Odra - řeka, která nezná hranic Odra - rzeka, która nie zna granic

Odra

Sborník přednášek z mezinárodního sympozia - Odry 2017 Almanach wykładów z międzynarodowego sympozja - Odry 2017 ODRA – ŘEKA, KTERÁ NEZNÁ HRANIC ODRA – RZEKA, KTÓRA NIE ZNA GRANIC

Projekt „Odra – řeka, která nezná hranic“ zahrnuje uspořádání dvou sympozií na téma „řeka Odra“. 21. – 23. dubna 2017 proběhlo sympozium v Odrách a 21. – 23. září 2017 proběhne sympozium v Polsku. Sympozia jsou věnována nejen samotné řece Odře, ale také přírodě a lidem, kteří v její blízkosti žili a žijí. Také na řece ležícím městům, přírodě v okolí řeky Odry, historickým souvislostem a vzájemným vazbám i Odře jako dopravní cestě. Vystoupení jednotlivých přednášejících budou shrnuta do sborníků, v rámci sympozií proběhnou také odborné exkurze podél řeky Odry. Vzniknou webové stránky projektu, které budou průběžně aktualizovány. Nositelem celého projektu jsou města Odry a Kuznia Raciborska, projekt je podpořen dotací z Fondu mikroprojektů 2014 – 2020 v Euroregionu Silesia v rámci programu INTERREG V-A Česká republika – Polsko. Projekt "Odra - rzeka, która nie zna granic" obejmuje dwa sympozja na temat "rzeka Odra". Od 21 do 23 kwietnia 2017 odbędzie się sympozjum w Odrach a od 21 do 23 września 2017 odbędzie się sympozjum w Polsce. Sympozjum będzie poświęcone nie tylko samej rzece Odrze, ale także naturze i ludziom, którzy mieszkali obok niej i żyli. Powiemy również o miasteczkach i wioskach leżących u brzegu rzeki Odry, w kontekście historycznym, o ich współzależności oraz Odrze jako o szlaku transportowym. Prezentacje poszczególnych mówców zostaną podsumowane w almanachu a w ramach sympozjów będą również specjalne wycieczki wzdłuż rzeki Odry. Powstanie strona internetowa projektu, która będzie stale aktualizowana. Organizatorem projektu są miasta Odry i Kuźnia Raciborska, projekt jest wspierany przez dotacje z funduszy mikro-projektu 2014 - 2020 w Euroregionie Silesia w ramach programu INTERREG V-A Czechy - Polska.

Projekt „Odra – řeka, která nezná hranic“, reg. č. CZ.11.4.120/0.0/0.0/16_013/0000664, byl realizován v rámci programu INTERREG V-A Česká republika - Polsko a byl financován z Fondu mikroprojektů 2014-2020 Euroregionu Silesia. Projekt „Odra - rzeka, która nie zna granic“ , reg. CZ.11.4.120/0.0/0.0/16_013/0000664, jest wspierany przez dotacje z funduszy mikro-pro- jektu 2014 - 2020 w Euroregionie Silesia w ramach programu INTERREG V-A Czechy - Polska. Obsah

Jan Lenart Vznik údolí řeky Odry 4 Pojawienie się górnego biegu Odry 5 Jiří Glonek Pramen řeky Odry v historických souvislostech 7 Źródło rzeki Odry w powiązaniach historycznych 9 Jindřich Machala Zaniklý život na horním toku řeky Odry 11 Wymarłe życie w górnym biegu rzeki Odry 15 Petr Lelek Přírodní zajímavosti horního Poodří 18 ­Naturalne atrakcje górnego Poodří 21 Jiří Šafář Živá příroda horního Poodří 23 Przyroda ożywiona górnego Poodrza 26 Jaromír a Jiřina Poláškovi Pověsti a legendy horního Poodří 29 Opowieści górnego Poodrza 31 Michal Zezula Vztah osídlení a vody ve světle vybraných archeologických nálezů z horního Poodří 33 Związek osiedlenia i wody w świetle wybranych znalezisk archeologicznych z górnego Poodrza 35 Alena Borovcová Technické památky v povodí Odry 38 Pamiątki techniczne w Poodrzu 41 Radim Jarošek Chráněná krajinná oblast Poodří 43 Obszar krajobrazu chronionego Poodrza 45 Ivo Otáhal Něco z historie CHKO Poodří 47 Trochę historii CHKO Poodrze 47 Věra Koutecká Hraniční meandry řeky Odry 48 Graniczne meandry rzeki Odry 51 Daniel Gebauer Rybářství na řece Odře 53 Rybołówstwo na rzece Odrze 57 Krzystof Kulwicki Řeka Odra v Polsku, pozvání na polské sympozium 60 Rzeka Odra w Polsce, zaproszenie na polskie Sympozjum 63 Odry, první město na řece Odře 66 Odry, pierwsze miasto na rzece Odrze 67

Vydalo Město Odry l Tisk: Samab Brno group, a.s. l Překlady textů: Paweł Najmuła l Počet výtisků: 300 l Grafika: Město Odry. Został opublikowany przez Miasto Odry l Drukuj: Samab Brno group, a.s. l Tłumaczenia tekstowe: Paweł Najmuła. Liczba odbitek: 300 l Grafika: Miasto Odry. Jan Lenart 4

Vznik údolí řeky Odry Jan Lenart Ostravská univerzita, Katedra fyzické geografie a geoekologie

Řeka Odra patří ke třem českým ře- Nízký Jeseník je plochou pahorkatinou kojesenických plošin v úplném tekto- kám ústícím do moře. Jako taková po- se střední nadmořskou výškou 483 m. nickém klidu. jímá v krajině značné důležitosti a de- V okolí, zejména na jihu a východě, Poslední zásadní událostí byl pří- finuje svým tokem jedno z hlavních navazují na něj nížiny Moravské brány chod severských ledovců ve dvou evropských rozvodí Odra-Dunaj. a Hornomoravského úvalu. Celá pahor- fázích pleistocénních glaciálů – el- Odra pramení pod Fidlovým kopcem katina je mírně ukloněná k východu až steru a saalu. Ledovce se sice zastavi- (680 m n. m.) v jižní části geomorfolo- jihovýchodu. Ačkoliv geologicky je Níz- ly o severní okraje Nízkého Jeseníku gického celku Nízký Jeseník. Pramen ký Jeseník poměrně homogenní, příběh na Opavsku, avšak Moravskou bránou je difúzní, voda se sbírá v mokřadech. jeho geomorfologického vývoje je po- pokračovaly jižně (Czudek 1971). Ně- Ačkoliv jižní zlomový okraj Nízkého zoruhodný a dosud ne zcela uspokojivě kteří autoři se dokonce domnívají, že Jeseníku je od pramene pouze něko- vysvětlený. Spodnokarbonské horniny ledovec v kotlině kolem města Odry lik km na jih, tok Odry směřuje opač- Nízkého Jeseníku byly utvořeny v prů- tehdy vytvořil mohutné ledovcem hra- ným směrem, tedy na sever. Již po běhu variské orogeneze, kdy mohutné zené jezero (Nývlt a kol. 2011). 2 km začíná vytvářet hluboce zařezané turbiditní proudy přinášely do mořské Výsledkem hlubokého zvětrávání údolí, které má zachovalý přirozený pánve velké množství sedimentů, které a zarovnávání povrchu jsou plošiny, charakter s příkrými svahy, níže pak se ukládaly na starší devonský podklad. jejichž plochy mají často sklon menší s plochou nivou v neckovitém příč- Vznikla tak mocná souvrství drob, pís- než 1°. Takový povrch nazýváme et- ném profilu s meandry a štěrkovými kovců, slepenců a jílových břidlic nebo chplén (Czudek 1971). Pozůstatkem náplavy. U obce Staré Oldřůvky se její prachovců, jejichž stáří postupně klesá po fázích tektonického neklidu jsou tok ostře - pravoúhle stáčí na východ, k východu tak, jak se posunoval sedi- zlomové zóny sledující přímé linie, poté postupně až na jihovýchod. Prá- mentační prostor (Chlupáč a kol. 2011). podél kterých se zahloubila údolí. vě v těchto úsecích je řeka velmi hlu- V průběhu variské orogeneze byla Na křížení těchto linií může pak dochá- boce zaříznutá, rozdíl mezi údolním vzniklá souvrství zvrásněna a rozlámá- zet k pravoúhlým ohybům řek, jako je dnem a okolními plošinami dosahuje na, pak již následovalo neustálé zvě- tomu v případě Odry u Starých Oldřů- až 200 m na 0,5 km horizontální vzdá- trávání a zarovnávání až do křídy, kdy vek. Etchplén je dnes údolími rozdělen lenosti. Svahy jsou často skalnaté, alpinská orogeneze způsobila tektonic- na jednotlivé plošiny a následné další narušené stržemi, které ústí do nápla- ké rozrušení Nízkého Jeseníku. Právě vertikální tektonické pohyby dokonce vových kuželů, často rozříznutých dáv- tehdy se podél těchto hlubokých struk- způsobily jejich výškové rozčlenění. nou erozní činností řeky. U Klokočůvku tur zahloubily vodní toky a vytvořily Dnešní hluboce zaříznuté údolí Odry je a dále u města Oder se údolí rozšiřuje zařezaná údolí. Později byla sice tato tedy výsledkem komplexního a dlouho do obdélníkových tektonicky ome- údolí zaplněna sedimenty při baden- trvajícího geologického a geomorfolo- zených kotlin. Za Odrami po několika ské mořské transgresi, ale pozdější vý- gického vývoje území. dalších kilometrech řeka opouští Nízký zdvih celého území způsobil opětovné Vzhledem k příkrým údolním sva- Jeseník a dále protéká Moravskou brá- vyklizení těchto sedimentů. Souvrství hům a často nepřístupným údolním nou, kde již je menší rychlost proudění písků se zachovala pouze v chráně- dnům se také v okolí řeky projevil jev a řeka jen líně meandruje. Jak ale vznik- ných pozicích, ale také jako výplně nej- tak typický pro Nízký Jeseník – vesnice lo ono hluboce zaříznuté údolí, které hlubších částí údolí, kde eroze nestihla a zemědělské plochy byly zakládány na je tak typické pro celý horní tok řeky? všechny sedimenty vyklidit. Tektonický plošinách, zatímco dna údolí s přilehlý- Vraťme se úplně na začátek, hluboko neklid území pak pokračoval zřejmě až mi svahy zůstaly zalesněné a neporuše- do minulosti, a ponořme se do širších do pleistocénu (Czudek 1971), je však né. Tento jev můžeme stále pozorovat souvislostí. možné, že ani dnes nejsou okraje níz- také v okolí horní Odry.

Literatura: Czudek T (1971) Geomorfologie východní části Nízkého Jeseníku. Rozpravy ČSAV, ŘMPV, 81, 7, Academia, Praha, 80 s. Chlupáč I, Brzobohatý R, Kovanda J, Stráník Z (2011) Geologická minulost České republiky, 2. opravené vydání, Academia, Praha, 436 s. Nývlt D, Engel Z, Tyráček J (2011) Pleistocene Glaciations of Czechia. In Ehlers J, Gibbard PL, Hughes PD (Eds.) Developments in Quaternary Science, Vol. 15, Amsterdam, The Netherlands, s. 37–46. 5

Pojawienie się górnego biegu Odry Jan Lenart Ostravská univerzita, Katedra fyzické geografie a geoekologie

Rzeka Odra jest jedną z trzech cze- Niski Jesenik jest równą wyżyną se śred- dziś nie są krawędzie niskojesenickich skich rzek z ujściem do morza. Jako taka nio wysokością nad poziomem morza płyt w pełnym spokoju tektonicznym. pojmuje w krainie znaczącą wagę i defi- 483m. W okolicach, a dokładnie na połu- Ostatnim ważnym wydarzeniem niuje swojim biegiem jedno z głównych dniu i wschodzie, nawiązują na nią niziny było przybycie północnych lodowców europejskich zlewni Odra-Dunaj. Odra Bramy morawskiej i Górno-morawskiego we dwóch fazach plejstoceńskich epok ma źródło pod Fidlowym wzgórzem wału. Cała wyżyna jest delikatnie skłonio- – elsteru i saalu. Mimo iż lodowce zatrzy- (680 m.n.p.m) we południowej części na na wschód aż na południowy wschód. mały się na północnej krawędzi Niskiego geomorfologicznej całości Niski Jesenik. Chociaż genologicznie jest Niski Jesenik Jeseniku na Opawsku, Morawską bramę Źródło jest dyfuzyjne, woda zbiera się całkiem homogeniczny, historia jego geo- przekraczały na południu (Czudek 1971). na bagnach. Chociaż południowy brzeg morfologicznego rozwoju jest ciekawa Niektórzy autorzy się domyślają, że lo- Niskiego Jeseniku jest od źródła tylko a do dziś nie do końca wyjaśniona. dowiec w kotlinie koło miasta Odry wte- kilka km na południe, bieg Odry biegnie Wczesno-karbońskie skały Niskiego dy wytworzył wielkie jezioro tamowane w odwrotnym kierunku, tzn. na północ. Jesenika były utworzone w ciągu oroge- lodowcem. (Nývlt a kol. 2011). Już po 2 km zaczyna tworzyć głęboko nezy hercyńskiej, kiedy potężne prądy Wynikiem głębokiego wywietrzania wciętą dolinę, która ma zachowany na- zawiesinowe przyniosły na dno morskie i wyrównywania powierzchni są pły- turalny kształt s ostrymi brzegami, niżej wielką ilość osadów, które osadzały się ty, których powierzchnie mają często z płaską terasą w odkrytym poprzecz- na starsze dewońskie podłoże. Powstały nachylenie mniejsze niż 1°. Takie po- nym profilu z meandrami i żwirowymi tak mocne warstwy żużlu, piaskowców, wierzchnie nazywamy etchplen (Czudek zalewami. Blisko gminy Staré Oldřůvky glin, konglomeratów lub pyłowców, któ- 1971). Pozostałością po fazach tektonicz- se ich bieg ostro – pod kątem prostym, rych wiek stopniowo maleje na wschód nego niepokoju są zony złomu, śledzące ciągnie na wschód, potem stopniowo aż tak, jak posuwała się przestrzeń osado- równe linie, wzdłuż których się wgłębiła na południowy wschód. Właśnie na tych wa (Chlupáč a kol. 2011). dolina. Na skrzyżowaniu tych linii może odcinkach jest rzeka głęboko wcięta, W czasie hercyńskiej orogenezy po- dochodzić do prostokątnym ruchom różnica między dolinnym dnem i oko- wstały warstwy zmarszczona i rozłama- rzek, tak jak to jest w przypadku Odrz licznymi przestrzeniami jest aż 200 m na, potem już następowały ciągłe zwie- u Starých Oldřůvek. Etchplen jest dziś na 0,5 km horyzontalnej odległości. Na- trzenia i zarównania aż do kredy, kiedy rozdzielony na osobne płyty i ponow- chylenia są często skalne, przekształco- orogeneza alpejska spowodowała za- ne pionowe ruchy tektoniczne spowo- ne poprzez pęknięcia, które mają ujście burzenia tektoniczne Niskiego Jesenika. dowały ich wysokościowe rozdzielenie. w stożkach napływowych, często rozcię- Właśnie wtedy się wzdłuż tych głębokich Dzisiejsza głęboko wcięta dolina Odry tych dawną czynnością erozyjną rzeki. struktur zagłębiły cieki wodne i wytwo- jest wynikiem kompleksowego i długo U Klokočůvka i dalej u miasta Odry rzyły wycięte doliny. Później były te do- trwającego geologicznego i geomorfo- dolina rozszerza się do prostokątnych liny zapełnione sedymentami w ciągu logicznego rozwoju ziemi. tektonicznie ograniczonych kotlin. badeńskiej transgresji morskiej, ale póź- Ze względu na ostre dolinowe nachy- Za Odrami po paru następnych km rze- niejsza podniesienie całego terenu spo- lenia i często niedostępnym dolinowym ka opuszcza Niski Jesenik i dalej biegnie wodowało ponowne wyczyszczenie tych dnie, w okolicach rzeki pojawiło się też Morawską bramą, gdzie już ma mniejszą sedymentów. Warstwy piasków zacho- zjawisko typowe dla Niskiego Jeseni- prędkość a rzeka linie meandruje. Jak ale wały się tylko miejscach chronionych, ale ka – wioski i obszary gospodarcze były powstała głęboko wcięta dolina, która również jako wypełnienie najgłębszych zakładane na płytach, podczas gdy dno jest typowa dla całego górnego biegu części doliny, gdzie erozja nie zdążyła doliny z przylegającymi nachylenia zo- rzeki? Wróćmy się na początek, do prze- wszystkich osadów usunąć. Niepokój stały zalesione i nie dotknięte. To zjawi- szłości i zagłębiajmy się do szerszych tektoniczny terenu trwał aż do plejstoce- sko możemy ciągle obserwować w oko- powiązań. nu (Czudek 1971), jest ale możliwe, że ani licach górnej Odry.

Literatura: Czudek T (1971) Geomorfologie východní části Nízkého Jeseníku. Rozpravy ČSAV, ŘMPV, 81, 7, Academia, Praha, 80 s. Chlupáč I, Brzobohatý R, Kovanda J, Stráník Z (2011) Geologická minulost České republiky, 2. opravené vydání, Academia, Praha, 436 s. Nývlt D, Engel Z, Tyráček J (2011) Pleistocene Glaciations of Czechia. In Ehlers J, Gibbard PL, Hughes PD (Eds.) Developments in Quaternary Science, Vol. 15, Amsterdam, The Netherlands, s. 37–46. 6

Nízký Jeseník. Niski Jesenik.

Vyústění údolí Odry z Nízkého Jeseníku do Moravské brány (foto: J. Lenart). Ujście doliny Odry z Nízkého Jeseníku do Moravské brány (foto: J. Lenart). Jiří Glonek 7 Pramen řeky Odry v historických souvislostech Jiří Glonek Vědecká knihovna v Olomouci

Kde počínáš, řeko Odro? Toto zvolá- ní se táhlo dlouhá staletí jako červená nit v nepřeberných dílech kartografů, geografů, kosmografů, dějepisců či kronikářů. Otázka zůstávala bez jasné a nezpochybnitelné odpovědi i přesto, že řeka Odra jakož to evropský veletok musela v minulosti vzbuzovat přiroze- ný zájem. Uspokojivě rozřešit tuto há- danku se věky nedařilo ani slovutným kartografům, kteří se až do 16. století opírali o nejasné údaje proslulého sta- rověkého geografa Claudia Ptolemaia a četné ptolemaiovské atlasové reedice spojované s osobnostmi, jakými byli Mi- kuláš Kusánský, Erhard Etzlaub, Martin Waldseemüller nebo Sebastian Münster. Proto byl jednou počátek Odry situován více na západ, podruhé naopak východ- ně od správné oblasti. Původní Ptolemaiův návodný po- pis byl totiž značně neurčitý, takže se o konkrétním ztotožnění toku (nehle- dě na pramen samotný) vedou spory i v 21. století.1 Jasnější kontury (byť stále značně schématické) nám dávají dvě pozoru- hodné tzv. kruhové mapy světa kladené Tzv. Tabula moderna z ptolemaiovkého atlasu vydaného v Římě roku 1507 – výřez s pramenem do 13. století – mapu ebstorfskou,2 která Odry (VKOL, sign. III 27.394). neopomenula zakreslit Odru (Oldera flv.) Tzw. Tabula moderna z ptolemeuszowskiego atlasu wydanego w Rzymie w 1507 roku – wycinek i s jejím kruhovým pramenem polože- ze źródłem Odry (VKOL, sign. III 27.394). ným na svahy „Českého lesa“ (Bohemica silva),3 a mapu herefordskou. Ta přináší mem, který popisuje Odru (Oddara) jako Odra, se obrací k severu a teče středem veskrze obdobný schematický zákres „nejmocnější řeku slovanských krajů“, národa Vinulů.“4 Odry (fluvius Odera), přičemž je tento ru- a pokračuje: „[…] řeka Odra prame- Revolučním zlomem v kartografickém kopis kladem zhruba do let 1270–1290. ní v nejhlubších lesích Moravanů, kde zobrazení řeky Odry a hlavně ve správ- Obě mapy pravděpodobně vycháze- i naše Labe má svůj počátek. Prameny ném zachycení jejího pramene je až dílo ly z kroniky sepsané ve druhé polovině nejsou daleko od sebe, ale řeky tečou Martina Helwiga z roku 1561. Ten jako 11. století brémským kanovníkem Ada- opačným směrem. Jedna totiž, tedy první situoval pramen správně a navíc

1. KLEINEBERG, Andrea et al.: Germania und die Insel Thule. Die Entschlüsung von Ptolemaios Atlas der Oikumene. Darmstadt 2010. 2. Tato již neexistující oltářní mapa byla zničena při bombardování Hannoveru v roce 1943. Dochovaly se však kopie. Vznik mapy je nejčastěji kladen někdy do let 1230–1290. 3. MILLER, Konrád: Mappaemundi: die ältesten Weltkarten – Die Ebstorfkarte. Stuttgart 1896, s. 21. GRIM, Tomáš: Vývoj slezské kartografie do počátku 18. století. Hradec nad Moravicí 2005 (disertační práce). 4. ADAM VON BREMEN: Činy biskupů hamburského kostela: velká kronika evropského Severu. Praha 2009. 8 horní tok Odry nezaměnil s jinými. Pra- ve Vratislavi roku 1715 (rukopis datova- 19. století hned dva prameny Odry, vzdá- mennou oblast tedy nelokalizoval ani ný rokem 1714 přechovává Vědecká lené od sebe jen několik desítek metrů. do Moravskoslezských Beskyd, ba ani knihovna v Olomouci). Avšak přetrváva- Šlo o pozoruhodný výsledek lokálního někam do moravsko-českého (potažmo jící chybný stereotyp v situování prame- patriotismu, který vycházel z okolnosti, kladského) pomezí. Ovšem i po tomto ne řeky Odry se podařilo v literatuře de- že sousední katastry dvou obcí Kozlova roce byl počátek Odry často zakreslo- finitivně vykořenit až v 19. století. Mnozí i Varhoště, které pramen obklopovaly ván zcela chybně (Fabricius) či nepřes- totiž raději stále dávali před Schertzo- a zároveň u pramene tvořily hranici, dří- ně (Komenský). Takže Helwigův zákres vým „novátorstvím“ přednost odkazům ve patřily dvěma odlišným vrchnostem. ještě více zpřesnil až roku 1692 Georg na staré autority. Pro obě, jak revír Podstatských-Liechten- Matthaeus Vischer a záhy především Jo- Z pramene Odry se přesto stal vyhle- steinů (Kozlov), tak revír olomoucké ka- hann Christoph Müller (1716), jehož rea- dávaný cíl hodný úcty již minimálně pituly (Varhošť), bylo velkým vyzname- listické a velmi přesné ztvárnění nebylo na počátku 18. století, přičemž v roce náním mít na svých panstvích pramen překonáno ani za dalších sto let. 1821 vyrostla přímo nad pramenem tak významné řeky.5 Právě v tomto období tzv. müllerov- první z mnoha následujících staveb – Popularitu pramene jako častého cíle ského mapování se dočkala Odra a ze- altán neboli „Tempel der Freundschaft“. různých poutníků však po roce 1946 na- jména její pramen vůbec prvního samo- Mezitím si místo pod Fidlovým kop- rušilo začlenění pramene Odry do nově statného literárního díla z pera majitele cem získalo tolik příznivců, že kvůli řece formujícího se Vojenského újezdu Li- spálovského panství Karla Ferdinanda Odře a jejímu prameni byl dokonce až bavá. Přístup k prameni byl naštěstí Schertze. Inkriminovaný spis nese ná- ve vzdálené Vídni v roce 1906 založen po roce 1990 opět uvolněn, takže se zev Laconismus Philologicus De Genuino spolek „Oderquelle“. nyní může těšit na postupnou obnovu Fontis Oderae Loco [...] a byl vydán tiskem Úcty se dokonce těšily od konce své někdejší slávy.

Helwigova mapa Slezska, verze z roku 1776 – výřez s pramenem Odry (archiv autora). Helwigowa mapa Śląska wersja z roku 1776 – wycinek z źródłem Odry (archiwum autora).

5. Blíže GLONEK, Jiří, DOBEŠ, Petr a LOSÍK, Jan. Pramen řeky Odry. Ostrava 2015. 9

Źródło rzeki Odry w powiązaniach historycznych Jiří Glonek Vědecká knihovna v Olomouci

Gdzie zaczynasz, rzeko Odro? Pytanie sach Morawiaków, gdzie i nasza Labe ma nie umieścił anie do Morawsko-śląskich to nurtowało długie stulecia jako czer- swój początek. Źródła są położone nieda- Beskid, ani gdzieś do morawsko-czeskie- wona nić w niezliczonych dziełach karto- leko od siebie, ale rzeki biegną w odwrot- go (odpowiednio kladskiego) pograni- grafów, geografów, kosmografów, histo- nym kierunku. Jedna, mianowicie rzeka cza. Owszem i po tym roku był początek ryków i kronikarzy. Pytanie to zostaje bez Odra, obraca się na północ i biegnie środ- Odry często rysowany całkowicie błędnie jasnej odpowiedzi mimo iż rzeka Odra, kiem narodu Vinulów.4 (Fabricius) lub niedokładnie (Komenský). jako europejski ciek, musiała w przeszło- Rewolucyjnym złomem w kartograficz- Także Helwiga wykres jeszcze dokładniej ści wzbudzać naturalne zainteresowanie. nym pokazywaniu rzeki Odrz a głównie udoskonalił aż w roku 1692 Georg Mat- Zadowalająco rozwiązać tą zagadkę się w poprawnym uchwyceniu jej źródła, jest thaeus Vischer i przede wszystkim wkrót- przez wieki nie udało ani znamienitym aż dzieło Martina Helwiga z roku 1561. Ten ce Johann Christoph Müller (1716). kartografom, którzy aż do końca 16 stu- jako pierwszy sytuował źródło popraw- Jego realistyczne a bardzo dokładna lecia opierali się o niejasne dane sław- nie i co więcej górny ciek rzeki Odry nie interpretacja została nieprzezwyciężona nego starodawnego geografa Claudia zamienił z innymi. Źródlane terytorium nawet przez następnych sto lat. Ptolemaia i liczne ptolemajskie atlasowe reedycje łączone z osobami jakimi byli Mikuláš Kusánský, Erhard Etzlaub, Martin Waldseemüller lub Sebastian Münster. Dlatego był początek Odry usytuowany bardziej na zachód, po drugie na odwrót, na wschód od poprawnego miejsca. Pierwotny instrukcyjny popis Ptole- maja był bardzo niedokładny, także się o konkretnej identyfikacji (bez względu na strumień sam) wiodły spory również w 21 wieku.1 Jaśniejsze kontury (i tak bardzo sche- matyczne) dają nam dwie wybitne tzw. kręgowe mapy świata datowane na 13 stulecie – mapę ebstorfską2, która nie zapomniała narysować Odrę (Oldera flv.) i z jej kręgowym źródłem położo- nym na stoku „Czeskiego lasu” (Bohemica silva)3, i mapę herefordską. Ta przynosi podobny schematyczny wykres Odry (fluvius Odera), przy czym rękopis ten jest datowany na lata 1270–1290. Obie mapy prawdopodobnie powstały z kroniki pisanej w drugiej połowie 11 wie- ku bremskim kanonikiem Adamem, który popisuje Odrę (Oddara) jako „najmocniej- szą rzekę słowiańskich krajów” i dalej: „[…] Müllerowa mapa Morawy z wycinkiem źródła Odry (VKOL, sign. 649.799). rzeka Odra ma źródło w najgłębszych la- Müllerova mapa Moravy s výřezem pramene Odry (VKOL, sign. 649.799).

1. KLEINEBERG, Andrea et al.: Germania und die Insel Thule. Die Entschlüsung von Ptolemaios Atlas der Oikumene. Darmstadt 2010. 2. Ta nieistniejąca już mapa ołtarzowa była zniszczona w trakcie bombardowania Hannoweru w roku 1943. Uchowały się kopie. Powstanie mapy jest najczęściej datowane na lata 1230-1290. 3. MILLER, Konrád: Mappaemundi: die ältesten Weltkarten – Die Ebstorfkarte. Stuttgart 1896, s. 21. GRIM, Tomáš: Vývoj slezské kartografie do počátku 18. století. Hradec nad Moravicí 2005 (disertační práce). 4. ADAM VON BREMEN: Činy biskupů hamburského kostela: velká kronika evropského Severu. Praha 2009. 10

Dokładnie w tym czasie tzw. mülle- Ze źródła Odry się przez to stał wyszu- tastry dwóch gmin Kozlova i Varhoště, rowskiego mapowania Odra doczekała kiwany cel godny szacunku już minimal- które źródło otaczały i u źródła tworzyły się a dokładnie jej źródło, w ogóle pierw- nie od początku 18 wieku, gdzie w roku granicę, dawniej należały do dwóch szego samodzielnego dzieła literalnego 1821 wyrosła bezpośrednio na źródłem różnych panów. Dla obydwóch, jak spod pióra właściciela spalowskiego pań- pierwsza z wielu następujących bodów: rewir Podstatskich-Liechtensteinów stwa Karla Ferdinanda Schertze, obciążo- altana lub „Tempel der Freundschaft“. (Kozlov), tak rewir ołomuńskiej kapituły ny spis niesie nazwę Laconismus Philo- W międzyczasie miejsce pod Fidlową (Varhošť), było wielkim wyróżnieniem logicus De Genuino Fontis Oderae Loco górą zyskało tylu zwolenników, że z po- mieć na swoich terenach źródło tak […] i był wydany drukiem we Wrocławiu wodu rzeki Odry i jej źródle był aż w da- ważnej rzeki.5 w roku 1715 (rękopis datowany 1714 r. lekim Wiedniu w roku 1906 założona or- Popularnością źródła jako częstego przetrzymuje Biblioteka Naukowa w Olo- ganizacja „Oderquelle“. celu różnych pielgrzymów, w roku 1946 muńcu). Jednakże uporczywy stereotyp Szacunkiem się cieszyły od końca naruszyło włączenie źródła do nowie w umieszczaniu źródła rzeki Odry udało 19 stulecia od razu dwa źródła Odry, formującego się Terenu wojskowego Li- się w literaturze definitywnie usunąć aż oddalone od siebie tylko kilkadziesiąt bava. Dostęp do źródła był na szczęście w 19 stuleciu. Wielu dawało przed Scher- metrów. Chodziło o Zadziwiający wy- po roku 1990 znowu uwolniony, także tzowym „nowatorstwom” pierwszeń- nik lokalnego patriotyzmu, który wy- dziś możecie się cieszyć na stopniowe stwo raczej starym autorytetom. chodził z okoliczności, ze sąsiednie ka- odnawianie dawnej sławy.

Strona tytułowa listy Schertza – wersja drukowana (VKOL, sign. 35.680). Widok od górnego do dolnego źródła z faszynowym chodnikiem – zdję- Titulní list Schertzova spisu – tištěná verze (VKOL, sign. 35.680). cie Josefa Kšíra z roku 1935. Pohled od horního k dolnímu prameni s haťovým chodníkem – fotogra- fie Josefa Kšíra z roku 1935.

5. Blíže GLONEK, Jiří, DOBEŠ, Petr a LOSÍK, Jan. Pramen řeky Odry. Ostrava 2015. Jindřich Machala 11 Zaniklý život na horním toku řeky Odry Jindřich Machala Okrašlovací spolek LUBAVIA

Když jsem byl požádán, abych na tom- O době mých dětských let si toho sa- poškozenými fotografiemi a skládám to symposiu přednášel o zaniklém živo- mozřejmě moc nepamatuji. Rád jsem střípky mozaiky života, po kterém se tě na horním toku řeky Odry, přemýšlel poslouchal dospělé, vyprávění starších stopy hledají již těžce. A těžký byl i ži- jsem, zda začít listovat v odborné litera- o minulosti mě vždy zajímalo. Matka vot lidí, kteří kolem Odry v minulosti žili. tuře, nebo říci něco z vlastních zkušeností mnohokrát na tyto léta vzpomínala, Za tu dobu se naučili řece naslouchat, a vlastního poznání. První myšlenku jsem zvláště když jsme později místa, která rozumět jí, neznásilňovat a spíše hledat bez zaváhání zavrhl. V odborné literatu- brzy zabral vznikající vojenský prostor, cestu, jak by jim voda pomohla usnad- ře si najde informace každý sám a podle navštívili. Ukazovala mi, kde poblíž Bar- nit život. Mnohokrát jim řeka ukázala svých představ. Začal jsem tedy přemýš- novského mostu se svými bratry do ru- svoji sílu a nezkrotnost, tak se snažili s ní let o vlastním životě ve spojitosti s Odrou kou chytali pstruhy. Se zatajeným de- vycházet v dobrém. Při svých zásazích a co o životě v její blízkosti zaujalo mne. chem opatrně osahávali kořeny stromů, do přírody se naši předkové řídili zkuše- V roce 1946 jsem se s rodiči nastěhoval pod kterými se zpravidla ryby skrývaly. nostmi svých otců a dědů a hledali tako- do Nových Oldřůvek, což je kousek z kop- Od té doby v Odře proteklo mnoho vody. vá řešení, která jim budou ku prospěchu ce k Barnovskému mostu do míst, kde již Řeka učarovala i mně. Na toulkách ko- a nedojde ke škodám, které budou mu- má řeka dostatečnou sílu, aby v době, lem jejího toku jsem strávil mnoho vol- set napravovat. kdy je její koryto plné vody, vzbuzovala ných chvil, ale taky hodně času při slu- Pro toto tvrzení jsem našel bezpočet respekt. Přišli jsme z Valašska. Měli jsme žebních záležitostech a myslivosti jako důkazů. Jen je potřeba se dobře dívat, tam sice Bečvu, bylo to k ní však daleko. zaměstnanec vojenských lesů a statků. nespěchat a trochu se vcítit do jejich Bydleli jsme na hřebeni směrem k hrani- Jsem neplavec. O to víc na mně hučící života. Záměrně říkám našich předků. ci se Slovenskem. Dle vyprávění matky proud nespoutané vody při jarních po- Co nesnáším, je dělení historie na naši ji Odra velmi přitahovala. V Oldřůvkách vodních působí a vzbuzuje můj respekt. historii a jakousi sudetskou, nám vzdá- bydleli i její tři bratři se svými rodina- Proud tmavé, zelenomodré vody se valí lenou historii. O její nepřekroucené po- mi. Blízkou vesnicí po proudu Odry byl kudy chce a dere si nové cesty údolími době se dovídáme zvláště v posledních Barnov. Táhl se poměrně úzkým údolím, vojenského prostoru a nikdo ji v tom letech a je nutno ji chápat jako nedělitel- zdejší krajina rodné Beskydy trochu při- nebrání. V horkém létě je to zase plazi- nou součást minulosti nás všech. Právě pomínala. V místech, kde Barnov začínal, vý potůček s meandry zastíněnými buj- prolomení rozděleného chápání histo- se nyní rozkládá barnovská vodní nádrž. nou vegetací, která poskytuje chladivý rie území zdejších Sudet mi pomohlo Zde Odra končí svoji třicet jedna kilome- stín. A taky ticho. To ruší jen švitoření od bývalých rodáků získat mnoho mate- trů dlouhou klikatou pouť vojenským drobných ptáků, bublající voda a občas riálů o zaniklém životě kolem Odry. Je- prostorem Libavá, ve kterém i pramení. praskot větví lámaných odskakující vy- jich rodinné archivy mi pomohly odhalit Z Barnova pocházeli rodiče mého rušenou zvěří, která zde ráda odpočívá. mnohá tajemství, kterým příroda a řeka nevlastního otce, se kterým se matka Někdy narazím na rozvážně kráčejícího společně zakryly minulost. Právě na hor- seznámila v Nových Oldřůvkách, když černého čápa nebo strnulou volavku, ním toku Odry je vidět sílu přírody, jak se rozešla s mým vlastním tátou. Nový která upřeně sleduje něco ve vodě před dokáže zahladit stopy lidské činnosti. otec se vrátil z fronty a jeho rodiče se sebou. Vzácně se zatřpytí letící ledňáček. Jen ta činnost nesmí překročit určité po vyhnání, chcete-li odsunu, původ- I nyní, kdykoliv mohu, stále se k Odře hranice. To jsem naštěstí při svých toul- ních německých obyvatel do Oldřůvek vracím a stále kolem ní nacházím něco kách nezaznamenal. přestěhovali. Barnov zůstal opuště- nového. Někdy proud odhalí kousek Své osady už v dávné minulosti zaklá- ný. Osiřelá vesnice se vším zařízením dávné minulosti v podobě vyplaveného dali lidé především na březích vodních a zahradami samozřejmě lákala k vý- předmětu, nebo jeho zbytky. Častěji na- toků jako takových. Odra nemohla být pravám a navíc k ní měl nevlastní otec cházím stopy po lidské činnosti. Doma výjimkou. Jen byli osadníci v tomto pří- své pouto. Cesta do Barnova se vinula potom pátrám ve starých mapách, svém padě poněkud opatrnější. Měli k řece kolem Odry a dle matky a strýců byla archivu, a hledám v poznámkách z roz- respekt. Nové osídlení zakládali na příto- vždy spojena s lovem raků a pstruhů. hovorů se svými německými přáteli, je- cích Odry, v její blízkosti. Jedinou výjim- Pro mladé lidí z valašských kopců byla jichž rody zde po staletí žily. Srovnávám kou byly Vojnovice. Tato vesnice se Odry řeka velkým lákadlem. možné spojitosti se zažloutlými a někdy bezprostředně dotýkala. 12

