Kroniek van de Historische Vereniging Zuid-oost Drenthe

5® jaargang, nummer 3 September 1996 Inhoud:

Van de redactie 3

Historie van de Zuid-oost Drentse Industrie 4

Archivaria 13

Mededelingen 15

Bestuu r: Historische Vereniging Zuid-oost Drenthe

RM. Kraan, voorzitter De Hietbrink 46, 7824 X T Emmen ' (0591) 62 23 02 H. de Jong, secretaris Kapelstraat 59, 7811 HC Emmen (0591) 64 46 50 A.J. Bakker, penningmeester Wolverlei 6, 7815 PV Emmen (0591) 61 90 22 W. Visscher Zijtak OZ. 7, 7833 AC Nieuw-Amsterdam (0591) 55 17 41 Chr. van Wieren Zetveld 15, 7848 C X Schoonoord (0591) 38 18 53

Secretariaat: H. de Jong, Kapelstraat 59, 7811 HC Emmen (0591) 64 46 50

Kopij: Historische Vereniging Zuid-oost Drenthe, De Woerd 7 1,7824 RB Emmen

Bankrelatie: Rabo-bank Emmen rek.nr. 10.44.68.815, giro van de bank 81 62 67 VAN DE REDACTIE.

Het jaar 1996 is uitgeroepen tot het jaar van het De vereniging zal hierbij een deskundige uitleg Industrieel Erfgoed door het Projectburo geven. Industrieel Erfgoed en de Rijksdienst voor de Ook dit nummer van de Kroniek zal speciaal zijn Monumentenzorg. Beide organisaties hebben gewijd aan de rijke historie van de industrie van zich ten doel gesteld door middel van culturele Zuidoost Drenthe. Hoewel het aantrekkelijk manifestaties de bevolking interesse bij te bren­ zou zijn om van elk industrieel historisch object gen voor de overblijfselen van ons industrieel een illustratie op te nemen, hebben we om verleden. Daarvan is al veel verloren gegaan en budgettaire redenen een selectie moeten maken. dit proces, van verdwijnen van uit cultureel W ij vragen U hiervoor begrip. Niettemin hopen historisch oogpunt vaak waardevolle objecten, wij U een verantwoord beeld te kunnen gaat steeds maar door. Het Jaar van het Indu­ aanbieden van de oude Zuidoost Drentse strieel Erfgoed is dan ook uitgeroepen om de industrie, waarvan kennisneming zeer de moeite aandacht op de erfenis uit ons industrieel waard lijkt. verleden te vestigen en daarmee de bevolking De redactie hoopt dat U het met plezier zult bewust te maken van het belang van behoud van lezen. die vaak met ondergang bedreigde historische objecten. Naast landelijke evenementen voert elke pro­ vincie een eigen programma uit. De provincie Drenthe blijkt hierbij volgens persberichten de veenindustrie centraal te hebben gesteld. Het mag duidelijk zijn dat vooral ZuidoostDrenthe (het gebied dat onze vereniging bestrijkt) hierbij in beeld zal komen. Hoewel merkwaardig genoeg de provincie onze vereniging tot dusver op geen enkele manier in haar op Zuidoost­ Drenthe gerichte activiteiten heeft betrokken, dan wel heeft benaderd, willen we ons zeker niet onbetuigd laten. Immers biedt het thema “industrieel erfgoed" de vereniging bij uitstek de kans om zich naar buiten toe te presenteren en te profileren. W ij zien ons namelijk zeer wel in staat om bij het gestalte geven van het Jaar van het Industri­ eel Erfgoed ons eigen steentje bij te dragen. Contacten met d e V W Emmen hebben er in­ middels toe geleid dat de vereniging zal partici­ peren in de activiteiten op de Open Monumen­ ten Dag (zaterdag 14 september a.s.). Het pro­ gramma van die dag is daartoe uitgebreid met een extra verlenging van de route die de antieke bus zal rijden, zodat daarin tevens een aantal bekende en minder bekende objecten uit het oude industrietijdperk zullen zijn opgenomen. HISTORIE VAN DE ZUIDOOST- Omdat het veen als brandstof en grondstof als DRENTSE INDUSTRIE het ware voor het oprapen lag vond men de meeste industrie in de veenkoloniën. Evenmin Erfgoed uit ons industrieel verleden ( 1875 - 1930 ). was er gebrek aan arbeidskrachten. Immers was Zuidoost Drenthe rond het midden van de Wim Visscher vorige eeuw het laatste nog ongeroerde veengebied, terwijl andere grote veengebieden In dit artikel zal worden getracht een voorlopig toen al (grotendeels) uitgeveend waren of overzicht te geven van de oude Zuidoost raakten.Veel veenarbeiders trokken toen daar Drentse industrie. Wegens de beperking die de vandaan naar de Zuidoost Drentse venen. De omvang van een artikel als dit aan de inhoud eerste twee voorwaarden spreken dan ook voor ervan stelt, zal uiteraard geen volledig en gede­ zich. tailleerd beeld kunnen worden geschetst. Het Medio vorige eeuw dongen verscheidene kanaal­ zal dan ook bij een globaal overzicht moeten maatschappijen naar de gunsten van de “Zuid­ blijven. oost Drentse