Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

HİDROTEXNİKA VƏ MELİORASİYA

UOT 3305.07 A.R. SADIXOVA

Naxçıvan Dövlət Universiteti

SEMENT SİSTEMLƏRİNDƏ QURULUŞƏMƏLƏGƏTİRMƏ İNETİKASININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Məqalədə sement sistemlərində superp- amma əlavəsiz betonların suayırmaları daha lastikləşdiricilərdən istifadə etməklə modifi- yüksəkdir. Bu hal əlavə qatılmış beton məh- kasiya olunmuş betonun fiziki-texniki göstə- lullarının sedimentsiyaya qarşı daha dəya- riciləri öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur nətli və beton kütləsinin bir-biri ilə daha sıx ki, betonun strukturuna, praktiki olaraq iki bağlı olmalarının nəticəsi kimi izah oluna bi- səviyyədə baxılması tövsiyyə olunur: mikro- lər. struktur və makrostruktur. Betonun mikro- strukturu onun bərkiməsi zamanı dispers materialın və yapışdırıcının qarışığının bər- kiməsi nəticəsində meydana çıxır, makro- strukturu isə doldurucuların (qum, çınqıl və qırmadaş) və yapışdırıcının birgə bərkiməsi nəticəsində formalaşır. Betonun strukturəmələgətirmə prosesi- nin kinetikasının tədqiqi laboratoriya şərai- tində öyrənilmiş və müvafiq texnoloji tövsiy- yələr müəyyən edilmişdir.

Beton qarışığının strukturəmələgətirmə prosesinə təsir göstərən əsas amillər – istifa- Şəkil 1. Betonun möhkəmliyinin onun bər- də olunacaq materialların narınlığı əlavənin kimə müddətindən və əlavənin konsentrasi- konsentrasiyası, doldurucuların nisbəti və yasından asılılığı: 1 - əlavəsiz; 2 - optimal təmizlik dərəcəsi, səthlərinin aktivliyi və mə- miqdarda əlavəsi olan beton; 3 - əlavənin saməlik göstəriciləridir. konsentrasiyasından asılı olaraq Açar sözlər: Superplastifikator, sement möhkəmliyin dəyişməsi daşı, səthi-aktiv əlavə, beton qarışıqları, hid- rotasiya, quruluşəmələgətirmə, modifikator, polietilenqlikol,mineral yapışdırıcı, kapilyar məsaməlik, hidrotasiya prosesi. Sement daşının strukturəmələgəlmə pro- sesləri onların tərkibinə superplastifıkatorla- rın daxil olması və su ilə qarışma zamanın- dan sement daşının əmələ gəlməsinədək dövrü də konusvari plastomerin köməyi ilə plastik möhkəmlik göstəriciləri, kinetik isti- lik ayırması göstəriciləri isə termostatik tipli avtomatik işləyən kalorimetr vasitəsi ilə təyin olunub. Şəkil 2. Sement məhlulunun suayırma Superplastifıkatorlarından istifadə et- göstəriciləri:1 - əlavəsiz, su/sement=0,56; 2 məklə, betonun bərkimə müddəti və suayır- - S – 3=0,5%, su/sement=0,52; 3 - S – ma göstəricisi öyrənilmişdir. Alınan rəqəm- 3=0,7%, su/sement=0,50; 4 - S – 3 = 1%, lər (şəkil 1 və 2) göstərir ki, eyni plastikliyi, su/sement=0,48% 26

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Sement su ilə qarışan zaman paralel ola- su/sement nisbətinin aşağı düşməsi ilə raq koaqulyasiya və kristallik srukturəmələ- bərabər, hidrotasiya prosesinin yubanması gətirmə prosesləri baş verir. Səthi-aktiv plas- baş verir. Sement daşının ilk möhkəmliyi tifıkatorun daxil edilməsi induksion koaqul- təyin olunan zaman, əlavənin bərkimə yasion strukturun yaşaması dövrü uzanır. Bu prosesini yubandırmaq qabiliyyəti nəzərə da öz növbəsində əlavənin konsentrasiyası- alınmalıdır. nın yüksək olması ilə koaqulyasion struktur Müasir tikintidə uğurlu işlər aparmaq, da mövcud olur. əsasən tətbiq olunacaq sementin növündən Amma sement dənəciklərinin hidrotasi- və beton texnologiyasının intensivliyindən yası zamanı əlavənin peptizasiyası sonrakı asılıdır. Sement betonları “mikroquruluş və proseslərə təsir etmir. Nəticə olaraq, elə mo- makroquruluş daxilində” süni kompozision ment yaranır ki, əlavə tam sərf olunur və sta- material olmaqla, mürəkkəb quruluşa malik- blizasiya üçün yeni hissəciklər çatmır. Bu dir. zaman möhkəmlik strukturunun birdən yük- Betonların strukturuna, praktiki nöqteyi- səlməsi baş verir. Bu halda əsas rolu əlavə- nəzərdən iki səyiyyədə baxılması tövsiyyə nin konsentrasiyası oynayır. olunur: mikrostruktur və makrostruktur. Superplastfıkatorların suyu sıxıb saxla- Quruluşun bu cür bölünməsi quruluşə- ma və miqdarını azaltma qabiliyyətləri se- mələgətirmənin qanunauyğunluqlarına və ment sistemlərinin ilkin möhkəmliklərinin betonun xassələrinin formalaşmasına və tex- proqnozlaşdırılması məsələlərini çətinləşdi- nologiyasına istinadən həyata keçirilir. Beto- rir. Bu halın yaranmasının əsas səbəblərini nun mikrostrukturu onun bərkiməsi zamanı aşağıdakı qaydada izah etmək olar: dispers materialın və yapışdırıcının qarışığı- 1) M.Y. Balşinin [1] qənaətinə görə, sement nın bərkiməsi nəticəsində meydana çıxır. sistemlərinin möhkəmliyinin məsaməlik- Yapışdırıcının iri və xırda doldurucuların qa- dən və həmçinin su/sement sisteminin öl- rışıqlarının (qum, çınqıl və qırmadaş) və bir- çülərindən asılılığı mürəkkəbdir və loqa- gə bərkiməsi nəticəsində betonun makro- rifmik şəkillidir; strukturu formalaşır. 2) V.V. Babkovun və digərlərinin [2] və Makrostrukturun keyfiyyəti yapışdırıcı- P.Q. Komoxovun [3] əsərləri ilə isbat olu- nın, doldurucuların xarakterindən, həmçinin nub ki, bir fazalı məsaməli materiallardan onların nisbətindən və iri və xırda dolduru- əlavə, sement sistemləri təkcə ümumi, ya- cuların nisbətindən asılıdır. Betonun makro- xud kapilyar məsaməliklə xarakterizə olu- strukturunun formalaşması qanunauyğunlu- na bilməzlər, çünki, adı çəkilən parametr- ğu aşağıdakı faktorlarla əlaqədar olaraq tə- lər sement daşının strukturunun onun yin olunur: yapışdırıcı və doldurucuların möhkəmlik göstəricilərinə təsirini tam nə- həcmi nisbətindən, doldurucuların beton zərdə tuta bilməz. Gözləmək olar ki, bu həcmində bərabər paylanması göstəricisin- cür asılılıq o zaman dəyanətli ola bilər ki, dən, doldurucu və yapışdırıcıların möhkəm- su/sement nisbətləri yaxın və eyni şərait- lik və deformatik xarakteristikalarının nisbə- də bərkimiş, həmçinin hər hal üçün eyni tindən, həmçinin “yapışdırıcı-doldurucu” kimyəvi maddə işlənmiş olsun; kontaktının qarşılıqlı təsirinin intensivliyin- 3) A.E. Şeykinin və digərlərinin [4] əsərlə- dən [2]. rində isbat olunmuşdur ki, sement daşının Müasir praktiki tələblərə uyğun olaraq, kapilyar məsaməliyinin həcmi su/sement inşaat konstruksiyalarının ishehsalının bütün nisbəti və sementin hidrotasiya dərəcəsi mərhələlərində quruluşun formalaşması in- ilə təyin olunur. Bərkimənin ilk anlarında tensiv xarakter daşımalıdır. Beton və dəmir- hidrotasiyanın dərəcəsini tapmaq əlavə beton konstruksiyalarının istehsalının inten- çətinliklər və əlavə olaraq, möhkəmliyi- sivləşdirilməsi texnoloji proseslərin müddə- nin sement daşının strukturundan asılı ol- tinin azaldılması ilə bərabər, material, enerji ması məsələsində qeyri-müəyyənliklər və əmək sərflərinin azaldılması, həmçinin yaradır. məhsulun keyfiyyətinin yüksəkdilməsi və 4) Superplastifıkatorlardan istifadə zamanı uzunömürlü olması kimi başa düşülməlidir. 27

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Beton texnologiyasında tutmanın baş- cıların alınması üçün geniş zəmin yaratmış lanması zamanı, suayırma prosesinin baş olur. Sement əsasında hazırlanmış betonların verməsi arzu olunan hal deyil. Superplasti- mikroquruluşları mürəkkəb hidrotasiyası və fıkatorun sərfinin artırılması adsorbsiya və mineral yapışdırıcıların bərkiməsi prosesləri strukturəmələgətirmə proseslərini yubadır, nəticəsində formalaşır. Sement sistemlərinin məhz bu zaman suayırma prosesi baş verir. quruluşlarının formalaşmasının qanunauy- E.E.Seqalovanın və P.A.Rebinderin [5], ğunluqlarına aid çoxsaylı fundamental əsər- V.Q.Batrakovun [6] apardıqları tədqiqat iş- lərin həsr olunmasına baxmayaraq, mineral lərinin nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, yapışdırıcı maddələrin müxtəlif bərkimə su/sement nisbəti dəyişməyən halda, suayır- mərhələlərində hidrotasiya mexanizmi hələ manm yüksəlməsinə təsir edən əsas amil se- ki, tam həllini tapmayıb. mentin sərfi və beton qarışığının tərkibində- Hidrotasiya və bərkimə məsələlərinin ki qumun və mikrodoldurucuların miqdarı- betonun mikrostrukturunun formaslaşması dır. üzərində ətraflı dayanmayaraq, qeyd etmək Beton qarışığının konusun oturması lazımdır ki, induksion (koaqulyasion) və (KO) və sementin sərfindən asılı olaraq, yaş kristallaşma mərhələsi əsasən quruluşəmələ- betonun əsas göstəricisi olan su/sement nis- gətirmə mərhələsi hesab olunur. Sement be- bətinin dəyişilməsidir. Şərh olunan müddəa- tonlarının mikrostrukturunun formalaşması, lar bir daha təsdiq edir ki, beton texnologi- mineral yapışdırıcı maddələrin mürəkkəb yasında hazır beton məhsulunun sıxlığının hidrotasiya və bərkimə proseslərinin nəticəsi artırılması və digər fiziki-texniki göstəricilə- olaraq baş verir. rinin yaxşılaşdırılması problemi su/sement Sementin su ilə qarışma induksion müd- nisbəti göstəricisinin aşağı düşməsi prosesi dəti dövrü sementin su ilə qarışma zamanı ilə sıx əlaqədardır. yapışdıncının dənəciklərinin su ilə kontaktı Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, hazır be- nəticəsində klinker mineralları hidrat forma- ton məhsulunun fiziki-texniki göstəriciləri ya keçərək, məhlul əmələ gətirməklə, ilkin əsasən onun sıxlığı ilə əlaqədardır. Çoxsaylı məhlullara nisbətən doymuş hesab olunurlar. təcrübələrin nəticəsi göstərir ki, səthi-aktiv Qeyd etmək lazımdır ki, betonun mikro- əlavənin sərfi 0,15%, konusun oturması isə strukturunun formaslaşması induksion (ko- 4-6 sm olan halda, bərabər plastiklikli beton aqulyasion) və istallizasion (kondensasion) qarışığı almaq mümkündür (cədvəl 1). strukturəmələgətirmə müddətləri hesab olun- Beton qarışıqlarının hazırlanması pro- urlar. seslərinin intensivləşdirilməsinin ayrı-ayrı Sement pastası daxilinə kremniyorqanik qarışdırma texnogiyasının köməyi ilə hərtə- (SiO2) mineralını daxil etməklə strukturəmə- rəfli və inamla həyata keçirilə bilməsi üçün ləgətirmə proseslərinin tərkiblərinə su daxil əvvəlcədən müəyyən texnoloji hazırlıq işləri etmədən onların sement daşına çevrilmələ- görülməlidir. rinədək proseslərinin plastik möhkəmliyi ko- Çoxillik təcrübələr göstərir ki, beton qa- nik plastometrin köməyi və istilik ayrılması rışığı hazırlamaq texnologiyasının intensivl- prosesinin kinetikasının tədqiqi ilə laborato- əşdirilməsi, betonu təşkil edən materialların riya şəraitində öyrənilmişdir. aktivləşdirilməsi ilə və ayrıca qarışdırma Təcrübələr göstərdi ki, bu proseslər za- üsulundan istifadə etməklə həyata keçirilə manı, yəni su ilə sementin birləşməsi zamanı bilər. Yapışdırıcı və doldurucular fıziki-kim- paralel olaraq koaqulyasion və kristallision yəvi, istilik-mexaniki və fiziki üsullarla hə- prosesləri gedir. Suda həll olan oliqomerlə- yata keçirilə bilər. Sement zavodlarında klin- rin sement sistemlərinə daxil edilməsi, koa- kerin üyüdülməsi zamanı üyütməni intensiv- qulyasion strukturların induksion yaşama ləşdirən səthi-aktiv maddələrdən istifadə olu- müddətlərini uzadır. Bununla bərabər, se- nması geniş yayılmışdır. Adı çəkilən inten- ment hissəciklərinin hidrotasiyası zamanı, sifıkatorların istifadə olunması sistemin xas- peptizasiyaya uğrayan oliqomerlər adsorbsi- sələrinin lazımı istiqamətə yönəldilməsi və yaya uğrayaraq, sonrakı proseslərdə iştirak nəticə olaraq, tələb olunan xassəli yapışdırı- etmirlər. 28

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Cədvəl 1. Əlavələr qatılmış beton qarışığının texnoloji göstəriciləri Əlavə qatılmış beton qarışığının orta sıxlığının (kq/m3) Əlavə onun plastikliyindən (KO, sm) və sement sərfindən (kq/m3) növü miqdarı, % 0-2; 270 asılılığı.4-6; 350 4-6; 430 nümunəvi qarışıq — 2320 2390 2400 0,05 2270 2350 2365 0,10 2250 2300 2330 S-3 0,15 2245 2270 2320 0,20 2230 2265 2305 0,05 2210 2270 2280 0,10 2190 2256 2265 PEQ 0,15 2256 2240 2249 0,20 2265 2220 2238

Nəticədə belə bir moment yaranır ki, kristallik törəmələrə çevrilirlər. Sement bütün modifıkator plastiklik və digər proses- pastasının strukturəmələgəlmə sürətinə lərlə məşğul olduğundan, yeni hissəciklərin əsasən polihidrosilikatların və soskvioksa- əmələ gəlməsinə çatmır.Bu moment struk- natların tərkibində olan aktiv oksigen və turda qəfildən möhkəmlik əmələ gəlməsi həmçinin SiO2 ilə əlaqəli funksional aktiv prosesi ilə, daha doğrusu sementin tutması- qrupların təbii mənşəyi birgə təsir edirlər. nın başlaması anı ilə üst-üstə düşür. Sistem- Sement sərfini sabit saxlamaqla, tem- də modifıkatorun konsentrasiyası yüksək peraturun dəyişilməsi ilə betonun sıxılma- həddə hansı müddətə çatmış olursa, bu sıçra- da möhkəmlik həddinin dəyişilməsi tərəfi- ma ilə baş verən möhkəmliyin artması bir o mizdən öyrənilmişdir. qədər gec baş verir. Elə bu anlarda da kris- Alınan rəqəmlər bir daha təsdiq edir tallik strukturəmələgəlmələri yüksək səviy- ki, sərf olunan yapışdırıcının sementin sər- yədə olurlar. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, finin və temperaturun 10-20°C artması ilə kristallik quruluşlar, məhz yeni fazaların materialın möhkəmlik göstəricilərində əmələ gəlmə prosesi zamanı ortaya çıxırlar. müsbət dəyişikliklər baş verir. Elə bu müddətdə çoxlu kiçik kristallik Cədvəl 2-də polietilenqlikol (PEQ) əla- hidrat yeniəmələgəlmələri də öz növbəsin- vəsinin müxtəlif dozirovkalarda betonun də doymuş məhlullardan ayrılaraq, sıx xassələrinə təsiri göstərilmişdir. Cədvəl 2 PEQ əlavəsinin sərfinə uyğun olaraq betonun sıxılmada möhkəmlik göstəriciləri Betonun göstəriciləri Betonun sıxılmada möhkəmlik göstəriciləri 28 Rsix , PEQ əlavəsinin sərfinə (%) uyğun olaraq sinfi markası 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30 B20 200 212 210 200 196 184 B30 300 308 306 302 288 279 B40 400 414 408 405 397 392

Cədvəldən göründüyü kimi, əlavənin щиностойкости бетона от его структу- aktivliyinin artması ilə yaş betonun texno- ры. //Энергетическое строительство. loji göstəricilərinin də yaxşılaşması baş ve- 1978, № 7, с. 16-19 rir. 2. Бабков В.В., Полак А.Ф., Комохов П.Г. ƏDƏBİYYAT Аспекты долговечности цементного камня. Цемент, 1988, № 3. с. 14-16 1. Баженов Ю.М. и др. Зависимость тре- 3. Комохов П.Г. Структурная механика 29

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

бетона и её задачи в процессе форми- телей и степень их чистоты, активность рования и разрушения материалов. поверхностей, а также пористость. Применение бетонов повышенной Ключевые слова: Суперпластифика- прочности и долговечности. Л.ЛИИЖТ, тор, цементные камни, концентрация до- 1983, с. 8-13 бавок, бетонные смеси, гидротасия, 4. Шаповалов Н.А., Слюсарь А.А., Косу- структурообразование, микроструктуры хин М.М., Мухачев О.В. Суперпласти- и макроструктуры, минеральный клей, фикатор СБ-5 как модификатор при по- капилярная пористость, процесс гидро- лучении ВНВ и бетонов на их основе. тации. Бетон и железобетон. М., 2001, с. 2-4 5. Сегалова Е.Е., Ребиндер П.А. Возник- A.R. Sadikhova новение кристаллизационных струк- тур твердения и условия развития их Features of structure kinetics прочности. В кн: Новое в химии и тех- in cement systems нологии цемента. М., Гостройиздат, 1962, с. 202-213 ABSTRACT 6. Батраков В.Г. Модифицированные бе- тоны нового поколения: реальность и The article discusses the features of the перспектива. Бетон и железобетон. process of structure formation of concretes 1996, № 6, с. 6-10 modified with superplastics (cement syste- ms). It is revealed that the structure of con- А.Р. Садыхова crete is practically recommended to be consi- dered on two levels: microstructures and Особенности кинетики структуро- macrostructures. образования в цементных системах The microstructure of concrete is detec- АННОТАЦИЯ ted in the period of its hardening, as well as the hardening of the mixture of dispersed В статье рассмотрены особенности material and fixer. As a result of the joint процесса структурообразования модифи- hardening of a mixture of a fixer with coarse цированных с использованием суперплас- and fine aggregates (sand, gravel, crushed тификаторов бетонов (цементных сис- stone), the macrostructure of concrete is for- тем). Выявлено, что структуру бетона med. практически рекомендуется рассматри- A laboratory study of the kinetics of the вать на двух уровнях: микроструктуры и process of structure formation of concrete макроструктуры. was carried out and the corresponding con- Микроструктура бетона выявляется в clusions were made.The main factors affect- периоде его затвердения, а также затвер- ing the structure formation of the concrete дения смеси дисперсного материала и зак- mixture are the indicators: the fine grain size репителя. В результате совместного зат- of the materials used, the concentration of вердения смеси закрепителя с крупным и additives, the relative composition of the ag- мелким заполнителями (песок, гравий, gregates and the degree of their purity, the щебень) формируется макроструктура бе- activity of the surfaces, and porosity. тона. Проведено исследование в лабора- Keywords: Superplasticizer, cement sto- торных условиях кинетики процесса nes, concentration of additives, concrete структурообразования бетона и сделаны mixes, hydrotasia, structure formation, mi- соответствующие выводы. crostructures and macrostructures, mineral Основными факторами, влияющими glue, capillary porosity, hydrotation process. на структурообразование бетонной смеси являются показатели: мелкозернистоcть Məqaləyə AzMİU-nun “Materialşünaslıq” используемых материалов, концентрация kafedrasının müdiri, t.e.d., professor добавок, относительный состав заполни- İ.N. Şirinzadə rəy vermişdir.

