sat-28 ta' Settembru
2019
Fil-Muzew Nazzjonali tal-Arkeologija, Valletta
1\ 1ational 'Nir\Useum 0 mHeri tage Malta 1.1\1 ~ of ~RC HAEOLOGY KULTURA
EDITORIAL
ixtieq nibda dan 1-editorjal billi nirringrazzja lil dawk '-'- magaz1n kollha li qraw 1-ewwel edizzjoni ta' dan il-rnaga:iin NKultura u b'xi mod gharnlu kuntatt rnieghi, direttarnent ft lttR!a t -vf!jf jew indirettarnent jew anke kkuntattjaw lill-persuni li hurna fis- settur tal- involuti f'din il-pubblikazzjoni, biex jaqsmu maghna 1-hsibijiet taghhorn. Dak li nista' nghid hu li ninsab sodisfatt bil-kliern ta' KULTURA inkoraggiment li rcevejt. Naf li kliern ta' tifhir intqal ukoll lill persuni li hurna wara dan il-rnaga:iin. Dan jirnlini b'kuragg u tarna GJ11+ ,, ghall-pubblikazzjonijiet futuri. Nixtieq ukoll nirringrazzja Iii dawk il-persuni kollha, li b'rnod rniftuh u trasparenti, gharnlu kritika biex lppuhhlikat 11 stampat dan il-rnaga:iin jitjieb. Dan jien napprezzah hafna. Union Print Co. Ltd. Fuq kollox, kien ta' sodisfazzjon kbir ghalija li nies rninn kull Workers' Memorial Building, qasam tal-hajja u anke rninn spettri politki differenti kkuntattjawni 3rd Floor, South Street, Valletta u qaluli b'rnod genwin li dan il-rnaga:iin gnogobhorn. rtadt hafna +356 25900200 pjaCir b'dan. Kien hernrn aktar rninn persuna wanda li jhobbu 1-kultura .Editm Maltija li qaluli li dan il-maga:iin rnela vojt kbir li kien hernrn Simon Mercieca f'dan is-settur. Niehu gost li kellna anke nies rninn barra minn xtutna li wrew interess li jippubblikaw fih. F'din 1-edizzjoni hernrn Qari tal-provi 1-ewwel artiklu ta' persuna barranija, li hu blogger rinornat fuq Melvin Farrugia skala internazzjonali fil -linja tieghu. Naf :igur li se jkollna aktar
Ui~inn barranin jiktbu f'dan il-rnaga:iin. Ghalija dan hu sinjal ta' success. Stacy Sciberras Anzi success doppju. Dan hu magai.in miktub bil-Malti, bl-ilsien 1i [email protected] fih innifsu jillimitah goal nurnru ristrett ta' qarrejja. Biss xorta dan il-rnaga:iin qed jirnexxilu jigbed kittieba barranin. Ritratt tal-fa(·(·ata Biss dan il-rnaga:iin rna jistax jieqaf hawn. Dan il-rnaga:iin L-ebda parti minn dan Alan Saliba il-maga±in rna tista' tigi ghandu jiftah aktar fuq il-kultura Maltija. Bhala editur lest niftah kkoppjata mingnajr aktar u noffri aktar spazju goal dawk il-qarrejja li jixtiequ jiktbu Ritratt tal -kontenut il·permess bil-kitba tal pubblikaturi Union Print fih. Nernrnen li dan il-rnaga:iin ghandu anke jservi ta' lehen goal Alan Saliba Co. Ltd. dawk li rna ghandhornx vuCi jew jahsbu li rna ghandhornx lehen fil kultura. Jekk ghandhorn talent, irrespettivarnent hurna rninn hurna ll.itmtti ohm Filwaqt li nagnmlu kull sforz biex ni±guraw li. u !-mod kifjahsbuha, dan il-rnaga:iin se jkun qed joffrilhom spazju. Roger Azzopardi l-kontenut ta' Kultura Infatti, qed noffri spazju goal dawk 1-ghaqdiet kulturali jew persuni hu korrett, rna nistghux Dipartinwnt tai-Anizi niniammu responsabbli li jhobbu 1-kultura biex jippre:ientaw 1-avvenimenti taghhorn fih . jew kontabbli gnal ibalji 25900200 I 230 I 235 fattwali li jistghu jigu [email protected] pprintjati.