veenbruid”. Zo werd het gebied al Ais tijdvak is hierbij in hoofdzaak voor de gauw ontsloten en doorsneden door belangrijke periode van 1875 tot 1930 gekozen. Immers vaarwegen. Er werden straatwegen aangelegd. ging rond 1875 de industrialisatie (het stoom­ Rond de eeuwwisseling bevochten twee tijdperk) van Zuidoost Drenthe van start, terwijl stoomtrammaatschappijen, de “Dedemsvaartse- door het inzetten van een langdurige wereld­ en de “ Hoogeveense” tram elkaar de toegang wijde economische crisis tegen 1930 de indu­ tot het gebied en ook zij trokken hier hun spo­ strie op een laag pitje kwam te staan, waardoor ren. Enkele jaren later reed de eerste stoomlo­ er toen nauwelijks meer bedrijven bijkwamen. comotief van het Noordooster Locaalspoor Tenslotte zal o.m. door een aantal illustraties (NOLS) de gemeente Emmen binnen. nog enige aandacht worden besteed aan wat er Op deze wijze ontstond er een knooppunt van nog resteert aan industrieel erfgoed uit grootva­ kanalen, straat-, tram- en spoorwegen. ders tijd. Hoge fabrieksschoorstenen begonnen zich tegen de horizon af te tekenen en in het veld snorden Inleiding. vele locomobiele stoommachines. De eerste Bij deze Industrieën zal het hier gaan om de veenindustriele ondernemers kwamen meestal fabrieksmatige produktie van goederen, die niet uit de streek zelf, maar waren van elders, regionaal, landelijk of zelfs internationaal werden vaak uit het westen van het land, afkomstig. afgezet. Ambachtelijke activiteiten met louter Aangelokt door de hoge winstverwachtingen plaatselijke afzet, zoals bij korenmolens etc, investeerden deze lieden uit de vreemde hier zullen dan ook buiten beschouwing worden veel geld, wat meestal ook “vreemd” geld was. gelaten. Zij hadden de durf te investeren in ondernemin­ Overigens valt de grens tussen ambacht en gen in de verwachting dat het hen veel rende­ industrie niet in alle gevallen even duidelijk te ment zou opleveren. Dit alles betekent dat ook trekken, waardoor aan een aantal het ondernemersklimaat hier toen goed moet "grensoverschrijdingen” niet valt te ontkomen. zijn geweest. De ontstaansvoorwaarden voor industrie zijn als In het boekje “ Historie van het Drents volgt weer te geven: Californie” is het wel en wee van een aantal van 1. de aanwezigheid van grondstoffen. deze ondernemende heren (en ook dames) 2. het voorhanden zijn van arbeidskrachten. beschreven. Langs de kanalen ontstonden op de 3. goede verbindingen met de afzetmarkt. duur industriële centra. In veel gevallen waar die 4. een goed ondernemersklimaat. industrie groots was opgezet, spatte die na een aantal jaren als een zeepbel uiteen. De grote heren hadden vaak geen verstand van Een uitsplitsing naar land-, veen- en fabrieksar­ veen en werkten niet zelden met geleend geld. beider valt dus zonder uitputtend nader Als er dan een crisis uitbrak of het hen anders­ onderzoek niet te geven.Toch moet een groot zins tegenzat waren ze vaak ook weer als eerste aantal van hen in de diverse industrieën werk­ weg. Na hun vertrek werd hun plaats ingenomen zaam zijn geweest. Hoogst zeldzaam verraadt door lieden, die al enige tijd in de veenkoloniën een inschrijving het bedrijf waar men werkt, woonden, waar ze zich een vaste plaats hadden zoals “boekhouder bij Gosselaar”, wel staan de verworven. Ze hadden hier vaak een eigen veen- vele ambachtslieden en neringdoenden met hun derij-bedrijf van de grond getild. Op hun beurt specifieke beroep vermeld. Wat opvalt is het schiepen zij weer een klimaat waar andere on­ zeer grote aantal bakkers. dernemingen van de grond wisten te komen.Tal van industriële ondernemingen in de veenko­ De industrie. loniën waren dan ook door deze verveners De industrie van Zuidoost-Drenthe valt in het aangezet. aangegeven tijdvak te onderscheiden in: kalk-, Rond de eeuwwisseling verschenen er voor die steen-, turf-, elektriciteit-, scheepsbouw-, tijd zeer grote ondernemingen, zoals de fa. metaal-, textiel-, grafische-, landbouw-, zuivel- W .A. Schotten en de Maatschappij Griendtsveen en hout/bouwindustrie. Hieronder zal elk op het toneel. Net als de eerder genoemde onderdeel afzonderlijk aan de orde komen. tweede generatie veenindustriele ondernemers (in spe), bouwden ook zij voort op de weinig Kalkindustrie. succesvol gebleken voorgangers zoals de Al vroeg bij het in exploitatie nemen van het Oranjekanaal Maatschappij en de Drentse veen verschenen hier diverse kalkovens. Het