Aleksandra Drzymała

Ⓒ DUX, DUX 1557, 2019 Nagranie zrealizowano w Bazylice Bożego Miłosierdzia w Krakowie 23-24 listopada 2018 r. Recorded at the Divine Mercy Basilica in Cracow 23rd-24th November 2018. Enregistré dans la Basilique de la Miséricorde Divine à Cracovie, 23ème-24ème Novembre 2018. MICHAŁ SZOSTAKOWSKI Reżyseria nagrania, montaż, mastering | Recording supervision & sound engineering, editing, mastering Supervision de l'enregistrement et ingénierie du son, l'édition, mastering RYSZARD PYPŁACZ (English translations), ALEKSANDRA DRZYMAŁA (Traductions françaises) Tłumaczenia | Translations | Traductions ADAM GOLEC Zdjęcia | Photos | Photos AGNIESZKA ZAKRZEWSKA Projekt graficzny | Graphic design | Conception grafique RAFAŁ DYMERSKI Skład | Page layout | Mise en page MARCIN TARGOŃSKI Redakcja | Editor | Éditeur

DUX Recording Producers Morskie Oko 2, 02-511 Warsaw, Poland | www.dux.pl, e-mail: [email protected]

1557 book digipack 130x120.indd 2 07.10.2019 10:08:53 OLIVIER MESSIAEN (1908–1992)

La Nativité du Seigneur (1935) Neuf Méditations pour Orgue

Arkadiusz BIALIC organy | organ | orgue

1557 book digipack 130x120.indd 3 07.10.2019 10:08:53 OLIVIER MESSIAEN (1908–1992) La Nativité du Seigneur | Narodzenie Pana | The Nativity of the Lord (1935) Neuf méditations pour orgue | Dziewięć medytacji na organy | Nine Meditations for Organ

1 La Vierge et l’Enfant | Dziewica i Dziecię | The Virgin and Child 7:16 Conçu par une Vierge un Enfant nous est né, un Fils nous a été donné. Sois transportée d’allégresse, fille de Sion ! Voici que ton roi vient à toi, juste et humble. (Livres des Prophètes Isaia et Zacharie) Albowiem Dziecię nam się narodziło, Syn został nam dany, Raduj się wielce, Córo Syjonu, wołaj radośnie, Córo Jeruzalem! Oto Król twój idzie do ciebie, sprawiedliwy i zwycięski. Pokorny. (Księga Izajasza 9, 5; Księga Zachariasza 9, 9) For to us a child is born, to us a son is given; Rejoice greatly, O daughter of Zion! Shout aloud, O daughter of Jerusalem! Lo, your king comes to you; triumphant and victorious is he, humble. (Isaiah 9:5, Zechariah 9:9)

2 Les Bergers | Pasterze | The Shepherds 7:13 Ayant vu l’Enfant couché dans la crèche, les bergers s’en retournèrent, glorifiant et louant Dieu. (Evangile selon Saint Luc) A pasterze wrócili, wielbiąc i wysławiając Boga za wszystko, co słyszeli i widzieli, jak im to było powiedziane. (Ewangelia wg św. Łukasza 2, 20) And the shepherds returned, glorifying and praising God for all they had heard and seen, as it had been told them. (Luke 2:20)

3 Desseins éternels | Zamiary wieczne | Eternal Purposes 4:34 Dieu, dans son amour, nous a prédestinés à être ses fils adoptifs, par Jésus-Christ, à la louange de la gloire de sa grâce. (Epître de Saint Paul aux Ephésiens) Z miłości przeznaczył nas dla siebie jako przybranych synów przez Jezusa Chrystusa, według postanowienia swej woli, ku chwale majestatu swej łaski, którą obdarzył nas w Umiłowanym. (List do Efezjan 1, 5-6) He destined us in love to be his sons through Jesus Christ, according to the purpose of his will, to the praise of his glorious grace which he freely bestowed on us in the Beloved. (Ephesians 1:5-6)

1557 book digipack 130x120.indd 4 07.10.2019 10:08:54 4 Le Verbe | Słowo | The Word 12:40 Le Seigneur m’a dit : tu es mon Fils. De son sein, avant que l’aurore existât, il m’a engendré. Je suis l’Image de la bonté de Dieu, je suis le Verbe de Vie, dès le commencement. (Psaumes 2 et 109, Livre de la Sagesse. 1re Epître de Saint Jean) Powiedział do mnie: „Tyś Synem moim, Z łona jutrzenki jak rosę Cię zrodziłem”. Jest odblaskiem wieczystej światłości, zwierciadłem bez skazy działania Boga, obrazem Jego dobroci. Na początku było Słowo, a Słowo było ui Boga, Bogiem było Słowo. (Psalm 2, 7; Psalm 110, 3b; Księga Mądrości 7, 26; Ewangelia wg św. Jana 1, 1) He said to me, “You are my son, from the womb of the morning like dew your youth will come to you”. For she is a reflection of eternal light, a spotless mirror of the working of God, and an image of his goodness. In the beginning was the Word, and the Word was with God, and the Word was God. (Psalm 2:7, 110:3, Wisdom 7:26, John 1:1)

5 Les Enfants de Dieu | Dzieci Boga | The Children of God 3:41 À tous ceux qui l’ont reçu, le Verbe a donné le pouvoir de devenir enfants de Dieu. Et Dieu, a envoyé dans leur cœur l’Esprit de son Fils, lequel crie : Père ! Père ! (Evangile selon Saint Jean et Epître de Saint Paul aux Galates) Wszystkim tym jednak, którzy Je przyjęli, dało moc, aby się stali dziećmi Bożymi. Bóg wysłał do serc naszych Ducha Syna swego, który woła: „Abba, Ojcze!”. (Ewangelia wg św. Jana 112; List do Galatów 4, 6) But to all who received him, who believed in his name, he gave power to become children of God. And because you are sons, God has sent the Spirit of his Son into our hearts, crying, “Abba! Father!” (John 1:12, Galatians 4:6)

6 Les Anges | Anioły | The Angels 3:36 L’armée céleste louait Dieu et disait : gloire à Dieu au plus haut des cieux ! (Evangile selon Saint Luc) I nagle przyłączyło się do anioła mnóstwo zastępów niebieskich, które wielbiły Boga słowami: „Chwała Bogu na wysokościach!”. (Ewangelia wg św. Łukasza 2, 13-14) And suddenly there was with the angel a multitude of the heavenly host praising God and saying, “Glory to God in the highest!” (Luke 2:13-14)

1557 book digipack 130x120.indd 5 07.10.2019 10:08:55 7 Jésus accepte la souffrance | Jezus przyjmuje cierpienie | Jesus Accepting His Suffering 4:39 Le Christ dit à son Père en entrant dans le monde : vous n’avez agréé ni holocaustes, ni sacrifices pour le péché, mais vous m’avez formé un corps. Me voici ! (Saint Paul, Epître aux Hébreux) Przeto przychodząc na świat, mówi: „Ofiary ani daru nie chciałeś, aleś Mi utworzył ciało”. Wtedy rzekłem: „Oto idę – w zwoju księgi napisano o Mnie – abym spełniał wolę Twoją, Boże”. (List do Hebrajczyków 10, 5.7) Consequently, when Christ came into the world, he said, “Sacrifices and offerings thou hast not desired, but a body hast thou prepared for me; Then I said, ‘Lo, I have come to do thy will, O God,’ as it is written of me in the roll of the book.” (Hebrews 10:5,7)

8 Les Mages | Magowie | The Wise Men 6:02 Les Mages partirent, et l’étoile allait devant eux. (Evangile selon Saint Matthieu) Oni zaś wysłuchawszy króla, ruszyli w drogę. A oto gwiazda, którą widzieli na Wschodzie. (Ewangelia wg św. Mateusza 2, 9) When they had heard the king they went their way; and lo, the star which they had seen in the East. (Matthew 2:9)

9 Dieu parmi nous | Bóg wśród nas | God among Us 9:03 Paroles du communiant, de la Vierge, de l’Église toute entière : celui qui m’a créé a reposé dans ma tente ; le Verbe s’est fait chair et il a habité en moi. Mon âme glorifie le Seigneur, mon esprit a tressailli d’allégresse en Dieu mon sauveur. (Ecclésiastique, Evangiles selon Saint Jean et Saint Luc) Wtedy przykazał mi Stwórca wszystkiego, Ten, co mnie stworzył, wyznaczył mi mieszkanie. A Słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas. Wielbi dusza moja Pana, i raduje się duch mój w Bogu, moim Zbawcy. (Mądrość Syracha 24, 8; Ewangelia wg św. Jana 1, 14; Ewangelia wg św. Łukasza 1, 46-47) Then the Creator of all things gave me a commandment, and the one who created me assigned a place for my tent. And the Word became flesh and dwelt among us. My soul magnifies the Lord, and my spirit rejoices in God my Savior. (Sirach 24:8, John 1:14, Luke 1:46-47)

