Famillement Leeuwarden

DNA – een overzicht, toegespitst op Y-DNA

Gerrit Woertman Soest [email protected] [email protected] www.dnagezocht.com

3 juni 2018 Gerrit Woertman - DNA – een overzicht, toegespitst op Y-DNA 17.00-17.30 uur, Van der Eemszaal 1

• Even voorstellen • Genetische Genealogie • Genealogie • DNA – wat is het? • Y-DNA, mt-DNA, autosomaal DNA, X-DNA met link naar genealogie • Rondreizende mens • DNA-test aanbieders: FTDNA,MyHeritage,23AndMe,Ancestry • Zonen van Adam, Belgisch project • Y-DNA Even voorstellen

• theoretisch chemicus • docent scheikunde/natuurkunde • IT-consultant Digital/Compaq/HP/ZZP (Open)VMS • genealoog (familie/vrienden/W*rd/t*man*) • DNA-onderzoek (sinds 2010) • FTDNA group administrator Woertman/IGV/PlanAngel • Actief volger diverse DNA-groepen • 23andMe/Ancestry/LivingDNA/MyHeritage • National Geographic Geno 2.0 • BIG-Y

DNA – aanvulling op genealogie (1)

• genealogisch onderzoek loopt meestal soepel: • Informatie (groot)ouders/familie • trouwboekje(s)/bijbel/foto’s • Persoonskaarten • Burgerlijke stand / bevolkingsregister • DoopTrouwBegraafboeken / testamenten / akten indemniteit / rechterlijk archief, enz. • genealogie loopt vaak vast/stopt 1650-1700 • Geen DTB, rechterlijk archief, enz. meer… soort muur die blokkeert DNA – aanvulling op genealogie • DNA-onderzoek kan mogelijk helpen om verder te komen • Daarnaast kan het leuk zijn om in grote lijnen je afstamming te weten • Zijn die mensen met dezelfde achternaam nu wel/niet familie? • Achternamen zijn vrij recent (daarvoor patroniemen of bijv. boerderijnaam als bijnaam) Met DNA komen hele andere achternamen in beeld als verre “familie” Genetica - DNA • in het Engels DesoxyriboNucleidAcid • DNA is de drager van erfelijke eigenschappen, en geeft via ongeveer 23000 genen door dat de juiste eiwitten worden aangemaakt. • Mens heeft ongeveer 3,2 miljard baseparen (AT/CG) die in een dubbele helix (spiraal) zitten, verbonden door waterstofbruggen • In elke cel (uitgezonderd bloedcel) 2 meter DNA • Bijna 2% DNA codeert/“doet” iets • Rest 98% is “junk DNA” • 2003: in “junk DNA” zit ook aan/uit schakelaars voor controle- mechanismen • Epigenetica is het nieuwe vakgebied dat “junk DNA” bestudeert Chromosomen • In ons lichaam zitten cellen met een celkern. • In de celkern zitten de chromosomen, 23 paar 23 paar chromosomen in celkern vrouw schematisch DNA – geslachtschromosoom Y • Van de 23 paar chromosomen is er 1 paar geslachtschromosomen: XY man, XX vrouw • Een vrouw geeft altijd X door • een man Y (=> XY – kind wordt man) óf X (=> XX – kind wordt vrouw) • Y komt altijd van de vader (-vader-vader-enz.) DNA – geslachtschromosoom X • Van de 23 paar chromosomen is er 1 paar geslachtschromosomen: XY man, XX vrouw • Een vrouw geeft altijd X door • een man Y (=> XY – kind wordt man) óf X (=> XX – kind wordt vrouw) • Bij X weet je dus niet of het komt van vader of moeder; dat wordt puzzelen… X-DNA (1/2) • Vrouwen krijgen X van moeder(recombinatie), en ongewijzigde X van hun vader • Mannen krijgen X van moeder (recombinatie) (en een Y van hun vader) DNA – autosomaal • Van de 23 paar chromosomen zijn er 22 paar gewone (autosomale) chromosomen voor lengte/haar/ogen, enz. • bij bevruchting: • “helft” van vader, “helft” van moeder • Recombinatie, nooit precies 50/50 • Kan ook zijn 20/80, 70/30, 45/55 • Broers/zussen hebben dus gedeeltelijk verschillend DNA, en lijken meer of minder op elkaar Mitochondriaal DNA -mtDNA • In elke cel zitten buiten de celkern mitochondriën: de energie-centrales in de cel • Tot wel 1000 mitochondriën in spierweefsel-cel • Het wordt alleen door de moeder doorgegeven aan jongens en meisjes • Dus dan heb je een reeks moeder-moeder-enz. DNA overerving DNA en overerving – mutaties • Monniken schreven bijbels over; hun schrijf-fouten werden letterlijk overgenomen • Bij de bevruchting komen ook “schrijffoutjes” voor: mutaties • Klein DNA-stukje herhalen – STR (Short Tandem Repeat) ACGT met STR-waarde 2 wordt ACGTACGT • “schrijffout” – SNP (Single Nucleotide Polymorphism) • mutaties worden meestal ongewijzigd doorgegeven • DNA onderzoek gebeurt op plekken (markers) waar vaak die mutaties optreden DNA – mutaties - terugrekenen