30

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

UOT 624.159.3

F.M. İSMAYILOV, K.Q. ABDULLAYEVA, Ə.Y. BABAZADƏ

AzMİU

SU ANBARLARININ YUXARI BYEFİNDƏ TƏBİİ YAMACLARIN RAST GƏLİNƏN MÜXTƏLİF SÜRÜŞMƏ PROSESLƏRİNİN TƏDQİQİ

Su anbarı hidrodüyünlərinin yuxarı vəziyyətdə olan səth xəttinə nəzərən əks sız- byefində təbii yamaclarda sürüşmələrə və manın stabilləşmiş depressiya əyrisinin şa- uçqunlara həmin anbarlar yaradıldıqdan bir quli istiqamətdə maksimal ordinatı H0, ölü neçə il sonra rast gəlmək olar. Çünki su an- həcm səviyyəsində təbii yamaca üfüqi L0 barının altında qalan və üst hissədə nəmlə- məsafəsində çıxış ordinatı isə ho olarsa, ab- nən təbii qrunt yamacları islandıqdan sonra sis oxunu (Ox) həmin təbəqənin (sukeçirmə- müəyyən qədər fiziki-mexaniki xüsusiyyət- yən) səth xətti üzrə qəbul etməklə xüsusi lərini dəyişir. Həmin xüsusiyyətlərin dəyiş- sızma sərfi (q) üçün Dyupi tənliklərini 2 məsi artdıqda, sürüşməyə meyilli qrunt küt- aşağıdakı kimi yazmaq olar (şəkil 1): lələri aktivləşir. Sürüşmələr isə su anbarı al- tında qalan yamaclarda müxtəlif formalarda 2 2 q Hhoocos  ( cos ) baş verir 1: müstəvi, silindrik sürüşmə sət-  ky Lo hi üzrə, dərinlik və qarışıq sürüşmələr. Bu 2 Hhoosin cos sürüşmələrin hər birinin özünəməxsus yara- , (1) 2 2 3 nma və baş vermə səbəbləri vardır. Hhoo cos   Su anbarlarının yuxarı byefində təbii 1 sin sərt yamaclarda daha çox müstəvi və qarışıq 22Lo H o h o   2 sürüşmələr baş verir. Ancaq su anbarlarında normal boğulmuş səviyyədən aşağıda q H 2 cos 2   y 2 sukeçirməyən təbəqənin üzərində bircinsli  o , (2) qrunt mühiti təbii olaraq yerləşərsə, həmin k y 2x yamacdakı qrunt mühitinin bir hissəsinin su anbarının içərisinə doğru silindrik səth üzrə (1) və (2) düsturlarının sol tərəfləri eyni sürüşməsi gözlənilə bilər. Təbii yamacdan olduğundan, sağ tərəflərinin bərabərliyini ən böyük qrunt kütləsinin silindrik sürüşmə yazmaqla su anbarına əks sızmanın dep- səthi üzrə sürüşərək su anbarına tökülməsi ressiya əyrisi üçün aşağıdakı tənliyi alırıq: həmin sürüşmə xəttinin sukeçirməyən təbəqənin səth xəttinə toxunduğu halda olur. (H 2  h2 )cos y  H 2  o o x  cos , (3) Bu toxunma nöqtəsinin sukeçirməyən o 1 L  (H  h )sin 2 təbəqənin yamacdakı çıxış nöqtəsi ilə üst- o 2 o o üstə düşməsi təsadüfi rast gəlinən haldır. Belə hal qorxulu olduğundan, bu məsələnin Sukeçirməyən təbəqə üzərindəki bir- üzərində dayanmaq daha vacib hesab olun- cinsli qruntdan təşkil olunmuş təbii yamacın malıdır. silindrik sürüşmə səthi üzrə dayanıqlıq Məlum olduğu kimi su anbarının işləmə əmsalı bütün təsir yüklərini və qüvvələrini prizması normal boğulmuş və ölü həcm sə- nəzərə almaqla aşağıdakı düsturla hesablanır viyyələri arasındadır. Su anbarında qəfildən 3: r səviyyə  NBS-dən  ÖHS-ə düşdükdə, tə- Gcos W  W  W tg  c  W  W k k y s k o bii yamacdan aşağı byefə sızma nəticəsində Ro Ks  , 4 toplanmış su kütləsi əksinə su anbarına doğ- rD GDkksin  ru sızmaya başlayır. Sukeçirməyən təbəqə- Ro nin üfüqi xətlə  bucağı təşkil edən maili 31

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Şəkil 1. Su anbarının yuxarı byefində bircinsli təbii qrunt yamacının sürüşməyə hesablanma sxemi burada: Gk – təbii yamacda sürüşən qrunt təzyiq qüvvələrini yaradan basqılar;   - hissəsinin çəkisi;  k - yamacın “ O” sürüş- buxarlanma təzyiqinin əmsalı;  - hidrodi- namiki qüvvəni yaradan sahənin üfüqi isti- mə mərkəzindən endirilmiş şaquli xətlə Gk qüvvəsinin təsir xəttinin sürüşmə səthi ilə qamətdə uzunluğu;  - bircinsli təbii qrunt kəsişmə nöqtəsini birləşdirən radius xətti yamacının daxili sürtünmə bucağı; c və  o - arasında qalan bucaq;  n - depressiya əyri- silindrik sürüşmə səthi üzrə qruntun xüsusi sinin çıxış ordinatının sürüşmə səthi ilə kə- ilişkənliyi və həmin səthin uzunluğu: sişmə nöqtəsinin sürüşmə mərkəzinə nəzə- R rən yerləşmə bucağı;   o  , (6) o o o Wy, Ws və Wk – uyğun olaraq silindrik 180 sürüşmə səthinə təsir edən yüngülləşdirici, sızma və buxarlanma təzyiq qüvvələri olub, R0; α0 - silindrik sürüşmə səthinin radiusu və onların əvəzləyicisi aşağıdakı kimi təyin edi- “O” mərkəzinə nəzər əhatə bucağı; W - lir 4: suyun ölü həcm səviyyəsindən aşağıdakı sürüşən qrunt kütləsinə hidrostatiki təzyiq W W  W  ( h'  y s k w k qüvvəsi:   , (5) 1 2 hhkk )   W   W (ho  tg ) , (7) cos  2  n 2  - depressiya əyrisinin çıxış ordinatından 3  W - suyun həcmi çəkisi:  W 1,0t.q./ m ; silindrik sürüşmə səthinin sonunadək olan üfüqi məsafə; rW - hidrostatik təzyiq qüvvə- hk , hk - yüngülləşdirici, sızma (buxarlanma) 32

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

sinin (W) sürüşmə mərkəzinə nəzərən qolu 3   olub, aşağıdakı düsturla təyin edilir: Hh22 Hh22 oo cos    oo1  1 L( H h )sin2 r Rcos  tg  ( h  o o o  W o n o 2  3 (8)  1 tg)  R cos   ( h  2 tg  ), 1   o n o (hoo  h11 )  ( h  h )sin cos ; (12 ) 3 2 cos 

D – sürüşmə zonası daxilində yaranan hidro- dinamiki təzyiq qüvvəsi: AD  h1 cos ; BC  ho cos ;  D   W J , (9) CD   (h1  ho )sin ; cos  - depressiya əyrisi və silindrik sürüşmə səthi arasındakı sahə; J - sızma axınının qra- 2 - hidrodinamiki qüvvəni yaradan zonada diyenti: o bucağı ilə əhatə olunan seqment hissənin h J  , (10) sahəsi:  2  Ro 1 2 2 o  o R osin  o  h - depressiya və silindrik sürüşmə səth 360 2 (13) əyrilərinin kəsişmə nöqtəsindən yamaca çı- 1   R2(o  sin) ; xış nöqtəsinə qədər depressiya əyrisinin düş- 2 oo180o mə hündürlüyü; rD - hidrodinamiki qüvvənin sürüşmə mərkəzinə nəzərən 3 - ortadakı düzbucaqlı üçbucaq hissənin qoludur. sahəsi olub, bu üçbucağın katetlərindən biri Sürüşmə zonasındakı hidrodinamiki qüv- 3 h cos , digəri 2  (h)2 uzunlu- vəni yaradan sahəni () dörd hissəyə böl- 4 o məklə tapmaq olar (şəkil 1): ğunda olduğundan:

  1  2  3  4 , (11) 132   ( hh )2  cos   3 24o harada ki, 1 - depressiya əyrisi ilə onun (14) kənar nöqtələrinin birləşdirən xətt arasında 3 2 2 hho  (  )  cos  ; qalan sahə olub, (3) düsturundan istifadə 8 etməklə analitik yolla aşağıdakı kimi təyin edilə bilər 5: 4 - ən aşağı üçbucağın sahəsi olub, hhoocos cos  katetlərinin uzunluğu h cos və h sin ydx  S cos H 2  o o 1 ABCD o hhcos cos  5 11olan düzbucaqlı üçbucağının sahəsinin 12/  4 22 mislinə bərabər qəbul edilir: Hhoo cos  1  x  dx ( AD  1 2 51  Ω=4×h o sinψ× h o cosψ= Lo( H o h o )sin 2 2  42 (15) 55  1 = h22 sinψcosψ= h ×sin2ψ L( H h )sin2 oo 2 o o o 8 16 BC)  CD  2   22 3 (Hhoo )cos  Beləliklə, əldə edilmiş (1)(15) düstur- larından istifadə etməklə su anbarlarının yu-  3  xarı byefində bircinsli təbii sərt yamac- Hh22  Hh22 oo cos   larından anbara əks sızma nəticəsində həmin  o 1 1 L( H h )sin 2 yamacları silindrik sürüşmə səthi üzrə  o2 o o  dayanıqlığa yoxlamağa imkan verir. Yama- 33

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

cın bu səth üzrə sürüşməyə görə dayanıqlıq ного действия сил фильтрующей, взве- əmsalının təyinində həmin səthə sızma, yün- шивающей и парового давления, а также gülləşdirici və buxarlanma təzyiq qüvvə- силы гидростатического давления до lərinin təsiri yekun əvəzləyici qüvvənin tə- уровня мертвого объема, получена новая siri kimi nəzərə alınmışdır. Hidrodinamiki формула коэффициента устойчивости ци- qüvvəni yaradan sızma zonasının sahəsinin линдрического скольжения однородного təyini üçün analitik yolla ifadələr əldə естественного откоса верхнего бьефа во- olunmuşdur. дохранилища. Формулы для вычисления площади ƏDƏBİYYAT зоны воздействия гидродинамической си- лы определяется аналитическим спосо- 1. Məmmədov K.M., Musayev Z.S., Mah- бом. mudov T.M., Mürsəlov A.Ə. Yamacların Ключевые слова: верхний бьеф, по- dayanıqlıq məsələlərinin tədqiqi. Bakı: верхность скольжения, водонепроницае- “Təhsil” NPM, 2006, 188 s. мый слой, депрессионная кривая, скользя- 2. Musayev Z.S. və b. Hidravlika. Bakı: щий массив. “Çaşıoğlu”, 2001, 210 s. 3. Məmmədov K.M., Musayev Z.S. Hidro- UOT 624.159.3 texniki qurğular. Bakı: “Təhsil” NPM, F.M. Ismayilov, K.K. Abdullayeva, 2006, 406 s. A.Y. Babazade 4. Гидротехнические сооружения. Учеб- AzUAC ное пособие для вузов. Под редакцией Н.П. Розанова. Москва: Стройиздат. Research of various slip processes 1978, 648 с. occurring on natural slopes of the 5. Musayev Z.S., Mürsəlov A.Ə., Təbatə- upstream reservoir bai S.Z. Bircinsli drenajsız torpaq bənd- lərin (alçaq basqılı) aşağı yamacının SUMMARY seysmiki dayanıqlığa hesablanma meto-

dikası //“Ekologiya və su təsərrüfatı” El- The article investigated the processes of mi-texniki və istehsalat jurnalı, №4, (35), Bakı, 2011, s. 36-40. sliding natural slopes on the upstream of the reservoir. Taking into account the combined УДК 624.159.3 effect of filtering, weighting and vapor pres- sure, as well as hydrostatic pressure to the Ф.М. Исмаилов, К.К. Абдуллаева, level of dead volume, a new formula for the А.Я. Бабазаде stability coefficient of cylindrical slip of a uniform natural slope of the reservoir Аз.АСУ upstream has been obtained. Formulas for calculating the area of the Исследование процессов различных impact of hydrodynamic force is determined скольжений, встречающихся на есте- by an analytical method. ственных откосах верхнего Keywords: upstream, slip surface, wa- бьефа водохранилища terproof layer, depression curve, sliding ar- ray. РЕЗЮМЕ Məqaləyə Az.MİU-nun В статье исследованы процессы сколь- “Meliorasiya və su təsərrüfatı tikintisi” жения естественных откосов на верхнем kafedrasının dosenti, texnika üzrə fəlsəfə бьефе водохранилища. С учетом совмест- doktoru A.Ə.Mürsəlov rəy vermişdir.

34

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

UOT 627.824 E.E. HƏSƏNOV, K.Q. ABDULLAYEVA, R.N. ƏHMƏDOV

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti

TORPAQ BƏNDLƏRİN YUXARI YAMAC ÜZLÜKLƏRİNİN YUYULMAYA VƏ MÖHKƏMLİYƏ HESABLANMA METODİKASI

Açar sözlər: mühafizə örtüyü,dalğanın Ancaq layihələndirmə və mühəndis maksimal sürəti, yamac, hidrostatik təzyiq, təcrübəsindəbir çox hallarda ölü həcm səviy- dalğanın təzyiq yükü. yəsi həmin berma səviyyəsində yerləşir. Mə- Torpaq bəndlər çayların məcrası üzə- sələn, Naxçıvan MR və İran İR sərhəddində rində və məcradankənar su anbarı yaratmaq Araz çayı üzərində tikilmiş “Araz” hidro- üçün səviyyəqaldıran əsas qurğularan biri- qovşağının torpaq bəndinin yuxarı yamacın- dir. Onların yuxarı yamacı məlum olduğu da berma ÖHS=760, 0m səviyyəsində götü- kimi üst və alt sərhədlıərinin yerləşmə səviy- rülmüşdür. Nəzərə alsaq ki, həmin bölgədə yələri təyin olunmaqla, möhkəmliyə hesab- su anbarı səhtindən 10 m yüksəklikdə mak- lanır [1]. Ona görə də torpaq bəndlərin yu- simal əsən küləyin yaratdığı dalğanın hün- xarı yamacının mühafizə örtükləri iki səviy- dürlüyü -dən böyük olmur, onda bu hid- yəyə: səviyyəsinə normal boğulmuş (yaxud roqovşağın torpaq bəndinin yuxarı yamac fəlakət daşqın) və ölü həcm səviyyəsinə görə örtüyünün aşağı sərhəddinin ÖHS-dən bu mühkəmliyə hesablanır. Ölü həcm səviyyə- hündürlük və bir qədər də çox hündürlükdə sinə görə yuxarı yamac örtüyünün aşağı sər- olmaqla aşağıdakı kimi götürmək olar. Ona hədi təyin olunur (şəkil 1). görə də təklif olunur ki, ölü həcm səviyyəsi ilə yuxarı yamacın bərkilmə üzlüyünün aşağı sərhəddi arasındakı böhran dərinliyi ö qəbul olunsun (şəkil 1). Su anbarında səviyyə ÖHS-ə düş- dükdə 10 m. yüksəklikdə W10 sürəti ilə əsa- sən küləyin təsiri ilə yaranan1% təminat hündürlüyü ( dalğaların torpaq bəndin yuxarı yamacındakı mühafizə örtüyünü yu- ma prosesini yoxlamaq ən vacib məsələlər- dən biri hesab olunmalıdır. Bunun üçün hə- min dalğanın yuxarı yamac üzlüyünün üzəri ilə hərəkət sürətinin maksimal qiymətini bil- mək lazımdır. Ölü həcm səviyyəsində dalğa- Şəkil 1. Torpaq bəndin yuxarı yamac lanma zamanı dalğanın su səthi (profil) xət- örtüyünün aşağı sərhəddinin ölü həcm tinin daban nöqtəsi ən kiçik, zirvə nüqtəsi səviyyəsinə görə təyin edilmə sxemi. isə ən böyük hündürlüyə malik olduqda, da- ban hissədə su kütləsinin hərəkət sürəti (c) Əksər hallarda ölü həcm səviyyəsi yu- maksimum olur. Qeyd edildiyi kimi dalğa- xarı byefdə torpaq bəndlərin yuxarı yama- nın maksimal (c) sürətinin yarandığı yerdən cında ən aşağı səviyyəsində olan bermadan müəyyən ehtiyyatla bir neçə metr aşağıda bir neçə metr yuxarıda götürülür. Rast gəli- yuxarı yamac üzlüyünün bərkidilmə sərhəd- nən belə hallarda isə yuxarı yamacın müha- di yerləşdirilir. Ancaq layihələndirilmə təc- fizə örtüyünün aşağı sərhəddinin ölü həcm rübəsində dalğanın mamksimal (c) sürətinin səviyyəsindən ö dərinliyində gö- keçdiyi yerdə yuxarı yamacın daş üzlüklərlə türülməsiməqsədəuyğun hesab edilmişdir də möhkəmləndirilməsinə rast gəlinir. Dal- [2]. ğanın maksimal (c) sürətinin qiymətini ona görə bilmək lazımdır ki, daş üzlüyün alt ha- 35

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

zırlıq qatının yuyulub-yuyulmamasını və (1) tənliyindən dalğa zirvəsindəki axın hərə- dalğa təsirinin hər bir daş üzlüyü elementini kət sürətini aşağıdakı kimi tapırıq: qoparıb-qoparmamasını müəyyənləşdirmək mümkün olur. Həmçinin bu sürətin qiyməti- ni bilməklə yamacdakı beton üzlük və yu- yulmaya yoxlanıla bilər. Su anbarının ölü həcm səviyyəsində baş (3) ifadəsini (2) tənliyində yerinə yaz- verən dalğalanma zamanı axının kəsilmə- saq, bu tənlik aşağədakı şəkilə düşər: məzlik qanununa əsasən eyni miqdarda daşınansu kütləsi h dərinlikli dalğa dabanın- dan dərinlikli dalğa zirvəsinə gətirilir. Ona görə də dalğanın maksimal (c) sürətini tapmaq üçün axının kəsilməməzlik (bütöv- lük) və bernulli tənliklərindən istifadə et- mək lazımdır (şəkil 2). Bu tənliklər uyğun . olaraq aşağıdakı şəkildə ifadə olunur [3]: (4) tənliyindən dalğanın maksimal (c) sürətini aşağıdakı kimi tapmaq olar: = , (1)

,

burada: b - bəndin yuxarı boyu dalğalanma

prosesi nəticəsində daşınan su axını kütləsi- nin hesabi eni; - su axını kütləsinin dalğa zirvəsindəki hərəkət sürəti; - torpaq bən- (5) düsturundasn göründüyü kimi ölü din ölü səviyyəsindən aşağıda yerləşən yu- həcm səviyyəsi baş verən dalğalanma za- xarı yamac xətti ilə üfüqi xətt arasında qalan manı hərəkətdə olan (daşınan) su kütləsinin bucaq: ; m- bəndin ÖHS-dən yamac boyu maksimal qalxma sürəti (c) , aşağıdakı yuxarı yamac əmsalıdır. dalğa uzunluğununa ( dalğanın zirvə və

daban hissələrindəki dərinliklərinə ( görə nəzəri yolla hesablana bilər. Yəni ə parametrlərini təcrübi yolla təyin etmək mümkün oldüğündan, (c) sürətini (5) düsturundan istifadə etməklə hesablama yolu ilə tapmaq olar. Su anbarlarının torpaq bəndlərinin mo- nolit damir-beton tavadan olan üzlüyünün ölü həcm səviyyəsindən aşağıda olan hissə- sinin möhkəmliyə yoxlanılması üçün suyun hidrostatiki və dalğa təzyiq yüklərinin təsiri- nin təyininə ayrı-ayrılıqda baxmaq vacibdir. Suyun hidrostatiki təzyiq yüklərini isə iki halda təyin etmək olar. Birinci halda yuxarı Şəkil 2. Su anbarında səviyyə ÖHS düşdükdə byefdə su ölü həcm səviyyəsdində olduqda, dalğalanma prosesinin hidravliki hidrostatiki təzyiq epürü düzbucaqlı üçbu- hesablanma sxemi. caq formasında olur və epür ordinatının

maksimal qiyməti yamacın dəmir-beton tava (2) tənliyində dalğanın yamac boyu hə- ilə bərkidilməsinin aşağı sərhəddində olub rəkəti zamanı sürtünmədən yaranan müqavi- (6) ifadəsi ilə təyin olunur: mət təzyiqinin basqısı nəzərə alınmamışdır.