Total time: 58:48

1557 book digipack 130x120.indd 6 07.10.2019 10:08:55 ARTYSTA Z DOMU Fantazję i Fugę c-moll BWV 562 Jana Sebastiana Bacha. Kilkanaście miesięcy później zastępował organi- Olivier Eugène Prosper Messiaen (ur. 10 XII 1908 r. – stę Charles’a Quefa w kościele Świętej Trójcy w Paryżu zm. 27 IV 1992 r.) dorastał w Avinionie na południu (Église de la Sainte-Trinité). Od 1931 roku, po jego Francji, w rodzinie literatów: matka Cécile Sauvage śmierci, grał tam co niedzielę przez sześćdziesiąt lat. była uznaną poetką, ojciec – Pierre Messiaen – Na początku drugiej wojny światowej Olivier nauczycielem języka angielskiego w liceach, tłuma- Messiaen został powołany do armii francuskiej. Bardzo czem dzieł wszystkich Szekspira. W ślady rodziców słabo widział, dlatego przydzielono go do służb medycz- poszedł młodszy z synów, Alain. Olivier, podobnie jak nych. W 1940 roku trafił do niemieckiej niewoli i został później brat, pozostawał pod silnym wpływem litera- osadzony w obozie jenieckim w Zgorzelcu. Dla kole- tury francuskiej, jego zainteresowania bardzo wcześnie gów z celi, potrafiących grać na skrzypcach, wiolon- zaczęły jednak skręcać w stronę muzyki. Kiedy miał czeli i klarnecie, skomponował wówczas słynny Kwartet dziewięć lat, skomponował pierwszy utwór fortepia- na koniec czasu. Pięć części utworu wykonał, wraz nowy (zachowany do dziś w rękopisie), zainspirowany z nimi, podczas obozowego wieczoru poetycko-muzycz- poematem Pani z Shalott (La dame de Shalott) Alfreda nego. Całość zagrali kilka tygodni później, w styczniu Tennysona. Był to czas pierwszej wojny światowej – 1941 roku, dla kilku tysięcy więźniów osadzonych po mobilizacji męża Cécile przeprowadziła się z synami w obozie. Po trzech kolejnych miesiącach kompozytor w Alpy, do brata mieszkającego w Grenoble. To tam wyszedł na wolność. Jeszcze w tym samym roku objął Olivier przyjął wkrótce wiarę katolicką, z tamtym rejo- stanowisko wykładowcy Konserwatorium Paryskiego nem czuł się też związany do końca swoich dni. i piastował je do emerytury w roku 1978. W połowie Powrót ojca z wojny wiązał się z kolejną prze- lat 40. spisał swoje przemyślenia na temat muzyki, prowadzką, tym razem do Nantes nad Loarą. w dziele zatytułowanym Technika mojego języka Olivier�� rozpoczął�� wówczas regularną naukę harmo- muzycznego (Technique de mon langage musical). nii oraz gry na fortepianie. Rok później, w związku Lata 50. przyniosły przedwczesną smugę cienia – z następną zmianą adresu, wstąpił do Konserwatorium w 1957 roku zmarł jego ojciec, w 1959, po długiej cho- Paryskiego. Miał wtedy jedenaście lat. robie, żona: kompozytorka i skrzypaczka Claire Delbos. Studiował ponad dekadę. Do momentu otrzymania Dwa lata później kompozytor ożenił się powtór - dyplomu w 1930 roku zdeklasował kolegów nie tylko nie – ze swoją studentką, pianistką Yvonne Loriod. w zakresie kompozycji (finalizował studia pod kierun- W 1962 roku odwiedzili wspólnie Japonię. Podróż zain- kiem Paula Dukasa), ale i harmonii, kontrapunktu, fugi spirowała go do skomponowania Szkiców japońskich i historii muzyki. W 1927 roku został studentem klasy (Sept haïkaï. Esquises japonaises) na fortepian i małą organów Marcela Dupré. Legenda głosi, że nie mając orkiestrę, zawierających stylizacje tradycyjnej muzyki pojęcia o tym instrumencie, był świadkiem jednej z jego azjatyckiej. W latach 70. sława Messiaena przekro- prezentacji, a już po kilku dniach potrafił na nim zagrać czyła granice Europy – artysta otrzymał symboliczne

1557 book digipack 130x120.indd 7 07.10.2019 10:08:55 klucze do bram Filadelfii, a jeden z górskich szczy- w tym rachunku jest dziwne” – pisał Bogusław ��Schaef- tów w stanie Utah został nazwany jego imieniem fer u schyłku życia francuskiego kompozytora. (Mount Messiaen,�� Messiaen Ax). Równolegle do swo- Przeszedł do historii jako twórca odważny i nieza- jej profesji Messiaen realizował się w ornitologii, która, leżny, outsider, odkrywca, jedna z największych zaga- w jego odczuciu, była niepodzielnie związana z zawo- dek w muzyce dwudziestego stulecia. Stworzył wła- dem muzyka – w leśnych sesjach nagraniowych towa- sny styl, oparty – od strony estetycznej – na religijnej rzyszyła mu częstokroć jego żona. kontemplacji i dźwiękowej mistyce (swoje kompozycje W połowie lat 60. Messiaen doczekał się tytułu nazywał „aktami wiary”), zaś od strony warsztatowej profesora oraz własnej klasy kompozycji w Kon- na technice modalnej i wysublimowanej rytmice. serwatorium Paryskim (wykształcił między innymi Własny język harmoniczny skonstruował na układach Pierre’a i Bouleza Karlheinza Stockhausena). Pod koniec skalowych, których podstawą było siedem modi zbu- lat 80. otrzymał Nagrodę Kioto w dziedzinie sztuki i filo- dowanych w wyniku następstw interwałów powtarza- zofii; został także odznaczony Krzyżem Wielkim Legii nych dwu- lub trzykrotnie. Ta powtarzalność właśnie Honorowej. Chwilę później mocno podupadł na zdro- powodowała szczególną dyscyplinę dźwiękową, której wiu. Komponował wówczas dzieło będące zwień - najbardziej charakterystyczną cechą było ograniczenie czeniem jego twórczości – Éclairs sur l’Au-Delà … możliwości transponowania skal do sześciu (stąd kom- na wielką orkiestrę, które zinstrumentował dopiero pozytor nazywał swoje układy „modi o ograniczonych w 1991 roku. Ostatni utwór – Concert à quatre – możliwościach transpozycyjnych”). Użycie techniki pozostawił w szkicach. Wiosną 1992 roku, po operacji modalnej przyczyniło się do popularyzacji muzyki kręgosłupa, Olivier Messiaen zmarł. Mszę żałobną Messiaena – choć jego język dźwiękowy wychodził w kościele św. Trójcy odprawił metropolita paryski, kar- poza system tonalny, mimo wszystko budził skojarze- dynał Jean-Marie Lustiger. Grób kompozytora znajduje nia z tradycyjnym brzmieniem, co w czasach wszech- się na wiejskim cmentarzu w Saint-Theoffrey, w jego obecnej awangardy dawało słuchaczowi pewien ukochanych Alpach Delfinackich. rodzaj wytchnienia. Podejście Messiaena do rytmiki było mniej ścisłe, KOMPOZYTOR I RYTMIK ale fundamentalne. „Uważam, że rytm jest, być może, najistotniejszą częścią muzyki. Sądzę, że prawdopo- „Gdybyśmy w nowej muzyce szukali najwybitniej- dobnie istniał przed melodią i harmonią. Mam do rytmu szych, listę naszą musiałby otworzyć z całą pewnością tajemną skłonność (…) i wydaje mi się, że wyznacza Messiaen. (…) Muzyka, którą on prezentuje, jest już on moją obecność w muzyce współczesnej”1 – mówił z natury swego pochodzenia bardzo osobliwa – rytmy o sobie, jednocześnie nazywając się „kompozytorem hinduskie, obce skale, śpiew ptaków… Toteż wszystko i rytmikiem”. Jeszcze w trakcie studiów, nie będąc