1
ghaddej u mifrux fuq il-gzira. Restawr li sempliciment b'ghafsa ta' buttuna. jhaddan minn palazzi ghal nicec u statwi, Ghalhekk meta qed isir restawr, u fejn hidma li mhijiex fadi, specjalment meta huwa possibbli, apparti milli terga' wiehed iqis li hafna mill-bini storiku tiddahhal in-nisga storika tas-siti taghna, taghna huwa mibni bil-gebla lokali, li hija iridu wkoll jidhlu ideat godda biex niehdu ratba u tiddeterjora facilment bit-temp. 1-immaginazzjoni taz-zghar, u lejn il Barra minn hekk, uhud mis-siti kienu muzewijiet tal-pajjiz. ekk tiehu tliet progetti biss, il addandunati ghal ghexieren ta' snin, u Mu 1-Muzew Nazzjonali tal-Arti Valletta Design Cluster, 1-Arkivji kellhom bzonn interventi kbar ta' restawr. - 1-MUZA. Il-hsieb wara !-branding JNutarili u Admiralty House, li Madankollu tim dedikat - tim tieghu u wkoll wara 1-esebiti wasslu t-tlieta li hurna jinsabu fil-Belt Valletta, professjonali dedikat - qed jiehu hsieb ghall-adozzjoni u 1-i:lvilupp tas-sit hemm investiment ta' ftit inqas minn €20 dawn il-progetti u qed jaghtihom nifs gdid f'mudell partecipatorju. MUZA jaghti miljun, bl-ewwel zewg progetti ffinanzjati biex ikunu ippreservati ghall-posteritiL lill-partecipanti mezzi biex jesperjenzaw parzjalment minn Fondi Ewropej. Tajjeb li jinghad li meta qed ikun permezz tat-teknologija 1-esebiti 'I hinn Hemm impenn shill li 1-wirt hemm xoghol ta' restawr, tittiehed minn pittura u statwi biss. Mod li dawk li kulturali tal-pajjiz jissahhah bhala kunsiderazzjoni wkoll tat-tendenzi jzuru 1-muzew, ihossuhom partecipi f'dak prodott kulturali, kemm ghal-lokal moderni f'dan is-settur. li qed jaraw esebit. Din kienet formula ta' kif ukoll ghall-barrani. Madankollu, Huwa fatt maghruf li 1-generazzjoni success ghall-MUZA, formula li qed tkun 1-impenn f'dan is-settur ihares ukolllejn zaghzugha - u 1-generazzjonijiet li addottata fejn possibbli f'siti ohra. il-preservazzjoni tal-wirt lokali ghall gejjin - hurna generazzjonijiet li twieldu Hekk ukoll il-Valletta Design Cluster, generazzjonijiet futuri taghna. f'dinja orjentata hafna lejn it-teknologija li se tkun inizjattiva tal-ewwel xorta Bhalissa hemm diversi progetti tal-informatika. Din il-generazzjoni bhalha f'Malta. Dan is-sit se jkollu spazju ta' restawr. Id-Direttorat ghar-Restawr mwielda fOinja ta' teknologija sofistikata ddedikatlill-NGOs ulill-individwi bbazati ghandu xejn anqas minn 71 progett ghandha 1-informazzjoni kollha li tehtieg f'Malta u li jahdmu fis-settur kulturali u
4 KULTURA
kreattiv. Ir-rigenerazzjoni ta' din iz-zona il-hin kollu, tant li d-Direttorat i.rnsemmi fil-Belt Valletta u li ilba abbandunata ghal s'issa hadem f'70% tal-lokalitajiet u zmien twil hija parti minn pjan wiesa' biex ghandu 71 progett ghaddejjin li qeghdin jaghti hajj a lil din in-naha tal-Belt Kapitali fi stadji differenti ta' restawr. taghna. Din bija skema li qed thalli 1- frott Il-Valletta Design Cluster buwa spazju taghha. Hemm binjiet li regghu nghataw komunitarju ghal prattika kulturali u il-hajja mill-gdid, ohrajn li gew salvati kreattiva li jappoggja u wkoll jippromwovi minn qerda minli.abba 1-istat li kienu 1-kreazzjoni kulturali bhala katalist ghall jinsabu fih. Imma 1-perseverazzjoni, il innovazzjoni. Imma apparti 1-kreattivita, hila u d-dedikazzjoni tad-direttorat qed dan il-lok huwa wkoll mezz li permezz iwasslu biex dawn ikunu riginerati mill tieghu hemm rabta mal-komunita Beltija gdid, jinghataw hajja gdida u fuq kollox li tghix f'dawn in-nahat. ikunu ppriservati ghall-generazzjonijiet li Anke b'dan ir-restawr, qed ikun hemm