36

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

ö (6) sədəuyğundur. Bu hadrostatiki təzyiq yüklə- rinin yamacın baxılan hissəsinin uzunluğu Su axını kütləsinin yamac boyu daşınma boyunca təsirini nəzərə almaqla, qrunt mühi- eni (b) sabit götürüldüyündən, təzyiq yükü ti üzərində oturan monolit dəmir-beton üzlü- qüvvələri müstəvi məsələ variantında tapılır. yü konsol konstruksiya kimi əyilmə defor- Bu halda təzyiüq yükünün təsitrindən ya- masiyalarınas hesablamaq olar. ranan qüvvə aşağıdakı kimi hesaablanır Su anbarının ölü həcm səviyyəsindən (şəkil 3): aşağıda torpaq bəndin yuxarı yamac üzlüyü- nə dalğa təzyiqinin maksimal təsir qüvvəsini tapmaq üçün dalğanın səth xətti üzrə daba- nından zirvəsinədək təzyiq epürünün 4 his- səyə bölünüb ordinatlarının qiymətini təyin etməklə. Həmin qüvvəni hesablamaq olar. Yamac xətti üzrə L1 uzunluqlu hissədə dal- ğanın səth xətti zirvə nöqtəsindən bermanın ön nöqtəsinə endiyindən epürünün bu hissə- sinin sahəsini tapmaq üçün düzbucaqlıya ta- mamlanan sahənin 75%-ni götürmək olar (şəkil 4): Şəkil 3. Torpaq bəndin yuxarı yamac örtüyünün aşağı hissəsinə təsir edən hidrostatiki təzyiq yükünün təyin edilmə sxemi

(7)

İkinci halda yuxarı byefdə su normal boğulmuş səviyyədə olduqda isə hidrostatiki təzyiq epürü düzbucaqlı trapesiya şəklində olur. Bu epürün üst və alt oturacaqları (ordinarları) aşağidaki kimi təyin edilir:

Şəkil 4. Su anbarında səviyyə ÖHS-ə düş- Ö şç dükdə dalğalanma prosesində dalğalan- Ö ö (8) manım maksimal təzyiq yükünün təyin şç edilmə sxemi

şç - su anbarınınişləmə prizmasındakı (10)

ə Ö səviyyələri arasında) işçi basqıdır. Dalğanın dabanından zirvəsinəıdək təz- (8) ifadəsini nəzərə almaqla hidrostatiki yiq yükündən yaranan qüvvəviv qiymətini təzyiq qüvvəsini aşağıdakı kimi hesablanır: isə Simpson qaydası ilə hesablamaq olar [4].

(9) şç

(8) və (9) ifadələrinin müqayisəsindən Burada: l- dalğa təzyiq yükünün ordinatları göründüyü kimi Ö -dən aşağı yerləşən arasındakı məsafə: l=L/4; dəmir-beton tavanın möhkəmliyə yoxlanma- sı üşün (9) ifadəsindən istifadə etmək məq- 37

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

L-dalğanın təzyiq yükü epürünün texniki qurğqlar. Bakı: “Təhsil” NPM, uzunluğu olub, şəkil 2 və 4-dən həndəsi 2006, 406 s. yolla tapılır: 2. Musayev Z.S., Məmmədov K.M., Mah- mudov T.M., İsmayılov F.M., Zərbəli- yev M.S. Hidrotexniki qurğular. Bakı:

“Təhsil” NPM, 2009, 684 s. 3. Musayev Z.S.,M əmmədov K.M., Mah- -dalğa təzyiq yü- mudov T.M. Hidravlika və hidravliki künün qəbul edilmiş ordinatları olub, aşa- maşınlar. Bakı: “Təhsil” NPM, 2005, ğıdakı kimi tapılırlar: 420 s. 4. Mürsəlov A.Ə. Hidrotexniki qurğuların ; ; tətqiqində modelləşdirmə məsələləri” nə ; ; dair metodiki vasait. Bakı, AzMİU, ; (13) 2016, 128 s.

(12) və (13) ifadəsini (11)-də yerinə yaz- УДК 627.824 saq, bu düstur aşağıdakı şəkilə düşər: Э.Э. Гасанов, К.Г. Абдуллаева, Р.Н. Ахмедов

Азербайджанский Архитектурно- Строительный Университет

Dalğanın yuxarı yamac üzlüyünə Расчетная методика крепления верхо- yekun təzyiq yükü qüvvəsi aşağıdakı kimi вого откоса земляной плотины tapılar: на размыв и прочность (15) Ключевые слова: защитное покры- (10) və (14) ifadələrini (15)-də nəzərə тие, максимальная скорости волны, от- alsaq, dalğanın yekun təzyiq yükü təsirindən кос, гидростатическое давление, сила yaranan qüvvənin hesablanması üçün давления волны. aşağıdakı düsturu alalrıq: РЕЗЮМЕ

В данной статье дается методика рас- чета крепления верхового откоса земля-

ной плотины расположенной ниже уров- ня мертвого объема на размыв и проч- ность. В результате были получены рас- четные формулы скорости размыва набе- Beləliklə, əldə edilmiş (5), (9) və (16) гающей волны на откос исходя из усло- düsturlarından istifadə etməklə, məlum dal- вия неразрывности жидкости с примене- ğanın maksimal yuma sürətini, hidrostatiki нием уравнения Бернулли. təzyiq qüvvəsini və dalğa təzyiq yükünün təsirindən yaranan qüvvəni tapmaq olar. Məqaləyə Az.MİU-nun “Meliorasiya və su təsərrüfatı tikintisi” kafedrasının professoru, texnika elmləri ƏDƏBİYYAT namizədi K.M. Məmmədov rəy vermişdir. 1. Məmmədov K.M.,Musayev Z.S. Hidro-

UOT 556 38

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

İ.Y. HACIYEVA

Çay xımının məkana və zaman görə tərəddüdlərinin qiymətləndirilmə üsulları

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

Açar sözlər: çay axımı, məkana və za- sonra hövzənin digər fiziki-coğrafi para- mana görə tərəddüd, hesablama üsulları. metrləri ilə yanaşı çayların qidalanma reji- Məlumdur ki, çay axımının göstəriciləri mini dəqiq təyin etmək vacibdir. zamana və məkana görə tərəddüdləri ilə Çaylarda axımın çoxillik tərəddüdləri- xarakterizə olunur. Tərəddüdün xarakteri nin qiymətləndirilməsi üçün bir neçə üsuldan öyrənilən zaman ən vacib parametrlərdən istifadə etmək olar: illik axımın ani vəziyyə- biri olan hövzənin ölçülərini mütləq nəzərə tini əks etdirən qrafik, hissəli xətti trend, sü- almaq lazımdır. Belə ki, hövzənin ölçüləri, rüşən n illik müşahidə sıralarının ortalaşdı- fərqli və yaxud nisbətən eyni olan fiziki- rılması (beş illik, on illik və s.), fərq inteqral coğrafi şəraiti təyin etməklə axımın hövzə- əyriləri, korelyativ təhlil. Qeyd edilən üsul- daxili xəritəsini yaratmış olur. Digər tərəf- lardan kompleks istifadə alınan nəticələrin dən axımın tərəddüdünün zamana və məka- dəqiqliyinin yəqinliyinə gətirib çıxarır [1-4]. na görə paylanma xüsusiyyətlərinin tədqiqi Çünki, hər bir üsulun üstün cəhətləri ilə ya- üçün bu axımın formalaşmasında iştirak naşı çatışmayan xüsusiyyətləri də vardır. edən həm təbii və həm də antropogen amil- Aşağıdakı cədvəldə həmin üsullsrın müsbət lərin təsirini və onların təsiretmə intensivli- və mənfi xarakteristikaları qısa şəkildə veril- yini mütləq nəzərə almaq lazımdır. Daha mişdir. Cədvəl Çay axımı sinxronluğunun qiymətləndirilməsi üsulları Üsullar Üsulların üstünlükləri Üsulların çatışmazlıqları illik axımın ani axım tərəddüdünün real dinamikasını tərəddüd qrafikində kiçik və vəziyyətini əks əks etdirir böyük periodunda tərəddüdlər etdirən qrafik aydın şəkildə görünür hissəli xətti trend axım tərəddüdünün real dinamikasını Axımın illik kəmiyyəti fonunda əks etdirir və sululuğun artmasını və sululuğun artması və azalması yaxud azalmasının müəyyən bir fazalarının həmişə müəyyən parçalarını ayırmağa imkan verir edilməməsi sürüşən n illik Ayrı-ayrı illərə dair kəskin sululuq tərəddüdlərinin müşahidə sıralarının tərəddüdləri hamarlaşdırır tsikllərinin qeyri-müəyyən ortalaşdırılması (beş sərhədləri və hətta bütöv fazaya illik, on illik və s.) qədər fərq inteqral əyriləri Böyük və kiçik faza tsiklləri arasında Bəzi müəlliflərə görə əyrinin qarışıqlıq olmur, uzun tsikllər aydın konfiqurasiyası orta çoxillik şəkildə təzahür edir, kiçik tsikllər isə Qor və Mor qiymətlərinə görə hamarlanır hesablanır, müşahidə perioduna görə isə dəyişir və təyin edilir korelyativ təhlil dəyişənlər arasında xətti asılılıqların Müəyyən zamandakı sıranın olub-olmamasının təyin edilməsində fərqli hissələrində korelyasiya istifadə olunur; fərqli ölçü vahidləri əmsallarının dəyişməsi qed olan, sıx asılılığa malik (-1dən +1-ə olunur qədər) və müqayisə edilən dəyişən- lərin qiymətləndirilməsinə imkan verir Cədvəldən göründüyü kimi tətbiq edilə- formativliyini təyin etmək olar. Hansı üsul- cək üsuldan asılı olaraq alınan nəticələrin in- dan istifadə edilməsi tərəddüdü yaradan 39

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

amillərdən və yaxud təsiretmə mexanizmin- Azsulu illərdə isə səviyyə kəskin azalır, bəzi dən asılıdır. Ona görə də adətən axım tərəd- çaylar quruyur, sudan istifadə şəraiti pisləşir. düdünü tədqiq etməzdən əvvəl şaylarda axı- Lənkəran çayları daşqın rejimli çaylar- mın genetik xüsusiyyətləri müəyyənləşdiril- dır. Çaylarda daşqınlar əsasən yağışların da- məli və istifadə olunan müşahidə məlumat- ha intensiv düşdüyü fəsillərə müvafiq – yaz- larının reprezentativliyi qiymətləndirilməli- da və payızda yaranırlar. Hövzəsinin orta dir. Tədqiqat işimizdə yalnız iki üsuldan, hündürlüyü 1800 m-dən çox olan çaylarda, fərq-inteqral və xətti trenddən istifadə et- yüksək olmayan yaz gursululuğu da müşahi- məklə Lənkəran təbii vilayətində axan çay- də edilir. Azərbaycanın digər bölgələrindən larda axım tərəddüdləri araşdırılmış və mü- fərqli olaraq, Lənkəran təbii vilayəti çayla- vafiq müqayisəli təhlillər yerinə yetirilmiş- rında gursulu dövründə axım, əsasən, yağış dir. suları ilə formalaşır. Bu dövr bir neçə ardıcıl Məlumdur ki, çaylarda səthi axımın for- yağış daşqınlarının hesabına yaranır. malaşmasında iştirak edən yeraltı axımın kə- İkinci faza azsululuğu ilə seçilir və ap- miyyəti, əsasən iqlim amillərindən, ilk növ- rel-sentyabr aylarını əhatə edir. Uzunmüd- bədə yağıntıların ərazi üzrə paylanma xa- dətli quraq dövrdən sonra yağan birinci ley- rakterindən asılıdır (şəkil 1). Lənkəran təbii san yağışlar bəzən sellərin yaranmasına sə- vilayətində ən çox atmosfer yağıntıları dü- bəb olurlar. şən zonada yeraltı axım modulunun ən bö- Yaz daşqınları mart ayının əvvəlindən yük qiyməti (3,5 l/s∙km2) müşahidə olunur. aprelin axırına, mayın əvvəlinə qədərki Nisbətən yüksək və alçaq ərazilərdə yeraltı dövrdə müşahidə olunur. Bu zaman hər biri axım modulu 0,7-1,0 l/s∙km2-ə qədər azalır. 3-15 gün davam edən, 2-6 yağış daşqını ke- çir. Daşqınlar arası kəsilməyən yağış suları- nın hesabına yaranır. Bu daşqınların düşmə (enmə) fazası qalxma fazasına nisbətən daha uzundur. Payız daşqınları nisbətən qısamüddətli- dir. Əsasən 1-6 gün davam edirlər. Daşqın zamanı səviyyə kəskin qalxır və kəskin də düşür. Bu payız daşqınları ən çox sentyabr- oktyabr aylarında, bəzən isə avqust, noyabr və dekabrda müşahidə olunurlar. Lənkəran çaylarında yağış daşqınları leysan yağışlardan sonra müşahidə olunur- lar. Sutkalıq yağıntıların maksimal qiymətlə- Şəkil 1 - Çaylarda yeraltı axımın ri 80-422 mm arasında dəyişir. yüksəklik üzrə dəyişməsi Yağıntıların ərazi üzrə paylanması mü-

rəkkəb xarakter daşıyır. Bu baxılan ərazinin Lənkəran zonasında yeraltı sular illik özünəməxsus fiziki-coğrafi şəraiti ilə əlaqə- axımın 10-20%-ni, illik yağıntıların isə 4- dardır. İllik yağıntıların miqdarı 600-800 m 7%-ni təşkil edir. Ərazinin dağlıq hissəsində hündürlüklərə qədər artır, sonra isə azalır. bulaqların debiti kiçikdir və 0,1-dən 1-2 Məsələn, Lerikdə (1115 m) illik yağıntıların l/san-yə qədər dəyişir. İllik axımın formalaş- orta çoxillik qiyməti 542 mm, Lənkəranda (- masında yeraltı suların payının az olması, 29 m) isə 1232 mm-dir. Ərazinin yüksəkliyi ərazidə yayılmış dağ süxurlarının hidrogeo- artdıqca sutkalıq yağıntıların maksimal qiy- loji xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. məti azalır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, çayların su Axımın ildazili dəyişməsini qiymətlən- rejimi onların qida şəraiti ilə təyin olunur. dirmə üçün il ərzində müşahidə məlumatla- Bəzi çoxsulu illərdə çaylarda səviyyə kəskin rından istifadə edilərək qurulan hidroqrafları qalxır və ətraf əraziləri su basır. Nəticədə təhlil etmək kifayətdir (şəkil 2). bölgənin təsərrüfatına maddi ziyan dəyir.

40

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Axım tərəddüdlərinin qiymətləndirilmə- lil etmək çax sadə və asandır. Belə ki, qra- sində onun sinfazlığının və yaxud asinfazlı- fiklərdə çoxsulu və azsulu tsiklləri müəyyən ğının müəyyən edilməsi çox vacibdir. Bunun etmək olur. üçün adətən fərq-inteqral əyrisindən istifadə İllik axımın çoxillik tərəddüdlərində olunur. V.Q. Andreyanov [2] fərq-inteqral sinxronluğun dərəcəsini tədqiq etmək üçün əyrisindən istifadə zamanı onun neqativ Vəlvələçay-Təngəaltı məntəqəsində 70 illik tərəfinin, orta arifmetik kəmiyyətin dəyiş- müşahidə məlumatlarından istifadə edilərək diyi zaman əyrinin konfiqurasiyasının da də- müvafiq qrafik qurulmuşdur (şəkil 3). Şəkil yişdiyini göstərir. Buna baxmayaraq bu qra- 4-də isə axımın modul əmsalından istifadə fik vasitəsi ilə çayda axımın tərəddüdünün edilməklə xətti ternd qrafiki göstərilmişdir. sinxronluğu ilə asinxronluğunu müqayisə et- Qrafikdən göründüyü kimi 70 illik vaxtda mək və bu qayda ilə müşahidə sıralarını təh- dəyişmə trendi müsbət istiqamətlidir.

Q, m3/san 14 12 10 8 6 4 2 il, günlər 0 -2 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 360 380

Şəkil 2 - Göytəpə- Hacıcavadlı məntəqəsində 1984-cü il üçün hidroqraf

4,0 2,0 0,0 -2,01930 1950 1970 1990 2010 2030 -4,0 -6,0 -8,0 -10,0

Şəkil 3. Vəlvələçay-Təngəaltı məntəqəsində axım əmsalının fərq-inteqral əyrisi

Beləliklə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, kompleks istifadə alınan nəticələrin dəqiqli- çaylarda axımın çoxillik tərəddüdlərinin qiy- yinin yəqinliyinə gətirib çıxarır. İlk iki üsul- mətləndirilməsi üçün bir neçə üsuldan istifa- dan istifadə etməklə belə bir nəticəyə gəl- də etmək olar: fərq inteqral əyriləri, hissəli mək olar ki, illik axımın tərəddüdündə hər xətti trend, illik axımın ani vəziyyətini əks hansı qəti periodiklik müşahidə olunmur və etdirən qrafik, sürüşən n illik müşahidə sıra- bir-birindən ayrı rayonlarda formalaşan axı- larının ortalaşdırılması (beş illik, on illik və mın tsiklli tərəddüdləri fərqli xarakterlərə s.), korelyativ təhlil. Qeyd edilən üsullardan malikdirlər.