1 Olivier Messiaen, Muzyka i kolor: nowe rozmowy z Claude'm Samuelem.

1557 book digipack 130x120.indd 8 07.10.2019 10:08:56 przekonanym do tradycyjnych systemów rytmicznych przypomina melodię chorału gregoriańskiego, rytmika opartych na stałym metrum i miarowych wartościach, zaś jest nieskończenie złożona i wielowarstwowa, przeanalizował rytmikę starogrecką, krajów bałkań- zawsze jednak charakterystyczna dla danego gatunku skich i hinduską, tworząc na jej podstawie własną iw wyrazista brzmieniu. Pierwszym jego utworem siatkę rytmów, wymykającą się utartym w Europie bazującym stricte na ptasim śpiewie był Czarny kos konwencjom. Preferował rytmy o liczbach pierw- (Le Merle noir) na flet i fortepian, skomponowany szych (3, 5, 7 itd.), używając – jako podstawowej w 1952 roku. Od tego momentu Messiaen wykorzysty- jednostki – drobnej wartości (najczęściej szesnastki) wał śpiew ptaków niemal w każdej kompozycji, two- zwielokrotnianej dowolnie. Zrezygnował z podziału rząc swojego rodzaju kolekcję ornitologicznych brzmień. na takty i z pojęcia tempa, tworząc, jak sam mówił, W Przebudzeniu ptaków (Rèveil des oiseaux) na forte- „muzykę ametryczną”. Skonstruował przy tym pewien pian i orkiestrę, napisanym rok po Czarnym kosie, zespół reguł, określających jego nowatorski system. zawarł śpiewy charakterystyczne dla ptaków wystę- Podstawowymi jego środkami były: wartość dodana pujących w Europie, w Ptakach egzotycznych (Oiseaux (Messiaen wyjaśniał: „krótka wartość dorzucona exotiques) z 1956 roku, przeznaczonych na tę samą do jakiegokolwiek rytmu w postaci nuty, pauzy lub obsadę – odgłosy pochodzące z Dalekiego Wschodu kropki”), rytmiczne augmentacje oraz dyminucje (pole- (Indii, Chin) i obu Ameryk. W 1958 roku kompozytor gające na przykład na dodaniu albo usunięciu kropki), ukończył obszerne siedmiotomowe dzieło fortepianowe rytmy „nieodwracalne” (czytane od lewej do prawej o wiele mówiącym tytule: Katalog ptaków (Cataloque lub odwrotnie, osnute wokół wspólnej nuty centralnej) d’oiseaux), w którym zawarł trzynaście utworów noszą- oraz kanony rytmiczne. Wszystkie te schematy mieszał cych nazwy poszczególnych ptaków (m.in. Wilga, Drozd iz krzyżował sobą, tworząc w toku narracji szczególny modrak, Trzcinniczek, Skowronek krótkopalcy). Myliłby rodzaj polifonii rytmicznej. Dla większej czytelności się jednak ten, kto posądziłby Messiaena o próbę zapisu sformułował kilka indywidualnych sposobów przetransponowania w ten sposób ptasich odgłosów notacji stosowanej przez siebie rytmiki. na konkretny instrument muzyczny. Idea i cel były Bez wątpienia jedną z największych osobliwości znacznie głębsze – chodziło o wykreowanie subtelnych stylu Messiaena jest wpływ natury na jego muzykę. poematów dźwiękowych i wytworzenie w nich Początkowo motywy ornitologiczne pojawiały się atmosfery i klimatu zgodnego z szeroko pojętą naturą. głównie w tytułach utworów, a odgłosy ptaków sta- nowiły inspirację, ewentualnie krótki cytat w przebiegu LA NATIVITÉ DU SEIGNEUR: motywicznym dzieła. Począwszy od lat 50. twórca zaczął jednak traktować ptasi śpiew jako jedno z waż- EMOCJA I SZCZEROŚĆ niejszych narzędzi kompozytorskich, dostarczających Badacze dzielą twórczość Oliviera Messiaena na cztery materiału zarówno melodycznego, jak i rytmicznego. okresy: młodzieńczy (do 1934 roku), w którym pozo- Zdaniem Messiaena, melodyka ptasich śpiewów stawał pod wpływem impresjonistów francuskich;

1557 book digipack 130x120.indd 9 07.10.2019 10:08:56 indywidualizacji stylu modalno-tonalnego (od 1935 W istocie jednak cykl La Nativité du Seigneur jest do 1948 roku); eksperymentów z serializmem i muzyką czymś więcej, niż instrumentalnym utworem o religij- konkretną (od 1949 do 1952 roku) i wreszcie rozwoju nym kontekście, napisanym z inspiracji historią narodzin stylu oiseau (od 1952 roku), stanowiącego apogeum Zbawiciela. W przywołanym wstępie kompozytor – obok jego muzycznego dorobku. wyjaśnień natury teologicznej – pisze też o poszukiwa- Cykl dziewięciu medytacji organowych Narodziny niu emocji i szczerości w muzyce, także o ponadczaso- Pana (La Nativité Seigneur) powstał w 1935 roku, wym pięknie, zauważanym przez niego w majestacie stanowi zatem otwarcie drugiego okresu twórczości, gór (w trakcie pracy nad cyklem Messiaen przebywał w którym skrystalizował się język muzyczny mistrza. w Grenoble) czy średniowiecznych witrażach połyskują- Cztery księgi Narodzin… zwykło się traktować jako cych w katedrach. Mistyka czasoprzestrzeni Narodzin… jeden z ważniejszych muzycznych „aktów wiary” ma zatem wymiar transcendentalny, a szeroko pojęta Messiaena, świadectwo głębokiego oddania religii emocja dźwiękowa (objawiająca się kaskadą jasnych, chrześcijańskiej, wyraz świadomej miłości do Boga. organowych barw) jest odzwierciedleniem głębokiej Pisał o tym sam kompozytor – w jego komentarzu duchowości twórcy, wykraczającej daleko poza religijny do utworu czytamy, że jedną z idei przyświecających kontekst. Justyna Gleńsk, badaczka muzyki francuskiego mu przy pisaniu był „opis kilku osób (postaci), dających kompozytora, wskazuje: „Wyrażać to, co niewyrażalne, na Święta Narodzenia i Trzech Króli poezję wyjątkową”. to życiowe zadanie człowieka, ale dla Messiaena to I tak większość części cyklu odpowiada wybranym prawdziwa pasja”. przez twórcę osobom – Dziewicy i Dzieciątku, Paste- I wreszcie – cykl La Nativité du Seigneur jest swo- rzom, Jezusowi przyjmującemu cierpienie, Mędrcom jego rodzaju kluczem do dalszej twórczości Messiaena. czy Aniołom, których Messiaen darzył w swojej twór- W dziewięciu medytacjach słychać bowiem zarówno czości szczególną atencją. W przedmowie do medy- zalążki własnego systemu modalnego kompozytora, jak tacji szóstej, poświęconej właśnie tym postaciom i inspirację ptasimi śpiewami, specyficzną metroryt- (Les Anges), kompozytor wyjaśniał: „Wojska Niebieskie mikę opartą na starogreckich schematach oraz wpływy wielbiły Boga i mówiły: Chwała Bogu na wysokościach. tradycyjnej muzyki indyjskiej. Przede wszystkim zaś jest Gloria in excelsis jest pierwsza w dacie śpiewów to jedna z pierwszych wielkich form, w których barwa Bożego Narodzenia i nam wyrażona najwcześniej przez dźwięku determinuje język muzyczny, stanowiąc nad- aniołów. To jest śpiew radości. Radość, egzaltacja są rzędny element konstrukcyjny dzieła. Olivier Messiaen tutaj wyrażone przez anioły, duchy czyste, niewidzialne, mówił: „Forma zależy całkowicie od barw. Tematy niecielesne, trwające w całkowitej wolności i całkowi- melodyczne i rytmiczne, kompleksy dźwięków tej subtelności. Muzyka ewoluuje stale w przenikli- i brzmień, ewoluują na wzór barw, które wirują wokół wych rejestrach. Rytm jest nadzwyczajnie wolny (…), siebie samych, jak w gotyckiej rozecie wypełnionej wszystko zbiegające się w wielkim ruchu radości, płomienistymi i ledwo dostrzegalnymi barwami”. uwolnionym od przeszkód materialnych”. Maria Wilczek-Krupa

1557 book digipack 130x120.indd 10 07.10.2019 10:08:57 AN ARTIST FROM HOME the organ with Marcel Dupré. Legend has it that – being quite new to the instrument – he needed to be Olivier Eugène Prosper Messiaen (born 10th Decem- given just one presentation of its capabilities and a day ber 1908 – died 27th April 1992) grew up in Avignon or two’s practice in order to be able to play J.S. Bach’s in a family of literati. His mother Cécile Sauvage was Fantasia and Fugue in C minor BWV 562. Within less a celebrated poet, while his father – Pierre Messi - than two years, he was able to stand in for Charles aen – taught English in secondary schools as well as Quef, the organist of the Church of the Holy Trinity working on translations of the complete works (Église de la Sainte-Trinité) in Paris. When Quef died of Shakespeare. It was only their younger son Alain in 1931, his post was offered to Olivier, who played at who followed in their footsteps. Although French lit- the church every Sunday for the next sixty years. erature exerted no lesser an influence on their elder When Olivier Messiaen was called up at the begin- son Olivier, very early on his interests veered towards ning of the Second World War, he was assigned music. At the age of nine he composed his first work to serve in the French army medical corps on account for piano (the manuscript of which has come down of his very poor eyesight. In 1940 he became a pris- to us) – a piece inspired by Tennyson’s poem entitled oner of war and was sent to a P.O.W. camp in ��Zgorze- The Lady of Shalott (La dame de Shalott). This was lec. It was there that he composed his famous Quartet the time of the First World War. When her husband for the End of Time (Quatuor pour la fin du temps), was called up, Cécile took her sons to stay with her scored piano, violin, clarinet and cello – written to be ate th house of her brother in Grenoble, which lies played by himself and three of his fellow prisoners. at the foot of the French Alps. It was there that Olivier Five movements were performed during a music soon became a Catholic, remaining closely attached and poetry evening which was held at the camp, while to this region for the rest of his days. the whole work was performed a few weeks later – When Pierre Messiaen came back from the war, in the January of 1941 – before an audience of sev- the family moved once again – this time to Nantes, eral thousand prisoners of war. Olivier was allowed on the River Loire. Here Olivier began to have lessons to leave the camp three months later and in the same in harmony and piano playing. A year later – having year was given the post of lecturer at the Paris Con- moved house yet again – he was admitted to the Paris servatoire – a position which he kept until his retire- Conservatoire at the tender age of eleven. ment in 1978. In the mid-nineteen-forties he wrote Olivier studied for over a decade. By the time down his own thoughts concerning music in a work he received his degree in 1930, he had outshone entitled The Technique of my musical language (Tech- his fellow students not only in the field of composition nique de mon langage musical). (having studied in his final years under Paul Dukas), For Olivier, the 1950s were overshadowed by but also in the fields of harmony, counterpoint, fugue the premature deaths of his father (in 1959, after and the history of music. In 1927 he began to study a long illness) and his wife, the violinist and composer