Landontginnings Maatschappij. Zo ontstonden er waren schelpkalkbranderijen, waarvan de grond­ enkele zeer grote en een groot aantal kleinere stof, de schelpen, van de Waddeneilanden veenindustriele bedrijven.Voor een betrekkelijk afkomstig was. Het initiatief om hier in Zuid­ klein gebied als dat rond Nieuw-Amsterdam/ oost-Drenthe kalkovens te stichten kwam van Erica kwam ik in bovengenoemd boekje al op de veeneigenaren-turfproducenten zelf. Omdat een vijftig tal industriële bedrijven.Voor geheel veel turf naar Friesland en Groningen werd Zuidoost-Drenthe kan dit getal, zoals hieronder afgescheept, konden de schelpen als retour­ zal blijken, met enkele malen worden vermenig- vracht worden meegebracht. De eigen veende­ vuldigd.Vooral in de eerste decennia van deze rijen voorzagen in de brandstof voor de ovens. eeuw zijn er een groot aantal bedrijven bijgeko­ De eerste, ongeveer gelijktijdig genomen, men. Dit kwam omdat toen nieuwe veenkolo­ initiatieven om hier kalkbranderijen te stichten niën zoals volop in ontwikkeling waren afkomstig van twee grote veeneigenaren, kwamen. te weten de Oranjekanaal Maatschappij en de In die tijd nam ook de bevolking van de ge­ Drentse Landontginnings Maatschappij. De meente Emmen sterk in omvang toe. Niet alleen eerstgenoemde maatschappij bouwde haar oven door geboorte-overschot, maar vooral ook in 1857 aan het Oranjekanaal onder . door de vele inschrijvingen van elders. Het bedrijf bleek weinig aan de verwachtingen te voldoen, waarna ze werd verhuurd aan De talrijke dikke banden van het bevolkingsre­ landbouwer en vervener KI. Ensink uit gister van Emmen geven wel een opgave van het . In 1861 verschijnt Hendrik Kuik beroep, maar geen inzicht in de verdeling van de uit Dedemsvaart hier als kalkbrander. De oven personen over de verschillende bedrijfstakken. was toen waarschijnlijk overgegaan op de Ze, met inbegrip van hun vrouw, staan in veruit aannemer/vervener en kalkbrander Zwiers uit de meeste gevallen als arbeider te boek gesteld, Dedemsvaart, die in die jaren als aannemer de zelfs ook al is bekend dat ze kleine boer waren. Bladderswijk groef. Omdat hij de door hem gegraven splittingturf voor zichzelf mocht Dordrecht zo’n steenfabriek met een pannen­ houden zal die als brandstof zijn aangewend. makerij. De grondstof werd in de Heerenstreek Nadat Zwiers rond 1863 het kanaal had gegraven. Het produkt bleek echter niet van opgeleverd, werd er sindsdien niets meer van de zo’n beste kwaliteit, zodat al na een aantal jaren oven vernomen en is ze waarschijnlijk afgebro­ de fabriek werd stilgelegd. ken.Van de kalkoven van de Drentse Land- In 1875 werd er te Erica een veldoven gebouwd ontginning Mij. is nog minder bekend, zelfs de door de daar wonende vervener Th. Aukes, die plaats waar deze zou hebben moeten staan is zich sindsdien steenfabrikant ging noemen. De (nog) niet aan het licht gekomen. grondstof voor zijn steenbakkerij werd uit een Van bestendiger duur en veel grotere betekenis leemgroeve aan de Kerkweg gewonnen. Ook waren de ovens van grootveen-bezitter bakte hij dakpannen, want aan de steenfabriek mr.J.A.W. Gratama. Deze bouwde in de periode was (blijkens een advertentie) tevens een 1875/1880 vier ovens, waarvan er twee te “Ziegelei" verbonden. De fabriek werd eind en eveneens twee in Nieuw-Amster- jaren tachtig van de vorige eeuw door brand dam stonden.Vanaf 1888 eigendom van de verwoest en niet meer opgebouwd. administrateur van de Drentse Landontginnings De nauwe band tussen steen en turf uit die tijd Mij. L. Dommers, die er nog een derde oven te blijkt uit het vanaf 1870 door de (ook te Nieuw- Nieuw-Amsterdam bijbouwde. Na diens over­ Amsterdam vervenende) Dedemsvaartse lijden in 1908 werden de ovens tientallen jaren vervener B. Berends jr. uitgegeven en ook hier geëxploiteerd door resp. de firma's Trip en gelezen blaadje “Turf en Steenindustrie’’. Bij Peters uit Dedemsvaart. bovengenoemde fabrieken ging het om relatief Rond de eeuwwisseling waren er ook te Erica kleinschalige bedrijven, die waarschijnlijk in ovens in gebruik en eigendom van een notaris hoofdzaak voor de lokale markt produceerden. uit Assen. Ook zijn er nog verschillende Van meer betekenis was de tegen de eeuwwisse­ aanvragen van verveners bekend om een kalk­ ling opgekomen cementsteenindustrie, zoals die oven te mogen bouwen, maar tot een uitvoering te Erica van de Stadskanaalster groot-landbou- van die plannen is