• Bekend is waar vaak DNA-mutaties optreden • Dan kunnen de mutaties teruggerekend worden tot de meest oorspronkelijke variant • Koppel je dit aan de plekken waar het DNA verzameld is, • dan is het mogelijk terug te rekenen tot gemeenschappelijke voorouder en plek voor Y-DNA en mt-DNA Y-DNA migratie uit Afrika (1/2) • Mutaties terugrekenen naar gemeenschappelijke voorvader • “Adam” leefde 60.000-140.000 jaar geleden, in Afrika (volgens de meest gangbare theorie) • Generaties zijn 25-30 jaar; dat verklaart een stuk van de spreading • Volgens de laatste publicaties zou dit ook best een 200.000-300.000 jaar terug kunnen zijn Y-DNA migratie uit Afrika (2/2) mtDNA migratie uit Afrika (1/2) • De mtDNA-mutaties kun je terugrekenen • De gedurfde veronderstelling van Bryan Sykes uit 2001 was dat we allemaal van 7 vrouwen in Afrika afstammen mtDNA migratie uit Afrika (2/2) Mensen zijn hetzelfde of verschillend?

• Alle mensen hebben meer dan 99% hetzelfde DNA. • Die minder dan 1% verschil in DNA zijn toch miljoenen mogelijke verschillen, bijvoorbeeld in hoe we er uitzien.

DNA – wat kun je vinden?

• waar kom je lang geleden vandaan: • mannen én vrouwen met mtDNA voor lijn moeder-moeder-moeder • mannen met Y-DNA voor lijn vader-vader-vader • met andere mensen die getest zijn kun je globaal aangeven, of er verwantschap is • met Y-DNA meer mutaties • Frequentie mutaties bekend => niet meteen exact jaartal, maar wel globaal wanneer MRCA (Most Recent Common Ancestor – meest recente gemeenschappelijke voorouder) heeft geleefd • Voor de voorouders in de kwartierstaat middenin de trechter tussen links vader- vader-vader en rechts moeder-moeder-moeder heb je dan nog niets; er kan nu ook tot 5-6 generaties terug getest worden op autosomaal at-DNA. DNA – kwartierstaat • Y-DNA: mannen in vaderlijke lijn

• mt-DNA: mannen én vrouwen in moederlijke lijn

• Autosomaal at-DNA: mannen én vrouwen van beide ouders DNA-lijnen in kwartierstaat

Over- 8-vader- 9-moeder- 10-vader- 11-moeder- 12-vader- 13-moeder- 14-vader- 15-moeder- groot- vader- vader- moeder- moeder- vader- vader- moeder- moeder- vader 8 9 vader vader10 11 vader moeder12 13 moeder moeder 14 15 moeder ouders

Groot- 4-vader- 5-moeder- 6-vader- 7-moeder- vader vader moeder moeder ouders 4-opa 5-oma 6-opa 7-oma

Ouders

2-vader 3-moeder 2-vader 3-moeder

Zoon

1-zoon 1-z DNA overerving DNA testen – waar (1/2)? • FamilyTreeDNA alleen DNA, maar wel alles: Y/mt/at- DNA en projecten voor Y/mt,regio’s en families • Ancestry – genealogie-database en nu ook at-DNA • 23andMe – gezondheid en at-DNA • MyHeritage – genealogie-database en nu ook at-DNA • At-DNA transfer naar andere aanbieders en upload naar Gedmatch • National Geographic Geno 2.0 (Y/mt en ancient a-DNA: Neanderthalers/Denisova) • LivingDNA in UK:Y/mt-DNA – probeert heel lokaal te gaan werken • http://www.yseq.net/ YSEQ: Y-DNA (heel uitputtend) DNA testen – waar (2/2)? • lokale aanbieders • minder geschikt voor genealogie; soms handig voor gerichte test, bijv. vaderschapstest • Geen databank om met anderen te vergelijken • Vroeger (NL) Zonen van Adam-project: Y-DNA • B: Brabant/Benelux-project: Y-DNA