gejjin warajna. preservazzjoni ta' bini storiku li kien Permezz ta' din l-iskema gew salvati abbandunat rna' teknologija moderna u restawrati binjiet, statwi religju:i:i, u permezz tieghu se jkun hemm 1-arti nkec u wkoll siti ohra li kien jixirqilbom u 1-kultura accessibbli mbux biss ghall l-attenzjoni li nghataw. artisti lokali u barranin izda wkoll ghall Hemm siti li jipproponu sfidi biex artisti zghazagh li telghin jgho:i::i;u dan is ikunu restawrati. Dan huwa fattur tal-istat settur kulturali. taghbom u wkolll-investi.rnent li jrid isir. Permezz tal-interventi fl-Arkivji Imma anki bawn bemm l-almu biex dawn Nutarili, mbux biss qed tkun zgurata ukoll ikunu mharsa u restawrati. 1-preservazzjoni ta' bini storiku, imma Kif stipulat b'mod car fil -programm 1-Arkivji Nutarili se jkun iktar accessibbli u 1-istrategija tai-Ministeru ghal dawk filwaqt li jintu:i:a 1-potenzjal shih tieghu li burna kultura u 1-arti, se jkompli jkun ghall-beneficcju tal-komunita. hemm investi.rnent fis-settur kulturali u Admiralty House buwa ezempju kreattiv, settur li ssahhah dejjem aktar u tajjeb iehor. Dan il-progett se jara qed jahdem ghal aspettattivi gholjin u li r-riabilitazzjoni ta' wiehed mill-eqdem jikkontribwixxi hafna ghall-ekonomija bini fil- Belt Kapitali taghna, palazz tas tal-pajji:i:. seklu 17 u bini li buwa meqjus bhala wiehed mill- eqdem fil-Belt Valletta. Dan se jservi bhala !-post ta' zewg ufficcji i.rnportanti fis-settur tal-gustizzja. Dawn burna biss ftit e:i:empji ta' kif ir-restawr qed jinghata 1-importanza li tisdi.oqqlu. U mhux biss fil-Belt Valletta u 1-madwar. Permezz ta' skema msejha "Xoghlijiet ta' Restawr ghall-Kunsilli Lokali'; id-Direttorat tar-Restawr fi hdan il Ministeru ghall-Gustizzja, Kultura u Gvern Lokali, qed jigu restawrati diversi siti u binjiet storid li jinsabu fil-lokalitajeit taghna. Hija skema miftuha darba fis-sena li permezz taghba tinghata ghajnuna lill Kunsilli Lokali biex jippreservaw b'restawr siti ta' mportanza u ta' wirt storiku. Dan ix-xoghol huwa wiehed li ghaddej
5
KULTURA
DWAR IS-SETTE GIUGNO NKITBU kienet tinsab f'numru 13, Pawla Hill, li kienu qeghdin jaghmlu r-ronda tal DIVERSI KOTBA U MIJIETTA' Rahal Gdid. Black Out, habbtulhom il-bieb biex ARTIKLI U STUDJI F'GURNALI U jinformawhom li kellhom id-dawl RIVISTI KEMM F'MALTA U ANKE L-ISTOIUA WAllA DlN elettriku jidher mit-triq u kellhom BARRA MINN XTUTNA. IL-FUNDERJ.JA joqoghdu attenti biex rna jhallux dawl Sa rna kelli xi 20 sena, li kieku jidher mit-twieqi jew mill-bieb. ien rna nistax nimmagina x'ghad xi li.add kien jistaqsini "Hemm xi Wara r-riceviment, il-genituri tiegli.i baqa' x'jinkiteb dwar din il rabta bejn il-familja tieghek u s-Sette marru d-dar tagli.hom Nru 26 Triq tal Jgrajja; pero ricentament sirt naf li Giugno?" Ir-risposta tiegli.i kienet tkun Borg, Rali.al Gdid, madwar 500 mitt 1-Professur Joe Pirotta qed ihejji ktieb li ommi, Guza Vassallo, twieldet girngli.a metru 'I bogli.od mid-dar tal-genituri iehor li se johrog dalwaqt fl-okkazjoni ezatt qabel sehli.et il-grajja, jigifieri fit-30 tagli.ha u erba' bibien 'il boghod minn tal-ewwel Centinarju minn dan ta' Mejju 1919. Xejn aktar. zewg zijiet ta' ommi, Agnes Pace u 1-avveniment. Jien twelidt fl-eqqel tal-gwerra, fis- Emily West, hut ommha. Ma' Emily kien F'dan 1-artiklu nixtieq nirreferi ghal 27 ta' April 1942, f'numru 61, Pjazza joqgli.od missierha Johnny Cole. tlieta mill-kotba li jittrattaw dan is San Nikola, is-Siggiewi fejn il-familja ta' Gli.axart ijiem wara t-tieg ta' missieri suggett: ommi u tiegli.i kienu refugjati. Ommi, Lewis