V rozsáhlých lesích od pramene dolů vůbec jednoduché beztvaré kameny po- slavnosti byly méně barvité a nebyly nesměle vznikal a zanikal život v malých skládat na hliněnou maltu do zdi, která tak veselé a někdy bujaré jak „tam dole.“ osadách, o kterých nezůstalo mnoho je jako když střihne. Klobouk dolů před Bylo to dané jiným složením obyvatel zpráv. Ucelenější přehled s podloženými zručností a důkladností tehdejších sta- a snad i jiným charakterem kraje. informacemi máme až z doby německé vitelů. A to neskutečné množství kame- Ze všeho, co souvisí se zaniklým živo- kolonizace, z první poloviny XIII. století. ne, které bylo nutno koňským, mnohdy tem na horní části Odry, kde se nachází Největší rozmach obnovy staršího, nebo kravským potahem na stavbu domu současný vojenský prostor, mě nejvíce zakládání nového osídlení nastal pod a jeho zázemí přivézt. Obecně byla přitahovaly vodní mlýny. Ty právě na roz- patronací olomouckého kláštera Hradis- stavbě chlévů a hospodářských stavení díl od vesnic byly stavěny v těsném sou- ko a později olomouckého biskupa. Hlu- souvisejících s chovem dobytka věnová- sedství řeky. Důmyslné a pevné stavby, boké lesy nemohly zůstat jen tak, aniž na větší péče, než stavbě obytné části. mnohé s minulostí sahající hluboko by přinášely nějaký užitek. Vznikaly hor- Zjednodušeně se dá říci, že zdejší domy do historie, často s neskutečně dlouhý- nické osady, kolonisté začali s pastevec- měly většinou spodní kamennou část mi náhony s téměř nulovým spádem, to tvím, pěstováním dobytka a dali základ s obytnou nástavbou z cihel, pálených byla opravdu mistrovská díla. Součástí horskému zemědělství. Skalnaté podloží v jednoduchých místních, tzv. polních většiny mlýnů byla i pila. Krajina byla na s poměrně chudou půdou jim tuto čin- cihelnách. Domy měly většinou krytinu dřevo bohatá a pokud bylo nutno něco nost rozhodně neusnadňovalo. Přesto z břidlice, která se zde ve velkém množ- rovinaté Hané nabídnout, tak to bylo taky zde bylo zemědělství hlavním zdrojem ství nachází. V dnešní době je poměrně dříví a výrobky z něj, především řezivo. obživy. Chovaný dobytek bylo nutno těžce představitelné, kolik úsilí stálo vů- Mlýn pracoval většinou pro místní potře- nakrmit a odlehlost oblasti donutila bec přežít dlouhou zimu. Práce na poli, bu a šrotoval krmivo pro dobytek. Někdy rolníky, aby si vše potřebné vypěstovali péče o dobytek, stálé udržování domu, nešlo o mlýn, jak jsem se zprvu domníval, sami. Drsné podmínky je naučily pocho- jeho přestavby a modernizace, starost ale o lisovnu oleje. Nebo o kombinaci pit, čemu se zde daří a pro co se vyplatí o zabezpečení rodiny, to byl každodenní všech uvedených činností dohromady. podstoupit dlouhou a namáhavou cestu život zdejších obyvatel. Určitou konkurencí vodním mlýnům dolů na Hanou. Z ostatních rostlin se zde Při tom si lidé dokázali najít čas na růz- byly větrné mlýny, kterých bylo bezpočet. dařilo především lnu, jehož pěstování nou spolkovou činnost, která zde byla Pokoušel jsem se je kdysi spočítat, brzy s následným zpracováním pomáhalo při překvapivě bohatá. Pokud bych měl říci, jsem to vzdal. Větrné mlýny byly dřevěné, obživě. Byl to chudý a drsný kraj houžev- který spolek byl nejváženější a bez které- beraního typu. Podléhaly rychleji zkáze, natých a pracovitých lidí. ho se ani ta nejmenší obec neobešla, byli občas některý vyhořel. Pouze tři mlýny Při toulkách ve zdejších lesích mnoho- to hasiči. Otevřené světlo, chlévy a sto- byly zděné, holandského typu. Jeden krát narazím na nekonečné meze z kame- doly se senem a slámou, to vyžadovalo se zachoval, stojí ve Městě Libavá. Když ní, vysbíraného z málo úrodných políček. hasičský spolek, hasičskou zbrojnici a do- hovořím o konkurenci, tak jako důkaz Tuto práci velmi dobře znám z mládí, kdy rost, kterému byla věnována maximální uvádím, že v roce 1828 požádal Josef Pol- jsem často pobýval na Valašsku. Byl to pozornost. V každé obci byla nejméně zer z Velké Střelné o souhlas se stavbou nekonečný zápas s přírodou, kdy nebylo jedna požární nádrž. Někdy to bylo i více větrného mlýna. Svoji žádost zdůvodňu- nikdy hotovo. Jako děti jsme vláčeli koše malých rybníčků nad sebou. Ty pomáha- je tím, že vodní mlýny trpí nedostatkem kamenů a vysypávali je na okraj úzkého ly doplňovat studny vodou, tolik potřeb- vody. Povolení ke stavbě mu sice bylo pole. V lesích rozeznávám pásy těchto nou zejména pro dobytek. uděleno, nakonec však mlýn stejně slou- bývalých políček, které se táhly po vrs- Přes pracovní vytížení zdejších oby- žil jen ke šrotování. Ještě je nutno dodat, tevnici. Kamenitá půda na svazích rychle vatel jsem nalezl záznamy z pořádání že kolem roku 1930 se začala ve zdejší vysychala, proto vyžadovala stálou péči. množství různých obecních slavností, oblasti rozmáhat elektrifikace. Nejprve V náletových dřevinách nebo poblíž často spojených s dodržováním lidových nesměle, v obcích byla zakládána elek- bývalých polí, které jsou nyní zalesněny, zvyků. Za všechny bych vzpomenul pra- trifikační družstva nebo spolky. Zde se- nacházím hluboké úvozy, které zůstaly videlné jarní objížďky polí s požehnáním hrály svoji roli i mlýny. U mnohého z nich po koňských povozech osadníků. Voda budoucí úrodě. Většina slavností začína- byla postavena turbina, která dodávala při deštích pomohla k jejich prohloube- la před pomníkem padlých z I. světové elektřinu modernějšímu vybavení mlýna ní. Pak museli sousedé bez rozdílu pomo- války, který stál v každé vesnici, nebo nebo části vesnice. Zpravidla při tom do- ci cesty opravit. Na zbytcích kamenných před místní kaplí, kde byla pamětní des- šlo i k větší přestavbě mlýna a úpravám zdí domů zaniklých vesnic hledám, který ka se jmény padlých. Z těchto slavností náhonů a rybníků na nich postavených. dům byl postaven z nalámaného kame- se zachovalo množství fotografií. Ještě Abych byl alespoň v něčem více kon- ne a kdy byl kámen přivezen na zpáteční bych poznamenal, že pamětníci, kteří krétní, popíši závěrem ty mlýny, které le- cestě z pole. Kdo někdy z kamene něco měli možnost porovnat obdobné ves- žely přímo na Odře, od pramene po Bar- postavil, jistě mi dá za pravdu, že není nické slavnosti na Hané, tvrdí, že zdejší nov. Již po necelých třech kilometrech 13 své cesty poháněla Odra malou pilu, vou řekou. Zigartický mlýn byl znám již v doltovický mlýn, taky s turbinou, která která stála pod několika domy v osadě XVII. století. Na náhonu lze najít zbytky dodávala elektřinu spodní části Rudol- Lieselsberg. Osada je známá z roku 1713. jeho původní stavby, kdy byl dům ze dře- tovic. Byla zde i pila a lisovna lněného Následovaly tři mlýny, které byly úpl- va. Až po požáru byl postaven nový mlýn oleje. Před svým zánikem byl celý areál nými samotami. Stály v těsné blízkosti z kamene a cihel. Zdejší mlynář se živil i důkladně přestavěn. Odry a ke svým vesnicím to měly oprav- zemědělstvím, jako ostatně řada jiných Dále bychom se dostali k mlýnu pa- du daleko. Schindelmühle, který byl mlynářů. třícího ke Starým Oldřůvkám. Rovněž vlastně pilou, patřil stejně jako Schwar- Níž pod mlýnem se táhne necelé tři k němu to z vesnice bylo poměrně dale- zův mlýn pod ním do katastru Varhoště. kilometry dlouhá niva kolem Odry. Zde ko. U barnovského mostu stál mohutný Nejspodnější patřil k Nové Vsi a posled- jsem nalezl další důkaz o využití řeky. Novooldřůvský mlýn s pilou. Barnovský ním majitelem byl Lotar Rösner. K mlýnu V zákrutě se nachází zbytek stavidla a po- most je památkou místního významu. patřila i pěkná kaplička. Níže, po proudu, dél cesty dál od vody vedl dlouhý kanál. Byl postaven v roce 1908 a je prvním poháněla Odra tzv. Drexlerovu pilu a po- Mezi kanálem a korytem byla v zemi, železobetonovým mostem celé oblasti. máhala roztáčet kolo mlýna, patřícího v hloubce asi 30 cm, příčná péra ze svaz- Posledním mlýnem, spíše pilou s výro- k Velké Střelné, i když původně byl mlýn ků proutí zakrytých kameny. Tak byla celá bou šindelů, byl Barnovský mlýn. Od No- odkázán pouze na vodu ze Střelenského plocha zavlažována či odvodňována pod- vooldřůvského mlýna byl na dohled. Zde potoka. Jeho historie se začala psát ně- le potřeby. Pro časté záplavy rolníci vyu- bylo údolí Odry již velmi široké. A přesto kdy po roce 1280. V roce 1698 jej vlastni- žívali rovné údolí na výrobu sena. Našel podle záznamů v roce 1914 při povodni, la vrchnost a byl osazen dvěma koly. Asi jsem i malá kamenná návrší, na jednom která je zmíněná už u olejovického mlý- kilometr od něj stál mlýn, patřící k Ole- byly zbytky dřevěné stavby. Byla to sto- na, dosahovala voda do výšky desky ku- jovicím. I zde byla vesnice od mlýna po- důlka na uskladnění sena. Následovaly chyňského stolu. měrně vzdálená na kopci kolem cesty do již zmíněné Vojnovice s mlýnem a turbi- Dále je současná vodní nádrž, za kterou Města Libavé. Minulost mlýna podrobně nou, kterou pomáhal roztáčet přistavěný Odra vojenský prostor Libavá opouští. popsala dcera posledního majitele Ger- náhon z Odry. Doplňoval původní náhon Na zmíněných jednatřiceti kilometrech linde Löb. Vznik mlýna datuje před rok z potoka od Staré Vody. Jak bylo provede- cesty od pramene se z ní stala slušná 1581 a mimo jiných podrobností píše, že no křížení potoka se mi nepodařilo zjistit. řeka. Pokud bych se měl zmínit o dalším v roce 1914 byla na Odře tak velká voda, Dolní částí vesnice vedl dlouhý kanál, kte- vývoji osídlení, není již moc o čem hovo- že narážela do okenních tabulek. Jelikož rý odváděl vodu od mlýna a taky pomá- řit. V roce 1946 byli původní obyvatelé to místo dobře znám, nedovedu si to hal odtoku vody při povodních. vyhnáni, noví přistěhovalci se příliš ne- množství vody ani představit. Zde bych Hned za Vojnovicemi začínal rovněž zdrželi, neboť v roce 1947 zde byl zřízen se vrátil k uvedené poznámce, že zdejší velmi dlouhý náhon Korseskova mlýna. vojenský prostor. Vojáci měli své před- lidé uměli s vodou žít. Nejen u mlýnů Mlýn byl na skalisku těsně u vody a se- stavy o využití krajiny. Naštěstí při své jsem nalezl na okrajích pozemků mezi stával z několika budov. Byla zde i dílna činnosti dali Odře svobodu a ta začala žít domy a vodním tokem kamenné zídky na výrobu mlýnských kol, jejichž výro- svůj život téměř bez zásahu lidí. Řece to z větších kamenů a bez malty. Když při- bou se Korseska zabýval. Dále to byl prospívá a určitě to svědčí i lidem dnes šla větší voda, prostoupila kamennou zdí mlýn patřící k Šumvaldu, nyní Podlesí, se žijících pod Barnovem. O současném sta- a za ní byla v poměrném klidu. Protekla dvěmi turbinami. Téměř naproti stál Ru- vu jsem se už zmínil v úvodu. dvorem a chlévem a když v řece hladina klesla, ztratila se. Zůstalo jen bláto, které se snadno vymetlo a dobytek se mohl vrátit. Na zahradě či zahrádce byly ško- dy úplně zanedbatelné. Pak dlouho žádný mlýn nebyl. Až u soutoku Odry, Libavského a Plazské- ho potoka začíná velmi dlouhý náhon Zigartického mlýna. Po zmíněný soutok je Odra spíše potok. Kdybychom bez znalosti věci měli na soutoku určit, kte- rá voda patří Odře, určitě bychom velmi váhali. Jsou skoro stejné, dokonce Libav- ský potok se zdá větší. Vzhledem k tomu, že Odra teče z lesů, měla pravidelnější a Na louce u Smolenského potoka. vydatnější vodu. Odsud je Odra opravdo- Na łące u strumienia Smoleńskiego 14

Řeka Odra pod Olejovicemi. Soutok Odry (vpravo) se Smolenským potokem. Rzeka Odra pod Olejowicami Zbieg Odry (na prawo) ze Smoleńskim strumieniem

Smolenský potok. Řeka Odra nad Novoveským mlýnem. Strumień Smoleńskiego Rzeka Odra nad Nowowiejskim młynem.

Řeka Odra u Výří skály. Řeka Odra u olejovického mlýna. Rzeka Odra przy Wyrzi skale. Rzeka Odra przy olejowickim młynie. 15

Wymarłe życie w górnym biegu rzeki Odry Jindřich Machala Okrašlovací spolek LUBAVIA

Kiedy byłem poproszony, abym wy- wsze łączona z łowieniem raków i pstrą- Częściej znajduję ślady po działalności kładał na tym sympozjum o wymarłym gów. Dla młodych ludzi z valašskich gór ludzkiej. W domu potem szukam w sta- życiu na górnym biegu rzeki Odry, prze- była rzeka wielką atrakcją. rych mapach, swoim archiwum i szukam myślałem czy zacząć poszukiwać w lite- O okresie moich dziecięcych latach, w notatkach z rozmów z moimi nie- raturze naukowej, czy raczej powiedzieć oczywiście za dużo tego nie pamiętam. mieckimi przyjaciółmi, ich rody tu żyły coś z własnego doświadczenia i wiedzy Chętnie słuchałem dorosłych, opowia- stulecia. Porównuję możliwe powiąza- osobistej. Pierwszą myśl odrzuciłem bez dania starszych o przeszłości mnie za- nia z zżółkłymi i często uszkodzonymi zastanowienia. W literaturze naukowej wsze interesowało. Matka wiele razy fotografiami i składam strzępy mozaiki informacje może znaleźć każdy sam wspominała, szczególnie kiedy później życia, po którym śladów szukać ciężko. i według własnych wyobrażeń. Zaczą- te miejsca, które szybko zabrał powsta- A ciężkie było i życie ludzi, którzy około łem wtedy przemyśleć o własnym życiu jący obszar wojskowy, odwiedzaliśmy. Odry w przeszłości żyli. Przez ten czas na- w związku z Odrą i co w życiu w jej bli- Pokazywała mi, gdzie w pobliżu Bar- uczyli się rzeki słuchać, rozumieć jej, nie skości zainteresowało mnie. nowskiego mostu, ze swoimi braćmi gwałcić a bardziej szukać drogi, jak by im W roku 1946 z rodzicami przeprowa- rękoma łapali pstrągi. Z zapartym tchem woda pomogła ułatwić życie. Wiele razy dziliśmy się do Nových Oldřůvek, które macali korzenie drzew, pod którymi się im rzeka pokazała swoją siłę i gwałtow- są kawałek z górki na Barnovski most ryby najczęściej schowały. Od tego cza- ność, tak starali się z nią wychodzić w do- do miejsc, gdzie już ma rzeka wystarcza- su w Odrze upłynęło dużo wody. brym. Przy swoich interwencjach do jącą siłę, aby w okresie, kiedy jej koryto Rzeka oczarowała i mnie. Na wędrów- przyrody, nasi przodkowie kierowali się w pełni wzbudzało szacunek. Przyszli- kach koło jej biegu strawiłem mnóstwo doświadczeniem swoich ojców i dziad- śmy z Valašska, mieliśmy tam co prawda wolnych chwil, ale też dużo czasu w spra- ków i szukali takich rozwiązań, które Bečvę, ale była ona daleko. Mieszkaliśmy wach biznesowych i polowaniach jako będą korzystne i nie dojdzie do szkód, na grzbiecie w kierunku granicy ze Sło- pracownik lasów i gospodarstw wojsko- które potem będą musieli naprawiać. wacją. Według opowiadań matki, Odra wych. Nie umiem pływać. O to bardziej Dla tego twierdzenia znalazłem wiele ją bardzo przyciągała. W Oldřůvkách na mnie huczy prąd nie skrępowanej dowodów. Potrzeba tylko się dobrze pa- mieszkali też jej trzej bracia ze swoimi ro- wody przy wiosennych powodziach, trzeć, nie śpieszyć się i trochę się wczuć dzinami. Pobliską wioską po prądzie rzeki działa i budzi mój szacunek. Prąd ciem- do ich życia. Specjalnie mówię naszych był Barnov. Ciągnął się względnie wąską nej, zielononiebieskiej wody wali się przodków. Czego nienawidzę, to dzie- doliną, tutejsza kraina rodzinne Beskidy gdzie chce i toruje sobie nowe drogi do- lenie historii na naszą historię a jakąś trochę przypominała. W miejscach, gdzie liną obszaru wojskowego i nikt jej w tym Sudecką, nam odległą historię. O jej nie- Barnov zaczynał, teraz rozkłada się bar- nie broni. Podczas gorącego lata jest to przekręconym obrazie dowiadujemy się nowski zbiornik. Tu Odra kończy swoją znów pełzający strumyk z meandrami za- szczególnie w ostatnich latach i ważne trzydziestojedno kilometrową zygzako- cienionymi bujną roślinnością, która daje jest ją brać jako nieodłączną cześć prze- watą wędrówkę przez obszar wojskowy chłodzący cień. Również i cicho. To prze- szłości nas wszystkich. Właśnie złamanie Libavá, w którym ma źródło. rywa tylko szczebiotanie drobnych pta- rozdzielnego rozumienia historii obsza- Z Barnova pochodzili rodzice mojego ków, bulgocząca woda i czasami trzask rów tutejszych Sudetów pomogło mi od ojczyma z którym matka poznała się połamanych gałęzi odskakującą prze- byłych rodaków dostać wiele materiałów w Nových Oldřůvkách, kiedy się rozeszła straszoną zwierzyną, która tu chętnie o wymarłym życiu około Odry. Ich rodzin- z moim tatą. Nowy ojciec wrócił z woj- odpoczywa. Czasami spotkam spokojnie ne archiwa pomogły mi odsłonić wiele ny a jego rodzice się po wygnaniu, lub chodzącego bociana czarnego lub nieru- tajemnic, którym przyroda i rzeka wspól- jeśli chcecie przemieszczeniu rdzennej chomą czaplę, która uparcie obserwuje nie zakryły przeszłość. Na górnym biegu ludności niemieckiej, do Oldřůvek prze- coś w wodzie przed sobą. Czasami się Odry właśnie, widać siłę przyrody, jak prowadzili. Barnov został opuszczony. zabłyszczy lecący zimorodek. potrafi zakryć ślady czynności ludzkich. Osierocona wioska ze wszystkim wypo- I teraz, kiedy tylko mogę, wracam się Tylko ta czynność nie może przekroczyć sażeniem i ogrodami przyciągała na wy- nad Odrę i ciągle znajduję coś nowego.. pewnych granic. Tego na szczęście w cią- prawy a ponadto ojczym miał z nią swo- Czasami prąd odsłoni kawałek daw- gu swoich wędrówek nie zauważyłem. ją więź. Droga do Barnova się wiła około nej przeszłości w postaci wyrzuconego Swoje osady już w dawnej przeszło- Odry i według matki i wujków była za- przez wodę przedmiotu lub jego cześci. ści zakładali ludzie przede wszystkim 16 na brzegach cieku wody jako takich. po końskich wozach osadników. Woda czystości miejskich, często związanych Odra nie mogła być wyjątkiem. Tylko deszczowa pomogła w ich pogłębianiu. z dotrzymywaniem ludowych tradycji. osadnicy w tym przypadku byli bardzo Później musieli sąsiedzi pomóc drogi na- Jako przykład wspomniał bym coroczne ostrożni. Jedynym wyjątkiem były Voj- prawiać. Na resztkach kamiennych ścian wiosenne objazdy pól z poświęceniem novice. Wioska ta dotykała się Odry bez- domów wymarłych wiosek szukam, któ- przyszłej urody. Większość uroczystości pośrednio. ry dom był postawiony z łamanego ka- zaczynała przed pomnikiem poległych W rozległych lasach od źródła w dół mienia a kiedy był kamień przywieziony z I. Wojny światowej, który stał w każdej nieśmiało powstawało i znikało życie na drodze powrotnej z pola. Kto kiedyś wiosce, lub przed miejscową kaplicz- v małych osadach, o których nie zostało z kamienia coś postawił, przyzna mi ra- ką, gdzie była tablica upamiętniająca wiele informacji. Dokładniejszy przegląd cję, że nie jest w ogóle łatwe niekształt- z imionami zmarłych. Z tych uroczysto- z potwierdzonymi informacjami mamy ne kamienie poukładać na glinianą za- ści zachowały się liczne fotografie. Jesz- aż z okresu niemieckiej kolonizacji, prawę do ścian, która będzie jako ucięta. cze chciał bym wspomnieć, że świadko- z pierwsze połowy XIII stulecia. Najwięk- Czapki z głów przed zręcznością i do- wie którzy mieli możliwość porównać szy rozmach w odbudowie starszego, lub kładnością ówczesnych budowniczych. podobne wiejskie uroczystości na Hane zakładania nowego osiedlenia nastał pod I te niemożliwie wielkie ilości kamieni, twierdzą ze tutejsze uroczystości były patronatem olomouckiego klasztora Hra- które musiały końskim, często i krowim mniej kolorowe i nie były tak wesołe jak disko i później olomouckiego biskupa. ciągnięciem na budowy domu przy- „tam na dole”. Było to dane innym skła- Głębokie lasy nie mogły zostać jen tak, wieźć. Ogólnie była na budowie chlewu dem obywateli i może innym charakte- aniżeli by nie przynosiły żadnego użytku. i budynków gospodarczych związanych rem województwa. Powstawały osady górnicze, kolonizato- z hodowlą bydła, zwracana większa Ze wszystkich rzeczy które mają zwią- rzy zaczęli z pasterstwem, hodowlą by- uwaga niż przy stawianiu budynków zek z gasnącym życiem w górnej cześć dła i zbudowali fundament gospodarce mieszkalnych. W skrócie można powie- Odry, gdzie znajduje się współczesny górniczej. Skaliste podłoże z względnie dzieć, że tutejsze domy miały w więk- teren wojskowy, mnie najbardziej przy- biedną glebą im tej czynności nie uła- szości kamienną część z mieszkalną czę- ciągały młyny wodne. Właśnie one w od- twiało. Mimo to było rolnictwo głównym ścią z cegieł, palonych w prymitywnych różnieniu od wiosek były budowane źródłem utrzymania. Hodowane bydło miejscowych tzw. cegielniach polnych. w wąskim sąsiedztwie rzeki. Wyrafino- trzeba było karmić a odległość obszaru Domy miały najczęściej dach z łupków, wane i solidne budynki, często z długa zmusiła rolników, aby wszystko co po- które się tu znajdują w wielkich ilo- historią, często z niemożliwie długimi trzebne hodowali sami. Szorstkie warun- ściach. W dzisiejszych czasach ciężko ciekami z prawie zerowym spadkiem, to ki nauczyły ich zrozumieć, co rośnie a po możemy sobie wyobrazić, ile pracy kosz- były naprawdę dzieła mistrzów. Częścią co opłaca się przebyć długą i męczącą towało w ogóle przeżyć zimę. Praca na większości młynów był tartak. Kraina drogę na Hanou. Z innych roślin wiodło polu, opiekowanie się bydłem, ciągłe była bogata w drzewa i jeśli było nie- się przede wszystkim lnu, jego uprawa utrzymywanie domu, jego przebudowy zbędne zaproponować coś trochę rów- i następujące opracowanie pomagało i modernizacje, martwienie się o zabez- ninnej Hane, tak to były też drzewa i pro- przy utrzymaniu. Był to biedny i szorstki pieczenie rodziny, to był codzienne ży- dukty z nich, przede wszystkim drewno. teren twardych i pracowitych ludzi. cie tutejszych obywateli. Młyn pracował w większość czasu na po- Podczas wypraw po miejscowych la- Równocześnie ludzi potrafili wygo- trzeby miejscowe i siekał potrawę dla sach wielokrotnie spotykam nieskoń- spodarować czas na klubową czynność, zwierząt hodowlanych. czone bariery z kamieni, wyzbieranych która była tu zadziwiająco bogata. Jeśli Czasami nie chodziło o młyn, jak z mało urodnych pól. Tą pracę bardzo miałbym określić, który klub był najbar- na początku myślałem, ale o prasę ole- dobrze znam z młodości kiedy czę- dziej poważany i bez którego się nawet jową. Lub o kombinacji wszystkich wy- sto przebywałem na Valašsku. Były to ta najmniejsza gmina nie obeszła, była żej wymienionych czynności. Pewną niekończące się zmagania z przyrodą straż pożarna. Otwarte światło, chlewy konkurencją dla wodnych młynów były a praca nie była nigdy gotowa. Jako i stodoły z sianem i słomą, to wymagało młyny wietrzne, które były niezliczone. dzieci ciągnęliśmy kosze kamieni i wy- klub strażacki, remizę i młodzież której Próbowałem je kiedyś policzyć, ale szyb- sypywaliśmy je na krawędzi wąskiego była poświęcana maksymalna uwaga. ko się poddałem. Wiatraki były drewnia- pola. W lasach poznaję pasy tych bywa- W każdej gminie był przynajmniej je- ne, baraniego typu. Szybko się psuły, łych pól, które się ciągnęły po warstwi- den zbiornik przeciwpożarowy. Czasa- czasami jakiś spłonął. Tylko trzy młyny cy. Kamienista gleba szybko wysychała mi to było i więcej małych stawów nad były murowane, holenderskiego typu. na nachyleniach, dlatego potrzebowała sobą. Te pomagały dopełniać studnie Jeden z nich jest zachowany, stoi w mie- ciągłej opieki. tak bardzo potrzebną wodą, szczegól- ście Libava. Kiedy mówię o konkurencji, W lesistych terenach lub blisko by- nie dla bydła. Mimo obciążenia pracą tak jako świadectwo przedstawiam, że łych pól, które są teraz zalesione, znaj- tutejszych obywateli, znalazłem zapisy w roku 1828 Josef Polzer z Velké Střelné duję głębokie przywozy, które zostały o organizacji dużych ilości różnych uro- złożył wniosek o pozwolenie na budowę 17 młyna. Swój wniosek argumentuje tym, sobie taką ilość wody wyobrazić. Tu wró- ne skrzyżowanie potoków również nie że młyn wodny cierpi niedostatkiem ciłbym się do przestawionej wzmiance, udało mi się dowiedzieć. Niższą częścią wody. Pozwolenie na budowę było mu że miejscowi umieli z wodą współżyć. wioski wiódł długi kanał, który odpro- uznane, na koniec i tak młyna używał Nie tylko u młyna znalazłem na końcu wadzał wodę z młyna i pomagał przy tylko na siekanie potrawy. Muszę dodać działki między domami i biegiem wody, powodziach. , że ok. roku 1930 zaczęto na tutejszym kamienne murki, z większych kamie- Zaraz za Vojnovicemi zaczął również obszarze rozprowadzać elektryczność. ni i bez zaprawy. Kiedy przyszła więk- bardzo długi ciek Korseskova młyna. Na początku nieśmiało, w gminach były sza woda, przekroczyła kamienny mur Młyn był na skalisku blisko wody i skła- zakładane spółdzielnie lub stowarzy- i za nim już była względnie spokojna. dał się z wielu budowli. Był tu również szenia elektryfikacyjne. Tu miały i młyny Przeciekała dworem i chlewem a kiedy warsztat kół młyńskich, których pro- swoją rolę. U wielu z nich była postawio- w rzece poziom wody opadł, znikała. dukcją zajmował się Korseska. Dalej był na turbina, która dostarczała prąd dla Zostało tylko błoto, które się z łatwością młyn ze Šumvaldu, dziś Podles, z dwiema nowoczesnego wyposażenia młyna lub wymiatało i zwierzęta mogły się wrócić. turbinami. Prawie naprzeciwko stał Ru- części wsi. Z zasady przy tym dochodzi- W ogrodzie lub w ogródku, były szkody doltovicki młyn, również z turbiną, która ło i do większych przebudowań młyna zupełnie niewielkie. dostarczała elektryczność niższej części i upraw młyna i upraw cieku i stawów Potem daleko żadnego młyna nie było. Rudoltovic. Był tu i tartak i lniana prasa na nich postawionych. Aż na zbiegu Odry, Libavskiego i Pla- olejowa. Przed swoim zamknięciem zo- Abym był przynajmniej trochę kon- zskiego potoku zaczyna bardzo długi stał młyn dokładnie przestawiony/ kretniejszy, opiszę na koniec te młyny, napęd Zigartickiego młyna. Do zmienio- Dalej dostalibyśmy się do młyna które leżały bezpośrednio na Odrze, nego zbiegu jest odra bardzie potokiem. ze Starych Oldřůvek. Również do niego od źródła po Barnov. Już po niecałych Jeśli chcielibyśmy bez informacji, wska- mieli z wioski względnie daleko. Przy trzech kilometrach swojej drogi napę- zać która woda jest Odrą, wahalibyśmy baranowskim moście stał wielki No- dzała Odra mały tartak, który stał pod na pewno. Są tak samo wielkie, do końca vooldřůvski młyn z tartakiem. Barnovski kilkoma domami w osadzie Lieselsberg. potok Libavski wydaje się być większy. most jest pamiątką miejscowego zna- Osada jest znana już od roku 1713. Na- Ze względu na to, że Odra biegnie z lasu, czenia. Był postawiony w roku 1908 i jest stępnie były trzy młyny, które były zu- miała bardziej regularną i wydatną pierwszym żelbetonowym mostem ca- pełnie osamotnione. Stały bardzo blisko wodę. Od tego miejsca jest Odra praw- łego rejonu. Ostatnim młynem, bardziej Odry i do swoich wiosek miały napraw- dziwą rzeką. Zigarticki młyn był znany tartakiem z produkcją gontów, był Bar- dę daleko. Schindelmühle który był tak już w XVII stuleciu. Na napędzie można novski młyn. Od Novooldřůvskiego mły- naprawdę tartakiem, był zapisany, tak znaleźć resztki jego pierwotnej budowy, na był na rzut oka. Tu była dolina Odry samo jak młyn Schwarzów pod nim, kiedy dom był z drewna. Aż po pożaru już bardzo szeroka. Mimo to, według za- do katastru Varhoště. Najniżej położony był postawiony nowy młyn z kamienia pisów w roku 1914 przy powodzi, która był ten z Novej Vsi a ostatnim właścicie- i cegieł. Tutejszy młynarz utrzymywał się była wspomniana już przy okazji młyna lem był Lotar Rösner. Do młyna należa- z rolnictwa tak jak inni młynarze. Olejovickiego, woda osiągała wysokości ła i piękna kapliczka. Niżej, z prądem, Niżej pod młynem ciągnie się niecałe blatu stołu kuchennego. Odra napędzała tzw. tartak Drexlera trzy kilometry długa terasa około Odry. Dalej jest obecny zbiornik, za którym i pomagała rozkręcić koło młyna z Vel- Tutaj znalazłem następne dowody o wy- Odra opuszcza obszar wojskowy Libava. ke Střelne, mimo iż początkowo młyn korzystaniu rzeki. Na zakręcie znajduje Na wspominanych trzydziestu jeden ki- był uzależniony od wody ze Střelenskie- się ruina budynku a wzdłuż drogi pro- lometrach drogi od źródła stała się z niej go strumienia. Jego historia zaczęła się wadził długi kanał. Miedzy kanałem i ko- solidna rzeka. Jeśli miałbym powiedzieć gdzieś po roku 1280. W roku 1698 jego rytem była w ziemi, na głębokości oko- o następującym rozwoju siedlisk, nie ma właścicielem było zwierzchnictwo i był ło 30 cm, pióra poprzeczne z wiązanki specjalnie o czym mówić. W roku 1946 wyposażony w dwa koła. Chyba kilo- łodyg zakryte kamieniami. Tak właśnie buli rdzenni obywatele wygnani, nowi metr od niego stał młyn w posiadaniu była cała przestrzeń nawadniana. Z po- przybysze nie zatrzymali się na długi, Olejovicích. I tu była wioska od młyna wodu częstych powodzi rolnicy używali dlatego, że w roku 1947 był tu ustano- względnie oddalona na górze blisko równej doliny do produkcji siana. Znala- wiony obszar wojskowy, Żołnierze mieli drogi na Libave. Przeszłość młyna do- złem też małe kamienne wywyższenie, swoje wyobrażenia o wykorzystaniu kra- kładnie opisała córka ostatniego wła- na którym były resztki drewnianego iny. Na szczęście przy swych działaniach ściciela Gerlinde Löb. Powstanie młyna budynku. Była to stodoła na siano. Na- dali Odrze wolność a ta zaczęła żyć swo- datuje przed rokiem 1581 i mimo innych stępne były wspominane już Vojnovi- im życiem prawie bez ingerencji ludzi. szczegółów pisze, że w roku 1914 była ce z młynem i turbiną, którą pomagał Rzece to pomogło i na pewno to odpo- na rzece Odrze tak wysoka woda, że rozkręcać przystawiony napęd z Odry. wiada ludziom dziś żyjącym pod Barno- uderzała do okiennych szyb. Dlatego, Uzupełniał on wcześniejszy napęd z vem. O aktualnym stanie mówiłem już że to miejsce dobrze znam, nie umiem potoku od Staré Vody. Jak było zrobio- na wstępie. Petr Lelek 18 Přírodní zajímavosti horního Poodří Petr Lelek Městský úřad Odry

Horní tok řeky Odry je zajímavý z ně- ci Podlesí, kde je její údolí hlubší a svahy zvonečník hlavatý, hadí mord nízký, vši- kolika pohledů: břehů prudší. Ve svazích údolí se objevují vec lesní a další zajímavé rostliny. • malá nadmořská výška jejího pra- skalní výchozy a v levém břehu řeky Odry Svahy údolí řeky Odry pokrývají větši- mene se odráží v plochém pramenném mezi Podlesím a Starými Oldřůvkami se nou lesy, a to především lesy hospodář- území s četnými mokřady i v malém po- nachází největší kamenné moře Nízkého ské s pozměněnou druhovou skladbou. délném sklonu jejího toku, Jeseníku. U Starých Oldřůvek mění Odra Jen nejprudší svahy mají složení blízké • kromě malé průtočné přehrady směr svého toku téměř do pravého úhlu původním buko-jedlovým lesům typic- u Barnova na ní nestojí žádná větší vodní ze SV na JV. Zde v levém břehu můžete kým pro většinu území Nízkého Jesení- nádrž, která by ovlivňovala její přirozený spatřit pozůstatky bývalé těžby galenitu ku. Jejich ukázku můžete vidět v Přírod- průtok vod v průběhu roku, a jílovité břidlice. Opuštěné štoly jsou ví- ní rezervaci Suchá Dora u Jakubčovic • téměř 75 % délky jejího toku je na taným zimovištěm netopýrů a vrápenců n. O. Zde můžete vidět věkovité buky území ČR chráněno z důvodu ochrany a haldy odpadové břidlice jsou i jinde na ponechané přirozenému vývoji. V údo- přírody a krajiny. území Nízkého Jeseníku zajímavými pří- lí řeky Odry rostou památné stromy – Je smutnou skutečností, že nejlepší rodními biotopy. např. dub u brodu v Heřmánkách nebo ochranu přírody a krajiny podél řeky Od Starých Oldřůvek Odra teče hlub- dub u Kolonky. Odry zajišťuje existence Vojenského ším údolím hlinito-kamenitým korytem Horní Poodří je zajímavé i výskytem újezdu Libavá. V něm si Odra zachovala až k městu Odry, kde vstupuje do Oder- volně žijících živočichů. Úsek řeky Odry svůj přírodní ráz a i dříve člověkem ze- ské kotliny navazující na Moravskou brá- mezi soutokem s Budišovkou a jakub- mědělsky obdělávané pozemky si po- nu. Mezi soutokem s říčkou Budišovkou čovickým splavem je evropsky význam- stupem času příroda bere zpět. a Heřmánkami vytváří řeka Odra zátoči- nou lokalitou „Horní Odra“ vyhlášenou Několika předjarními fotografiemi ny, kde její voda naráží na skalní podloží pro ochranu rybky vranky obecné. Řeka Vám okolí řeky Odry v pramenné oblasti a vytváří tůně vhodné k letnímu koupání Odra je domovem raka říčního, pstruha přiblížím. Jak obrázky dokládají, je pra- i místa, kam se stahují ryby a vodní živo- potočního, vydry říční, ledňáčka říčního menná oblast cenným lesním mokřa- čichové v době letního sucha. Řada skal- a skorce vodního. Bývalé náhony v Ja- dem. V posledních suchých a teplejších ních výchozů ve svazích údolí řeky Odry kubčovicích n. O. a v Odrách byly lokali- letech je, žel, postižen masivním vysy- nabízí pěkné výhledy jako např. Orlí ská- tami mihulí potočních a velevrubů. cháním a s ním spojenou kůrovcovou la (zvaná též Čížavice) u Klokočova nebo Na závěr zařazuji pár obrázků doklá- kalamitou postihující především smrko- Švédská skála u Spálova. Přírodní památ- dají velkou rozkolísanost průtoků vody vé monokultury. Řeka Odra asi 3 km pro- ka Vrásový soubor u Klokočůvku doklá- v řece Odře na Odersku. téká plochou krajinou bez výraznějšího dá obrovské síly dřívějších horotvorných I když se horní Poodří svou přírodou údolí. To se začíná objevovat až u zaniklé procesů, které dokázaly vyvrásnit pů- nemůže rovnat velkoplošným chráně- vesnice Nová Ves nad Odrou. Zde však vodně vodorovně uložené vrstvy jílů. ným územím, láká k výletům turisty i cy- má charakter malého potoka, který na- Přírodně velmi cenné byly a někde kloturisty. Proto si Vás k poznávání pří- bývá síly až vtékajícími přítoky. Podél stále ještě jsou pravidelně kosené nivní rody horního Poodří dovoluji pozvat i já. řeky Odry můžete sledovat malé tůňky louky v údolí řeky Odry a větších přítoků a mokřady s výskytem obojživelníků. – např. Budišovky, Něčínského potoka Narazíte zde na řadu kamenných rozva- nebo potoka Čermné. Ty jsou domovem lin bývalých vodních mlýnů, pil a dalších rostlin tzv. květnatých luk – kohoutků staveb poháněných vodou z řeky Odry. lučních, kopretin bílých, zvonků rozkla- Širší údolí a malý spád způsobují me- ditých, pryskyřníků, kontryhelů, chrp andrování koryta řeky Odry na několika ad. Na jaře můžete v okolí Barnova ob- místech Vojenského újezdu Libavá. Odra divovat zplanělé sněženky, v břehovém nabývá síly u Města Libavá, kde se do ní porostu měsíčnici vytrvalou a na pod- vlévají Plazský potok zprava a Libavský zim kvetoucí ocún jesenní. Ukázku pra- potok zleva. videlně sečeného mokřadu naleznete Odra protéká plochou krajinou Nízké- v Přírodní rezervaci Královec u Spálova. Pramen řeky Odry. ho Jeseníku mělkým údolím až po vesni- Zde kromě prstnatců můžete vidět kvést Źródło Odry. 19

Počátek řeky Odry. Říčka Odra. Początek rzeki Odry. Rzeczka Odra.

