpuje najbardziej na arkuszu rozleg³y i rozcz³onkowany kompleks moren czo³owych, kontynuuj¹cych siê szerokim ³ukiem na wschód, na teren arkusza Nowowola. Ko³o Kolonii Oœrodek moreny te osi¹gaj¹ wysokoœæ 223,0 m n.p.m., stanowi¹c najwy¿- szy punkt na ca³ej powierzchni badanego arkusza. Dolina Brzozówki maj¹cej swe Ÿród³a na skraju Puszczy Knyszyñskiej, ma niemal na ca³ej swo- jej d³ugoœci zbocza niskie i ³agodne. Wyj¹tek stanowi odcinek wschodnich brzegów na zachód od Ko- rycina, gdzie rzeka podcina wysoczyznê morenow¹. Dno doliny Brzozówki ma zmienn¹ szerokoœæ, bowiem rzeka wykorzystuje w swym biegu obni¿enia zastoiskowe i wytopiskowe. Szerokoœæ dna doliny wynosi: oko³o 100–200 m w najwy¿szej czêœci doliny przy po³udniowej granicy obszaru ko³o £apczyna i Brzozówki (wysokoœæ dna oko³o 138 m n.p.m.), oko³o 1–1,5 km na odcinku od Jasionówki (wysokoœæ dna oko³o 130 m n.p.m.) po okolice Korycina, oko³o 0,5 km w zwê¿eniu (Mielniki) przed po³¹czeniem z dolin¹ Kumia³ki, gdzie dno osi¹ga maksymaln¹ szerokoœæ oko³o 2 km, do oko³o 1,6 km w rejonie Brzozowej–Skindzierza przy pó³nocnej granicy arkusza (wysokoœæ dna oko³o 120 m n.p.m.), gdzie nastêpuje stopniowe rozszerzenie przy po³¹czeniu z rozleg³¹ Kotlin¹ Biebrzy (poza obszarem). Dno doliny odpowiada tarasowi zalewowemu. Niewielkie fragmenty tarasu nadzalewowego zachowa³y siê tylko lokalnie, szersze po wschodniej stronie doliny w okolicach Krukowszczyzny, wê¿sze po stronie zachodniej, a tak¿e w wid³ach Brzozówki i Kumia³ki oraz szcz¹tkowo w œrodko- wym biegu Kumia³ki ko³o Laskowszczyzny. Na tarasie zalewowym Brzozówki ³¹cz¹cym siê na pó³noc od Korycina z tarasem zalewowym doliny Kumia³ki, wystêpuj¹ nieliczne, ma³e starorzecza, zwykle zawodnione. Wyznaczaj¹ one dawny, naturalny przebieg koryta z okresu przed jego czêœciow¹ regulacj¹. Znaczne obszary tarasów zalewowych Brzozówki i Kumia³ki zajête s¹ przez rozleg³e równiny torfowe. Zupe³nie inny charakter ma dolina Kumia³ki. Jej Ÿród³a znajduj¹ siê w lasach Puszczy Knyszyñskiej na wschód od £ubianki, tu¿ poza wschodni¹ granic¹ obszaru (arkusz Nowowola). Dolina Kumia³ki w swoim górnym biegu wykorzystuje rozleg³e obni¿enia wytopiskowe (np. na po³udnie od Janowa), nastêpnie pocz¹wszy od Janowa (wysokoœæ dna doliny oko³o 137 m n.p.m.), a¿ po okolice Korycina, jest krêt¹ dolin¹ prze³omow¹ o w¹skim dnie i stromych zboczach o wysokoœci dochodz¹cej do oko³o 30 m. Na odcinku od Janowa po Romaszówkê (oko³o 6 km d³ugoœci) dolina ma kierunek E–W. Miêdzy Romaszówk¹ a Za- brodziem (wysokoœæ dna oko³o 130 m n.p.m.) nastêpuje gwa³towny zwrot biegu doliny w kierunku po³udniowym (odcinek ponad 3 km d³ugoœci), a nastêpnie ko³o Aulakowszczyzny dolina tworzy kolejny zwrot na zachód i st¹d oko³o 3,5-kilometrowym odcinkiem ci¹gnie siê po okolice Korycina (wysokoœæ dna oko³o 124 m n.p.m.), gdzie rozszerza siê i ³¹czy z dolin¹ g³ówn¹ Brzozówki. Wzd³u¿ obu brzegów górnej czêœci doliny Brzozówki zachowa³y siê fragmenty równiny sandro- wej z okresu stadia³u górnego (M³awy) zlodowacenia Warty, tworz¹ce wiêksze lub mniejsze p³aty.

13 Fragmenty starszego sandru, z okresu stadia³u œrodkowego (Wkry) tego zlodowacenia, znajduj¹ siê na prawym brzegu doliny Brzozówki (w rejonie Korycina, Zagórza i Wysokiego) oraz wzd³u¿ dolnego biegu doliny Kumia³ki, od Zabrodzia po Korycin. Na ca³ym obszarze wystêpuj¹ bardzo liczne wyrobiska niewielkich ¿wirowni i piaskowni-¿wirowni oraz piaskowni.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Na ca³ej powierzchni obszaru arkusza Jasionówka wystepuj¹ utwory czwartorzêdowe, które stanowi¹ zasadniczy przedmiot niniejszego opracowania. Osady starsze do czwartorzêdu — kredowe i paleogeñsko-neogeñskie, rozpoznano tylko w trzech otworach badawczych (kartograficznych) wykonanych na potrzeby arkusza — otworze 3 (Trofimów- ka), otworze 19 (£omy) i otworze 30 (£apczyn). ¯aden z archiwalnych otworów wiertniczych nie przebi³ osadów czwartorzêdowych. Kredowe i paleogeñsko-neogeñskie pod³o¿e stwierdzono równie¿ w pobli¿u granic obszaru, w nielicznych otworach zlokalizowanych na terenie s¹siednich arkuszy SMGP (Suchowola, Nowo- wola, Wasilków).

1. Kreda

a. Kreda górna

Utwory kredowe nawiercono tylko w kartograficznym otworze badawczym ko³o wsi £omy (otw. 19), w po³udniowej czêœci obszaru arkusza Jasionówka. Wystêpuj¹ one tu od g³êbokoœci 190,1m. Kreda znana z otworu 19 wykszta³cona jest jako szarobia³a kreda pisz¹ca,silnie zwietrza³a. Analiza mikroszcz¹tków organicznych (otwornice) pozwoli³a na sprecyzowanie wieku osadów na kredê górn¹ — kampan górny (Olszewska, 2001). Osady kredy górnej wystêpuj¹ na ca³ym obszarze objêtym arkuszem Jasionówka, co potwierdzaj¹ profile wierceñ z s¹siednich arkuszy SMGP. W oparciu o wyniki sondowañ geoelektrycznych wykonanych na linii przekroju geologicznego A–B oraz na podstawie danych z Mapy fotolineamentów i Mapy liniowych elementów strukturalnych wykonanych dla arkusza Sokó³ka w skali 1:200 000 (Graniczny i in., 1995), mo¿na stwierdziæ z du¿ym prawdopodobieñstwem obecnoœæ uskoków (b¹dŸ stref dyslokacyjnych) o zrzucie od kilkunastu do co najmniej kilkudziesiêciu metrów. Powoduje to zró¿nicowane po³o¿enie hipsometryczne stropu osadów kredy na obszarze arkusza Jasionówka, przykrytych ró¿nymi

14 ogniwami: na po³udniu osadami paleogenu (eocenu i oligocenu) i neogenu (miocenu) — otwór 19 (£omy) i otwór 30 (£apczyn), na pó³nocy osadami paleogenu — otwór 3 (Trofimówka).

2. Paleogen+neogen

Osady paleogeñsko-neogeñskie wystêpuj¹ w pod³o¿u czwartorzêdu prawdopodobnie na ca³ym obszarze arkusza Jasionówka. Rozpoznano je w kartograficznych otworach wiertniczych — otworze 3 (Tro- fimówka), otworze 19 (£omy) i otworze 30 (£apczyn). S¹ to osady paleogenu (eocenu i oligocenu) i neogenu (miocenu). Ich ³¹czna mi¹¿szoœæ dochodzi do 80 m. Miejscami osady s¹ czêœciowo zniszczone, dotyczy to g³ównie stropowych partii profilu neogenu (miocenu), a gdzieniegdzie tak¿e wystê- puj¹cych w sp¹gu profilu osadów paleogenu. Nie jest wykluczone, ¿e lokalnie osady te zosta³y ca³kowicie zerodowane, jak to stwierdzono w s¹siedztwie omawianego obszaru. Na pó³nocy, na arkuszu Suchowola, strop kredy nawiercono bezpoœrednio pod czwartorzêdem, na znacznej g³êbokoœci: rzêdna 108,3 m p.p.m. (otw. Leszczany) i 109,8 m p.p.m. (otw. Horodnianka). Znacznie p³ycej strop kredy wystêpuje pod czwartorzêdem na wschodzie, na arkuszu No- wowola, gdzie le¿y na wysokoœci 31,0 m p.p.m. (otw. Rowy) oraz na po³udniu, na arkuszu Wasilków.

3. Paleogen

a. Eocen+oligocen

Utwory paleogenu (eocenu i oligocenu), miejscami silnie lub nawet ca³kowicie zredukowane, o mi¹¿szoœci od kilku do oko³o 75(?) m, reprezentowane s¹ przez piaski, mu³ki i i³y glaukonitowe,ocharakterystycznej zielonkawej barwie spowodowanej obecnoœci¹ glaukonitu; miejscami zawieraj¹ one cienkie, kilkucentymetrowe wk³adki lubsmugi wêgla brunatne- g o . Osady te stwierdzono w profilach otworów kartograficznych: 3, 19 i 30. Wszêdzie spoczywaj¹ one na osadach kredy górnej (kampanu górnego). W profilu otworu 3 (Trofimówka) wystêpuje kompleks osadów paleogenu o mi¹¿szoœci co najmniej 11 m, którego mi¹¿szoœæ byæ mo¿e dochodzi tu nawet do oko³o 70 m. Le¿y on na osadach kredy górnej, a bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdu, na g³êbokoœci 112,1–122,9 m (33,0–22,0 m n.p.m. — koniec otworu). Wystêpuj¹ tu i³y (4,5 m) niebieskoszare i szarozielonkawe, glaukonitowe, lokalnie smugowane brunatnoczarn¹ substancj¹ roœlinn¹ (wêgiel brunatny?), które przechodz¹ ku stropowi w zwiêz³e mu³ki ilaste (2,0 m), szarobe¿owe i szarozielonkawe, z wk³adkamii wêgla brunatnego oraz glaukonitem, wy¿ej w mu³ki piaszczyste (1,6 m), piaski szarozielonkawe i szarostalowe (2,4 m) oraz w zgni³ozielonkawostalowe i³y (i³owce) (0,3 m). Analiza próbek piasków i³ów, mu³ków i i³owców glaukonitowych z tego profilu (4 oznaczenia — Olszewska, 2001) nie wykaza³a obecnoœci mikroszcz¹tków organicznych (otwornic).

15 W profilu otworu 19 (£omy) na osadach kredy, a pod osadami miocenu przewiercono oko³o 10-metrowy profil utworów paleogenu, spoczywaj¹cy na g³êbokoœci 179,0–189,3 m (17,0–28,1 m p.p.m.). S¹ to: w sp¹gu — mu³ki piaszczyste (2,0 m) szarozielonkawe, z okruchami bardzo zwiêz³ych piaskowców glaukonitowych oraz z cienkimi smugami i wk³adeczkami wêgla brunatnego, wy¿ej — piaski szare (5,3 m), a w stropie profilu — szarozielonkawe piaski glaukonitowe (3,5 m). Analiza mikroszcz¹tków organicznych (otwornic) z dwóch próbek mu³ków (Olszewska, 2001) uœciœli³a wiek osadów na eocen górny–oligocen dolny. Natomiast ekspertyza dinocystowa piasków glaukonitowych (Gedl, 2002) okreœla ich wiek na œrodkowy–górny eocen. Podobny wiek (eocen œrodkowy– oligocen dolny) uzyskano na podstawie ekspertyzy dinocysto- wej (Gedl, 2002) dla oko³o 15-metrowej serii drobnoziarnistych piasków glaukonitowych, nawierco- nych na g³êbokoœci 136,0–151,0 m (8,0 m n.p.m.–7,0 m p.p.m. — koniec otworu) w otworze 30 (£apczyn), blisko po³udniowej granicy obszaru. Istniej¹ przes³anki, ¿e mi¹¿szoœæ paleogenu dochodzi tu do oko³o 40 m.

4. Neogen

a. Miocen

Osady reprezentuj¹ce miocen, wykszta³cone jako piaski i mu³ki stwierdzono w otworze kartograficznym w £omach (otw. 19) oraz w postaci szcz¹tkowej w otworze kartograficznym w £apczynie (otw. 30). W po³udniowej czêœci obszaru, w £omach, przewiercono bezpoœrednio pod utworami czwarto- rzêdu (najstarsze gliny zwa³owe), a nad osadami paleogenu, na g³êbokoœci 112,8–179,0 m (49,2 m n.p.m.–17,0 m p.p.m.) oko³o 66-metrow¹ (?) seriê piaszczysto-mu³kow¹. Buduje ona tektoniczno-erozyjne wyniesienie pod³o¿a czwartorzêdu (wyniesienie £omów). Seriê tworz¹ w sp¹gu piaski kwarcowe (g³êbokoœæ 155,7–179,0 m), drobnoziarniste i py³owate, lokalnie drobno- i œrednioziarniste, jednorodne lub drobno, rytmicznie laminowane, szare, lokalnie z odcieniem zgni³ozielonym, zawieraj¹ce miejscami smugi i cienkie soczewki brunatnoczarnego humusu z makroszcz¹tkami organicznymi (wêgiel brunatny?). Ekspertyza palinologiczna próbki piasków z g³êbo- koœci 178,4–178,6 m wskazuje na górnomioceñski wiek osadów (Stuchlik, 2002). Ku górze piaski przechodz¹ w mu³ki i mu³ki piaszczyste lub ilaste (6,2 m), szare z odcieniem zgni³ozielonym, a jeszcze wy¿ej ponownie wystêpuj¹ piaski kwarcowe (36,7 m), py³owate i drobnoziarniste z wk³adkami mu³ków piaszczystych, jednorodne lub smugowane, szare i szarozielonkawe, lokalnie z pojedynczymi uwêgle- niami i smugami ciemnobrunatnej substancji organicznej. Miejscami w profilu obserwuje siê podwy¿- szon¹ zawartoœæ dystenu (próbka z g³êbokoœci 148,0m—do14%; Szyd³ak, 2001), co potwierdza³oby neogeñski (mioceñski) wiek osadów. Nietypowa dla osadów neogenu jest natomiast zawartoœæ amfiboli

(na g³êbokoœci 140,0 m do 49%) oraz CaCO3 (na g³êbokoœci 140,0–148,0 m a¿ 38,5–33,2%); œwiadczy to zapewne o izolacji zbiornika sedymentacyjnego (jezioro).

16 Nie uzyskano niestety jednoznacznych wyników stratygraficznych z ekspertyzy palinologicznej dla próbki piasków humusowych w stropie serii, z g³êbokoœci 116,4–116,5 m (Mamakowa, 2002). Dlatego jednoznaczne ustalenie górnej granicy zasiêgu miocenu w profilu otworu 19 nie jest mo¿liwe. W otworze 30 w £apczynie przewiercono pod najstarszymi glinami czwartorzêdowymi, a nad osadami paleogenu, oko³o 1-metrow¹ seriê piasków drobnoziarnistych szarych, z wk³adk¹ i³ów piaszczystych zgni³ozielonkawych. Ekspertyza palinologiczna próbki i³ów z g³êbokoœci 135,4–135,5 m wskazuje na górnomioceñski wiek osadów (Stuchlik, 2002).