41

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

y = 0,0026x - 4,1068 4,00 R² = 0,0323

2,00

0,00 1930 1950 1970 1990 2010 2030

Şəkil 4. Vəlvələçay-Təngəaltı məntəqəsində axım əmsalının xətti trend qrafiki

ƏDƏBİYYAT mətləndirilməsi üçün iki üsuldan, fərq-in- teqral və xətti trenddən istifadə edilmişdir. 1. Андреянов В.Г. 1953. Методика расче- та внутригодового распределения сто- И.Ю. Гаджиева ка с учетом водности года // Тр. ГГИ. «Исследование процессов формиро- Способы оценки пространственно- вания паводков и методика гидрологи- временных колебаний стока ческих расчетов». Вып. 38 (92); [под ред. Д.Л. Соколовского]. Л.: Гидроме- Резюме теоиздат . С. 66–168. 2. Андреянов В.Г. 1959. Циклические ко- Для оценки изменений водности по лебания годового стока и их учет при территории Ленкоранской природной об- гидрологических расчетах //Труды ласти и синхронности или асинхронности ГГИ. «Вопросы расчетов стока». Вып. ее многолетних колебаний использовано 68; [под ред. А.И. Чеботаревa]. Л.: способов линейные тренды и интеграль- Гидрометеоиздат. С. 3–50. но-разностные кривые. 3. Романовский В.И. 1938. Математичес- I.Y. Haciyeva кая статистика. М.-Л.: ГОНТИ НКТП СССР, 527 с. Methods of estimation of flows of time 4. Сомов Н.В. 1963. Асинхронность ко- flows according to space and time лебаний речного стока крупных рек СССР // Метеорология и гидрология. Abstract № 5. C. 14-21. The article there two ways to evaluate İ.Y. Hacıyeva the flow and synchronism or asynchronouns flow in rivers flowing through the Lankaran Çay xımının məkana və zaman görə natural region: the integral and linear trend. tərəddüdlərinin qiymətləndirilmə üsulları Məqaləyə MAKA Ekologiya Məqalədə Lənkəran təbii vilayətində İnstitutunun Elmi işlər üzrə direktor axan çaylarda axım tərəddüdlərin və sin- müavini f.-r.e.ü.f.d. N.F. Kazımov xronluğunun və yaxud asinxronluğunun qiy- rəy vermişdi.

UOT: 631.46 A. CƏFƏROV, S. QƏNİYEVA

42

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Bakı Dövlət Universiteti

ABŞERON RAYONU TORPAQ ÖRTÜYÜNÜN VƏ TƏSƏRRÜFAT YERLƏRİNIİN TƏRKİBİ

Xülasə: Abşeron rayonu torpaq örtüyü- konsentrasiyasına baxmayaraq, torpaq re- nün təhlili verilmiş, onların təsərrüfat yerlə- sursları ilə kifayət qədər təmin olunmuşdur. ri üzrə paylanması öyrənilmişdir. Torpaqla- Lakin son illə yaşayış məntəqələrinin hədsiz rın qranulometrik tərkibə, torpaq profilinin genişlənməsi səbəbindən təbii torpaq yerləri- qalınlığına, şorakətlənmə dərəcəsinə görə nin həm mütləq, həm də nisbi ölçülərdə təhlili aparılmış, kənd təsərrüfatı yerlərinin azalması prosesi başlamışdır [2, 3, 5, 7, 9]. (əkin, çox illik əkmələr, örüş və biçənək) və- Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Abşeron ra- ziyyəti qiymətləndirilmişdir. yonu ərazisində əsasən boz-qonur torpaqla- Açar sözlər: Abşeron rayonu, torpaq rın növ və növmüxtəliflikləri yayılmışdır. İs- örtüyü, qranulometrik tərkib, təsərrüfat yer- tər kənd təsərrüfatı istifadəsinə görə, istərsə ləri, mülkiyyət formaları. də iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində inşaat İşin aktuallığı. Abşeron inzibati rayonu işləri zamanı torpaqların qranumetrik tərki- Böyük Qafqazın cənub-şərqində yerləşir. binin nəzərə alınmasının böyük əhəmiyyəti Əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyə malik vardır. Bizim tərəfimizdən aparılan araşdır- olub, Respublikanın inkişaf etmiş Abşeron- malar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Qobustan iqtisadi rayonunun tərkib hissəsi tədqiqat obyektində ağırgillicəli torpaqların sayılır. Geniş əraziyə malik olan Abşeron ra- xüsusi çəkisi daha böyük olub, torpaq fon- yonu Azərbaycan Respublikasının şərqində dunun 41.55%-ni (16448,96 ha) təşkil etmiş- Xəzər dənizinin sahillərini və Qobustan yay- dir. Digər növmüxtəliflikləri isə aşağıdakı lasını əhatə edir. Rayon şimaldan Sumqayıt kimi paylanmışdır: yüngülgilli - 27,91% və Xızı rayonu ilə, şərqdən Bakı şəhəri, qərb (11049,79ha); ortagillicəli-22,76% (9012,11 və cənubdan Qobustan və Hacıqabul inzibati ha); yüngül gillicəli-4,72 (1867,51 ha) (şəkil rayonları ilə həmsərhəddir. Qərbdən və 1). cənubdan Qobustan yaylası və Güzdək əra- İstər kənd təsərrüfatı baxımından, istər- zisini əhatə edir. İnzibati rayonun uzunluğu sə də digər məqsədlərən ötrü torpaq profili- şərqdən qərbə 30 km, orta eni isə şimaldan nin qalınlığının da əhəmiyyət böyükdür. Bu cənuba 60 km-dir. Rayonun sahəsi 169610 göstəricinin araşdırılması əsasında bizim tə- ha olmaqla, ölkə ərazisinin 2,1%-ni təşkil rəfimizdən aşağıdakı məlumatlar əldə edil- edir. Abşeron rayonu güclü məskunlaşmış mişdir: qalın – 22,01 (8714,68ha), orta qa- ərazi olsa da, burada kənd təsərrüfatının lınlıqlı – 45,23% (17905,89 ha), yuxa – müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün kifayət 32.76% (12966,97 ha) (şəkil 2). qədər imkanlar vardır [1, 4, 6, 8]. Bu baxım- Abşeron rayonu Respublikamızda təsər- dan Abşeron rayonu torpaqlarının öyrənil- rüfat baxımında yaxşı mənimsənilmiş rayon- məsi, uçota alınması qiymətləndirilməsi həm lardan biri hesab olunur. Əlbəttə, burada tor- elmi-nəzəri, həm də praktiki əhəmiyyət kəsb paqlar aparıcı təsərrüfat formaları olan səna- edir. ye, dağ-mədən, kommunikasiya şəbəkəsi, Tədqiqatın obyekti və metodikası. həmçinin yaşayış məskənlərinin altında mə- Tədqiqatın obyekti kimi Abşeron rayonu nimsənilməkdədir. ərazisində yerləşmiş inzibati-ərazi dairələri- nin torpaqları götürülmüşdür. Tədqiqatlar Kənd təsərrüfatı yerlərinin azalması, həm torpaq növ və növmüxtəlifliklərini, həm qeyri-kənd təsərürfatı yerlərinin ildən-ilə art- də təsərrüfat yerlərini əhatə etmişdir. Təd- ması Abşeron rayonu üçün səciyyəvi hal he- qiqatlar zamanı statistik təhlil, ümumiləşdir- sab olunur. Bununla belə rayon daxilində mə və digər metodlardan istifadə edilmişdir. kənd təsərrüfatı yerləri mövcuddur və dövlət Təhlil və müzakirə. Abşeron rayonu tərəfindən qorunur. Kənd təsərürfatı təyinatlı əhalinin və yaşayış məskənlərinin böyük torpaqların ümumi sahəsi rayon üzrə cəmi 43

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

21991,8 ha olub, torpaq fondunun 55,55%- 14672,19 ha və ya 37,06%-i örüş, 58,65 ha ni təşkil etmişdir (cədvəl 1). və 0,15%-i kolluq, 17595,74 ha və 44,45%-i Abşeron rayonu üzrə kənd təsərrüfatı digər torpaqlardan ibarətdir (şəkil 3). torpaqlarının 6833,17 ha və ya 17,26%-i əkin, 427.79 ha və 1,08%-i çoxillik əkmələr,

3,05% 22,76%

41,55% 4,72%

27,91%

ortagillicəli yüngülgillicəli yüngülgilli ağırgillicəli ortagilli

Şəkil 1 Abşeron rayonunda torpaqların qranulometrik tərkibinə görə vəziyyəti (%-lə).

22,01% 32,76%

45,23%

qalın orta qalınlıqlı yuxa

Şəkil 2. Abşeron rayonunda profilinin qalınlığına görə torpaqların paylanması (%-lə)

17,26% 1,08% 44,45%

37,06%

0,15%

əkin çoxillik əkmələr örüş kolluq digər torpaqlar

Şəkil 3. Abşeron rayonunda təsərrüfat yerlərinin vəziyyəti (%-lə)

Cədvəl 1 Abşeron rayonu torpaqlarının təsərrüfat istifadəsinin vəziyyəti (ha) Təsərrüfat Təsərrüfat yerləri Təsərrüfatın 44

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Çox illik sahəsi əkin örüş kolluq sair torpaq. əkmə Görədil - - 20,97 - 396,53 417,50 Fatmayi 753,45 3,55 310,90 44,23 755,38 1867,51 Hökməli 110,78 - 1254,0 12,24 813,41 2190.46 Məmmədli 1406,12 1,33 658,93 - 1753,31 3819,69 Saray 730,42 149,08 619,48 - 1833,63 3332,61 Xırdalan şəhər - - 235,58 - 1475,46 1711,04 Aşağı Güzdək - - 492,62 - 1687,73 2180,35 Ceyranbatan - - 62,43 - 212,57 275,0 qəsəbə Güzdək qəsəbə 808,38 - 1150,18 - 654,0 2612,56 Mehdiabad qəsəbə 711,37 194,5 141,79 - 873,99 1921,65 Qobu qəsəbə 514,47 - 1519,05 - 1075,96 3109,48 Novxanı 590,68 79,33 612,55 - 1497,11 2779,67 Masazır kənd 138,19 - 496,7 - 973,06 1607,95 Pirəkəşkül 1069,31 - 7097,01 2,18 3593,60 11762,10 Cəmi: 6833,17 427,79 14672,19 58,65 17595.74 39587,54

Cədvəldən göründüyü kimi, Abşeron ra- o,83%; Məmmədli – 1,33 ha və ya 0.31%; yonu ərazisində yerləşmiş tərsərrüfatlar tə- Saray – 149, 08ha və ya 34,85%; Novxanı – sərrüfat yerləri ilə müxtəlif dərəcədə təmin 79,33 ha və ya 18.54% təşkil etmişdir. olunmuşlar. Belə ki, əkin yerlərinin vəziyyə- Tədqiqat obyektində örüş yerinin xüsusi tinə görə Məmmədli inzibati ərazisi daha çəkisi vardır. Məntəqələrdən asılı olaraq yaxşı təmin olunmuşdur (1406,12 ha və ya onun gösətirciləri 20,97 ha və ya 0,14% rayon üzrə 20,58%). Goradil, Xıradalan şə- (Goradil) - 7097,01ha və ya 48.37% (Pirə- həri, Aşağı Güzdək, Ceyranbatan qəsəbəsi küşkül) arasında dəyişir. Tədqiqat obyektin- bu kənd təsərrüfatı yeri ilə təmin olunma- də “sair torpaqlar” adı altın verilmiş sahələr mışlar. Digər təsərürfatlar isə aşağıdakı kimi məntəqə torpaqlarından, yollardan və digər təmin olunmuşdur: Fatmayi - 753,45 ha və yerlərdən ibarətdir ki, onların da sahəsi ya 11,02%; Hökməli - 110,78 ha və ya 212,57 ha və ya 1,21% (Ceyranbatan) – 1,62%; Saray - 730,42 ha və ya 10.69%; 3593.60 ha və ya 20,42% (Pirəküşkül) tərəd- Güzdək – 808,38 ha və ya 11,83%; Mehdia- düd etmişdir bad - 711,37 ha və ya 10,41%; Qobu - Torpaq resurslarının təhlilində ən əhə- 514,47 ha və ya 7,53%; Novxanı - 590,68 ha miyyətli məsələlərdən biri də onların mül- və ya 8,64%; Masazır - 138,19 ha və ya kiyyət formaları üzrə təhlilidir. Qüvvədə 2.02%; Pirəküşkül - 1069.31 ha və ya olan torpaq qanunvericiliyinə görə Azərba- 15,65%. ycan Respublikasında torpaq sahəsi üzərində Keçən əsrin 80-90-cı illərinə kimi Abşe- dövlət, bələdiyyə və xüsusi mülkiyyət növ- ron rayonunda çox illik əkmələrlə örtülü ləri mövcuddur və bütün mülkiyyət növləri sahələr böyük əraziləri əhatə edirdi. Hazırda bərabər hüquqludur və dövlət tərəfindən onların bir hissəsi baxımsızlıq səbəbindən qorunur. Torpaq üzərində dövlət mülkiyyəti yararsız vəziyyətə düşmüş, bir hissəsi isə bütövlükdə cəmiyyətin maraqlarının təmin yaşayış məntəqlərinin genişlənməsi səbəbin- olunması üçün dövlət hakimiyyəti tərəfindən dən məhv olmuşdur. Hazırda bəzi ərazilərdə həyata keçirilir. Torpaq üzərində bələdiyyə çox illik əkmələrə təsadüf etmək mümkün- mülkiyyəti bu və ya digər bələdiyyə qurumu dür. Araşdırmalarımız göstərir ki, Mehdi- ərazisində yaşayan əhalinin maraqları nami- abad məntəqəsində bu təsərrüfat yeri - 194,5 nə yerli özünüidarə orqanlarının səlahiyyət- ha və ya 45,47%; Fatmayi – 3,55 ha və ya ləri ilə gerçəkləşdirilir. Torpaq üzərində xü- 45

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

susi mülkiyyət ayrı-ayrı vətəndaşların və on- torpaqlar dövlətin müstəsna mülkiyyəti ların kollektiv birliklərinin maraqlarının tə- sayılır. min olunması üçün həmin şəxslərin iradəsi Dövlət mülkiyyətində olan torpaqlar ilə həyata keçirilir. həm istifadəyə, həm də icarəyə verilə bilər. Respublikamızda torpaq üzərində dövlət Torpaq üzərində bələdiyyə mülkiyyəti müs- mülkiyyətinin xüsusi çəkisi kifayət qədər təqil mülkiyyət növü olub, ölkənin vahid yüksəkdir (56,9% və ya 4,9 milyon hektar). torpaq fondunun təqribən 23,5%-i (2,05 mil- Vətəndaşların, hüquqi şəxslərin və ya bələ- yon hektar) bələdiyyə mülkiyyətindədir. Bə- diyyələrin mülkiyyətində olmayan torpaqlar lədiyyə mülkiyyətində olan torpaqlar aşa- dövlət mülkiyyəti sayılır. Dövlət mülkiyyə- ğıdakılardan ibarətdir: ümumi istifadədə tində olan torpaqlara aşağıdakılar aid edilir: olan torpaqlar; fiziki və hüquqi şəxslərin is-  dövlət hakimiyyəti orqanlarının yerləşdi- tifadəsində olan torpaqlar; ehtiyat fondu tor- yi torpaqlar; paqları. Torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət  dövlət obyektlərnin – dağ-mədən sənaye- vahid torpaq fondunun 19,6%-i təşkil edir. sinin, tədqiq edilmiş faydalı qazıntı ya- Torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət forması taqlarının, vahid energetika sisteminin, dövlət və bələdiyyə torpaqlarının özəlləşdi- magistral boru kəmərlərinin, nəqliyyat, rilməsi, alqı-satqısı, vərəsəliyə keçməsi, ba- rabitə və müdafiə obyektlərinin, dövlət ğışlanması, dəyişdirilməsi, hüquqi şəxslərin sərhəd zolaqlarının, mühüm meliorasiya nizamnamə (pay) fonduna verilməsi, habelə və su təsərrüfatı obyektlərnin yerləşdiyi digər əqdlər nəticəsində yaranır. Bələdiyyə- torpaqlar; lərin ehtiyat fondunun aşağıdakı torpaqları  yay və qış otlaqlarının, mal-qara düzərgə- xüsusi mülkiyyətə verilə bilər: yaşayış mən- lərinin və köç yollarının torpaqları; təqələrinin perspektiv inkişafı üçün cəlb olu-  meşə fondu torpaqları; nan torpaqları; kənd təsərrüfatına azyararlı  Xəzər dənizinin Azərbaycan Respublika- və yararsız torpaqları; hüquqi və fiziki şəxs- sına mənsub olan bölgəsinin su fondu tor- lərin istifadəsinə və icarəsinə verilmiş kənd paqları; təsərrüfatına azyararlı və yararsız torpaqların  Təbiəti mühafizə, təbii-qoruq, sağlamlaş- öz vəsaiti hesabına yararlı hala salınmış dırma, istirahət (rekreasiya), tarix-mədə- kənd təsərrüfatı torpaqları; qeyri-kənd təsər- niyyət təyinatlı torpaqlar, habelə üzərində rüfatı məqsədləri üçün istifadəyə və icarəyə təsərrüfat fəaliyyəti qadağan edilmiş qa- verilmiş torpaqlar. nunla qorunan digər ərazilərin torpaqları; Xüsusi mülkiyyətə verilən bələdiyyə torpaqları, mülkiyyətində torpaq sahəsinin  Xəzər dənizinin Azərbaycan Respublika- olub-olmamasından asılı olmayaraq, haqqı sına mənsub olan bölgəsinin xüsusi sahil- boyu zolağı altında olan torpaqlar; ödənilməklə aşağıdakılara verilir: fərdi yaşa- yış və bağ evlərinin tikintisi üçün Azərbay-  dövlət elmi-tədqiqat və tədris müəssisələ- can Respublikasının vətəndaşlarına; fərdi və rinin, onların təcrübə bazalarının, maşın- kooperativ qarajların tikintisi üçün Azərbay- sınaq stansiyalarının, dövlət sort-sınaq can Respublikasının vətəndaşlarına və onla- xidmətinin, toxumçuluq və damazlıq tə- rın kooperativlərinə; sahibkarlıq fəaliyyətini sərrüfatlarının torpaqları; dövlət müəs- həyata keçirmək üçün Azərbaycan Respubli- sisə, idarə və təşkilatlarının daimi istifa- kasının hüquqi və fiziki şəxslərinə. Statistik dəsində olan və ya dövlət obyektlərinin məlumatlara görə Abşeron rayonu dövlət tikintisi layihələşdirilmiş torpaqlar; döv- mülkiyyətində olan torpaqların xüsusi çə- lət ehtiyat fondu torpaqları. Göstərilən kisinin böyüklüyünə görə Respublikanın digər rayonlarından fərqlənir (şəkil 4).