Přírodní rezervace Královec. Prstnatec širolistý. Zvonečník hlavatý. Rezerwat przyrody Kralowiec. Kukułka szerokolistna. Zerwa kulista. 20

Květnatá louka v údolí řeky Odry. Sněženky v údolí Něčína u Barnova. Měsíčnice vytrvalá u skály P. Marie. Kwiecista łąka w dolinie rzeki Odry. Śnieżyczka w dolinie Nieczina u Barnowa. Miesiącznica trwała.

Všivec bahenní. Ocún jesenní. Hadí mord nízký. Gnidosz błotny. Zimowit jesienny. Wężymord niski.

Nivní louka v údolí řeky Odry u soutoku s Něčínem. Zalewowa łąka w dolinie rzeki Odry przy zbiegu z Nieczinem. 21 ­Naturalne atrakcje górnego Poodří Petr Lelek Městský úřad Odry

Górny bieg rzeki Odry jest ciekawy strony wlewa się strumień Plazok, a stru- - firletka poszarpana, Jastrun właściwy, z kilku względów: mień Libavský z lewa. dzwonek rozpierzchły, przywrotnik, cha- • nieduża wysokość jej źródła ponad Odra płynie przez płytki krajobraz Ni- ber itd. Na wiosnę możecie w okolicach poziomem morza odbija się w płaskiej skiego Jeseniku przez płytką dolinę aż Barnowa podziwiać dzikie przebiśniegi, powierzchni z licznymi terenami pod- do wsi Podlesí, gdzie dolina jest głębsza, w przybrzeżnych porostach miesiączni- mokłymi, nawet w niewielkim, podłuż- a brzegi są bardziej strome. Na stokach cę trwałą a na jesieni kwitnącego zimo- nym nachyleniu jej przepływu doliny pojawiają się skaliste wysepki, wita jesiennego. Przykład regularnie • z wyjątkiem małej zapory u Barno- a na lewym brzegu Odry między Podle- koszonego terenu bagiennego znaj- va, nie ma na niej większego zbiornika siem a Starými Oldřůvkami jest najwięk- dziecie w rezerwacie przyrody Královec wodnego, który w ciągu roku wpłynąłby sze kamienne morze Niskich Jeseników. u Spálova. Tu oprócz kukułek (storczy- na naturalny przepływ wody U Starých Oldřůvek zmienia Odra swój ków) można zobaczyć kwitnące min.: • prawie 75% długości jego przebiegu kierunek przepływu prawie pod kątem zerwa kulista, wężymord niski, gnidosz w Czechach jest chronione ze względu prostym od SW do SE. Tutaj, na lewym leśny i inne ciekawe rośliny. na ochronę przyrody i krajobrazu. brzegu można zobaczyć pozostałości Na zboczu doliny Odry leżą głównie To smutny fakt, że najlepszą ochronę dawnego górnictwa galenitu i łupków. lasy, a to przede wszystkim lasy go- przyrody i krajobrazu nad Odrą zapew- Opuszczone sztolnie są pożądanym spodarcze ze zmienionym składem ga- nia istnienie Libawskiego Poligonu Woj- miejscem zimowania dla nietoperzy tunkowym. Tylko najostrzejsze zbocza skowego. W nim Odra zachowała swój i wapienie oraz stosy odpadów łupko- mają skład bliski początkowym bukowo naturalny charakter, a nawet wcześniej- wych są też winnych miejscach na tere- -jodłowym lasom typowym dla większo- sze człowiekiem zagospodarowywane nie Nízkiego Jeseníku z ciekawymi sie- ści terenów Niskiego Jesenika. Przykład grunty, w miarę upływu czasu, natura dliskami przyrodniczymi. możecie widzieć w rezerwacie przyrody bierze z powrotem. Od Starých Oldřůvek Odra biegnie Suchá Dora u Jakubčovic n. O.. Tu moż- Kilkoma przedwiosennymi fotogra- głębszą doliną z gliniasto-kamienistym na zobaczyć wiekowe buki zostawione fiami pokażę Wam okolice rzeki Odry korytem aż do miast Odry, gdzie wstę- naturalnemu rozwojowi. W dolinie rzeki i obszarów blisko źródła. Jak widać puje do Oderskiej kotliny nawiązującej Odry rosną pamiętne drzewa – np. dąb na zdjęciach, teren źródła jest cennym na Morawską Bramę. Pomiędzy zbie- u brodu w Heřmánkách lub dąb Kolonky. podmokłym lasem. W ostatnich latach giem z rzeką Budišovką i Heřmánky, rze- Górne Poodří jest ciekawe występowa- suchych i cieplejszych, niestety, cierpiał ka Odra tworzy zatokę, w której jej woda niem wolno żyjących zwierząt. Odcinek ogromne wysychanie i nim związaną spotyka skaliste podłoże i tworzy base- rzeki Odry między zbiegiem z Budišo- plagą korników naruszających głównie ny odpowiednie do kąpieli letnich oraz vkou i jakubčovickim spływem jest zna- świerkowe monokultury. Odra około miejsce, na które podczas letniej suszy czącą europejską lokalizacją „Horní Odra“ 3 km przepływa przez płaski krajobraz uciekają ryby i zwierzęta. Szereg skal- ogłoszoną dla ochrony rybki głowacza bez wyraźnej doliny. Ta zaczyna poja- nych wysepek na zboczach rzeki Odry pospolitego. Rzeka Odra jest domem wiać się w opuszczonej wiosce Nova oferuje piękne widoki jako np. Orla ska- raka rzecznego, pstrąga potokowego, Ves nad Odrą. Tu jednak ma charakter ła (nazywana też Čížavicą) u Klokočova wydry rzecznej, zimorodka rzecznego małego potoku, który nabiera w siłę aż lub Szwedzka skała u Spalowa. Pomnik i pluszcz zwyczajnego. Byłe koryta v Jaku- od wpływających dopływów. Wzdłuż przyrody Vrásový soubor u Klokočůvku bčovicích n. O. i w Odrach były lokalizacją rzeki Odry możecie widzieć małe stawy demonstruje olbrzymią siłę wcześniej- dla minoga strumieniowego i skójek. i tereny podmokłe z występowaniem szych procesów górotwórczych, które Na zakończenie parę obrazków, któ- płazów. Znajdziecie tu wiele kamien- potrafiły zmarszczyć początkowo pozio- re pokazują wielkie wahania przepływu nych ruin, dawnych młynów wodnych, mo ułożone warstwy gliny. wody w rzece Odrze na Odersku. pił i innych budynków napędzanych Naturalnie bardzo cenne były a jesz- Mimo iż górne Poodří swoją przyrodą wodą z rzeki Odry. Szersza dolina i nie- cze miejscami są regularnie koszone łaki nie może wyrównać się wielkim obsza- wielki spadek powodują meandrowanie terasowe w dolinie rzeki Odry a więk- rom chronionym, przyciąga na wyciecz- koryta rzeki Odry w kilku miejscach Woj- szych dopływów – np. Budišovky, Něčín- ki turysty i cykloturysty. Dlatego do skowego Poligonu Libava. Odra nabiera skiego strumienia lub strumiena Čermn. poznawania przyrody pozwalam sobie sił w miejscowości Libavá, gdzie z prawej Te są domem roślin tzw. kwiecistych łąk zaprosić Was i ja. 22

Pstrąg potokowy z rzeki Odry. Rak szlachetny. Pstruh potoční z řeky Odry. Rak říční.

Skójka z jakubczowickiej młynówki. Rezerwat przyrody Sucha Dora. Velevrubi z jakubčovického náhonu. Přírodní rezervace Suchá Dora.

Pamiętny dąb blisko brodu w Herzmankach. Pamiętny dąb w Kolonce. Památný dub u brodu v Heřmánkách. Památný dub v Kolonce. Jiří Šafář 23 Živá příroda horního Poodří Jiří Šafář

Agentura ochrany přírody a krajiny ČR

Oderské vrchy jako podoblast oro- tenzitě po roce 1968 vlivem působení žených druhů rostlin a živočichů, která grafického celku Nízkého Jeseníku jsou sovětských vojsk. Tak zvaný „vojenský zůstala na horní Odře zachována. Proto územím, kde vzniká a nabírá svou sílu management“ v podobě výbuchů mu- je vybráno 42 nejhodnotnějších lokalit, významná evropská řeka Odra. Vlastní nice, občasných požárů, pojezdů těžké v nichž jsou postupně realizovány po- pramen vyvěrá z mokřadu v lese mezi techniky a další aktivity cvičících vojsk třebné managementové zásahy s cílem obcí Kozlov a Fidlovým kopcem (s nad- vedl ke vzniku specifických stanovišť zachovat existenci nejvzácnějších fe- mořskou výškou 680 m je nejvyšším bo- na výcvikových plochách. Současně byl noménů těchto stanovišť. Většina tako- dem Oderských vrchů). celý prostor uchráněn většiny drastic- vých území je soustředěna do evropsky Lidé začali do povodí horního toku kých změn, kterými prošla krajina venko- významné lokality (EVL) Libavá. V této Odry západně od Oder intenzivněji pro- va v takřka celém bývalém Českosloven- EVL jsou předmětem ochrany 15 typů nikat až ve středověku, a to především sku po kolektivizaci zemědělské výroby. vzácných přírodních stanovišť a 2 druhy v souvislosti s těžbou kovonosných rud. A také byl povětšinou ušetřen vlivu ži- živočichů. Mezi biotopy převažují stano- Následně se v části území rozvinula po- velné zástavby a budování různých spor- viště lesní, kterých je 8 (acidofilní buči- vrchová i podpovrchová těžba břidlice tovně rekreačních areálů i rozsáhlejší ny, květnaté bučiny, dubohabřiny, lesy a v menší míře i dalších hornin. Krajinu těžby nerostných surovin. I když těžba na svazích, sutích a v roklích, smíšené dále dotvářela rozsáhlá těžba dřeva a po- nerostů v minulosti a následné ponechá- jasanovo – olšové lužní lesy, chasmo- měrně extenzivní zemědělská výroba. ní dobývacích prostorů přirozené sukce- fytická vegetace silikátových skalna- Z ekologického hlediska k významnému si se s odstupem času jeví jako přínosné tých svahů, středoevropské silikátové zásahu do území došlo v prosinci 1947, pro zvýšení celkové biodiverzity území. sutě a kontinentální opadavé křoviny) kdy bylo v souvislosti se zřízením vojen- Odsun sovětských vojsk i pokles in- a doplňují je 5 biotopů lučních (bezko- ského prostoru rozhodnuto o vysídlení tenzity vojenského využívání prosto- lencové louky, extenzivní sečené louky osmi obcí. Šest vesnic následně zcela ru v první polovině devadesátých let nížin a podhůří, přechodová rašeliniště zaniklo. V jejich katastrech byl nastarto- 20. století vedly k nastartování přiro- a třasoviště, vlhkomilná vysokobylinná ván proces pozvolné renaturalizace pro- zené sukcese na rozsáhlých plochách. lemová společenstva, druhově bohaté středí. Zároveň s postupným návratem Ale zároveň tímto procesem došlo smilkové porosty) a 2 vodní (oligotrofní přírody do bývalých obcí rostlo vojen- k ohrožení velmi pestré mozaiky bioto- až mezotrofní stojaté vody, přirozené ské využívání prostoru. To získalo na in- pů s výskytem mnoha vzácných a ohro- eutrofní vodní nádrže).

Horní pramen Odry. Odval břidlicového dolu. Górne źródło Odry. Hałda kopalni łupkowej. 24

V období 1995–2002 byla realizace mádních zdrojů prostřednictvím vojen- um passerinum), ledňáček říční (Alcedo managementových opatření soustře- ské ubytovací a stavební správy. atthis), hýl rudý (Carpodacus erythrinus) děna především na přírodní rezervaci Mimo přírodních stanovišť jsou před- či lejsek malý (Ficedula parva). Jistě nej- Smolenská luka a jen výjimečně se da- mětem ochrany v EVL Libavá také střev- větší vzácností, a to unikátní v rámci celé řilo provést potřebné zásahy i na jiných lík hrbolatý (Carabus variolosus) a vranka ČR, je opakované hnízdění orla skalního lokalitách. Následně v letech 2003–2006 obecná (Cottus gobio). V území navazu- (Aquila chrysaetos) související s repa- nebyl management v prostoru vůbec jícím na vojenský újezd Libavá jsou vy- triačními aktivitami v Beskydech. umožněn. K zásadní změně v přístu- hlášeny i další EVL především za účelem Průběžně prováděný monitoring dal- pu složek řídících aktivy v území došlo ochrany letounů, a to EVL Velká Střelná ších vybraných skupin živočichů (váž- od roku 2007, kdy se postupně začala – štoly pro netopýra brvitého (Myotis ky, motýli, obojživelníci, letouni, velké provádět opatření potřebná k zachová- emarginatus) a netopýra velkého (Myo- šelmy) přináší stále nové poznatky. ní vzácných stanovišť. A tak například tis myotis). Pro stejné druhy je vyhlá- Z motýlů je možno uvést výskyt vzác- v roce 2011 bylo na 29 plochách poko- šena EVL Staré Oldřůvky známá také ných modrásků bahenních (Maculinea seno ručně nebo lehkou mechanizací pod jménem Woodboys. Netopýr černý nausithous) a kriticky ohrožených mod- 60 ha a na dalších 4 ha bylo provedeno (Barbastella barbastellus) je pak před- ráska černoskvrnného (Maculinea arion) vyřezání křovin a likvidace výmladků. mětem ochrany v EVL Čermná - důl Po- a modráska hořcového (Maculinea al- Cílem realizovaných zásahů je zejména tlachový a EVL Černý důl. Všechny tyto con) či jasoně dymnivkového (Parnassi- podpora výskytu zvláště chráněných lokality slouží k ochraně i dalších druhů us mnemosyne). Četné terénní deprese a vzácných druhů rostlin jak například netopýrů a vrápenců, kteří sem zavítají na vojenských cvičištích a tankových kosatce sibiřského (Iris sibirica), mečí- na čas zimního spánku nebo již během cestách jsou optimálním stanovištěm ku střechovitého (Gladiolus imbricatus), podzimních měsíců v období páření. pro kuňku žlutobřichou (Bombina va- starčeku bažinného (Senecio paludo- Celý vojenský prostor je také ptačí riegata), ale i vzácné korýše žábronožku sus), zvonečníku hlavatého (Phyteuma oblastí vyhlášenou pro chřástala polní- letní (Branchipus schaefferi) a listonoha orbiculare), upolínu nejvyššího (Trollius ho (Crex crex), jenž zde dosahuje jedné letního (Triops cancriformis). Zatímco altissimus), hadího mordu nízkého (Scor- z největších hustot osídlení v Evropě. návrat bobra evropského (Castor fiber) zonera humilis) či vrby rozmarýnolisté Ale na horní Odře se vyskytuje celá řada do oblasti horní Odry byl po několika (Salix rosmarinifolia). Vše bylo financová- dalších ohrožených druhů ptáků jako stoletích podpořen výsadkem 5 zvířat no z „Programu péče o krajinu minister- jsou například čáp černý (Ciconia nigra), v letech 1996 a 1997, tak vydra říční stva životního prostředí“, „Operačního tetřívek obecný (Tetrao tetrix), výr velký (Lutra lutra) se dokázala po významně programu životní prostředí“ a také z ar- (Bubo bubo), kulíšek nejmenší (Glaucidi- kratší absenci vrátit sama. V současnos- ti oba druhy vytvořily v tomto území stabilní populace. Významný potenciál představují lesy Oderských vrchů také pro případný návrat vlka (Canis lupus) a zejména rysa ostrovida (Lynx lynx). Jediným zvláště chráněným územím v horním povodí Odry (mimo EVL) je PR Smolenská luka s rozmanitými typy pří- rodních stanovišť, silně ovlivněných vy- sokou hladinou podzemní vody. Zajíma- vé je zde široké spektrum vegetačních typů od mokřadních až po společenstva s výraznějším výskytem relativně sucho- milných rostlin. Mezi vzácnější z více než 200 zjištěných druhů patří starček bažin- ný, mečík střechovitý či kosatec sibiřský. V současné době probíhá příprava na vyhlášení dalších dvou zvláště chrá- něných území Obírka – Kopánky a Čerto- vy kazatelny, která po posledním zmen- šení vojenského prostoru již leží mimo jeho hranice.

Čáp černý. Bocian czarny. 25

Jasoň dymnivkový. Kosatec sibiřský. Niepylak mnemozyna. Kosaciec syberyjski.

Upolín vyšší. Kuňka žlutobřichá. Pełnik alpejski. Kumak górski.

Rosnička zelená. Mlok skvrnitý. Kumak górski. Salamandra plamista. 26 Przyroda ożywiona górnego Poodrza Jiří Šafář Agentura ochrany přírody a krajiny ČR

Góry Odrzańskie, jako podregion oro- nęło. W ich katastrze rozpoczęto proces cie surowców w przeszłości i następujące graficznej strefy Niskiego Jesenika, są wolnej renaturalizacji środowiska. Rów- pozostawienie obszarów wydobycia na- obszarem, gdzie powstaje i nabiera siły nocześnie ze stopniowym powrotem turalnej sukcesji się z perspektywy czasu znacząca europejska rzeka Odra. Jej źró- przyrody do byłych gmin rosło wojsko- okazuje jako korzystne dla zwiększenia dło wypływa z mokradeł w lesie między we wykorzystywanie przestrzeni. To zy- całkowitej bioróżnorodności terenu. gminami Kozłów i wzgórze Fidla (z wyso- skało na intensywności po roku 1968 Odsunięcie wojsk sowieckich i zmniej- kością 680 m nad poziomem morza jest pod wpływem działań wojsk sowiec- szenie intensywności wykorzystywania najwyższym punktem gór Odrzańskich). kich. Tak zwany „management wojsko- militarnego terenu w pierwszej poło- Ludzie zaczęli do dorzecza górnego wy” pod postacią wybuchów amunicji, wie lat dziewięćdziesiątych 20 wieku biegu Odry na zachód od Oder inten- sporadycznych pożarów, przejazdów wiodły do zapoczątkowania naturalnej sywnie przenikać aż w średniowieczu, ciężkiej techniki i innych działań ćwiczą- sukcesji na rozległych terenach. Jednak- a to przede wszystkim w związku z wy- cego wojska wiódł do powstania spe- że równocześnie doszło do zagrożenia dobyciem rud metali. Następnie na czę- cyficznych stanowisk na miejscach ćwi- bardzo urozmaiconej mozaiki biotopów ści terenu rozwinęła się powierzchniowe czeń. Jednocześnie była cała przestrzeń z występowaniem wielu wyjątkowych i podpowierzchniowe wydobycie łup- ochroniona przed drastycznymi zmia- i zagrożonych gatunków roślin i zwie- ka i w mniejszym stopniu i innych skał. nami, którymi przeszła wiejska kraina rząt, które zostały na górnej Odrze za- Krainę kształtował rozległy wyrąb lasów w prawie całej byłej Czechosłowacji po chowane. Dlatego były wybrane 42 naj- i stosunkowo ekstensywna produkcja kolektywizacji produkcji rolniczej. Po- wartościowsze lokalizacje w których są rolnicza. Z ekologicznych względów do nadto była ochroniona przed wpływem stopniowo realizowane potrzebne ma- znaczącej ingerencji doszło w grudniu spontanicznej zabudowie i budowie nagementowe ingerencje z cele zacho- 1947, kiedy to w związku z założeniem różnych sportowych i rekreacyjnych are- wać istnienie najbardziej wyjątkowych terenu wojskowego wysiedlono siedem ałów i rozległemu wydobywaniu surow- fenomenów tych stanowisk. Większość gmin. Sześć wsi później zupełnie znik- ców mineralnych. Aczkolwiek wydoby- takich obszarów jest skoncentrowa- na do europejskiego obszaru ochrony (EVL) Libawa. W tym EVL przedmiotem ochrony jest 15 gatunków rzadkich sta- nowisk przyrodniczych i dwa gatunki zwierząt. Między biotopami przeważa- ją siedliska leśne, których 8 (acydofilne lasy bukowe, kwiatowe lasy bukowe, grądy, lasy na zboczach, piargach i wą- wozach, mieszane jesionowo- olchowe łąkowe lasy, chasmofityczna wegetacja na krzemianowych skalistych zboczach, środkowoeuropejskie krzemianowe gruzy i kontynentalne krzewy liściaste) i dopełnia je 5 biotopów łąkowych (łąki trzęślicowe, rozlegle koszone łąki nizin i przedgórzy, przejściowe torfowiska, wilgotne ziołoroślowe eutroficzne spo- łeczeństwa, gatunkowo bogata bliź- niczkowa roślinność) i 2 wodne (oligo- troficzne i mezotroficzne wody stojące, naturalne eutroficzne zbiorniki wodne). W okresie 1995-2002 była realizacja Rzeka Odra na poligonie Libawa. managementowych zabiegów koncen- Řeka Odra ve vojenském prostoru Libavá. trowana przede wszystkim na rezerwat 27 przyrody Łąka Smoleńska i tylko wyjąt- Cały teren wojskowy jest również pospolitej (Branchipus schaefferi) i prze- kowo udało się przeprowadzić potrzeb- ptasim terytorium znanym ze względu kopnicy właściwej (Triops cancriformis). ne ingerencje i na innych lokalizacjach. na występowanie derkacza zwyczajne- Podczas gdy powrót bobra europej- Następnie w latach 2003-2006 manage- go (Crex crex), który tu osiąga najwięk- skiego (Castor fiber) na tereny górnej ment nie był na terenie w ogóle umożli- szą gęstość osiedlenia w Europie. Ale Odry był po kilku stuleciach wzmocnio- wiony. Do znaczącej zmiany w podejściu na górnej Odrze pojawia się cała seria ny umieszczeniem 5 zwierząt w latach organów kierujących aktywami obszaru innych zagrożonych gatunków jak na 1996 i 1997, tak wydra europejska (Lutra doszło od roku 2007, kiedy stopniowo przykład bocian czarny (Ciconia nigra), lutra) zdołała się po znacząco krótszej zaczęły się wprowadzać zabiegi po- cietrzew zwyczajny (Tetrao tetrix), pu- absencji wrócić sama. W teraźniejszości trzebne do zachowania rzadkich stano- chacz zwyczajny (Bubo bubo), sówecz- oba gatunki wytworzyły na tym terenie wisk. W ten sposób na przykład w roku ka zwyczajna (Glaucidium passerinum), stabilną populację. Znaczący potencjał 2011 na 29 terenach skoszono ręcznie zimorodek zwyczajny (Alcedo atthis), przedstawiają lasy Gór Odrzańskich dla lub za pomocą lekkiej mechanizacji 60 dziwonia zwyczajna (Carpodacus ery- ewentualnego powrotu wilka (Canis ha i następnych 4 ha było przeprowa- thrinus) lub muchołówka mała (Ficedula lupus) a także rysia euroazjatyckiego dzone wycinanie krzewów i likwidacja parva). Na pewno największym oka- (Lynx lynx). zagajników. Celem realizowanych inge- zem, unikalnym w całych Czechach jest Jedynym szczególnie chronionym te- rencji jest głównie podpora występowa- regularne gnieżdżenie Orła przedniego renem w górnym dorzeczu Odry (oprócz nia szczególnie chronionych i rzadkich (Aquila chrysaetos) związane z działa- EVL) jest PR Smoleńska luka z różnorod- gatunków roślin jak np. kosaciec sybe- niami repatriacyjnymi w Beskidach. nymi rodzajami siedlisk naturalnych, pod ryjski (Iris sibirica), mieczyk dachów- Nieprzerwanie prowadzony monito- silnym wpływem wysokiego poziomu kowaty (Gladiolus imbricatus), Starzec ring następnych wybranych grup zwie- wód podziemnych. Ciekawe jest szero- bagienny (Senecio paludosus), Zerwa ku- rząt (ważki, motyle, płazy, nietoperze, kie spektrum rodzajów wegetacji od ba- lista, z. główkowata (Phyteuma orbicu- wielkie koty) przynosi nową wiedzę. giennych aż po społeczeństwa z wyraź- lare), Pełnik alpejski (Trollius altissimus), Z motyli można przedstawić występo- niejszym występowaniem względnie Wężymord niski (Scorzonera humilis) wanie rzadkich modraszków nausitous sucholubnych roślin. Do rzadkich, z wię- lub wierzba rokita (Salix rosmarinifolia). (Maculinea nausithous) i krytycznie za- cej niż 200 znalezionych gatunków, na- Wszystko było finansowane z „Programu grożonego modraszka ariona (Maculi- leży starzec, mieczyk dachówkowaty lub pielęgnacji krajobrazu ministerstwa śro- nea arion) i modraszka alkon (Maculinea kosaciec syberyjski. dowiska naturalnego”, „Programu opera- alcon) lub niepylaka mnemozyna (Par- W chwili obecnej jest prowadzone przy- cyjnego ds. środowiska naturalnego” i ze nassius mnemosyne). Liczne terenowe gotowanie do ogłoszenia następnych źródeł wojskowych za pośrednictwem depresje na poligonach wojskowych dwóch szczególnie chronionych terenów wojskowej administracji mieszkalnej i drogach dla czołgów są idealnym sie- Obirka-Kopanki i Diabelskiej Ambony, budowlanej. dliskiem dla kumaka górskiego (Bombi- która po ostatnim ograniczeniu terenu Oprócz siedlisk przyrodniczych na variegata) ale i dla rzadkiej zadychry wojskowego leży poza jego granicami. przedmiotem ochrony w EVL Libawa są również biegacz gruzełkowaty (Carabus variolosus) i głowacz białopłetwy (Cot- tus gobio). Na terenie nawiązującym do obszaru wojskowego Libawa uznane są i inne EVL przede wszystkim dla ochro- ny nietoperzy, a dokładnie EVL Wielka Strzelna – sztolnia dla nocka orzęsione- go (Myotis emarginatus) i nocka dużego (Myotis myotis). Dla tych samych gatun- ków ogłoszono EVL Stare Oldrówki zna- ne również pod nazwą Woodboys. Mo- pek zachodni (Barbastella barbastellus) jest przedmiotem ochrony e EVL Czerm- na – kopalnia Potlachowy i EVL Czarna kopalnia. Wszystkie te lokalizacje służą do ochrony i innych gatunków nietope- rzy i podkowców, którzy zagoszczą tu na czas snu zimowego lub już w ciągu je- Poligon Libawa, dolina Jezernicy. siennych miesięcy w okresie godowym. Vojenský prostor Libavá, údolí Jezernice. 28

Kukułka szerokolistna. Miesiącznica trwała. Prstnatec májový. Měsíčnice vytrvalá.

Nocek duży. Podkowiec mały. Mopek zachodni. Netopýr velký. Vrápenec malý. Netopýr černý.

Bóbr europejski. Puchacz zwyczajny. Bobr evropský. Výr velký. Jaromír a Jiřina Poláškovi 29 Pověsti a legendy horního Poodří Jaromír a Jiřina Poláškovi Muzeum Beskyd Frýdek-Místek