5. Czwartorzêd

Utwory czwartorzêdu pokrywaj¹ ca³y badany obszar. Ich mi¹¿szoœæ jest doœæ s³abo zró¿nicowana i wynosi od oko³o 110–130 m w strefach wyniesieñ pod³o¿a, do oko³o 135–150 m na po³udniu (byæ mo¿e maksymalnie oko³o 180 m w centralnej czêœci obszaru), tzn. w strefach obni¿eñ powierzchni podczwartorzêdowej. Na powierzchni obszaru wystêpuje cienka pokrywa osadów holoceñskich oraz g³ównie osady stadia³u górnego (M³awy), w mniejszym stopniu osady stadia³u œrodkowego (Wkry) zlodowacenia Warty, a podrzêdnie — osady zlodowacenia Wis³y. Pe³ny profil czwartorzêdu poznano wy³¹cznie na podstawie analizy profili litostratygraficznych trzech otworów kartograficznych (otw. 3, 19 i 30), które jako jedyne w omawianym obszarze przebi- jaj¹ utwory czwartorzêdu (fig. 1).

a. Plejstocen

Profile osadów plejstocenu uzyskane w badawczych otworach kartograficznych (otw. 3, 19 i 30), odgrywaj¹ podstawow¹ rolê przy ustaleniach w zakresie stratygrafii czwartorzêdu na badanym obszarze. Dodatkowe informacje pochodz¹ z archiwalnych profili studni g³êbinowych, z których zdecydo- wana wiêkszoœæ jest p³ytka (g³êbokoœæ 30–80 m), tylko dwie osi¹gaj¹ 109 m g³êbokoœci (otw. 11 w D³ugim £ugu i otw. 18 w Jasionówce), a ¿adna nie osi¹ga pod³o¿a. Utwory plejstoceñskie na powierzchni obszaru rozpoznano dziêki bardzo licznym ods³oniêciom i sondom kartograficznym.

Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Utwory najstarszego piêtra glacjalnego na badanym obszarze wyodrêbniono w profilu otworu kartograficznego w £apczynie (otw. 30). Zachowa³y siê one szcz¹tkowo (oko³o 2-4? m) w p³ytkim obni¿eniu powierzchni podczwartorzêdowej na po³udniu terenu, pomiêdzy Bombl¹ a po³udniow¹ granic¹ obszaru arkusza.

17 Otw. 19 Otw. 3 £omy Otw. 30 Trofimówka 162,0 m n.p.m. £apczyn 147,5 m n.p.m. 144,0 m n.p.m. Qh W2+3 Q p3 W2+3 W2+3 Q p3 Q p3

W1 Q p3

W1 Q p3 W1 Q p3 O3 Q p3

O3 Q p3

O1 Q p3 O1 Q p3 O1 Q p3

M M Q p2-3 Q 2-3 p 86,0

G Q p2 G G Q 2 Q 2 S p p 2 105,5 Q p N Q p2 F E+Ol Q p2

S Q p2 A 133,0 Q p1 M

E+Ol M

E+Ol

Cr3

1 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18

Fig. 1. Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

1 — ¿wiry grubookruchowe, 2 — ¿wiry drobnookruchowe, 3 — ¿wiry piaszczyste, 4 — piaski ze ¿wirami, 5 — piaski, 6 — piaski gruboziarniste, 7 — piaski ró¿noziarniste, 8 — piaski glaukonitowe, 9 — piaski py³owate, piaski i mu³ki, 10 — mu³ki, 11— mu³ki piaszczyste, 12 — gliny zwa³owe, 13 — gliny piaszczyste, 14 — kreda pisz¹ca, 15 — wêgiel brunatny, 16 — eratyk granitowy, 17 — szcz¹tki flory, 18 — szcz¹tki fauny; liczba oznacza g³êbokoœæ wystêpowania osadów w metrach; symbole jak na mapie geologicznej

18 Wyró¿niono tu na g³êbokoœci od oko³o 133,0 do 135,1 m (11,0–8,9 m n.p.m.) gliny zwa³owe zlodowacenia Narwi, zachowane na osadach neogenu (miocenu) i paleogenu. Gliny s¹ szare, piaszczyste, ze ¿wirami. Silnego zniszczenia glin dowodzi dezintegracja ska³ krystalicznych i wy- soka zawartoœæ kwarcu pó³nocnego (8,1%). Gliny charakteryzuj¹ siê zrównowa¿onymi relacjami wapieni paleozoicznych (Wp) i ska³ krystalicznych (Kr), z niewielk¹ przewag¹ wapieni: wapienie (34,0%) i ska³y krystaliczne pochodzenia skandynawskiego (29,1%), przy wysokiej zawartoœci piaskow- ców lokalnych (8,1%); wœród ska³ „innych” wystêpuj¹ wrzecionowate toczeñce ilasto-piaszczyste (Gronkowska-Krystek, 2002). Wspó³czynniki petrograficzne2 (O/K — 1,13, K/W — 1,00, A/B — 0,88) wyraŸnie odró¿niaj¹ ten poziom glin od le¿¹cych bezpoœrednio powy¿ej w profilu otworu 30 glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1. Utwory te s¹ pozosta³oœci¹ zniszczonego poziomu morenowego zlodowacenia Narwi, który byæ mo¿e jest zachowany tak¿e w obni¿eniu w centralnej czêœci obszaru (Ostra Góra–Dolina Kumia³ki) oraz w obni¿eniu przy pó³nocnej granicy obszaru arkusza (przekrój geologiczny A–B, mapa).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Do zlodowaceñ po³udniowopolskich — Nidy, Sanu 1 i Sanu 2 — nale¿¹ serie osadów glacjalnych, miêdzymorenowych i interglacjalnych, w ró¿nym stopniu zachowane i wykszta³cone. Ich suma- ryczna mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 26 m na pó³nocy obszaru (profil otw.3wTrofimówce ), a oko³o 49 m na po³udniu (profil otw. 30 w £apczynie). W obrêbie wyniesienia pod³o¿a czwartorzêdu w £omach (otw. 19) mi¹¿szoœæ osadów zlodowaceñ po³udniowopolskich jest zredukowana do oko³o 19 m.

Zlodowacenie Nidy

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Nidy wyró¿niono w pó³nocnej czê- œci obszaru, w profilu otworu 3 (Trofimówka). Poziom ten ma tutaj oko³o 5 m mi¹¿szoœci i spoczywa bezpoœrednio na utworach paleogenu (wyniesienie pod³o¿a czwartorzêdu), na g³êbokoœci 107,3–112,1 m (40,2–35,4 m n.p.m.). Byæ mo¿e le¿y tak¿e miejscami na utworach zlodowacenia Na- rwi, wyrównuj¹c nierównoœci pod³o¿a (obni¿enia) i wówczas mo¿e mieæ do kilkunastu (?) metrów mi¹¿szoœci. Osady te nie wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci obszaru. Jest to seria piaszczysta z przewag¹ piasków œrednio- i gruboziarnistych oraz domieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych. Seria ta nie by³a szczegó³owo badana ze wzglêdu na s³aby uzysk silnie zawodnionego rdzenia.

2 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie.

19 Gliny zwa³owe zlodowacenia Nidy wydzielono w dolnej czêœci najstarszego pakietu glin zwa³owych profilu otworu 3 (Trofimówka), w pó³nocnej czêœci obszaru. S¹ one tu silnie zerodowane, do oko³o 2-metrowej mi¹¿szoœci. Le¿¹ na serii piaszczystej zlodowacenia Nidy (wyraŸna granica sedymentacyjna), na g³êbokoœci oko³o 105,5–107,3 m (42,0–40,2 m n.p.m.), natomiast w stropie przechodz¹ w pakiet glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1. Byæ mo¿e gliny te zachowa³y siê równie¿ wokó³ wyniesienia pod³o¿a w Trofimówce (przekrój geologiczny A–B, mapa). Gliny s¹ ciemnoszaro-brunatne, plamiste, silnie piaszczyste, ze ¿wirami. Barwa i struktura glin wskazuje, ¿e w ich budowie aktywnie uczestniczy materia³ czerpany z paleogenu i neogenu. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów zdecydowanie dominuj¹ wapienie pó³nocne (50,4%) nad ska³ami krystalicznymi (23,3%), przy wysokiej zawartoœci piaskowców lokalnych (7,0%). Wspó³czynniki petrograficzne (O/K — 2,46, K/W — 0,45, A/B — 1,85) pozwalaj¹ na oddzielenie tego poziomu glin od le¿¹cych bezpoœrednio powy¿ej w profilu otworu 3 glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1.

Zlodowacenie Sanu 1

Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 zachowa³y siê g³ównie na po³udniu obszaru. Wyod- rêbniono je w profilu otworu kartograficznego (otw. 30 £apczyn) w postaci oko³o 11,5-metrowego pakietu le¿¹cego na g³êbokoœci od 121,5 do oko³o 133,0 m (22,5–11,0 m n.p.m.), bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Narwi. W stropie glin wystêpuje seria osadów ze szcz¹tkami organicznymi, prawdopodobnie nale¿¹ca do interglacja³u ferdynandowskiego. S¹ to gliny szare, twardoplastyczne, piaszczyste, ze ¿wirami w ca³ym profilu. Pakiet reprezentuj¹ gliny jednorodne petrograficznie, o litotypie charakteryzuj¹cym siê przewag¹ ska³ krystalicznych (œr. 36,9%) nad wapieniami paleozoicznymi (œr. 22,9%), z wysok¹ koncen- tracj¹ ska³ lokalnych (g³ównie mu³owców — œr. 14,3%). Gliny charakteryzuj¹ wspó³czynniki petrograficzne (œrednio): O/K — 0,82, K/W — 1,40, A/B — 0,68 (Gronkowska-Krystek, 2002). Gliny te wydzielono równie¿ na pó³nocy, w postaci szcz¹tkowej warstwy oko³o 2-metrowej mi¹¿szo- œci, gdzie w otworze 3 (Trofimówka) wystêpuj¹ na g³êbokoœci oko³o 103,6–105,5 m (43,9–42,0 m n.p.m.). Gliny charakteryzuj¹ bardzo zbli¿one do znanych z otworu 30 wspó³czynniki petrograficzne: O/K — 0,72, K/W — 1,46, A/B — 0,66. Zaznacza siê tu wyraŸna przewaga ska³ krystalicznych (48,1%) nad wapieniami pochodzenia skandynawskiego (31,8%), co odró¿nia ten poziom glin od zalegaj¹cego bezpo- œrednio poni¿ej poziomu glin zlodowacenia Nidy. Poza otworami3i30glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 nie stwierdzono.

Interglacja³ ferdynandowski (?)

Piaski i mu³ki ze szcz¹tkami roœlinnymi, rzeczno-jeziorne interglacja³u ferdynandowskiego (?) wyró¿niono w profilu w £apczynie (otw. 30), na g³êbokoœci 109,6–121,5 m (34,4–22,5 m n.p.m.). Spoczywa tu — na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 a pod warstw¹ bru-

20 ku morenowego glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 — seria osadów z okresu „ciep³ego”, zawieraj¹ca szcz¹tki flory i fauny. Seriê rozpoczyna 3,3-metrowa warstwa piasków py³owatych, szarych lub ciemnoszarych, smu- gowanych, z pojedyncz¹ wk³adk¹ (10 cm) piasków z domieszk¹ grubszego ziarna oraz lokalnie z to- czeñcami glin lub i³ów; poni¿ej g³êbokoœci 119,0 m wystêpuj¹ przewarstwienia brunatnoczarnego humusu, a na g³êbokoœci oko³o 120,0–120,8 m — szcz¹tki flory. W sp¹gu obserwuje siê wyraŸne œlady rozmywania glin zwa³owych. Ku górze piaski przechodz¹ w oko³o 8,5-metrow¹ seriê mu³kow¹. Mu³ki s¹ szare i ciemnoszare, typu warwowego, silnie zaburzone glacitektonicznie (g³êbokoœæ oko³o 111,0 m); lokalnie mu³ki s¹ zapiaszczone lub przechodz¹ w piaski drobnoziarniste. Smugi i wk³adki (o gruboœci 0,5–3,0 cm) ciemnobrunatnej i czarnej substancji humusowej wystêpuj¹ na g³êbokoœci oko³o 110,0, 110,1, 112,9, 114,6–114,7, 116,3, 116,6, 117,0, 117,8 m. Natomiast liczne u³amki bia³ych skorupek fauny (œlimaki) stwierdzono na g³êbokoœci 115,0–115,8, 116,6 oraz 117,1 m. Ekspertyza palinologiczna próbki z g³êbokoœci 121,2 m (piaski) niejednoznacznie wskazuje na mo¿liwoœæ powstania osadów „w schy³kowej fazie obydwu ciep³ych jednostek sukcesji ferdynandow- skiej” (Mamakowa, 2002), dopuszczaj¹c tak¿e inne interglacja³y lub interstadia³y. Odnoœnie próbki z g³êbokoœci 115,4 m (mu³ki) nie uzyskano ¿adnego wyniku. Analiza malakologiczna dwóch próbek mu³ków z faun¹ œlimaków z g³êbokoœci 115,5–115,6 m wykaza³a dominacjê form fauny wodnej ze œrodowiska rzecznego (Pisidium sculatum i Pisidium supinum), które s¹ typowe dla interglacja³ów lub interstadia³ów; bli¿sze okreœlenie wiekó osadu nie by³o jednak mo¿liwe (Alexandrowicz, 2002).

Zlodowacenie Sanu 2

Mu³ki i i³y zastoiskowe akumulowane by³y w pocz¹tkowym okresie zlodowacenia Sanu 2, przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu. Prawdopodobnie osady zastoiskowe tworzy³y siê wówczas tylko w pó³nocnej czêœci obszaru. W otworze 3 (Trofimówka) s¹ to mu³ki, mu³ki ilaste i mu³ki piaszczyste z wk³adkami i³ów, ciemnoszare ze smugami brunatnymi, lokalnie z odcieniem zielonkawym lub niebieskawym, le¿¹ce na g³êbokoœci 99,4–103,6 m (48,1–43,9 m n.p.m.). Ich wiek próbowano oznaczyæ metodami palinolo- gicznymi (próbka i³ów z g³ebokoœci 101,5 m), niestety bez rezultatu (Mamakowa, 2002), jedynie ze wskazaniem na ch³odny okres sedymentacji. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2 zachowa³y siê prawdopodobnie na wiêkszoœci obszaru, lecz ich mi¹¿szoœæ jest przewa¿nie niewielka, miejscami znacznie zredukowana erozyjnie. Le¿¹ one na ró¿nych osadach — na pó³nocy na utworach zastoiskowych zlodowacenia Sanu 2 (otw. 3), w centrum bezpoœrednio na mioceñskim pod³o¿u wyniesienia £omów (otw. 19), a na po³udniu na osadach interglacja³u ferdynandowskiego (otw. 30).