Glanville u ommi Guza Vassallo, 1) "Ir-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919" Guza, kienet 1-ewwel wild ta' Emanuel Benito Mussolini f'Ruma ddikjara li ta' Henry Frendo b'introduzzjoni ta' Vassallo, maghruf f'Rahal Gdid bhala 1-Italja kienet dali.let fil-Gwerra, alleata Andrew P. Vella, Professur tal-Istorja Tal-Funderija, u martu, Melita mwielda tal-Germanja Nazista. L-ghada, it fl- Universita Irjali ta' Malta, stampat fl Cole. Ommi kellha li.ames li.utha ohra, Tnejn filgli.odu, 11 ta' Gunju 1940, giet Empire Press fl-1970 Emanuel, Johnny, Mary, Carmen u Gigi skwadra ta' ajruplani Taljani jitfghu 2) "Meta 1-Malti Ghadab - Is-7 ta' (Louis). Ommi biss kienet mizzewga. 1-ewwel konsenja ta' "fjuri u Cikkulatini" Gunju 1919, 60 Sena Wara'' ta' Geraldu Il-genituri tieghi zzewgu nhar is- kif kienu jwiegli.du n-Nazzjonalisti Iii!- Azzopardi, ippubblikat mill-Partit Laburista, stampat fil -Printex Press fl- 1979 3) "Sette Giugno 1919 Tqanqil u Tibdil" ta' Michael A. Sant (t.l934 - m.1999) ippubblikat fl-1989 mis-Sensiela Kotba Socjalisti tal-Partit Laburista (SKS Nru 29). Fil-ktieb tieghu, Henry Frendo rna dahalx fis -suggett fejn inhadem dan il monument. Min-naha 1-ohra, Geraldu Azzopardi f'pagna 43 kiteb "Billi Sibt, 1 ta' Gunju 1940 fil-Knisja ta' poplu Malti qabel il-gwerra fuq gziritna. Edwards, li miet f'Birkirkara fit-22 ta' Santa Ubaldesca, Rahal Gdid, peress li Bl-ghajnuna ta' oli.t nannti ohra, Frar 1924, it-monument tkompla mill dakinhar kienet lejliet il-festa Titulari Annie Delia xebba Cole, u mart 1-avukat brunzar Guze Abela tal-Mamrun u qam tal-Parrocca ta' Rahal Gdid, li f'dik il Nikol Delia, il-familja ta' ommi u tieghi 'il fuq minn £200': Minn fejn Geraldu habta kienet gli.adha dik tal-Qalb ta' krew dar fis-Siggiewi, proprjeta tal gab din 1- informazzjoni rna nafx. Ghaxar Gesu. familja Delia. Imn'alla morna gli.all-kenn snin wara, Michael Sant irrepeta 1-istess Ftit jiftakru li f'Malta dak iz-zmien fis-Siggiewi ghax fit-tliet snin ta' gwerra, teorija fil-ktieb tieghu "Sette Giugno" kienet diga bdiet tigi osservata !-Black id-dar tagli.na fi Triq Tal-Borg intlaqtet 1919 Tqanqil u Tibdil (SKS 29). Stqarr li Out wara nzul ix-xemx u matul il darbtejn. It-tieni darba kien fil-Giovedi kkwota dak li kiteb Geraldu Azzopardi lejl kollu allavoja konna gli.adna rna Gras tal-1942, xahrejn qabel twelidt dwar ix-xoghol fil-bronz tal-monument dhalniex fil-gwerra. Kif kienet 1-uzanza jien. Dakinhar, ajrupjani Germanizi (Ara AppendiCi F.1, f'pagna 212). f'dik il-li.a.bta, ir-riCeviment tat-tieg sar waqqghu hafna bini f'Rahal Gdid. Izda hi din il-vera storja ta' fejn fid-dar tal-genituri tal-gli.arusa, Nru 105 "Direct Hit" laqtet il-bini fil-blokka ta' inli.adem it-monument ta' Boris Pjazza Pawla, Rahal Gdid. Kienet dar faccata tad-dar taghna, il-blokka bini Edwards? Fil-verita, dan il-monument kbira bi gnien ftit imdaqqas. bejn il-Pjazza, Triq Maz-Zabbar, Triq il kien gie fondut f'St Joseph Foundry, li Waqt ir-riceviment, zewg pulizija Qalb Imqaddsa ta' Gesu u Triq Tal-Borg. ~
7 KULTURA
Vassal16 (hu n-nann11; dlrettur) In-nannu kl' George GlanviUe ma' ommu met4 Btlqieghda, Emanuel Vassallo, liu ommt; Joseph Vella (lt-Zut); kienet ghadha tifla Emanuel Vti$Sallo (in·nannU; dlrettur); aiul Cik1cu Aquilina (model maker)