46

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Şəkil 4. Abşeron rayonunda torpaqların mülkiyyət formaları üzrə paylanması

3,70%

14,20%

82,50%

dövlət bələdiyyə xüsusi

Şəkil 5. Abşeron rayonunda mülkiyyət formaları (%)

Araşdırmalar göstərir ki, Abşeron rayo- NƏTİCƏ nunda toepaqlar mülkiyyət formaları üzrə aşağıdakı kimi paylanmışdır: 82,5% dövlət, 1. Abşeron rayonu torpaq örtüyünün təhlili bələdiyyə- 14,2%, xüsusi - 3,7% (şəkil 5). verilmiş, onların təsərrüfat yerləri üzrə Dövlət mülkiyyətində saxlanmış torpaq- paylanması öyrənilmişdir. Torpaqların ların xüsusi çəkisinin yüksək olması Ab- qranulometrik tərkibə, torpaq profilinin qalınlığına, şorakətlənmə dərəcəsinə gö- şeron rayonunda dövlətin müstəsna mülkiy- rə təhlili aparılmış, kənd təsərrüfatı yer- yət hüququnda saxlanmış, sənaye, nəqliyyat, lərinin (əkin, çox illik əkmələr, örüş və rabitə, müdafiə və s., ehtiyat, həmçinin qış biçənək) vəziyyəti qiymətləndirilmişdir. otlaq sahələrinin olmasıdır. Bundan başqa 2. Məlum olmuşdur ki, Abşeron rayonunda ayrı-ayrı dövlət idarə və müəssisələrinin is- torpaq növmüxtəliflikləri isə aşağıdakı tifadəsində saxlanmış torpaqlar da rayon kimi paylanmışdır: yüngülgilli- 27,91% ərazisində az sahəyə malik deyildir. (11049,79ha); ortagillicəli - 22,76% (9012,11 ha); yüngül gillicəli - 4,72 47

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

(1867,51 ha); araşdırmalar torpaq profi- tiyatlarından səmərəli istifadənin sosial- linin qalınlığına görə torpaqların aşağı- iqtisadi və ekaloji əsasları. Bakı, “Elm” dakı kimi olduğunu göstərmişdir: qalın - nəşriyyatı 2007. 856 səh. 22,01 (8714,68 ha), orta qalınlıqlı - 10. Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan Respub- 45,23 % (17905,89 ha), yuxa - 32.76% likasının dövlət torpaq kadastrı, hüquqi, (12966,97 ha). elmi və praktiki məsələri. Bakı, “Elm” 3. Abşeron rayonunda torpaqlar mülkiyyət 2003, 448 səh. formaları üzrə aşağıdakı kimi paylanmış- 11. Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan torpaqla- dır: 82,5%-i dövlət, bələdiyyə - 14,2%, rının iqtisadi qiymətləndirilməsinin el- xüsusi -3,7 %. mi-nəzəri və metodiki əsasları Torpaq- şünaslıq və Aqrokimya əsərlər toplusu, ƏDƏBİYYAT XVIII cild, Bakı, 2009, 11-17 səh.

1. Abşeron rayonunun torpaq örtüyü və СОСТАВ ПОЧВЕННОГО ПОКРОВА onlardan səmərəli istifadə edilməsi yolla- И УГОДИЙ АБШРОНСКОГО rı. Dövlət Yerquruluşu Layihə İnstitutu, РАЙОНА Bakı: 1980, 164 s. 2. Azərbaycan dövlət torpaq xəritəsinin АННОТАЦИЯ legendası / Q.Ş. Məmmədov, M.P. Baba- yev, Ş.Q. Həsənovun redatəsi ilə. Bakı: Дано анализ распределение почвен- Elm, 2003, 68 s. ного покрова и угодий Апшеронского ра- 3. Azərbaycan Respublikası ekoloji atlası йона Азербайджа. Проведена оценка уго- /Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y., Məm- дий по гранулометрическим составом, mədova S.Z.. Bakı: Bakı Kartoqrafiya мощности, солонцеватости земельных Fabriki, 2009,156 s. участков. 4. Azərbaycan Respubliksı torpaq atlası. Ключевые слова: Апшеронский ра- Bakı: Bakı Kartoqrafiya Fabriki, 2007, йон, почвенный покров, гранулометричес- 102 s. кий состав, места земледелия, формы 5. Babayev V.A “Abşeron yarımadası tor- собственности. paqlarının ekoloji qiymətləndirilməsinin iqtisadi aspektləri”. Avtoreferat. B.e.f.d. SUMMARY Bakı, 2009, 22 s 6. Babayev V.A. Abşeron yarımadasında Composition of the soil cover and ekoloji gərginliyə səbəb olan amillər. of the grounds absheron district Torpaqşünaslıq və Aqrokimya əsərlər toplusu. XVIII cild Bakı E/m 2009 263- An analysis of the distribution of soil 269 səh. cover and grounds of the Absheron region of 7. Heydərova R.M., Nağıyev P.Y. Кosmos- Azerbaijan is given. The assessment of land dan yerin tədqiq edilməsi. Bakı, Oğuz on the granulometric composition, thickness, Evi, 2011. 184 s. alkalinity of land. 8. Həsənov V.H. Qələndərov Ç.X. Aslanova Key words: Apsheron district, soil R.H. Babayev İ.M. Abşeron yarımadası cover, granulometric composition, places of torpaq örtüyün strukturasmı relyefin və agriculture, forms of ownership. torpaq əmələgətirən süxurların təsiri. Torpaqşünaslıq və Aqrokimya əsərlər Məqaləyə AzMİU-nun Geomatika toplusu, XVI cild “Elm” nəşriyyatı, 2004. kafedrasının dosenti E.A.Qurbanov 156-179 səh. rəy vermişdir. 9. Məmmədov Q.Ş Azərbaycanın torpaq eh-

48

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

UOT 631.432; 631.44

F.H. HƏSƏNOV, A.B. BAYRAMOVA, B.M. KƏRİMLİ

AzMİU

MUĞAN DÜZÜNDƏ MELIORASİYA TİKİNTİLƏRİ VƏ BAŞ MİL-MUĞAN KOLLEKTORUNUN TİKİNTİSİNDƏN SONRAKI VƏZİYYƏTİNİN TƏDQİQİ

Xülasə: Məqalədə Muğan düzünün sında qalan Mil düzü, Araz və Kür çayları- coğrafi mövqeyi, iqlimi, 1913-cü ilə kimi nın aşağı axarının cənub-qərb hissəsi isə bölgədəki torpaq sahələrindən istifadə, XX Muğan düzü adlandırılıb. əsrin əvvəllərində pambıq istehsalı üçün su- Muğan-Salyan düzənliyi İran İslam Res- varma sistemlərinin tikintisi, suvarılan tor- publikası ilə dövlət sərhəddi və Kür və Araz paqların şorlaşması, “Cəfərxan drenaj siste- çaylarının aşağı axınını əhatə edən mərkəzi- minin tikintisi” və əsaslı yumanın drenaj fo- deltaşəkilli ərazinin bir hissəsində yerləşir. nunda aparılması, Muğan-Salyan suyığıcı- Ərazi morfoloji baxımdan Talış-cənub Mu- sının və digər magistral kollektorların inşaa ğan düzənliyinə və Araz çayının geniş delta- edilməsi, 1970-1982-ci illərdə bölgədə apa- sını əhatə edən Şimali Muğan və Kür çayı- rılan geniş meliorasiya tikintiləri, Baş Mil- nın mənsəbinə yaxın sağ sahilini əhatə edən Muğan kollektoru layihəsinin həyata keçiril- Salyan düzlərinə bölünür. Şorlaşmış və qis- məsi, kollektorun təsir zonasındakı torpaq- mən şorlaşmış torpaqlar burada geniş yayıl- larda mövcud vəziyyət, tövsiyyə olunan təd- mışdır. Şorlaşmış torpaqlara əsasən düzənli- birlər şərh edilib. yin aşağı hissələrində rast gəlinir. Muğan Açar sözlər: Dren, şorluq, kollektor, düzündə əsasən üç rayonun ərazisi yerləş- suyığıcı, kanal, su çarxı, quru-arx, yer mişdir. Saatlı, Sabirabad, Biləsuvar [4]. səthinin yüksəkliyi, böhran dərinliyi. Muğan düzündə yer səthinin mailliyi Yer səthinin yüksəkliyi ərazinin təbii şə- Xəzər dənizi istiqamətində tədricən azalır. raitinə təsir edən əsas amillərdən biridir. Me- Dənizə yaxın zonalarda yer səthinin yüksək- liorasiya tədbirləri əsasən Kür-Araz düzənli- liyi əsasən mənfidir. Salyan düzənliyində yində həyata keçirilib və keçirilir . mənfi 22, mənfi 28,5; Muğanda müsbət 10, Azərbaycan Respublikası ərazisinin təx- mənfi 28, arasında dəyişir (Şəkil 1) [2]. minən 42 %-də yer səthinin yüksəkliyi - Muğan düzü yarım səhra və quru çöl 28,5÷200 m intervalında dəyişir, Kür-Araz iqlim amilinə aiddir [2]. Burada yayda quru, düzənliyinin 67 %-də yer səthinin yüksəkliyi isti hava, qışda isə isti hava və az miqdarda okean səviyyəsindən aşağıdadır. yağıntı olur. Qış aylarında qısa müddətlərdə Kür-Araz düzənliyi şimali-qərbdə Min- qar yağır. Havanın orta illik temperaturu gəçevirdən, cənub-şərqdə Xəzər dənizi sahi- müsbət 14,0-14,5 S, bəzi illərdə isə 13,5- linə kimi 260 km uzanır. Düzənliyin eni 15,9 S olur. Ən soyuq ay yanvardır. Bu ayda Göyçay-Ağdam şəhərlərini birləşdirən xətt orta aylıq temperatur 1,4-3,2 S-dir. Bəzi üzrə 105 km, Ağsu-Füzili xətti üzrə 150 km, illərdə yanvar ayında şaxtalar mənfi 22-26 S Nəvahi-Cəlilabad xətti üzrə 120 km-ə bəra- intervalında dəyişir. Şaxtalı havanın aşağı bərdir. enməsinə əsasən küləklər təsir edir. Orta Kür və Araz çayları düzənliyi bir neçə aylıq istilik müsbət 25,5-26,5 S, maksimum hissəyə bölür. Kür çayının sol sahilindəki isti havalar isə 42 S-ə qədər olur. ərazilər Şirvan düzü, Kür çayı ilə Qarabağın Soyuqlar əsasən oktyabr ayının axırın- dağ silsiləsinin şərq ətəkləri arasındakı ərazi- dan başlayır. İlin 240-264 sutkasında hava- lər Qarabağ düzü, Kür və Araz çayları ara- nın temperaturu müsbət olur. Orta illik ya-

49

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

ğıntının miqdarı 250-300 mm, yay aylarında mm intervalında dəyişir. düşən yağıntının miqdarı isə 20-50 mm in- Küləyin sürəti isə çox da böyük olmur. tervalında dəyişir. Uzunmüddətli iqlim am- İstiqaməti isə cənubdan qərbə olur. Orta illik ilini müəyyənləşdirmək üçün Sabirabad və küləyin sürəti 2,1-4,1 m/saniyə, isti hava- Cəfərxan metroloji məntəqələrinin məlumat- larda 2,5-4,8 m/saniyə, soyuq aylarda 1,6- larından istifadə olunur. Havada rütubət ən 4,2 m/saniyə müşahidə olunur. İl ərzində 4- çox soyuq aylarda noyabr-mart aylarında 78- 30 sutkada küləyin sürəti bəzi hallarda 15 86% olur. Orta illik buxarlanma 800-1200 m/saniyə olur.

Şəkil 2. Muğan və Mil düzünün 1869-cu ildə mövcud olan sxematik planı

Tarixçilər XIII əsrin sonlarında payız və adlandırıblar. İran hökmdarı Nadir Şahın əsasən yazın ilk aylarında Muğan düzünü səlnaməçisi XVIII əsrin ortalarında yazmış- yaşıl otlu çöl və seyrək əhalisi olan bölgə ki- dır: “Muğan çölü səthi düz, geniş bir ərazi- mi təsvir ediblər. Verilmiş xəritələrdə Bol- dir. Bütün düzdə xırda daş parçası tapmaq qarçaydan başlamaqla bu bölgə köçəri həyat mümkün deyil. Düzün səthi o dərəcədə ha- sürən insanların qışlaq yeri kimi göstəril- mardır ki, yay aylarında yerə düşmüş alma mişdir. Muğan və Mil düzlərində yay ayla- uzaq məsafədən görünür. Suvarma işləri de- rında olmuş səlnaməçilər bu bölgələri səhra mək olar ki, yox səviyyəsindədir. Aprel və 50

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

may aylarında Araz çayında baş verən daş- kənd də olmayıb”. Digər mənbələrdən aydın qınlardan sonra geniş ərazilər su altında olur ki, bu ərazilər heyvandarlıqla məşğul qalır” [1,4]. olan insanların qış aylarında müvəqqəti ya- Kür və Araz çaylarının sahilləri boyun- şayış yeri olub [1]. ca ensiz zolaq şəklində uzanan ərazilərdə ya- Rusiyada fəaliyyət göstərən ingilis su- şayan yerli əhali çayların suyundan suvar- varma kompaniyası Muğan düzünü 99 il mada istifadə etmək məqsədilə daşqın müd- müddətinə icarəyə götürmək istəyində oldu- dətində əraziyə tökülən suları əvvəlcədən ğu haqda Çar Hökümətinə rəsmi qaydada çəkdikləri kanallarla nəzərdə tutulan sahələ- müraciət edib. Verilmiş təklifdən aydın olur- rə və ya çala sahələrdə yaranmış gölməçələ- du ki, suvarma kompaniyası icarə haqqını rə axıdıblar. İlin qalan vaxtlarında susuz qa- ödəyir, Muğanda aparılacaq su təsərrüfatı lan bu kanallar “quru-arx” adlandırılıb. İsti- tikintilərinin xərcini özü çəkir, icarə müddəti fadə olunan hər bir “quru-axın” öz sahibi də bitdikdən sonra əkin sahələrinin suvarılması- olub. Çalalara toplanmış sulardan və “quru nı təmin etmiş bütün qurğuları işlək vəziy- arxlardan” istifadə olunmaqla əkin sahələrini yətdə təmənnasız olaraq sifarişçi tərəfə təh- 1 və ya 2 dəfə suvarmaq mümkün olub. vil verir. Çar Höküməti ingilis suvarma Uzun illər Kür və Araz çaylarının sahillərin- kompaniyasının bu təklifini qəbul etməyib. də quraşdırılmış çarxlar və təkərlərdən isti- Qafqaz canişinin əmri ilə 1879-cu ildə fadə etməklə əkin sahələrinə su verilib [1, 3, Mil və Muğan düzlərində təbii şəraiti öyrən- 4]. Quraşdırılmış çarxlar yerli şəraitdən asılı mək məqsədilə rus mühəndisləri Psariyev və olaraq, dəvə, at, öküz və ya digər qoşqu İvanov Azərbaycana göndərilib. Aparılan heyvanlarından istifadə etməklə və ya suyun axtarış-tədqiqat işləri nəticəsində aydın ol- axma sürətilə hərəkətə gətirilib. Bir çarxın muşdur ki, ərazidəki torpaqlardan demək qaldırdığı su ilə 4 hektar əkin sahəsini suvar- olar ki, əkinçilik üçün istifadə olunmur. Əl- maq mümkün olub. XIX əsrin ikinci yarısın- verişli iqlim nəzərə alınmaqla qış aylarında da Cavad qəzasında (İmişli, Saatlı, Sabir- ərazidə xırda və iri buynuzlu heyvanlar sax- abad, Hacıqabul rayonlarının yerləşdiyi əra- lanılır. Tədqiqatçıların fikrincə heyvandar- zilər) təxminən 4 min çarxdan istifadə olun- lıqla məşğul olan yerli əhalini əkinçiliklə muşdur. məşğul olmağa vadar etmək və bu bölgəyə Çar Rusiyası ilə İran dövləti arasında rus kəndlilərini köçürməklə qəbul olunmuş 1813-cü ildə bağlanmış Gülüstan müqavilə- qərarı həyata keçirmək olar. Qeyd etmək sinə əsasən Şirvan və Qarabağ xanlıqlarının lazımdır ki, aparılmış bu tədqiqat işlərinin tərkibində olan Muğan və Mil düzlərinin nəticəsi də təklif olaraq kağız üzərində qalıb. əraziləri Rus dövlətinin ərazisinə birləşdiri- Zaqafqaziyadakı hakimiyyət orqanları başa lib. Əkinə yararlı torpaq sahələrində pambıq düşürdülər ki, onlarla arxın təmiri və bərpa bitkisinin becərilməsinin mümkünlüyünü olunması bu bölgədə nəzərdə tutulan işlərin araşdırmaq məqsədilə Çar hökümətinin yer həyata keçirilməsi üçün kifayət deyil. Odur quruluşu və əkinçilik idarəsinin nümayəndə- ki, milli müstəmləkə siyasətinə uyğun olaraq si 1813-cü ildə Muğana gəlib. O, bölgə ilə rus kəndlilərinin kütləvi şəkildə bölgəyə kö- tanış olduqdan sonra məlumat olaraq yaz- çürülməsi istiqamətində hazırlıq işlərinə baş- mışdır ki, Muğan çölü insan yaşamayan səh- lanıb. Çar Höküməti XIX əsrin sonu və XX radır, ərazi ilanlarla doludur. Ot bitkiləri əsa- əsrin əvvələrində Muğan, Mil və Şirvan düz- sən yovşanlardan ibarətdir. Qış aylarında lərinə rus köçkünlərini yerləşdirməklə nəzər- heyvan saxlayan köçəri insanlara da rast gəl- də tutulmuş geniş miqyaslı işlərin bünövrə- mək olar. sini qoyub. Kür çayı ilə Arazın qovuşduğu Adayev M. 1927-ci ildə Bakıda nəşr yerdə 1881-ci ildə Petropavlovka (indiki Sa- etdirdiyi “Muğan və Salyan düzü” əsərində birabad şəhəri) qəsəbəsi salınıb. yazmışdır: “1860-1870-ci illərdə Muğanın İ.A.Moyevskinin rəhbərliyi ilə 1899- orta hissələrində əhalinin daimi yaşadığı bir 1900-cü illərdə Muğana gələn mütəxəssis- 51