nergens gebleken. wer H.J.Knigge, later Pranger, welke onderne­ Tenslotte dateerden van het begin van deze ming later op zou gaan in de N.V. Asser Beton eeuw de kalkovens te EmmerCompascuum van Industrie. Een gelijksoortig bedrijf als dat van vervener H. de Jonge. Helaas is er van al de Knigge stichtte zijn plaatsgenoot en tevens genoemde ovens geen enkele bewaard gebleven, landbouwer J. Brans. Zijn fabriek kwam aan het enkel de straatnamen “Kalkovenwijk” en kanaal te Emmer-Erfscheidenveen te staan. "Kalkwark" te Emmer-Compascuum herinneren In de plaats Emmen zelf waren eveneens, vanaf nog aan de Zuidoost Drentse kalkindustrie. het begin van deze eeuw, enkele betonindus- trieen zoals die van G. Kliphuis, H. Meyer en Steen- en cementindustrie. J. Daanje.Aan deze ondernemingen waren Eveneens uit het midden van de vorige eeuw tevens kalkblusserijen (waar de ongebluste kalk dateerde de eerste steenindustrie van Zuidoost voor de mortel werd verwerkt) verbonden. Drenthe. Anders dan bij de kalkovens was de Kalkblusserijen waren ook het nevenbedrijf van vestiging niet alleen georienteerd op het veen als de bouwmaterialenhandel van resp. de firma’s brandstof, maar ook op de grondstof. Deze, de Van den Bergh en Rikkers te Nieuw-Amsterdam, keileem, werd veel aan de voet van Hondsrug G. Lamberts te Zuidbarge en J. Pranger te Erica. aangetroffen. De (veld)ovens kon men dan ook aantreffen te (Houwing), Noordbarge (Frieling) en Westenesch (markegenoten). Ook de Oranje­ kanaal Maatschappij stichtte in 1856 te Nieuw- Turfïndustrie* de op franse leest geschoeide Maatschappij tot Op een aantal aspecten van de turfindustrie ben ontginning van veengronden in Drenthe. ik destijds in het boekje “Historie van het In het begin van deze eeuw deed ook hier de Drents Californie" reeds vrij uitvoerig ingegaan. door een locomobiele stoommachine aangedre­ Daarom zal op deze plaats met een aantal ven turfmachine haar intrede. Daarvan stonden algemeenheden worden volstaan, De belang­ er rond 1910 in de omgeving van Emmer- rijkste exponent van deze tak van industrie was Compascuum al vijftig stuks. zonder meer de fabricage van turfstrooisel. Turfstrooisel werd al Yoor 1880 handmatig in “strooiingen" geproduceerd in de Twentse veengebieden. Rond 1880 kwam echter de fabrieksmatige fabricage van strooisel in zwang. De Brabantse Maatschappij “Helenaveen" (gesticht door de fam.Van de Griendt) begon daar toen mee. Ook in Noordoost Overijssel en Zuidoost-Drenthe ontstonden kort na 1880 turfstrooiselfabrieken. In beide gebieden kon men toen naast een aantal “vaste" fabrieken ook het fenomeen van drijvende turfstrooiselfabrieken aantreffen. Zo maakte de Maatschappij Griendtsveen in Nieuw- Amsterdam e.o. aanvankelijk ook gebruik van restant turfstroo/se/fabr/ek Griendtsveen Mij aan het drijvende fabrieken. Maar ook bij enkele andere Dommerskanaot bolsterfabrikanten in Zuidoost-Drenthe was dit het geval. Een drijvende fabriek had als voordeel Deze vorm van industrie vond daar toepassing dat men niet van een bepaald bolstergebied in o.a de veenderij van de bekende huisarts afhankelijk was. Echter was het na de Eerste Lubberman uit Emmer-Compascuum. Deze Wereldoorlog met dit soort van fabriekssche- machines dienden overigens alleen om het veen pen gedaan. te mengen. Enkele jaren na de Eerste Wereld­ Na die tijd werd het beeld bepaald door de, oorlog ging ook de bereiding van machinale turf vaak grote, gebouwen van de vasteturfstrooisel- of persturf weer van start. Deze (pers)turfma- fabrieken zoals die van Griendtsveen,Veldkamp chines, waarin het veen werd vermalen en en Scholten. Opmerkelijk was de “mechanisatie" geperst (zonder dat er water aan werd toege­ van het transport van het turfstrooisel, waarbij voegd) werden ook wel machinale turffabrieken sinds 1906 nagenoeg alle door Griendtsveen en genoemd. Ze stonden vooral in de omgeving van Scholten geproduceerde balen turfstrooisel . Een bekend fabrikant van machi­ door de Dedemsvaartse tram werden afgevoerd. nale turf was daar Jac. Rahder te Nieuw-Amster­ Van 1881 tot 1930 zijn er in Zuidoost Drenthe dam. Deze industrieën waren overigens niet in totaal 15 turfstrooiselfabrieken (grote en kenmerkend voor Zuidoost Drenthe; ze bevon­ kleinere en lange en kortere tijd) actief geweest, den zich ook bij Hoogeveen en Vroomshoop, zij waarvan er 5 drijvend waren. Uit deze periode het minder massaal. resteert nog slechts de oude