Jien twelidt fis-27 ta' April 1942 u tghix hemm u kriet iz-zewgt ikmamar Meta waqghet il-funderija, magliha bhala parrini kelli lin-Nannu, Emanuel fl-ewwel sular fid-dar taghha lill-Gvern nqerdu d-dokumenti kollha li kienu Vassallo (Tal-Funderija) u lin-Nanna biex jintuzaw bliala klassijiet tal-iskola. jezistu. Dan qed nghidu biex dak li se Carmena Glanville. Sfortunatament, Skont il-Kanonku Mario Agius, hu u nasal ghalih aktar tard hu bbazat fuq dak in-nannu miet gimaghtejn ezatt wara li hu ommi z-zghir, Gigi, kienu jattendu li smajt tul is-snin minghand persuni ta' twelidt jien. Miet fil-11 ta' Mejju 1942 u 1-iskola f'din id-dar. Il-Gvern ta' dak min jorbot fuqhom u xi dokumenti li kellu biss 58 sena. Ommi kienet tghid li iz-zmien ried li rna jkunx hemm kien ghad fadal. missierha miet bl-inkwiet li garrab meta koncentrazzjoni kbira ta' tfal fl-istess Naf zgur mid-dokumenti li kellu sar jaf li 1-funderija taghhom intlaqtet post minhabba 1-gwerra. Dar ohra li missieri ta' zmien meta kien imexxi f'attakk mill-ajru mill-Germanizi. naf li kienet tintuza ghall-istess skop 1-funderija, li wara li spiccat il-gwerra, Granet wara li miet in-nannu, kienet id-dar tal-familja Jones fi Triq 1-ewwel xoghol li sar kien dak biex missieri kiteb Iii hu n-nannu, iz-ziju Maz-Zabbar, f'Rahal Gdid. Din kienet jitnaddaf is-sit mit-tifrik tal-bini Guzeppi, li flimkien man-nannu kienu tinsab fil-blokka bejn Triq is-Sorijiet mwaqqa'. Dan ix-xoghol beda fis-16 ta' propretarji u diretturi ta' dik li kien u Triq Schreiber. Din 1-informazzjoni Gunju 1945 u spicca fl-4 ta' Lulju 1945. jisimha St Joseph Foundry. Missieri kien tahieli certu Pawlu Balzan li kien lx-xoghol qam £19-10s-Od f'pagi, meta informah li 1-armla ta' huh, Melita, joqghod fl-istess blokka. 1-paga ta' rage! kienet £1 kuljum. Aktarx kienet se thalli t-tmexxija tal-funderija Dak iz-zmien 1-iskola tal-Gvern li 1-gebelli tnehha mill-funderija spicca f'idejh, Lewis Glanville, flok zewgha. kienet qieghda tintuza bhala manzen f'Tal-Borg, f'Rahal Gdid fejn kien Ko-propretarja ohra tal-funderija tal-ikel priservat. Ghall-inqas dan hu qed jingabar il-gebel mill-Isla, Bormla kienet Rafela Vassallo, oht Emanuel u dak li kien qalli Leli Attard, maghruf u 1-Birgu biex jinbena x-Schrieber Guzeppi. Iz-zija Rafela kienet xebba u bhala Leli 1-Ghawdxi li kien jilghab Football Ground. kienet toqghod fi Strada Palma, faccata centre half mal-Hibernians F. C. u M.F.A. Fis-26 ta' Gunju bdiet fazi ohra ta' tal-parapetti. Matul il-gwerra baqghet XI. xoghol, dik tal-istallazzj oni ta' sistema
8 KULTURA
FO:UN y 3, Paula ~ Hill, Marsa
kull
Wiehed mill-hafna reklami li kienu jidllru fil-gurnallt- To rca dwar St joseph Foundry fis-sitti,Jijiet
gdida tal-elettriku, ilma, drenagg, Fost affarjiet ohra li kienu jinhadmu kont inhobb naghmilha maghhom, overhead crane u 1-makkinarju gdid. f'din il-funderija kien hemm il-faccati u nisma' r-rakkonti tal-esperjenzi sbieh Minkejja li dan ix-xoghol baqa' sejjer sal- 1-bibien tal-fran tal-hob:i. Min-nota, sirt jew koroh li kienu ghaddew minnhom. 21 ta' Lulju 1945, is-St Joseph Foundry naf li fil-S ta' Settembru 1947, Giustu Fost il-hafna rakkonti interessanti regghet bdiet topera bhala funderija, Mercieca hallas £75 ta' faccata u bieba li Ganni kien qalli kien hemm taqbila fis-17 ta' Lulju 1945. Dan hu kkonfermat ghall-forn tieghu u ta' kwantita ta' fire popolari ta' tfulitu. Is-sena li qalieli fil-kotba "Cleaning of Debris" f'pagna bricks ghall-forn. Il-prezz kien jinkludi kienet 1-1962. Tant kemm kienet numru 2 u "Installation of Machinery" t-tqeghid tal-faccata u 1-bieba f'postha ghogbitni li kont ktibtha biex :igur rna pagni 41-80. fil-forn tal-klijent. ninsihiex. Din kienet tinghad 1-aktar Jien gieli mort rna' missieri sal F'Awwissu 1949, ommi u :iewg mill-Ghawdxin li kienu jigu Malta ghal funderija f'dan il-perjodu. Ix-xoghol hutha bniet bieghu sehemhom fis-St xi qadja. Hekk kifkienu jin:ilu x-xatt tal prinCipali kien t-tappieri u 1-qafas li Joseph Foundry lit-tliet huthom subien Belt u jibdew triqithom lejn il-Victoria fuqha tistrieh it-tappiera. Dawn kienu li bdew imexxu huma. Gate kienu jghaddu minn quddiem jintu:iaw ghas-sistema tad-drenagg li 1-statwa ta' Nettuno, quddiem is-suq tal kienet qieghda tinfirex rna' Malta kollha. 