1557 book digipack 130x120.indd 11 07.10.2019 10:08:57 Claire Delbos. Two years later, Olivier married the pia- is to be found in his beloved Dauphiné Alps, in the vil- nist Yvonne Loriod, who had been one of his students. lage cemetery of Saint-Theoffrey. A journey to Japan which the couple made together in 1962 inspired Olivier to compose his Japanese COMPOSER AND RHYTHM Sketches for Piano and Orchestra (Sept haïkaï. Esquises japonaises), which contained stylizations Towards the end of Messiaen’s life, the Polish com- of traditional Asian music. poser Bogusław Schaeffer wrote: “If we were to look In the 1970s, Messiaen’s fame extended to other for the most outstanding exponents of contemporary continents. He was given the freedom of the city music, Messiaen would surely have to be placed at of Philadelphia, while one of the mountain peaks the top of the list. [...] The music which he offers us is in the State of Utah was named after him (Mount very singular by the very nature of its origins – Hindu Messiaen). As well as being a musician, Messiaen rhythms, alien scales, birdsong ... This all adds up was also a devotee of ornithology, which he felt to something that is quite peculiar.” was inextricably bound up with the calling of a musi- Messiaen has gone down in history as having been cian. His wife was often with him during his forest a courageous and independent creator – an explorer recording sessions. who is one of the greatest enigmas of twentieth-cen- In the mid-1960s, Messiaen became a profes- tury music. He created his own style, which – from an sor and had his own composition class at the Paris aesthetic point of view – is based on religious contem- Conservatoire. His students included Pierre Boulez plation and a mystical approach to sound (he called and Karlheinz Stockhausen. his compositions “acts of faith”), while on a practi- Towards the end of the 1980s, he was awarded the cal level it is based on modal techniques and highly Kyoto Prize in the fields of art and philosophy. He was sophisticated rhythms. His unique harmonic language also decorated with the Grand Cross of the Legion is made up of scale systems which are based on of Honour. Within a short time, however, his health seven modes, these in turn being made up of con- deteriorated rapidly. It was then that he composed secutive intervals that are repeated twice or three the work which was to be his crowning achieve - times. This repetitiveness gave rise to a remarkably ment – the Illuminations of the Beyond (Éclairs sur rigorous approach to sound, of which the most char- l’Au-Delà ...) for full orchestra, which he only finished acteristic feature was the fact that the number of pos- instrumentalising in 1991. Of his last work – The Qua- sible scale transpositions was limited to six – which druple Concerto (Concert à quatre) – only sketches explains why Messiaen called his scale systems “lim- remain. In the spring of 1992 he died after undergoing ited transposition modes / modes of limited transposi- an operation on his spine. The Requiem Mass at the tion” (modes à transposition limitée). Messiaen’s use Church of the Holy Trinity was celebrated by the Arch- of modal techniques increased the popularity of his bishop of Paris, Cardinal Jean-Marie Lustiger. His grave music: although his musical language did not lie within

1557 book digipack 130x120.indd 12 07.10.2019 10:08:58 the tonal system, it nevertheless aroused associations and diminutions” (for example: adding or removing with traditional musical idiom, which afforded listeners a dot), “irreversible rhythms” (read from left to right a certain kind of relief from the ubiquitous avant-garde or the other way round and based on a common cen- of the day. tral note) and “rhythmic canons”. Messiaen mixed Though less strict, Messiaen’s approach to rhythm and combined all these rhythmic schemes with each was radical: other, creating a particular kind of rhythmic polyphony “I feel that rhythm is the primordial and perhaps in the course of his musical narrative. In order to make essential part of music; I think it most likely existed his scores easier to read, he elaborated several origi- before melody and harmony, and in fact I have a secret nal methods of rhythmic notation. preference for this element. I cherish this preference The influence of nature on Messiaen’s music all the more because I feel it distinguished my entry is without doubt one of the greatest peculiarities of his into contemporary music.”1 style. At first, ornithological motifs were to be found Messiaen called himself “a composer of music mainly in the titles of compositions, while birdsong and a rhythmist” (compositeur de musique et ryth- acted as an inspiration, apart from the odd short quo- micien). Even when he was still a student – not tation appearing as yet another motif. From the 1950s being convinced of the immutability of traditional onwards, however, Messiaen began to treat birdsong rhythmic systems based on a constant time signa- as one of the most important aids to musical compo- ture and steady note values and having analysed sition, providing him with both melodic and rhythmic the rhythmic systems of Ancient Greece, the Bal - material. He was of the opinion that the melodies kan countries and India – he elaborated rhythmic of birdsong are reminiscent of the melodies of Grego- schemes of his very own, thus freeing himself of rian Chant, while its rhythmic schemes are extremely age-old European conventions. He favoured rhythms complex and multi-layered, each being easily recog- based on prime numbers (3, 5, 7 etc.), using short nizable as being characteristic of a given species. note values as his basic units (usually semiquavers) The first of his compositions to be strictly based on and repeating them ad libitum. He abandoned the birdsong was The Blackbird (Le Merle noir) for flute idea of music being divided into bars and he also and piano, which was written in 1952. From then on, abandoned the idea of tempo in order to create what Messiaen made use of birdsong in almost every com- he called “ametric music”. This innovative system was position, creating what could be called a collection of governed by a set of rules, the basic terms of which ornithological sounds. In The Awakening of the Birds were “added values” (in the composer’s words: (Réveil des oiseaux) for piano and orchestra – writ- “a short value in the form of a note, pause or dot that ten a year after The Blackbird – he included birdsong is added to any rhythm”), “rhythmic augmentations that is characteristic of European birds, while in his

1 Olivier Messiaen, Music and Color: Conversations with Claude Samuel, transl. E. Thomas Glasow. Amadeus Press: 1994.

1557 book digipack 130x120.indd 13 07.10.2019 10:08:58 Exotic Birds (Oiseaux exotiques) of 1956 – also for his musical idiom crystallized. The four books of the piano and orchestra – he presented birdsong from the cycle are generally seen as being one of Messiaen’s Far East (India and China) and both North and South major “acts of faith”, openly expressing his love for America. In 1958 he completed an extensive collec- God and testifying to his deep attachment to Christi- tion for piano (comprising seven volumes) entitled anity. In the composer’s own commentary to the work, A Catalogue of Birds (Catalogue d’oiseaux), consist- we read that one of the ideas behind it was to ing of thirteen pieces named after various species describe several people (or figures) making presents of bird – among others the Eurasian golden oriole of exceptional poetry for the feasts of Christmas (loriot d’Europe), the Blue rock thrush (merle bleu), and the Epiphany. Most of the parts of the cycle corre- the Eurasian reed warbler ( rousserolle effarvatte) spond to the persons chosen by the composer: the Vir- and the Greater short-toed lark (alouette calandrelle). gin and Child, the Shepherds, Jesus accepting his suf- It would wrong, however, to think that Messiaen’s aim fering, the Wise Men and the Angels (whom Messiaen was merely to somehow transpose birdsong to a par- singled out for special attention in his compositions). ticular musical instrument. Rather, it was something In his preface to the sixth meditation – devoted to the much more profound: the idea was to create subtle Angels (Les Anges) – Messiaen explains: “A multitude sound poems steeped in an atmosphere of oneness of the heavenly host, praising God and saying Glory to with Nature. God in the Highest. Chronologically speaking, Gloria in excelsis is the first Christmas carol and was first sung THE NATIVITY OF THE LORD (LA NATIVITÉ to us by angels. It is a song of joy. Joy and exultation are here expressed by angels – spirits who are pure, DU SEIGNEUR): EMOTION AND SINCERITY invisible and incorporeal, being invested in complete freedom and complete subtlety. The music evolves Scholars divide Messiaen’s work into four periods: continually in shrill registers. The rhythm is extraordi- the youthful period (up to 1934), during which he narily free [...] everything comes together in a great was influenced by the French Impressionists; his movement of joy that is free of material constraints.” individualization of the modal-tonal style (from 1935 In its essence, however, the Nativity of the Lord to 1948); his experiments with serialism and con - cycle is something more than an instrumental work crete music (musique concrète – from 1949 to 1952) with a religious context which has been inspired by and the development of his bird style (style oiseau), the story of the birth of the Saviour. In his introduc- which was his crowning achievement. tion – apart from explaining theological notions – the The cycle of nine meditations for organ entitled composer also mentions the search for emotion and The Nativity of the Lord (La Nativité du Seigneur) sincerity in music, as well as the timeless beauty was composed in 1935 and therefore marks the which he sees in the majesty of mountain landscapes beginning of Messiaen’s second period, during which (he had been in Grenoble when working on the cycle)