Vše začalo 12. listopadu 1992, kdy cesty pro koňské a kravské povozy, byly sku“, kterou ve dvou dílech vydali v Brně jsme založili spolu s dalšími nadšenci opuštěny trasy středověkých cest a lid- v roce 1888. občanské sdružení „Beskydská muzej- ská činnost vážně poškodila několik tisíc Zejména úzce regionální motivy a pří- ní a vlastivědná společnost ve Frýd- let vytvářený krajinný archeotyp – došlo běhy, které se vyskytovaly jenom v někte- ku-Místku“, které navázalo na činnost k rozorání mezí, zmizely mnohé lesna- rém místě a jen stěží se dostaly na strán- starších vlastivědných aktivů v oblasti. té a křovinaté ekosystémy. Co horšího, ky tisku, mají pro nás silnou vypovídací BMVS uspořádala za dobu své existence byla narušena kontinuita předávání in- schopnost a mimořádnou hodnotu. Mno- (1992-2007) celkem 1 267 akcí, z toho formací z generace na generaci, navíc ho pověstí a legend zůstalo v autorských nejvíce v roce 1999 – rovných 112. Velice po roce 1945 došlo k transferu obyvatel rukopisech, záznamech sběratelů a ještě záhy jsme začali organizovat také vlas- německé národnosti, kteří v této oblas- více jich zapadlo v zapomnění. Minulé tivědně a historicky zaměřené terénní ti žili převážně již od 13. až 14. století. věky přály lidovému vyprávění mnohem exkurze a zájezdy, směrované do oblasti Kraj, ve kterém po staletí žili vedle sebe více, nežli si dokážeme dnes představit. Poodří, Oderska, Vítkovska, Budišovska obyvatelé různých národností, zrodil Pokaždé nesmírně záleželo na osobách a Libavska. Zájem o tyto akce byl znač- množství folklórních i nefolklórních vy- vypravěčů, kteří zpravidla v zásobě měli ný; například na poznávací zájezd nazva- pravěčů, kteří jsou dnes povětšinou za- velikou plejádu aktuálních humorek, reali- ný „Lipensko a Libavsko“, který se konal pomenuti nebo jejich díla jsou běžnému stických lidových povídek, méně pohádek 30. září a znovu 20. října 1995, se během čtenáři nedostupná. a pověstí. Mnoho z nich bylo zapomenuto jediného týdne přihlásilo 780 zájemců. Jedním z prvních byl P. Kristián Bohu- dříve, nežli je stačilo zachytit pero vlaste- Při přípravě terénních akcí, přednášek mír Hirschmetzel (1638-1703), který na- neckého písmáka, zapáleného místního a tematických večerů se nám podařilo psal mezi čtyřmi desítkami jiných prací učitele či kronikáře obce. soustředit rozsáhlou informační základ- latinskou knihu „Feriae Christiano-Bac- Jedním z nejpilnějších vlastivědných nu a zároveň jsme zaznamenali první po- chanales”, ve které zachytil přes sedm set pracovníků Vítkovska a Kravařska byl Josef věsti, nejprve jako zpestření pro účastní- různých historek, pověstí i bajek z oblasti Ullrich (1866-1939), bývalý ředitel měš- ky akcí, později jsme pověsti začali sbírat Slezska a Moravy, z nichž několik převzal ťanské školy a rodák novojičínský. Ullrich a dokumentovat systematicky. o dvě století později do prvního dílu byl aktivním členem řady spolků, agilním V roce 1993 nás poprvé napadlo, že „Vlastivědy Slezské” historik a publicista spolupracovníkem novojičínského muzea, bychom mohli uspořádat v rámci akcí Vincenc Prasek (1843-1912). řídil časopisy „Heimatfreude“ (Radost do- BMVS ve Frýdku-Místku večer morav- Veliké množství legendárních a po- mova) a zejména vlastivědný „Das Kuhlän- ských a slezských pověstí. Pověsti jsme věrečných příběhů a také spodobnění dchen“ (Kravařsko). Ullrich sesbíral stovky začali vyhledávat a sbírat, v tom jsme zázraků z oblasti Poodří leží doposud pověstí z Kravařska, Oderských vrchů a Je- pokračovali až do roku 2015. Svou doku- zčásti neodhaleno v církevních análech, seníků, z oblastí povětšinou osídlených mentační činnost jsme postupně rozšířili farních kronikách a starších pracích německým obyvatelstvem. Vyvrcholením na území severovýchodní Moravy a Slez- různých autorů. Například z roku 1737 jeho úsilí byly sborníky legend a pověstí ska a doplnili jsme ji také o pohádkové pochází pramen „Gnaden und Wohl- „Volkssagen aus dem Kuhländchen“ (Lido- motivy. Postupně se podařilo soustředit thaten, so bei der hl. Mutter Anna zu vé pověsti z Kravařska), „Heimatbüchlein 2 400 regionálních pověstí, legend a zá- Altwasser in Mähren unter der Obsicht für das Kuhländchen“ (Lidová knížečka had a také několik set pohádek, humorek der Wohl - Erwürdigen PP. Piarum Scho- pro Kravařsko) a zejména „Volkssagen aus a dalších ústních a písemných projevů li- larum geshehen sind“, zaznamenávající dem Gesenke“ (Lidové pověsti z Jeseníků), dového folklóru. Přibližně jedna třetina prvopočátky uctívání sv. Anny ve Staré které v roce 1925 vydal Albert Koch v Od- z nich byla postupně vydána tiskem ve Vodě u Libavé, doplněné příběhem zá- rách. Ullrich zdaleka nebyl ani prvním, ani třech sbornících a patnácti publikacích. zračného nalezení uctívané sochy svě- jediným, kdo sbíral pověsti, pohádky a li- V rámci našeho projektu jsme se zaměřili tice. Obdobně v roce 1849 v Olomouci dové povídky v době, kdy ještě mezi lid- také na oblast horního Poodří. vydali tiskem knihu „Geistlicher Beglei- mi hojně kolovaly. Ani v jeho knihách již Krajina v nivě řeky Odry byla trvale ter für die Wallfährter zur hl. Anna nach nenalezneme pověsti v té podobě, jak je zabydlena již od neolitu. Její ráz se však Altwasser“. Z českého prostředí doposud sběratelé slyšeli při pořizování záznamu. zejména v průběhu posledních šedesáti nebyla překonána práce P. Karla Eichle- Pověsti, legendy, pověrečné i humorné let výrazně změnil. Zmizely staré pěšin- ra nazvaná „Poutní místa a milostivé povídky, ale i pohádky nalezneme u sbě- ky a chodníčky mezi vesnicemi, polní obrazy na Moravě a v rakouském Slez- ratelů příslušných k vícerým generacím, 30 kteří je pilně sbírali a zejména upravova- přivnici, dnešního Regionálního muzea, mu chtěli pomoci. Začali řezat do kořenů, li. Z těch starších to byli Anton Peter, Vin- o. p. s. v Kopřivnici. ale sedláček křičel, že ho to ukrutně bolí cenc Prasek, P. Jan Vyhlídal, Karel Jaromír Přenesme se nyní do dávné minulosti a z pařezu začala téci krev. Tak museli za- Bukovanský, František Sláma, z mladších a dejme zaznít alespoň dvěma pověstem volat ostatní lidi a radili se co počít. Na- Ludmila Hořká, Helena Salichová, Čeněk z oblasti Poodří. konec poslali pro kněze a ten pařez po- Kramoliš, R. F. Jura, Jan Petrus, Fran Smě- Potrestaný zloděj dřeva kropili svěcenou vodou. Sevření povolilo ja, Joža Vochala, Helena Mičkalová, Cyril Žil kdysi dávno ve Vražném nedaleko a sedláček pelášil domů. Měl z toho veli- Hykel, František Lazecký, Oldřich Sirovát- Oder jeden malý sedláček, který co uvi- kou ostudu a ještě sto let po jeho smrti se ka a další. děl a nebylo dosud jeho, tak to ukradl. měli ve Vražném čemu smát. Každý zlo- Nesmíme také zapomenout na osobu A udělal to tak chytře, že ho nikdo při tom děj si pak dával dobrý pozor, aby se mu vlasteneckého učitele a spisovatele Vili- nepřistihl ani neviděl. Že krade, o tom při kradení dřeva nevedlo podobně. balda Ševčíka, který působil ve Spálově, nevěděla ani jeho žena. Myslel si, že nad Kouzelná bota v Luboměři a v okolí od roku 1888 až jeho chytrost není, a tak se fiškunt jed- Na soutoku Odry s Lubinou měli Huva- do své smrti v roce 1915. Ševčík, vyda- nou sám vytrestal. Doma docházelo dříví rové z Košatky nad Odrou odpradávna vatel kalendáře „Rodina a národ“ na rok na topení, a tak se vybral do obecního svoje louky. Jedna louka byla od jiných 1905 a 1906 a měsíčníku „Rodina – škola lesa mezi Hraběticemi a Lučicemi. Bylo zvláštní tím, že na ní od noci do rána ně- – národ“, který vycházel v letech 1906– to na svátek Božího těla a i myslivec v ten kdo rozházel kopky sena. Jednoho dne 1910, byl doslova buditelem na české den šel ve slavnostním průvodu za bal- to staříčka Huvara dopálilo a usmyslel si, výspě Spálovska, tehdy ze tří stran ob- dachýnem. Sedláček vzal pilu a sekeru, že tam v noci půjde hlídat, aby zjistil, kdo klopené německým prostředím. zapřáhl do vozu koníka a vyjel. Vybral si nebo co mu dělá škodu. Jak měsíc vyšel Řadu příběhů zaznamenali a následně velký strom trochu od kraje lesa, porazil na oblohu, z vody vylezl hastrman, roz- publikovali František Šustek a Rudolf Mík ho, oklestil a rozřezal na polena, dříví na- házel všechny kopky až na jednu a na tu ze Spálova. Zejména Rudolf Mík krátce ložil na vůz a na vrch dal trochu chvojí. si sedl a šil boty. Jak měsíc zašel za mra- po 1. světové válce začal sbírat příběhy Pak si sedl na pařez a spokojeně odpočí- ky, staříček se přikradl, vyskočil a třikrát tzv. lidového podání. Ve Spálově a Heltí- val. Kouřil fajfku a čekal, až začnou zvonit za sebou praštil hastrmana prutem přes nově vyslechl bezpočet příběhů v letech zvony na znamení, že božítělový průvod prsty. Jak praštil potřetí, vodník zavolal: 1919-1925, když se dotazoval starých právě kráčí kolem kostela. Zvony se roz- „Neměl si mě bit, ušil bych ti boty obě“. lidí a jejich vyprávění si zapisoval. Rudolf klinkaly a sedláček se zvedal a tu ho něco Pak skočil do Odry a už se více na Huva- Mík zaznamenal, že posledním „poctivým drželo za zadnici, trhal sebou, ale nemohl rových loukách neukázal. Staříček Huvar vypravěčem ústního lidového podání“ se odlepit. Nadával pařezu, klel, vyhro- našel v seně jednu ušitou botu a ta ho byl Šimon Ondřej na výměnce číslo 10 žoval a pak ho dokonce prosil. Když se pomalu přežila. Než ji roztrhal, musel si v Luboměři, který se dožil pětaosmdesáti do poledne nevrátil, vydala se ho rodina k ní nechat ušít do páru desetkrát novou let a zemřel v roce 1919. Zcela neznámé hledat. Našli ho, jak sedí na pařezu a hned botu u místního ševce. příběhy se podařilo zaznamenat na řadě dalších míst, např. v Dolním Novém Dvo- ře u Bílovce nám je vyprávěly Hildegarde Olbrich a Antonie Křupalová, z Košatky nad Odrou pocházejí příběhy od Jarosla- vy Foltové nebo ze Staré Vsi nad Ondřej- nicí od Miroslava Hýla. Také v časopisech a sbornících Kravařsko, Kuhländchen, Novojicko, Bílovecko, Vítkovsko, Oderské hory, Oderské vrchy, Vlastivědná příloha „Obrany Slezska“, Věstník Matice Opav- ské, Bezkydské Besedy, Ogniwo, Beskydy – Jeseníky, Radostná země a v dalších mů- žeme nalézt množství příběhů z oblasti horního Poodří velmi proměnlivé úrovně zpracování, leckdy vysoce originálních a mimořádně zajímavých. Další zajímavé pověsti se dostaly prostřednictvím ko- přivnického muzejníka Emila Hanzelky K pověsti Potrestaný zloděj dřeva, autor Ladislav Dryák, rodák z obce Hukvaldy, dnes žije v Düssel- a jeho spolupracovníků do archivních dorfu. fondů někdejšího Lašského muzea v Ko- Do opowiadania Ukarany złodziej, autor Ladislav Dryák, rodak z gminy Hukvaldy, dziś żyje w Dü- sseldorfu. 31

Opowieści górnego Poodrza Jaromír a Jiřina Poláškovi Muzeum Beskyd Frýdek-Místek

Wszystko to zaczęło 12. listopada się również na rejon górnego Poodrza. nione historią cudownego odnalezienia 1992, kiedy założyliśmy razem z innymi Kraina w terasie rzeki Odry była trwale pomnika świętej. Podobnie w roku 1849 zapaleńcami stowarzyszenie obywatel- zamieszkana już od neolitu. Jej charak- w Ołomuńcu wydano drukiem książkę skie „Beskidzkie muzealne i ojczyźniane ter, szczególnie w przeciągu ostatnich „Geistlicher Begleiter für die Wallfährter stowarzyszenie w Frydku-Mistu”, które sześćdziesięciu lat wyraźnie zmienił. zur hl. Anna nach Altwasser“. nawiązywało na czynności starszych Zniknęły stare ścieżki i chodniki między Z czeskiego środowiska do dziś nie geograficznych akcji w rejonie. BMVS wioskami , drogi polne dla krowich i koń- została pokonana praca p. Karla Eichle- zorganizowało za cały czas trwania skich powozów, opuszczone zostały tra- ra nazwana „Poutní místa a milostivé (1992 – 2007) razem 1267 wydarzeń, sy starodawnych dróg i czynność ludzka obrazy na Moravě a v rakouském Slez- z tego najwięcej w roku 1999 a dokład- uszkodziła tysiące lat tworzony archetyp sku“, którą we dwóch częściach wydano nie 112. Bardzo szybko zaczęliśmy orga- krainy – doszło do zaorania między, znik- w Brnie w roku 1888. Wązce regionalne nizować również geograficznie i histo- nęły leśne i krzewiaste ekosystemy. Co motywy i opowieści, które pojawiały się rycznie zamierzone wycieczki i podróże najgorsze, naruszone było kontinuum tylko w niektórych miejscach i bardzo terenowe, kierowane do rejonu Poodrza, przekazywania informacji z generacji ciężko dostawały się do druku, mają dla Oderska, Vitkowska, Budziszowska i Li- na generację, ponadto po roku 1945 do- nas wielką historyczną wagę i nadzwy- bavska. Zainteresowanie tymi wydarze- szło do transferu obywatel niemieckiej czajną wartość. Wiele opowieści i legend niami było znaczne; na przykład na wy- narodowości, którzy w tym rejonie żyli zostało w autorskich rękopisach, zapi- cieczkę nazwaną „Lipeńsko i Libavsko”, już od 13-14 wieku, skach zbieraczy i jeszcze więcej z nich która miała miejsce 30 września i po- Kraj w którym po stulecia żyli obok sie- zapadło w zapomnienie. Ostatnie stu- nownie 20 października 1995, zgłosiło bie obywatel różnych narodowości, zro- lecia były otwarte na ludowe opowieści się w ciągu jednego tygodnia 780 zain- dził mnóstwo folkowych i niefolkowych bardziej niż sobie umiemy dziś wyobra- teresowanych. Przy przygotowaniach narratorów, którzy są dziś w większości zić. Zawsze bardzo zależało na osobach akcji w terenie, wykładów i wieczorów przypadków zapomniani lub ich dzieła narratorów, którzy zazwyczaj mieli całą tematycznych udało nam się zebrać roz- są niedostępne dla zwykłego czytelnika. plejadę aktualnych kawałów, realistycz- ległe podstawy informacyjne i zgroma- Jednym z pierwszych był p. Kristián nych ludowych opowieści, mniej bajek dziliśmy pierwsze powieści, na początku Bohumír Hirschmetzel (1638-1703), i opowiadań. Wiele z nich zostało zapo- jako urozmaicenie akcji, później zaczęli- który napisał między czterema dzie- mniane wcześniej, niż je zdążyło złapać śmy powieści zbierać i dokumentować siątkami innych pracy, łacińską książkę pióro patriotycznego pisarza, zapalone- systematycznie. “Feriae Christiano-Bacchanales”, w któ- go miejscowego nauczyciela czy kroni- W 1993 roku po raz pierwszy wpa- rej umieścił przez siedemset różnych karza gminy. dliśmy na pomysł, że moglibyśmy zor- historii, opowieści i bajek z obszaru Ślą- Był aktywnym współpracownikiem ganizować w ramach wydarzeń BMVS ska i Morawy, z których wybrane przejął nowo-jiczyńskiego muzeum, kierował we Frydku-Mistku, wieczór morawskich o dwa wieki później do pierwszej części czasopismem „Heimatfreude“ (Radość i śląskich opowieści. Opowieści zaczęli- “Vlastivědy Slezské” historyk i publicysta domu) i geograficzny „Das Kuhländchen“ śmy szukać i zbierać, kontynuowaliśmy Vincenc Prasek (1843-1912). (Krawarzsko). Ullrich nazbierał setki opo- to aż do roku 2015. Nasze czynności do- Wielką ilość legendarnych i przesąd- wieści z Krawarzska, Oderskich szczytów kumentacyjne rozszerzyliśmy na rejon nych historii jak również świadectw o cu- i Jeseników, z terenów w większości za- północno-wschodniej Morawy i Śląska dach z rejonu Poodrza leży do dziś z cze- siedlonych przez obywatelstwo niemiec- i dopełniliśmy je o motywy bajkowe. ści nieodkrytych w kronikach kościelnych kie. Szczytem jego starań były kolekcje Stopniowo udało nam się zebrać 2400 i starszych pracach różnych autorów. Na legend i opowieści „Volkssagen aus regionalnych opowieści, legend i zaga- przykład z roku 1737 pochodzi zapis dem Kuhländchen“ (Ludowe opowieści dek a również parę set bajek, kawałów „Gnaden und Wohlthaten, so bei der hl. z Krawarzska), „Heimatbüchlein für das i innych ustnych i pisemnych przejawów Mutter Anna zu Altwasser in Mähren un- Kuhländchen“ (Ludowa książeczka dla folkloru ludowego. Około jednej trzeciej ter der Obsicht der Wohl - Erwürdigen Krawarzska) i „Volkssagen aus dem Ge- z nich było opublikowane w trzech alma- PP. Piarum Scholarum geshehen sind“, senke“ (Ludowe opowieści z Jesenika), nachach i piętnastu publikacjach. W ra- mówiący o początkach uwielbienia św. które w roku 1925 wydał Albert Koch mach naszego projektu orientowaliśmy Anny w Starej Wodzie u Libawy, uzupeł- w Odrach. Ullrich nie był ani pierwszym 32 ani jedynym, kto zbierał opowieści, bajki Opavské, Bezkydské Besedy, Ogniwo, chciał się podnieść, ale go coś trzymało i ludowe opowiadania w czasach, kie- Beskydy – Jeseníky, Radostná země i in- za pośladki. Krzyczał na pień, groził a na dy jeszcze między ludźmi krążyły. Ani nych możemy znaleźć mnóstwo historii koniec go i prosił. Kiedy się do południa w jego książkach nie znajdziemy już opo- z rejonu górnego Poodrza bardzo róż- nie wrócił, rodzina zaczęła go szukać. wieści takiej formie jak je kolekcjonerzy nej jakości spracowania, często bardzo Znaleźli go, siedzącego na pniu i od razu słyszeli przy zapisywaniu. oryginalnych i wyjątkowo ciekawych. chcieli mu pomóc. Zaczęli rżnąć korze- Opowieści, legendy, zabobonne i hu- Następne ciekawe opowieści dostały nie ale osadnik krzyczał że go to strasz- morystyczne historyjki, ale i bajki znaj- się za pośrednictwem koprzywnickiego nie boli a z pnia zaczęła lecieć krew. Tak dziemy u zbieraczy różnych generacji, muzealnika Emila Hanzelky i jego współ- musieli zawołać innych ludzi i radzili się którzy je pilnie zbierali i często zmieniali. pracowników do fundów archiwalnych co dalej. Na koniec posłali po księdza Z tych starszych był Anton Peter, Vin- bywałego Lašskiego muzeum w Ko- i ten pokropił pień wodą święconą. Ścisk cenc Prasek, P. Jan Vyhlídal, Karel Jaromír przywnicy dzisiejszego Regionálního ustąpił a osadniczek uciekał do domu. Bukovanský, František Sláma, z mladších muzea, o. p. s. v Kopřivnici. Miał z tego wielki wstyd i jeszcze sto lat Ludmila Hořká, Helena Salichová, Čeněk Przeniesiemy się teraz do odległej po jego śmierci mieli ludzie we Vrażnem Kramoliš, R. F. Jura, Jan Petrus, Fran przeszłości i pozwolimy zaistnieć przy- się z czego śmiać. Każdy złodziej potem, Směja, Joža Vochala, Helena Mičkalová, najmniej dwom opowieściom z rejonu w ciągu kradnięcia drzewa uważał aby Cyril Hykel, František Lazecký, Oldřich Poodrza. mu się coś podobnego nie przytrafiło. Sirovátka i inni. Ukarany złodziej drzewa Magiczny but Nie możemy też zapomnieć o osobie Żył kiedyś dawno w Vrażnem nieda- Na zbiegu rzek Odry i Lubiny mieli Hu- patriotycznego nauczyciela Vilibalda leko Oder jeden mały osadnik, który co varowie z Koszatki nad Odrą od dawien Ševčíka, który działał w Spalowie, w Lu- widział i co nie było jeszcze jego, tak to dawna swoje łąki. Jedna łąka różniła bomierzu i w okolicach od roku 1888 ukradł. A robił to tak mądrze, że go nigdy się od innych tym, że na niej od nocy aż do swej śmierci w roku 1915. Ševčík, przy tym nie złapano ani nie wiedziano. do rana ktoś rozrzucił snopki siana. Jed- wydawca kalendarza „Rodzina i naród” Że kradnie, o tym nie wiedziała nawet nego dnia to staruszka Huvara męczyło na rok 1905 i 1906 i miesięcznika „Ro- jego żona. Myślał, że jest najmądrzej- i postanowił, że tam pójdzie w nocy pil- dzina – szkoła – naród”, który wychodził szy a tak się jednego razu sam ukarał. nować, aby sprawdzić kto lub co mu robi w latach 1906 – 1910, był dosłownie W domu zaczęło brakować drzewa na szkodę. Kiedy księżyc wyszedł na nie- odrodzicielem na czeskiej wyspie Spa- opał a tak się wybrał do gminnego lasu bo, z wody wyszedł hastrman, rozrzucił lowska, wtedy z trzech stron otoczonej między Hrabiecicami i Lucziszciemi. Było wszystkie snopki oprócz jednej na której niemieckim środowiskiem. to na święto Bożego ciała, a tak i myśliwy sobie siadł i szył buty. Kiedy księżyc znik- Wiele historii zapisali i publikowali szedł tego dnia w uroczystej procesji za nął za chmurami, staruszek się podkradł, František Šustek i Rudolf Mík ze Spalowa. baldachimem. Osadnik wziął piłę i sie- wyskoczył i trzy raz walnął hastrmana ki- Rudolf Mik krótko po 1 wojnie świato- kierę, zaprzęgł konika i wyjechał. Wybrał jem po rękach. Jak uderzył po raz trzeci, wej zaczął zbierać historie tzw. ludowe- sobie wielkie drzewo trochę z brzegu wodnik zakrzyczał: miałeś mnie nie bić, go przesłania. We Spalowie i Hletinowie lasu, ściął go, pociął na kawałki, drzewo uszył bym ci buty dwa”. Potem wskoczył usłyszał wiele historii w latach 1919- nałożył na wóz i na wierzch położył tro- do Odry i już ię więcej na Huvarowych 1925, kiedy pytał starych ludzi i ich opo- chę chrustu. Potem usiadł na pniu i za- łąkach nie pokazał. Staruszek Huvar wiadania zapisywał. Rudolf Mik zapisał, dowolony odpoczywał. Palił fajkę i cze- znalazł w sianie jeden but, a ten go pra- że ostatnim uczciwym opowiadaczem kał aż zaczną dzwonić dzwony na znak, wie przeżył. Zanim go zniszczył, musiał ustnego ludowego przesłania był Šimon że procesja właśnie przechodzi koło ko- do niej zamówić uszycie do pary dziesięć Ondřej z chałupy nr 10 w Lubomierzu, ścioła. Dzwony się rozdzwoniły i osadnik razy nowy but u miejscowego szewca. który dożył osiemdziesięciu pięciu lat i zmarł w roku 1919. Całkowicie nie zna- ne historie udało się zapisać na wielu in- nych miejscach, np. W Dolnym Nowym Dworze u Bilowcanam je opowiadały Hildegarde Olbrich i Antonie Křupalo- vá, z Koszatky nad Odrou pochodzą hi- storie od Jaroslavy Foltové lub ze Starej Wsi nad Ondrzejnicą od Miroslava Hýla. Również w czasopismach i kolekcjach Kravařsko, Kuhländchen, Novojicko, Bílo- vecko, Vítkovsko, Oderské hory, Oderské vrchy, „Obrany Slezska“, Věstník Matice Michal Zezula 33 Vztah osídlení a vody ve světle vybraných archeologických nálezů z horního Poodří Michal Zezula Národní památkový ústav

Příspěvek je tematicky zaměřený pře- Další výrazná etapa pravěkého osíd- Neolitičtí zemědělci se živili také ry- devším na komunikační význam řeky lení Oderské brány je pak spojena s no- bolovem, jak o tom svědčí v Pustějově Odry (respektive Oderské brány) a řeku siteli kultury s lineární keramikou. Těm- nalezený plochý valoun se zářezy jako zdroj obživy. Takto koncipovaný to našim nejstarším zemědělcům patří po stranách, který sloužil jako závaží výklad je založen na výpovědi archeo- archeologicky zjištěná sídliště v Pustě- rybářských sítí (při lovu nevodem). Zá- logických pramenů z širokého časového jově, Studénce a Bravanticích. Zvláště važí rybářských sítí představují v pra- intervalu od starší doby kamenné (pa- záchranný výzkum lokality v Bravan- věku horního Poodří vůbec zajímavý leolitu) až do novověku. ticích vyvolaný výstavbou dálnice D1 fenomén, na nějž upozornila již počát- Poloha Oderské brány na evropském přinesl doklady dlouhých domů kůlové kem šedesátých let dr. Vlasta Šikulová rozvodí a její role přirozeného koridoru konstrukce, typických pro tuto kulturu. ze Slezského muzea. mezi slezskými a středopolskými nížina- Na základě rozboru keramických ná- Dnes máme z povodí Opavy jako nejvý- mi a Podunajím se z hlediska vývoje osíd- lezů lze zdejší sídlištní enklávu zařadit znamnějšího levobřežního přítoku horní lení poprvé významně uplatňuje v mla- do stupně IIb kultury s lineární kera- Odry k dispozici celou řadu dokladů této dém úseku paleolitu, kdy zde tundrou mikou, tj. mezi nálezy z Pustějova do rybolovné techniky. Kromě nálezů z ene- rozprostírající se před čelem pevninské- období asi 4500–5000 let př. n. l. U ná- olitických objektů zkoumaných v areálu ho ledovce táhla velká stádní zvěř. Její lov lezů z Pustějova se setkáváme s nástroji Dvora v Holasovicích, které stály na po- byl hlavním zdrojem obživy lovecké sku- vyrobenými také ze silicitu krakov- čátku zájmu o uvedený druh artefaktů, piny usazené na landeckém návrší (k. ú. sko-čenstochovské jury, který pravěké můžeme zmínit např. početnou kolekci Ostrava–Petřkovice) v období před zhru- zemědělce lákal výrazným tmavohně- získanou výzkumem o něco staršího síd- ba dvaceti až osmnácti tisíci lety. Sídli- dým zbarvením, a byl transportován liště lengyelské kultury (asi 4700–4500 ště pravěkých lovců, ze kterého pochází z místa svého původu na velké vzdále- až 3700–3500 let př. n. l.) v trati U Kříže známá Petřkovická Venuše, je na základě nosti. Pustějovské nálezy přitom doklá- v Opavě–Kylešovicích, tj. na levobřežní charakteristiky hmotné kultury řazeno ke dají, že jeden ze směrů této distribuce terase řeky Moravice nedaleko před je- gravettskému kulturnímu okruhu. sledoval tok horní Odry. jím soutokem s Opavou.

Opava-Kylešovice, trať U Kříže, archeologický výzkum 2014. Závaží rybářských sítí ze sídlištní jámy lengyelské kultury. Fotoarchiv Národního památkového ústavu. Tok řeky Odry pod Landekem. Šipkou označena poloha archeologicky odkrytého sídliště paleoli- tických lovců. Fotoarchiv Národního památkového ústavu. Opawa-Kyleszovice, tor u Krzyża, badania ar- cheologiczne 2014. Obciążnik sieci rybackich Bieg rzeki Odry pod Landekem. Strzałką oznaczone pozycja archeologicznie odkrytego osiedla z osiedlowej jamy Lengyelskiej kultury. Foto-ar- paleolitycznych myśliwych. Foto-archiwum Instytutu dziedzictwa Narodowego. chiwum Instytutu dziedzictwa Narodowego. 34

Specifickou komoditu distribuovanou Přímo v Ostravě, rozkládající se při souvrství. Kromě kostí ryb se zde setká- do střední Evropy z Pobaltí představoval soutoku Odry s Ostravicí, se archeolo- váme i s doklady sběru a využití vodních jantar a prastará spojnice mezi baltským gické výzkumy dostávají do kontak- rostlin, např. kotvice plovoucí. pobřežím a adriatickou oblastí prochá- tu s prostředím odstavených říčních Horní tok řeky Odry byl také od středo- zející Oderskou branou je tradičně pod- ramen a zazemněných tůní poměrně věku využíván jako zdroj energie, voda le této cenné suroviny označovaná jako pravidelně. Jedno z nich bylo v roce poháněla množství mlýnů a dalších Jantarová stezka. Ozdoby z jantaru se 1998 zachyceno při výstavbě Divadla technických zařízení. V oderské nivě rov- mezi pravěkými nálezy z prostoru mo- loutek na Černé louce a na jeho dně se něž vznikla monumentální, dosud zčásti ravskoslezského pomezí ale prozatím nacházel odvětvený a lidskou rukou dochovaná rybniční soustava. Na jejím objevují jen vzácně. Doposud nejpo- skácený kmen dubu, jehož smýcení je území se nacházelo množství dřevem četnější soubor jantarových perel, které dendrochronologicky datováno do roku zpevněných komunikací, drobných dře- byly součásti náhrdelníků, pochází z po- 279 př. n. l. V té době se v horním Slezsku věných staveb a technických konstruk- hřebiště únětické kultury (asi 1700–1600 usazují historičtí Keltové a v hornatých cí. Jejich pozůstatky postupně odkrývá let př. n. l.) odkrytého nedávno ve Vá- oblastech severního Slovenska se začíná v CHKO Poodří eroze říčního břehu, z do- vrovicích u Opavy. Inventář dokládá, že formovat později silně laténskou civili- sud podrobněji zkoumaných konstrukcí obyvatelé osady přináležící k pohřebišti zací ovlivněná púchovská kultura, které je možné zmínit např. dřevěný rošt v k. ú. byli ve starší době bronzové v kontaktu náleží několik výšinných sídlišť na Frý- Petřvaldík, nebo snad s rybolovem spo- s osídlením této kultury na území dneš- decko-Místecku. Je tedy možné, že s tím- jenou kůlovou konstrukci u Polanky nad ního Polska. Důležitá role řeky Odry to kulturním prostředím může souviset Odrou. Dokumentace této části archeo- a jejích přítoků je v tomto ohledu více také nález z Černé louky, ať už se jedná logického dědictví je doposud na za- než pravděpodobná. V jednom z odkry- o doklad plavení dřeva v místě, či pouze čátku, nicméně terénní výzkum a další tých hrobů byl také nalezen bronzový náhodně vodou transportovaný kmen archeologií používané metody mohou rybářský háček se zpětným trnem, od- z větší vzdálenosti. bezesporu přinést k poznání fenoménu kazující opětovně k významu rybolovu Vliv vodních toků se výrazně uplatnil řeky Odry mnoho nových informací. v obživě zemědělských komunit usídle- také při zakládání středověkých měst. ných na pravobřežní terase řeky Odry. Jako příklad můžeme uvést opět Mo- Řeka ovšem představuje i hrozbu, ravskou Ostravu, založenou mezi léty především v době záplav. Za vyšších 1267 a 1279 v severním výběžku držav vodních stavů je také komunikační ba- olomouckého biskupství mezi řekami riérou a její přechod byl spojen s řadou Odrou a Ostravicí. Tok řeky Ostravice rizik. Patrně v tomto kontextu je mož- a její ramena vymezily areál předlokač- né vykládat nález bronzového meče ní osady a později také formovaly linii vybagrovaného v roce 1971 při těžbě městského opevnění, jedno z ramen štěrků ze starého řečiště řeky Odry sloužilo rovněž jako fortifikační prvek. v Ostravě–Koblově. Meč datovaný do Studium starých katastrálních map na- doby kolem roku 1110 před n. l., kdy ná- víc ukazuje, že meandrující vodní toky leželo horní Poodří do sféry kulturního určily průběh parcelních hranic a cest Tok řeky Odry v k.ú. Petřvaldík s dřevěnou okruhu lužických popelnicových polí v okolí města, které ve středověku patr- roštovou konstrukcí odkrytou v důsledku eroze mladší a pozdní doby bronzové, mohl ně ze všech stran obtékala voda. Také ve říčního břehu. Fotoarchiv Národního památko- být do vody vhozen z náboženských středověku byla řeka a vodní plochy v je- vého ústavu. důvodů jako obětina (votum) a jeho jím okolí vítaným zdrojem potravin, jak Bieg rzeki Odry w k. u. Petrzwaldik z drewnianą majitel tak mohl chtít uctít s vodou ukazují výsledky přírodovědných analýz rusztową konstrukcją odkryto w następstwie spojená božstva. vzorků odebraných z archeologického erozji rzecznego brzegu. Foto-archiwum Instytutu Dziedzictwa Narodowego

Zdroje: HLAS, Jindřich – STUCHLÍK, Stanislav – ŠÍN, Lukáš. Únětické pohřebiště ve Vávrovicích. Památky archeologické, CVII, 2016, v tisku. JANÁK, Vratislav a kol. Neolitické sídliště v Pustějově. Časopis Slezského Zemského muzea – B 63, 2014, s. 101–118. KRASNOKUTSKÁ, Tereza. Záchranný archeologický výzkum sídliště kultury s lineární keramikou v Bravanticích, okres Nový Jičín. In Badania archeo- logiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2007–2008, Katowice 2010, s. 25–33. MORAVEC, Zbyněk – ZEZULA, Michal. Území Ostravy v době nepsané minulosti a na prahu středověku. In PRZYBYLOVÁ, Blažena a kol. Ostrava. Praha 2013, s. 14–30. PRZYBYLOVÁ, Blažena (ed). Ostrava. Počátky a vývoj středověkého města. Ostrava 2017. ŠIKULOVÁ, Vlasta. K otázce rybolovu v mladší době kamenné. Časopis Slezského muzea – B 10, 1961, s. 1–18, tab. I–XVI. Nálezové zprávy a terénní dokumentace je uložena v archivu odboru archeologie Národního památkového ústavu, územního odborného pracoviště v Ostravě. 35 Związek osiedlenia i wody w świetle wybranych znalezisk archeologicznych z górnego Poodrza Michal Zezula Národní památkový ústav

Wpis jest tematycznie zamierzony 18 tys. lat na wzgórzu landeckim (gm. lezisk, można tutejszą enklawę osiedlo- przede wszystkim na znaczenie komu- kat. Ostrawa- Petrzkowice), która klasy- wą umieścić w IIb kultury z linearną ce- nikacyjne rzeki Odry (Oderskiej Bramy) fikowana jest na podstawie charakte- ramiką tzn. do okresu ok. 4500-5000 lat i rzeki jako źródła utrzymania. Tak pojęta rystyki kultury namacalnej (najbardziej p.n.e. Między znaleziskami z Pusciejowa interpretacja jest założona na wypowie- znane znalezisko przedstawia tzw. Pie- spotkamy narzędzia i wyprodukowane dzi źródeł archeologicznych z szerokie- trzkowska Wenus) kraweckiego okręgu z krzemianu jury krakowsko-często- go przedziału czasowego od starożytnej kulturowego, do którego należy min. chowskiej, który starożytnych rolników epoki kamiennej (paleolitu) aż do cza- znane na całym świecie znalezisko pod przyciągał swoim wyraźnym ciemnobrą- sów współczesnych. Pawlowskimi szczytami. zowym kolorem i był transportowany Położenie Oderskiej Bramy na euro- Następny etap starożytnego osiedle- z miejsca swojego powstania na wielkie pejskim dziale wodnym i jej rola natural- nia Oderskiej bramy je połączony z no- odległości. Puściejowskie znaleziska do- nego korytarza między śląskimi i środ- sicielem kultury z ceramiką linearną. wodzą, że jeden z kierunków dystrybucji kowopolskimi nizinami i Podunajsku Do naszych najstarszych rolników nale- kopiował bieg górnej Odry. Rzeka Odra z perspektywy rozwoju osiedlenia po ży archeologicznie znalezione osiedla pomagała w utrzymaniu neolitycznych raz pierwszy ma zastosowanie w czę- w Pustiejowie, Studence i Brawanticach. rolników przez rybołówstwo, co po- ści młodego paleolitu, kiedy tu, tundrą Szczególnie ratunkowe badania tere- twierdza również znaleziona w Puściejo- rozciągającą się przed czołem lodowca nu w Brawancicach wywołane budo- wie płask bryła z nacięciami po bokach, kontynentalnego wędrowały wielkie wą autostrady D1 przyniosły dowody która służyła jako obciążenie sieci rybac- zwierzęta stadne. Polowanie na nie było na istnienie długich domów kołowej kich (łowienie włokiem). Obciążnik sieci głównym źródłem utrzymania grupy ło- konstrukcji, typowych dla tej kultury, rybackich przedstawiał w starożytności wieckiej osadzonej w czasie około 20 aż na podstawie analizy ceramicznych zna- górnego Poodrza ciekawy fenomen, na który zwróciła uwagę na początku lat sześćdziesiątych dr. Vlasta Šikulo- vá ze Śląskiego muzeum, a dziś mamy z dorzecza Opawy, jako najważniej- szego lewobrzeżnego dopływy górnej Odry do dyspozycji cały rząd dowodów

Zbieg Odry i Ostrawicy pod grodem Landek. W pobliżu był wykopany w roku 1971 ze żwiru rzecznego miecz z ery brązowej, komunikacyjne znaczenie tego terenu udowadnia też fakt, że tu we wczesnym średniowieczu powstała wzmocniona przestrzeń, na jej miejscu był w 13 wieku Opawa-Wawrowice, tor Krasne Pole, badania postawiony zamek lorda. Foto-archiwum Instytutu Dziedzictwa Narodowego. archeologiczne 2015. Haczyk rybacki z grobu Soutok Odry a Ostravice pod hradiskem Landek. Poblíž byl roku 1971 v říčních štěrkopíscích nale- kultury Unietyckiej. zen meč z doby bronzové. Komunikační význam tohoto území dokládá také skutečnost, že zde v Opava-Vávrovice, trať Krásné Pole, archeolo- raném středověku vzniká opevněná poloha, na jejímž místě byl ve 13. století vystavěn zeměpan- gický výzkum 2015. Rybářský háček z hrobu ský hrad. Fotoarchiv Národního památkového ústavu. únětické kultury. 36 tej techniki rybackiej. Oprócz znalezisk też barierą komunikacyjną i jej przejście w północnym krańcu biskupstwa Oło- z eneolitycznych obiektów badanych było połączone z serią ryzyk. Oczywiście muńskiego między rzekami Odrą i Ostra- w areału holaszowickiego Dworu, które w kontekście tym można wyłożyć znale- wicą. Bieg rzeki Ostrawicy i jej ramiona ubiegały się na początku zainteresowa- zienie brązowego miecza wykopanego określiły teren osady przed lokacyjnej nia o przedstawiony rodzaj artefaktów, w roku 1971 przy kopaniu żwiru ze stare- i później również formowały linię muru możemy wymienić np. liczną kolekcję go koryta rzeki Odry w Ostrawie-Koblo- miejskiego. Jedno z ramion służyło rów- zyskaną badaniem o nieco starsze- wie. Miecz datowany na czas około 1110 nież jako element fortyfikacji. go osiedla Lengyelskiej kultury (ok. roku przed n.e., kiedy górne Poodrze Studium starych map katastralnych 4700/4500-3700/3500 lat p.n.e.) w to- należało do strefy okręgu kulturowego pokazuje, że meandrujące biegi wodne rze U Krzyża w Opawie – Kyleszowicach łużyckich pól popielnicowych wczesnej i określiły przebieg granic działek i dróg tj. na lewobrzeżnej trasie rzeki Morawicy późniejszej ery brązowej, mógł być wrzu- w okolicach miasta, które były w śre- niedaleko przed jej zbiegiem z Opawą. cony do wody ze względów religijnych dniowieczu z każdej strony otoczone Specyficznym towarem dystrybuowa- jako ofiara (votum), a właściciel tak mógł wodą. W średniowieczu również rzeka nym do Europy środkowej z Państw bał- chcieć uczcić z wodą związanych bogów. była w jej okolicach witanym źródłem tyckich był bursztyn i prastare połącze- Bezpośrednio w Ostrawie, rozlega- pożywienia, jak pokazują wyniki ana- nie bałtyckiego wybrzeża i adriatyckim jącej się przy zbiegu Odry z Ostrawicą, liz geograficznych próbek odebranych terenem przechodzącym przez Bramę badania archeologiczne przychodzą z formacji archeologicznych. Oprócz Oderską jest tradycyjnie, po tym cennym do kontaktu ze środowiskiem odsta- ości możemy spotkać również dowo- surowcu nazywana Bursztynowym szla- wionych ramion rzek i zasypanych ba- dy zbieractwa i wykorzystywania roślin kiem. Ozdoby z bursztynu pojawiają się senów bardzo często. Jedno z nich było wodnych np. kotewka orzech wodny. między znaleziskami z przestrzeni mo- w roku 1998 znalezione przy budowie Górny bieg rzeki Odry był też od śre- rawsko-śląskiej granicy bardzo rzadko. Teatru lalek na Czarnej łące, a na jego dniowiecza wykorzystywany jako źródło Najbardziej liczny zbiór bursztynowych dnie znajdował się pozbawiony gałęzi i energii, woda napędzała mnóstwo mły- pereł, które były częścią naszyjnika, ludzką ręką ścięty pień dębowy, wyrąb nów i innych urządzeń technicznych. pochodzą z cmentarzyska unietyckiej którego jest dendrochronologicznie da- W terasie Odry powstała również monu- kultury (1700-1600 lat p.n.e.) odkryte- towane na rok 279 p.n.e. W tym okresie, mentalna jak na razie z części zachowa- go niedawno w Wawrowicach u Opawy. w górnym Śląsku osadzali się historyczni na formacja stawów hodowlanych, na jej Jego inwentarz udowadnia, że obywate- Celtowie i w górzystych terenach pół- terenie znajdowało się mnóstwo drew- le osady do której należał cmentarz, byli nocnej Słowacji zaczyna się tworzyć, sil- nem utwardzanych dróg komunikacyj- we wczesnej epoce brązowej w kontak- na później, lateńską cywilizacją określo- nych, drobnych drewnianych budowli cie z osiedleniem tej kultury na terenie na Puchowska kultura, do której należy i konstrukcji technicznych. Ich pozosta- dzisiejszej Polski i ważna rola rzeki i jej wiele wyżynnych osiedli na Frydecko- łości stopniowo odkrywa v CHKO Pood- dopływów w tym rozumieniu jest więcej Mistecku. Możliwe jest również, że z tym rze erozja biegu rzecznego, z jak na razie niż prawdopodobna. Z jednego z odkry- środowiskiem kulturowym może mieć najbardziej badanych konstrukcji może- tych grobów pochodzi brązowy haczyk związek też znalezisko z Czarnej łąki, czy my wymienić np. drewniany ruszt w k. u. rybacki z cierniem zwrotnym, nawiązu- to chodzi o dowód na flis w miejscu, lub Petrzwaldzik, lub z rybactwem łączoną jący znowu na ważną rolę rybołówstwa przypadkowo wodą przetransportowa- konstrukcją kołową u Polanki nad Odrą. w utrzymaniu rolniczych społeczności ny pień z większej odległości. Dokumentacja tej części spadu archeolo- osiedlonych na prawobrzeżnej tarasy Wpływ biegów wodnych był znaczą- gicznego jest jak na razie na początku, rzeki Odry. cy również przy zakładaniu średnio- co ważne to że badania w terenie i inne Rzeka przedstawia również zagroże- wiecznych miast. Możemy jako przykład przez archeologów używane metody nie, przede wszystkim w postaci powo- przedstawić znów Morawską Ostrawę, mogą przynieść do poznania fenomenu dzi. Przy wyższych stanach wody jest założoną między latami 1267 i 1279 rzeki Odry wiele nowych informacji.