1\.lF SIRT NAF FE.JN hut u kienu jghidu hekk: Niftakarni, kont kburi nara tappieri rNIIA.DEM rL-MONUMENT~ f'hafna bliet u rhula b'St Joseph Foundry L-ewwel darba li smajt bir-relazzjoni Sliem gnalik San Gwann ta' Malta, fic-centru ta' kull wanda. Barra mit bejn il-funderija St Joseph mas-Sette Li int gibtna f'dina 1-art, tappieri, fil-funderija kien isir kull xorta Giugno kien minghand habib tieghi Sajf u xi twa sormok barra, ta' xoghol tal-fondut, bron:i, gunmetal, li kien joqghod Mal Tarxien, Ganni Ma tibiax minnu !-bard. comb u metalli ohra. Jien kelli qlugh Tirchett. Ganni kien ihobb jin:iel jiltaqa' Se naqtaghlek libsa ntiera, b'kontrakarrina b'pi:i tac-comb, mudellat rna' grupp ta' pensjonanti ohra fil-pjazza Gnaliex minnek gietni nniena. u fondut fis-St Joseph Foundry. ta' Rahal Gdid ta' kull filghaxija. Jien
9
KULTURA
~ Jghidu li d-diskors bhac-C:irasa. Darb a fost 1-ohrajn, Ganni qalli li meta kien ghadu hafna izghar kien ghamel zmien jahdem fi.s-St Joseph Foundry. Kifkien jaf li Emanuel Vassallo kien in-nannu tieghi, rna nafx. Qalli li !-monument ghall Vittmi tas-Sette Giugno, li hemm fuq qabarhom fi.C:-Cimiterju tal-Addolorata, kien gie fondut fi.s-St Joseph Foundry. Qalli li responsabbli mill-monument kien artist Russu. Kien qed jirriferi ghal Boris Edwards. . WorkS Erbghin sena wara, gara tal-genituri ineenn9 . & neral Eng. TIG Weldin 9 G d 10 • tieghi, is-Sinjura Rose Grima tennitli specialitee · IS Repair s dak li kien qalli Ganni Tirchett dwar it AllOY Whee 7 4889 monument tas-Sette Giugno li hemm rei: 216 fic-C:imiterju tal-Addolorata. Fis-27 ta' Lulju 2004, is-Sinjura Rose Grima, j xebba Aquilina, bint Cikku, maghruf L-is em St Joseph ghadu jidher fuq il-bini fejn kienet il-funderija. Il-funderija kellha erba' bibien prinCipali. bhala Ta' Majsi u Rozina, ta' Nru 13 Triq Tnejn minnhom, 13 u 15, kienu fit- Telgha ta' Rahal Cdid u t-tnejn l-ohra fit-Triq ta' Kordin. Tal-Borg, Rahal Gdid, faccata tad-dar Imbaghad kien hemm bibien ighar fi Triq PrinCipessa Maria minn fejn kienu jdahhlu minnhom il-hadid fejn trabbejt jien. Qaltli li missierha, Cikku u huh Carmel Aquilina kienu spicca mill-funderija u beda negozju Giugno mal-funderija St Joseph. Dan jahdmu f'St Joseph Foundry. Missierha differenti, jibni 1-karozzi tal-linja u il-monument tas-Sette Giugno kien sar kien jirrakkonta li !-monument tas privates, coach body builder. Beda fuq inizjattiva tal-Politiku Nazzjonalista Sette Giugno kien gie fondut fil-bronz f'mali.Zen f'Pawla Hill, Rahal Gdid, Nerik Mizzi. In-nannu tieghi, kien jigi fil-funderija tan-nannu tieghi. F'dik faccata, ftit '! isfel mis-St Joseph Foundry. prim kugin mal-mara ta' Nerik Mizzi. 1-epoka, Cikku Aquilina u huh Carmel Fuq il-faccata tal-mali.zen fejn Cikku Mhux qed nimplika xi favorizmu kienu jahdmu hemm bhala "model beda jahdem kien hemm statwa ta' Santa politiku, anki jekk din il-parti tal-familja makers': Cikku kien jgliid ukollli !