1557 book digipack 130x120.indd 14 07.10.2019 10:08:58 or in the shafts of coloured light passing through medi- of the composer’s own modal system, the inspirational aeval stained glass windows. There is therefore a tran- role of birdsong, original rhythms and time signatures scendental dimension to the mysticism of the space- based on the music of Ancient Greece and the influ- time continuum of this work: its broadly conceived ence of traditional Indian music. Above all, the cycle ‘sound as emotion’ (manifesting itself as a cascade is one of the first great forms in which the colour of of bright organ colours) would seem to be a reflection the sound – being an overriding element of the con- of the composer’s deep spirituality, which goes far struction of the work – determines the musical lan- beyond the work’s religious context. As the Messiaen guage. In the words of Messiaen himself: “The5form scholar Justyna Gleńsk has observed: “To express is completely dependent on the colours. Melodic the inexpressible is the task of any of us, but for Mes- and rhythmic subjects, arrays of sounds and tones – siaen it was a veritable passion.” all evolve in the manner of colours, which spin around Last, but not least, this cycle can be seen as each other, as in a Gothic rose window brimming with a key to understanding Messiaen’s later work, for colours that are faint, yet fiery.” in the nine meditations we can detect the beginnings Maria Wilczek-Krupa

ARTISTE-NÉ Cécile emmène les garçons dans les Alpes pour vivre à Grenoble avec leur oncle. C’est là qu’Olivier acquiert Olivier Eugène Prosper Messiaen (né le 10 décembre la foi catholique. Il cultivera des liens étroits avec 1908 et mort le 27 avril 1992) grandit à Avignon au la région de Grenoble jusqu’à la fin de sa vie. Sud de la France dans une famille littéraire, sa mère Le retour de son père de la guerre implique un Cécile Sauvage était poétesse de renommée, tandis autre déménagement, cette fois-ci pour Nantes que son père Pierre Messiaen, professeur d’anglais sur les rives de la Loire. Olivier suit alors des cours au lycée et traducteur des œuvres complètes de musique, d’harmonie et de piano. Un an plus tard, de Shakespeare. Alain, leurs fils cadet marche dans après un autre déménagement de sa famille, il entre les pas des parents. Olivier, pareillement à son frère, au Conservatoire de Paris. Il a onze ans. est fortement influencé par la littérature française, Ses études dureront plus d’une décennie. Au cours néanmoins dès son enfance il commence à mani- de ses études et jusqu’à l’obtention du diplôme en fester de l’intérêt pour la musique. A l’âge tendre 1930 Messiaen déclasse ses collègues non seule - de neuf ans, il compose sa première pièce pour piano ment dans le domaine de la composition (diplôme (conservée sous forme manuscrite) inspirée du poème sous la direction de Paul Dukas) mais aussi de l’har- La dame de Shalott d’Alfred Tennyson. La Grande monie, du contrepoint, de la fugue et de l’histoire Guerre éclate et, après la mobilisation de son mari, de la musique. En 1927 il devient étudiant de la classe

1557 book digipack 130x120.indd 15 07.10.2019 10:08:59 d’orgue de Marcel Dupré. La légende veut que voyage au Japon. Ce voyage inspire Messiaen à compo- Messiaen��, n’ayant aucune connaissance dudit instru- ser Sept haïkaï. Esquisses japonaises pour piano et petit ment, participait à sa présentation et après quelques orchestre comportant des motifs stylisés de la musique jours à peine a su jouer la Fantaisie et la fugue asiatique traditionnelle. Dans les années 70 la notoriété en do mineur BWV 562 de Jean-Sébastien Bach. de Messiaen dépasse les frontières de l’Europe, l’artiste Plus d’un an après il remplaçait l’organiste Charles reçoit des clés symboliques de la ville de Philadelphie Quef à l’Église de la Sainte-Trinité à Paris. A partir et un sommet de la montagne dans l’Utah est nommé de 1931, après la mort de l’organiste, il y jouait chaque après lui (Mount Messiaen, Messiaen Ax). Parallèle- dimanche pendant soixante ans. ment à son métier de compositeur Messiaen est un Au début de la Seconde Guerre mondiale Olivier ornithologue accompli; il considère que l’ornithologie Messiaen est mobilisé dans l’Armée française. Étant est indissociablement liée à la profession musicale. donné sa déficience visuelle, il est affecté aux services Sa femme l’accompagne souvent lors de sessions médicaux. En 1940, fait prisonnier allemand Messiaen d’enregistrement réalisées dans la forêt. est envoyé au camp de Görlitz. Pour les prisonniers Dans la moitié des années 60, Messiaen obtient musiciens qui jouent du violon, de la violoncelle et le titre de professeur et sa classe de composition de la clarinette il compose le fameux Quatuor pour au Conservatoire de Paris (il compte parmi ses la fin du Temps. C’est avec eux qu’il exécute cinq élèves Pierre Boulez ou Karlheinz Stockhausen). mouvements de l’œuvre pour la première fois lors À la fin des années 80, il reçoit le Prix de Kyoto dans d’une soirée de poésie et musique. La pièce com- des domaines « At et philosophie » et la grand-croix plète est présentée quelques semaines plus tard, en de la Légion d’honneur. Peu après sa santé décline janvier 1941, devant l’audience de quelques milliers rapidement. Il compose une pièce considérée comme de prisonniers du camp. Trois mois plus tard le com- un couronnement de son œuvre, Éclairs sur l’Au- positeur est libéré. Avant la fin de la même année Delà ..., pour très grand orchestre, dont l’orchestra- il obtient le poste d’enseignant au Conservatoire tion n’est effectuée qu’en 1991. Sa dernière œuvre, de Paris et remplit cette fonction jusqu’à la retraite le Concert à quatre, reste inachevé sous forme en 1978. Dans la moitié des années 40, il rassemble d’esquisses. Ayant subi une intervention chirurgicale ses réflexions sur la musique dans un ouvrage intitulé de la colonne vertébrale, Olivier Messiaen s’éteint Technique de mon langage musical. au printemps de 1992. La cérémonie des obsèques Les années 50 apportent prématurément à l’Église de la Sainte-Trinité est célébrée par l’arche- une période sombre, lorsque le père du compositeur vêque de Paris, Jean-Marie Lustiger. Le compositeur meurt en 1957 et sa femme, compositrice et violo - est enterré au cimetière de Saint-Théoffrey dans niste Claire Delbos s’éteint après une longue maladie les Alpes du Dauphiné qu’il chérissait tant. en 1959. Deux ans après le compositeur épouse son élève, pianiste Yvonne Loriod. En 1962 ils se rendent en