21 W otworze 3 (Trofimówka) s¹ to gliny silnie piaszczyste ze ¿wirami, o mi¹¿szoœci oko³o 13,4 m, le¿¹ce na g³êbokoœci oko³o 86,0–99,4 m (61,5–48,1 m n.p.m.). Gliny reprezentuj¹ wspó³czynniki petrograficzne (œrednio): O/K — 1,34, K/W — 0,81, A/B — 1,11 (Gronkowska-Krystek, 2002). Zazna- cza siê bardzo niewielka przewaga wapieni pó³nocnych (œr. 35,6%) nad ska³ami krystalicznymi (œr. 32,3 %), przy wysokim udziale mu³owców lokalnych w górnej czêœci pakietu (do 16,6%). W stropie gliny przechodz¹ w kolejny kompleks glin zwa³owych — zlodowacenia Odry. W pozosta³ych otworach kartograficznych glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 s¹ bardzo zredukowane i przykryte rzeczno-lodowcowymi osadami zlodowacenia Sanu 2. W otworze 19 w £omach wystêpuj¹ 1,9-metrowej mi¹¿szoœci gliny na g³êbokoœci 110,9–112,8 (51,1–49,2 m n.p.m.), jako pierwsze (najstarsze) gliny w tym profilu. Gliny s¹ bardzo silnie py³owate, miêkkoplastyczne, s³abo zwiêz³e, z pojedynczymi ¿wirami; o erozji glin œwiadczy poziom bruku morenowego w ich stropie. Gliny nie zawieraj¹ reprezentatywnej frakcji ¿wirowej i dlatego nie by³y szczegó³owo badane. W otworze 30 w £apczynie do zlodowacenia Sanu 2 zaliczono 15-centymetrowy bruk morenowy, utworzony ze ¿wirów o œrednicy do 6 cm, który mo¿e byæ rezyduum glin zwa³owych. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zeschy³ku zlodowacenia Sanu 2 maj¹ od kilkunastu do oko³o 25 m mi¹¿szoœci. W œrodkowej i po³udniowej czêœci obszaru tworz¹ poziom wodnolo- dowcowy w kompleksie utworów zlodowacenia Sanu 2. Jest on prawdopodobnie okazale rozwiniê- ty i o du¿ym zasiêgu; stanowi wydajny horyzont wodonoœny. Poziom ten nie zosta³ stwierdzony w pó³nocnej czêœci obszaru. W otworze 19 w £omach przewiercono na g³êbokoœci 94,5–110,9 m (67,5–51,1 m n.p.m.) seriê piaszczysto-¿wirow¹ o mi¹¿szoœci 16,4 m, która le¿y na silnie zredukowanych glinach zlodowacenia Sanu 2. Seriê rozpoczynaj¹ w sp¹gu ciemnoszare piaski gruboziarniste ze ¿wirami (1,4 m). Ku górze przechodz¹ one w doœæ jednolity pakiet ciemnoszarych piasków drobnoziarnistych i py³owatych (11,9 m), wy¿ej ponownie w warstwê piasków gruboziarnistych z grubookruchowymi ¿wirami (3,1 m). Ze wzglêdu na silne zawodnienie wyst¹pi³y trudnoœci w uzyskaniu rdzenia z ca³ej serii — osadów nie badano szczegó³owo. Podobne, równie¿ silnie zawodnione (trudnoœci w uzyskaniu rdzenia) utwory piaszczysto-¿wirowe stwierdzono w otworze 30 w £apczynie na g³êbokoœci 84,8–109,5 m (59,2–34,5 m n.p.m.) o mi¹¿szoœci prawie 25 m. S¹ to g³ównie (oko³o 18 m) piaski z bardzo drobnookruchwymi ¿wirami (o œrednicy przewa¿nie 2–3 mm) z domieszk¹ ¿wirów o œrednicy do 2 cm, wy¿ej przechodz¹ce w piaski drobnoziarniste i py³owate.

Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki (?)

I³y, mu³ki i piaski ze szcz¹tkami roœlinnymi, rzeczno-jeziorne interglacja³u mazowieckiego (?) przewiercono tylko w po³udniowej czêœci obszaru badañ. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od7mnapo³udniu w otworze 30 (£apczyn) do oko³o 20 m w otworze 19 (£omy); w centrum obszaru i na pó³nocy osadów tych nie stwierdzono.

22 W otworze 30 zaliczono do interglacja³u mazowieckiego 7,5-metrow¹ seriê mu³ków i mu³ków ilastych, le¿¹c¹ na g³êbokoœci 77,4–84,8 m (66,6–59,2 m n.p.m.), szaro-popielatych, niewyraŸnie lamino- wanych poziomo lub skoœnie, lokalnie z ciemniejsz¹ substancj¹ humusow¹. Mu³ki s¹ silnie zaburzone glacitektonicznie (œciêcia pod k¹tem 45–60° w stropie osadu, 25–45° w sp¹gu). Próbki palinologiczne z g³êbokoœci 84,5 m i 78,8 m nie okaza³y siê diagnostyczne. W £omach (otw. 19) osady prawdopodobnie interglacja³u mazowieckiego o mi¹¿szoœci 20,6 m równie¿ le¿¹ na wy¿ej opisanych osadach wodnolodowcowych zlodowacenia Sanu 2, na g³êbokoœci 73,9–94,5 m (88,1–67,5 m n.p.m.). W sp¹gu wykszta³cone s¹ jako mu³ki zwiêz³e, szare, drobno laminowane poziomo, lokalnie jako mu³ki ilaste, ciemnoszare o odcieniu zgni³ozielonkawym (1,4 m). Wy¿ej mu³ki przechodz¹ w piaski py³owate i œrednioziarniste, szare, prze³awicone mu³kami szarymi z odcieniem zielonkawym, niekiedy zailonymi, niewyraŸnie laminowanymi (oko³o 14,9 m), w mu³kach, rzadziej w piaskach wystêpuj¹ cienkie (0,5 cm) wk³adki brunatnoczarnej substancji humusowej. Profil serii koñczy oko³o 4,3-metrowa warstwa mu³ków i mu³ków ilastych, szaro-popielato-be¿owo-brunat- no-br¹zowych, z czarnymi smugami i plamami substancji humusowej oraz mu³ków piaszczystych z wk³adkami piasków drobnoziarnistych.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Utwory zlodowaceñ œrodkowopolskich — Odry i Warty — pokrywaj¹ ca³y badany obszar. Osa- dy zlodowacenia Odry nie ods³aniaj¹ siê na powierzchni. Osady zlodowacenia Warty nale¿¹ do trzech stadia³ów i reprezentuj¹ ostatnie nasuniêcie l¹dolodu na tym terenie. W dnach dolin i p³ytkich obni¿e- niach powierzchniowych przykryte s¹ one przez m³odsze osady — g³ównie holocenu oraz gdzieniegdzie utwory z okresu zlodowaceñ pó³nocnopolskich. £¹czna mi¹¿szoœæ osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich jest zró¿nicowana i wynosi oko³o 75–120 m. Najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ osi¹gaj¹c one w dolinie Kumia³ki i w rejonie kopalnego wyniesienia £omów, a najwiêksz¹ w centrum obszaru w strefie czo³owomorenowej D³ugiego £ugu (oko³o 120 m).

Zlodowacenie Odry

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry wystêpuj¹ prawdopodobnie doœæ równomiernie na ca³ym obszarze arkusza, przy zmiennej mi¹¿szoœci od kilku do oko³o 25 m. Przewiercono je w kartograficznych otworach wiertniczych (otw. 3, 19 i 30), a tak¿e nawiercono w sp¹gu profili otworów archiwalnych (otw. 2, 11 i 25 — przekrój geologiczny A–B, mapa). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ gliny osi¹gaj¹ na pó³nocy, gdzie w otworze3wTrofimówce stwierdzono je na g³êbokoœci od 63,2 m do oko³o 86,0 m (84,3–61,5 m n.p.m.), bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2. S¹ to gliny bardzo silnie piaszczyste, zwiêz³e, ciemnoszare, ze ¿wirami i du¿ymi

23 g³azami (eratyk granitowy oko³o 1-metrowej œrednicy przewiercono w stropie kompleksu na g³êbokoœci 65,6–66,4 m). Gliny zwa³owe charakteryzuj¹ siê niewielk¹ przewag¹ wapieni pó³nocnych (œr. 42,0%) nad ska³ami krystalicznymi (œr. 33,7%), przy podwy¿szonym udziale dolomitów pó³nocnych w górnej czêœci profilu (do 12,0%). Gliny charakteryzuj¹ wspó³czynniki petrograficzne (œrednio, po odrzuceniu wartoœci skrajnej): O/K — 1,40, K/W — 0,76, A/B — 1,22 (Gronkowska-Krystek, 2002), odmienne od tych reprezentuj¹cych kompleks glinowy zlodowacenia Sanu 2 wystêpuj¹cy w sp¹gu. W strefie wyniesienia £omów gliny s¹ bardzo silnie zwietrza³e i zredukowane do mi¹¿szoœci oko³o 2–5 m (otw. 19) i przez to nie s¹ reprezentatywne do badañ. Na po³udnie od tego wyniesienia ich mi¹¿szoœæ ponownie wzrasta do oko³o 15 m w otworze £apczyn (otw. 30), gdzie w stropie wystêpuje bruk morenowy (0,8 m) z dobrze obtoczonymi ¿wirami. Gliny z profilu £apczyn cechuje jednostajne wykszta³cenie i przewaga wapieni pó³nocnych (œr. 43,2%) nad ska³ami krystalicznymi (œr. 40,8%) oraz znaczna koncentracja dolomitów w niektórych próbkach (do 12%). Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: O/K — 1,55, K/W — 0,69, A/B — 1,34 (Gronkowska-Krystek, 2002). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Odry doœæ równomiernie przykrywaj¹ gliny zwa³owe tego zlodowacenia, warstw¹ o mi¹¿szoœci od kilku do oko³o 20 m. Osady te wy- ró¿niono w profilach otworów kartograficznych (otw. 3, 19 i 30), a tak¿e przewiercono je w kilku studniach g³êbinowych (otw. 2, 11 i 25). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ serii piaszczysto-¿wirowej stwierdzono na po³udniu w £apczynie (otw. 30 — oko³o 18 m) i w centrum terenu w D³ugim £ugu (otw. 11 — 18 m), najmniejsz¹ — na wyniesieniu £omów (otw. 19 — 4,0 m). Seriê reprezentuj¹ piaski o zmiennej granulacji i piaski ze ¿wirami. Ze wzglêdu na silne zawodnienie i s³aby uzysk rdzenia wiertniczego szcze- gó³owe badania litologiczno-petrograficzne serii nie by³y mo¿liwe.

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe zlodowacenia Odry zachowane s¹ nierównomiernie na obszarze arkusza, przy mi¹¿szoœci dochodz¹cej do oko³o 10 m. Przewiercono je w dwóch kartograficznych otworach wiertniczych — otworze 3 (Trofimówka) i otworze 19 (£omy). Gliny te rozdzielaj¹ utwory wodnolodowcowe dolnego i górnego stadia³u zlodowacenia Odry. Prawdopodobnie stanowi¹ równie¿ doln¹ czêœæ 25-metrowego kompleksu glinowego w otworze 11 w D³ugim £ugu, gdzie le¿¹ bezpoœrednio pod glinami stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, a na osadach wodnolodowcowych stadia³u dolnego zlodowacenia Odry. Na pó³nocy obszaru w otworze 3 w Trofimówce gliny zwa³owe le¿¹ na g³êbokoœci 46,2–55,2 m (101,3–92,3 m n.p.m.). S¹ to gliny piaszczyste, ciemnoszaro-jasnobrunatne, ze ¿wirami; w stropie zawieraj¹ prze³awicenia mu³ków ciemnoszarych i ciemnopopielatych. Wykazuj¹ one du¿e podobieñstwo litotypowe do glin zwa³owych dolnego poziomu zlodowacenia Odry (stadia³ dolny). Charakteryzuj¹ siê niewielk¹ przewag¹ wapieni pó³nocnych (œr. 42,0%) nad ska³ami krystalicznymi (œr. 33,7%), przy

24 podwy¿szonym udziale dolomitów pó³nocnych w górnej czêœci profilu (do 12,0%). Gliny reprezentuj¹ wspó³czynniki petrograficzne (œrednio, po odrzuceniu wartoœci skrajnej): O/K — 1,40, K/W — 0,76, A/B — 1,22 (Gronkowska-Krystek, 2002), odmienne od reprezentuj¹cych kompleks glinowy zlodowacenia Sanu 2. W otworze 19 w £omach dobrze zachowane gliny zwa³owe „górne” maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 8 m i le¿¹ na g³êbokoœci 56,9–64,8 m (105,1–97,2 m n.p.m.). Zawieraj¹ w sp¹gu oko³o 20-centymetrow¹ warstwê bruku morenowego z g³azikami do 20 cm œrednicy. W stropie gliny s¹ œciête erozyjnie i przykryte przez osady fluwioglacjalne „górne” zlodowacenia Odry. S¹ to gliny ciemnoszaro-brunatne, bardzo zwiêz³e, twardoplastyczne, silnie piaszczyste. Zawieraj¹ du¿¹ domieszkê ¿wirów. Gliny cechuj¹ wykszta³cenie i parametry zbli¿one do tych, które charakteryzuj¹ le¿¹ce ni¿ej gliny zwa³owe „dolne” zlodowacenia Odry, tzn. przewaga wapieni pó³nocnych (œr. 42,6%) nad ska³ami krystalicznymi (œr. 33,9%) oraz znaczna, lecz zmienna koncentracja dolomitów w kolejnych próbkach (5,5–8,1%, œr. 6,8%). Ubogo reprezentowane s¹ ska³y lokalne, wœród nich g³ównie s³abo zwiêz³e piaskowce o lepisz- czu marglistym. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: O/K — 1,46, K/W — 0,73, A/B — 1,22 (Gronkowska-Krystek, 2002). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Odry tylko lokalnie przykrywaj¹ gliny zwa³owe „górne” tego zlodowacenia, osi¹gaj¹c mi¹¿szoœæ od kilku do oko³o 20 m. Osady te wy- ró¿niono w profilach otworów: 2, 3, 19 i 25. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ serii piaszczysto-¿wirowej (oko³o 19 m) stwierdzono na pó³nocy obszaru, w archiwalnym profilu studni g³êbinowej w dolinie Kumia³ki (otw. 2 — piaski py³owate) i w otworze kartograficznym w Trofimówce (otw. 3 — piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami na g³êbokœci 34,9–45,1 m o mi¹¿szoœci oko³o 10 m), najmniejsz¹ na wyniesieniu £omów (otw. 19 — piaski ró¿noziarniste z drobnookruchowymi ¿wirami na g³êbokoœci 51,1–56,9 m o mi¹¿szoœci oko³o 6 m) w centrum obszaru badañ. Ze wzglêdu na silne zawodnienie i s³aby uzysku rdzenia wiertniczego szczegó³owe badania litologiczno-petrograficzne serii nie by³y mo¿liwe.

Zlodowacenie Warty

Utwory ostatniego na tych terenach zlodowacenia — zlodowacenia Warty, zosta³y z³o¿one na ca³ym badanym obszarze podczas trzech stadia³ów, tj. stadia³u dolnego (Rogowca, mazowiecko-podlaskiego), stadia³u œrodkowego (Wkry, pó³nocnomazowieckiego) i stadia³u górnego (M³awy). Na powierzchni obszaru arkusza Jasionówka wystêpuj¹ osady stadia³u œrodkowego i górnego, pozosta³e znane s¹ z profili wierceñ. Maksymalny zasiêg najm³odszego stadia³u zlodowacenia Warty stwierdzono na linii rzeki Supraœl w po³udniowej czêœci arkuszy Wasilków i Supraœl, a wiêc oko³o 15 km na po³udnie od omawianego obszaru. Utwory zlodowacenia Warty licz¹ ³¹cznie od oko³o 20 m mi¹¿szo- œci w dolinie Kumia³ki do oko³o 80 m w centrum obszaru: przewa¿nie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 40–60 m.

25 Maj¹c na uwadze stratygraficzn¹ zgodnoœæ styków arkuszy z tego rejonu, stadia³y œrodkowy (Wkry) i górny (M³awy) zlodowacenia Warty potraktowano ³¹cznie, pozostawiaj¹c ich rozdzielny opis, zgodny z przekonaniami autorów.