Źródła Hlas, J. – Stuchlík, S. – Šín, L.. Únětické pohřebiště ve Vávrovicích. Památky archeologické CVII, 2016, w druku. Janák, V. a kol. Neolitické sídliště v Pustějově, Časopis Slezského Zemského muzea, série B, 63/2014, Opava, s. 101 – 118. Krasnokutská, T. Záchranný archeologický výzkum sídliště kultury s lineární keramikou v Bravanticích, okres Nový Jičín, in: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2007–2008, Katowice 2010, s. 25–33. Moravec, Z. – Zezula, M. Území Ostravy v době nepsané minulosti a na prahu středověku. In: Przybylová, B. a kol., Ostrava. Praha 2013, s. 14–30. Przybylová, B. (red.). Ostrava. Počátky a vývoj středověkého města. Ostrava 2017. Šikulová, Vlasta. K otázce rybolovu v mladší době kamenné, Časopis Slezského muzea, série B, 10/1961, s. 1–18, tab. I–XVI. Informacje o znaleziskach i dokuntacje terenowa umieszczona w Archiwum oddziału Archeologi Narodowego pamiątkowego instytutu, działu lo- kalnego w Ostrawie 37

Opawa-Wawrowice, tor Krasne Pole, badania archeologiczne 2015. Grób Unietyckiej kultury i jego wyposażenie. Przejęte z Hlas, J. – Stuchlík, S. – Šín, L. Unietyckie cmentarzysko w Wawrowicach, 2016. Opava-Vávrovice, trať Krásné Pole, archeologický výzkum 2015. Hrob únětické kultury a jeho inventář. Převzato z Hlas, J. – Stuchlík, S. – Šín, L. Úně- tické pohřebiště ve Vávrovicích, 2016.

Ostrawa-Koblow, brązowy miecz z doby kultury łużyckich popielnicowych pól znaleziony przy kopaniu żwiru blisko zbiegu Odry i Ostrawicy. Foto-archiwum Ostrawskiego muzeum. Ostrava-Koblov, bronzový meč z doby kultury lužických popelnicových polí nalezený při těžbě štěrkopísků poblíž soutoku Odry a Ostravice. Fotoarchiv Ostravského muzea.

Bieg rzeki Odry w.k.u. Polanka nad Odrą. Drewniana okrągła Bieg rzeki Odry w.k.u. Polanka nad Odrą. Usytuowanie drewnianej okrągłej konstrukcja odkryta w następstwie erozji rzecznego brzegu. konstrukcji odkryta w następstwie erozji rzecznego brzegu. Foto-archiwum Instytutu Dziedzictwa Narodowego. Cyfrowa dokumentacja terenowa Instytutu Dziedzictwa Narodowego. Tok řeky Odry v k.ú. Polanka n. Odrou. Dřevěná kůlová konstrukce od- Tok řeky Odry v k.ú. Polanka n. Odrou. Situace dřevěné kůlové konstrukce krytá v důsledku eroze říčního břehu. odkryté v důsledku eroze říčního břehu. Digitalizovaná terénní dokumen- Fotoarchiv Národního památkového ústavu. tace Národního památkového ústavu. Alena Borovcová 38 Technické památky v povodí Odry Alena Borovcová Národní památkový ústav

Řeka svým tokem určuje nejen charak- humín, zprovozněném v roce 1847, při- na pramicích zejména v době, kdy byla ter přírody v oblasti, kterou protéká, ale blížila k meandrujícímu toku řeky Odry Odra rozvodněná. Na mapách prvního i podmínky pro vznik kulturní krajiny – za Jeseníkem nad Odrou a sledovala jej vojenského mapování z let 1764-1768 krajiny přetvářené člověkem. Ve 14. sto- až do Vrbice, kde se odklonila směrem je viditelná rozsáhlá soustava rybníků letí se začalo rozvíjet rybníkářství. Umělé k Bohumínu, směřujíc dále k polskému i na jeho území. Město pronajímalo ba- vodní nádrže měnily ráz krajiny v okolí Krakovu. I na současné mapě lze sledo- žinaté pozemky měšťanům, kteří jejich lidských sídel. Jejich zavádění je připiso- vat množství rybníků v oblasti Studénky, vysoušením získávali úrodnou půdu. váno mnišským řádům, které je využívaly Jistebníka, Svinova a Bohumína, kolem Společnost KFNB, která zde chtěla umís- nejen k chovu ryb, ale také k pohonu pil, kterých trať prochází. tit svou stanici, začala v době finanční mlýnů, stoup a hamrů. V 15. a 16. stole- Jinak je tomu u Přívozu, městské části krize v roce 1842 uvažovat o jiné lokaci. tí byly rybníky hojně zakládány1, neboť Ostravy. Už jeho název (Prsiewoz, Priboz, Město pak nabídlo pozemky KFNB zdar- prodej ryb byl výhodným zdrojem pří- něm. Oderfuhr) předznamenává spojení ma3. Železniční stanice (dnes Ostrava jmů šlechtických velkostatků a měst. s řekou, tedy převážení povozů a osob hlavní nádraží) s areálem výtopny a dí- Sloužily také jako zásobárny vody, ener- gie a k fortifikačním účelům. Rybniční soustavy vznikaly od 15. století i v po- vodí Odry (Svinov, Poruba, Klimkovice, Polanka, Jistebník, Zábřeh nad Odrou, Moravská Ostrava). Svým rozsahem byly srovnatelné s jižními Čechami. V průběhu 17. a 18. století se situace mění. V souvislosti s josefínskými refor- mami, které zrušily některé řády a zavá- děly nové způsoby hospodaření, dochá- zí k úpadku rybníkářství. Rybníky jsou rušeny a vysoušeny, aby na jejich po- zemcích mohla být pěstována cukrová řepa či len, zakládány sady nebo pastvy pro ovce. Publikovaný výzkum2 histo- rických rybníků uvádí v moravské části Odry existenci 479 historických rybníků, z nichž 353, tj. 74% zaniklo. Jednou z příčin zániku rybníků byla také stavba železnice. Železniční inžený- ři využívali při trasování, které bylo pod- míněno vhodnými výškovými (stoupání), terénními (budování náspů, zářezů a tu- nelů) a směrovými poměry (poloměry oblouků), údolí vodních toků. Hlavní trať Severní dráhy císaře Ferdinanda (dále Bartošovice, vodní mlýn zvaný Oderský. Foto Alena Borovcová, 2015. KFNB) se v úseku Lipník nad Bečvou - Bo- Bartošovice, Młyn wodny nazywany Oderskim. Foto Alena Borovcová, 2015.

1. Literatura uvádí počet až 500 rybníků ročně. PAVELKOVÁ, R., FRAJER,J., NETOPIL, P. a kol. Historické rybníky České republiky. Praha: Výzkum- ný ústav vodohospodářský T.G. Masaryka, 2014. S.14. ISBN 978-80-87402-32-0. 2. Tamtéž, s.75. 3. PACLÍK, J.- VLTAVSKÁ, M. 120 let dílny na Ostravsku. Ostrava 1967, s.30. 4. Zajímavou přehledovou publikací o vodních mlýnech je kniha: TICHÁNEK, Jiří, ŠMÍRA, Pavel. Vodní mlýny na Novojičínsku. Ostrava: Šmíra- Print, 2012, 600 s. ISBN:978-80-87427-28-6. 39 len byly postaveny v místě vysušeného Vodním kolem je poháněn i mlýn v Ber- ré terénní relikty. V areálu bývalého mlý- rybníka Dluhoš. narticích na Odrou, zvaný nový Lesní mlýn, na, kde jsou stále v provozu turbíny, sídlí Potřebu rybníků, které akumulovaly který pochází z přelomu 17. a 18. století. soukromá firma. vodu pro vodní kola, nahradily v obdo- Posledními majiteli byli manželé Bajerovi, Další zajímavou kulturní památkou bí industrializace parní stroje a uhlí jako kteří jej koupili v roce 1936. Zatímco stav- v blízkosti řeky Odry je lihovar ve Svino- zdroj energie. K zániku mnoha mlýn- ba prošla v letech 2011-2012 obnovou, vě, založený v roce 1899 Vilémem Graue- ských rybníků vedlo zavádění turbín, kompletně dochovaná technologie s vál- rem. Průmyslový objekt s novoromán- které pracovaly jen s přepadem vody. covými stolicemi není udržována a zpří- skou věží s cimbuřím se stal ikonickou Řeka Odra napájela množství náhonů stupněna. Vodní kolo je provozováno jako stavbou viditelnou při příjezdu do stani- s desítkami mlýnů4. Přechod mezi ob- součást malé vodní elektrárny. ce Ostrava-Svinov. V jeho sousedství stál dobím předindustriálním a industriál- Zajímavým příkladem postupného vý- velký průmyslový mlýn, jehož založení ním prezentuje na sledovaném území voje mlýna předindustriální éry v průmy- je kladeno do roku 1500. V letech 1891- trojice památkově chráněných vodních slový areál, navíc s vazbou na železnici, je 1901 jej František Strnad, který se zde mlýnů. Na katastru Bartošovic se nachá- parní mlýn Josef Till v Jeseníku nad Od- přiženil, podstatně rozšířil a zmoderni- zí rybniční soustava (Horní Bartošovic- rou. Tzv. rybniční mlýn postavený v roce zoval zavedením turbín, parního stroje ký rybník je součástí přírodní rezervace 1692 byl ve vlastnictví rodiny Tillů až do a stavbou pekárny. Areál byl snesen při Bartošovický luh) a areál tzv. Oderského prodeje Richardu Mückuschovi v roce stavbě dálničního přivaděče6. mlýna, který byl zapsán do Ústředního 1937. Tillové jej stále modernizovali V roce 1890 byla v sousední městské seznamu kulturních památek České re- a rozšiřovali o další objekty, technologie části Ostravy v Nové Vsi založena měst- publiky v roce 1977. Vedle budovy mlý- a provozy, včetně rodinné vily a obyt- ská vodárna, která musela být už v roce na s obytnou částí je jeho součástí hráz ných staveb pro zaměstnance. Vodní kola 1908 rozšířena a zmodernizována. Au- Dolního Bartošovického rybníka, náhon nahradily turbíny, stará česká složení vál- torem pozdně secesní průmyslové ar- a jez na řece Odře. cové stolice, mlýn byl rozdělen na žitný a chitektury kombinující režné a hrázdě- Mlýn obnovený a moderně vybavený pšeničný a byla přistavěna rozsáhlá parní né zdivo byl pravděpodobně architekt (válcový) po požáru na přelomu let 1928 pekárna. V roce 1872 postavil Josef Till František Fiala. Autenticky dochovaný a 1929 pohánělo vodní kolo, které v roce úzkorozchodnou koňskou dráhu mezi areál stále slouží původní funkci. Mo- 1933 nahradila dodnes funkční Franci- mlýnem a železniční stanicí Suchdol nad derní technologie je do historických ob- sova turbína. Zpřístupněný objekt dnes Odrou, kde vybudoval skladiště. Roku jektů vkládána s ohledem na zachování prošel celkovou obnovou. Jeho techno- 1884 zřídil dynamo na výrobu elektric- jejich památkových hodnot. logie je návštěvníkům prezentována for- kého proudu, který využíval k osvětlení, Poslední a také nejmladší kulturní mou demonstračního provozu. telefonickému spojení mlýna se stanicí památkou s úzkou vazbou k řece Odře Na vodním náhonu procházejícím a pro elektrický provoz dráhy. Další mo- je ocelový příhradový most v Ostravě obcemi Jakubčovice nad Odrou a Lou- dernizací vznikla ve mlýně elektrárna, – Petřkovicích, v místě, kde původně čky ležely původně tři mlýny. Památko- která zásobovala energií Jeseník n. O., Su- procházela významná obchodní cesta vě chráněný vodní mlýn zv. Wesselsky chdol n. O. a později i Mankovice. z Opavy do Těšína. Most projektovala v Loučkách nad Odrou, v psaných do- Vedle skladiště Tillova mlýna naproti a v roce 1929 i postavila mostárna Vít- kumentech zmiňovaný už v roce 1571, železniční stanice Suchdol nad Odrou kovických železáren náhradou za ne- měl tři složení a dvě vodní kola. Třetí ležící na hlavní trati Severní dráhy císa- vyhovující most dřevěný. Konstrukce kolo pohánělo dnes již neexistující pilu. ře Ferdinanda vznikly i další průmyslové byla dimenzována s již předpokládanou Autentický komplex mlýna s hospodář- podniky, např. barvírna nebo rybárna vazbou na plánovanou stavbu průplavu skými budovami, výminkem, náhonem Warhánek. Ve stanici je zachována pů- Dunaj-Odra-Labe. V letech 1950 -1982 a dochovanou technologií je soustav- vodní výpravní budova z roku 1847 (dnes vedla přes most tramvajová linka mezi ně obnovován5. V lednici mlýna bylo provozní) a ostrovní výpravna (kulturní Hlučínem a Petřkovicemi7. instalováno jedno kolo na horní vodu, památka), remíza a obytný dům z režné- Zmiňované kulturní památky před- které je při prohlídkách uváděno do ho cihelného zdiva, které byly postave- stavují jen úzký výběr, který zdaleka provozu. Pohyb jeho hřídele je pře- ny při napojování lokálních drah v roce nenaplňuje široké spektrum historicky váděn na soustrojí s palečným kolem 1891. Z úzkorozchodné dráhy Tillova významných objektů a zařízení, která se a transmise. mlýna dnes zůstaly zachovány jen někte- váží k tomuto vodnímu toku.

5. BOROVCOVÁ, Alena. Obnova a zpřístupnění kulturní památky - areálu vodního mlýna Wesselsky v Loučkách nad Odrou. In: AUGUSTINKOVÁ, Lucie a kol. Vodní mlýn Wesselsky v Loučkách nad Odrou. Loučky: Vade Mecum Bohemiae, 2013. S. 74-81. ISBN 978-80-86041-43-8. 6. HLUŠIČKOVÁ, Hana (ed). Technické památky v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. II. díl. Praha : Libri, 2002. S.383. ISBN 80-7277-043-8. 7. JORDÁNOVÁ, Květa, KYNCLOVÁ, Jana. Dokumentace průmyslového dědictví okresu Ostrava-město z hlediska památkové péče. Ostrava: Národní památkový ústav, ÚOP v Ostravě, nepublikováno. 40

Bernartice nad Odrou, vodní mlýn zv. nový lesní nebo Bajerův. Jeseník na Odrou, vila majitele Tillova mlýna. Bernartice nad Odrou, młyn wodny nazw. novy leśny lub Bajerów. Jeseník na Odrou, willa właściciela młyna Till. Foto Alena Borovcová, 2015. Foto Alena Borovcová, 2005.

Loučky nad Odrou, Vodní mlýn Wesselsky. Ostrava-Petřkovice, most. Foto Květa Jordánová, 2011. Loučky nad Odrou, młyn wodny Wesselsky. Ostrava-Petřkovice, most. Foto Květa Jordánová, 2011. Foto Alena Borovcová, 2016.

Ostrava-Svinov, bývalý lihovar v blízkosti železniční stanice Ostrava – Ostrava-Nová Ves, městská vodárna, strojovna. Svinov. Foto Alena Borovcová, 2010. Ostrava-Nová Ves, Wodociągi miejskie, maszynownia. Ostrava-Svinov, była gorzelnia blisko stacji kolejowej Ostrava – Svinov. Foto Jana Kynclová, 2014. Foto Alena Borovcová, 2010. 41

Pamiątki techniczne w Poodrzu Alena Borovcová Národní památkový ústav

Rzeka swym ciekiem wyznacza nie tyl- terenem (budowanie nasypów, cięć i tu- Rzeka Odra zalewała wielką ilość na- ko charakter przyrody na obszarze przez nelów) i współczynnikami kierunkowymi pędów z dziesiątkami młynów. Przejście który płynie, ale też warunki powsta- (promienie) doliny rzeczne. Główny tor między okresem przed-przemysłowym nia krajobrazu kulturowego – krajob- kolei cesarza Ferdynanda (dalej KFNB) i przemysłowym reprezentuje na śled- razu wytwarzanego przez człowieka. się w odcinku Lipník nad Bečvou – Bohu- zonym terytorium trójka pamiątkowych, W 14. wieku zaczęła się rozwijać hodowla mín, oddany do użytku w roku 1847, pr- chronionych młynów wodnych. Na kata- ryb. Sztuczne akweny wodne zmieniały zybliżył do meandrującemu cieku rzeki strze u Bartošovic znajduje się zbiór sta- naturę krainy w pobliżu osiedli ludzkich. Odry za Jeseníkem nad Odrou i śledził go wów (Horní Bartošovický staw jest częś- Wprowadzanie ich przypisywano zako- aż do Vrbice, gdzie się odsunął w kierun- cią naturalnej rezerwacji Bartošovický nom mnichów, które wykorzystywały ku Bohumína, kierując się dalej na polski luh) i areał tzv. Oderskiego młyna, który je nie tylko do łowienia ryb ale również Kraków. Na dzisiejszych mapach może- był zapisany do Centralnego wykazu za- do napędzania pił, młynów, młynów my widzieć ilość stawów na terenie Stu- bytków Republiki Czeskiej w roku 1977. stemplujących i kuźni. W 15. a 16. wieku denki, Jistebníka, Svinova i Bohumína, Obok budowy młyna z częścią mieszkal- były stawy obficie zakładane , ponieważ kolem których tor przebiega. ną, jest jego częścią tama Dolního Bar- sprzedaż ryb był dobrym źródłem do- Inaczej to wygląda w Přivozie, miej- tošovického stawu, napęd i jaz na rzece chodów szlacheckich posiadłości i wsi. skiej części Ostravy. Sama jego nazwa Odrze. Młyn wyremontowany i nowoc- Służyły też jako zbiornik wody, energii (Prsiewoz, Priboz, niem. Oderfuhr) na- ześnie wyposażony (walcowy) po pożar- i do celów obronnych. System stawów znacza połączenie z rzeką, tzn. prze- ze na przełomie lat 1928 i 1929 napędzał powstawał od 15 wieku również w dor- wożeniu powozów i osób na promie a to koło wodne, który w roku 1933 zastąpiła zeczu Odry (Svinov, Poruba, Klimkovice, w czasie, kiedy była Odra rozwodniona. działająca do dziś Francisova turbina. Polanka, Jistebník, Zábřeh nad Odrou, Na mapach pierwszego wojskowego Udostępniony obiekt dziś przeszedł Moravská Ostrava). Swoim zasięgiem mapowania z lat 1764-1768 widać oka- całkowitą renowacją. Jego technologia były porównywalne z Czechami połud- zały system stawów i na tym terytorium. jest odwiedzającym prezentowana for- niowymi. Miasto wynajmowało bagniste tereny mą demonstracyjnego działania. W ciagu 17 i 18 wieku sytuacja zmienia mieszczanom, którzy po ich wysuszaniu, Na korycie wodnym przechodzącym się. W związku z reformami józefińskimi, otrzymywali żyzną glebę. Firma KFNB, przez gminy Jakubčovice nad Odrou które odwołały niektóre zakony i wpro- która tu chciała umiejscowić swą stację, i Loučky leżały początkowo trzy młyny. wadzały nowe sposoby gospodarowania, zaczęła w czasach kryzysu finansowe- Pamiątkowo chroniony młyn wodny dochodzi do upadku hodowli ryb. Stawy go rozważać o innej lokalizacji. Miasto zw. Wesselsky w Loučkach nad Odrou, są likwidowane i wysuszane, aby na ich potem zaproponowało KFNB ziemię w dokumentach pisanych wspominany miejscu mogły być uprawiane buraki cuk- za darmo. Stacja kolejowa (dziś Ostra- już w roku 1571, miał trzy składy i dwa rowe, len, zakładane sady lub pastwiska va hlavní nádraží) z areałem ciepłowni koła wodne. Trzecie koło napędzało dziś dla owiec. Publikowane badanie stawów i warsztatów była postawiona w miejscu nie istniejący tartak. Autentyczny kom- historycznych mówi o istnieniu 479 his- wysuszonego stawu Dluhoš. pleks młyna z budowami gospodarczy- torycznych stawów w części morawskiej, Potrzebę stawów, które akumulowały mi, wyminkiem, korytem i zachowaną a z nich 353 tj. 74% nie istnieje. wodę dla kół wodnych, zastąpiły w cza- technologią jest stale odświeżany. W lo- Jedną z przyczyn zniknięcia stawów sie uprzemysłowienia, maszyny parowe dówce młyna było zainstalowane jedno było również budowanie sieci kolejowej. i węgiel jako zdrój energii. Do zaniku koło na górną wodę, które jest przy wy- Inżynierzy kolejowi korzystali przy tra- wielu młyńskich stawów doprowadziło cieczkach uruchamiane. Ruch jego wału sowaniu, które było uwarunkowane od- wprowadzanie turbin, które pracowały przekazywany jest do kół zębatych i pr- powiednimi wysokościami (wzniesienia), tylko z przelewaniem wody. zekładni zestawów.

1. Literatura przedstawia ilość aż 500 stawów rocznie.. PAVELKOVÁ, R., FRAJER,J., NETOPIL, P. a kol. Historické rybníky České republiky. Praha: Výzkumný ústav vodohospodářský T.G. Masaryka, 2014. S.14. ISBN 978-80-87402-32-0. 2. Ibidem,, s.75. 3. PACLÍK, J.- VLTAVSKÁ, M. 120 let dílny na Ostravsku. Ostrava 1967, s.30. 4. Ciekawą publikacją przeglądową o młynach wodnych jest książka: TICHÁNEK, Jiří, ŠMÍRA, Pavel. Vodní mlýny na Novojičínsku. Ostrava: Šmí- ra-Print, 2012, 600 s. ISBN:978-80-87427-28-6. 42

Wodnym kołem jest napędzany i młyn budynek dworcowy z roku 1847 (dziś ony. Autorem późno secesyjnej przemy- w Bernarticích na Odrou, nazywany działający) i wyspa ekspedycyjna (zaby- słowej architektury kombinującej gołe nowym leśnym młynem, który pochod- tek kultury), remiza i dom mieszkalny i zrębowe mury był prawdopodobnie zi z przełomu 17 i 18 stulecia. Ostatnimi z gołego muru ceglanego, które były po- architekt František Fiala. Oryginalnie właścicielami było małżeństwo Bajer, stawione przy łączeniu torów lokalnych zachowany kompleks stale służy pier- którzy kupili go w roku 1936. O ile budy- w roku 1891. Z wąskotorowej kolei Tillo- wotnej funkcji. Nowoczesne techno- nek przeszedł w latach 2011-2012 rekon- wa młyna dziś zostały zachowane tylko logie jest wkładana do historycznych strukcją, kompletnie dochowana tech- niektóre relikwie terenowe . W komplek- obiektów z poszanowaniem zachowa- nologia s walcowymi młynami nie jest sie byłego młyna, gdzie są stale działają- nia ich wartości zabytkowej. utrzymywana ani udostępniona. Koło ce turbiny, ma siedzibę firma prywatna. Ostatnim i jednocześnie najmłodszym wodne jest używane jako część małej Następnym ciekawym zabytkiem zabytkiem kultury ze ścisłym powią- elektrowni wodnej. kultury w pobliżu rzeki Odry jest gor- zaniem z rzeką Odrą jest stalowy most Ciekawym przykładem postępujące- zelnia w Svinově, założony w roku 1899 kratowy w Ostravie – Petřkovicíach go rozwoju młyna przed-przemysłowej Vilelmem Grauerem. Przemysłowy w miejscu, gdzie początkowo przebie- ery w przemysłowy kompleks, ponad obiekt z neoromańską wierzą z mura- gała ważna droga handlowa z Opavy to z powiązaniem z kolejami, jest młyn mi, stał się ikoniczną budową widzial- do Těšína. Most projektowała a w roku parowy Josef Till w Jeseníku nad Odrou. ną przy przyjeździe na stację Ostrava 1929 i postawiła mostownia Vitkovickiej tzw. Stawowy młyn postawiony w roku -Svinov. V sąsiedztwie jego stał wielki huty zamiast nieodpowiadającego mos- 1692 był własnością rodziny Till aż młyn przemysłowy, założenie którego tu drewnianego. Konstrukcja była za- do sprzedaży Richardowi Mückuschovi jest datowane do roku 1500. W latach projektowana z już oczekiwanym powią- w roku 1937. 1891- 1901 do Franciszek Strnad, który zaniem na planowaną budowę kanału Tillowie go stale unowocześniali i roz- tu miał ślub, znacznie rozszerzył i uno- Dunaj-Odra-Labe. W latach 1950-1982 szerzali o następne obiekty, technologie wocześnił wprowadzeniem turbin, prowadziła przez most tramwajowa linia i działalności, łącznie z rodzinną willą maszyny parowej i budową piekarni. między Hlučínem i Petřkovicemi. i budynków mieszkalnych dla pracow- Kompleks był rozebrany w trakcie bu- Wspomniane zabytki kultury przed- ników. Koła wodne zostały zastąpione dowy dojazdu do autostrady. stawiają tylko wąski zbiór, który z daleka turbinami, stary czeski skład młyna wal- W roku 1890 był w sąsiedniej miej- nie napełnia szerokiego spektrum waż- cowego, młyn był rozdzielony na żyt- skiej części Ostravy w Novej Vsi założony nych historycznie obiektów i urządzeń, ni i pszeniczny a dostawiona rozległa miejski wodociąg, który musiał być już które są powiązane k tomu cieku wod- piekarnia parowa. W roku 1872 posta- w roku 1908 rozszerzony i unowocześni- nemu. wił Josef Till wąskotorową końską kolej między młynem i stacją kolejową Such- dol nad Odrou, gdzie wybudował ma- gazyn. W roku 1884 umieścił dynamo do produkcji prądu elektrycznego , którego używano do oświetlenia, do połączenia telefonicznego ze stacją i do elektryczne- go ruchu kolei. Dzięki następnym moder- nizacjom powstała we młynie elektrowni, która zaopatrywała energią Jeseník n. O., Suchdol n. O. a później i Mankovice. Obok magazynu Tillowa młyna na- przeciw stacji kolejowej Suchdol nad Odrou leżącej na głównym torze Kolei północnej cesarza Ferdinanda powstały następne przemysłowe firmy, na pr- Ostrava-Svinov, dziś rozebrany młyn blisko stacji kolejowej. Foto Alena Borovcová, 2005. zykład farbiarni lub sklep rybny Warhá- Ostrava-Svinov, dnes snesený mlýn v blízkosti železniční stanice. nek. Na stacji jest zachowany oryginalny Foto Alena Borovcová, 2005.

5. BOROVCOVÁ, Alena. Obnova a zpřístupnění kulturní památky - areálu vodního mlýna Wesselsky v Loučkách nad Odrou. In: AUGUSTINKOVÁ, Lucie a kol. Vodní mlýn Wesselsky v Loučkách nad odrou. Loučky: Vade Mecum Bohemiae, 2013. S. 74-81. ISBN 978-80-86041-43-8. 6. HLUŠIČKOVÁ, Hana (ed). Technické památky v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. II. díl. Praha : Libri, 2002. S.383. ISBN 80-7277-043-8. 7. JORDÁNOVÁ, Květa, KYNCLOVÁ, Jana. Dokumentace průmyslového dědictví okresu Ostrava-město z hlediska památkové péče. Ostrava: Národní památkový ústav, ÚOP v Ostravě, nepublikováno. Radim Jarošek 43 Chráněná krajinná oblast Poodří Radim Jarošek Agentura ochrany přírody a krajiny ČR, regionální pracoviště Správa CHKO Poodří

CHKO Poodří se nachází v Moravské CHKO Poodří se nachází především Na obou březích Odry jsou převážně bráně nedaleko Ostravy, která je součás- v nivě Odry, tedy v plochém a širokém louky – souvislý komplex zaplavovaných tí rozsáhlé průmyslové aglomerace. Pro říčním dně, které je po tisícitelí utvářeno nivních luk je největším v České republi- mnohé je proto překvapivé, že se zde řekou. Jedním z výrazných jevů v Poodří ce. Jejich charakter však není zcela jed- v zemědělské kulturní krajině s poměrně jsou rozlivy, tedy období, kdy se řeka vy- notný, neboť v loukách jsou různé měl- hustým osídlením a navíc v komunikač- leje ze břehů a doširoka zaplaví rovinaté ké sníženiny a vláhové poměry jsou tak ním koridoru dochovalo území s význač- okolí. Vzhledem k malému spádu nejsou proměnlivé. Jsou udržovány strojovým nými přírodními hodnotami. rozlivy nijak zvlášť dramatické, trvají pár sečením většinou dvakrát v roce. V nej- CHKO Poodří byla vyhlášena v roce dní, než voda steče zpět do řeky nebo cennějších částech Poodří je omezová- 1991 a v r. 2017 byla přehlášena – byly zasákne. Jsou však velmi důležité pro za- no hnojení luk a aplikace chemických upraveny její hranice. Je to druhá nej- chování mokřadního charakteru nivní přípravků. V minulosti tomu tak vždy menší chráněná krajinná oblast v ČR krajiny. Právě přirozený režim každoroč- nebylo a navíc byly mnohé opakovaně o velikosti 81,5 km2. Začíná na okraji ních záplav je jedním z hlavních důvo- přeorávány, a proto se druhově bohatší města Ostravy a táhne se v úzkém pásu dů, proč se podařilo uchovat kus kraji- louky vyskytují jen místy. asi 35 km proti proudu řeky Odry až ny ve stavu jiném než jeho široké okolí. Jinak je tomu s lesy. Poodří má sice k obcím Vražné a Mankovice nedaleko V nivě Odry je jen velmi malá zástavba, nejmenší lesnatost ze všech chráně- města Oder. osídlení bylo zakládáno dále od řeky a je ných krajinných oblastí, necelých 10 %, Na rozdíl od většiny našich chráně- tomu tak na většině území doposud. lesy však mají převážně přirozenou ných krajinných oblastí a národních Výše na toku Odry ani jejích přítocích druhovou skladbu dřevin. V těchto na- parků, které jsou buď horské, nebo kra- nebyla vybudována žádná významnější mořských výškách kolem 250 m n. m. sové, patří Poodří k nížinným typům. vodní nádrž a povodňové průtoky pro- převládá tvrdý luh s duby, jilmy, jasany, Tyto jsou obecně méně časté, neboť to nejsou nijak ovlivňovány. Prostor nivy lípami a javory. Kolem řeky ve vlhčích území v nížinnách byla a stále jsou pod v Poodří je tak přirozeným rozlivným částech se nachází měkký luh s vrbami, větším civilizačním tlakem a zachovaly územím, které svou retenční kapacitou topoly a olšemi. Lesy jsou, až na výjimky se pouze fragmenty tradiční krajiny bez pomáhá tlumit velké povodně. v přírodních rezervacích, hospodářsky zástavby, industrializace nebo rozsáhlé- ho zornění. Poodří má i další specifika a vzácnos- ti. Prvním z nich je samotná řeka Odra, která je přírodní osou území a která má – jako jedna z mála řek střední velikos- ti v České republice – ve většině délky toku v chráněné oblasti přirozený cha- rakter meandrující nížinné řeky. Mean- dry v měkkých hlinitých náplavech kaž- doročně mění svůj tvar, proudné úseky se střídají s tišinami, štěrkové náplavy se strmými břehy, v korytě najdeme vyvrá- cené stromy, které jsou zanášeny bahni- tými nánosy. Místy vznikají při protržení meandrů mrtvá ramena, která postupně zarůstají vegetací a připomínají špatně prostupnou džungli. Tyto živé přírodní procesy říční dynamiky mohou návštěv- níci vnímat jako něco jiného, než na co jsou běžně zvyklí u našich regulovaných Mohutný solitér dubu na loukách u Petřvaldíku. potoků a řek – jako zážitek z divočiny. Potężny soliter dębu na łąkach u Petrzwaldiku. 44 využívány, nicméně intenzita těžby je mlýnů, je nejen jedinečným technickým Poodří tak vytváří jedinečný zelený vzhledem k malým výměrám dosti malá. dílem, ale za staletí se začlenil do krajiny ostrov v Moravské bráně a má význam Asi 100 ha lesa je ponecháno samovol- natolik, že je dnes cennou součástí příro- i v mezinárodním měřítku, neboť je nému vývoji bez zásahu člověka. dy a neznalí možná ani nepoznají, že jde jednak tzv. Ramsar site, tedy územím Lesnatost Poodří významně zvyšuje o dílo lidských rukou. Rybníky jsou hos- zahrnutým do celosvětové úmluvy na rozptýlená a liniová zeleň, tedy skupiny podářsky využívané, nicméně na vybra- ochranu mokřadů, dále je Poodří sou- stromů na hrázích rybníků, kolem vod- ných jsou nastaveny podmínky ochrany částí evropské soustavy Natura 2000 ních toků i opuštěných říčních ramen přírody tak, aby byly zachovány jejich jako evropsky významná lokalita a pta- a náhonů a dále jsou to osamoceně ros- přírodní hodnoty. Rybníky jsou cennými čí území. toucí dřeviny v lukách s rozložitými ko- biotopy pro některé druhy vodních rost- CHKO Poodří není uzavřeným úze- runami. Místy má proto krajina charak- lin a rovněž místy, která využívají vodní mím, kde mají lidé vstup zakázán, na- ter připomínající anglický park. ptáci ke hnízdění nebo pro odpočinek za opak ukáznění a vnímaví návštěvníci Přírodně i krajinářsky nesmírně hod- jarního a podzimního tahu. Je na ně vá- jsou vítáni. Pro ně byly vybudovány na- notnou součástí Poodří jsou rybníky, vět- zán velký počet vzácných druhů rostlin. učné stezky a také Dům přírody Poodří šinou soustředěné do rybničních soustav. Moravská brána je migračním kori- v Bartošovicích s vnější a venkovní expo- Rybníkářství má v Poodří dávnou tradici, dorem, který odedávna využívali ptáci. zicí a stanicí pro záchranu volně žijících první zmínky o využívání rybníků v nivě Svou velikostí jsou asi nejnápadnější di- živočichů. Odry pocházejí již ze středověku. Snahou voké husy. V období tahu můžeme po- Správu ochrany přírody vykonává středověkých hospodářů bylo využít po- zorovat hejna o stovkách jedinců a část Agentura ochrany přírody a krajiny ČR zemky v močálovité nivě. Rybniční náhon z nich v Poodří i hnízdí. se dvěma pracovišti – v Ostravě a ve Stu- Oderská strouha (Mlýnka), který začíná u Ve vyšších částech oblasti za okra- dénce, kde se mohou zájemci obrátit se Studénky a končí v Ostravě, je dokladem jem nivy Odry jsou pak většinou pole svými dotazy. Dalším zdrojem informací umu tehdejších rybníkářů. Náhon, který a zástavba obcí, které tvoří pozvolný jsou webové a facebookové stránky. napájel a dodnes napájí řadu rybníků a přechod do okolní krajiny.