1557 book digipack 130x120.indd 16 07.10.2019 10:08:59 COMPOSITEUR ET RYTHMICIEN L’attitude de Messiaen envers la rythmique est moins rigoureuse, mais essentielle. « Je crois que « Si nous cherchions les plus grands parmi les compo- le rythme est l’élément fondamental peut-être même siteurs de musique contemporaine, en tête de notre le plus essentiel dans la musique. Je pense qu’il a pro- liste figurerait assurément Messiaen. [...] La musique bablement existé avant la mélodie et l’harmonie et j’ai qu’il représente est, de par ses origines, très particu- une prédilection secrète pour cet élément [...] et il me lière, on y trouvera des rythmes hindous, des moda- semble qu’il détermine ma présence dans la musique lités étrangères, des chants d’oiseaux, etc. Tout est contemporaine »,1 disait Messiaen en s’appelant donc étrange dans cette équation », écrit Bogusław à la fois « compositeur et rythmicien ». Déjà pendant Schaeffer à la fin de la vie du compositeur français. ses études, sans être convaincu aux systèmes ryth- a Il fait sa marque dans l’histoire comme un auteur miques traditionnels qui reposent sur une pulsation courageux et indépendant, un outsider, un inven - et valeurs rythmiques régulières, a examiné la ryth- teur, l’une des plus grandes énigmes du vingtième mique de la Grèce antique, des Balkans et de l’Inde, siècle. Il a inventé son propre style fondé, du point en construisant sur cette base son propre système de vue esthétique, sur une contemplation religieuse et de rythmes qui échappe aux conventions européennes une mystique sonore (il considérait ses oeuvres comme stéréotypées. Le compositeur privilégiait les nombres des «actes de foi»), tandis que du point de vue tech- premiers (3, 5, 7, etc.) en utilisant comme unité prin- nique sa création repose sur une technique modale et cipale une petite valeur (double croche de préférence) une rythmique raffinée. Son propre langage harmonique multipliée à volonté. Il a renoncé à la notion de mesure repose sur des systèmes modaux dont le fondement et de tempo, en créant ce qu’il appelait une « musique est constitué par sept modes résultant de la succession amétrique ». De même, Messiaen a établi un ensemble d’intervalles répétés deux ou trois fois. Ce caractère réi- de règles qui définissaient son style novateur. Les prin- tératif implique une discipline sonore particulière dont cipaux éléments qui le constituent sont : la valeur le trait le plus marquant est une limitation des pos - ajoutée (Messiaen explique : « C’est une valeur sibilités de transposition à six notes d’une gamme brève (note, point ou silence, adjointe à un rythme (d’où le compositeur les désignait comme les « modes quelconque »), des augmentations ou diminutions à transpositions limitées »). L’utilisation de la technique rythmiques (qui reposent notamment sur l’ajout ou modale contribuait à la vulgarisation de la musique l’élimination d’un point), des rythmes « irréversibles » de Messiaen. Bien que son langage sonore dépasse (dont la lecture s’effectue de la gauche à la droite ou le système tonal, il évoque des sonorités traditionnelles, à l’envers, qui s’articulent autour une note commune ce qui à l’époque d’une avant-garde omniprésente centrale) et des canons rythmiques. Toutes ces struc- donne aux auditeurs un certain moment de relâche. tures se combinent et se croisent dans son œuvre,

1 Olivier Messiaen, Musique et coleur : nouveaux entretiens avec Claude Samuel

1557 book digipack 130x120.indd 17 07.10.2019 10:09:00 en formant dans la narration une polyphonie rythmique pièces dont les titres sont des noms d’oiseaux par- particulière. Dans le souci d’une meilleure lisibilité, ticuliers (p.ex. Le loriot, Le merle bleu, La rousserolle le compositeur a élaboré plusieurs modes de notation effarvatte, L’alouette calandrelle). Néanmoins il serait de sa rythmique. faux d’imputer à Messiaen une tentative de transposer L’influence de la nature sur sa musique représente de sons d’oiseaux pour des instruments spécifiques. indéniablement l’une des plus grandes particularités L’idée et l’objectif de la composition sont considérable- du style de Messiaen. Des motifs ornithologiques ment plus profonds, il s’agît de créer une ambiance et n’apparaissaient initialement que dans les titres de ses un climat qui s’accordent à la nature au sens large. œuvres, et les sons d’oiseaux n’étaient qu’une source d’inspiration, voire une petite citation dans le dérou- LA NATIVITÉ DU SEIGNEUR, lement de motifs musicaux d’une pièce. A partir des années 50 l’auteur commence à traiter le chant ÉMOTION ET SINCÉRITÉ d’oiseaux comme un des outils les plus importants de composition qui procure aussi bien des maté - Les chercheurs divisent l’œuvre d’Olivier Messiaen en riaux mélodiques que rythmiques. D’après Messiaen quatre périodes : la jeunesse (jusqu’à 1934) où il est la mélodique des chants d’oiseaux évoque la mélodie largement influencé par les impressionnistes français ; du chant grégorien, tandis que sa rythmique est indéfi- l’individualisation du style modique et tonal (de 1935 niment complexe et multicouche sans jamais s’écarter à 1948) ; les expérimentations en matière de séria- des propriétés d’un genre concerné et d’une tonalité lisme et de musique concrète (de 1949 à 1952) et expressive. La première pièce fondée exclusive - enfin le développement du style oiseau (à partir ment sur le chant d’oiseaux est Le Merle noir pour de 1952) qui est l’apogée de sa création musicale. flûte et piano, composée en 1952. A partir de ce Le cycle de neuf méditations pour orgue intitulé moment-là Messiaen utilise le chant d’oiseaux dans La Nativité du Seigneur, écrit en 1935, correspond au la plupart de ses œuvres en créant ainsi une espèce début de la seconde période de son œuvre, où le lan- de collection de sons ornithologiques. Dans le Rèveil gage musical du compositeur se cristallise. Quatre des oiseaux pour piano et orchestre, pièce créée livres de La Nativité... sont considérés généralement un an après Le Merle noir, le compositeur a inclus comme un des « actes de foi » les plus importants les chants d’espèces d’oiseaux d’Europe, tandis que de Messiaen, un témoignage d’un dévouement reli- dans les Oiseaux exotiques de 1956, pour le même gieux profond, l’expression de l’amour conscient effectif de l’orchestre, Messiaen présente des sons de Dieu. Le compositeur lui-même en parle dans de l’Extrême-Orient (Inde, Chine) et des Amériques. son commentaire d’œuvre, en affirmant que parmi En 1958 le compositeur achève son œuvre volumi - les idées qui illuminaient le processus de création neuse pour piano, de sept volumes et portant un titre était « une description de quelques personnages don- éloquent : Catalogue d’oiseaux, constituée de treize nant aux fêtes de Noël et de l’Épiphanie une poésie

1557 book digipack 130x120.indd 18 07.10.2019 10:09:00 particulière ». Ainsi la plupart des pièces du cycle religieux. Justyna Gleńsk, chercheuse, spécialiste correspondent aux personnages choisis par le com- de l’œuvre du compositeur indique : « Exprimer l’inex- positeur, la Vierge et l’Enfant, les Bergers, Jésus primable, voici la tâche de la vie humaine, mais pour qui accepte la souffrance, les Mages ou les Anges ; Messiaen cela est une vraie passion. » à ces derniers Messiaen accorde dans son œuvre Enfin, le cycle de La Nativité du Seigneur consti- une place particulière. Dans la préface à la sixième tue une sorte de clé permettant de comprendre méditation consacrée justement à ces personnages le reste de l’œuvre de Messiaen. Dans neuf médi - (Les Anges), le compositeur explique : « L’armée tations nous retrouverons des prémices du système céleste louait Dieu et disait : Gloire à Dieu au plus modal du compositeur et l’inspiration des chants haut des cieux. Gloria in excelsis est, du point de vue d’oiseaux, une métro-rythmie particulière fondée sur chronologique, le premier des chants de Noël et qui des modèles de la Grèce antique, ainsi que certains nous est exprimé le plus tôt par les anges. C’est un influences de la musique traditionnelle de l’Inde. chant de joie. La joie, l’exaltation y sont exprimées C’est avant tout une des premières grandes formes par les anges, les esprits purs, invisibles, immatériels dont la couleur du son détermine le langage musi - qui vivent en pleine liberté et subtilité. La musique cal, constituant l’élément dominant de la structure ne cesse d’évoluer dans des registres pénétrants. de l’œuvre. Olivier Messiaen disait, « La forme de cette Le rythme est d’une lenteur extraordinaire [...] ; tout œuvre dépend entièrement des couleurs. Les thèmes cela converge dans un grand mouvement de la joie, mélodiques ou rythmiques, les complexes de sons libéré de contraintes matérielles ». et de timbres, évoluent à la façon des couleurs. [...] En fait, le cycle La Nativité du Seigneur dépasse [l’œuvre] tourne sur elle-même, entrelaçant ses blocs la dimension d’une pièce instrumentale dans un temporels, comme une rosace de cathédrale aux cou- contexte religieux, puisant dans l’histoire de la nais- leurs flamboyantes et invisibles. » sance du Sauveur. Dans l’introduction ci-mentionnée, Maria Wilczek-Krupa le compositeur évoque, à part des explications théo- logiques, la recherche d’une émotion et d’une sin - cérité dans la musique, ainsi que la beauté univer - selle qu’il perçoit dans la majesté des montagnes (au cours de l’élaboration du cycle Messiaen séjourne à ��Grenoble��) ou des vitraux des cathédrales médié - vales. La mystique de l’espace-temps de La Nativité... prend alors une dimension transcendante, et l’émotion sonore (qui se manifeste par une cascade de couleurs claires de l’orgue) reflète une spiritualité profonde de l’artiste, qui dépasse considérablement le cadre