turfstrooiselfabriek Onder de definitie veenindustrie vallen ook de van Griendtsveen bij het Smalspoormuseum aan diverse stoombaggerschepen, die dienst deden het Dommerskanaal. Ouder dan de turf- bij het baggeren van wijken.Van deze baggeraars strooiselindustrie was de fabricage van machi­ zijn er hier tenminste vijf geweest, waaronder nale turf, zoals die sinds 1875 een aantal (aren te het in 1873 bij de fa.Turner te Ipswick (Eng) Nieuw-Amsterdam plaatsvond in de fabriek van gebouwde baggerschip van Van derTuuk en de beide schepen van de fa. Kwartet van een Griendtsveen en Scholten exploiteerden voor Overijsselse vervenerscombinatie te de eigen elektriciteitsvoorziening een centrale, Klazienaveen. Weinig succesvol dan wel in een waar ook de buurtbewoners van mee konden experimenteel stadium blijven steken waren de profiteren. Ook waren er enkele coöperatieve Parijzer Lokfabriek (viltindustrie) te Erica, de centrales zoals die te Klazienaveen. Rond 1920 turfcartonfabriek van Scholten te Klazienaveen, moeten er wel 10 elektrische centrales in de ammoniakfabriek (winning van meststoffen Zuidoost Drenthe hebben gestaan. uit turf) “de Runde” en de elektrische turf- Plannen om de ammoniakfabriek te Klazienaveen fabricage, beide te Klazienaveen-Noord, de om te bouwen tot een grote turfgestookte stoomvuurmakers(briketten)fabriek van centrale, die heel het Zuidoost Drentse Gratama te Nieuw-Amsterdam en de veengebied van elektriciteit zou kunnen brikettenfabriek te . Ook als voorzien leden schipbreuk. Als een bijzonder­ (volledig) mislukt kunnen worden beschouwd de heid kan de toen vlak bij de ammoniakfabriek overige turftechnologische vindingen zoals de staande centrale van het Verrekenkantoor te vervaardiging van turfplaten in het fabriekje van Den Haag worden aangemerkt. Zij was opge­ C . Dick te Klazienaveen en de latere min of richt om de turfmachines elektrisch te kunnen meer daaraan analoge uitvindingen (zie hierover voortbewegen maar dit liep uiteindelijk ook op het artikel van Ger de Leeuw over de turf- niets uit. experimenten in de vorige Kroniek). En dan was er nog het (achteraf) toch wel Machinefabrieken. milieuvriendelijke polymeren, dat na jaren van In 1917 begon vervener A. Smook Azn. van experimenteren uiteindelijk toch nog door het Nieuw-Weerdinge daar een machinefabriek uitvinden van de plastics werd achterhaald. Als voor landbouw- en verveningswerktuigen. enige van al die toch zo goed bedoelde pogingen Enkele jaren later associeerde hij zich met J.G. om de turf op te stoten in de vaart der volkeren Lodder, waarna de N.V.Werkland ontstond. De overleefde de in 1922 opgerichte Puritfabriek te fabriek genoot grote bekendheid door de door Klazienaveen met haar actieve koolbereiding haar gefabriceerde baggermolens en turf­ uit zwarte turf. machines “volgens het systeem Lodder". Uit diezelfde tijd dateerde de Constructie- Scheepswerven. werkplaats van W.Vossebelt te Nieuw-Amster­ Werven hebben in dit deel van Drenthe geen rol dam, die daar enkele tientallen jaren eerder een van betekenis gespeeld. Daarvoor was hun smederij voor smeedwerk aan veenderijgereed- aantal te klein: Kleibeuker (l874),Wijma, beide schappen was begonnen. De fabriek ging zich te NieuwAmsterdam en “Dove” Jansen te voornamelijk bezighouden met reparaties aan Klazienaveen. Het waren eerder reparatie- dan turfmachines en de bouw van bruggen over de scheepswerven, eigenlijk niet meer dan een Verlengde Hoogeveense Vaart en ontwikkelde “hellinggat”, waarbij de (turfschepen door een zich tot een toonaangevend bedrijf. kaapstander met mensenkracht de helling Aanmerkelijk kleiner was het machinefabriekje werden opgetrokken De scheepsbouwmeester van de gebr. Pot te EmmerErfscheidenveen. heette hier dan ook gewoon “hellingbaas”. Textielindustrie. Elektriciteitscentrales. In de jaren twintig vestigden zich enkele textiel­ In het begin van de eeuw had bijna elk dorp hier fabrieken in de gemeente Emmen. De eerste wel een grotere of kleinere (turfgestookte) was de fabriek te Emmen van de te Amsterdam centrale. In een aantal gevallen gold dit een gevestigde N.V. Eerste Drentsche Textielfabriek particulier initiatief, zoals Gorter te Nieuw­ “ Het Klaverblad". Deze tricotagefabriek stond Amsterdam. Maar ook de turfstrooiselbedrijven aan de Weerdingerstraat vlak bij de =-·--. ---i .~ 1 ~ ~.-..,./" .~:,;/;,,.,J y· ",,,.," __ J' -'J"-1. ~-"' a.n• .A•. ------· ---·------