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

lərdən təşkil olunmuş ekspedisiya geniş hektar sahə suvarılıb ki, bunun da 25 min miqyasda tədqiqat və axtarış işləri aparıb. hektarında pambıq bitkisi becərilib [4,6]. Toplanmış məlumatlar Muğan düzündə yeni 1900-1916-cı illərdə Muğanda ümumi suvarma layihələrinin hazırlanmasına təkan uzunluğu 297,2 km olan Yuxarı Qolitsin verib. Başlanğıcını Novo-Nikolayevka kən- (Sabir), Aşağı Muğan (Mürsəlli), Yuxarı dinin 3 km-də “Yeni Arazın” sol sahilindən Muğan (Əzizbəyov) və Orta Muğan (Nəri- götürən 5,25 km uzunluğunda mühəndis tipli manov) magistral kanallarının tikilməsi Sarıcalar kanalı tikilib. Sarıcalar kanalı “Ye- planlaşdırılıb. Ancaq bölgədə əkinəyararlı ni Araz” dan su götürəcək 19 qışlıq yerində torpaqların mənimsənilməsi üçün əmək ehti- 22,0 min hektar sahəyə su verilməsini təmin yatlarının az olması hazırlanmış layihələrə etməli olan Molday və Minbaşlı kanallarının bəzi dəyişiklik edilməsi ilə nəticələnib. La- tikilməsinə şərait yaradıb. Bununlada “Yeni yihələrə edilmiş dəyişikliklər nəzərə alın- Araz”dan su götürən kanalların ümumi maqla 1910-1917-ci illərdə Muğan düzündə uzunluğu 70 km-ə çatdırılıb. 4 magistral kanal tikilib [4,6]. Müfəttişliyin hazırladığı layihə əsasında Bütün magistral kanalların tikintisi bel, Şimali Muğanda tikilən ilk mühəndis tipli külüng, xərək və s. alətlərdən istifadə olun- qurğu Gür-gur kanalı olub [1]. Kanal suyu maqla yerli və qonşu bölgələrdən gətirilmiş Sarıcalar kanalından qəbul edib və 1000 ha insanların çox ağır şəraitdə işlədilməsi nəti- sahəni suvarma suyu ilə təmin edib. Qolitsin cəsində başa çatdırılıb. (Sabir) suvarma sisteminin yaradılmasında Muğanda tikilmiş kanalları istismara bu kanalın tikintisi başlanğıc olub. Suvarma verildiyi ilk illərdən başlamaqla çoxsaylı sə- şəbəkəsinin tikintisi aparılan bir vaxtda Qo- bəblərə və əsasən də, layihə axtarış işlərində litsin kanalı boyunca Rusiya ərazisindən gə- yol verilmiş qüsurlara görə layihədə nəzərdə tirilmiş köçkünlərin məskunlaşdırılmasına tutulmuş göstəricilərə uyğun işlətmək müm- da başlanıb. Qədim Gür-gur Qobu suvarma kün olmayıb. kanalı yenidən qurulub və Aşağı Qolitsin ka- Kanallara su qəbulunda fasilələr yara- nalı çəkilib. Çaydan kanala su ötürəcək su- nıb. Hər il Araz çayında gursulu dövr başa qəbuledici Petropavlovka kəndində olmaqla çatdıqda məlum olurdu ki, çay məcrasının Aşağı Qolitsin kanalı şimal-şərqdən cənub- çox su aparan hissəsi suqəbuledicidən uzaq- qərbə doğru 12,75 km uzunluğunda tikilib. laşıb. Suqəbuledici qurğuların qarşısı çay Qolitsin suvarma sistemi tikildikcə ərazidə gətirmələri ilə dolub. Məcranın bu hissəsi 1901-1902-ci illərdə Rusiyadan gətirilmiş lillərdən təmizləndikdən sonra tələb olunan köçkünlər yaşayan Nikolayevka, Pakrovka suyu kanala vermək mümkün olurdu. Bu- (Qaratəpə) və Mixaylovka qəsəbələri salı- nunla da əkin sahələrinə tələb olunan su- nıb. Azərbaycanda pambıq istehsalını artır- varma suyu vaxtında çatdırılmadığına görə maq məqsədilə XIX əsrin axırı və XX əsrin bitkilər qismən və tamamilə məhv olurdu. əvvəllərində rus köçkünləri üçün Şimali İrriqasiya kanallarının ətraf mühitə təsiri Muğan düzündə 14, Cənubi Muğan düzündə güclü olub. Torpaq məcrada yeni tikilmiş isə 20 qəsəbə tikilib: kanallardan sızmaya gedən suların, sahələrə Kür çayının suyundan mexaniki üsulla suvarma normalarından dəfələrlə artıq həcm- suvarmada istifadə olunmasına 1900-cü il- lərdə verilmiş suvarma suyunun, Araz və dən başlanıb. Kür çayı üzərində sayca ikinci Kür çaylarında gursulu dövrlərdə baş verən nasos stansiyası Salyan şəhəri yaxınlığında daşqın sularının və digər amillərin təsirindən yaradılıb. 1904-cü ildə Kür ətrafında ayrı- bölgədəki münbit torpaq sahələri bataqlaş- ayrı şəxslərə məxsus Almaniya və İngiltərə maya və şorlaşmaya məruz qalıb. Beləliklə, dövlətlərindən gətirilmiş 5 nasos stansiya- bu illərdə Muğan düzündə müəyyən sahələr- sından istifadə edilib. 1915-ci ilin məluma- də becərilən bitkilərin məhsuldarlığı kanallar tına görə, Kür çayı üzərində 100-ə yaxın çəkilməmişdən əvvəlki göstəricilərindən də nasos stansiyasının köməkliyi ilə 50 min aşağı olub. 52

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Lebedev N.A. 1918-ci ildə Tiflisdə nəşr səviyyəsi yer səthinə yaxınlaşıb və bitki qa- etdirdiyi “Muğanın suvarma təsərrüfatı” əsə- tına duzların toplanması prosesi başlayıb. rində Aşağı Muğan magistral kanalı haq- Torpaq qatında orta şorluq dərəcəsi yüksəl- qında yazmışdır: “Aşağı Muğan kanalının dikcə məhsuldarlıq aşağı düşüb. Beləliklə təsir zonasındakılar bədbəxt və xoşbəxt ol- pambıq əkilən sahələrdə torpaqların meliora- mayandırlar…, su çatışmır, əkin sahəsinə siya olunması kimi yeni, daha mürəkkəb və istənilən həcmdə suvarma suyunun vaxtında həlli əlavə vəsait tələb edən problem yara- verilməməsi xroniki hala çevrilmiş, elə bir il nıb. Şorlaşmış torpaqları duzlardan yumaq olmamışdır ki, burada suvarmalar normaya məqsədilə kollektor-drenaj sistemi tikib, uyğun aparılsın”. əsaslı yuma işlərinin aparılması tövsiyyə Bölgədə yaşayış səviyyəsi ağır olduğu- olunub. na görə Rusiyada Çar Hökümətinin devril- Torpaqların meliorasiya olunması üçün məsindən istifadə edən köçkünlər 1917-ci il- 1914-cü ildə kollektor-drenaj sistemlərinin dən sonra kütləvi şəkildə Muğanı tərk etmə- tikilməsinə hazırlıq işləri görülsə də I Dünya yə başlayıblar. müharibəsinin başlanması ilə bu layihənin 1909-cu ildə Muğan düzündə 14,2 min həyata keçirilməsi dayandırılıb. Elmi ədə- hektar sahədə pambıq əkilib. Pambıq bitkisi biyyatlarda ilkin məlumat bazası kimi istifa- duza davamlı olduğundan torpaqda şorluq də olunan indiki Saatlı rayonu ərazisində dərəcəsi <0,5 %-dən aşağı olan sahələrdə yerləşən “Cəfərxan drenaj sistemi” təcrübə yaxşı inkişaf edib. Bitki qatında torpağın or- stansiyası 1929-1931-ci illərdə tikilib. 1920- ta şorluq dərəcəsi 1%-dən artıq olduqda bu 1932-ci illərdə “Cəfərxan drenaj sistemi” bitkidən nəzərdə tutulmuş məhsuldarlığa na- təcrübə stansiyası tikilən ərazidə əkilən pa- il olmaq mümkün olmayıb. Muğan düzündə mbığın illik orta məhsuldarlığı 5,5-6,5 pambıq becərilən sahələrə ilkin illərində sent/ha olub. Təcrübə stansiyası istismara normadan dəfələrlə artıq həcmlərdə suvarma verildikdən sonra 1932-ci ildə məhsuldarlıq suyu verildiyinə görə ərazidə qrunt sularının 17 sent/ha. yüksəlib [3].

Şəkil 2. Muğan və Salyan düzlərində suvarma və kollektor-drenaj sistemlərinin sxematik planı (2006-cı il)

Alınmış nəticəyə əsaslanaraq Muğan tikintisinə başlanıb. Drenlərin əkin sahələ- düzündə əsasən açıq konstruksiyalarda kol- rindən kənarlaşdırdığı duzlu sular ərazidəki lektor-drenaj sistemlərinin geniş miqyasda qonşu sahələrə axıdılıb. Drenlər işləyən sa- 53

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

hələrdə pambığın məhsuldarlığı artıb, drenaj ləri ilə də təmin edilməlidir. Şorluq dərəcəsi sistemi tikilməmiş qonşu sahələrdə isə tor- yüksəlmiş sahələrdə isə əsaslı yuma işləri paqlarda şorluq dərəcəsi yüksəldiyindən aparılmalıdır. Iqtisadçıların fikrincə bir hek- məhsuldarlıq ilbə il azalıb. Bu proses 1953- tar şorlaşmış torpaq sahəsini duzlardan tə- cü ildə dren sularını Xəzər dənizinə axıdan mizləmək üçün 10-12 mln. dollar vəsait tə- Muğan-Salyan suyığıcısının istismara veril- ləb olunur. Bu rəqəmə inansaq hazırda Kür- diyi ilə kimi davam edib. Muğan-Salyan Araz düzənliyində mövcud şorlaşmış torpaq suyığıcısına dren suları axıdan Şimali Akuşa sahələrini duzlardan təmizləmək üçün kollektoru (1950), Orta Akuşa kollektoru təxminən 10 mld. dollar tələb olunur. (1953), Kür ətrafı kollektorlar (1953), Sabir Pambıq istehsalı sahəsində ölkəmizin adına kollektor (1953) və digər kollektorla- zəngin keçmişi təcrübəsi göstərir ki, pambıq rın layihələri həyata keçirilib. Pambıq əkilən əkilən ərazilərin genişləndirilməsi yox, məh- sahələrdə məhsuldarlıq artdıqca bölgədə suldarlığın yüksəldilməsi istiqamətində tə- pambıqçılıq inkişaf edib. 1920-ci ildə ləb olunan meliorasiya tədbirləri həyata ke- pambıq bitkisi altında 36 min hektar əkin çirilməlidir. Yəni Kür-araz düzənliyində sahəsi olduğu halda 1940-cı ildə təxminən mövcud suvarma və kollektor-drenaj sistem- 188 min hektar olub[7]. ləri yenidən qurulmalıdır. Suvarma suyun- Kür çayının sağ sahilindəki ərazilərdə dan səmərəli istifadə məqsədilə sərfi 100 qrunt sularının səviyyəsini tənzimləyən Baş l/san-dən az olan kanallar polietilen borular- Mil-Muğan kollektorunun tikintisinə 1984- la əvəz olunmalı, suvarmada mütərəqqi tex- cü ildə başlanıb. Tikinti üç etapda aparılıb: nika və avadanlıqlardan geniş istifadə edil- 59 km uzunluqda I hissə 1994-cü ildə, Araz məlidir. Tələb olunan layihələr həyata keçi- çayına kimi olan 52,7 km uzunluğunda II rildikcə pambığın məhsuldarlığı 1980-cı ilin hissə 2000-ci ildə, Mil-Qarabağ kollekto- göstəricilərinə (33,85 sent/ha) yaxınlaşar, bu runa birləşən 31,7 km uzunluğunda olan III sahə ilə məşgul olan insanların maddi vəziy- hissə isə 2006-cı ildə istismara verilib (şəkil yəti yaxşılaşar və pambıq bitkisi də rentabeli 2). olar [5]. Məlumdur ki, suvarma və kollektor-dre- Kür-Araz düzənliyindəki təxminən naj sistemlərində cari təmir işləri aparıldıqda 0.9 mln. ha ərazidə suvarma meliorasiyası konstruksiyalarından asılı olaraq sistemin tədbirləri həyata keçirmədən əkin sahələrin- istismar müddəti təxminən 20÷40 ildir. Baş dən məhsul götürmək mümkün deyil. Bu Mil-Muğan kollektorunun tikintisin başlan- ərazidə suvarma suyunun mənbəyi Kür və dığı vaxtdan (1984) artıq 35 il ötüb. Kollek- Araz çaylarıdır. Şirin su ehtiyatı Azərbaycan torun təsir zonasında olan ərazilərdə isə ərazisində qeyri-bərabər paylanılıb. İllik yer- drenlər yenidən qurulmadığına görə deməli üstü su ehtiyatlarımız təxminən 32.3 km3 ötən bu illərdə bu kollektordan layihə gü- həcmindədir. Bunun 67 faizi Respublika- cündə istifadə olunmayıb. mızdan kənarda formalaşaraq ərazimizə əsa- Kür-Araz düzənliyindəki əkin sahələrin- sən Kür və Araz çayları vasitəsilə daxil olur. dən ancaq 0,6 mln hektarında qrunt sularını Ölkəmizdə il ərzində təxminən 11-12 km3 böhran dərinliyindən aşağı səviyyədə saxla- sudan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə yacaq kollektor-drenaj sistemləri tikilib. edilir. Suyun 85 faizdən çoxu mövcud (1.45 1969-1982-ci illərdə tikilmiş drenaj sistem- mln. ha) əkin sahələrinin suvarılmasına sərf lərinin istismar müddəti demək olar ki, başa edilir [6]. Əkinə yararlı torpaq sahələri və çatıb. Yəni mövcud meliorasiya sistemləri- suvarmada istifadə olunan şirin su ehtiyatları nin yenidən qurulması zərurəti yaranıb. illər ötdükcə təbii və antropogen təsirlərdən Hazırda pambıq əkilən sahələr ilbə il azalır, əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələ- artırılır. Kür-Araz düzənliyində əkin sahələri batı isə artır. Əhalini tələb olunan ərzaq tələb olunan suvarma suyu ilə yanaşı layihə məhsulları ilə təmin etmək üçün arid zona- göstəricilərinə uyğun işləyən drenaj sistem- larda olan bütün ölkələrdə olduğu kimi, öl- 54

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

kəmizdə də, mövcud su və torpaq ehtiyatla- keçirilən layihələrdən asılıdır. Ekologiya rımızdan səmərəli istifadə olunması istiqa- və Su Təsərrüfatı jurnalı. Bakı-2018, №3, mətində yeni layihələr həyata keçirilməlidir. səh 56-61 Azərbaycan Respublikasında aqrar sa- 6. Paşayev E.P., Həsənov F.H. Respublika- hənin inkişaf etdiyi Kür-Araz düzənliyində mızda sudan səmərəli istifadə olunması orta illik yağıntının miqdarı son 10 ildə təx- istiqamətində uğurlu siyasət aparılır. minən 15 faizi azalaıb. Dünyada yağıntının “Azərsu” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti Bey- orta illik miqdarı 807 mm-dir. Son 100 ildə nəlxalq Elmi Konfransın materialları II dünyada istiləşmə prosesi gedir. Yer kürə- hissə 15-16 mart 2017., səh 164-168. sində temperaturun son 100 ildə yüksəlməsi 7. Həsənov F.H. Muğan düzündə meliorasi- 0 orta hesabla 0,75 C olub. XXI əsrin sonunda ya tikintikəri və ekoloji vəziyyət. Müasir 0 isə temperaturun orta hesabla 3,7 C yüksələ- inşaatda su, enerji təchizatı və ekologiya cəyi gözlənilir [7]. Mütəxəssislərin fikrincə problemləri. Mövzusunda Beynəlxalq iqlim dəyişikliklərinin nəticəsi olaraq Konfransın materialları AzMİU, Bakı- Azərbaycan Respublikasında illik yerüstü su 2018, səh. 357-362. ehtiyatı son 10 ildə təxminən 15 faiz azalıb. Suvarma meliorasiya tədbirləri görül- ABSTRACT mədən bitkilərdən gözlənilən, məhsulları da- vamlı olaraq götürmək mümkün deyil. Möv- The article describes the geographical cud su ehtiyatlarından səmərəli istifadə position of the Mughan Plain, the use of olunması istiqamətində layihələrin həyata land areas in the region until 1913, the keçirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Əhalinin construction of irrigation systems for cotton ərzaq məhsullarına olan tələbatını ödəmək production in the early twentieth century, üçün meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində the erosion of the irrigated soils, the cons- layihələr həyata keçirilməlidir. truction of the Jafarjan drainage system and the drainage of the basement, the Mugan- ƏDƏBİYYAT Salyan reservoir and construction of other highway collectors, large melioration cons- 1. Paşayev E.P., Həsənov F.H. “Azdövsu- tructions carried out in the region in 1970- təslayihə İnstitututunun tarixi və inkişaf 1982, implementation of the project of the yolu” Bakı-2010, 192 səh. Chief Mil-Mughan collector, current situati- 2. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki on in the area of the collector's impact zone coğrafiyası. Bakı-1998 and the proposed measures. 3. Волобуев В.Р. , Мугань и Сальянская Key words: Drainage, winding, col- степь. Баку - 1951. lector, hoist, canal, watercourse, dry back, 4. Həsənov F.H., Ağaməmmədova A.B. ground surface height, depth of crisis. Muğan düzündə meliorasiya tikintiləri, həyata keçirilən layihələr və ekoloji və- ziyyət. Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, Məqaləyə AzMİU-nun №1, 2014-cü il. Səh 36-42 “Meliorasiya və su təsərrüfatı tikintisi” 5. Həsənov F.H., Kərimov T.Ə. Pambıqçılı- kafedrasının professoru Y.V. Qəhrəmanlı ğın inkişafı meliorasiya sahəsində həyata rəy vermişdir. UOT 556; 504 S.H. ABDURAHİMOV

55

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

EMPİRİK TƏMİNAT ƏYRİLƏRİNDƏN VƏ ANALİTİK PAYLANMA FUNKSIYALARINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ HİDROMETEOROLOJİ HESABLAMALARIN YERİNƏ YETİRİLMƏSİ

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

Açar sözlər: təminat əyrisi, xarakteristi- tiv və ekoloji tikilililərin hesabi ekoloji və ka, interpolyasiya, paylanma funksiyasi, su hidroloji parametrlərini təyin etmək müm- sərfi, inteqral, axim kündür. Hidrotexniki və hidroloji layihələndir- Həmin məlumatlar əsasında qurulan tə- mələr zamanı hidrimeteoroloji tədqiqat işlə- minat funksiyası empirik təminat əyrisi adla- rinin səviyyəsi ərazinin hidrometeoroloji şə- nır. Təminat əyrisi xüsusi ehtimallar dama- raitininin və mümkün dəyişiliklərin proq- sında qurulur [2-5]. Bu onunla izah olunur nozlaşdırılmasının (məcranın və subasarların ki, hidrometeorologiyada geniş istifadə edi- morfoloji quruluşunun dəyişməsi haqqında lən ehtimalların paylanmasının inteqral əyri- təxminlər) kompleks şəkildə öyrənilməsini ləri (bizim misalda su sərflərinin davamiyyət təmin etməlidir. Belə ki, həmin tədqiqatın əyriləri) dekart kordinat sistemində mürək- nəticələri əsaslandırılmış qərarların verilmə- kəb formalıdır. Bu əyrilərin həm yuxarı, si üçün çox vacibdir. İnşaat norma və qayda- həm də aşağı hissələrində cəm ehtimalın (tə- larına görə hidrimeteoroloji tədqiqat işlərinə minatın) cüzi artımına hidrometeoroloji xa- daxildir: ərazinin hidrimeteoroloji və topo- rakteristikanın böyük artımı uyğun gəlir. Bu qrafik cəhətdən öyrənilməsinə dair məlumat- isə öz növbəsində inteqral əyrini hamarlaş- ların toplanması və təhlili; su obyektlərinin dırmağı və onu müşahidə məlumatları ilə hidroloji rejiminin xarakteristikalarının mü- əhatə olunmayan yuxarı və aşağı hissələrə şahidə edilməsi; təbii-təhlükəli hidrometeo- uzatmağı (ekstropolyasiyanı) çətinləşdirir. roloji proseslərin və təzahürlərin (sel, daş- Ehtimallar damasından istifadə bu texniki qın, subasmalar, uraqan, intensiv məcradaxi- çətinliyi aradan qaldırmaq və beləliklə təmi- li və subasarlarda baş verən drformasiyalar nat əyrisinin düzləndirilməsinə nail olmaq- və s. dağıdıcı proseslər) öyrənilməsi; hidro- dır. Adətən empirik təminatın qiymətlərini loji və hidrometeoroloji xarakteristikaların (ordinatlarını) hesablamaq üçün A.Hazenin, müəyyən edilməsi üçün məlumatların (veri- V.Veybulun (bu düstura Kritski-Menkel lənlərin) laboratoriya şəraitində emalı və düsturu da deyilir), N.Çeqodayevin, İ.Qrin- texniki hesabatın tərtib edilməsi. qortenin və M.Məmmədovun (maksimal su İnşaat norma və qaydalarından da gö- sərf sıraları üçün) düsyurlarından istifadə ründüyü kimi, müxtəlif tip mühəndisi hidro- olunur [6]. Həmin düsturlardan istifadə et- texniki layihələrin hazırlanmasında bu və ya məklə yerinə yetirilən hesablamalara çox digər hidrometeoroloji xarakteristikanın (su vaxt sərf edildiyindən biz, tədqiqatımızda sərfi, axım sürəti, axım layı və s.) verilmiş STOKSTAT proqram təminatından istifadə təminatlı qiymətini hesablamaq tələb olunur etməklə empirik və analitik təminat əyriləri- [1]. Baxılan hidrometeoroloji xarakteristika- ni qurmuşuq və alınan təsvirlər şəkil 1-də nın paylanma qanunauyğunluğu məlum ol- verilmişdir. duqda bu məsələ asanlıqla həll edilir. Lakin Hidrometeoroloji müşahidə sıraları qısa praktikada çox zaman öyrənilən xarakteristi- olduğuna görə empirik təminatlar əyrisi kanın paylanma qanunauyğunluğu məlum (empirik nöqtələrin düzülüşü) hətta ehti- olmur və onun haqqında müəyyən təsəvvür mallar damasında mürəkkəb formalı - bəzi yaratmaq üçün empirik müşahidə məlumat- hissələri batıq, bəzi hissələri isə qabarıq ol- larından istifadə olunur. Təminat əyrisinin ur. Digər tərəfdən, kiçik və böyük təminatlar parametrlərinin qiymətləndirilməsi və tərtib zonalarında empirik nöqtələr olmur. Məsə- edilməsinin çox böyük elmi və praktiki lən, tutaq ki, maksimal su sərflərinin empirik əhəmiyyəti vardır. Belə ki, həmin əyrilərin təminatları 3,03%-lə 97% arasında qiymətlər köməyi ilə hidrotexniki, nəqliyyat, meliora- alır. Lakin I sinif hidrotexniki qurğular la-