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe stadia³u dolnego (Rogowca) zlodowacenia Warty tworz¹ ci¹g³y poziom na ca³ym obszarze arkusza Jasionówka. Profile otworów wiertniczych (otw.: 2, 3, 19, 25 i 30) wykazuj¹, ¿e gliny te le¿¹ zwykle na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych zlodowacenia Odry (g³ównie stadia³u górnego, rzadziej dolnego), lokalnie byæ mo¿e tak¿e na glinach zwa³owych stadia³u górnego tego zlodowacenia (rejon D³ugi £ug–Ostra Góra). Mi¹¿szoœæ glin by³a zapewne pierwotnie doœæ znaczna i równomierna, obecnie jest silnie zró¿nicowana i waha siê od 5 do oko³o 20 m. Najmniejsza mi¹¿szoœæ zwi¹zana jest ze stref¹ doliny Kumia³ki (otw. 2 — oko³o 5 m) i górn¹ czêœci¹ doliny Brzo- zówki ko³o £apczyna (otw. 30 — oko³o 5 m), gdzie gliny w najwiêkszym stopniu podlega³y procesom erozji. Najwiêksza mi¹¿szoœæ glin zosta³a stwierdzona w rejonie £omów. Najlepiej gliny zwa³owe stadia³u dolnego rozpoznano w otworze 19 w £omach. Wystêpuj¹ one tu na g³êbokoœci oko³o 33,0–51,1 m (oko³o 18 m mi¹¿szoœci), wykszta³cone jako gliny piaszczyste ze ¿wirami. Miejscami gliny zawieraj¹ przewarstwienia piasków drobnoziarnistych (gliniastych, py³owatych) z domieszk¹ piasków gruboziarnistych i ¿wirów. Gliny s¹ zwiêz³e, twardoplastyczne lub — czêœciej, rozsypliwe, o barwie szarobrunatnej lub ciemnobrunatnej. Gliny zwa³owe cechuj¹ zmienne parametry petrograficzne w poszczególnych badanych war- stwach. W sp¹gu kompleksu (g³êbokoœæ 44,6–51,1 m) wystêpuje znaczna przewaga wapieni paleozoicznych (48,0%) nad ska³ami krystalicznymi (30,2%). Wy¿ej w profilu (g³êbokoœæ 41,0–42,0 m) nastêpuje zrównowa¿enie udzia³u g³ównych sk³adników petrograficznych (wapienie paleozoiczne 41,8%, ska³y krystaliczne 38,5%), co potwierdzaj¹ wspó³czynniki petrograficzne: O/K — 1,33, K/W — 0,86, A/B — 1,00 (Gronkowska-Krystek, 2002). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ w ró¿nych czêœciach obszaru i maj¹ mi¹¿szoœæ od kilku do 27? m. Na pó³nocy (otw. 3) le¿¹ na wysokoœci oko³o 130,5–122,0 m n.p.m., osi¹gaj¹c oko³o 8,5 m mi¹¿szoœci. S¹ to ¿wiry ró¿nej wielkoœci, le¿¹ce na bruku morenowym czêœciowo zerodowanych glin zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty. W £omach (otw. 19) stwierdzono na g³êbokoœci 28,6–33,0 m (wysokoœæ 133,4–129,0 m n.p.m.) piaski py³owate i drobnoziarniste, jednorodne, ciemnoszare, przechodz¹ce w sp¹gu w piaski œrednio- ziarniste z domieszk¹ piasków gruboziarnistych, stanowi¹ce ³¹cznie poziom wodonoœny 4,4-metrowej mi¹¿szoœci. Le¿¹ one na glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, a pod glinami zwa³owymi stadia³u œrodkowego.

26 W otworze 30 w £apczynie (przy po³udniowej granicy obszaru) do utworów wodnolodowcowych zaliczono ¿wiry drobnookruchowe (okolo 6 m mi¹¿szoœci) i (w sp¹gu) piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami (oko³o 1,4 m mi¹¿szoœci) spoczywaj¹ce na wysokoœci 111,7–104,6 m n.p.m. na glinach zwa³owych z warstw¹ bruku morenowego (do 7 cm œrednicy) w stropie, zaliczonych do tego stadia³u. Ze wzglêdu na bardzo silne zawodnienie, w obydwu otworach kartograficznych wyst¹pi³y trudnoœci w uzyskaniu rdzenia z serii wodnolodowcowej — osadów nie badano szczegó³owo. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ serii (27? m) oszacowano w profilu studni g³êbinowej w Ostrej Górze (otw. 20), gdzie zaliczono do niej piaski gruboziarniste ze ¿wirami i piaski drobnoziarniste.

Stadia³ œrodkowy + górny

Piaski i mu³ki zastoiskowe toutwory rozpoczynaj¹ce kolejn¹ transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Warty, stadia³u œrodkowego (Wkry). W centralnej czêœci obszaru arkusza osady te tworz¹ oko³o 15-metrowej mi¹¿szoœci seriê o znacznym rozprzestrzenieniu — od okolic D³ugiego £ugu po dolinê Kumia³ki. Zosta³y one tu przewiercone w profilu otworu 11 w D³ugim £ugu. Na g³êbo- koœci 51,0–65,5 m (wysokoœæ 129,0–114,5 m n.p.m.), pod osadami zastoiskowymi stadia³u górnego, stwierdzono tu py³y (mu³ki) piaszczyste, le¿¹ce na glinach zwa³owych stadia³u dolnego. Utwory zastoiskowe nie by³y badane. Gliny zwa³owe (dolne) stadia³u œrodkowego s¹ najstarszymi osadami, które ods³aniaj¹ siê na powierzchni w pó³nocnej czêœci badanego obszaru, przede wszystkim w strefach najwiêkszych obni¿eñ morfologicznych — w dolinie Brzozówki i dolinie Kumia³ki (przekrój geologiczny A–B, mapa). Tworz¹ one rozleg³y poziom rozwiniêty na znacznej czêœci obszaru. Miejscami gliny zosta³y ca³kowicie zerodowane, np. w strefie centralnej obszaru pomiêdzy Jasionow¹ Dolin¹ a Ostr¹ Gór¹. Ich mi¹¿szoœæ, znana z kilku otworów wiertniczych (otw.: 2, 3, 19, 20, 25 i 30), jest zmienna i waha siê od 2 do oko³o 21 m. Mi¹¿szoœæ ta wynosi: w otworze 2 w dolinie Kumia³ki — oko³o 17? m; w otworze 3 w Trofimówce — 11,3 m; w otworze 19 w £omach — oko³o 18? m; w otworze 20 w Ostrej Górze—3m; w otworze 25 w Bombli — oko³o 21? m. Mi¹¿szoœæ jest w niektórych przypadkach okreœlona hipote- tycznie, ze wzglêdu na p³ynne przechodzenie glin w najwy¿szy poziom glinowy zlodowacenia Warty w stropie (otw. 19) lub ze wzglêdu na zaleganie tego poziomu glin bezpoœrednio na najstarszych glinach tego zlodowacenia (otw. 25). Wtedy ich rozdzielenie nie jest jednoznacznie mo¿liwe. W £apczynie poziom glinowy jest bardzo silnie zerodowany do postaci bruku morenowego o mi¹¿szoœci 0,7 m, z cienk¹ warstewk¹ glin (5 cm) w sp¹gu. Litologicznie s¹ to gliny piaszczysto-¿wirowe, ciemnobrunatne, s³abo plastyczne, kruche, zawieraj¹ce kilka poziomów otoczaków. Charakteryzuj¹ siê wyraŸn¹ przewag¹ wapieni pó³nocnych (w otw. 19 œr. 45,5%) nad ska³ami krystalicznymi (w otw. 19 œr. 32,4%), przy zmiennym udziale dolo- mitów pó³nocnych (w otw. 19 3,7–8,8% w sp¹gu, do 6,7–11,9% w stropie kompleksu). Gliny posia-

27 daj¹ du¿¹ spójnoœæ petrograficzn¹ (Gronkowska-Krystek, 2002). Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: O/K — 1,56, K/W — 0,71, A/B — 1,21. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) stadia³u œrodkowego ods³aniaj¹ siê w pó³nocnej czêœci obszaru, gdzie rozdzielaj¹ gliny zwa³owe stadia³ów œrodkowego i górnego zlodowacenia Warty, tworz¹c pas wychodni, g³ównie na wschodnich zboczach doliny Brzozówki od okolic Koryci- na po pó³nocn¹ granicê obszaru ko³o Skindzierza, obrze¿aj¹ dolinê Kumia³ki w jej dolnym biegu, a ta- k¿e tworz¹ mniejsze p³aty ko³o Trofimówki i Bobrówki. Poziom utworów wodnolodowcowych wystêpuje na wysokoœci oko³o 125–155 m n.p.m., przy mi¹¿szoœci dochodz¹cej do oko³o 20 m. Osady by³y dorywczo eksploatowane w kilku niewielkich piaskowniach-¿wirowniach i dziêki temu dostêpne s¹ miejscami do bezpoœredniej obserwacji (profile o wysokoœci 2–6 m). S¹ to ¿wiry grubo- i drobnookruchowe oraz piaski gruboziarniste ze ¿wirami, szeroko- lub drobnoprzek¹tnie warstwowane, rzadziej warstwowane równolegle, o barwie szarej, ¿ó³to-szarej lub ¿ó³to-br¹zowej. W sk³adzie ziarnowym ¿wirów dominuje frakcja od 0,5 cm do kilku centymetrów, maksymalnie do oko³o 20 cm; towarzysz¹ im niekiedy soczewki glin. Osady te wyró¿niono tak¿e w profilach otworów wiertniczych w po³udniowej czêœci obszaru — od po³udniowej granicy po rejon Bombli oraz ko³o Ostrej Góry. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest zmienna i wynosi od kilku do oko³o 22? m. W profilu otworu 30 w £apczynie osady wodnolodowcowe le¿¹ na g³êbokoœci od 5,8 do oko³o 19,5 m (wysokoœæ oko³o 138,2–124,5? m n.p.m.) i osi¹gaj¹ prawie 14 m mi¹¿szoœci. W profilu tym stwierdzono ¿wiry drobnookruchowe, s³abo obtoczone, o œrednicy 2–6 mm (od g³êbokoœci oko³o 12 m — 2 do 10 mm œrednicy), le¿¹ce na bruku morenowym zerodowanych glin zwa³owych stadia³u œrod- kowego zlodowacenia Warty, a pod najwy¿szym poziomem glin zwa³owych (stadia³u górnego). Ze wzglêdu na s³aby uzysk rdzenia oraz silne zawodnienie serii osadów wodnolodowcowych szczegó³owo nie badano. Podobne utwory stwierdzono tak¿e w profilach otworów: 20 w Ostrej Górze (oko³o 22? m mi¹¿szoœci) wystêpuj¹ce na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty i 25 w Bom- bli (6 m mi¹¿szoœci), le¿¹ce na osadach zastoiskowych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Prawdopodobnie wystêpuj¹ one te¿ w innych miejscach obszaru. Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe stadia³u górnego stwierdzono na powierzchni ko³o Trofimówki przy pó³nocnej granicy obszaru arkusza, na wschód od doliny Brzozówki pomiêdzy Kory- cinem a Krukowszczyzn¹ oraz na wschodnich zboczach doliny Kumia³ki w AulakowszczyŸnie. Tworz¹ one ³agodne, poziome formy morfologiczne (rejon Korycina) lub sp³aszczone zbocza naddolinne, na wysokoœci oko³o 130,0–150,0 m n.p.m. Prawdopodobnie wystêpuj¹ te¿ w innych rejonach, co potwierdzaj¹ profile niektórych otworów wiertniczych. W otworze 11 zaliczono do nich monotonn¹ seriê pia- sków py³owatych (oko³o 24 m), le¿¹c¹ pod najm³odszymi glinami zlodowacenia Warty, na g³êbokoœci 27–51 m (153,0–129,0 m n.p.m.), na utworach zastoiskowych stadia³u œrodkowego tego zlodowacenia.

28 Utwory zastoiskowe rozpoczynaj¹ ostatni¹ transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Warty. Ko³o Trofimówki, w profilu mechanicznej sondy kartograficznej (punkt dok. 1 — przekrój geologiczny A– B, mapa), stwierdzono na g³êbokoœci 7,5–14,5 m (koniec profilu) piaski py³owate, jednorodne, jasno¿ó³te, le¿¹ce na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego. Przykryte s¹ one utworami lodowcowymi stadia³u górnego. Prawdopodobnie kontynuacjê tego poziomu stanowi¹ utwory zastoiskowe, wystêpuj¹ce na zachodnim skraju obni¿enia Kamionki (dop³yw Kumia³ki) ko³o Kolonii Tro- fimówka Nowa, od wysokoœci oko³o 145 m n.p.m. W profilu sondy kartograficznej stwierdzono tu pod osadami deluwialnymi (do 1,0 m g³êbokoœci) kredê jeziorn¹, szarobia³o-kremow¹, porowat¹, pla- styczn¹ (g³êbokoœæ 1,0–1,8 m), le¿¹c¹ na mu³kach jednorodnych, jasnobe¿owych, ni¿ej szaro-zgni³ozielonych, przechodz¹cych w sp¹gu w ¿ó³tawe mu³ki piaszczyste, ze ¿wirami drobnookruchowymi (g³êbokoœæ 1,8–8,5 m); w sp¹gu wystêpuj¹ gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego. Gliny zwa³owe (górne) stadia³u górnego tworz¹ rozleg³e pokrywy na znacznej czêœci obszaru, z bardzo licznymi wychodniami na powierzchni, na wysokoœci od oko³o 135,0 do oko³o 170,0 m n.p.m. W niektórych miejscach gliny zosta³y ca³kowicie zerodowane, np. w dolnym odcinku doliny Brzozówki i w dolinie Kumia³ki, ods³aniaj¹c gliny starsze. W dolinach mniejszych cieków poziom glin zosta³ w znacznej mierze zredukowany przez erozjê. Mi¹¿szoœæ glin znana jest g³ównie z profili wielu otworów wiertniczych i sond kartograficznych, i wynosi od kilku do 15 m. Mi¹¿szoœæ ta maleje ku po³udniowi obszaru. W profilu otworu 19 w £omach wystêpuje na g³êbokoœci 7,2–9,5 m (154,8–152,5 m n.p.m.) cienki poziom (2,3 m) glin silnie py³owatych, ciemnoszaro-zgni³ozielonych, z piaskami i ¿wirami, które maj¹ w sp¹gu oko³o 0,2 m bruku morenowego z g³azikami do 9 cm œrednicy. Zwiêz³oœæ glin jest zmienna, od twardoplastycznej po kruch¹, w zale¿noœci od udzia³u frakcji py³owej. Gliny te ró¿ni¹ siê cechami petrograficznymi od starszych glin zlodowacenia Warty. Ni¿sza jest przewaga wapieni pó³nocnych (35,6%) nad ska³ami krystalicznymi (29,8%), przy podwy¿szonym udziale dolomitów 3 pó³nocnych (8,0%), piaskowców pó³nocnych (7,4%) oraz ska³ lokalnych (Wl — 4,8%, Pl — 6,9%, Q — 1,6%,

M2 — 1,6%). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: O/K — 1,55, K/W — 0,76, A/B — 1,08 (Gronkowska-Krystek, 2002). Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe tworz¹ ró¿nej wielkoœci p³aty we wszystkich czê- œciach obszaru. Osady te czêsto zazêbiaj¹ siê z glinami zwa³owymi stadia³u górnego lub le¿¹ na tych glinach, niekiedy spoczywaj¹ na osadach starszych (przekrój geologiczny A–B, mapa). Miejscami tworz¹ bardzo cienk¹ pokrywê na glinach zwa³owych. Mi¹¿szoœæ tych utworów wynosi od jednego do kilkunastu metrów. Wyró¿niono je m. in. w profilach otworów archiwalnych: w Janowie (otw. 7), D³ugim £ugu (otw. 11), Jasionówce (otw. 14,15,16), Bombli (otw. 25) i Milewskich (otw. 27).