Tůně v lužním lese v přírodní rezervaci Polanský les. Jezioro zaporowe w lesie zalewowym w rezerwacie przyrody Polański las. 45 Obszar krajobrazu chronionego Poodrza Radim Jarošek Agentura ochrany přírody a krajiny ČR, regionální pracoviště Správa CHKO Poodří

CHKO Poodří znajduje się w Moraw- tradycyjnej krainy bez zabudowań lub skim i szerokim rzecznym dnie, które jest skiej bramie niedaleko Ostrawy, która obszernego zagospodarowania. przez tysiące lat tworzone rzeką. Jed- jest częścią rozległej przemysłowej aglo- Poodří ma i inne specyfikacje i wyjąt- nym z wyraźniejszych zjawisk w Poodří meracji. Dal wielu zaskakującym jest ki. Pierwszym z nich jest sam rzeka Odra, są rozlewy, to znaczy okres kiedy rzeka fakt, że w kulturowo rolniczej krainie która jest naturalną osią terytorialną wyleje się za brzeg i do szerokości zaleje z względnie gęstym osiedleniem a co i która ma – jako jedna z niewielu rzek równinne okolice. Ze względu na mały więcej w korytarzu komunikacyjnym, średniej wielkości w Czechach – w wiel- spad nie są powodzie specjalnie drama- zachował się teren ze znaczącymi przy- kiej części cieku rzeki na terytorium chro- tyczne, trwają parę dni, niż woda ściek- rodniczymi wartościami. nionym naturalny charakter meandrują- nie z powrotem do rzeki albo wsiąknie. CHKO Poodří ogłoszona została w roku cej nizinnej rzeki. Meander w miękkich Są ale bardzo ważnie dla zachowania 1991 a w r. 2017 była znowu ogłoszona gliniastych zalewach corocznie zmienia mokrawego charakteru terasowej krainy. – były zmienione jej granice. Jest to dru- swój kształt, prądowe odcinki zmieniają Właśnie naturalny reżim corocznych po- ga najmniejsza kraina chroniona w Cze- się z cieśninami, żwirowe zalewy z ostry- wodzi jest jednym z powodów dlaczego chach o rozmiarze 81,5 km2.. Zaczyna mi brzegami, w korycie znajdziemy wy- udało się zachować część terenu w sta- na brzegu miasta Ostrawy i ciągnie się wrócone drzewa, które są zanoszone na- nie innym niż jego szerokie okolice. V te- w wąskim pasie ok 35 km naprzeciw prą- nosami bagiennymi. Miejscami powstają rasie Odry są tylko małe zabudowania, du rzeki Odry aż do gmin Vražné i Man- przy przerwaniu ramion, które stopnio- zasiedlenie było zakładane z dala od rze- kovice niedaleko miasta Odry. wo zarastają roślinnością i przypomina- ki i jest tak do dziś. W odróżnieniu od większości naszych ją niedostępną dżunglę. Te żywe natu- Wyżej na cieku Odry ani na jej do- chronionych terenów krajobrazowych ralne procesy dynamiki rzecznej mogą rzeczach nie była wybudowana żaden i parków narodowych, które są górzyste odwiedzający odbierać jako coś innego ważniejszy zbiornik wodny i dlatego lub krasowe, należy Poodří do rodzajów niż na co są normalnie przyzwyczajeni powodziowe przelewy nie są w ogóle nizinnych. Te są ogólnie mniej częste, u naszych regulowanych potoków i rzek ograniczane. Przestrzeń terasy v Poodří dlatego że teren w nizinach jest stale – jako doświadczenie z puszczy. CHKO jest tak naturalnym rozlewnym terenem, pod większym cywilizacyjnym ciśnie- Poodří znajduje się przede wszystkim który swą zdolnością retencyjną poma- niem i zachowują się tylko fragmenty w terasie zalewowej Odry, także w pła- ga tłumić wielkie powodzie.

Idealnie okrągły meander Odry u Bartoszowic. Dokonale vykroužený meandr Odry u Bartošovic. 46

Na obydwu brzegach Odry są prze- nów, jest nie tylko wyjątkowym technicz- Poodří tworzy tak wyjątkową zieloną ważnie łąki – powiązany kompleks za- nym dziełem ale za setki lat wpisał się do wyspę w Morawskiej bramie i ma zna- lewanych terasowych łąk jest najwięk- terenu na tyle, że dziś jest cenną częścią czenie i w międzynarodowym rozmiarze, szym w Czechach. Charakter ich nie jest przyrody a niewiedzący można nawet dlatego że jest przecież tzw. Ramsar site wcale jednakowy, dlatego że na łąkach nie poznają że chodzi o dzieło ludzkich to znaczy terenem włączonym do cało są różne płytkie spadki i współczynniki rąk. Stawy rybne są wykorzystywane go- -światowej umowy o ochronie bagien. wody są tak zmienne. Są utrzymywane spodarczo, ale na wybranych nastawio- Dalej Poodří jest częścią europejskiego koszeniem maszynowym, w większo- ne są warunki ochrony ich naturalnej zbioru Natura 2000 jako europejska zna- ści dwa razy w roku. W najcenniejszych wartości. Stawy są cennymi biotopami cząca lokalizacja i teren występowania częściach Poodří ograniczone jest na- dla niektórych gatunków roślin wodnych ptaków. wożenie łąk i aplikacja chemicznych a miejscami wykorzystują je ptaki wod- CHKO Poodří nie jest zamkniętym substancji. W przeszłości nie zawsze tak ne jako lęgowiska lub do odpoczynku terenem, gdzie jest wstęp zabroniony, było i mało tego często były powtórnie na wiosnę lub jesień. Powiązane są rów- zupełnie odwrotnie zdyscyplinowani przeorane, właśnie dlatego się gatunko- nież z wielką ilością wyjątkowych gatun- i ostrożni turyści są witani. Dla nich były wo bogatsze łąki znajdują tylko miejsca- ków roślin. wybudowane ścieżki edukacyjne i Dom mi. Inaczej są na tym lasy. Choć Poodří Brama Morawska jest korytarzem mi- przyrody w Bartošovicach z wewnętrz- ma najmniejsze zalesienie ze wszystkich gracyjnym, który ptaki wykorzystują ną i zewnętrzna wystawą i stacją pomo- terenów chronionych, niecałe 10%, lasy od dawna. Swą wielkością są chyba naj- cy wolno żyjącym zwierzętom. mają przeważnie naturalny skład ga- bardziej widoczne dzikie kaczki. W okre- Zarządcami ochrony przyrody jest tunkowy drzew. W takich wysokościach sie migracji możemy zobaczyć klucze ze Agentura ochrany přírody a krajiny ČR około 250 n. p. m. dominują twarde łuki setkami osobników a część z nich ma z dwoma oddziałami, w Ostravie i Stu- z dębami, jodłami, jesionami, lipami gniazda w Poodří. dence, gdzie mogą interesanci kierować i klonami. Dookoła rzeki w wilgotniej- W wyższych częściach terytorium swoje pytania. Następnym źródłem in- szych częściach, znajdują się miękkie za brzegiem terasy Odry są w większości formacji są strony internetowe i profil łuki z wierzbami, topolami i olchami. pola i zabudowania gmin, które tworzą na Facebooku. Lasy są, aż na wyjątki w rezerwatach wolne przejście do okolicznej krainy. przyrody, gospodarczo wykorzystywa- ne, ale intensywność ścinki jest ze wzglę- du na małe rozmiary nieduże. Około 100 ha lasu jest zostawione samowolnemu rozwojowi bez ingerencji człowieka. Zalesienie Poodří znacząco zwiększa rozrzucona i liniowa zieleń, to jest grupa drzew na brzegach stawów, w okolicach cieków wodnych i opuszczonych ramion rzecznych i koryt i dalej są to osamotnio- ne rosnące drzewa na łąkach z rozłoży- stymi koronami. Dlatego miejscami ma teren charakter przypominający park an- gielski. Naturalnie i terytorialnie bardzo wysoką wartość w Poodří mają stawy, w większości koncentrowane do syste- mów stawowych. Budowanie stawów ma w Poodří długą tradycję, pierwsze wzmianki o wykorzystywaniu stawów w terasie Odry pochodzą ze średniowie- cza. Staraniami średniowiecznych go- spodarzy było wykorzystanie terenów w bagnistej terasie. Stawowe koryto Oderská strouha (Mlýnka), które zaczyna u Studénki i kończy w Ostravě, jet do- wodem na doświadczenie ówczesnych gospodarzy. Koryto które nawadniało Na stawach u Jistebnika. i do dziś nawadnia rząd stawów i mły- Na rybnících u Jistebníku. Ivo Otáhal 47 Něco z historie CHKO Poodří Ivo Otáhal Okresní vlastivědné muzeum Nový Jičín

Krátce po zřízení profesionálního pra- cenného území, jímž mimo jiné prochá- Jen díky společnému úsilí profesionál- coviště ochrany přírody v tehdejším zí jedna z hlavních tahových cest ptá- ních a dobrovolných ochránců přírody Okresním vlastivědném muzeu v Novém ků střední Evropou a kde jsou při troše se podařilo Poodří zachovat až do změ- Jičíně, přesně 7. května 1975, byl podán štěstí k vidění i takové vzácnosti, jako ny režimu v roce 1989 a následně již návrh na vyhlášení chráněné krajinné užovka stromová, bukač velký, mník mohlo nerušeně probíhat vyhlašovací oblasti Poodří. Návrh zpracovala trojice jednovousý či hořavka duhová, a také řízení chráněné krajinné oblasti. Jsem přírodovědců – botanička RNDr. Marie množství bezobratlých živočichů nebo rád, že jsem mohl tomuto procesu svými Sedláčková, zoolog Mgr. Augustin Daněk vzácných rostlin a jejich společenství. skromnými silami přispět. a z pracoviště ochrany přírody Ing. Ivo Otáhal. Stalo se tak pro velmi cenné přírodovědecké a krajinářské hodnoty tohoto území. Bohužel, k návrhu se obje- vily výhrady tehdejší administrativy i ně- kterých ochránců přírody a zejména stra- nického aparátu OV a KV KSČ, neboť ti měli s územím Poodří zcela jiné záměry. Jejich úmyslem bylo Odru jako nejdelší neregulovaný tok v republice zregulovat a periodicky zaplavované louky rozorat a intenzivně obilnářsky využívat. Jako dal- ší krok po regulaci Odry mělo následovat její splavnění dlouho připravovaným průplavem Dunaj – Odra – Labe. Vážnost situace potvrzuje skutečnost, že regulace Odry se objevila jako jedna z priorit v závěrech XVI. sjezdu KSČ. Na- Meandry řeky Odry u Bartošovic. stalo dlouhých 16 let bojů o uchování Meandry Odry u Bartoszowic. Trochę historii CHKO Poodrze

Niedługo po otwarciu profesjonal- gów a głównie aparatu partyjnego OV dróg ptaków Europy środkowe i gdzie nego stanowiska ochrony przyrody i KV KSČ, dlatego że mieli oni z terenem można, przy odrobinie szczęścia, zoba- w ówczesnym Krajoznawczym muzeum Poodrza inne plany. Ich zamiarem było czyć i takie osobliwości jako wąż Eskula- w Nowym Jiczinie, dokładnie 7.maja Odrę, jako najdłuższy nieregulowany pa, bąk zwyczajny, miętus pospolity czy 1975, była złożona propozycja na ogło- ciek w republice wyregulować i okreso- różanka pospolita i również wiele gatun- szenie parkiem krajobrazowym terenu wo zalewane łąki zaorać i intensywnie ków bezkręgowców lub rzadkich roślin Poodrza. Podanie opracowała trójka uprawiać. Następnym krokiem miało i ich wspólnoty. Tylko dzięki wspólnym przyrodników – botaniczka RNDr. Ma- być użeglownienie długo przygotowy- staraniom profesjonalnych i dobrowol- rie Sedláčková, zoolog Mgr. Augustin wanym kanałem Dunaj – Odra – Łaba. nych ekologów udało się Poodrze utrzy- Daněk i ze stanowiska ochrony przyrody Powagę sytuacji potwierdza fakt, że mać aż do zmiany reżimu w roku 1989 Ing. Ivo Otáhal. Stało się tak z powodu regulacja Odry pojawiła się jako jeden i następnie już mogło bez zakłóceń prze- przyrodniczo-naukowych i krajobrazo- z priorytetów w podsumowaniu XVI zjaz- biegać postępowanie o ogłoszeniu par- wych walorów tego terenu. Niestety, du KSČ. Następowało długich 16 lat wal- kiem krajobrazowym. Jestem wdzięcz- projekt spotkał się z zastrzeżeniami ów- ki o zachowanie cennego terenu, którym ny, że mogłem w tym procesie swoimi czesnej administracji i niektórych ekolo- mimo inne przebiega jedna z głównych skromnymi siłami pomóc. Věra Koutecká 48

Hraniční meandry řeky Odry Věra Koutecká Soudní znalec v oboru ochrana přírody

Část toku řeky Odry na území Čes- ké republiky je součástí jejího horního úseku; délka řeky v ČR (podle Atlasu hlavních vodních toků povodí Odry) je cca 132 km, celková délka činí 866 km; původně ale dosahovala Odra více než 1000 km – zkrácení přibližně o ¼ je způ- sobeno stavebními úpravami, zvl. napři- mováním koryta, k němuž docházelo již od konce 15. stol. a nabylo na intenzitě s přechodem celého splavného úseku pod pruskou vládu v roce 1741. V čes- kém úseku byly realizovány intenzivní úpravy a výstavba hrází a jezů zvláště v souvislosti s rychlým rozvojem důlního a hutního průmyslu na Ostravsku od po- loviny 19. stol. Horní úsek řeky v ČR je cenný zachová- ním několika částí, v nichž dosud nebyla zásadní měrou narušena přirozená mor- fologie meandrujícího koryta; nejkvalit- nější jsou chráněné jak podle evropské, tak státní legislativy. Převážně neupra- Strmé nárazové břehy jsou hnízdištěm břehule říční (Riparia riparia) a ledňáčka říčního (Alcedo atthis). vená řeka mezi Mankovicemi a Ostra- Strome brzegi są lęgowiskiem brzegówki zwyczajnej (Riparia riparia) i zimorodka (Alcedo atthis). vou tvoří osu chráněné krajinné oblasti (CHKO) Poodří; ta je také zároveň stejno- tokem s tímto pravobřežním přítokem ryba hořavka duhová (Rhodeus sericeus jmennou evropsky významnou lokalitou opouští Odra území ČR (jedná se o nejní- amarus), obojživelník kuňka žlutobřichá (EVL) a ptačí oblastí (PO) v rámci sítě ce- že položené místo v Moravskoslezském (Bombina variegata) a dva druhy brouků loevropsky chráněných území – soustavy kraji: 188 m n. m.). – lesák rumělkový (Cucujus cinnaberinus) NATURA 2000. Pod CHKO Poodří je Odra Snaha o ochranu hraničních meandrů a páchník hnědý (Osmoderma eremita). stavebně upravená (napřímená, se zpev- se projevovala přibližně od poloviny Od roku 2004 je chráněna i polská strana něnými břehy a převážně i ohrázovaná) 90. let 20. stol.; území bylo nejprve za- meandrů jako chráněná krajinná oblast v délce cca 20 km. Pouze na hranici s Pol- hrnuto do významného ptačího území Meandry rzeki Odry. skem pod Bohumínem je zachováno cca (IBA), které se ve zmenšeném rozsahu Rozloha přírodní památky (PP) činí 7,5 km toku s pěti velkými meandry. Jeho stalo základem ptačí oblasti Heřmanský 126,36 ha. Hlavním cílem ochrany je hodnota je umocněna faktem, že se jed- stav – Odra – Poolší (2007) s předmě- podle platného plánu péče „zachování ná o nejníže ležící úsek Odry bez zásad- ty ochrany bukáček malý (Ixobrychus v největší možné míře přirozeného vý- nějších stavebních úprav (!), v němž není minutus), ledňáček říční (Alcedo atthis) voje vodního toku a přírodních stanovišť narušena morfologie a dynamika kory- a slavík modráček středoevropský (Lus- vázaných na tok“. Odra se v horním úse- totvorných procesů (k podstatné změně cinia svecica cyanecula); o rok dříve ku vyznačuje rozkolísaným průtokem, toku zde došlo naposledy při povodni byla vyhlášena přírodní památka Hra- častým jevem jsou povodně, při nichž v roce 1997 – oblouk horního meandru niční meandry Odry (po víceletém úsilí dochází ke změnám morfologie toku, byl protržen a řeka se vrátila do tvaru, – do přípravy se zapojila např. i WWF), případně i jeho okolí. V korytě a podél který měla před více než 240 lety). která je zároveň stejnojmennou evrop- břehů se tvoří štěrkové, písčité i bahnité Krajina je tvořena rovinatou nivou sky významnou lokalitou, jejíž předměty náplavy postupně zarůstající vegetací – Odry v nadmořské výšce kolem 195 m. ochrany tvoří lužní lesy (svazů Alno-Pa- délka sukcese závisí na četnosti a inten- Největším přítokem je Olše – pod sou- dion, Alnion glutinosae a Salicion albae), zitě zaplavování. 49

je vesměs náročné (v případě křídlatek bez použití chemikálií až neřešitelné – jejich části, které mohou regenerovat, jsou průběžně připlavovány z vyšších částí povodí). Území přírodní památky je ohrožené nejen invazními neofyty, ale i antro- pogenními záměry. K nejzásadnějším náleží některými subjekty propagova- ná stavba kanálu Dunaj – Odra – Labe, případně splavnění Odry do Ostravy po- mocí plavebních komor (v Polsku kanál OKO). Tím by byl fenomén přirozeného meandrujícího toku závažně negativně ovlivněn, v případě kanálu D-O-L v pod- statné části horního úseku Odry v ČR (tzn. i v CHKO Poodří). V rámci ochrany území je třeba věno- vat pozornost zvyšující se návštěvnosti lokality – v době vyhlášení PP byla ná- vštěvnost minimální, v současnosti se propagace lokality stala jedním z nástro- Po poklesu povodňové vody jsou náplavy holé, zůstávají i periodické tůně. jů na zviditelnění a zatraktivnění regio- Po opadnięciu wody powodziowej są zalewy gołe, zostają i okresowe baseny. nu. Např. i při organizovaném splouvání meandrů může docházet ke střetu zá- V PP se nacházejí i trvalé a periodické vují ptáci, kteří jsou na lokalitu vázáni jak jmů mezi ochranou přírody a turistikou vodní plochy zvl. v bývalých meandrech trvale, tak sezónně: někteří (stěhovavé (mj. rušením citlivých druhů ptáků při řeky, z nichž po oddělení od toku vznik- druhy) ji využívají jako hnízdiště, další hnízdění nebo i jiných typech pobytu la slepá ramena. Nejrozsáhlejší nádrží zase jako zimoviště – zvláště druhy váza- na náplavech a v břehových porostech). na území PP je zatopená štěrkovna Malý né na vodu, které ze střední Evropy ne- Hraniční meandry jsou příkladem Kališok. Největší přirozenou vodní plo- odlétají, případně sem přitahují zimovat, území, které před vyhlášením zvláštní chou je rameno na okraji Šunychlu (U lo- nacházejí v období s nízkými teplotami územní ochrany stálo stranou pozor- děnice), které bylo odstaveno od ak- útočiště na převážně nezamrzajícím nosti veřejnosti; povinností orgánů stát- tivního toku obdobně jako výše ležící toku řeky (okolní vodní plochy bývají ní správy, které rozhodují o záměrech protržený meandr při povodni v r. 1966. i několik týdnů pokryty ledem). a projektech, jež se v lokalitě mohou Zatímco rameno U loděnice zůstává tr- Podél toku se zvláště při povodních konat, je zajistit území existenci bez ne- vale zatopené, je rameno v protrženém šíří nejen původní druhy, ale i druhy gativního ovlivňování v důsledku antro- meandru převážnou část roku suché, jen nepůvodní, z nichž některé mohou mít pogenních aktivit. s drobnějšími periodickými tůňkami – na skladbu bioty nepříznivý vliv. Jed- k jeho zvodnění dochází pouze dočasně ny z nejobtížnějších invazních neofytů při vysokých průtocích v řece. představují křídlatky (Reynoutria sp. div.), Tok je lemován lužními lesy, které jsou které jsou v prostoru PP rozšířeny v ma- převážně relativně mladé – byly založe- sivním množství, tvoří zvláště ve vege- né výsadbou po 2. světové válce – větši- tačním období místy špatně prostupnou na pozemků na lokalitě byla obhospoda- „džungli“, konkurují druhům bylinného řována jako zemědělská půda. Současné i keřového patra a také znesnadňují ob- zemědělské pozemky zahrnuté do PP novu patra stromového. Nepříjemným jsou převážně zorněné. neofytem je i netýkavka žláznatá (Im- Pestré stanovištní poměry (včetně na- patiens glandulifera), lokálně také liána vazujících částí nivy) skýtají prostředí pro loubinec popínavý (Parthenocissus inser- řadu druhů rostlin a živočichů – jedním ta), z dřevin javor jasanolistý (Acer negu- Na náplavech rostou i nepůvodní druhy (lilek z měřítek kvality území je výskyt zvláště ndo) nebo hybridní druhy a klony topolů rajče, Solanum lycopersicum). chráněných druhů: rostlin bylo prozatím (např. Populus x canadensis), jež při kříže- Na zalewach rosną i nowe gatunki (pomidor zjištěno pět, živočichů více než sto. Ne- ní narušují genofond původního topolu bakłażanowy, Solanum lycopersicum). přehlédnutelnou složku fauny předsta- černého (Populus nigra). Jejich potlačení 50

Odstavená část protrženého meandru je protékaná jen periodicky. V meandrech zimují stovky jedinců kachny divoké (Anas platyrhynchos). Odstawiona część przerwanego meandra jest przecierana tylko okre- W meandrach zimują stówki osobników kaczki krzyżówki (Anas platyr- sowo. hynchos).

Morčák velký (Mergus merganser) je příkladem druhu, který hraniční Zimující rackové (různé druhy). meandry obývá celoročně. Zimujące mewy (różne rodzaje). Tracz nurogęś (Mergus merganser) jest przykładem gatunku, który me- andry graniczne zamieszkuje całorocznie. 51 Graniczne meandry rzeki Odry Věra Koutecká Soudní znalec v oboru ochrana přírody

Część cieku rzeki Odry na terytorium Czech jest częścią jej górnego odcinka; długość rzeki w CZ (według Atlasu głów- nych cieków wodnych dorzecza Odry) to ok. 132 km, cała długość to 866 km; początkowo ale Odra osiągała więcej niż 1000 km – skrócenie o około ¼ było spowodowane pracami budowlanymi, szczególnie prostowanie koryta, do któ- rego dochodziło już od końca 15 stu- lecia i zyskało na intensywności wraz z przejściem całego żeglownego od- cinka pod władze pruskie w roku 1741. Na czeskim odcinku były realizowane intensywne regulacje i budowa tamy a jazów w szczególności w związku z szybkim rozwojem przemysłu kopal- nianego i hutniczego w okolicach Ostra- wy od połowy 19 stulecia. Górny odcinek rzeki w CZ jest cen- ny uchowaniem paru części, w których Przy zwiększonym przepływie bywają zalewy zatopione. jeszcze nie była w znacznym stopniu na- Při zvýšeném průtoku bývají náplavy zatopené. ruszona naturalna morfologia meandru- jącego koryta; najbardziej wartościowe do kształtu który miała przed więcej niż jest równocześnie europejskim znaczą- wg europejskiej i państwowej legislacji. 240 latami.) cym terytorium o tej samej nazwie, któ- Przeważnie nie uprawiona rzeka między Kraina jest tworzona terasą zalewową rej przedmiotem ochrony są lasy łęgowe Mankowicami i Ostrawą tworzy oś ob- w wysokości 195 n. p. m. Największym do- (związku Alno-Padion, Alnion glutinosae szaru chronionego (CHKO) Poodří; ta jest pływem jest Olsza – w połączeniu z tym a Salicion albae), ryba różanka pospolita równocześnie europejskim znaczącym prawo brzegowym dopływem opuszcza (Rhodeus sericeus amarus), kumak górski miejscem o tej samej nazwie (EVL) i pta- Odra terytorium Czech (chodzi o najniżej (Bombina variegata) i dwa rodzaje roba- sim obszarem (PO) w ramach cało-euro- położone miejsce w Morawskośląskim ków - Zgniotek cynobrowy (Cucujus ci- pejskiej sieci obszarów chronionych – województwie: 188 m n. p. m.) nnaberinus) i Pachnica dębowa, (Osmo- zbioru NATURA 2000. Pod CHKO Poodří Starania o ochronę granicznego mean- derma eremita). Od roku 2004 chroniona jest Odra strukturalnie zmodyfikowana dra przejawiała się mniej więcej od poło- jest również polska strona meandra jako (naprostowana, z upewnionymi brzega- wy 90 lat 20 wieku; teren był na początku obszar chroniony Meandry rzeki Odry. mi i przeważnie ogrodzona) na długości zaliczany do znaczącego ptasiego tery- Powierzchnia pomników przyrody ok. 20 km. Tylko na granicy z Polską pod torium (IBA), które się w zmniejszonym (PP) tworzy 126,36 ha. Głownym cele Bohuminem zachował się 7,5 km długi rozpięciu stało podstawą ptasiego tery- ochrony jest według aktualnego pla- ciek z pięcioma wielkimi meandrami. torium Heřmanský stav – Odra – Poolší nu opieka „zachowania w największym Jego wartość jest umocniona faktem, że (2007) z przedmiotami ochrony Bączek możliwym rozmiarze naturalnego roz- chodzi o najniżej leżący odcinek Odry zwyczajny (Ixobrychus minutus), Zimo- woju cieku wodnego i siedlisk przyrod- bez znaczących poprawek(!), w nim nie rodek zwyczajny (Alcedo atthis) i Podróż- niczych powiązanych z tokiem”. Odra została naruszona morfologia i dynami- niczek (Luscinia svecica cyanecula); rok w górnym odcinku charakteryzuje się ka procesów tworzących koryto (do za- wczesniej ogłoszony został zabytkiem rozkołysanym przepływem, częstym zja- sadnej zmiany cieku tu doszło przy państwowym Meander graniczny Odry wiskiem są powodzie, w ciągu których powodzi w roku 1997 – łuk górnego me- (po wieloletnich usiłowaniach – do przy- dochodzi do zmiany morfologi cieku, andra był przerwany i rzeka wróciła się gotwania właczyła się np. WWF), która ew. okolicy. 52

W korycie i wzdłuż brzegu tworzą się Zróżnicowane współczynniki stanowisk przeszkadzają w odnowie piętra drzew- żwirowe, piaszczyste i muliste osady (łącznie z częściami terasy zalewowej) nego. Nieprzyjemnym neofytem jest stopniowo zarastające wegetacją – dłu- tworzą środowisko dla rzędu rodzajów i Niecierpek gruczołowaty (Impatiens gość postępu zależy od częstotliwości roślin i zwierząt – jednym ze wskaźników glandulifera), lokalnie również pnącza i intensywności zalewania. jakości terytorium jest występowanie winobluszcza zaroślowego (Parthenoci- W PP znajdują się trwałe i okresowe szczególnie chronionych rodzajów: roślin ssus inserata), z drzew Klon jesionolistny powierzchnie wodne w szczególności znaleziono jak na razie pięć, zwierząt wię- (Acer negundo) lub hybrydowe gatunki w byłych meandrach rzeki, z których cej niż sto. Ciężką do przeoczenia częścią i klony topoli (np. Populus x canadensis), po oddzieleniu od cieku rzeki powstały fauny są ptaki, które są tak przywiązane które przy krzyżowaniu naruszają geno- ślepe ramiona. Najbardziej rozległym do lokalizacji trwale lub sezonowo; nie- fond pierwotnej topoli czarnej (Populus zbiornikiem na terytorium jest zalana które gatunki migrujące wykorzystują ją nigra). Tłumienie ich jest często skompli- żwirownia Malý Kališok. Największą na- jako następne zimowisko – szczególnie kowane (w przypadku rdestu bez użycia turalną powierzchnią wodną jest ramię rodzaje związane z wodą, które ze środ- chemii niemożliwe – części rośliny, które na okraju Šunychlu (U stoczni), które kowej Europy nie odlatują, ewentualnie mogą się regenerować, są bieżąco przy- było odstawione od aktywnego cieku tu przylatują zimować, znajdują w czasie noszone prądem wody z wyższych czę- podobnie jako leżacy wyżej przerwany niskich temperatur azyl na przeważnie ści zlewiska. meander przy powodzi w 1966 r. O ile zamarzającym cieku rzeki (okoliczne po- Teren pomnika przyrody jest zagro- ramię U stoczni zostaje trwale pod wierzchnie wodne są często i parę tygo- żony nie tylko inwazyjnymi neofitami, wodą, ramię w przerwanym meandrze dni pokryte lodem). ale również antropogenicznymi za- większą część roku zostaje suche, tylko Wzdłuż cieku szerzą się, szczegól- miarami. Do najbardziej zasadniczych z drobniejszymi okresowymi basenami nie podczas powodzi gatunki rdzenne, należy niektórymi podmiotami propa- – do jego zawodnienia dochodzi tylko ale też gatunki nierdzenne, z których gowana budowa kanału Dunaj – Odra – tymczasowo przy wysokich przepły- mogą mieć na złożenie bioty nieprzy- Labe, ewentualnie użeglownienie Odry wach w rzece. chylny wpływ. Jednym z najbardziej do Ostrawy za pomocą komór nawi- Ciek jest ograniczony przez lasy łęgo- inwazyjnych neofitów są Rdestowce gacyjnych (w Polsce kanał OKO). W ten we, które są relatywnie młode – założo- (Reynoutria), które są w przestrzeni PP sposób byłby fenomen naturalnego me- ne były sadzeniem po 2, wojnie świato- rozszerzone w ogromnej ilości, tworzą andrującego cieku rzeki poważnie nega- wej – większość terenu na terytorium szczególnie w okresie wegetacyjnym tywnie zagrożony, w przypadku kanału była uprawiana jako grunty rolne. Aktu- miejscami niedostępną „dżunglę”, two- D-O-L w zdecydowanej części górnego alnie grunty rolne są przyłączone do PP rzą konkurencję dla gatunków zielar- odcinka w Czechach ( tj. i CHKO Poodří). i są przeważnie używane. skiego i krzakowatego pietra, również W ramach ochrony terenu zachodzi potrzeba zwrócenia uwagi na niezwięk- szony ruch w lokalizacji – w czasie ogło- szenia PP był ruch turystyczny na mini- mum, dziś propagacja miejsca stała się jednym z narzędzi na uwidocznienie i zwiększenie atrakcyjności regionu. Np. przy organizowanym spływaniu me- andrem może dochodzić do konfliktu interesów między ochroną przyrody a turystyką (mi. zakłócanie wrażliwych gatunków ptaków czasie zagnieżdżania lub innych typach pobytu na równinach zalewowych i roślinności brzegowej). Meandry graniczne są przykładem terytorium, które przed ogłoszeniem te- renem wyjątkowym stało mimo uwagę opini publicznej, obowiązek organów administracji państwowej, które decy- dują o zamiarach i projektach, które się w lokalizacji mogą odbywać, jest zapew- nienie egzystencji terenu bez negatyw- Przerwany meander pod Bohuminem. nego wpływania z powodu działań an- Protržený meandr pod Bohumínem. tropogenicznych. Daniel Gebauer 53 Rybářství na řece Odře Daniel Gebauer Český rybářský svaz

Sportovní a rekreační rybolov v po- angažuje se v mezinárodní aktivitě, po- v tomto profilu činí 118.600 km2. Povodí vodí řeky Odry má dlouholetou tradici, skytuje vzdělávací a informační činnost, Odry má nejhustší říční síť (1,02 km/km2) například v roce 1873 byl založen rybář- pracuje s dětmi a mládeží, reprezentuje ve srovnání s jinými říčními systémy ČR ský spolek v Opavě. Již více jak 100 let ČR ve sportovním (závodním) rybolovu. (povodí Moravy 0,84 km/km2, česká část zde lov ryb na udici organizují rybář- Vesměs všechny povrchové vody povodí Labe 0,66 km/km2) a nejrozkolí- ské spolky a sdružení, sjednocené dnes jsou v současnosti zahrnuty do rybář- sanější průtokový režim v hydrologické v Českém rybářském svazu (ČRS). Toto ských revírů rozdělených na pstruhové síti České republiky. občanské sdružení vedené Územním a mimopstruhové vody. Jsou začleněny Řeka Odra je rozdělena do rybářských svazem pro Severní Moravu a Slezsko za- do společného rybolovu Českého ry- revírů (mimo území vojenského prosto- hrnuje 60 místních organizacích s téměř bářského svazu a platnosti celosvazo- ru Libavá, s označením pod čísly Odra 1 50.000 aktivních členů, dětí a mládeže. vé povolenky. Výkon rybářského práva až 8 z toho Odra 8, patří do pstruhového Každému zájemci je umožněn rybolov není vykonáván u rybníků určených revíru a Odra 1 – 7 do mimopstruhového v revírech ČRS, ale za splnění podmí- k produkci násad (produkční rybáři), ná- revíru), na kterých hospodaří příslušné nek stanovených v ustanovení zákona drží s vodárenským využitím a v tocích místní organizace. Mimo jiné patří do re- č. 99/2004 Sb., o rybářství a jeho prová- nacházejících se na území vojenského víru Odry řada slepých ramen (meandry děcí vyhlášky č. 197/2004 Sb., ve znění prostoru Libavá. Odry) a vybudované vodní náhony. pozdějších předpisů. Odra pramení v Oderských vrších 471 063 ODRA 1 – MO ČRS Bohumín Český rybářský svaz se při respekto- u obce Kozlov v nadmořské výšce 632 m. - 14 km, 52 ha. Od státní hranice v Kopy- vání svých historických základů a ná- Celková délka toku je 861 km, z čehož tově až po silniční most v Hrušově včet- rodních tradic spolkového rybářství trasa na území ČR představuje 131,4 km. ně Bohumínské a Vrbické stružky od ústí soustředí na zarybňování rybářských Českou republiku opouští v hraničním do Odry po rozdělovací objekt v Rychval- revírů, produkci násadových ryb, vede profilu Kopytov na soutoku s Olší v nad- dě. Součástí revíru je slepé rameno Odry statistiku úlovků ryb, zajišťuje ochranu mořské výšce 196 m. Odra ústí do Bal- propojené s Kališovým jezerem. rybářských revírů (rybářská stráž), pe- tického moře, přičemž průměrný průtok 471 065 ODRA 2 – MO ČRS Ostrava - čuje o životní prostředí a čistotu vod, v ústí je 610 m3/s a celková plocha povodí 12 km, 30 ha. Od silničního mostu v Hru- šově až po jez v Ostravě – Zábřehu – Pís- kové Doly. 471 066 ODRA 2A – MO ČRS Ostra- va. Slepá ramena a tůně (Pod Oderkou, Bulhara, tůně ve Svinově, Rezavka dolní i horní, Zábřeh pod VŽ). 471 067 ODRA 3 – MO ČRS Ostrava - 13 km, 15 ha. Od jezu v Ostravě - Zábře- hu - Pískové Doly až po ústí řeky Lubiny v Košatce nad Odrou. 471 068 ODRA 3A – MO ČRS Ostrava. Slepá ramena a tůně (Zábřeh u VŽ, Výš- kovické tůně, Polanecké tůně). 471 069 ODRA 4 – MO ČRS Jistebník - 6 km, 9 ha. Od ústí Lubiny v Košatce nad Odrou až po most v Petřvaldíku. 471 070 ODRA 4A – MO ČRS Jistebník. Slepá ramena a tůně (Bergrovo, Tůmovo, Gelnarovo). 471 071 ODRA 5 – MO ČRS Studénka – Rybářská večerní idylka. Wędkarski idyll wieczorowy. 21 km, 23 ha. Od mostu v Petřvaldíku až k ústí Jičínky do Odry Na Valše. 54