56

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

yihələndirildikdə 0,01% təminatlı su sərfi Təbiətdə çox asılı olmayan və ya zəif hesablanmalıdır. Belə məsələləri həll etmək asılı olan təsadüfi kəmiyyətlərin cəmi kimi üçün empirik təminatlar əyrisi böyük və ki- baxıla bilən təsadüfi kəmiyyətlər geniş ya- çik qiymətlər zonasına ekstrapolyasiya olun- yılmışdır. Belə təsadüfi kəmiyyətlərin topla- malıdır. Ekstrapolyasiya gözəyarı yerinə nanlarının dispersiyaları ümumi cəmin dis- yetirilə bilməz, çünki alınan nəticələr sub- persiyası ilə müqayisədə azdır. Mərkəzi li- yektiv xarakter daşıyacaq. mit teoreminə görə belə təsadüfi kəmiyyət- Hidrometeorologiyada empirik təminat lərin paylanması normal paylanma ilə yaxşı əyrilərini hamarlaşdırmaq və ekstropolyasi- aproksimasiya olunur. Buna görə də normal ya etmək üçün ehtimalların paylanma funk- paylanma geniş tətbiq edilir. Normal paylan- siyalarında istifadə olunur. Hidroloqlar bu ma həm də Qaus və ya Qaus-Laplas pay- funksiyaları analitik təminatlar əyriləri adla- lanması da adlanır. ndırırlar.

İstisuçay-Alaşa Viləşçay-Şıxlar

Şəkil 1- STOKSTAT proqram təminatından istifadə etməklə tərtib edilmiş empirik və analitik təminat əyriləri

Normal paylanma üçün ehtimalın sıxlıq funksiyası aşağıdakı ifadəyə görə təyin burada z - inteqrallamanın dəyişkənidir. olunur: Bu düsturdakı intervalı elementar funk- siyalarla ifadə etmək olmaz və buna görə də

normal paylanmanın ordinatları adətən cəd- , (1) vəl şəklində verilir. Riyazi gözləmə, mx və

orta kvadratik meyletmənin, , müxtəlif Normal paylanma ikiparametrlidir, yəni iki qiymətlər cütlükləri üçün çoxsaylı cədvəllər parametrdən asılıdır: riyazi gözləmə, mx və çap etməməkdən ötrü X təsadüfi kəmiyyəti orta kvadratik meyletmədən, . Normal əvəzinə normallaşdırılmış t (və ya z) təsadüfi paylanmanın ehtimal sıxlığı funksiyasının kəmiyyətlərdən istifadə olunur. Normallaş- qrafikindən göründüyü kimi normal paylan- dırılmış t təsadüfi kəmiyyəti üçün mt =0 və ma simmetrikdir və onun üçün asimmetriya =1 olduğuna görə, onun paylanma funksi- əmsalı sıfra bərabərdir. (Cx= 0) , moda, me- yalarının ifadələri aşağıdakı kimidir: diana və riyazi gözləmə isə eynidir. Normal paylanmaya tabe olan təsadüfi kəmiyyətin (3) mümkün qiymətlər obrazı (-∞;+∞) intervalı- dır. Bu paylanmanın inteqral funksiyası aşa- (4) ğıdakı kimidir:

, (2)

57

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Normallaşdırılmış təsadüfi kəmiyyətin qiymətlərindən ilkin qiymətlərə keçmək . (10) üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur: Qeyd etmək lazımdır ki, X təsadüfi kə- miyyət modul əmsalları ilə əvəz olunduqda Cv və Cs dəyişmir. Modul əmsalının və ya modul əmsalları üçün minimal qiyməti kmin, aşağıdakı düstura görə yəyin olunur:

Nəzəri cəhətdən, hidrometeoroloji kə- miyyətlərin əksəriyyəti normal paylana Bu düsturdan belə alınır ki, bilməz, çünki onların qiyməti mənfi olmur və o, intervalında dəyişir. Məlum olduğu kimi, normal paylanan təsadüfi kəmiyyətlər - və arasında qiymətlər alır. Lakin təsadüfi kəmiyyətin orta qiyməti Bu isə o deməkdir ki, Pirsonun III tip orta kvadratik meyletmədən üç dörd dəfə paylanmasının diferensial əyrisi böyük olarsa, onda bir çox hallarda onun olduqda sıfırdan, olduqda müəyyən normal paylandığını qəbul etmək olar. bir ədəddən başlayır və olduqda Hidroloji hesablamalar praktikasında isə mənfi ədədlər oblastına keçir. Pirsonun III tip əyrilərindən daha çox və parametrlərinin qiymətləri mə- istifadə olunur. lum olduqda , α, β parametrləri hesab- layıb, modul əmsallarının təminatlarını təyin etmək üçün aşağıdakı ifadəni almaq olar:

Bu tənliyə bir qrup funksiya uyğun Г gəlir. Həqiqətən, y(z)- in axtarılan sıxlıq funksiyası olması üçün bir neçə əlavə şərt qəbul olunmalıdır:

Burada s – inteqrallamanın dəyişkənidir. 1. Cs=2Cv olduqda kmin=0, ,

2. alınır və (9), (11) tənlikləri xeyli 3. sadələşir:

Tənlik (7)–i inteqrallıqdan sonra Z təsa- (12) düfi kəmiyyətindən modul əmsalına keçmək Г və bir sıra çevirmələr yerinə yetirməklə eh- timalın sıxlıq funksiyası üçün ifadə almaq (13) Г olar:

Pirsonun III tip təminatlar əyrisi (11)

ümumi halda üçparametrlidir və birmənalı Г olaraq Cv və Cs parametrləri ilə təyin olunur: (8) üçüncü parametri mx, modul əmsallarəndan X təsadüfi kəmiyyətinin qiymətlərinə keç- burada Г(α) – qamma funksiya; α və β - X mək üçün bilmək lazımdır. təsadüfi kəmiyyətin variasiya və asimmetri- Bu əyrinin aşağı limiti (kmin) var, yuxa- ya əmsalları ilə aşağıdakı ifadələrlə əlaqəli rıdan isə məhdudlanmır. sıfra yaxınlaş- olan paylanma parametrləridir: dıqca, Pirsonun III tip əyrisi ordinatları cəd-

vəl şəklində verilir. Bu onunla əlaqədardır

58

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

ki, (11) və (13) tənliklərinin ədədi həlli çox Empirik təminat əyrilərindən və zəhmət tələb edir. analitik paylanma funksiyalarından Qeyd olunan cədvəllərdə normallaşdırıl- istifadə etməklə hidrometeorologi mış təsadüfi kəmiyyətin qiymətləri verilir. hesablamaların yerinə yettirilməsi Bu qiymətlər təminat və asimmetriya əmsa- lına görə təyin olunur. Normallaşdırılmış or- Xülasə dinatlardan baxılan kəmiyyətin ilkin qiymət- lərinə keçmək üçün (9) və (10) düsturundan Bu məqalədə hidrometeorologi hesabla- istifadə olunur. maların yerinə yettirilməsində empirik təmi- Hazırda Pirsonun III tip əyrisi bütün nat əyrilərindən və analitik paylanma funksi- dünya üzrə hidroloji hesablamalar praktika- yalarından istifadə edilməsi məsələləri təd- sında ən populyar əyridir. Bəzi ölkələrdə qiq edilmişdir. Pirsonun III tip əyrisi ilə yanaşı Pirsonun III tip loqarifmik əyrisindən də istifadə edilir. С.Г. Абдурахимов Bu halda təsadüfi ilkin kəmiyyət, X, yox, Onun loqarifmi, , Pirson paylanması- Гидрометеорологические расчеты с na uyğun olur. Belə yanaşmada məqsəd применением эмпирических кривых olduqda əyrini mənfi oblastdan çı- обеспеченности и функции анали- xartmaqdır. Pirsonun III tip paylanması rus тического распределения dilli elmi ədəbiyyatda həm də kəsilməz bi- nomial paylanma, ingilis dilli ədəbiyyatda Резюме isə üçparametrli qamma paylama adlandırı- lır. Исследуются способы применении эмпирических кривых обеспеченностей Ədəbiyyat siyahısı гидрологических рядов и функция нор- мальный распределении при гидрометео- 1 СП 33-101-2003. Определение основ- рологических расчетах ных расчётных гидрологических ха-

рактеристик. – М.: изд. Госстроя РФ, 2004. – 72 с. S.H. Abdurahimov 2 А.В.Рождественский, А.И.Чеботарев. Статистические методы в гидрологии. Implementation of hydrometerological –Л.: Гидрометеоиздат, 1974. Л – 424 с. calculations using empirical support 3 Блохинов Е.Г. Распределение вероят- curves and analytical distribution ностей величин речного стока. – М.: functions Наука, 1974. – 168 с. 4 Владимиров А.М. Гидрологические Abstract расчеты. – Л.: Гидрометеоиздат, 1990. – 368 с. This article investigated the use of em- 5 Пособие по определению расчетных pirical curves and analytical distribution гидрологических характеристик. – Л.: functions to perform hydrometerogy calcu- Гидрометеоиздат, 1984. – 448 с. lations. 6 İmanov F.Ə. Hidrometeorologiyada sta- tistik metodlar. Bakı-2011. “MBM” Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun MMC. 271s. elmi işlər üzrə direktor müavini, f.-r.e.ü.f.d. S.H.Abdurahimov N.F.Kazımov rəy vermişdir.

UOT 556; 504; 504.062 S.H.ABDURAHİMOV, İ.Y. HACIYEVA 59

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

ÇAYLARIN ORTA İLLİK SU SƏRFLƏRİNİN HESABLANMASINDA HİDROLOJİ SIRALARININ STATİSTİK TƏHLİLİ

Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti

Açar sözlər: çay aximi, statistik təhlil, çoxluğu nə dərəcədə təmsil etməsindən asılı- variasiya əmsali, hövzə, hidroloji sira, dır. Məsələn, reprezentativ axım sırası çox- siranin bircinsliyi, hövzənin orta hündürlüyü sulu, azsulu və ortasulu illəri əhatə etməlidir. Qlobal istiləşmə şəraitində çayların re- Müasir dövrdə hidrometeoroloji kəmiy- jiminin öyrənilməsinə həsr olunmuş tədqi- yətlərin hesabi qiymətlərinin təyini və proq- qatlar göstərir ki, azsulu dövrlərdə su çatış- nozunda müşahidə sıralarının statistik qanu- mazlığı problemi daha da kəskinləşir. Azsu- nauyğunluqlarına əsaslanan metodlardan lu dövrlərdə antropogen təsir nəticəsində çay çox geniş istifadə olunur. Bu metodları tət- axımının azalması və uyğun olaraq suyun biq etmək üçün belə fərz edilir ki, baxılan keyfiyyətinin pisləşməsi də müşahidə olu- kəmiyyətlərin zaman sıraları təsadüfi çox- nur. Beləliklə, minimal su sərflərinin çoxil- luqlar kimi formalaşır. Başqa sözlə, hidro- lik tərəddüdünün ərazi üzrə və zamana görə meteoroloji kəmiyyətlərə təsadüfi kəmiyyət dəyişmə qanunauyğunluqlarını, azsulu dövr- kimi baxılır. Bu isə o deməkdir ki, təsadüfi lərin mövsümi xarakteristikalarını və antro- kəmiyyətlərə xas olan tərəddüd qanunauy- pogen təsirlərin nəticəsində dəyişən və for- ğunluqları hidrometeoroloji kəmiyyətlərə də malaşan minimal axımın qiymətləndirilməsi aid edilir və hidrometeoroloji kəmiyyətin za- öz aktuallığını saxlamaqdadır. mana bağlılığı elə bir əhəmiyyət kəsb etmir Hidrometeoroloji tədqiqatlar zamanı bir və təsadüfi xarakter daşıyır. çox məsələlərin həllində ehtimal nəzəriyyəsi Hidrometeoroloji tədqiqatlarda statistik və riyazi statistik metodlardan istifadə olu- metodların tətbiqinin özünəməxsus xüsusiy- nur [1-4], çünki bir çox hallarda bu, baxılan yətləri vardır [5]. Ərazi çaylarında hidrоlоji hadisəni kəmiyyətcə qiymətləndirmənin ye- kəmiyyətləri qiymətləndirərkən hər bir ami- ganə yoludur. Bu, hidrometeoroloji proses- lin aхıma təsirini müəyyənləşdirmək müm- lərə çoxsaylı amillərin təsiri ilə əlaqədardır. kün оlmadığı üçün su təsərrüfatı və hidrоlоji Məlumdur ki, əksər hidrometeoroloji pro- hеsablamalarda riyazi statistikanın üsulların- seslər çoxsaylı amillərin təsirinin nəticəsidir dan istifadə vacibdir [6]. və baxılan hadisənin formalaşmasında hər Orta illik su sərfləri sıralarının qənaət- bir amilin rolunu ayrılıqda nəzərə almaq bəxş olmasını kəmiyyət baxımından qiymət- qeyri-mümkündür. Belə hadisələrin riyazi ləndirmək üçün orta kvadratik meyletmə təsviri yalnız statistik metodlarla mümkün- meyarından (σ) istifadə olunur. Belə ki, kva- dür. dratik meyletmə meyarı çoxillik axım nor- Məsələn, çayların axımının əmələ gəl- ması üçün rütubətli zonalarda 5%, rütubət az məsinə iqlim amilləri (atmosfer yağıntıları, olan zonalarda 10%, orta illik su sərfləri sı- havanın temperaturu, buxarlanma, havanın ralarının variasiya əmsalının (СV) orta kvad- rütubət çatışmazlığı və s. hidrotexniki qur- ratik meyletməsi 15%-ə qədər tərəddüd et- ğular), sutoplayıcı hövzənin geoloji qurulu- məlidir. Hidrоlоji sıraların bircinsliyinin şu, hidrogeoloji xüsusiyyətləri, sahəsi və or- qiymətləndirilməsi aхım хaraktеristikasının ta hündürlüyü, göllər, bataqlıqlar, buzlaqlar, əmələgəlmə şəraitinin gеnеtik təhlilinə görə antropogen amillər (su anbarları, kanallar, və statistik üsullarla yеrinə yеtirilir. Digər kollektorlar və s.) təsir göstərir. statistik sıralardan fərqli оlaraq hidrоlоji Statistik metodların əsas vəzifəsi məh- sıralara daхil оlan hədlər bir baş çохluğuna dud həcmli seçməyə görə baş çoxluğun aid оlmayıb, müхtəlif çохluqları təmsil еdir- xüsusiyyətləri haqqında etibarlı nəticələr əl- lər. Hidrоlоji sıraların bircins olub-olmaması də edilməsinə nail olmaqdır. Bu isə seçmə- təbii-təsərrüfat amillərin təsiri altında forma- nin reprezentativliyindən, yəni onun baş laşır. Bu həm də qida mənbələrinin bu və ya 60

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

digərinin böyük üstünlükləri ilə seçildikdə rəcələrində qiymətləndirilmişdir. Bir çay antropogen amillərin təsiri altında çay sula- üçün (Çaqaçuqçay-Rustоv) sıralar hər iki rından istifadənin artması ilə əlaqədar olaraq əhəmiyyətlilik dərəcəsində həm оrta kəmiy- çaylarda orta illik su sərfinin daha çox aza- yət, həm də dispеrsiyaya görə bircinsdir. Hə- lması ilə izah oluna bilər. Ona görə də əksər min əhəmiyyətlilik dərəcələrində оrta kə- çayların оrta illik su sərfləri sıralarının bir- miyyət və dispеrsiyaların bircinsliyi iki çay- cins olması qeyri-mümkündür. Bu məqsədlə da (Qaraçay-Rük, Хarmidоrçay-Хaltan) pо- Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı çayların- zulmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, оrta il- da оrta illik su sərfləri sıralarının bircins- lik su sərfləri sıralarının bircinsliyi yoxlanı- liyinin yoxlanılması vacibdir. STOK STAT larkən antropogen amillərin təsirinin başlan- proqram təminatından istifadə etməklə bu ğıc ili müəyyən olunmuş, su sərfləri sıraları əməliyyat yerinə yetirilmişdir. Hidrоlоji iki hissəyə bölünərək ədədi orta və dispеrsi- sıraların bircinsliyi çох zaman оrta kəmiyyət yanın bircinsliyi təhlil olunmuşdur. Оrta illik və dispеrsiyaya görə qiymətləndirilir. Bu su sərfləri sıralarının əsas paylanma paramе- məqsədlə müvafiq оlaraq parametrik Styu- trləri оrta çохillik su sərfi (Qmin), variasiya dеnt və Fişеr mеyarlarından istifadə оlun- (Cv) və asimmеtriya əmsallarıdır (Cs). Müşa- maqla bütün sıraların bircinsliyi qiymətlən- hidə məlumatlarından istifadə еdərək hər bir dirilmişdir. çayda orta illik su sərfi sırası üçün statistik Оrta kəmiyyət və dispеrsiyalara görə paramеtrlər hеsablanmışdır (cədvəl 1). bircinslik 5%-li və 10%-li əhəmiyyətlilik də- Cədvəl 1 Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı çaylarının minimal su sərfləri sıralarının statistik paramеtrlərinin qiymətləri (müşahidə başlanan dövrdən 2009-cu ilə kimi) Sıranın Çay-məntəqə , m , m3/s C C C /C uz-ğu, il v s s v 1. Qusarçay-Kuzun 76 2940 1,17 0,273 -0,042 -0,2 2. Qudyalçay-Qırız 47 2590 2,47 0,187 0,302 1,6 3. Ağçay-Cek 29 1903 0,78 0,229 1,077 4,7 4. Qaraçay-Rük 45 2600 1,47 0,675 1,412 2,1 5. Çaqaçuqçay-Rustov 50 1450 0,103 0,805 2,884 3,6 6. Vəlvələçay-Təngəaltı 68 1870 1,04 0,466 0,712 1,5 7. Xarmidorçay-Xaltan 46 1380 0,05 1,157 2,758 2,4