-bust Rita. Skont rna' qaltli bintu wara 1-gwerra, Vassallo kienet tappogga lil Nerik Mizzi. tal-Markiz Scicluna kien gie fondut fil Cikku bena garaxx kbir b'residenza fuqu Fuq kollox meta tlesta dan il-monument, bronz hemm ukoll. Biex tikkonfermali fi Triq Kordin, wara 1-funderija, magenb fl-1925, Nerik Mizzi kien ghadu mhux li missierha u zijuha kienu jahdmu fi.s Villa Blye. Cikku Aquilina bena ghexieren mizzewweg rna' Bice Vassallo. Biss zgur St Joseph Foundry, is-Sinjura Grima ta' xarabankijiet u ghallem tista' tghid li Nerik Mizzi kien jaf bil-Funderija St. sellfi.tni ritratt biex naghmel kopja. Fir lil dawk kollha li warajh bdew jibnu Joseph u kien jaf bil-kapacitajiet ta' min ritratt mehud hdejn il-funderija jidhru x-xarabankijiet ghal rashom. L-aktar kien imexxiha, inkluz tan-nannu tieghi, n-nannu Emanuel Vassallo, huh Guzeppi, wiehed maghruf minn dawk li hargu li barra li kien wiehed mis-sidien, kien zewgt ahwa ta' ommi, Emanuel u Johnny, minn tali.t idejh kien Michael Debono ta' anki model maker kapaC:i. Dak li nista' Cikku u Carmel Aquilina u Joseph Vella Maz-Zebbug, li wara biddel in-negozju nghid hu li miz-zwieg tieghu rna' Bice (IZ-Zuz) minn Arcade Street. Ir-ritratt tieghu fil-bini tax-xarabankijiet u sar Vassallo, Nerik Mizzi sali.hali. il-hbiberija ittiehed bejn wiehed u iehor fl-1936. wiehed mill-importaturi tal-karozzi mal-politiku Nazzjonalista Nikol Delia, Tajjeb li nghid li Cikku u missieru, ewlenin ta' pajjizna. li kif rajna kien izzewweg lil Annie Cole Tumas Aquilina, kienu dawk li hadmu Din il-konferma tas-Sinjura Rose li kienet tigi oht in-nanna, Melita Cole, 1-pulptu ghall-Knisja ta' Kristu Re, Grima heggitni nikteb biex nikkoregi jigifieri !-mara ta' Leli Vassallo. Rahal Gdid. Jekk rna niktibhiex, Tumas informazzjoni zbaljata dwar fejn kien gie Fi kliem ieh.or, din kienet funderija u Cikku Aquilina kienu jibqghu mhux fondut il-monument ta' Boris Edwards. li mhux biss kellha s-sahha industrijali apprezzati ghall-kwalita ta' xogholhom. Jekk le, 1-izball jibqa' jigi ripetut u 1-verita li taghmel monument ta' dan il-kobor, Nies li jaghtu kontribut Wl-komunita tibqa' mhix magli.rufa. izda kellha ukoll 1-gharfi.en u n-nies ghandhom ikunu apprezzati. Fuq kollox hemm aspett iehor tas-sengha li kienu kapaC:i jaghmlu Ftit qabel il-gwerra, Cikku Aquilina li jorbot dan il-monument tas-Sette monument bhal dan.
11
KULTURA
Karta ta' Visita tal-farmaCista Joseph Ellul
FL-EWWEL HARGA TA' DAN nannu tieghu, li kien farmaCista, bl fosthom il-Perit Gu:ieppi Pace u IL-MAGAZIN KULTURA, JIEN isem ta' Gu:ieppi Ellul. Gu:ieppi Ellul 1-izvilupp li dan kien ghamel f'Paceville. IPPUBBLIKAJT STORJA DWAR kien jappartjenti Iii familja importanti Ilium din il-lokalita ggib ismu. Il-perit L-ISPIZJAR GUZEPPI AGIUS, JEW f'Bormla tat-tieni nofs tas-seklu dsatax. Pace spicca ghamel dak li ghamel qablu KIF KIEN MAGHRUF AHJAR BHALA Muh kien il-Magistrat Lorenzo Ellul. Perit Busuttil, i:ida fuq skala akbar. S-SUR AGIUS. Din in-naha tal-familja kienet ixxaqleb Tnejn minn hut Giuseppe Ruggier pjuttost favur il-kultura Taljana. Busuttil kienu Marianna u Rachela. iha tkellimt dwar Ruggier Missier Ruggieru kien il-Perit Rachela tigi 1-bu:inanna ta' Vincent Ellul Busuttil li kien ghalliem tal Giuseppe Ruggieru Busuttil ( 1839-1924). li gentilment qed jghaddi dan 1-istudju F medicina fl-Universita ta' Malta Gu:ieppi Ruggier Busuttil kien sar perit genjalogiku dwar din il-familja. Giuseppe u 1-involviment tieghu fis -Sette Giugno. lejn is-sena1865. Kien lehaq il -perit tal Ellul kien i:i:iewweg Iii Marianna Busuttil. Busuttil kien skjerat fuq in-naha Gvern. Kien involut f'numru ta' progetti Giuseppe Ellul kien minn Bormla u Ingli:ia. B'reazzjoni ghal din 1-istorja fosthom bini ta' kappelli