Q l'~~'-...i· ·1·:...tl.;....., • • , ..D .... ,/" ....:,. tG/. ~. ~ 1 !~. ~"'~·:;--/· r --=~·./..&/. c "_/..,-(,_ !fj Sl.~/. •. • °' A.-.• /./.. © rs: f ' "fJ,_ . • -= " "

...... , .·,,· ------·

plattegrond Lokfabriek (viklndustrie) te Erica.

9 - \

I' "

. "*' - """--- " ; . - .. t :;;;a,ifiiiiii;i~;;:==::;;::;;::::::;;;-;;.;;;~=i=~·..;.·.;..· .. --_,_____ - ---. ' sa ... 0 0 0 au -- .... ---·m:.--.m:m•'_...... "-- •.llfto .... ,...... :r-" - ~ - .... -· h .-.., • .- •• 1 • WJ'! ''" ,... .. 1010 N.V.VIeeswarenfabriek "De Hondsrug’. Te Nieuw-Amsterdam begon in die tijd de te Den Haag gevestigde N.V. Eerste Drentse Kle­ dingindustrie haar fabriek in een verbouwd voormalig hotel. Zij produceerde vnl. leger- kleding.Veel meisjes uit het dorp vonden hier toen werk als "modistes”. De firma S. Palm oefende in diezelfde tijd in het dorp een confectie-atelier uit. Een kleiner atelier was dat van Prummel te Klazienaveen-Noord.