471 072 ODRA 5A – MO ČRS Studénka. Slepá ramena a tůně (Slaňáky, Koňské, Důlské, Lesní). 471 216 ODRA 5B – MO ČRS Pustějov. Slepá ramena a tůně (Bergrovo, Pustě- jov). 471 073 ODRA 6 – MO ČRS Studénka – 16 km, 16 ha. Od ústí Jičínky na Valše po jez v Mankovicích včetně náhonů v po- vodí toku. 471 075 ODRA 7 – MO ČRS Vítkov – 8 km, 11 ha. Od jezu v Mankovicích až po jez u pily v k. ú. Loučka včetně přítoků. 473 059 ODRA 8 – MO ČRS Vítkov – 15 km, 19 ha. Od jezu u pily v obci Loučka až k ústí Budišovky včetně všech přítoků. Toto rozdělení revírů je na základě ry- bího osídlení řeky Odry, které lze v po- délném profilu rozčlenit na tři pásma, přičemž v lipanovém a parmovém pás- mu dochází k uvedenému střídání úseků s rozdílnými typy rybích společenstev. Pstruhové pásmo sahá od pramenné Mimopstruhový rybářský revír 471 216 ODRA 5B – Pustějovské jezero – MO ČRS Pustějov. oblasti v říčním km 128 po soutok s Bu- Mimo-pstrągowy okręg rybacki 471 216 ODRA 5B – Pustiejowskie jezioro – MO ČRS Pustiejow. dišovkou v říčním km 98 km, kde je ich- jí prosazovat zástupci reofilních druhů společenstva. Poměr zastoupení jednot- tyocenóza tvořena rybím osídlením typu mimopstruhových vod. V dané trase byl livých druhů ryb v biomase i početnosti Salmo, s vyskytujícími se druhy: pstruh potvrzen výskyt 27 druhů ryb (pstruh se však výrazně mění v závislosti na mi- obecný, lipan podhorní, střevle potoční, obecný, pstruh duhový, lipan podhorní, krohabitatu jednotlivých dílčích úseků vranka obecná, vranka pruhoploutvá, mihule potoční, střevle potoční, vran- a také zarybňováním ryb ČRS. V daném mihule potoční. Hodnotami dominance ka obecná, vranka pruhoploutvá, jelec profilu byl potvrzen výskyt celkem 32 početnosti i biomasy v tomto úseku pře- tloušť, jelec jesen, jelec proudník, plotice uvedených druhů ryb (pstruh obecný, važuje pstruh obecný. obecná, perlín ostrobřichý, parma obec- pstruh duhový, lipan podhorní, mihule Lipanové pásmo v trase vymezené ná, hrouzek obecný, střevlička východ- potoční, střevle potoční, jelec tloušť, přibližně říčním km 98 – 75 se současně ní, mřenka mramorovaná, okoun říční, jelec jesen, jelec proudník, plotice obec- se vyskytujícím přechodným společen- úhoř říční, kapr obecný, karas stříbřitý, ná, perlín ostrobřichý, parma obecná, stvem od typu Salmo – Thymallus - Le- lín obecný, cejn velký, štika obecná, can- hrouzek obecný, střevlička východní, uciscus v úseku ohraničeném přibližně dát obecný, sumec velký, amur bílý, mník mřenka mramorovaná, okoun říční, ř. km 98 – 86. Úsek v říčním km 86 – 75, jednovousý). Rybí společenstvo je tvoře- úhoř říční, kapr obecný, karas stříbřitý, pak s přechodným společenstvem k typu né nejen zástupci reofilních druhů ryb, lín obecný, cejn velký, štika obecná, ca- Leuciscus – Barbus - Chondrostoma. ale je zastoupeno i s poměrně hojným ndát obecný, sumec velký, amur bílý, V navazující části toku od říčním km 98 výskytem dalších vedlejších druhů ryb mník jednovousý, ouklejka pruhova- po profil Jakubčovice v říčním km cca 89 netypických pro lipanové pásmo, které je ná, ouklej obecná, bolen dravý, vranka je druhové složení ichtyocenózy oboha- ovlivněno rybářským hospodařením ČRS, obecná, hořavka duhová, tolstolobik, ceno o výskyt pstruha duhového, lipana nebo se dostaly z přilehlých rybníků. ježdík obecný). V rámci této trasy, v úse- podhorního, jelce tlouště a jelce proud- Parmové pásmo o délce zhruba 79 km, ku ohraničeném ř. km 16 - 10, přibližně níka. Významně početnější je populace vymezeném přibližně ř. km 75 – 0 (se od soutoku Odry s Opavou po soutok pstruha duhového a lipana podhorního, zónou přechodného pásma mezi par- s Ostravicí v Ostravě-Hrušově, bylo zjiš- který je vysazován ČRS. Úsek přibližně movým a sekundárně cejnovým pás- těno rybí osídlení, které svou skladbou ohraničený říčním km 86 – 75, který byl mem v trase vymezené ř. km 16 – 10). odpovídá přechodné zóně mezi spole- před úpravami toku osídlen společen- V trase toku ohraničené ř. km 75 – 0,0 je čenstvem typu Barbus – Chondrosto- stvem Salmo - Thymallus, je nyní pře- rybí společenstvo Odry tvořeno druhy ma a typu Abramis – Rutilus. V prostoru chodnou zónou mezi společenstvem společenstva typu Leuciscus - Barbus - hlubokých a několik set metrů dlouhých typu Salmo - Thymallus a Leuciscus – Chondrostoma s prokázaným výskytem jezových zdrží je zaznamenáván trvalý Barbus - Chondrostoma, kde se začína- všech klíčových druhů ryb daného typu výskyt cejna velkého, kapra obecného, 55 karase stříbřitého a sumce velkého, je- hož zastoupení výrazně vzrostlo po po- vodni v červenci 1997, kdy masově unikl z rybničních soustav ve Studénce, Jisteb- níku a Polance. V trase Odry od souto- ku s Ostravicí v ř. km 10 po profil státní hranice, kde řeka v mnohých ohledech (sklon, vinutí, struktura dnových sedi- mentů) nabývá přirozenější charakter, bylo zjištěno rybí společenstvo typu Barbus – Chondrostoma. V uvedených ramenech řeky Odry jsou populace pis- koře pruhovaného. Ve vztahu ke kvantitativním hodno- tám rybího osídlení lze řeku Odru po- važovat za průměrný tok povodí Odry. Přes mimořádnou zachovalost přírod- ních podmínek v profilu nad Ostravou (hraniční meandry Odry) je v toku patr- ná nízká početnost populací fytofilních druhů ryb, evidentní je rovněž velmi nízký podíl dravých druhů ryb. V něko- Odkrmený úhoř říční určený k vysazení do revírů. lika rozsáhlých úsecích byly zjištěny Dokarmiany węgorz rzeczny przeznaczony do sadzenia w okręgu. nepřirozeně málo početné populace ÚS ČRS Ostrava do velikosti 20–30 cm V průběhu posledních 30 let došlo klíčových reofilních druhů, ostroretky a poté vysazuje do toků a nádrží. k výrazné změně intenzity devastačních stěhovavé a parmy obecné. Málo po- Aktuální stav ichtyofauny je výsled- a rizikových činitelů majících vliv na roz- četné populace posledně jmenovaných kem působení mnoha faktorů, z nichž, šíření a stav populací jednotlivých dru- druhů jsou s největší pravděpodobností kromě geologicko-morfologického, hů naší ichtyofauny. Postupně se omezil následkem závažného narušení říčního jsou nejvýznamnější antropogenní vlivy. zničující vliv znečištění, zejména z vý- kontinua příčnými stavbami, zejména K podstatným příčinám, které ovlivnily robních provozů, sídelních aglomerací spádovými stupni a jezy. Významný vliv vývoj ichtyofauny Odry do současného a bodových zdrojů vlivem budování na populace těchto ryb měla predace stavu, patří: ČOV, nebo řada podniků zanikla. Mezi kormorána velkého. Jmenované stav- Úpravy vodních toků a vodohospo- fenomén lze zařadit v současné době by jsou ve většině případů absolutními dářská díla populanty na bázi hormonálních prepa- migračními bariérami pro všechny vy- • znečištění vody rátů a antibiotika. skytující se druhy ryb v protiproudném • rybožraví predátoři Výrazně až devastačně se podílí na po- směru a brání jejich přirozeným třecím • provoz MVE pulaci některých druhů ryb vliv rybožra- migracím. Dlouhodobá existence mig- • rybníkářství, sportovní rybářství vých predátorů, zejména kormorána račních bariér vedla nepochybně u par- a nepůvodní druhy ryb velkého a vydry říční. Místně mohou mít my obecné a zvláště ostroretky stěho- • hydrologický a teplotní režim negativní vliv na ryby a případně i na mi- vavé k razantnímu snížení jejich dřívější Zastavily se téměř úpravy malých hule i další druhy, jako jsou volavka po- vysoké početnosti. Také lze zmínit, že vodních toků v rámci tzv. meliorací, ale pelavá, čáp černý nebo morčák velký. došlo i k vymizení hojných původních jejich potřebná revitalizace se uskuteč- V poslední době se rozmohl nový ne- druhů ichtyofauny v povodí Odry, jako ňuje velmi omezeně (legislativa, ma- gativní fenomén v podobě zvýšeného je karas obecný, slunka obecná a po- jetkoprávní poměry). Dále se, bohužel, využívání energetického potenciálu doustev říční, kde k zániku těchto druhů zatím nepodařilo omezit negativní do- vody pomocí malých vodních elektrá- ryb přispělo několik negativních faktorů. pady v minulosti realizovaných úprav ren a s tím související nepříznivé dopa- Úhoř říční se původně vyskytoval v říč- velkých toků, včetně protipovodňových dy na průtokový režim vodních toků ním systému Odry, kde probíhal jeho zásahů v jejich záplavových inundačních a migraci ryb. Proklamované revitalizace přirozený vývojový cyklus (katadromní územích. Právě zde došlo a stále dochází říčních ekosystémů se „realizují“ téměř migrace). V současnosti je následkem k degradaci původních charakteristic- výhradně formou výstavby rybích pře- mnoha negativních faktorů u nás výskyt kých aluviálních vodních biotopů hostí- chodů převážně ve vazbě na energe- úhoře plně závislý na dovozu a vysazo- cích nejohroženější rybí společenstva. tické využití předmětného profilu, což vání ve stádiu „monté“, který odkrmuje 56 oslabuje případný přínos zprůchodnění ichtyofaunu ovlivňují zejména v nega- čenstev buď přímý negativní vliv nebo migrační bariéry. Rovněž tzv. protipo- tivním směru, jsou nezbytnou podmín- v důsledku vyvolané změny fyzikálních vodňové úpravy, byť s nesporným spole- kou kroků ke zmírnění jejich účinků nebo podmínek či vnesením nových prvků do čenským opodstatněním, mají obvykle úplné nápravě jejich eliminací. Uvedené ekosystému významně zhoršily podmín- negativní vliv na vodní biotu včetně ryb. faktory měly na strukturu rybích spole- ky pro původní rybí společenstva. Akce směřující k rozšíření splavnosti řek včetně tzv. rekreační plavby mají větši- nou nepříznivý vliv na vodní biocenózy, který je většinou bagatelizován zdůraz- ňováním celospolečenských přínosů. Povodí Odry pokrývá 9 % území ČR a její přímé napojení na mořské prostředí je limitováno řadou překážek na území Polska. V rámci přípravy Mezinárodního plánu povodí Odry však byla předjed- nána opatření umožňující volný pohyb organizmů v rámci významných úseků toků na území obou států. Výrazný vliv na populaci ryb předsta- vují druhy, které jsou objektem zájmu sportovního rybářství a rybníkářství. V České republice prakticky všechny tzv. volné vody jsou součástí rybářských re- vírů a v rámci jejich obhospodařování jsou vybrané populace ryb v různé míře posilovány vysazováním násad získa- ných v rámci řízeného umělého chovu. Zůstává otázkou jaký vliv má hodnocení Kormorán s uloveným dospělým úhořem říčním. areálu rozšíření u řady druhů, pokud by- Kormoran z wyłowionym dorosłym węgorzem rzecznym. chom vzali v úvahu pouze přirozený vý- skyt a samoreprodukující populace. Spe- cifický negativní fenomén představují nepůvodní invazivní druhy. Zcela prů- kazný negativní vliv na některé složky původní ichtyofauny, zejména na karase obecného a slunky obecné, má druhový komplex karase stříbřitého a střevličky východní. Rovněž i u dalších nepůvod- ních druhů lze předpokládat v někte- rých aspektech přímý nebo nepřímý konkurenční až depresivní vliv vůči do- mácím druhům (amur bílý, tolstolobik, siven americký, pstruh duhový). Nově zaznamenaným nebezpečím pro rybí společenstva převážně obýva- jící drobné toky a biotopy v říční nivě velkých toků představují dlouhá období sucha a zamezení záplavových rozlivů vedoucí někdy až k vysychání dotyčných lokalit. Tomuto jevu je do budoucna predikován v souvislosti s klimatickými změnami rostoucí význam. Specifikace a následné posouzení vý- Jarní výlov ryb určených k zarybnění revírů. znamnosti těchto vlivů, které původní Wiosenny wyłów ryb przeznaczony do zarybienia okręgu. 57

Rybołówstwo na rzece Odrze Daniel Gebauer Český rybářský svaz

Rybołów sportowy i rekreacyjny w za- 632 m n. p. m. Całkowita długość biegu to Ślepe ramiona i jeziorka (Zábřeh u VŽ, lewie rzeki Odry ma długą tradycję, 861 km, z czego trasa na terytorium Czech Výškovické tůně, Polanecké tůně). na przykład w roku 1873 założony został ma 131,4 km. Czechy opuszcza w profilu 471 069 ODRA 4 – MO ČRS Jistebník związek rybacki w Opavie. Więcej niż 100 granicznym Kopytov na zbiegu z Olszą - 6 km, 9 ha. Od ujścia Lubiny v Košatce lat łowienie ryb na wędkę organizują ry- w wysokości 196 m nad poziomem mo- nad Odrou aż po most w Petřvaldíku. backie związki i organizacje, połączone rza. Odra ma ujście w morzu Bałtyckim, 471 070 ODRA 4A – MO ČRS Jisteb- dziś w Czeski Związek Wędkarski (ČRS). przy czym średni przepływ w ujściu ma ník. Ślepe ramiona i jeziorka (Bergrovo, To stowarzyszenie obywatelskie pro- 610 m3/s a całkowita powierzchnia zle- Tůmovo, Gelnarovo). wadzone Stowarzyszeniem Terytorial- wiska w tym profilu ma 118 600 m2. Do- 471 071 ODRA 5 – MO ČRS Studénka – nym Północnej Moravy i Śląska zawiera rzecze Odry ma najgęstszą sieć rzeczną 21 km, 23 ha. Od mostu w Petřvaldíku aż 60 miejscowych organizacji z prawie (1,02 km/km2) w porównaniu z innymi do ujścia Jičínky do Odry Na Valše. 50.000 aktywnych członków, dzieci systemami rzecznym w Czechach (do- 471 072 ODRA 5A – MO ČRS Studén- i młodzieży. Każdemu zainteresowa- rzecze Moravy 0,84 km/km2, czeska część ka. Ślepe ramiona i jeziorka (Slaňáky, nemu jest umożliwiony rybołów w re- dorzecza Labe 0,66 km/km2) i najbardziej Koňské, Důlské, Lesní). wirach ČRS, ale na warunkach określo- niestabilny reżim przepływowy w sieci 471 216 ODRA 5B – MO ČRS Pustějov. nych w przepisach ustawy nr 99/2004 hydrologicznej Czech. Ślepe ramiona i jeziorka (Bergrovo, Sb, o rybołówstwie i jego przepisach Rzeka Odra jest rozdzielona do rewi- Pustějov). wykonawczych nr197/2004 Sb, z póź- rów rybackich (oprócz terenu wojskowe- 471 073 ODRA 6 – MO ČRS Studénka – niejszymi zmianami. go Libava) oznaczona numerami Odra 1 16 km, 16 ha. Od Ujścia Jičínky na Valše Czeski związek wędkarski, z zacho- aż Odra 8, z czego Odra 8 należy do re- po jaz v Mankovicích z napędem w zale- waniem swoich historycznych podstaw wiru pstrągowego a Odra 1-7 do poza wie cieku włącznie. i tradycji narodowych organizowanego -pstrągowego, które zagospodarowują 471 075 ODRA 7 – MO ČRS Vítkov – wędkarstwa, skupia uwagę na zarybia- odpowiednie miejscowe organizacje. 8 km, 11 ha. Od jazu v Mankovicích aż niu rybackich rewirów, produkcji ryb wy- Mimo inne należy do rewiru Odry wiele po jaz u tartaku w k. ú. Loučka łącznie lęgowych, prowadzi statystyki wyłowu ślepych ramion (meandry Odry) i wybu- z dopływami. ryb, zapewnia ochronę wędkarskich re- dowane napędy wodne. 473 059 ODRA 8 – MO ČRS Vítkov – wirów (straż rybacka), dba o środowisko 471 063 ODRA 1 – MO ČRS Bohu- 15 km, 19 ha. Od jazu u tartaku w gminie i czystość wód, angażuje się do między- mín - 14 km, 52 ha. Od stacji granice Loučka aż do ujścia Budišovky za wszyst- narodowych akcji, pełni funkcję eduka- w Kopytowie aż do mostu drogowego kimi dopływami. cyjną i informacyjną, pracuje z dziećmi w Hruszowie łącznie z Buhumińską i Vr- To rozdzielenie rewirów zostało usta- i młodzieżą, reprezentuje Czechy w węd- bicką strugą od ujścia do Odry po obiekt lone na podstawie rybiego osiedlenia karstwie sportowym (zawodowym). rozdzielający w Rychvaldě. Nieodłączną rzeki Odry, które można w podłużnym Praktycznie wszystkie wody po- częścią rewiru jest ślepe ramię Odry po- profilu rozdzielić na trzy pasy, przy czym wierzchniowe są aktualnie uwzględnio- łączone z Kaliszowym jeziorem. w lipanowym i parmowym paśmie do- ne do rewirów rybackich, rozdzielonych 471 065 ODRA 2 – MO ČRS Ostrava chodzi do przedstawionej zamiany od- na wody pstrągowe i poza-pstrągowe. Są - 12 km, 30 ha. Od mostu drogowego cinków w różnymi rodzajami rybich spo- uwzględnione do wspólnego rybołowa w Hruszowie aż do jazu w Ostrawie - łeczeństw. Czeskiego związku wędkarskiego i waż- Zábřeh – Pískové Doly. Pstrągowe pasmo sięga od źródla- ności cało-związkowych uprawnień. Eg- 471 066 ODRA 2A – MO ČRS Ostrava. nego obszaru w rz.km 128 po zbieg zekwowanie praw połowowych nie jest Ślepe ramiona i jeziorka (Pod Oderkou, z Budziszowką w rz. Km 98 km, gdzie wykonywane u stawów przeznaczonych Bulhara, basen w Svinově, Rezavka dol- jest ichtiocenoza tworzona rybim osie- do produkcji zapasów (rybacy produk- na i górna, Zábřeh pod VŽ). dlaniem typu Salmo, w występującymi cyjni), zbiorników z wodociągowym wy- 471 067 ODRA 3 – MO ČRS Ostrava - rodzajami: pstrąg, lipień pospolity, strze- korzystaniem i ciekach należących do te- 13 km, 15 ha. Od jazu w Ostravě - Zábře- bla potokowa, głowacz pospolity, gło- rytorium wojskowego Libava. hu - Pískové Doly aż po ujście rzeki Lubi- wacz pręgopłetwy, minóg strumienio- Odra ma źródło na wzgórzach Oder- ny w Košatce nad Odrou. wy. Wartością dominacji ilości i biomasy skich u gminy Kozlov na wysokości 471 068 ODRA 3A – MO ČRS Ostrava. na tym odcinku przeważa pstrąg. 58

Lipanowy pas na trasie określonej społeczeństwa typu Leuciscus - Bar- wyraźnie wzrosło po powodzi w lipcu około rz. Km 98-75 z równocześnie wy- bus – Chondrostoma, z udowodnio- 1997, kiedy masowo uciekał z syste- stępującymi przemijającymi społecz- nym występowaniem wszystkich klu- mów stawowych w Studence, Jistebni- nościami od typu Salmo – Thymallus czowych gatunków ryb danego typu ku i Polance. Na trasie Odry od zbiegu z - Leuciscus na odcinku ograniczonym społeczeństwa. Stosunek przedstawi- Ostravicą w rz.km 10 do profilu granicy około rz. Km 98 – 86. Odcinek w rz. cielstwa poszczególnych gatunków ryb państwowej, gdzie rzeka z wielu wzglę- Km 86 – 75, potem z przemijającymi w biomasie i ilości zmienia się ale wy- dów (nachylenie, winięcie, struktura se- społeczeństwami do typu Leuciscus – raźnie w zależności od mikro habitatu dymentów) zyskuje naturalny charakter, Barbus – Chondrostoma.W nawiązują- poszczególnych odcinków i zarybiania było odnotowane społeczeństwo typu cej części cieku od rz. Km 98 do profilu ryb przez ČRS. W danym profilu było Barbus – Chondrostoma. W przedsta- Jakubczowice w rz. Km ok. 89 je rodza- potwierdzone występowanie razem 32 wionych ramionach rzeki Odrz są popu- jowy skład ichtiocenozy wzbogacony przedstawionych gatunków ryb ( pstrąg lacje piskorza. o występowanie pstrąga tęczowego, pospolity, pstrąg tęczowy, lipań, minóg W związku z ilościowymi wartościami lipienia pospolitego, klenia i klenia po- strumieniowy, strzebla potokowa, kleń, osiedlenia rybnego można rzekę Odrę spolitego. Znacznie liczniejsza jest po- kleń pospolity, jelec pospolity, płotka, uważać za przeciętny ciek dorzecza Odry. pulacja pstrąga tęczowego i lipienia wzdręga, brzana pospolita, kiełb pospo- Mimo nadzwyczajnie zachowanych wa- pospolitego, który jest hodowany ČRS. lity, czebaczek amurski, śliz pospolity, runków przyrodniczych w profilu nad Odcinek ograniczony ok 86 – 75, któ- okoń pospolity, węgorz europejski, karp, Ostravą (meander graniczny Odry), jest ry był przed uprawami cieku osiedlony karaś srebrzysty, lin, leszcz, szczupak po- na cieku bardzo niska ilość populacji fy- społeczeństwem Salmo – Thymallus, jest spolity, sandacz pospolity, sum pospoli- tofilnych gatunków ryb, oczywisty jest teraz zoną przejściową między społec- ty, amur biały, miętus pospolity, piekiel- również bardzo niski udział drapieżnych zeństwem typu Salmo - Thymallus a Le- nica, ukleja pospolita, boleń pospolity, gatunków ryb. Na wielu obszernych od- uciscus – Barbus – Chondrostoma, gdzie głowacz białopłetwy, różanka pospolita, cinkach zauważono nienaturalnie małe zaczynają występować przedstawiciele tołpyga, jazgarz). W ramach tej trasy, na populacje kluczowych reofilnych gatun- reofilnych gatunków poza-pstrągowych odcinku ograniczonym rz.km 16 – 10, ków świnki pospolitej i brzany pospolitej. wód. Na danej trasie było potwierdzone blisko zbiegu Odry z Opavą do zbiegu Niewielkie populacje tych gatunków są występowanie 27 gatunków ryb (pstrąg Ostravicy w Ostravě – Hrušově, było z największym prawdopodobieństwem pospolity, pstrąg tęczowy, lipań, minóg znalezione rybie osiedlenie, które swym wynikiem ważnego naruszenia ciągło- strumieniowy, strzebla potokowa, gło- składem odpowiada zonie przejściowej ści rzecznej budowlami poprzecznymi, wacz pospolity, głowacz pręgopłetwy, między społeczeństwem typu Barbus a głównie jazami i poziomami zlewni. kleń, kleń pospolity, jelec pospolity, płot- – Chondrostoma i typu Abramis – Ru- Znaczący wpływ na populacje tych ryb ka, wzdręga, brzana pospolita, kiełb po- tilus. W przestrzeni głębokich i kilkaset miała predacja kormorana zwyczajnego. spolity, czebaczek amurski, śliz pospo- metrów długich jazowych wstrzymań, Wyżej wymienione budowle są w więk- lity, okoń pospolity, węgorz europejski, odnotowane jest trwałe występowa- szości przypadków absolutnymi bariera- karp, karaś srebrzysty, lin, leszcz, szc- nie leszcza, przedstawicielstwo którego mi migracyjnymi i broni w naturalnych zupak pospolity, sandacz pospolity, sum pospolity, amur biały, miętus pospolity). Rybie społeczeństwo jest tworzone nie tylko przedstawicielami reofilnych ga- tunków ryb, ale również i z całkiem ob- szernym występowaniem innych bocz- nych gatunków ryb nietypowych dla lipanowego pasma, na które wpływa ry- backie zagospodarzenie ČRS lub które się dostały z pobliskich stawów. Parmowe pasmo o długości ok. 79 km, ograniczone około rz.km 75 – 0 (z zoną pasma przejściowego między parmowym i drugorzędnie cejnowym pasmem na trasie ograniczonej rz. km 19 – 10). Na trasie toku ograniczo- nym rz.km 75 – 0,0 jest społeczeńst- Jaz z przejściem dla ryb na rzece Odrze w Bernarticach nad Odrou. wo rybne Odry tworzone gatunkami Jez s rybím přechodem na řece Odře v Bernarticích nad Odrou. 59 migracjach na tarło. Długoterminowa ności dewastujących i ryzykownych Wyraźny wpływ na populację ryb egzystencja barier migracyjnych pro- czynników mających wpływ na rozsze- przedstawiają gatunki, które są obiek- wadziła, bez wahania, do drastycznego rzenie i stan populacji poszczególnych tem zainteresowania sportowego węd- zmniejszenia wcześniejszej ilości brzany gatunków naszej ichtiofauny. Stop- kowania i rybołówstwa. W Czechach pospolitej i w szczególności świnki po- niowo ograniczył się niszczący wpływ praktycznie wszystkie tzw. wolne wody spolitej. Trzeba wspomnieć również, że zanieczyszczeń z przedsiębiorstw pro- są częścią rewirów rybackich i w ramach doszło i do wymarcia szczodrych pier- dukcyjnych, aglomeracji mieszkanio- ich zagospodarowania są wybrane po- wotnych gatunków ichtiofauny w dorze- wych i zdrojów punktowych, za pomocą pulacje ryb w rożnej mierze umacnia- czu Odry jak np. karaś pospolity, słonecz- budowania ČOV (oczyszczalni ścieków) ne zarybianiem zapasami zyskanymi nica pospolita i certa, gdzie do wymarcia lub zamykaniem fabryk. Między feno- w ramach kontrolowanego sztucznego tych gatunków ryb przyczyniło się wiele meny możemy umieścić, w dzisiejszych chowu. Pozostaje pytanie jaki wpływ negatywnych faktorów. Węgorz europej- czasach, polutanty na bazie preparatów ma na ocenę obszaru, rozszerzenie rzę- ski poruszał się pierwotnie w systemie hormonalnych i antybiotyk. du gatunków, jeśli wzięlibyśmy pod rzecznym Odry, gdzie przebiegał jego Wyraźny aż dewastujący udział na po- uwagę tylko naturalne występowanie naturalny rozwojowy cykl (katadromicz- pulację niektórych gatunków ryb ma i samoreprodukcję populacji. Specyficz- ne wędrówki). W dzisiejszych czasach wpływ rybożernych predatorów tj. kor- ny negatywny fenomen przedstawiają z powodu wielu negatywnych faktorów morana zwyczajnego i wydry europej- niepierwotne gatunki inwazyjne. Udo- występowanie węgorza w pełni zale- skiej. Miejscowo mogą mieć negatywny wodniony negatywny wpływ na nie- ży na dowozie i zarybianiu w stadium wpływ na ryby, czasami na minogowate które składniki pierwotnej ichtiofauny, „monté“, który dokarmia ÚS ČRS Ostrava jak i inne gatunki jak np. czapla siwa, bo- a dokładnie na karasia pospolitego do wielkości 20 – 30 cm i potem wrzuca cian czarny lub nurogęś. i słonecznicę pospolitą, ma drugorzęd- do cieków i zbiorników. Ostatnimi czasy rozrasta się nowy nega- ny kompleks karasia srebrzystego i cze- Aktualny stan ichtiofauny jest wy- tywny fenomen w postaci zwiększonego baczka amurskiego. Również i u innych nikiem działania wielu czynników, użytkowanie energetycznego potencjału niepierwotnych gatunków można przy- z których, oprócz geologiczno-morfo- wody za pomocą małych elektrowni wod- jąć w niektórych aspektach bezpośredni logicznych, najważniejsze są antropo- nych i z tym związanych niekorzystnych lub pośredni konkurencyjny aż depre- geniczne wpływy. Do najważniejszych oddziaływaniach na przepływowy reżim syjny wpływ na gatunki domowe (amur przyczyn, które mają wpływ na rozwój cieków rzecznych i migracji ryb. Ogłasza- biały, tołpyga, pstrąg źródlany, pstrąg ichtiofauny są: ne rewitalizacje ekosystemów rzecznych tęczowy). • Uprawy cieków wodnych i prace „są realizowane” wyłącznie formą budo- Na nowo odnotowanym niebezpie- wodne wy przejść rybnych głównie w związku z czeństwem dla rybich społeczeństw, • Zanieczyszczenie wody energetycznym wykorzystaniem podmio- przeważnie zamieszkujących drobne • Działanie MVE (małych elektrowni towego profilu, co osłabia ewentualne ko- cieki i biotopy w terasach rzecznych wodnych) rzyści odblokowania bariery migracyjnej. wielkich cieków, są długie okresy sucha • Rybołówstwo, wędkowanie spor- Również tzw. przeciwpowodziowe regu- i ograniczenie rozlewów powodzio- towe i niepierwotne gatunki ryb lacje, i gdyż mają niewątpliwe uzasadnie- wych, wiodących czasami aż do wysy- • Hydrologiczny i cieplny reżim nie społeczne, mają zwykle negatywny chania wspomnianych lokalizacji. Temu Zatrzymały się prawie wszystkie regu- wpływ na wodną biotę, łącznie z rybami. zjawisku jest w przyszłości przewidzia- lacje małych cieków w ramach tzw. me- Działania kierujące do rozszerzenia że- na, w związku ze zmianami klimatyczny- lioracji, ale potrzebna rewitalizacja jest glowności rzek, łącznie z tzw. żeglowa- mi, zwiększona uwaga. realizowana w bardzo ograniczonym za- niem rekreacyjnym, mają w większości Specyfikacje i następujące posądza- kresie (ustawy, stosunki własnościowe). przypadków negatywny wpływ na bio- nie wagi tych wpływów, które na pier- Dalej, niestety, nie udało się ograniczyć cenozy wodne, który jest często bagate- wotną ichtiofaunę wpływają głównie negatywnych skutków w przeszłości reali- lizowany przez podkreślenie społecznych negatywnie, są koniecznym warunkiem zowanych zmian wielkich cieków, włącza- korzyści. Dorzecze Odry pokrywa 9% tery- na zmniejszenie ich wpływu lub całko- jąc przeciwpowodziowe regulacje, na ich torium Czech jej bezpośrednie połączenie witej ich eliminacji. Przedstawione czyn- terenach zalewowych. Właśnie tu doszło ze środowiskiem morskim jest limitowane niki miały na strukturę społeczeństw i ciągle dochodzi, do degradacji pierwot- rzędem przeszkód na terytorium Polski. rybnych, bądź bezpośredni negatywny nych charakterystycznych aluwialnych W ramach przygotowania Międzynarodo- wpływ lub w wyniku wywołanej zmiany biotopów wodnych goszczących najbar- wego planu dorzecza Odry ale były usta- fizycznych warunków, lub wniesieniem dziej zagrożone rybie społeczeństwa. lone środki umożliwiające wolny ruch or- nowych elementów do ekosystemu, W przeciągu ostatnich 30 lat doszło ganizmów w ramach ważnych odcinków znacznie pogorszyły warunki dla pier- do wyraźnego ograniczenia intensyw- cieku na terenie obu państw. wotnych społeczeństw rybnych. Krzystof Kulwicki 60

Řeka Odra v Polsku, pozvání na polské sympozium Krzystof Kulwicki

Rozloha povodí řeky Odry na území Levostranné přítoky v horní a prostřed- a facie křovin na vápnitých podložích Polska je 118 015 km2, což představuje ní části toku řeky jsou horské i nížinné, (Festuco-Brometalia) přibližně 38% území celého státu. avšak ostatní jsou pouze nížinného cha- 6410 - Bezkolencové louky na vápni- Nejvýznamnějšími levostrannými rakteru. tých, rašelinných nebo hlinito-jílovitých přítoky Odry jsou: Opawa, Nysa Kłod- půdách (Molinion caeruleae) Příroda zka, Bystrzyca, Bóbr, Nysa Łużycka a 6440 - Nivní louky říčních údolí svazu Území povodí, včetně samotného největšími přítoky pravostrannými Cnidion dubii údolí Odry, se vyznačuje vzácnými pří- jsou:Mała Panew, Widawa, Barycz, War- 7140 - Přechodová rašeliniště a třaso- rodními a kulturními hodnotami. Oblas- ta, Myśla, Ina. Největší řekou mezi tě- viště ti povodí je také zařazeno do různých mito přítoky je Warta s hlavními levými 7150 - Prolákliny na rašelinném podlo- forem ochrany přírody. Nejčetnější přítoky: Prosna a Obrą. Území povodí ží (Rhynchosporion) formou ochrany nejvyšších hodnot pří- Odry zahrnuje také povodí Baltského 9110 - Bučiny asociace Luzulo-Fage- rodních zdrojů v povodí Odry jsou úze- moře a také řeky: Dziwna, Rega, Parsę- tum; mí Natura 2000, kterých do konce roku ta a Wieprza. 9130 - Bučiny asociace Asperulo-Fage- 2010 bylo 327. Kulturní a přírodní hod- V povodí řeky Odry se nachází také tum (na německé straně); noty v údolí Odry jsou chráněny také několik přehrad, mezi největší patří Ot- 9150 - Středoevropské vápencové formou národních parků, přírodních re- muchów, Nysa, Bukówka, Pilchowice, bučiny (Cephalanthero-Fagion) (na ně- zervací, chráněných krajinných oblasti a Sosnówka, Mietków, Słup, Lesná, Złotni- mecké straně); přírodních parků. ki, Jeziorsko, Turawa, Dzierżno Duże. 9160 - Podkarpatské a středoevropské Oblast údolí Odry je prozkoumána Řeka Odra má na počátku polské- dubové a habrové lesy na přerušovaně s ohledem na požadavky stavěné v rám- ho území charakter horské řeky (cca nebo kontinuálně vlhkých půdách s vy- ci NATURA 2000 a prokázalo se, že oblas- 47 km délky) a poté přechází v nižším sokou hladinou podzemní vody (Carpi- ti splňující kritéria zabírají cca 1700 km2, toku v řeku nížinnou. Odra je splavná nion betuli); což činí asi 47% údolí. na úseku Kedzierzyn - Koźle (spolu s ka- 9170 Dubohabřiny asociace Galio-Car- V údolí Odry a na svazích jejího koryta nálem Gliwice v povodí řeky Kłodnica) pinetum; se vyskytují různé typy přírodních loka- po proudu. Od 186. km toku Odry, od * 9180 - Lesy svazu Tilio-Acerion na sva- lit, které jsou předmětem zájmu Spole- města Kedzierzyn - Koźlezačíná úsek zích, sutích a v roklích čenství disponujícími navržení lokality regulovaného toku Odry, na kterém * 91E0 - Smíšené jasanovo-olšové do SAC- Speciální oblasti ochrany v rám- se nachází 24 plavebních stupňů. Níže lužní lesy temperátní a boreální Evropy ci NATURA 2000 (znakem * jsou označe- za městem Brzeg Dolny teče řeka Odra (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion al- ny lokality prioritní). svobodně. Odra je díky systému průpla- bae) 2330 - Otevřené trávníky kontinentál- vů splavná od Szprewi a Haweli. 91F0 - Smíšené lužní lesy s dubem ních dun s paličkovcem (Corynephorus) Hustota říční sítě se v závislosti na letním (Quercus robur), jilmem vazem a psinečkem (Agrostis); oblasti, pohybuje se od 2,45 km/km2 (Ulmus laevis), j. habrolistým (U. minor), 3130 - Oligotrofní až mezotrofní sto- do 0,7 km/km2. jasanem ztepilým (Fraxinus excelsior) jaté vody nížinného až subalpínského Z hlediska hydrografie a fyziogra- nebo j. úzkolistým (F. angustifolia) podél stupně kontinentální a alpínské oblasti fie Odra je rozdělena na 3 úseky: Horní velkých řek atlantské a středoevropské a horských poloh a jiných oblastí, s ve- Odra – od pramene do města Kedzierzyn provincie (Ulmenion minoris) getací tříd Littorelletea uniflorae nebo - Koźle o délce 198,3 km (s toho 70 km * 91G0 - Panonské dubohabřiny, Quer- Isoëto-Nanojuncetea v Polsku) se spádem od 7,2‰ na české cus petraea a Carpinus betulus (stanoviš- 3150 Přirozené eutrofní vodní nádrže straně do 0,33‰ na polské straně. Pro- tě tohoto typu jsou na strmých svazích s vegetací typu Magnopotamion nebo střední úsek Odry od Kedzierzyn - Koźle Hydrocharition údolí Dolní Odry, typické jsou zřetelně do ústí Warty má délku 510 km se spádem 3260 - Nížinné až horské vodní toky zbarvené duby. od 0,28‰ do 0,19‰. Dolní Odra – od ústí s vegetací svazů Ranunculion fluitantis Přítomnost druhů vyjmenovaných Warty do Štětínskeho zálivu má délku 146 a Callitricho-Batrachion v Příloze II Směrnice 92/43/EEC, tj. Druhy km se spádem od 0,16‰ do 0,001‰. 3270 - Bahnité břehy řek s vegetací sva- rostlin a zvířat důležitých pro Společen- Z hlediska fyzicko-zeměpisného se po- zů Chenopodion rubri p.p. a Bidention p.p. ství, ochrana kterých požaduje určení vodí Odry vyznačuje značnou asymetrií. 6210 - Polopřirozené suché trávníky zvláštní oblasti ochrany. 61