1557 book digipack 130x120.indd 19 07.10.2019 10:09:00 20

1557 book digipack 130x120.indd 20 07.10.2019 10:09:01 Arkadiusz BIALIC Kolejnym etapem były studia solistyczne w Hoch- schule für Musik und darstellende Kunst we Frankfur- Krakowianin, organista, pedagog, animator życia cie nad Menem, pod kierunkiem wybitnego kompo- muzycznego, pierwszy polski laureat Grand Prix zytora i organisty tytularnego paryskiej bazyliki Saint- de Chartres – jednego z najbardziej prestiżowych kon- -Sulpice, kontynuatora tradycji Charles’a-Marie Widora kursów organowych na świecie. oraz Marcela Dupré – prof. Daniela Rotha. W czasie Urodził się w Krakowie w rodzinie o tradycjach tych studiów, które ukończył dyplomem Konzertexa- artystycznych, jako syn gitarzysty i kompozytora oraz men-Orgel w 2003 roku, był stypendystą niemieckich artystki plastyka. W wieku sześciu lat rozpoczął naukę fundacji: Deutscher Akademischer Austauschdienst gry na fortepianie, następnie również na skrzypcach. (DAAD) oraz Alfred Toepfer Stifftung. Fascynacja możliwościami kolorystycznymi organów Arkadiusz Bialic jest zdobywcą wielu prestiżo - sprawiła, że w wieku 13 lat podjął naukę gry na tym wych wyróżnień na międzynarodowych konkursach instrumencie w Państwowym Liceum Muzycznym organowych, w tym III nagrody na „Schweizer Orgel- im. Fryderyka Chopina w Krakowie, w klasie organów wettbewerb” w 1998 roku oraz II nagrody na Mię - prof. Jacka Kuliga, kontynuując jednocześnie naukę dzynarodowym Konkursie Organowym im. Jana Pie- gry na fortepianie pod kierunkiem prof. Tomasza terszoona Sweelincka w Gdańsku w 2000 roku. Artynowskiego. Dwa lata później, jako pierwszy Polak w historii, został Studiował w Akademii Muzycznej w Krakowie, laureatem jednego z najważniejszych konkursów orga- którą w 2000 roku ukończył z wyróżnieniem, w klasie nowych na świecie Grand Prix de Chartres we Francji organów prof. Józefa Serafina. W tym czasie uczest- (II nagroda), co otworzyło przed nim drogę do między- niczył w licznych kursach mistrzowskich, zdobywając narodowej kariery solistycznej. cenne doświadczenie w zakresie wykonawstwa histo- W ramach działalności koncertowej występował rycznego oraz symfonicznej muzyki organowej, m.in. na wielu renomowanych festiwalach w Hiszpanii, pod kierunkiem Marie-Clair Alain, Guy Boveta, Oliviera Niemczech, Rosji, Słowacji, Szwajcarii, na Ukrainie, Latry, Jona Laukvika, Ludgera Lohmana, Daniela Rotha, we Francji i Włoszech oraz na większości znaczących Haralda Vogela. festiwali organowych w Polsce. Jako solista koncer- Studia podyplomowe w Hochschule für Musik tował z towarzyszeniem Orkiestry Symfonicznej Filhar- we Freiburgu otworzyły przed nim szeroki horyzont monii Narodowej, Narodowej Orkiestry Symfonicznej współczesnej muzyki organowej. To właśnie dzięki Polskiego Radia w Katowicach, Orkiestr Filharmonii współpracy z prof. Zsigmondem Száthmary – świato- Krakowskiej, Łódzkiej, Ostrawskiej oraz Capelli Cra- wej sławy organistą i kompozytorem, a jednocześnie coviensis i Orkiestry Akademii Beethovenowskiej. uczniem i przyjacielem György Ligetiego i Karlheinza W swoim dorobku ma także szereg prawykonań Stockhausena – w jego repertuarze na stałe zagościła utworów współczesnych, takich jak Wziemięwzięcie muzyka współczesna. na orkiestrę symfoniczną i organy Wojciecha Widłaka,

1557 book digipack 130x120.indd 21 07.10.2019 10:09:02 które wykonał z towarzyszeniem Orkiestry Filharmonii Arkadiusz BIALIC Narodowej podczas koncertu inaugurującego 51. Mię- dzynarodowy Festiwal „Warszawska Jesień” w 2008 Cracovian, organist, teacher, organizer of musical roku. Jest także autorem licznych nagrań dla polskiego events and the first Pole ever to win a prize at the i słowackiego radia oraz nagrań płytowych, wśród Grand Prix de Chartres competition (one of the world’s których płyta z oratorium Feliksa Nowowiejskiego most prestigious organ competitions) – was born in Quo vadis była nominowana do polskiej nagrody „Fry- Cracow. His father was a guitarist and composer, deryk” w 2017 roku. while his mother was active in the visual arts. At the Jest jednym z najbardziej cenionych interpreta- age of six he began to study the piano and a little later torów francuskiej muzyki organowej XIX i XX wieku, also the violin. His fascination with the range of tone a jego repertuar obejmuje dzieła od renesansu colours that could be produced on the organ led to him po współczesność, w tym komplet utworów orga- choose the organ as his main instrument when – at nowych Nicolas’a de Grigny, Jana Sebastiana Bacha, the age of thirteen – he began to attend the Freder- Wolfganga Amadeusza Mozarta, Johannesa Brahmsa ick Chopin State Secondary Music School in Cracow. oraz Césara Francka i Maurice’a Duruflé. Artysta doko- There he studied the organ under Prof. Jacek Kulig and nał wielu polskich prawykonań wartościowych pozycji the piano under Prof. Tomasz Artynowski. światowego repertuaru organowego, m.in. kompozy- On leaving secondary school, he studied the organ cji Josepha Jongena, Michaela Radulescu, Thierry’ego under Prof. Józef Serafin at the Academy of Music Escaicha, Zsigmonda Száthmary’ego, jednocześnie in Cracow, from where he graduated with distinction intensywnie propagując muzykę polską podczas swo- in the year 2000. At that time he took part in numer- ich tras koncertowych. ous master classes, gaining valuable experience Arkadiusz Bialic jest adiunktem w Akademii in the fields of authentic performance and symphonic Muzycznej w Krakowie i na Uniwersytecie Muzycz- organ music (under – among others – Marie-Clair nym Fryderyka Chopina w Warszawie, prezesem Fun- Alain, Guy Bovet, Olivier Latry, Jon Laukvik, Ludger dacji Ars Organi im. Bronisława Rutkowskiego, rzeczo- Lohman, Daniel Roth and Harald Vogel). znawcą organowym, a także dyrektorem artystycznym Having completed a postgraduate course at the Międzynarodowego Festiwalu Dni Muzyki Organowej Hochschule für Musik in Freiburg, he saw before him w Krakowie oraz jednego z wiodących festiwali muzyki the vast horizon of contemporary organ music. It is dawnej w Polsce – Kromer Biecz Festival. thanks to his cooperation with Prof. Zsigmond Száth- mary – the world-famous organist and composer, who arkadiuszbialic.pl is a friend and former pupil of György Ligeti and Karl- heinz Stockhausen – that contemporary music is now a permanent feature of his repertoire.

1557 book digipack 130x120.indd 22 07.10.2019 10:09:02 His further studies – this time in the field of solo of several contemporary works, including Wojciech performance – took him to the Hochschule für Widłak’s Wziemięwzięcie for organ and symphony Musik und darstellende Kunst in Frankfurt am Main, orchestra, which he played with the National Philhar- where he studied under Prof. Daniel Roth, the well- monic Orchestra at the inauguration of the 51st “War- known composer and head organist of the Church saw Autumn” International Festival of Contemporary of Saint-Sulpice in Paris, who continues the tradition Music which was held in 2008. He has also made of Charles-Marie Widor and Marcel Dupré. In order many recordings for Polish and Slovak Radio. His CD to be able to take this course – which he successfully recording of Feliks Nowowiejski’s oratorium entitled completed in 2003 – he was awarded scholarships Quo vadis was nominated for the Polish “Fryderyk” by two German foundations: the Deutscher Akade - prize in 2017. mischer Austauschdienst (DAAD) and the Alfred Arkadiusz Bialic is one of the most highly-regarded Toepfer Stiftung. interpreters of French nineteenth- and twentieth- Arkadiusz Bialic has received many prestigious century organ music. His repertoire comprises works awards at international organ competitions, including ranging from the Renaissance to the present day, the third prize at the “Schweizer Orgelwettbewerb” including all the organ works of Nicolas de Grigny, in 1998 and the second prize at the International Johann Sebastian Bach, Wolfgang Amadeus Mozart, Jan Pieterszoon Sweelinck Organ Competition held Johannes Brahms, César Franck and Maurice Duru- in Gdańsk in the year 2000. Two years later, he was flé. He has also given many Polish first public per - the first Pole ever to win a prize (the second prize) formances of major works in the world repertoire at the Grand Prix de Chartres competition in France of organ music, including compositions by Joseph (which is one of the world’s most important organ Jongen, Michael Radulescu, Thierry Escaich and competitions) and was thus able to embark on an Zsigmond Száthmary. It goes without saying that on international career as a soloist. his concert tours he has also made a point of bringing He has taken part in many renowned festivals Polish music to a wider audience. in Spain, Germany, Russia, Slovakia, Switzer - He currently holds the post of assistant professor land, Ukraine, France and Italy, as well as in most at the Academy of Music in Cracow and at the Fry - of the important organ festivals in Poland. As a solo- deryk Chopin University of Music in Warsaw. As well ist, he has played with the Polish National Philhar - as being a recognized organ expert, he is also Chair- monic Symphony Orchestra, the Polish National Radio man of the Bronisław Rutkowski “Ars Organi” Founda- Symphony Orchestra in Katowice, the Cracow Phil- tion, Artistic Director of the International “Organ Music harmonic Orchestra, The Łódź Philharmonic Orches- Days” Festival in Cracow and Artistic Director of the tra, the Ostrava Philharmonic Orchestra, the Capella Kromer Biecz Festival, which is one of the most impor- Cracoviensis and the Beethoven Academy Orches- tant festivals of Early Music in Poland. tra. He has also given the first public performances arkadiuszbialic.pl