Grafische industrie. In 1891 begon J, Meesters uit Dedemsvaart te Emmen een stoomdrukkerij. Hij droeg al gauw het bedrijf, dat o.m. de fabriekscomplex Norit, voorheen Purit te Klazienaveen. Emmer Courant uitgaf, over aan zijn neef W. ten Kate Rzn, een zoon van de te Nieuw-Amster- dam wonende directeur van de Wilhelmina mosterdmakerij van zijn plaatsgenoot J.Veld­ Veencompagnie. Later kwam er in Emmen nog kamp. een stoomdrukkerij bij van A.Tonkens, die op zijn beurt het Emmer Nieuws en Advertentie­ Zuivelindustrie. blad uitgaf. In Nieuw-Amsterdam gaf toen de Uit 1894 is de Coöperatieve Emmer Zuivel­ drukker R. Mande de Nieuw-Amsterdammer uit. fabriek aan het Oranjekanaal te Noordbarge. Later oefende hij zijn bedrijf te Klazienaveen uit. Later kwam er ook nog een Coop. Roomboter­ fabriek te Westenesch. Ook te Weefdinge Landbouwindustrie. kwamen er twee zuivelfabrieken te staan: de Anders dan in de Groningse veenkoloniën is de Coop. Stoomzuivelfabriek en maalderij, annex landbouwindustrie hier nooit van bijzondere elektrische centrale en deVereenigde Boter- betekenis geworden. Maar omgekeerd hadden fabriek "de Eendracht” . Ook was ze daar weer niet zoveel veenindustrie als hier. in die tijd twee zuivelfabrieken rijk. Het aanvankelijke voornemen van W.A. Scholten Daarnaast hadden zich in Zuidoost Drenthe een om in 1875 in zijn Klaziena(Smeul)veen een aantal handkrachtfabriekjes op de botermarkt aardappelmeelfabriek te stichten ging (waar­ begeven. Met aan het hoofd een “boterdirec- schijnlijk vanwege het achterwege blijven van teur”, die daar leiding gaf aan een botermaker een kanaalverbinding) niet door. Pas in 1907 zou en een werkman, die aan de slinger draaide. er te Nieuw-Amsterdam - Veenoord zo’n fabriek Zulke fabriekjes waren er onder meer te (“Excelsior”) verrijzen. Bij deze ene fabriek zou , Zuidbarge, Westenesch en Nieuw- het echter blijven. Dord recht. Scholten had het inmiddels al weer met Klazienaveen "goedgemaakt” door daar, zoals Hout- en bouwindustrie. gemeld, een turfstrooiselfabriek te stichten. Reeds aan het eind van de vorige eeuw was er Hoewel in een meer verwijderd verband zou sprake van een behoorlijk groot aantal aanne­ nog onder landbouwindustrie de in 1901 opge­ mingsbedrijven in Zuidoost Drenthe. richte stoommeel- en lijnkoekenfabriek van de Hoewel er een groot deel van verdween werden Nieuw-Amsterdamse veelzijdige ondernemer er ook nogal wat door een ander voortgezet. J. Gorter kunnen worden begrepen. Van veel Hun aantal nam echter rond de eeuwwisseling eerder was de runmolen bij de grutterij en door de opkomst van nieuwe veenkoloniën aanzienlijk toe. Griendtsveen te Nieuw-Amsterdam al een Deze bedrijven presenteerden zich onder meer houtzagerij annex was.Tenslotte telde Nieuw- onder de benaming timmerfabriek, timmer­ Weerdinge nog een hardhoutzagerij. werkplaats of timmer- en/of aannemingsbedrijf. Rond 1930 waren er alleen al in de gemeente Emmen ongeveer 25 van zulke bedrijven. Varia. In elk dorp kon men eigenlijk wel een stuk of Naast de hierboven genoemde takken van wat van die bedrijven vinden.Vaak waren die industrie worden nog de volgende ondernemin­ aannemers ook houthandelaar, waartoe ze de gen gemeld.Te Nieuw-Amsterdam: de Eerste beschikking hadden over een houtloods of Drentse Papierwarenfabriek van de fa. Gorter houtstek, soms met filialen over verschillende en Rooseboom (1920), de ijsfabriek van Gorter, plaatsen verspreid. genaamd “ Nova Zembla”, zij leverde ijsblokken Onder de houtindustrie zou men ook de ten behoeve van de koeling voor slagers enz., de wagenmakerijen kunnen rekenen, zoals die van kleine glasblazerij van J. Kuik en de bierbottelarij Nieboer te Emmer-Erfscheidenveen en de gebr. van J. Drent. Ook te Nieuw-Dordrecht was HA. en H. de Poel, resp. te Nieuw-Amsterdam enige tijd een klein brouwerijtje. (elektrische wagenmakerij) en Emmen. De N.V. tot Exploitatie van turfstrooisel- Een vrij gebruikelijk nevenbedrijf bij turf- fabrieken te Klazienaveen had aan haar bedrijf strooiselfabrieken was de houtzagerij, waar van een draadtrekkerij en draadnagelfabriek verbon­ dennenhout de latten voor de verpakking van den, terwijl annex aan de turfstrooiselfabriek balen turfstrooisel werden gezaagd. Bekend is van Veldkamp te Erica een stoombloem- dat bij de drijvende turfstrooiselfabriek van pottenperserij was.