V údolí Odry dosud potvrzena přítom- energetický potenciál řeky Odry a jejího Po otevření sezony na Odře jsou až nost: povodí činí cca 242 MW, z toho v existu- na krátké časové výjimky stanoveny na- • rostlin: dvouhrotec zelený (Dicranum jících elektrárnách 193,5 MW. Energetic- vigační podmínky na toku od města Br- viride), celer plazivý (Apium repens), hlí- ky potenciál Odry, ve stávajícím systému zeg Dolny, které omezují možnost plav- zovec Loeselův (Loesela Liparis loeseli), stupňů jezů, činí 65MW. Aktuálně nain- by do Štětína. Znemožňuje to možnost [aldrovandka měchýřkatá (Aldrovanda stalovaný výkon fungujících 16 elektrá- převozu zboží Slezsko –Štětín – Świnou- vesiculosa) patři tady už do druhů vyhy- ren na Odře činí cca 30MW. V součas- jście, přestože je Oderská Vodní cesta nulých] nosti probíhá stavba nebo se projektuje přirozeným pozadím toho přístavního • bezobratlovců: tesařík obrovský (Ce- dalších 7 elektráren. komplexu. rambyx cerdo, *Osmoderma eremita, Ma- Z toho vyplývá, že energetický poten- Úsekem Oderské Vodní Cesty, který culinea nausithous, Maculinea telejus, Eu- ciál řeky Odry a jejího povodí je již ve vy- limituje a rozhoduje o dopravě je úsek phydras aurinia, Lycanus ceruvs, Lycaena soké míře využit. V praxi jsou možnosti mezi Brzegem Dolnym a ústí řeky Nysa dispar, Omphiogomphus cecilia, Vertigo rozvoje vodní energetiky navíc omezené Łużycka (přesně: ústí Brzeg Dolny - Ka- moulinsiana, Vertigo angustior a také Ae- přírodními podmínky jako například mi- czawy). Tady se vyskytují nejnižší prů- shna viridis (druh je připojen k seznamu grace ryb nebo velikost průtoku vody. chody, které brání provozu na celé vodní Přílohy II na žádost Polska) Většina elektráren je vybavená turbí- cestě. Ty nevyhovující podmínky jsou • ryb: mihule říční Lampetra fluviatilis, nami firmy MAVEL z České Republiky. následkem: mihule potoční Lampetra planeri, mihule Turismus a rekreace • eroze dna pod hladinou vody u Brze- mořská Petromyzon marinus, bolen dravý Na území Polska může být řeka Odra gu Dolneho Aspius aspius, hrouzek běloploutvý Go- považována za turistickou vodní cestu • zanedbáváním údržby a zhoršová- bio albipinnatus, piskoř pruhovaný Mis- téměř na celém svém toku. Přírodní hod- ním stavu staveb na trase gurnus fossilis, hořavka duhová Rhodeus noty řeky Odry a jejich proměnlivost, • nedostatek plánovaných bagrova- sericeus, sekavec písečný, vranka obecná vysoká kulturní hodnota měst a technic- cích prací na trase Cottus gobio, a také ostrucha křivočará kých památek umístěných na řece a její V současné době splňuje úsek mezi Pelecus cultratus (druh připojený k sezna- blízkosti a také možnost mnoha zastave- Brzegem Dolnym a ústím řeky Nysa mu Přílohy II na žádost Polska) ní na cestě přispívají k velké atraktivitě Łużycka podmínky II třídy. Mimo malých • obojživelníků: kuňka obecná Bombi- trasy. Ten obrovský potenciál neustále tranzitních hloubek se na toku vyskytuje na bombina, čolek velký Triturus cristatus čeká na využití. V posledních letech se také úsek zákruty o poloměru menším • plazů: želva bahenní Emys orbicularis; rozvinulo se mnoho iniciativ majících něž 500m. • savců: netopýr černý (Barbastella bar- za cíl propagaci řeky Odry jako turistic- V červnu 2016 přijala Rada ministrů bastellus), netopýr velký (Myotis myotis), ké atrakce. Ve většině případů mají tyto „Předpoklady pro plány rozvoje vnit- netopýr velkouchý (Myotis bechsteini), aktivity charakter lokální a jsou výsled- rozemských vodních cest v Polsku v le- vydra říční (Lutra lutra) a bobr evropský kem snažení místních samospráv nebo tech 2016 – 2020 s perspektivou do (Castor fiber). sdružení. roku 2030“ Jedná se o velký investiční Energetika Nejdůležitější z nich je „Flis Odrzaňski“, program vypracovaný Ministerstvem Hydro-energetické zdroje Polska se program „Odra dla turystów“ (Odra pro námořní ekonomiky a vnitrozemskou odhadují na 13,7 Twh ročně, z toho turisty) a také vodní cesta „Do ostatniej plavbou. 45,3 % připadá na Vislu, 43,6 % na povo- šluzy“ (Do posledního proplachu) propa- Implementace strategie je rozdělena dí Visly a Odry, 9,8 % na Odru a 1,8 % na govaný přes Sdružení Marin Odrzańskie. do čtyř priorit. První je dosažení meziná- řeky pomoří. V současné době využívá rodní třídy plavby a začlenění Oderské Doprava Polsko svoje hydro-energetické zdroje Vodní Cesty do evropské sítě vodních Odra jako dopravní cesta pro převoz pouze na 14 %, co představuje 7,3 % vý- cest. Druhou je zlepšení navigačních zboží je nazývána Oderská Vodní Cesta. konu v státním energetickém systému. podmínek řeky Visly. Třetí – rozšíření Přes kanály Odra-Hawela a Odra-Spre- Aktuálně v Státním Systému Ener- spojení Odra-Wisla-Vistula a Varšava wa je spojena se systémem vodních go-elektrickém pracuje 125 vodních -Brest. Poslední prioritou je rozvoj part- cest celé Evropy. Oderská Vodní Cesta je elektráren o celkovém výkonu 2040MW, nerství a spolupráce pro vnitrozemské a zůstane velice nejednotná, ačkoliv je z toho pouze 15 elektráren má vyšší vý- vodní cesty. v Polsku prakticky jedinou vodní cestou kon než 5MW. Zejména na již existují- Investice, které mají byt realizová- s dopravním významem. cích čerpacích objektech bylo v povodí ny v krátkodobém výhledu, tj. do roku Na Odře kromě lokální dopravy, se Odry v letech 2002-2008 vybudováno 2020, zahrnují: odstranění úzkých míst doprava soustředí na úsek regulované- 22 vodních elektráren o celkovém výko- a modernizaci hydrotechnických staveb ho toku Odry a Glivického kanálu a také nu 18,6 MW, z toho na Odře 5 o celko- vodních cest, aby se co nejdříve obnovila spojení Štětín – cesty západoevropské. vém výkonu 6,82 MW. Odhaduje se, že dálková doprava. Jedná se zejména o za- 62 hájení stavby vodních stupňů na Odře ukazují na příklady osvěčených postupů ti je nejdůležitějším úkolem modernizace – níže od Malczyce v Lubiąži a Ścinawě. realizace obdobných projektů v souladu Vratislavského Vodního uzlu a také stavba Počátkem března 2017 prezident An- s doporučení Evropské komise („Vnitro- protipovodňové nádrže Racibórz Dolny drzej Duda ratifikoval Evropskou úmluvu zemská vodní doprava a síť Natura 2000 Protipovodňová nádrž Racibórz Dolny AGN (dohoda o významných vnitrozem- – Rozvoj a řízení vnitrozemských vod- je situovaná v údolí řeky Odry na sever ských vodních cestách o mezinárodním ních cest v kontextu směrnic o ptácích od silničního mostu Krzyżanowice-Bu- významu), která ukládá Polsku povin- a lokalitách. ków, od 33.580 kilometru do 46.300 ki- nost investovat do mezinárodní třídy lometru řeky. Na tomto úseku má Odra Povodně vodních cest. Na to čekaly společenství charakter řeky částečně naturalizované, V rámci povodňové bezpečnosti vznikl spojená s vodní dopravou více než 20 která teče uprostřed údolí. Její řečiště je Program pro Odru – 2006, který se kon- let. Nicméně plánované aktivity se však částečně regulované, se zachovanými krétně zabývá protipovodňovou ochra- stále více setkávají s protesty ekologic- zákrutami a fragmenty starých ramen nou nejlidnatějších oblastí umístěných kých organizací. řeky. Správní oblastí je to okres Racibórz v údolí Odry. V programu jsou zahrnuta Bude obnovování vnitrozemské plav- a Wodzisław. Celkově zabere nádrž 2626 města: Racibórz, Kedzierzyn-Koźle, Opo- by v Polsku úspěšné? Zdá se, že ano. ha území. V okolí silničního mostu v Kr- le, Vratislav a Slubice. Koncepce ochrany Zejména proto, že řada institucí, včetně zyżanowicích se protipovodňová nádrž také zahrnuje bezpečnost území, ve kte- akademických pracovníků, podnikatelů spojí s poldrem Buków. rých jsou povodně a mají prudký průběh z různých odvětví (doprava, energetika, (Kladská pánev a povodí ostatních levo- Text byl převzat z příspěvku prezentova- chemické závody, loděnice, přístavy) po- stranných přítoku Odry). V této souvislos- ného na symposiu v Odrách.

Kanály na řece Odře - Wroclawská vodní cesta. Odra skanalizowana - Wroclawski Wezel Wodny. 63 Rzeka Odra w Polsce, zaproszenie na polskie Sympozjum Krzystof Kulwicki

Na terenie Polski powierzchnia obsza- Z uwagi na cechy fizyczno-geogra- 3270 - szerokie, muliste brzegi rzek ze ru dorzecza Odry wynosi 118 015 km2, ficzne, dorzecze Odry charakteryzuje zbiorowiskami letnich terofitów ze związ- co stanowi ok. 38% powierzchni kraju. się wyraźną asymetrycznością. Le- ków Chenopodion rubri i Bidention; Największe lewostronne dopływy wostronne dopływy w jego części gór- 6210 - półnaturalne, suche murawy Odry to: Opawa, Nysa Kłodzka, Bystrzy- nej i środkowej to rzeki o charakterze na podłożach wapiennych (Festuco-Bro- ca, Bóbr, Nysa Łużycka, a największe do- górsko-nizinnym, zaś pozostałe mają metea); pływy prawostronne Odry to: Mała Pa- charakter nizinny. 6410 - łąki trzęślicowe ma wapiennych, new, Widawa, Barycz, Warta, Myśla, Ina. Natura torfowych lub ilasto-gliniastych glebach Największą rzeką wśród wymienio- Obszar dorzecza, w tym sama dolina (Molinion caerulae) 6430 - hydrofilne nych dopływów jest Warta wraz z jej Odry, cechuje się cennymi wartościami zbiorowiska ziołoroślowe, nadrzeczne głównymi lewostronnymi dopływami: przyrodniczymi i kulturowymi. Są one i okrajkowe na obszarach równinnych; Prosną i Obrą. Obszar dorzecza Odry objęte różnymi formami ochrony przyro- 6440 - aluwialne łąki selernicowe obejmuje także Zlewisko Bałtyku oraz dy. Najliczniejszą formą zabezpieczającą w dolinach rzecznych (Cnidion dubii); rzeki: Dziwna, Rega, Parsęta i Wieprza. najwyższe wartości zasobów przyrodni- 6510 - nizinne łąki kośne (Alopecurus Największe zbiorniki zaporowe na ob- czych w dorzeczu Odry są obszary Natu- pratensis, Sanguisorba officinalis); 7140 - szarze dorzecza: Otmuchów, Nysa, ra 2000, których w końcu roku 2010 było torfowiska przejściowe i trzęsawiska; Bukówka, Pilchowice, Sosnówka, Miet- 327. Wartości przyrodnicze i kulturowe w 7150 - zagłębienia na podłożach tor- ków, Słup, Leśna, Złotniki, Jeziorsko, Tu- dolinie Odry chronione są także w formie fowych (Rhynchosporion); 7230 - torfo- rawa, Dzierżno Duże. parków narodowych, rezerwatów przy- wiska alkaliczne; Charakter Odry w odcinku źródło- rody, parków krajobrazowych i obszarów 9110 - kwaśne buczyny Luzulo-Fage- wym (ok. 47 km długości) posiada gór- chronionego krajobrazu. tum; ski charakter, przechodząc w niższym Obszar Doliny Odry jest zbadany pod 9130 - żyzne buczyny Asperulo-Fage- biegu w rzekę nizinną. Odra jest rzeką kątem wymogów stawianych ostojom tum (po stronie niemieckiej); żeglowną na odcinku od Kędzierzyna NATURA 2000, co pozwala stwierdzić, że 9150 - środkowoeuropejskie, nawa- - Koźla (wraz z Kanałem Gliwickim w obszary spełniające kryteria siecizajmu- pienne buczyny Cephalanthero-Fagion zlewni rzeki Kłodnicy) w dół biegu. Na ją około 1700 km2 i zajmują blisko 47% (po stronie niemieckiej); odcinku 186 km od Kędzierzyna rozpo- doliny. 9160 - subatlantyckie i środkowoeuro- czyna się odcinek Odry skanalizowanej W dolinie Odry oraz na skarpach jej pejskie lasy dębowe i dębowo-grabowe (do Brzegu Dolnego), na którym zloka- pradoliny występują różne typy siedlisk dolin rzecznych (Carpinion betuli); lizowane są 24 stopnie wodne. Poniżej naturalnych będące przedmiotem zain- 9170 - lasy grądowe Galio-Carpinetum; Brzegu Dolnego Odra płynie w sposób teresowania Wspólnoty predysponowa- *9180 - lasy Tilio-Acerion na stokach, swobodny. Rzeka poprzez system kana- ne do zakwalifikowania do SAC Special piargach i zboczach wąwozów; łów posiada połączenie żeglugowe ze Area of Conservation w ramach NATURA *91E0 - lasy nadrzeczne z olszą czarną Szprewą i Hawelą. 2000 (znakiem „*“ oznaczono siedliska Alnus glutinosa i jesionem wyniosłym Gęstość sieci rzecznej, w zależności priorytetowe): Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion do regionu, waha się od 2,45 km/km2 2330 - wydmy śródlądowe ze zbio- incanae) oraz łęgi wierzbowo-topolowe do 0,7 km/km2. rowiskami muraw psammofilnych(Salicetum albo-fragilis, Populetum albae) Pod względem hydrograficzno- fizjo- ze związku Corynephorion canescentis; 91F0 - lasy mieszane dębowo-wią- graficznym Odra dzieli się na 3 odcinki: 3130 - wody stojące, oligotroficzne do zowo-jesionowe występujące wzdłuż Odra Górna – od źródeł do Kędzie- mezotroficznych z pionierskimi zbioro- dużych rzek (w dolinie Odry dobrze za- rzyna – Koźla długości 198,3 km (w tym wiskami roślinności z klasy Isoëto- Na- chowane lub słabo zniekształcone łęgi 70 km w Polsce) i spadkach od 7,2‰ nojuncetea (we fragmentach); Ficario-Ulmetum) (strona czeska) do 0,33‰ po stronie 3150 - naturalne jeziora eutroficzne *91G0 - pannońskie lasy z Quercus polskiej; Odra Środkowa – od Kędzierzy- z roślinnością ze związków Magnopota- petraea i Carpinus betulus (za ten typ na – Koźla do ujścia Warty, o spadkach mion lub Hydrocharition; siedliska uznano ciepłolubne dąbrowy od 0,28‰ do 0,19‰ i długości 510 km. 3260 - rzeki nizinne i podgórskie pły- na stromych skarpach doliny Dolnej Odra Dolna – od ujścia Warty do Zalewu nące, ze zbiorowiskami jaskrów wod- Odry, którym odpowiada występująca Szczecińskiego, długości 146 km o spad- nych (Ranunculion fluitantis i Callitricho- Bielinku dąbrowa Quercetum pubescen- kach od 0,16‰ do 0,001‰. Batrachion); ti-petraeae). 64

Obecność gatunków wymienionych Lutra lutra i bóbr europejski Castor fiber; wielkością przepływów wody. w Załączniku II Dyrektywy 92/43/EEC, Energetyka Większość elektrowni wyposażona czyli gatunki roślin i zwierząt ważne dla Zasoby hydroenergetyczne Polski jest w turbozespoły rurowe firmy MAVEL Wspólnoty, których ochrona wymaga wy- szacuje się na 13,7 TWh rocznie, z czego z Czech. znaczenia specjalnych obszarów ochrony: 45,3% przypada na Wisłę, 43,6% na do- Turystyka i rekreacja W dolinie Odry stwierdzono, jak do tej rzecza Wisły i Odry, 9,8% na Odrę i 1,8% Odra na terenie Polski może być trak- pory, występowanie: na rzeki Pomorza. Obecnie Polska wy- towana jako wodny szlak turystyczny nie- • roślin: widłoząb (Dicranum viride), korzystuje swoje zasoby hydroenerge- omal na całym swoim przebiegu. Walory selery błotne (Apium repens), lipiennik tyczne jedynie w 14%, co stanowi 7,3% przyrodnicze rzeki i ich zmienność, wyso- (Loesela Liparis loeseli), (aldrowanda pę- mocy zainstalowanej w krajowym syste- ka wartość kulturowa miast i zabytków cherzykowata (Aldrovanda vesiculosa) mie energetycznym. techniki znajdujących się nad rzeką oraz należy tu już do gatunków wymarłych); Aktualnie w Krajowym Systemie Ener- fakt pojawienia się wielu miejsc umożli- • bezkręgowców: kozioróg dębosz goelektrycznym pracuje 125 elektrow- wiających postój na szlaku sprawiają, że (Cerambyx cerdo, *Osmoderma eremita, ni wodnych o łącznej mocy 2040 MW, atrakcyjność tego szlaku jest bardzo wiel- Maculinea nausithous, Maculinea telejus, z czego tylko 15 o mocy powyżej 5 MW. ka. Ten ogromny potencjał czeka wciąż na Euphydras aurinia, Lycanus ceruvs, Lyca- W latach 2002-2008 wybudowano wykorzystanie. W ostatnich latach rozwi- ena dispar, Omphiogomphus cecilia, Ver- w dorzeczu Odry, głównie na istniejących nęło się wiele inicjatyw mających na celu tigo moulinsiana, Vertigo angustior oraz obiektach piętrzących, 22 elektrownie promocję Odry jako atrakcji turystycznej. Aeshna viridis (gatunek włączony do listy wodne o łącznej mocy 18,6 MW, w tym W większości mają one lokalny charakter Załącznika II na prośbę Polski); na Odrze – 5 o łącznej mocy 6,82 MW. i są wynikiem aktywności samorządów • ryb: minóg rzeczny Lampetra fluvia- Szacuje się, że potencjał energetyczny lub lokalnych stowarzyszeń. tilis, minóg strumieniowy Lampetra pla- Odry i jej dopływów wynosi ok. 242 MW, Najważniejsze z nich to Flis Odrzański, neri, minóg morski Petromyzon marinus, w tym w elektrowniach istniejących program „Odra dla turystów” oraz szlak boleń Aspius aspius, kiełb białopłetwy 193,5 MW. wodny „Do ostatniej śluzy” promowany Gobio albipinnatus, piskorz Misgurnus Potencjał energetyczny Odry w ist- przez Stowarzyszenie Marin Odrzańskich. fossilis, różanka Rhodeus sericeus, koza niejącym układzie stopni piętrzących Transport Cobitis taenia, głowacz białopłetwy wynosi 65 MW. Aktualnie zainstalowana Odra jako szlak żeglowny dla trans- Cottus gobio oraz ciosa Pelecus cultratus moc czynnych 16 elektrowni na Odrze portu towarów określana jest jako Od- (gatunek włączony do listy Załącznika II wynosi około 30 MW. W trakcie budo- rzańska Droga Wodna. Poprzez kanały zgodnie z polską propozycją); wy lub projektowania jest kolejnych Odra-Hawela i Odra- Szprewa jest po- • płazów: kumak nizinny Bombina 7 elektrowni. Wynika z tego, że potencjał wiązana z systemem dróg wodnych bombina, traszka grzebieniasta Triturus energetyczny rzeki Odry i jej dopływów Europy. Odrzańska Droga Wodna jest cristatus; został już w wysokim stopniu zagospo- i pozostanie bardzo niejednolita, choć • gadów: żółw błotny Emys orbicularis; darowany. W praktyce możliwości roz- praktycznie jest jedyną w Polsce drogą • ssaków: mopek (Barbastella barba- woju energetyki wodnej są dodatkowo wodną o znaczeniu transportowym. stellus), nocek duży (Myotis myotis), no- ograniczone przez uwarunkowania śro- Na Odrze, oprócz przewozów lokal- cek Bechsteina (Myotis bechsteini), wydra dowiskowe, np. związane z migracją ryb, nych, transport koncentruje się na od-

Elektrownia wodna Janowice - Jeszkowice. Elektrownia wodna Wroclaw I. Vodní elektrárna Janowice-Jeszkowice. Vodní elektrárna Wroclaw I. 65 cinku Odry skanalizowanej i Kanału Gli- tzw. wąskich gardeł przez modernizację ści położonych w dolinie Odry. Ochroną wickiego oraz w relacji Szczecin – drogi zabudowy hydrotechnicznej dróg wod- zostały przede wszystkim miasta: Raci- zachodnioeuropejskie. Poza krótkimi nych, aby jak najszybciej przywrócić bórz, Kędzierzyn-Koźle, Opole, Wrocław okresami, po otwarciu sezonu nawiga- żeglugę długotrasową. W szczególności i Słubice. Koncepcja ochrony uwzględ- cyjnego na Odrze, warunki nawigacyjne ma to dotyczyć: rozpoczęcie budowy nia też zapewnienie bezpieczeństwa poniżej Brzegu Dolnego uniemożliwiają stopni wodnych na Odrze - poniżej Mal- terenom, gdzie powodzie są częste uprawianie żeglugi w relacji do Szczecina. czyc w Lubiążu i Ścinawie i charakteryzują się gwałtownym prze- Uniemożliwia to realizowanie przewo- Na początku marca 2017 r. prezydent biegiem (Kotlina Kłodzka oraz dorzecza zu ładunków w relacji Śląsk – zespół por- Andrzej Duda ratyfikował europejską pozostałych lewobrzeżnych dopływów towy Szczecin – Świnoujście, a przecież konwencję AGN (porozumienie o głów- Odry). W tym całym kontekście najważ- ODW jest naturalnym zapleczem tego nych śródlądowych drogach wodnych niejszym obecnie zadaniem do realizacji zespołu portowego. o znaczeniu międzynarodowym), która to modernizacja Wrocławskiego Węzła Odcinkiem ODW, który limituje i decy- zobowiązuje Polskę do inwestycji w mię- Wodnego oraz budowa zbiornika prze- duje o transporcie jest odcinek pomię- dzynarodową klasę dróg wodnych. ciwpowodziowego Racibórz Dolny. dzy Brzegiem Dolnym a ujściem Nysy Środowisko związane z transportem Projektowany zbiornik przeciwpo- Łużyckiej (dokładnie: odcinek Brzeg rzecznym czekało na to przeszło 20 lat. wodziowy Racibórz Dolny jest zlokali- Dolny - ujście Kaczawy). Tu występują Jednak planowane działania spotykają zowany w dolinie rzeki Odry na północ najniższe głębokości tranzytowe, któ- się z protestami organizacji ekologicz- od mostu drogowego Krzyżanowice– re wręcz uniemożliwiają eksploatację nych. Buków, w kilometrze od 33.580 do kilo- na całej drodze wodnej. Te niewłaściwe Czy odmrażanie żeglugi śródlądo- metra 46.300 tej rzeki. warunki wynikają z: wej w Polsce powiedzie się? Wydaje Na tym odcinku Odra ma charakter • erozji dna poniżej stopnia wodnego się, że tak. Zwłaszcza, że wiele środo- rzeki częściowo naturalizowanej, płyną- Brzeg Dolny; wisk, w tym naukowcy, przedsiębiorcy cej w środkowej części doliny. • zaniedbania prac konserwacyjnych różnych branż (transport, energetyka, Jej koryto jest częściowo uregulowa- i degradacji zabudowań regulacyjnych; zakłady chemiczne, stocznie, porty) ne, z pozostawionymi zakolami i frag- • braku planowanych prac pogłębiar- wskazują na przykłady dobrych prak- mentami starorzeczy. skich na szlaku. tyk realizacji podobnych przedsięwzięć Administracyjnie jest to obszar powia- Obecnie odcinek pomiędzy Brzegiem w zgodzie z zaleceniami Komisji Euro- tu: raciborskiego i wodzisławskiego. Dolnym a ujściem Nysy Łużyckiej speł- pejskiej („Transport wodny śródlądowy Ogółem obiekt ten zajmie powierzch- nia wymagania klasy II. Oprócz niskich i sieć Natura 2000 – zrównoważony roz- nię 2626 ha. głębokości tranzytowych, dodatkowo wój śródlądowych dróg wodnych i za- W rejonie mostu drogowego w Krzy- występują na tym odcinku zakola o pro- rządzanie nimi w kontekście dyrektywy żanowicach zbiornik przeciwpowodzio- mieniach mniejszych niż 500 m ptasiej i siedliskowej.”) wy Racibórz Dolny łączy się z polderem W czerwcu 2016 r. Rada Ministrów przy- Powodzie Buków. jęła „Założenia do planów rozwoju śródlą- W zakresie bezpieczeństwa powodzio- dowych dróg wodnych w Polsce na lata wego, Program dla Odry – 2006 w szcze- Źródła: 2016-2020, z perspektywą do 2030 r.” To gólny sposób zajmował się ochroną Wyciąg z referatu przeniesionego na sympo- duży program inwestycyjny przygotowa- przed powodzią dużych skupisk ludno- zjum Rzeka Odra. ny przez Ministerstwo Gospodarki Mor- skiej i Żeglugi Śródlądowej. Realizacja strategii podzielona została na 4 priorytety. Pierwszy to osiągnięcie międzynarodowej klasy żeglowności i włączenie w europejską sieć dróg wod- nych ODW. Drugim jest poprawa wa- runków nawigacyjnych Wisły. Trzecim - rozbudowa połączenia Odra-Wisła-Za- lew Wiślany i Warszawa-Brześć. Ostat- nim, rozwój partnerstwa i współpracy na rzecz śródlądowych dróg wodnych. Inwestycje, które mają być zrealizo- wane w perspektywie krótkotermino- Modernizacja Wroclawskiego Wezla Wodnego. wej, czyli do 2020 r. to m.in.: usuwanie Modernizace wroclawské vodní cesty. 66 Odry, první město na řece Odře

Odry jsou prvním městem na horním Dnes zámek připomíná Zámecký park. toku jedné z nejvýznamnějších evrop- K dalším chráněným kulturním památ- ských řek, jejíž pramen je nedaleko. kám města patří barokní sochy sv. Jana Malebné údolí Oderské kotliny, v níž Nepomuckého z roku 1717 a sv. Františ- město leží, je obklopeno lesnatými ka z Assisi umístěné u Církevní střední svahy Nízkého Jeseníku a otevírá se na školy sv. Anežky České. V 18. století se jihovýchod Moravské brány, kde vedla v Odrách a blízkém okolí těžilo olovo stará obchodní a válečná cesta od řeky a stříbro. Již v roce 1774 zde byla zalo- Moravy údolím Odry do Polska - tzv. žena továrna na vlněné zboží a od polo- „Jantarová cesta“. Na místě původní viny 19. století se rozvinulo soukenictví. slovanské osady Vyhnanov, která byla Návštěvníky tady čeká mnoho mož- poprvé písemně zmíněna r. 1234, bylo ností jak trávit volný čas. Za poznáním Katovna. Katownia. postaveno pravděpodobně ve 2. polo- můžete projít naučnou stezkou Stříbrný vině 13. století nové opevněné město. chodník, která prochází kolem rozhled- Ve 14. století se Odry staly již význam- ny Pohoř Olšová a kolem oderských ryb- ným okolním centrem. Za husitských níků, kde je možné pozorovat mnoho válek byly Odry opěrným bodem, z nějž druhů ptactva. Nejen pro rodiny s dět- husité podnikali výpady do Slezska i do mi jsou určena dětská hřiště, dopravní Polska. Význam husitských Oder vzros- hřiště vybavené koly různých velikostí tl v letech 1428-1432, kdy zde pobýval a elektromobily, v horkých letních dnech známý litevský kníže a bývalý „požádaný přijde vhod městské koupaliště. V míst- český král“ Zikmund Korybutovič. Roku ní části Tošovice je areál HEIpark, který Městské koupaliště. 1481 bylo město zapsáno do opavských nabízí mnoho aktivit pro malé i velké, Basen miejski. zemských desek a stalo se tak součástí v zimě i v létě. Nedaleko města u Kloko- knížectví opavského a Slezska. Měst- čůvku se nachází pozoruhodné poutní skou památkovou zónu tvoří náměstí místo SKÁLA PANNY MARIE. K prameni s renesančními měšťanskými domy, se vody, která tryská přímo ze skály, se pojí sochou Nanebevzetí Panny Marie z roku pověst o Panně Marii, která zde za třice- 1785 a s nádhernou neoklasicisní kaš- tileté války zachránila švédského vojáka nou z roku 1897. Kašna je dílem místní- před smrtí žízní. Přímo ve městě můžete ho rodáka a významného vídeňského navštívit Muzeum Oderska a návštěvnic- sochaře Emila Zimmermana. Součástí ké centrum Katovna Odry. památkové zóny jsou i zbytky středo- V současnosti se připravuje zpřístup- věkého opevnění s polokruhovitou ba- nění břidličných štol, které budou připo- Zámecký park a kostel sv. Bartoloměje. štou z 15. století na Pásové ulici. Nejvý- mínat hornickou historii oblasti. Park Zamkowy i kościół pod wezwaniem świę- znamnější památkou je gotický kostel tego Bartłomieja. svatého Bartoloměje, barokně přesta- věný v letech 1691-1692. Z věže vyzvá- ní nejstarší moravský zvon z roku 1374. Součástí interiéru jsou obrazy opav- ských malířů Gunthera a Luxe, ozdobou jsou nově rekonstruované varhany. Rov- něž budova fary, přestavěná do dnešní podoby roku 1700, patří k chráněným památkám. Mezi farou a kostelem se nachází socha sv. Floriána z roku 1751, po levé straně kostela pískovcový kříž z roku 1871, po pravé straně kamenný sloup sv. Trojice. V centru města stával hodnotný barokní zámek, který v roce Dopravní hřiště. 1964 vyhořel a v roce 1966 byl zbořen. Ogródek rowerowy. 67 Odry, pierwsze miasto na Odrze

Odry są pierwszym miastem w gór- znajduje się rzeźba św. Floriana z roku nego biegu jednej z najbardziej zna- 1751, po lewej stronie Kościoła znajdu- czących europejskich rzek, której źródło je się krzyż z piaskowca z roku 1871, znajduje się w jego pobliżu. Malownicza po prawej stronie kamienna Kolumna dolina oderskiej kotliny, w której położo- św. Trójcy. W centrum miasta stał cenny no jest miasto, jest otoczona zalesiony- barokowy zamek, który w roku 1964 ule- mi zboczami Niskich Jeseników i otwiera gł spaleniu, a następnie w roku 1966 zo- się na południowy wschód Bramy Mo- stał zburzony. Do kolejnych chronionych rawskiej, gdzie wiódł dawny szlak han- zabytków kultury miasta należą baroko- dlowy i bitewny od rzeki Morawy przez wa rzeźba św. Jana Nepomucena z roku dolinę Odry do Polski – tzw. „Jantarova 1717 i św. Franciszka z Asyżu, znajdujące stezka - Szlak bursztynowy”. się przy liceum kościelnym imienia św. Na miejscu pierwotnej słowiańskiej Agnieszki Przemyślidki. W XVIII wieku osady Vyhnanov, która była pisemnie wydobywano w Odrach i okolicy ołów wzmiankowana już w 1234 r., prawdo- i srebro. Już w 1774 roku została założo- podobnie w 2 połowie XIII wieku utwor- na fabryka produktów wełnianych, zaś zono nowe, obwarowane miasto. W XIV od połowie XIX w. rozwinęła się produk- wieku Odry stały się istotnym centrum cja sukna. dla okolicy. Za czasów walk husyckich Niedaleko miasta koło Klokočůvku Odry były punktem wsparcia, z które- na uwagę zasługuje pątnicze miejsce: go husyci podejmowali rejzy na Śląsk SKAŁA PANNY MARII. Ze źródłem wody, i do Polski. Znaczenie husyckich Oder która wypływa bezpośrednio ze skały, wzrosło w latach 1428-1432, kiedy prze- związana jest legenda o Pannie Marii, bywał tutaj znany litewski książę i były która ocaliła tu szwedzkiego żołnierza kandydat na czeskiego króla - Zygmunt przed śmiercią z pragnienia podczas Korybutowicz. W roku 1481 miasto zo- Wojny trzydziestoletniej. Rozhledna Pohoř - Olšová. Wieża widokowa Pohoř - Olšová. stało zapisane do ksiąg wojewódzkich Opawy, przez co stało się częścią Księst- wa Opawskiego i Śląska. Częścią zabytkową miasta jest rynek z renesansowymi domami miejski- mi, z rzeźbą Najświętszej Marii Panny z roku 1875 oraz przepiękną neoklasycy- styczną fontanną z roku 1897. Fontanna jest dziełem lokalnego rodaka i znanego wiedeńskiego rzeźbiarza Emila Zimmer- mana. Częścią obszaru zabytkowego Heipark Tošovice. Dětské hřiště. są także pozostałości po średniowiecz- Heipark Tošovice. Plac zabaw dla dzieci. nych fortyfikacjach z okrągłą baszta z XV wieku na ulicy Pásová. Najbardziej znaną pamiątką jest gotycki kościół pod wezwaniem świętego Bartłomieja, prze- budowany w stylu barokowych w latach 1691-1692. Z wieży wydzwania najstars- zy morawski dzwon z roku 1374. Częścią wnętrza są obrazy opawskich malarzy Gunthera i Luxe, ozdobą są nowo re- konstruowane organy. Do chronionych zabytków należy także budynek fary, pr- zebudowany w 1700 roku w obecnych Masarykovo náměstí. kształtach. Pomiędzy farą i kościołem Masarykovo náměstí. Projekt „Odra – řeka, která nezná hranic“, reg. č. CZ.11.4.120/0.0/0.0/16_013/0000664, byl realizován v rámci programu INTERREG V-A Česká republika - Polsko a byl financován z Fondu mikroprojektů 2014-2020 Euroregionu Silesia. Projekt „Odra - rzeka, która nie zna granic“ , reg. CZ.11.4.120/0.0/0.0/16_013/0000664, jest wspierany przez dotacje z funduszy mikro-pro- jektu 2014 - 2020 w Euroregionie Silesia w ramach programu INTERREG V-A Czechy - Polska.