3 Wl — wapienie lokalne, Pl — piaskowce lokalne, Q — kwarc lokalny, M2 — mu³owce lokalne (m³odsze).

29 Najwiêksze p³aty tych osadów wystêpuj¹ na po³udniu — na obszarze Puszczy Knyszyñskiej i ko³o Milewskich oraz w jego czêœci centralnej — na zachód od doliny Brzozówki od okolic Jasionówki po okolice Brzozowej i na wschód od doliny Brzozówki (okolice Popio³ówki i Zdrojów, rejon Bia³ou- sów), a tak¿e wystêpuj¹ w postaci mniejszych p³atów na pó³nocy obszaru (okolice Trofimówki). Utwory te przyjmuj¹ bardzo zró¿nicowane po³o¿enie hipsometryczne — od oko³o 130 do 170 m n.p.m. Mo¿na je obserwowaæ w wielu ods³oniêciach o ró¿nej wielkoœci, zazwyczaj silnie wyeksplo- atowanych. Najlepsze z nich znajduj¹ siê na pó³noc od Jasionówki. Wystêpuj¹ tam utwory o bardzo zró¿nicowanej litologii: g³ównie piaski gruboziarniste ze ¿wirami i ¿wiry z g³azami, a tak¿e mu³ki, piaski py³owate i drobnoziarniste; osady s¹ czêsto przek¹tnie lub poziomo warstwowane, lokalnie bez³adne; miejscami towarzysz¹ im porwaki glin zwa³owych. Piaski, ¿wiry, g³azy i gliny zwa³owe moren czo³owych wystêpuj¹ w bardzo wielu miejscach obszaru z wyj¹tkiem jego pó³nocno-zachodniego i pó³nocnego krañca, obejmuj¹cego okolice dolnego biegu Brzozówki (od Bobrówki po Trofimówkê). Osady te charakteryzuje wielka zmiennoœæ litologiczna w profilu poziomym i pionowym. Najwiêksze i najwy¿sze wzgórza morenowe znajduj¹ siê w trzech rejonach. Wielka morena czo³owa, le¿¹ca przy zachodniej granicy obszaru, rozci¹ga siê od Jasionówki i Jasionóweczki na po³udniu po S³omiankê i Kamionkê na pó³nocy i kontynuuje siê w kierunku pó³nocno-zachodnim na teren arkusza Moñki, gdzie znajduj¹ siê jej kulminacje — ko³o Kolonii Kozi- niec (208,4 m n.p.m.) oraz Wielka Góra (208,3 m n.p.m.). Forma ta, któr¹ okreœliæ mo¿na stref¹ czo³owomorenow¹ Koziñca, ma kierunek NW–SE, le¿y na wysokoœci oko³o 150–200 m n.p.m. i ma bardzo urozmaicon¹ rzeŸbê powierzchniow¹. W granicach obszaru jego kulminacj¹ jest wzgórze Góra Bruk (197,2 m n.p.m.), wznosz¹ce siê bezpoœrednio na zachód od S³omianki. Ze stref¹ Koziñca zwi¹zane s¹ prawdopodobnie znacznie ni¿sze wzgórza morenowe po³o¿one na po³udnie od Jasionów- ki i Jasionóweczki (kulminacja 163,9 m n.p.m.), a tak¿e moreny znajduj¹ce siê po wschodniej stronie doliny Brzozówki, ko³o Czarnego Stoku (159,7 i 152,0 m n.p.m.), ³¹cz¹ce siê byæ mo¿e z wielk¹ moren¹ Puszczy Knyszyñskiej za poœrednictwem niewielkiego skupiska moren z rejonu Popio³ówki i Bombli. Wydaje siê, ¿e strefa Koziñca ma tak¿e swoj¹ kontynuacjê po wschodniej stronie doliny Brzozówki w postaci w¹skiego pasa niewielkich, izolowanych wzgórz morenowych, ci¹gn¹cych siê 7,5-kilometrowym ³ukiem z zachodu na wschód, od Krukowszczyzny, przez Koloniê Popio³ówkê (167,9 m n.p.m.) i Koloniê Szaci³ówkê (177,5 m n.p.m.), a¿ po okolice D³ugiego £ugu (kulminacje 194,1 i 188,8 m n.p.m.) i Ostrej Góry (kulminacje 181,7 i 186,0 m n.p.m.) (przekrój geologiczny A–B, mapa). St¹d jest ju¿ tylko 0,5 km do pocz¹tku drugiej wielkiej moreny czo³owej na pó³nocnym skraju Puszczy Knyszyñskiej. Na skraju Puszczy Knyszyñskiej, w pobli¿u miejscowoœci £ubianka, Sitkowo, Zdroje i Jezie- rzysk, wystêpuje najbardziej na arkuszu rozleg³y i rozcz³onkowany kompleks moren czo³owych, kon-

30 tynuuj¹cych siê szerokim ³ukiem na wschód, na obszar arkusza Nowowola. Ko³o Kolonii Oœrodek morena ma kulminacjê na wysokoœci 223,0 m n.p.m. Jest to zarazem najwy¿szy punkt na ca³ej powierzchni badanego arkusza. Utwory morenowe le¿¹ tutaj na wysokoœci oko³o 175–223 m n.p.m. To- warzysz¹ im pokrywy piasków, ¿wirów i g³azów lodowcowych. Trzecia wielka morena czo³owa rozpoœciera siê pomiêdzy œrodkow¹ czêœci¹ doliny Kumia³ki ko³o Aulakowszczyzny, Szumowa i Zabrodzia (na zachodzie), a Laskowszczyzn¹ (na pó³nocy) i Ko- loni¹ Przystawk¹ (na wschodzie). Kumulacj¹ moreny jest wzgórze Góra Siemkoœcielnica (188,5 m n.p.m.); jej podnó¿a schodz¹ do poziomu oko³o 140 m n.p.m. Na jej obszarze znajduje siê kilka do- brych ods³oniêæ, z du¿¹, okresowo eksploatowan¹ piaskowni¹-¿wirowni¹ ko³o Kolonii Przystawka. W jej profilu o wysokoœci do 6–7 m mo¿na obserwowaæ silnie scementowane ¿wiry (¿wirowce) o spo- iwie piaszczystym, piaski ró¿noziarniste, gruboziarniste ze ¿wirami oraz pakiety (soczewki) glin py³owatych, jasnobe¿owo-szarych, z licznymi ¿wirami i g³azami narzutowymi. Osady nie s¹ na ogó³ warstwowane, lokalnie spotyka siê pakiety nachylone pod ró¿nym k¹tem. Mniejsze pagóry morenowe znajduj¹ siê tak¿e w wielu innych rejonach na terenie arkusza, m.in. ko³o Kolonii K¹ty, na po³udnie od Niemczyna, ko³o Teolina, a tak¿e w okolicach Trofimówki (przekrój geologiczny A – B, mapa). Piaski, piaski i ¿wiry oraz mu³ki kemów tworz¹ pojedyncze pozytywne formy morfologiczne ró¿nej wielkoœci, rozrzucone w ró¿nych miejscach obszaru. S¹ to owalne lub wyd³u¿one pagórki ko³o Korycina, Milewskich i przy po³udniowej granicy obszaru — na terenie Puszczy Kny- szyñskiej oraz w £apczynie. Ich kulminacje osi¹gaj¹ oko³o 143–158 m n.p.m. Wysokoœæ wzglêdna waha siê od 6 do 12 m. Kemy zbudowane s¹ g³ównie z piasków z domieszk¹ ¿wirów oraz mu³ków. Kem w £apczynie ma charakterystyczny kszta³t „rogala” o d³ugoœci 850 m i rozci¹g³oœci W–E; jego kulminacja znajduje siê na wysokoœci oko³o 158,0 m n.p.m., wznosz¹c siê do 12 m ponad zatorfione dno doliny Brzozówki. W profilu sondy (punkt dok. 14) przewiercaj¹cej tê formê do g³êbokoœci 14,5 m stwierdzono: mu³ki piaszczyste, piaski py³owate i drobnoziarniste, poziomo laminowane, szaro¿ó³tawe i brunatnobr¹zowe, przechodz¹ce ku sp¹gowi w piaski œrednio- i gruboziarniste z domieszk¹ drobnookruchowych ¿wirów, szaro¿ó³te i szaro-br¹zowe. W ods³oniêciu kemu po³o¿onego na pó³nocny wschód od Milewskich (kulminacja oko³o 143 m n.p.m., wysokoœæ zboczy do oko³o 8 m) stwierdzono w oko³o 5,5-metrowym profilu: w sp¹gu mu³ki szare rytmicznie warstwowane poziomo lub drobnoprzek¹tnie (rynnowo), z laminami piasków gruboziarnistych w stropie, które przechodz¹ ku górze w piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i wk³adkami ¿wirów, równie¿ o poziomym, falistym lub przek¹tnym (drobne- lub szerokie) warstwowaniu. W kemie po³o¿onym miêdzy Milewskimi a £êkobudami (kulminacja 145,9 m n.p.m., wysokoœæ zboczy do 6 m) wystêpuj¹ przek¹tnie warstwowane piaski ze ¿wirami i ¿wiry.

31 Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu zwi¹zane s¹ g³ównie ze strefami wytopisk. Tworz¹ one pagóry wyraŸnie zaznaczaj¹ce siê w rzeŸbie terenu, które s¹ rozcz³onkowane lub owalne, o niewielkich rozmiarach i wysokoœci wzglêdnej kilku metrów, maksymalnie dochodz¹cej do 10 m. Wystêpuj¹ w pó³nocnej (rejon Zagórze–Wy³udy), centralnej (okolice Ostrej Góry, Bia³ousów i £ubianki) i po³udniowej (okolice Milewskich, Krasnego Folwarcznego, Zdrojów, Niem- czyna) czêœci obszaru arkusza. Przewa¿nie zbudowane s¹ ze ¿wirów i ¿wirów piaszczystych z domieszk¹ g³azów, niewysortowanych, bezstrukturalnych. W wielu miejscach by³y i s¹ dorywczo eksploatowane na ma³¹ skalê. Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej buduj¹ pod³u¿ne wzgórza wyró¿- niaj¹ce siê w rzeŸbie terenu. Formy te s¹ spotykane doœæ rzadko, w pó³nocno-wschodniej i po³udniowej czêœci terenu. Ma³e formy wystêpuj¹ ko³o Trofimówki (przekrój geologiczny A – B, mapa), gdzie na wysokoœci oko³o 160 m n.p.m. wystepuje kilka równoleg³ych, w¹skich wa³ów kilkumetrowej wy- sokoœci i d³ugoœci nie przekraczaj¹cej jednego kilometra. Wa³y te zbudowane s¹ z piasków py³owatych i drobnoziarnistych, piasków gruboziarnistych ze ¿wirami oraz mu³ków; charakteryzuj¹ siê zmiennym nachyleniem pakietów, które s¹ warstwowane równolegle, faliœcie lub drobnoprzek¹tnie. Wieksze formy szczelinowe wystêpuj¹ przy po³udniowej granicy obszaru — ko³o Milewskich (ponad 2 km d³ugoœci) i Krasnego Folwarcznego (ponad 1 km d³ugoœci) oraz tworz¹ ci¹g kilku w¹skich wzgórz o kierunku NW–SE od Dobrzyniówki po Brzozówkê (d³ugoœci od 0,8 do 2 km, szerokoœæ 100–300 m) na przestrzeni 5 km. Wysokoœæ wzglêdna wa³ów waha siê od 10 do 15 m. Wewnêtrzna budowa tych form zosta³a rozpoznana w kilku ods³oniêciach. Na pó³noc od Milewskich w Kolonii K¹ty s¹ to utwory o zmiennej litologii — w sp¹gu jasnobr¹zowe mu³ki piaszczyste, lokalnie poziomo warstwowane lub zdeformowane postsedymentacyjnie, z soczewkami glin, wy¿ej piaski warstwowane przek¹tnie, z domieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych oraz grubookruchowych. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) stadia³u górnego (M³awy) s¹ najbardziej roz- winiête na po³udniu — od Niemczyna po Milewskie oraz tworz¹ pojedyncze p³aty przy pó³nocnej granicy arkusza (rejon Trofimówki). Zazwyczaj le¿¹ na glinach zwa³owych tego stadia³u ods³aniaj¹c siê na powierzchni lub wystêpuj¹ pod najm³odszymi osadami plejstocenu. Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 7 m. Osady te zosta³y poznane w profilach otworów wiertniczych oraz w ods³oniêciach (¿wirowniach-piaskowniach). W okolicach Trofimówki, w pó³nocno-wschodniej czêœci terenu badañ tworz¹ one fragment dawnego tarasu sandrowego, zrównanego na wysokoœci oko³o 148–150 m n.p.m., po³o¿onego u podnó¿y wa³u czo³owomorenowego Trofimówki. W profilu utworów wodnolodowcowych o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 3,5 m mo¿na obserwowaæ g³ównie ¿wiry i ¿wiry piaszczyste oraz piaski gruboziarniste ze ¿wirami, o silnie zró¿nicowanej granulacji, warstwowane przek¹tnie (szeroko- i w¹skopromiennie), a tak¿e równolegle. Œrednica g³azików osi¹ga zwykle od 0,5 cm do kilku centymetrów, maksymalnie — 20 cm. Miejscami utwory te zawieraj¹ soczewki brunatnych glin aluwialnych.

32 Piaski i mu³ki wytopiskowe s¹najm³odszym osadami zwi¹zanymi z koñcow¹ faz¹ zaniku l¹dolodu w górnym stadiale zlodowacenia Warty. Wystêpuj¹ w obni¿eniach wysoczyzny morenowej; powsta³y z wytapiania siê bry³ martwego lodu. Zwykle s¹ to piaski drobnoziarniste i py³owate, miejscami mu³ki, dobrze wysortowane, lokalnie z domieszk¹ lub cienkimi wk³adkami drobnookruchowych ¿wirów (2–5 mm œrednicy), jasnoszare, jasnopopielate, jasno¿ó³te lub ¿ó³te, równolegle laminowane poziomo lub z niewielkim nachyleniem (do 5° ), niekiedy bez wyraŸnej laminacji. Mi¹¿szoœæ osadów wynosi zwykle kilka metrów, lokalnie dochodzi do 11–12 m, np. w sondach kartograficznych zlokalizowanych pomiêdzy Bombl¹ a Przes³awk¹ (przekrój geologicznyA–B,mapa). Miejscami osady te le¿¹ cienk¹ warstw¹ na najm³odszych glinach zwa³owych zlodowacenia Warty. Podobnie wykszta³cone utwory nawiercono na powierzchni ko³o Wy³udów przy pó³nocnej granicy obszaru, a tak¿e ko³o Brzo- zowej i Bobrówki, Ostrej Góry i £ubianki. W obrêbie najwiêkszych, nieckowatych form wype³nionych utworami wytopiskowymi, rozwinê³y siê wspó³czesne cieki. W obni¿eniach wytopiskowych na opisanych osadach miejscami wystêpuj¹ torfy lub namu³y torfiaste (np. ko³o Brzozówki).