Əsas paylanma paramеtrləri mоmеntlər luqlarını tədqiq еtmək üçün оnun hövzənin metodu və ya ən çох həqiqətə bənzər mеtо- оrta hündürlüyündən asılılıq əlaqələri qurul- du ilə təyin оlunurlar. Momentlər üsulunun muş və təhlil еdilmişdir (şəkil 1). əsas üstünlüklərindən biri parametrlərin hid- Şəkildən göründüyü kimi hövzənin orta roloji xarakteristikanın paylanma qanunun- hündürlüyü ilə minimal axımın kəmiyyətcə dan asılı olmamasıdır. Həmçinin, hesablama asılılığı düz mütənasibdir (şəkil 2). Xüsusi düsturları kifayət qədər sadədir. Böyük Qaf- hidroqrafik xüsusiyyətlərə (hövzənin yüksək qazın şimal-şərq yamacı çaylarında müşa- qurşaqlarının nisbətən az antropogenləşməsi, hidə edilən оrta çохillik su sərflərinin hеsab- daimi buzlaqların olması və s.) malik Böyük lanmasının оrta kvadratik хətası 10%-dən Qafqazın şimal-şərq yamacında bu asılılıq azdır. Buna görə də bеlə hеsab еtmək оlar Azərbaycanın digər təbii vilayətlərindən ki, оrta çохillik su sərflərinin qiymətləri kəskin fərqlənir. praktik məqsədlər üçün kifayət qədər dəqiq- liklə hеsablanmışdır. Orta illik minimal aхı- mın variasiya əmsalının qiymətlərinin ərazi üzrə paylanmasının cоğrafi qanunauyğun-

61

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

S.H. Abdurəhimov, İ.Y. Hacıyeva

Çayların orta illik su sərflərinin hesablanmasında hidroloji sıralarının statistik təhlili

Xülasə

Məqalədə statistik metodlardan istifadə etməklə hidroloji sıraların statistik parametr- Şəkil 1 – Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı ləri hesablanaraq hidrometrik müşahidə mə- çayları üçün hövzənin orta hündürlüyü lumatlarının informativliyi qiymətləndiril- ilə minimal axımın variasiya əmsalı mişdir. Həmçinin, variasiya əmsalının yük- arasında əlaqə qrafiki səklik üzrə dəyişmə xüsusiyyəti təhlil edil- mişdir.

С.Г.Абдурахимов, И.Ю.Гаджиева

Статистический анализ гидрологиче- ских рядов при расчете среднегодовых расходов воды рек

РЕЗЮМЕ

В этой статье оценено информатив- ности данных гидрометрических пунктов Şəkil 2 – Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı рассчитав статистических параметров çayları üçün hövzənin orta hündürlüyü ilə гидрологических рядов с применением orta çoxillik minimal axım arasında əlaqə статистических методов. А так же анна- qrafiki лизирован особенности изменение коэф- фициента вариации по высоте. ƏDƏBİYYAT S.H.Abdurahimov, I.Y.Haciyeva 1. А.В. Рождественский, А.И. Чеботарев. Статистические методы в гидрологии. Statistically analysis of hydrological in – Л.: Гидрометеоиздат, 1974. Л – 424 с. calculating average annual water con- 2. М.А. Мамедов. Расчеты максимальных sumption of rivers расходов воды горных рек.– Л.: Гид- рометеоиздат, 1989. – 184 с. Abstract 3. С.Г. Рустамов. Экстремальные расхо- ды рек Азербайджанской ССР //Труды Estimation of hydrometric observation Института Геогр. Азерб. ССР.1961. information based on statistical parameters 4. М.И. Львович. Мировые водные ре- of hydrological sequences using statistical сурсы и их будущее. М.:Мысль, 1974, methods in the article. с.448. 5. İmanov F.Ə. Hidrometeorologiyada stati- Məqaləyə stik metodlar. Bakı-2011. “MBM” MMC. MAKA Ekologiya İnstitutunun 271s. Elmi işlər üzrə direktor müavini 6. Владимиров А.М. Минимальный сток f.-r.e.ü.f.d. N.F.Kazımov rəy vermişdir. рек СССР. – Л.: Гидрометеоиздат, 1970. – 214 с. 62

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

UOT 556; 504; 504.062

Ş.S. HÜSEYNLI, D.C. FƏRƏCZADƏ, S.Ç. ƏLIYEVA, Ş.Z. ƏLIYEVA, İ.B. QURBANOVA

Bakı şəhəri, Milli Aerokosmik Agentliyi Ekologiya İnstitutu

İQLİM AMİLLƏRİNİN ÇAY AXIMININ FORMALAŞMASINDA ROLUNUN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ HAQQINDA

Açar sözlər: çay aximi, iqlim, buxarlan- balansda iştirak edən elementlər çoxliğu və ma, hövzə, atmosfer sirkulyasiyasi, trend onların qarşılıqlı əlaqəsi kimi baxılır. İnfil- analiz trasiyaya və buxarlanmaya sərf olunan su- Son əsrdə iqlimin ən başlıca xüsusiyyəti yun miqdarı müvafiq olaraq, hövzədə olan havanın temperaturunun artması ilə səciyyə- torpağın fiziki-kimyəvi xüsusiyyətindən və lənən qlobal istiləşmədir. Qlobal istiləşmə- istilik-rütubət mübadiləsindən asılıdır. Bitki nin çoxsaylı təbii indikatorları var [1]: örtüyünün transpirasiyası isə yalnız istilik-  Dağ buzaqlarının sahəsinin praktiki ola- nəmlik mübadiləsindən yox, eləcə də bu ör- raq bütün enliklərdə kiçilməsi; tüyün fizioloji xüsusiyyətlərindən də asılıdır.  Arktik hövzədə dəniz buzlarının sahəsi- Məhz buna görə də son zamanlar adətən sət- nin kiçilməsi və qalınlığının azalması; hdən olan buxarlanma miqdarının cəm şəkil-  Antraktidada şelf buzlaqlarının sahəsinin də hesablanmasına baxmayaraq, ayrı-ayrı tə- azalması; sərrüfat sahələrin səthindən olan buxarlan-  Tropik enliklərdə mərcanların strukturu- manın diferensasiyalaşdırılmış qiymətlərin- nun dəyişməsi; dən də istifadə edilməsinə təsadüf edilir. Bu  Qar örtüyünün sərhəd və qalınlığının mü- məqsədlə adətən su balansı stansiyalarında layim və yüksək enliklərdə dəyişməsi; (məntəqələrində) eksperimental tədqiqat nə-  Bitkilərin vegetasiya dövrünün uzanması; ticələrindən istifadə edilir ki, bu zaman at- mosfrdə gedən dəyişiliklər də həmin nəticə-  Hava temperaturunun mövsümi amplitu- dunun və atmosferdə karbon qazının miq- lərdə öz əksini tapmış olur. darının mövsümi tərəddüdünün dəyişmə- Atmosferin ümumi sirkulyasiya model- si; lərinə əsaslanan hidroloji hesablamalara gö- rə qlobal istiləşmə şəraitində çay axımının  Karbon qazı miqdarının artmasının təbii artma ehtimalı daha böyükdür. Atmosferdə və mədəni bitkilərə birbaşa təsiri. su buxarının çoxalması güclü leysanları və Yuxarıda göstərilənlər qlobal istiləşmə- bununla da daşqın riskini artırır. Digər tərəf- nin real olduğunu sübut edir. Bu istiləşmə- dən, buxarlanmanın artması və bəzi ərazilər- nin iqlimin tərəddüdü ilə deyil, məhz antro- də yağıntıların azalması daha uzun müddətli pogen təsir ilə bağlı olduğunu əsaslandırma- və kəskin quraqlığa səbəb ola bilər. Görün- ğa çalışanların bir sıra arqumentləri var. Mə- düyü kimi, qlobal istiləşmənin çay axımına lumdur ki, qlobal iqlimin təbii tərəddüdünün təsirinin xarakteri aydın deyildir. Bu təsirin əsas səbəbləri aşağıdakılardır. istiqamətini müəyyən etməyin mümkün yol- Çoxillik dövr üçün su balansı tənliyinin larından biri axımın müşahidə sıralarının təhlili göstərir ki, orta illik axımın miqdarı təhlilidir. Lakin bu halda da müşahidə sırala- birinci növbədə iqlim amillərindən, daha rının uzunluğu və məlumatların keyfiyyəti sonra isə suyun buxarlanmasına və torpağa ilə bağlı problemlər ortaya çıxır. Bununla süzülməsinə səbəb olan digər təbii amillər- belə hazırda uzunluğu 40-50 il və daha çox dən asılıdır [2,3]. Ümumiyyətlə, hidrologiya olan çoxillik su sərfi sıralarının trend analizi elminə görə çay hövzələrinin su balansı tə- geniş tətbiq olunan üsullardan biridir. biətdə suyun dövranının ən vacib halqasıdır.

Su balansının ümumi vəziyyətinin təhlili za- İllik su sərflərinin trend analizi iki müx- manı, hidroloji təzahürlərin çoxuna həmin təlif üsulla yerinə yetirilir: xətti reqresiya və 63

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

Mann-Kendall üsulları [4]. Xətti reqressiya həm də bu qurşağın kontinental bölməsinə metodunda əlaqə xəttinin meyilliliyinə görə keçiddə yerləşməsi il ərzində respublika əra- trendin olub olmaması əyani görünür və bu zisində günəşli günlərin sayının və uyğun baxılan üsulun əsas üstünlüklərindən biridir. olaraq, günəş radiasiyasının kəmiyyətinin Lakin praktikada axımın dəyişməsinin (120-160 kkal/sm2) çox olmasına şərait ya- statistik baxımdan əhəmiyyətli olub olma- radır. ması daha vacibdir. Bunu nəzərə alaraq tren- Respublikamızın iqliminə səkkiz barik din statistik əhəmiyyətliliyi qiymətləndiril- mərkəzdən daxil olan hava kütlələri təsir məlidir. Bu məqsəd üçün Spirmen meyarı və göstərir. Bir qayda olaraq, Arktikada və mü- ya axım sırası ilə zaman (illər) arasındakı layim enliklərin şimal zonalarında yaranan xətti əlaqənin cüt korrelyasiya əmsalı istifa- barik mərkəzlərin Azərbaycan iqliminə təsiri də olunur. ilin soyuq yarısında daha çoxdur. Tropik və Mann – Kendall üsulu xətti reqressiya- subtropiklərdə yaranan mərkəzlərdən gələn dan fərqli olaraq qeyri-parametrikdir və he- hava kütlələri isə ilin isti yarısında daha tez- sablamaların nəticələri daha dayanıqlıdır. tez təkrarlanır. Çay axımının çoxillik dövr ərzində tə- Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının ya- rəddüdlərinin təhlili (şəkil 1) göstərir ki, orta maclarında dağətəyindən yuxarı qalxdıqca illik su sərfləri dəyişir, azsulu və çoxsulu il- müəyyən yüksəkliklərə qədər yağıntıların lər qruplaşaraq bir-birini əvəz edir. Buna gö- miqdarı artır və yüksəklik daha da artdıqca rə də Azərbaycan çaylarının çoxillik tərəd- yenidən azalmağa başlayır. Böyük Qafqazın düdlərini araşdırmaq məqsədilə xətti trend şimal-şərq yamaclarında hündürlüyə görə analizi yerinə yetirilmiş, seçilmiş 50 çayın yağıntıların paylanması yuxarıda göstərilən illik axım tərəddüdlərinin istiqaməti müəy- dağlıq ərazilərdən fərqlənir. Bu fərq ondan yən olunmuşdur. ibarətdir ki, Azərbaycanın bütün dağlıq böl- gələrində bir ən çox yağıntılı zona varsa, şi- mal şərq yamacda iki belə zona var. Bunlar- 4,00 y = -0,0072x + 15,335 R² = 0,1361 dan birincisi 800-1000 m, ikincisi isə 3000 m yüksəkliklərdə yerləşir. Lənkəran və Talış dağları bölgəsində isə vəziyyət tamamilə dəyişir. Burada respubli- kanın başqa bölgələrindən fərqli olaraq ya- ğıntıların maksimumu sahil düzənliklərində 0,00 və dağətəyində qeydə alınır, yüksəklik art- 1930 1980 2030 dıqca onların miqdarı azalır və orta dağlığın yuxarı həddində minimuma enir (300-200 Şəkil 1. İstisuçay-Alaşa məntəqəsində mm ). çoxillik su sərfinin modul əmsalı ilə Azərbaycan ərazisində qar örtüyü qeyri- asılılıq qrafiki. bərabər paylanır. Respublikanın düzənlik ərazilərində qar örtüyünün qalınlığı, dava- Tədqiqat ərazisinin müxtəlif bölgələrin- miyyəti və bir sıra başqa xüsusiyyətləri dağ- də çayların orta illik axımının çoxillik tərəd- lıq ərazilərdən ciddi fərqlənir. düdlərində istiqamətli dəyişmələr, yəni azal- Lənkəran düzənliyində qış daha çox ma və artmalar birmənlı deyildir. Bunun sə- yağmurlu keçdiyindən burada qar örtüyünün bəbləri müasir iqlim tərəddüdləri, su qeydiy- maksimal dekadalıq qalınlığı 10-20 sm-ə qə- yatının xətaları və axıma antropogen amil- dərdir. Dağlıq ərazi bu göstəriciyə görə da- lərin təsiri ola bilər. ğətəyindən o qədər də fərqlənmir. Azərbaycan iqliminin müxtəlifliyi iqlim Yuxarıda sadalanan bütün növ fiziki- əmələgətirən amillərin xarakteri ilə bağlıdır coğrafi xüsusiyyətlərin müxtəlifliyi həmin [5]. Bu amillər arasında respublika ərazisi- ərazidə suya olan tələbatın ödənilməsində nin coğrafi mövqeyi və relyefi mühüm yer xüsusi çəkisi olan su anbarlarının tikilməsin- tutur. Azərbaycanın subtropik qurşaqda, də və istismarında da özünün əksini tapmış 64

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

olur [6,7]. Belə ki, istismar olunan su anbar- lərlə əlaqədar bataqlıqların qurudulması və larının ərazi üzrə paylanmasının və morfolo- sahilyanı ərazilərdə turizm-istirahət məntə- ji xarakteristikalarının təhlili (şəkil 2) göstə- qələrinin yaradılması nəticəsində həmin əra- rir ki, su təchizatında bu növ hidrotexniki zilərdə yeraltı sulara müdaxilə hidroloji reji- qurğuların layihələndirilməsində ərazinin min kəskin şəkildə dəyişməsini şərtləndirir. cografi parametrləri ilə yanaşı həmin ərazidə Sadalanan bu fəaliyyət növləri ərazidə möv- iqlim amillərinin paylanma xüsusiyyətləri- cud olan bataqlıqların da hidroloji xüsusiy- nin nəzərə alınması mütləqdir. yətlərinin kəskin dəyişməsinə səbəb olur ki, bu da həmin bataqlıqların biotik xüsusiyyət- lərinin məhvinə səbəb olur.

Ş.S. Hüseynli, D.C. Fərəczadə, S.Ç. Əliyeva, Ş.Z. Əliyeva, İ.B. Qurbanova

İqlim amillərinin çay axımının forma- laşmasında rolunun qiymətləndirilməsi haqqında

Xülasə

Bu məqalə iqlim amillərinin çay axımı- na təsirinin və onun məkana görə paylanma

xüsusiyyətlərinin təhlilinə həsr edilmişdir. Şəkil 2 - Lənkəran təbii vilayətində su

anbarlarının paylanması və morfoloji About the role of climate factors xarakteristikaları in the formation of river flow

Su anbarları istismar edildiyi zamandan Sh.S.Huseynova, D.J.Faraczada, etibarən aşağı byefdən başlayaraq çay boyu S.Ch.Aliyeva, İ.B.Qurbanova, Sh.Z.Aliyeva onun axımı kəmiyyətcə dəyişilikliyə məruz qalır. Bu dəyişkənlik həm də çayın yeraltı Abstract sularla qidalanmasından və əksinə çay suyu- nun yeraltı suları qidalandırmasından asılı- This article is devoted to the analysis of dır. İstər məcra boyu itkiləri, istərsə də su the climate factors on river flow and its anbarlarından buxarlanma və sızma sularının distribution by space miqdarını qiymətləndirmək üçün ən etibarlı vasitə müşahidə məlumatlarıdır. Çünki, su Об оценке роли климатических факто- balansının hesablanması ilə alınan nəticələr ров в формировании речного стока yalnız təxmini qiymətlərlə şərtlənir. Bəzən isə hətta böyük miqdarda olan itkilərin dis- Ш.С.Гусейнли, Д.Дж.Фараджаде, balansını izah etmək mümkün olmur. Belə С.Ч.Алиева, Ш.З. Алиева, ki, bu halları hidroloji və iqlim amilləri ya- И.Б.Гурбанова rada bilməz. Bu promlemi həll etmək üçün daha geniş elmi-tədqiqat işini yerinə yetir- Резюме mək lazımdır. Su anbarlarının yerləşdiyi coğrafi mövqelərini nəzərə aldıqda görürük Данная статья посвящена анализу ki, onların qərarlaşdıqları hövzənin aşağı влияния климатических факторов на фор- axınlarını demək olar ki, tamamilə su müba- мирование и особенности распростране- diləsindən kənarlaşdırır (xüsusi ilə quraq ay- ния речного стока. larda). Aşağı axınlarda demoqrafik proses-

65

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №1, aprel, 2019- cu il

ƏDƏBİYYAT cal Organization Report WMO/TD- No.1013, Geneva, May 2000. 1. И.И. Борзенкова. О природных инди- 5. Сафаров С.Г. Современная тенденция каторах современного потепления. Ме- изменения температуры воздуха и ат- теорология и гидрология, № 6, 1999. – мосферных осадков в Азербайджане, с. 98-110. Баку, 2000. – 300 с. 2. С.Г. Рустамов, Р.М. Кашкай. Водный 6. Ə.C. Əhmədzadə. Heydər Əliyev və Azər- баланс Азерб-ской ССР. “Элм”, 1978, baycanın su təsərrüfatı. Bakı, Azərnəşr, 110 с. 2002, - 216 s. 3. Mahmudov R.N. Regional iqlim dəyiş- 7. Rəşad Əbilov. Lənkəran zonası çayları. mələrinin çayların su rejiminə təsiri. İq- Bakı 2014. “Yeni poliqrafist” MMC-nin lim dəyişmələri üzrə Milli Mərkəz. Bül- mətbəəsi, 92 s. leten №1, Bakı, 1998. s. 35-38. 4. Kundzevicz, Z.W. and Robson, A. Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun (2000) Dedecting trend and other changes Elmi işlər üzrə direktor müavini f.-r.e.ü.f.d in hydrological data. World Meteorologi- N.F.Kazımov rəy vermişdir.

66