• Zie ook: http://www.isogg.org/wiki/Wiki_Welcome_Page FamilyTreeDNA (FTDNA)

• Enige aanbieder Y/mt/at (FamilyFinder) • Veel extra SNP-tests mogelijk • Grootste databank om geautomatiseerd DNA mee te vergelijken (Y/mt/at) • Privacy altijd gegarandeerd • Projecten (achternaam/land/haplogroep) met enthousiaste project- administrators • Bestellen via project meestal iets goedkoper FTDNA-databank -29May2018 About The Family Tree DNA Database Our databases are the most comprehensive in the field of . As of May 29, 2018, the Family Tree DNA database has 968,734 records. Total numbers include transfers from the and resellers in Europe and Middle East. We also have: 10,019 Group Projects 577,185 unique surnames 667,799 Y-DNA records in the database 347,497 25-marker records in the database 325,960 37-marker records in the database 172,374 67-marker records in the database 300,935 mtDNA records in the database 140,458 FGS records in the database Y-DNA STR (1) • Op bepaalde plekken (markers) komt een herhaling van een specifiek patroon voor: Short Tandem Repeat (STR) • Het aantal herhalingen wordt meestal ongewijzigd aan een zoon doorgegeven, maar kan 1 hoger (of soms 1 lager) worden • ACGT wordt bij STR-waarde 2 ACGTACGT • Aantal markers waarop getest wordt, is bij FTDNA: 12-37- 67-111 • Hoe meer markers, hoe nauwkeuriger (en duurder…) Y-DNA STR (2)

• 12-(25)-37-67-111 STR-markers • 12 en 25 markers waren niet zinvol -> weg • 12 markers weer terug als lokkertje • Matches bij 12 markers zijn meestal heel lang geleden! Heb je dus weinig aan. Tenzij heel snelle bepaling: mogelijk heel ver weg wel/niet familie • Testen pas zinvol vanaf 37 markers, liefst 67 markers (of latere upgrade 37-> 67 markers) • Bij upgrade niet opnieuw borstelen Y-DNA STR (3)

• STR-bepaling geeft aan • Automatisch in databank zoeken naar matches/ overeenkomsten, dus mogelijke verwantschap Y-DNA STR (5) • http://www.familytreedna.com/public/Woertman/default.aspx ?vgroup=Woertman&vgroup=Woertman§ion=ycolorized • 2 achter-achter-achterneven Arie en Gerrit Woertman

• Marker DYS439 is bij Gerrit ergens in de laatste 200 jaar 1 hoger geworden Y-DNA STR (6) -match/overeenkomst Y-DNA STR (7) FTDNA-TIP Y-DNA STR (8) FTDNA-TIP

• Hoe meer markers, hoe nauwkeuriger Y-DNA

• Man (mens) kwam in golven uit Afrika, en gaandeweg kwamen er unieke copieerfoutjes SNP’s die aan zonen werden doorgegeven • In welke groep zit je nu? • Aan hand van STR-bepaling eerste indeling • Gedaan door FTDNA bij test-uitslag • Of zelf met haplogroup-predictor Athey of Nevgen https://isogg.org/wiki/Y-DNA_tools • Zeker te krijgen door extra SNP-test voor indeling in Haplogroup of sub-Haplogroup (subclade) Y-DNA migratie uit Afrika Y-DNA STR/SNP • R1b1a2 is meest algemene Y-haplogroep in Nederland. R1b is nog relatief jong; er is nog weinig onderscheid  testen op meer STR’s (liefst 67 markers) • Bij haplogroep R1b kwamen haplogroepnamen voor als R1b1a2a1a1 • Dat is nu iets als R1b-U106 • meest complete haplogroeplijst op www.isogg.org • http://www.eupedia.com/genetics geeft overzichten voor Y-DNA en mt-DNA in Europa.