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Piaski i ¿wiry oraz mu³ki wodnolodowcowe wystêpuj¹ g³ównie w dolinie Brzozówki na odcinku d³ugoœci oko³o 10 km od Jasionówki po pó³nocn¹ granicê obszaru (Skin- dzierz), ci¹gn¹c siê w postaci listew wzd³u¿ obu brzegów doliny, rzadziej tworz¹c elewacje nieznacz- nie wznosz¹ce siê ponad taras zalewowy. Osady te maj¹ przewa¿nie p³ask¹ powierzchniê i zanurzaj¹ siê pod taras zalewowy Brzozówki. Miejscami wystêpuj¹ na nich bardzo niskie zwydmienia (piaski prze- wiane), niewyznaczalne w skali mapy; np. w okolicy Krukowszczyzny tworz¹ od strony rzeki krawêdŸ wysokoœci 0,4–0,8 m i podnosz¹ siê bardzo ³agodnie ku wschodowi, na wysokoœæ oko³o 127,0–130,0 m n.p.m. W rejonie przysió³ka Mielniki ko³o Korycina osady wodnolodowcowe tworz¹ w wid³ach Brzozów- ki i Kumia³ki poziom na wysokoœci oko³o 123,0–126,0 m n.p.m., o d³ugoœci oko³o 3 km. S¹ to osady z³o¿one z piasków ró¿noziarnistych, grubo- i œrednioziarnistych z drobnookruchowymi ¿wirami i mu³ków z niewielk¹ domieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych (œrednica do 2 cm), szaro-be¿owych, czêsto pokrytych na powierzchni szaro-¿ó³tymi piaskami py³owatymi. W rejonie Mielników odbywa siê niewielka, okresowa eksploatacja piasków ze ¿wirami. Utwory te wystêpuj¹ tak¿e szcz¹tkowo w dolinie Kumia³ki na odcinku pomiêdzy Laskowszczyzn¹ a Romaszówk¹.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i mu³ki zwietrzelinowe (eluwialne) tworz¹ miejscami rozleg³e pokrywy na p³askich kulminacjach wysoczyzny morenowej, zbudowanej z glin zwa³owych zlodowacenia Warty. Osady te, reprezentowane przez piaski py³owate i mu³ki piaszczyste, gliniaste, szaro-be¿owe i szaro-br¹zowe, powsta³y g³ównie w warunkach klimatu peryglacjalnego, po ust¹pieniu ostatniego na tych obszarach l¹dolodu. Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 2,5–3,0 m; przewa¿nie jest mniejsza.

33 Piaski i mu³ki deluwialno-jeziorne wyodrêbniono w okolicy D³ugiego £ugi i Przy- stawki (przekrój geologiczny A– B, mapa) w profilach sond kartograficznych. S¹ to g³ównie mu³ki i mu³ki piaszczyste, powsta³e przez wype³nianie niewielkich, izolowanych zbiorników wodnych (jeziorek) materia³em pochodz¹cym z erozji bezpoœredniego otoczenia, g³ównie glin zwa³owych najm³odszego stadia³u zlodowacenia Warty. Mi¹¿szoœæ osadów mo¿e dochodziæ do oko³o 10 m. Niekiedy s¹ one w stropie przykryte cienk¹ warstw¹ torfów holoceñskich. Nie jest wykluczone, ¿e osady te wystêpuj¹ tak¿e w innych rejonach obszaru. Piaski, ¿wiry, mu³ki i gliny deluwialne wystêpuj¹ na zboczach i przy krawê- dziach dolin, w ró¿nych miejscach obszaru, na pod³o¿u o zró¿nicowanej litologii. Ich mi¹¿szoœæ jest przewa¿nie niewielka i nie przekracza 2,0–2,5 m. Najczêœciej s¹ reprezentowane przez gliny piaszczyste z domieszk¹ ¿wirów. Wykazuj¹ wewnêtrzne warstwowanie zgodne z nachyleniem zboczy lub s¹ niewyraŸnie laminowane poziomo. Utwory te s¹ efektem procesów wietrzeniowych trwaj¹cych od czasu ust¹pienia ostatniego na tych terenach l¹dolodu do chwili obecnej i grawitacyjnego przemiesz- czania siê materia³u na zboczach.

c. Holocen

Piaski i ¿wiry oraz mu³ki (mady) rzeczne tarasów zalewowych 0,5-2,0 m n.p.rzeki buduj¹ taras zalewowy w dolinach Brzozówki i Kumia³ki. W dolinie Brzozówki taras ten ma bardzo zmienn¹ szerokoœæ, generalnie najmniejsz¹ w górnym biegu doliny (zwê¿aj¹c siê nawet do oko³o 150 m), zwiêkszaj¹c¹ siê w œrodkowym i dolnym jej odcinku do 1–2 km, zw³aszcza w rejonie niewielkich, bocznych dop³ywów. Taras wznosi siê przewa¿nie 1,0–1,5 m n. p. rzeki, a w dolnym odcinku doliny, ko³o Kolonii Brzozowej, osi¹ga wysokoœæ 1,8–2,0 m n. p. rzeki. Na tarasie sporadycznie obserwuje siê starorzecza, g³ównie w dolnym biegu rzeki, poni¿ej ujœcia Ku- mia³ki. Brzozówka wcina siê w taras zalewowy korytem o szerokoœci oko³o 2–4 m, poszerzaj¹cym siê w dó³ doliny. Bardzo powszechne s¹ na tarasie rozleg³e obszary zajête przez torfy i namu³y torfiaste, o stosunkowo niewielkiej mi¹¿szoœci, zazwyczaj poni¿ej 2 m, wyj¹tkowo przekraczaj¹cej 3 m. Profil osadów nie jest szczegó³owo rozpoznany; jego mi¹¿szoœæ oszacowano na oko³o 6 m na podstawie profilu archiwalnej studni g³êbinowej (otw. 17 w Jasionówce), w którym opisano piaski drobnoziarniste ze ¿wirami, le¿¹ce prawdopodobnie na piaskach, ¿wirach i g³azach lodowcowych stadia³u górnego (M³awy) zlodowacenia Warty. Mi¹¿szoœæ osadów tarasu zalewowego w dolinie Kumia³ki dochodzi do oko³o 6,5 m w rejonie zbiornika wodnego ko³o Korycina. W profilu osadów wystêpuj¹ tutaj torfy, namu³y torfiaste i piaski próchnicze ze szcz¹tkami roœlin i fragmentami pni drzew (2–3 m mi¹¿szoœci), a pod nimi — piaski i piaski ze ¿wirami oraz g³azami (3,0–3,6 m mi¹¿szoœci), które le¿¹ na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego (Wkry) zlodowacenia Warty.

34 Piaski, piaski humusowe i namu³y den dolinnych oraz zag³êbieñ okresowo przep³ywowych s¹powszechnie spotykane w dnach cieków na ca³ym badanym obszarze. Powsta³y na drodze akumulacji materia³u przez wody p³yn¹ce w sposób ci¹g³y lub okreso- wy. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest niewielka i nie przekracza 3 m. S¹ to g³ównie piaski py³owate, szare, czêsto zawieraj¹ce wk³adki namu³ów organicznych, lub przechodz¹ce w stropie w namu³y torfiaste, rzadziej w torfy. Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych wype³niaj¹ nieliczne obni¿enia, nie w³¹czone w sieæ odp³ywu powierzchniowego, znajduj¹ce siê prawie wy³¹cznie na powierzchni glin zwa³owych. S¹ one zwykle niewielkie i owalne. W zag³êbieniach wystêpuj¹ utwory piaszczysto-mu³kowe z wk³adkami substancji humusowej, niekiedy w stropie przechodz¹ce w namu³y torfiaste. Namu³y torfiaste powszechnie wystêpuj¹ w dnach dolin rzecznych i ma³ych dolinek bocznych oraz rzadziej w obni¿eniach bezodp³ywowych, na glinach zwa³owych. S¹ to osady piaszczysto-mu³kowe, o barwie ciemnoszarej i czarnej, z przewarstwieniami mu³ków organicznych w sp¹gu oraz znaczn¹ iloœci¹ substancji organicznej w stropie. Ich mi¹¿szoœæ waha siê od 1,0 do 2,0 m. Torfy oraz gytie i torfy spotykane s¹ w wielu miejscach, przede wszystkim na holoceñskim tarasie zalewowym dolin Brzozówki i Kumia³ki, a tak¿e w dnach niektórych dolin bocznych i lokalnych obni¿eñ. Torfy wystêpuj¹ w torfowiskach niskich i reprezentowane s¹ przez kilka odmian: g³ównie s¹ to torfy trzcinowe i drzewno-trzcinowe oraz turzycowe, drzewne, drzewno-turzycowe i trzcinowo-turzycowe. Sporadycznie torfom towarzysz¹ gytie. Szczegó³owe poszukiwania z³ó¿ torfów prowadzono w latach 60. XX w. na ca³ym badanym obszarze. Na tarasie zalewowym Brzozówki, ko³o wsi Skindzierz udokumentowano torfowisko o powierzchni 117 ha z zasobami torfów trzcinowych — 983 tys. m3 (œrednia mi¹¿szoœæ torfów 0,84 m, maksymalna do 1,3 m) i gytii — 468 tys. m3 (powierzchnia 39 ha, œrednia mi¹¿szoœæ gytii 1,2 m); torfowisko to kontynuuje siê ku pó³nocy na obszar arkusza Suchowola. W œrodkowym odcinku doliny Brzozówki, od miejscowoœci Wysokie (na pó³nocy) po okolice Jasionówki, udokumentowano w 1963 r. piêæ z³ó¿ torfów o ³¹cznej powierzchni ponad 563 ha i zasobach przekraczaj¹cych 7412 tys. m3, w tym 934 tys. m3 zasobów bilansowych w dwóch z³o¿ach. Ich mi¹¿szoœæ jest zró¿nicowana, waha siê œrednio od 0,8 do 1,7 m, maksymalnie dochodzi do 2,8mwre- jonie Zagórza i do 3,0–3,2 m w rejonie Krukowszczyzny. W tym drugim obszarze (z³o¿e bilansowe) torfy by³y ju¿ wczeœniej eksploatowane, jako niskiej jakoœci surowiec opa³owy i kompostowy. Obec- nie nie prowadzi siê wydobycia torfów na wiêksz¹ skalê. Stwierdzono bardzo ograniczone wydobycie miêdzy Jasionówk¹ a Koloni¹ Czarny Stok, prawdopodobnie dla celów rolniczych. W górnym odcinku doliny Brzozówki, od Jasionówki po rejony Ÿród³owe rzeki, udokumentowano w 1963 r. dwa z³o¿a torfów o ³¹cznej powierzchni 466 ha i zasobach 4946 tys. m3, w tym 1003 tys. m3 zaso-

35 bów bilansowych (w z³o¿u Jasionówka–Kujbiedy–Milewskie). Torfy osi¹gaj¹ tu do 3,0-3,2 m mi¹¿szoœci (œrednio 0,9-1,9 m); nie posiadaj¹ znaczenia surowcowego. Miêdzy miejscowoœciami Brzozówka i £apczyn na tarasie zalewowym wystêpuje rozleg³e torfowisko, w którym torfy o mi¹¿szoœci do oko³o1mspo- czywaj¹ na piaskach rzecznych wype³niaj¹cych dolinê (przekrój geologiczny A–B, mapa). Na tarasie zalewowym doliny Kumia³ki udokumentowano w 1963 r. cztery ma³e z³o¿a torfów po³o¿one pomiêdzy Aulakowszczyzn¹ a Korycinem i jedno powy¿ej Zabrodzia, o ³¹cznej powierzchni ponad 121 ha i zasobach 1574 tys. m3, w tym 473 tys. m3 zasobów bilansowych. Ich mi¹¿szoœæ jest zró¿nicowana, waha siê œrednio od 0,7 do 1,8 m, maksymalnie dochodzi do 3,1 m w z³o¿u po³o¿onym na pó³noc od Korycina. Torfy wystêpuj¹ tak¿e poza g³ównymi dolinami rzecznymi. W rejonie Ÿród³owym rzeki Ja- skranki (dop³yw Narwi) w po³udniowo-zachodnim naro¿u obszaru arkusza, w rozleg³ym obni¿eniu wytopiskowym pomiêdzy Koloni¹ Zofiówka a £êkobudami, zalegaj¹ torfy turzycowe i drzewno-turzycowe o mi¹¿szoœci do 1,2 m, tworz¹ce z³o¿e o powierzchni 153 ha i zasobach pozabilansowych 1209 tys. m3. W okolicy Niemczyna i Jezierzysk, na skraju i w lasach Puszczy Knyszyñskiej, wystê- puj¹ cztery ma³e torfowiska o ³¹cznej powierzchni 68 ha, œredniej mi¹¿szoœci 0,5–0,7 m, maksymalnej mi¹¿szoœci 0,8–1,0 m i zasobach pozabilansowych 347 tys. m3. Ma³e torfowiska znajduj¹ siê tak¿e: na pó³noc od Ostrej Góry (powierzchnia 4,3 ha, zasoby 28 tys. m3, œrednia mi¹¿szoœæ torfów 0,7 m); na pó³noc od £osiñca (powierzchnia 4,3 ha, zasoby 33 tys. m3, œrednia mi¹¿szoœæ torfów 0,8 m); na po³udnie od £osiñca (powierzchnia 2 ha, zasoby 10 tys. m3, œrednia mi¹¿szoœæ torfów 0,5 m); na pó³noc od Bombli (powierzchnia 2,5 ha, zasoby 13 tys. m3, œrednia mi¹¿szoœæ torfów 0,5 m); na po³udnie od Jasionóweczki (powierzchnia 3,3 ha, zasoby pozabilansowe 12 tys. m3, œrednia mi¹¿szoœæ tor- fów 0,4 m) oraz na zachód od S³omianki (powierzchnia 3,8 ha, zasoby 61 tys. m3, w tym 40 tys. m3 zasobów bilansowych, œrednia mi¹¿szoœæ torfów 1,6 m, maksymalna do 1,8 m). Generalnie torfy wystêpuj¹ce na badanym obszarze stanowi¹ surowiec niskiej jakoœci i nie po- winny byæ eksploatowane. Wskutek melioracji dolin doprowadzono w latach powojennych do czêœcio- wego osuszenia terenów torfowych, co niekorzystnie wp³ywa na zachowanie prawid³owego bilansu wód i ochronê przeciwpowodziow¹.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar objêty arkuszem Jasionówka le¿y w obrêbie prekambryjskiej platformy wschodnioeuro- pejskiej. G³êbsze pod³o¿e nie zosta³o poznane otworami wiertniczymi zarówno na obszarze badanego arkusza, jak i w jego bezpoœrednim s¹siedztwie. Pierwsze wiercenia, które przebi³y osady czwartorzê- du wykonano przy okazji prac geologicznych dla niniejszej mapy. Rozpoznano nimi stropowe partie kredy i utwory paleogeñskie i neogeñskie.