1557 book digipack 130x120.indd 23 07.10.2019 10:09:02 Arkadiusz BIALIC Il poursuit des études solistiques de perfectionnement à la Hochschule für Musik und darstellende Né à Cracovie, organiste, pédagogue, animateur Kunst à Francfort-sur-le-Main sous la direction du Pro- de la vie musicale, premier lauréat polonais d’un fesseur Daniel Roth, compositeur de renom et orga- des concours internationaux les plus prestigieux, niste titulaire de Saint-Sulpice à Paris, continuateur le Grand Prix de Chartres. de la tradition de Charles-Marie Widor et de Marcel à Né Cracovie dans une famille d’artistes, fils d’un Dupré. Dans le cadre de ses études, diplôme de Kon- guitariste et compositeur et d’une artiste plasticienne. zertexamen-Orgel en 2003, il est boursier des fon - À l’âge de six ans il commence à prendre des leçons dations allemandes : Deutscher Akademischer Aus- de piano, il poursuit également des études de vio - tauschdienst (DAAD) et Alfred Toepfer Stifftung. lon. Fasciné par les possibilités tonales de l’orgue, Arkadiusz Bialic remporte de nombreuses distinc- à l’âge de 13 ans il commence à étudier cet instru- tions prestigieuses dans des concours internationaux ment au Lycée National de Musique Frédéric Chopin d’orgue, il est notamment lauréat du 3e prix Schweizer à Cracovie dans la classe d’orgue du Professeur Jacek Orgelwettbewerb en 1998 et du 2e prix du Concours Kulig, tout en poursuivant les études de piano sous International d’Orgue Jan Pieterszoon Sweelinck la direction du Professeur Tomasz Artynowski. à Gdańsk en 2000. Deux ans après, il est le pre - Il étudie à l’Académie de Musique à Cracovie, mier Polonais à remporter un prix d’un des concours où il remporte un premier prix d’orgue avec hon - internationaux les plus importants, à savoir le Grand neur dans la classe du Professeur Józef Serafin. Prix de Chartres (2 e prix), succès qui ouvre la voie Au cours de ses études il participe à de nombreux à une carrière internationale de soliste. master class en acquérant une expérience précieuse Dans le cadre de ses activités de concert il se pro- dans le domaine de l’interprétation historique et duit dans de nombreux festivals de renom en Espagne, de la musique symphonique pour orgue, notamment Allemagne, Russie, Slovaquie, Suisse, Ukraine, France sous la direction de Marie-Clair Alain, Guy Bovet, et en Italie et dans la plupart des festivals impor - Olivier Latry, Jon Laukvik, Ludger Lohman, Daniel Roth tants de musique d’orgue en Pologne. En tant que et Harald Vogel. soliste il se produit avec l’Orchestre Philharmonique Dans le cadre des études de perfectionnement de Varsovie, l’Orchestre National de la Radio Polonaise qu’il poursuit à la Hochschule für Musik à Fribourg à Katowice, les Orchestres Philharmoniques de Craco- il découvre un univers riche de la musique contempo- vie, de Łódź ou d’Ostrava, la Capella Cracoviensis et raine d’orgue. C’est grâce à la collaboration avec le Pro- l’Orchestre de l’Académie de Beethoven. Sa carrière fesseur Zsigmond Száthmary, organiste et compositeur est marquée par de nombreuses premières mondiales de renommée mondiale, élève et ami de György Ligeti d’œuvres contemporaines dont Wziemięwzięcie et de Karlheinz Stockhausen qu’il intègre la musique de Wojciech Widłak pour orchestre symphonique contemporaine dans son répertoire. et orgue qu’il interprète accompagné de l’Orchestre

1557 book digipack 130x120.indd 24 07.10.2019 10:09:03 Philharmonique de Varsovie lors du concert d’ouver- premières mondiales d’œuvres de valeur du réper - ture du 51e Festival International Automne de Var- toire d’orgue international de compositeurs tels que sovie en 2008. Il a effectué de nombreuses enregis- Joseph Jongen, Michael Radulescu, Thierry Escaich, trements pour la radio polonaise et la radio slovaque Zsigmond Száthmary, tout en promouvant activement et des enregistrements d’albums parmi lesquels la musique polonaise pendant ses tournées. le disque Quo vadis, oratoire de Feliks Nowowiejski, Arkadiusz Bialic est professeur associé à l’Académie a été nommé au Prix Fryderyk en 2017. de Musique de Cracovie et à L’Université de Musique Il est l’un des grands interprètes de la musique Frédéric-Chopin de Varsovie, président de la Fondation française d’orgue du 19e et 20e siècle, dont le réper- Ars Organi Bronisław Rutkowski, expert indépendant toire s’étend de la Renaissance à la musique contem- dans le domaine de l’orgue, directeur artistique du Fes- poraine et comporte les œuvres complètes pour orgue tival International Journées de l’Orgue à Cracovie et de Nicolas de Grigny, Jean Sébastien Bach, Wolfgang d’un des principaux festivals de musique ancienne en Amadeus Mozart, Johannes Brahms, César Franck et Pologne, Kromer Biecz Festival. Maurice Duruflé. L’artiste a accompli de nombreuses arkadiuszbialic.pl

1557 book digipack 130x120.indd 25 07.10.2019 10:09:03 ORGANY BAZYLIKI BOŻEGO MIŁOSIERDZIA W KRAKOWIE | THE ORGAN OF THE DIVINE MERCY BASILICA IN CRACOW L'ORGUE DE LA BASILIQUE DE LA MISÉRICORDE DIVINE À CRACOVIE

Man. I (Grand Orgue) Man. II (Positif) Man. III (Récit (expr.))

Bourdon 16’ Principal 8’ Quintaton 16’ Montre 16’ Salicional 8’ Flűte harm. 8’ Montre 8’ Bourdon 8’ Cor de nuit 8’ Viola di Gamba 8’ Prestant 4’ Gambe 8’ Flűte harm. 8’ Flűte a chem. 4’ Voix céleste 8’ Bourdon 8’ Nazard 2 2/3’ Flűte octaviante 4’ Octave 4’ Quarte de N. 2’ Viole d’amour 4’ Flűte 4’ Tierce 1 3/5’ Nazar harm. 2 2/3’ Flűte octaviante 4’ Larigot 1 1/3’ Octavin 2’ Doublette 2’ Piccolo 1’ Plein Jeu IV – V 2’ Fourniture IV – V 2 2/3’ Plein Jeu IV 1 1/3’ Basson 16’ Cymbale IV Cromorne 8’ Trompette harm. 8’ Cornet V 8’ Tremolo Hautbois 8’ Bombarde 16’ Voix humaine 8’ Trompette 8’ Clairon 4’ Tremolo

1557 book digipack 130x120.indd 26 07.10.2019 10:09:04 Man. IV (Orchestral (Expr.)) Man. V (Solo) Ped.

Salicional 16’ Grand Diapason 8’ Soubbasse 32’ Gemshorn 8’ Stentor Gambe 8’ Flűte 16’ Flauto amabile 8’ Tibia plena 8’ Principal 16’ Viole d’Orchestra 8’ Tuba Mirabilis 8’ Contrebasse 16’ Aeoline 8' Carillon c-c2 Soubbasse 16’ Vox coelestis 8’ Tam-Tam Quinte 10 2/3’ Violine 4’ Flűte 8’ Traversflöte 4’ Violoncelle 8’ Quinte Viola 2 2/3’ Bourdon 8’ Gambette 2’ Tierce 6 2/5’ Cornet De Violes Octave 4’ Clarinette 8’ Bombarde 32’ Tremolo Bombarde 16’ Trompette 8’

II/I, III/I, IV/I, III/II, IV/II, IV/III, I/P, II/P, III/P, IV/P, I/I 16’, I/I 4’, III/I 16’, III/I 4’,II/II 16’, III/III 16’, III/III 4’, IV/IV 16’, IV/IV 4’,I/P 4’, II/P4’, III/P 4’, IV/P 4’

Wykonawcą organów jest firma ZYCH z Wołomina. Instrument zbudowano wg koncepcji dr. Krzysztofa Michałka.

The organ was built by Wołomin-based ZYCH company. Instrument was built according to the idea of Mr Krzysztof Michalik, PhD.

L’orgue a été fabriqué par la société ZYCH de Wołomin. L’instrument a été construit selon le projet du docteur Krzysztof Michałek.

1557 book digipack 130x120.indd 27 07.10.2019 10:09:04