Y-DNA FTDNA BIG Y test • Test op 1/6 Y-DNA (kost bijna 600 $) • Levert veel nieuwe SNP’s en lijnen op • Dus ook SNP-packs • 9-apr-2012 8-jan-2015 FTDNA BIG Y-500

• EXPERT LEVEL • Big Y-500: Big Y + Y111 • ONLY$649USD • 500 markers • Examines 500 short tandem repeats and 100K SNPs on the Vastgelopen Woertman- in welke richting verder? (1/4) • Gerrit Woertman vaderszijde in archief terug van Epse (Gorssel) tot ca. 1670 in Bathmen • In Deventer ca. 1600 6 families Woertman • ca. 1610 twee broers (?) Woertman uit Münster in Deventer; tot ca 1625 te volgen • Zijn zij familie en kom ik dus uit Duitsland? • En dan komt het resultaat van de Y-DNA test… Vastgelopen Woertman - in welke richting verder? (2/4) Vastgelopen Woertman- in welke richting verder? (3/4)

• Meest recente gemeenschappelijke voorouder heeft geleefd (TMRCA): 20- 24 generaties terug van 25-30 jaar, dus 500-720 jaar terug. Vastgelopen Woertman- in welke richting verder? (4/4)

• “Neef” Wurdeman komt uit Oldenburg (Duitsland) • Hiervoor staat oftewel terug naar de genealogie en het archief. • De richting is wel duidelijk: Bathmen-Deventer-Münster- Oldenburg • Omstreeks 1350 liet de graaf van Oldenburg pachtboerderijen aanleggen: Wurt/Woord

Ethymologisch is Woert de stam; dus iets als: op de Woert => Woertman; Woert is hooggelegen plek in laaggelegen gebied Verklaring Theo Spek in zijn proefschrift: Met een woerd werd in de middeleeuwen een omheind stuk akkerland aangeduid dat dichtbij de boerderij lag, een soort van huisakker; samengevoegd: een wat hoger gelegen, omheind stuk land http://wiki-de.genealogy.net/Wortmann_(Familienname) : „Woord“ (mnd.) = begrenztes oder eingehegtes Grunstück (bei den frühen Stadtgründungen, Siedlungsmittelpunkten), auch Sohl- oder Hofstätte der Ursiedlungen. http://wiki-de.genealogy.net/Woord In der Neustadt von Oldenburg wurden vom Grafen und der Stadt in einem bestimmten Verhältnis "Wurten" (=. Hausplätze) angelegt und an Neubürger zu Erbzinsrecht ausgegeben. The Oxford Dictionary of English Surnames and the Penguin Dictionary of British Surnames give the same explanation for Worth as described above in German for Woord Wel of niet familie? (1/2)

• Maken Woertman-boek in 2010/11 bij Historische Vereniging Gorssel • Jarenlange twijfel over Willem (Bathmen,1789) zoon van Jan Hermsen Woertman Trouwt vanuit boerderij, maar de vernoemingsregels worden niet gevolgd! Wel / geen familie? Wel/niet in boek? • Mannelijke nakomeling benaderd voor DNA-onderzoek  Y-DNA haplogroup I1d • Bij achter-achter-achterneef Arie en mij I1 • Dus geen familie! Wel of niet familie? (2/2)

• En in het archief 2 maanden later gevonden: Jan Hermsen komt van boerderij Woertman 10 km noordelijker in Heeten. • Meteen maar een 2e Woerd/tman-boek gemaakt over deze familie • En bij de boekpresentatie waren 2 compleet verschillende families die toevallig de achternaam Woertman/Woerdman deelden Onbekende vader? • Het komt soms wel eens voor dat een kind niet van de eigen vader is Of eerder in vaderlijke lijn bij (over…)grootouders • In Engels: Non Paternity Event • Het kan handig zijn om ook (achter)neven te laten testen om meer zeker te zijn

• Onbekende vader: testen! • En dan via DNA-matches en Gens Nostra verder speuren Samenvatting • DNA geeft niet al je voorouders • DNA is geen wondermiddel • DNA kan verbanden met anderen duidelijk maken óf ontkennen • DNA kan verder inzicht geven in een stuk van je voorgeschiedenis • DNA kan onverwachte resultaten geven • Probeer de gewone genealogie erbij te houden! Vragen??? www.dnagezocht.com Succes met uw DNA- speurtocht!