36 Pod³o¿e czwartorzêdu (tabl. II) udokumentowano trzema otworami wiertniczymi kartograficznymi: otworem 3 (Trofimówka), otworem 19 (£omy) i otworem 30 (£apczyn), które s¹ zlokalizowane na linii przekroju geologicznego A–B (mapa). Utwory kredy górnej (kreda pisz¹ca — kampan górny) nawiercono tylko w jednym z nich — otworze 19 w £omach, na g³êbokoœci 190,1 m (28,1 m p.p.m.), pod utworami paleogeñsko-neogeñski- mi. Utwory kredowe le¿¹ tu poziomo albo pod niewielkim nachyleniem (do kilku stopni), z upadem na zachód. Utwory górnokredowe stwierdzono równie¿ w otoczeniu obszaru, w kilku g³êbokich otworach zlokalizowanych na terenie s¹siednich arkuszy SMGP (Suchowola, Nowowola, Wasilków), st¹d mo¿na wyci¹gn¹æ wniosek, ¿e osady te wystêpuj¹ na ca³ym obszarze objêtym arkuszem Jasionówka. Powierzchnia utworów kredy górnej jest zapewne urozmaicona wskutek procesów erozji pokredowej, lecz brak jest dostatecznej iloœci danych wiertniczych do szczegó³owej interpretacji. Jej po³o¿enie hipsometryczne na omawianym terenie waha siê zapewne od wysokoœci oko³o 0 m n.p.m. do 50 m p.p.m., przewa¿nie wynosi od 20 do 30 m p.p.m., ale miejscami mo¿e wystêpowaæ znacznie g³êbiej. Po- wierzchnia ta ma przy tym generalnie bardzo ³agodny upad ku zachodowi. Sondowania geoelektryczne wykonane na linii przekroju geologicznego oraz interpretracja danych z Mapy fotolineamentów i Mapy liniowych elementów strukturalnych z arkusza Sokó³ka w skali 1:200 000 (Graniczny i in., 1995), pozwoli³y na wyznaczenie z du¿ym prawdopodobieñstwem linii kilku uskoków (b¹dŸ stref dyslokacyjnych) tn¹cych na bloki tektoniczne utwory kredy górnej i le¿¹ce na nich osady paleogenu i neogenu. Otwór kartograficzny w £omach (otw. 19) znajduje siê prawdopodobnie na kredowym zrêbie tektonicznym (zr¹b £omów), a otwór w £apczynie (otw. 30) le¿y ponad p³ytkim rowem tektonicznym (rów £apczyna). Uskoki charakteryzuj¹ siê zrzutami oko³o dwudziestu i wiêcej metrów, i dodatkowo ró¿nicuj¹ po³o¿enie hipsometryczne stropu osadów kredy na obszarze arkusza Jasionówka. Powierzchniê górnokredow¹ maskuj¹ ró¿ne ogniwa paleogenu (eocenu i oligocenu) lub neogenu (miocenu), wype³niaj¹ce obni¿enia tektoniczno-erozyjne oraz buduj¹ce coko³y erozyjne na zrêbach tek- tonicznych (np. wyniesienie £omów). Mi¹¿szoœæ osadów paleogenu i neogenu dochodzi do 80 m, miejscami jest znacznie zredukowana. Dotyczy to g³ównie stropowych partii profilu neogenu — miocenu, a gdzieniegdzie tak¿e wystêpuj¹cego w sp¹gu — paleogenu. Nie wykluczone, ¿e lokalnie osady te uleg³y ca³kowitej erozji a¿ po kredê, co stwierdzono w s¹siedztwie omawianego obszaru. Powierzchnia stropowa osadów paleogenu i neogenu jest nierówna (tabl. II) i wystepuje na wy- sokoœci od oko³o 20 m p.p.m.–10 m n.p.m. w partiach zdenudowanych, do oko³o 45 m n.p.m. w strefie coko³ów erozyjnych. Mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdu jest s³abo zró¿nicowana, waha siê od oko³o 110–130 m w strefach wyniesieñ paleogeñsko-neogeñskich pod³o¿a, do oko³o 135–150 m w strefach obni¿eñ powierzchni podczwartorzêdowej; maksymalnie mo¿e dochodziæ do oko³o 180 m w centralnej czêœci

37 obszaru. Nie mo¿na wykluczyæ lokalnych odstêpstw od podanych wartoœci, w szczególnoœci istnienia lokalnych paleodolin wype³nionych osadami czwartorzêdowymi o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 200 m. Strefy takie znane s¹ z bezpoœrednich okolic obszaru (ark. Suchowola i Nowowola).

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Z koñcem kredy górnej (tab. 2) na omawianym obszarze istnia³ rozleg³y zbiornik morski, w któ- rym trwa³a sedymentacja osadów wêglanowych, reprezentowanych przez kredê pisz¹c¹ kampanu gór- nego (Gawor-Biedowa, 1965). W mastrychcie rozpoczê³a siê regresja morza kredowego (brak osadów). Luka sedymentacyjna obejmuje osady paleocenu i siêga po ni¿szy eocen. Spowodowana by³a ruchami postlaramijskimi. W œrodkowym i górnym eocenie ponownie panowa³o tu morze. Na zrównanej powierzchni górnokredowej osadzi³y siê w paleogenie (eocenie i oligocenie) utwory p³yt- kiego zbiornika morskiego — piaski, mu³ki i i³y glaukonitowe oraz osady lagunowe z wk³adkami wê- gla brunatnego. Neogen by³ okresem kontynuacji sedymentacji w zbiornikach œródl¹dowych. Równie¿ w miocenie istnia³y tu lokalne zbiorniki œródl¹dowe, zape³niane g³ównie przez i³y, piaski i mu³ki z wêglem brunatnym. Byæ mo¿e sedymentacja jeziorzyskowa trwa³a jeszcze do schy³ku neogenu (pliocen), jednak osady nie zachowa³y siê. W okresie poprzedzaj¹cym najstarsze zlodowacenie obszar badañ podlega³ niszcz¹cym procesom erozji rzecznej i denudacji. Wtedy te¿ mia³y miejsce ruchy m³odoalpejskie, z którymi zwi¹zane jest powstanie sieci uskoków ró¿nicuj¹cych utwory pod³o¿a czwartorzêdu na bloki tektoniczne. D³ugotrwa³e dzia³anie procesów niszcz¹cych spowodowa³o, ¿e obszar uzyska³ urozmaicon¹ morfologiê. L¹dolód zlodowacenia Narwi pozostawi³ swoje osady w niewielkich obni¿eniach ówczesnej powierzchni. Nie- które z obni¿eñ zosta³y znacznie pog³êbione wskutek intensywnej dzia³alnoœci erozyjnej wód roztopowych, a utwory paleogenu i neogenu zosta³y tam ca³kowicie zniszczone, a¿ do powierzchni kredy górnej (obszary s¹siednie ark.: Suchowola, Nowowola, Wasilków i Supraœl). W czasie od zlodowacenia Narwi, poprzez zlodowacenia po³udniowopolskie (Nidy, Sanu 1 i Sanu 2), kolejne l¹dolody wkracza³y na badany obszar i modelowa³y go. Niszczy³y ca³kowicie lub czêœciowo osady pozostawione przez starsze l¹dolody, a lokalnie tak¿e utwory ze stropu paleogenu i neogenu, buduj¹ce wynios³oœci pod³o¿a. Jednoczeœnie akumulowane by³y utwory lodowcowe. Efektem tej dzia³alnoœci s¹ stosunkowo s³abo zró¿nicowane osady, g³ównie z okresów recesji l¹dolodów, reprezentowane przez gliny zwa³owe oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. W okresie tym ma miejsce ocieplenie klimatyczne, zaznaczaj¹ce siê pomiêdzy zlodowaceniami Sanu 1 i Sanu 2 — interglacja³ ferdynandowski. Nast¹pi³ wtedy etap krótkotrwa³ej erozji, a w obni¿eniach pod³o¿a w po³udniowej i centralnej czêœci obszaru osadzi³y siê utwory rzeczno-jeziorne — seria osadów z okresu „ciep³ego”, zawieraj¹ca szcz¹tki flory i fauny skorupowej.

38 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro

Torfy — Q th Akumulacja organiczna (bagienna) Gytie i torfy — Q gyt h Akumulacja organiczna w podmok³ych Namu³y torfiaste — Q nht obni¿eniach oraz dnach dolin rzek i potoków Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — li Q n h Wype³nianie obni¿eñ osadami mine- ralno-organicznymi. Akumulacja mi- Piaski, piaski humusowe i namu³y den dolinnych oraz neralna i organiczna, rzeczna i zbior- Holocen zag³êbieñ okresowo przep³ywowych — f Q nikowa pph h Akumulacja rzeczna (korytowa i po- Piaski i ¿wiry oraz mu³ki (mady) rzeczne tarasów zale- wodziowa), lokalnie organiczna, two- wowych 0,5–2,0 m n.p. rzeki — f Q t p¿ h rzenie siê tarasów zalewowych Brzo- zówki i Kumia³ki Piaski, ¿wiry, mu³ki i gliny deluwialne — d Q Rozmywanie materia³u na stokach p¿m i akumulacja u ich podnó¿y oraz w obni¿eniach, tak¿e wype³nionych jeziora- Piaski i mu³ki deluwialno-jeziorne — d-liQ pm mi (tu tak¿e akumulacja limniczna) Denudacja — wietrzenie, rozmywa- Piaski i mu³ki zwietrzelinowe (eluwialne) — z Q pm nie i akumulacja materia³u na p³askich kulminacjach wzniesieñ Zlodowacenia Zlodowacenie Piaski i ¿wiry oraz mu³ki wodnolodowcowe — fg Q B Erozja i formowanie siê równin i dolin. pó³nocnopolskie Wis³y p¿m p4 Akumulacja przez wody lodowcowe

b W2+ 3 Akumulacja w s¹siedztwie bry³ i p³atów Piaski i mu³ki wytopiskowe — Q martwego lodu lub w nieckach wytopi- pm p3 skowych Erozja i formowanie siê równin i dolin. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q W2+ 3 Akumulacja przez wody lodowcowe, p¿2 p3 lokalnie na rozleg³ych obszarach sandrów

gs W2+ 3 Akumulacja wodnolodowcowa w po- Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — Q szerzaj¹cych siê szczelinach œródlodo- p¿ p3 wych, w warunkach deglacjacji arealnej Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu Akumulacja przy martwym lodzie gm W2+ 3 — Q 3 p¿g³ p Akumulacja wodnolodowcowa w prze- Piaski, piaski i ¿wiry oraz mu³ki kemów — k Q W2+ 3 tainach oraz w poszerzaj¹cych siê szcze- p¿ p3 linach œródlodowych, w warunkach deglacjacji arealnej Piaski, ¿wiry, g³azy i gliny zwa³owe moren czo³owych gc W2+ 3 Akumulacja grawitacyjna i przez wo- — Q 3 p¿ p dy lodowcowe

Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe — fg Q W2+ 3 Bezpoœrednia akumulacja lodowcowa, p¿g³ p3 czêœciowo w strefie marginalnej Gliny zwa³owe (górne) — g Q W2+ 3 Akumulacja lodowcowa, nasuniêcie gzw 2 p3 l¹dolodu Stadia³ œrodkowy + górny Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q W2+ 3 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em pmi p3 nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Plejstocen Zlodowacenie Warty fg W2+ 3 Erozja i akumulacja przez roztopowe Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q wody lodowcowe przed czo³em l¹do- p¿1 p3 lodu podczas jego recesji Czwartorzêd

Zlodowacenia œrodkowopolskie Nasuniêcie siê l¹dolodu na ca³y obszar, Gliny zwa³owe (dolne) — g Q W2+ 3 gzw1 p3 egzaracja lodowcowa, akumulacja lodowcowa i wytopienie lodu

Piaski i mu³ki zastoiskowe — b Q W2+ 3 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em pm p3 nasuwaj¹cego siê l¹dolodu

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W1 Erozyjno-akumulacyjna dzia³alnoœæ p¿ p3 wód roztopowych podczas recesji Nasuniêcie siê l¹dolodu na ca³y obszar, Gliny zwa³owe — g Q W1 gzw p3 egzaracja lodowcowa, akumulacja lo- Stadia³ dolny dowcowa i póŸniejsze wytopienie

39 cd. tabeli 2

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q 03 Erozyjno-akumulacyjna dzia³alnoœæ p¿ p3 wód roztopowych podczas recesji

g 03 Nasuniêcie l¹dolodu, egzaracja lodow-

Stadia³ górny Gliny zwa³owe — Q gzw p3 cowa, akumulacja lodowcowa i póŸ- niejsze wytopienie fg O1 Erozyjno-akumulacyjna dzia³alnoœæ Odry Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q p¿ p3 wód roztopowych podczas recesji Zlodowacenia Zlod owacenie œrodkowopolskie g O1 Nasuniêcie l¹dolodu, egzaracja lo- Stadia³ dolny Gliny zwa³owe — Q gzw p3 dowcowa, akumulacja lodowcowa i wytopienie I³y, mu³ki i piaski ze szcz¹tkami roœlinnymi, rzecz- Interglacja³ Interglacja³ Erozja i akumulacja rzeczna oraz je- no-jeziorne — f-li QM wielki mazowiecki (?) imp p23– ziorna

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QG Erozyjno-akumulacyjna dzia³alnoœæ p¿ p2 wód roztopowych podczas recesji Nasuniêcie l¹dolodu, egzaracja lo- Zlodowacenie Gliny zwa³owe — g QG Sanu 2 gzw p2 dowcowa, akumulacja lodowcowa i wytopienie Mu³ki i i³y zastoiskowe — g QG Akumulacja zastoiskowa przed mi p2 czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Piaski i mu³ki ze szcz¹tkami roœlinnymi, rzeczno-je- Interglacja³ Erozja i akumulacja rzeczna oraz jeziorne — f-li QF ferdynandowski (?) mp p2 ziorna Nasuniêcie l¹dolodu, egzaracja lo- Zlodowacenie Gliny zwa³owe — g QS Plejstocen 2 dowcowa, akumulacja lodowcowa Sanu 1 gzw p i wytopienie

g N Nasuniêcie l¹dolodu, egzaracja lo-

Czwartorzêd Gliny zwa³owe — Q gzw p2 dowcowa, akumulacja lodowcowa Zlodowacenie i wytopienie Zlodowacenia po³udniowopolskie Nidy Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QN Akumulacja przez wody lodowcowe p¿ p2 przed czo³em l¹dolodu Zlodowacenia Zlodowacenie g A Gliny zwa³owe — Q 1 Akumulacja lodowcowa najstarsze Narwi gzw p

Piaski i mu³ki — pm M Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowm Miocen Neogen

Piaski, mu³ki i i³y glaukonitowe, miejscami z wk³adka- Akumulacja morska, lagunowa oraz mi wêgla brunatnego — pm EOl+ l¹dowa Eocen + oligocen Paleogen

Kreda pisz¹ca — Cr kp 3 Akumulacja morska Kreda górna Kreda

Osady zastoiskowe akumulowane by³y w pocz¹tkowym okresie zlodowacenia Sanu 2, przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu, przypuszczalnie tylko w pó³nocnej czêœci obszaru. Prawdopodobnie dopiero podczas zlodowacenia Sanu 2 wszystkie obni¿enia i wynios³oœci powierzchni podczwartorzêdowej zosta³y wyrównane i pokryte seriami utworów glacjalnych — glin zwa³owych (wkrótce miejscami silnie zdenudowanych) i utworów wodnolodowcowych o znacznej mi¹¿szoœci. Na obecnoœæ osadów optimum klimatycznego interglacja³u wielkiego (mazowieckiego) wskazuje seria osadów rzeczno-jeziornych — i³ów, mu³ków i piasków z uwêglonymi szcz¹tkami roœlin, za- chowana w po³udniowej czêœci obszaru, a byæ mo¿e pokrywaj¹ca ca³y badany obszar, lecz znacznie zdenudowana podczas zlodowacenia Odry.