voormalige fabriek Werkland te Nieuw-Weerdinge. Voorts was er te Erica na enige tijd van leeg­ stand in het gebouw van de voormalige lok- Bronnen: fabriek enkele jaren een borstelmakerij en - Gemeente-archief Emmert, waaronder diverse bezemfabriekje. De borstels en bezems werden jaargangen van de Emmer-Courant uitgevoerd naar Gelderland en Holland.Toen de - Rijksarchief Assen: Handelsregister. heidebezems uit de gratie raakte ging men daar - Voorts zijn tal van gegevens ontleend aan de in het over op het matten van stoelen enz. boekje Historie van het Drents Califomie opgeno­ men lijst van bedrijven, alsmede die in het boek van Besluit. J.Visscher, Emmen en Zuidoost Drenthe uit 1940. Bij het opmaken van de balans van al die industriële bedrijvigheid in de periode 1875­ 1930 blijkt hoe “rijk” of beter gezegd hoe veelkleurig ons industrieel verleden ooit moet zijn geweest. Gemeten naar landelijke maatstaven komt Zuidoost Drenthe er met die (ruim gemeten) bijna 200 fabrieken en fabriekjes er ten opzichte van de bekende Nederlandse industriegebieden van naam uit die tijd getalsmatig bepaald niet slecht af. Wel dient hierbij de kanttekening worden geplaatst dat een groot aantal van die fabrieken eigenlijk al in de knop is geknakt. Maar dat is nu eenmaal vaak het lot van jonge starters en dus blijkbaar ook van veenkoloniale pioniers. Daarbij komt nog dat men hier niet, zoals vaak elders, kon voortbouwen op vanouds bestaande know-how. In ieder geval zou je kunnen concluderen dat de industriële revolutie zich zeker heeft laten gelden, maar ook dat ze een aantal van haar eigen kinderen heeft verslonden. Er is dus veel meer gebeurd dan je op het eerste gezicht geneigd bent te denken.Waar is het allemaal gebleven. Zo “rijk” als dat industriële verleden er eens moet hebben uitgezien, zo schamel is Zuidoost Drenthe nu aan erfgoed uit datzelfde verleden. Hooguit een oude turfstrooiselfabriek, een loods, een postkantoor, een sluisje en een voormalige directeurswoning vormen een nog tastbare herinnering uit dat roemruchte verleden. MEDEDELINGEN.

* Op 14 september 1996 is de Nationale Monumentendag, In de gemeente Emmen zal in samenwerking met ondermeer deVVV-Emmen een antieke bus een rondrit worden gemaakt langs ons cultureel, industrieel erfgoed. Ook u bent van harte welkom.

* In het Centrum Beeldende Kunst / Brug- gebouw is de tentoonstelling ingericht “Een eeuw Emmen” in 350 foto’s door Gerrie van der Veen. Ook in deze tentoonstelling wordt aandacht besteed aan het Industrieel Erfgoed.

* Door tussenkomst van T. Engelsman zijn wij in het bezit gekomen van een genealogie van de familie Emmen. Door H. de Jong zijn inmiddels een paar aanvullingen/verbeteringen toegevoegd. Mogelijk zijn er onder ons leden (genealogen), die ook nog gegevens bezitten, die waarde kunnen toevoegen aan dit werkstuk. Een afschrift is in te zien in het Gemeentearchief Emmen, P.M. Kraan.

directeurswoning Gorter te Nieuw-Amsterdom. voormalige directeurswoning Friesche Veen Mij N.V.