40 L¹dolody zlodowaceñ œrodkowopolskich — Odry i Warty, kilkakrotnie pokry³y ca³y obszar ba- dañ. L¹dolód stadia³u dolnego zlodowacenia Odry pozostawi³ po sobie rozleg³e, ci¹g³e pokrywy glin zwa³owych i piaszczysto-¿wirowych osadów wodnolodowcowych o ³¹cznej mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 35 m. Podobne wykszta³cenie litologiczne maj¹ osady stadia³u górnego zlodowacenia Odry, jednak tworz¹ one tylko du¿e p³aty, a lokalnie (na po³udniu) s¹ ca³kowicie zdenudowane. Po raz ostatni badany teren zosta³ objêty l¹dolodem podczas zlodowacenia Warty. W czasie stadia³u dolnego (Rogowca) l¹dolód pokry³ badany teren, o czym œwiadcz¹ gliny zwa³owe zachowane na ca³ym obszarze. Gliny te zosta³y lokalnie czêœciowo zerodowane przez wody roztopowe podczas recesji l¹dolodu i nastêpnie, u schy³ku tego stadia³u, prawie na ca³ej powierzchni pokryte p³aszczem utworów wodnolodowcowych. Kolejn¹ transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Warty — stadia³u œrodkowego (Wkry) — rozpoczynaj¹ piaski i mu³ki zastoiskowe, które osadzi³y siê przed czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu. Tworz¹ one monotonn¹ seriê o mi¹¿szoœci do oko³o 25 m i znacznym rozprzestrzenieniu, g³ównie w centralnej czêœci obszaru arkusza. Ze stadia³em œrodkowym zwi¹zane s¹ rozleg³e pokrywy glin zwa³owych moreny dennej oraz p³aty piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. W czasie trwania ostatniego, najm³odszego stadia³u zlodowacenia Warty — stadia³u górnego (M³awy) — powsta³a w g³ównych zarysach obecna rzeŸba terenu. Maksymalny zasiêg tego stadia³u wy- stêpuje prawdopodobnie na linii rzeki Supraœl w po³udniowej czêœci obszaru arkuszy Wasilków i Supra- œl, czyli oko³o 15 km na po³udnie od granicy omawianego terenu. Przed nasuwaj¹cym siê ostatnim l¹dolodem powsta³o w centralnej czêœci obszaru rozleg³e obni¿enie wype³nione przez osady zastoiskowe — piaski, mu³ki i i³y o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 25 m. Utwory te s¹ kontynuacj¹ sedymentacji w zastoisku z okresu stadia³u œrodkowego. Równie¿ w innych rejonach obszaru trwa³a sedymentacja zastoiskowa. P³aty wystêpuj¹ce m. in. w okolicy Korycina i Krukowszczyzny oraz Trofimówki, mog¹ byæ fragmentami tego samego wielkiego zastoiska z centrum obszaru, albo lokalnymi obni¿eniami. Ze stadia³em górnym zwi¹zane s¹ ró¿norodne formy akumulacji lodowcowej tworz¹ce obecnie urozmaicon¹ powierzchniê terenu. S¹ to rozleg³e pokrywy glin zwa³owych moreny dennej tworz¹ce równiny i wysoczyzny oraz równie rozleg³e p³aty piasków, ¿wirów i g³azów lodowcowych, a tak¿e liczne, du¿e pagóry moren czo³owych i ci¹gi mniejszych pagórków czo³owomorenowych, które tworz¹ najbardziej wyró¿niaj¹ce siê, najwybitniejsze i zarazem najwy¿sze pozytywne formy morfologiczne na badanym obszarze. Z etapem deglacjacji arealnej obszaru wi¹¿e siê powstanie tak¿e innych form morfologicznych, w tym: licznych, zró¿nicowanych co do wielkoœci i kszta³tu moren martwego lodu; nielicznych, zazwyczaj regularnych w formie pagórków kemowych; stosunkowo w¹skich, line- arnych, wyraŸnych wzniesieñ, bêd¹cych efektem akumulacji wodnolodowcowej w szczelinach œródlo- dowych. Pod koniec stadia³u górnego nast¹pi³a akumulacja osadów piaszczysto-¿wirowych w dolinach

41 wód roztopowych. Osady te zachowa³y siê g³ównie w otoczeniu górnej czêœci doliny Brzozówki, gdzie s¹ fragmentem rozleg³ego sandru dolinnego, powsta³ego na skutek odprowadzania wód roztopowych w kierunku po³udniowym. Ze schy³kiem okresu deglacjacji wi¹¿e siê powstanie obni¿eñ wytopiskowych pozosta³ych po wytopieniu siê p³atów i bry³ martwego lodu. Od koñca zlodowacenia Warty rozwijaj¹ siê na tych terenach procesy denudacji, zintensyfiko- wane w warunkach peryglacjalnych, podczas zlodowacenia Wis³y, które swoim zasiêgiem nie wkroczy³o na omawiane tereny. Z okresu tego zlodowacenia pochodz¹ fragmenty tarasu dolinnego (nadzalewowego), wystêpuj¹cego g³ównie w dolinie Brzozówki, w mniejszym stopniu rozwiniête- go i zachowanego w dolinie Kumia³ki. Denudacja doprowadzi³a do czêœciowego zatarcia rzeŸby z okresu ostatniego na tych terenach l¹dolodu zlodowacenia Warty. Efektem procesów denudacyjnych s¹ pokrywy eluwialne wystêpuj¹ce lokalnie na wysoczyznach morenowych, pokrywy deluwialne na zboczach i przy krawêdziach dolin oraz pojedyncze wype³nienia deluwialno-jeziorne w obrêbie pokrywy najm³odszych glin zwa³owych. Wspó³czesny system dolinny Brzozówki i Kumia³ki oraz ich niewielkich dop³ywów, rozwin¹³ siê w holocenie, prawdopodobnie wzd³u¿ dawnych kierunków sandrowych, przy wykorzystaniu obni¿eñ wytopiskowych i zastoiskowych. Na tarasach zalewowych tych dolin gromadz¹ siê do dziœ piaski humusowe, namu³y torfiaste, torfy i gytie.

IV. PODSUMOWANIE

Opracowanie arkusza Jasionówka Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 jest pierwsz¹ prób¹ szczegó³owego rozpoznania budowy geologicznej tego obszaru, i z tego wzglêdu wy- magaæ bêdzie zapewne dalszych uzupe³nieñ. Po raz pierwszy na tym obszarze, dziêki wykonanym otworom kartograficznym, przewiercono profil czwartorzêdu i rozpoznano utwory jego bezpoœredniego pod³o¿a — paleogenu, neogenu i kredy górnej. W stosunku do istniej¹cej dotychczas mapy powierzchniowej w skali 1:200 000 (Ber, 1972a, b) dokonano znacznego uszczegó³owienia granic geologicznych i wydzieleñ litostratygraficznych za- równo powierzchniowych, jak i wg³êbnych osadów czwartorzêdu. Na powierzchni obszaru wystêpuj¹ utwory reprezentowane przede wszystkim przez silnie zró¿- nicowane osady stadia³u œrodkowego (Wkry) i górnego (M³awy) zlodowacenia Warty, tj. ostatniego ze zlodowaceñ, które wkroczy³o na badany teren. Towarzysz¹ im osady m³odsze: najm³odszego plejstocenu, holocenu i czwartorzêdu nierozdzielonego. Granica maksymalnego zasiêgu stadia³u górnego zlodowacenia Warty przebiega prawdopodobnie na linii rzeki Supraœl, tj. oko³o 15 km na po³udnie od granicy omawianego terenu (ark. Supraœl).

42 W wyniku prac zdjêciowych i analizy geomorfologicznej okreœlono genezê bardzo zró¿nicowanych form polodowcowych, tworz¹cych obszar o mozaikowej budowie i bogatej rzeŸbie. Wysoczyznê morenow¹ urozmaicaj¹ du¿e, rozleg³e pagóry moren czo³owych, stanowi¹ce kulminacje terenu (223,0 i 197,2 m n.p.m.) oraz mniejsze i ni¿sze, za to liczne pagórki, uk³adaj¹ce siê w ci¹gi czo³owomorenowe. Wspó³wystêpuj¹ z nimi moreny martwego lodu, pagórki kemowe, wyd³u¿one formy szczelinowe, którym towarzysz¹ rozleg³e pokrywy piasków, ¿wirów i g³azów lodowcowych oraz niewielkie zag³êbienia wytopiskowe powsta³e po martwym lodzie. Istotnym elementem rzeŸby s¹ osady wodnolodowcowe stanowi¹ce fragmenty sandru dolinnego. Wspó³czesne doliny rzeczne zajête s¹ przez tarasy akumulacyjne, na których rozwinê³y siê równiny torfowe. Wyniki uzyskane z profili kartograficznych otworów badawczych pozwoli³y na dokonanie precy- zyjnego podzia³u stratygraficznego utworów pod³o¿a czwartorzêdu — kredy górnej, paleogenu i neogenu, a tak¿e przybli¿onego, wstêpnego podzia³u osadów plejstocenu. Dziêki badaniom mikropaleontologicz- nym (Olszewska, 2001) oznaczono wiek osadów kredy górnej na kampan górny (otw. 19). Otrzymano rów- nie¿ dane charakteryzuj¹ce wiek osadów paleogeñskich — eocenu górnego i oligocenu dolnego w otworze 19 (Olszewska, 2001) oraz miocenu górnego w otworach 19 i 30 (Stuchlik, 2002). Pomimo przeprowadzenia badañ stratygraficznych osadów plejstocenu (oznaczenia palinologiczne i malakologiczne), nie uzyskano ani jednego wyniku pozwalaj¹cego na jednoznaczne lub nawet przybli¿one okreœlenie wieku badanych próbek. W znacznej mierze utrudni³o to podzia³ stratygraficzny profilu czwartorzêdu, który oparto w zasadzie wy³¹cznie na wynikach litologiczno-petrograficznych badañ glin zwa³owych z otworów kartograficznych. Do uœciœlenia wieku osadów czwartorzêdowych niezbêdne bêd¹ dalsze badania. Wydaje siê, ¿e celowe mog³oby byæ oznaczenie wieku wybranych odcinków profili metod¹ termoluminescencji.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Przedsiêbiorstwie Geologicznym SA Struktur P³ytkich w Krakowie Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie Kraków, 2003 r.

LITERATURA

Alexandrowicz W. P., 2002 — Wyniki analizy malakologicznej, otwór kartograficzny £apczyn K-1, ark. Jasio- nówka (262) SMGP 1:50 000. AGH Kraków. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. B e r A . , 1972a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Sokó³ka, wyd. A wraz z mapami podstawowymi 1:50 000. Inst. Geol., Warszawa.

43 B e r A . , 1972b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Sokó³ka, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. B e r A . , 1972c — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Sejny i Sokó³ka. Inst. Geol., Warszawa. Gawor-Biedowa E.,1965 — Osady górnej kredy pó³nocno-wschodniej Polski w œwietle badañ mikropaleontologicznych. Kwart. Geol.,10,3. Gedl P., 2002 — Ekspertyza dinocystowa utworów z odwiertów kartograficznych £apczyn K-1, £omy K-2, Trofi- mówka K-3; ark. Jasionówka (262) SMGP 1:50 000. Inst. Nauk Geol. PAN, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Graniczny M., Doktór S., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie z opracowania map liniowych elementów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geologicznych i teledetekcyjnych, ark. Sokó³ka 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gronkowska-Krystek B., 2002 — Charakterystyka petrograficzna glin zwa³owych, ark. Jasionówka (262) SMGP 1:50 000. „Petrogeo” – Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jagodziñska B., Kalitiuk R., 2001 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych dla arkusza Jasionówka (262) SMGP 1:50 000. „Geoserwis” – Warszawa. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kmieciak M., 2005 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Nowowola (263). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Kmieciak M., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Nowowola (263). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Koz³owski I., 2005 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Suchowola (224). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Koz³owski I., 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Suchowola (224). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Laskowski K., 2002a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Wasilków (300). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Laskowski K., 2002b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wasilków (300). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Laskowski K., 2004a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Supraœl (301). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Laskowski K., 2004b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Supraœl (301). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Mamakowa K., 2002 — Wyniki analizy py³kowej osadów organogenicznych z ark. Jasionówka (262) SMGP 1:50 000. Inst. Botaniki PAN, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Nowicki A. J., 1965 — Czwartorzêd okolic Sokó³ki. Biul. Inst. Geol., 170. Nowicki A. J., 1969 — Osady kenozoiczne pó³nocno-wschodniego Podlasia. Biul. Inst. Geol., 220. Nowicki A. J., 1971a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³ystok, wyd. A wraz z mapami podstawowymi 1:50 000. Inst. Geol., Warszawa. Nowicki A. J., 1971b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³ystok, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Nowicki A. J., 1971c — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Bia³ystok. Inst. Geol., Warszawa.

44 Olszewska B., 2001 — Wyniki badañ mikropaleontologicznych wykonanych dla arkusza Jasionówka (262) SMGP 1:50 000. Oddz. Karpacki PIG, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. P³onczyñski J., 1996 — Projekt badañ geologicznych dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Ja- sionówka (262), Nowowola (263) i Sokó³ka (264). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Preidl M., Kurek S., 2002 — Analiza granulometryczna i zawartoœæ wêglanu wapnia w osadach z ark. Jasionówka (262) SMGP 1:50 000. Przeds. Geol. SA w Krakowie. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Stuchlik L., 2002 — Ekspertyza palinologiczna próbek osadów z otworów kartograficznych £apczyn K-1, £omy K-2, Trofimówka K-3, dla SMGP 1:50 000, ark. Jasionówka (262). Inst. Botaniki PAN, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Szyd³ak T., 2001 — Badania minera³ów ciê¿kich oraz morfoskopia i obtoczenie ziarn kwarcu w piaskach i glinach zwa³owych; ark. Jasionówka SMGP 1:50 000. AGH, Kraków. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

45 23o 00’ 23o 15’ Tablica I o 53o 53 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 30’ 30’ Ark. Jasionówka (262)

PŻ SZKIC GEOMORFOLOGICZNY

PŻ Skala 1:100 000 PŻ

Janów Formy lodowcowe Formy denudacyjne

Wysoczyzna morenowa płaska Długie stoki

P Wysoczyzna morenowa falista Drobne zagłębienia o różnej genezie

PŻ Moreny czołowe, przeważnie akumulacyjne Formy utworzone przez roślinność Korycin

Zagłębienia końcowe (wytopiskowe) Równiny torfowe PŻ Kumiałka

PŻ Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy antropogeniczne

Moreny martwego lodu Groble, tamy

Żwirownie (Ż), piaskownie-żwirownie (PŻ), Formy wodnolodowcowe Ż piaskownie (P), glinianki (G), torfianki (T)

Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólności s Dna stawów

Równiny zastoiskowe Wysypiska odpadów komunalnych i nasypy

PŻ JASIONÓWKA Ozy, formy akumulacji szczelinowej Grodziska

Kemy

Doliny wód roztopowych Opracował: J. PŁONCZYŃSKI PŻ

Formy rzeczne

PŻ Dna dolin rzecznych PŻ P PŻ PŻ Tarasy akumulacyjne w dolinach rzecznych:

PŻ PŻ a. zalewowe

P b. nadzalewowe

Krawędzie i stoki wysoczyzny

53o 53o 20’ 20’ o 23 00’ 23o 15’

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2009 23o 00’ 23o 15’ Tablica II 53o B 53o Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 30’ 30’ Ark. Jasionówka (262) E+Ol

Trofimówka SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY

Skala 1:100 000

Janów NEOGEN MIOCEN M Piaski i mułki

E+Ol Brzozówka Piaski, mułki i iły glaukonitowe, PALEOGEN EOCEN+ E+Ol OLIGOCEN miejscami z wkładkami węgla brunatnego

Granice geologiczne

Korycin Kumiałka M 10 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m.

Uskoki przypuszczalne E+Ol 3 Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej (symbol oznacza wiek: E — eocen, Ol — oligocen, M — miocen, M E+Ol 35,4 Cr3 — kreda górna; liczba — wysokość stropu utworów starszych od czwartorzędu lub rzędną zakończenia otworu w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.)

B A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej

JASIONÓWKA Opracował: J. PŁONCZYŃSKI

Łomy

E+Ol E+Ol

M E+Ol Łapczyn

53o 53o 20’ A 20’ 23o 00’ 23o 15’