fl-Addolorata. kien maghruf bhala fabricante di cotone. kitibli s-Sur Vincent Ellul, qarib tas-Sur Fuq kollox, jinghad li dan il-perit kien Hu kellu kumpanja tal-qoton li kien Busuttil. Fil-komunikazzjoni tieghu, tani wiehed minn dawk tal-ewwel li beda imexxija flimkien rna' huh. Bil-kelma informazzjoni genjalogika li tirrifletti jibni f'Rahal Gdid. Fil-bidu tas-seklu fabricante di cotone, kienu qed jifhmu x'kien qed jigri fis-socjeta Maltija, ghoxrin, il-Gvern Ingli:i beda johrog persuna li timmanifattura 1-qoton. b'mod partikolari, dik il-parti tas-socjeta numru ta' plots ghall-bini f'Rahal Gdid. Meta martu Marianna mietet, Gu:ieppi taghna li kienet se tkun wara 1-Ingli:ii. Mafna nies bdew jin:ilu joqoghdu f'din :i:iewweg lil ohtha, Rachela. Kienet xi B'hekk naraw in-naha 1-ohra tal-munita il-lokalita minhabba t- tarzna. Il-Perit haga normali f'Malta fClik il-habta. Din u nifhmu ftit ahjar il-kumplessita tas Giuseppe Ruggiero Busuttil beda jixtri il-prassi ghadha qawwija fost il-komunita sitwazzjoni u t-tensjonijiet politiCi dawn il-plots u ji:iviluppahom fi djar Lhudija sal-gurnata tal-lum. Rachela tigi f'Malta fil-bidu tas-seklu ghoxrin. ghall-haddiema. Post il-plots li 1-Gvern 1-buznanna ta' Vincent Ellul. Wiehed mit Dawn il-hsibijiet tal-habib tieghi, is kien hareg ghall-bini fl-1902, kien hemm tfal, Giuseppe, gie msemmi ghal missieru Sur Vincent Ellul, qed naqsamhom dawk maghrufa fi:i-:iona ta' Rahal Gdid, Guzeppi. Dan kien sar farmacista maghkom bil-permess tieghu. bhala Tal-Borg. Dan 1-i:ivilupp tal-Perit u 1-farmacija kien jisimha Victoria Is-Sur Ellul spjegali li Ruggieru Busuttil, offra mudellli se naraw ikompli Pharmacy u kienet tinsab f'Bormla, Busuttil kien jigi prim kugin tan- jigi u:iat minn periti li gew warajhom, e:iattament fi 93, Strada San Giorgio.
13 ~/az, J/1- 93 STRAD SAN GIORGIO c '- fo eph c!J!!u! rn U:Ln LC 1ST y edi -E - -- t..__y
/ n.. -L ~h-1. {ru . 1/:J-~ {JM C"f.t ~ ...f....u.- - /~. r:~ rrr:t KULTURA
~ Fuq kollox, 1-ispi:ljar Guzeppi Ellul mistoqsija parlamentari biex ikun jafu xi jmorru jigbru 1-mediCina minghajr hlas kellu zewg hutu bniet mill-ewwel :Zwieg progress kien hemm fuqu. minghandu. Il-farmacista kien jithallas ta' missieru, wanda jisimha Maria li Fost hut Ruggiero Busuttil insibu minghand 1-Unione fl-ahhar tas-sena kif twieldet fl-1862 u 1-ohra Marianna li Iii Emma li zzewget fil- klassi legali. Hi juru registri ta' dak iz-zmien. twieldet 1877. Maria zzewget lin-nutar zzewget lill-avukat Giuseppe Sacco. B'hekk, minn din 1-informazzjoni, Salvatore Cauchi minn Bormla. Din Ruggieru Busuttil kellu huh li kien ukoll naraw kif il-familji kienu qeghdin mietet fl-1903 u n-nutar Cauchi, spicca spizjar. Kien jismu Edgardo. Mutu ohra jizzewgu ghand xulxin u 1-alleanzi li biex wara, izzewweg Iii Marianna. kienu it-tabib Antonio Busuttil u t-tabib kienu bdew isiru, permezz taz-zwigijiet Qed nghid dan biex nuri kemm kienet Gorgie Busuttil.lmbaghad kien hemm il bejn familji li kienu fin-negozju u rna' prattika komuni li 1-familji jibqghu konnessjoni religjuza. II-familja Busuttil familji ta' professjonisti. Biss anke jekk jizzewgu f'xulxin minghajr rna jkissru kienet marbuta sew rna' ghaqda li kienet hafna minn dawn i1-familji fin-negozju 1-ligijiet tal-konsangwita jew jinholoq xi ghadha kif twaqqfet, dik tal-Unione kienu jharsu 1ejn 1-Ingilterra bhala tip ta' incest. Cattolica San Giuseppe. Din kienet mudell politiku u ekonomiku li Malta Min-naha tieghu, 1-ispizjar Guzeppi ghaqda tal-mutuo soccorso, jigifieri kellha tadotta u li huma kellhom interess Ellul tilef !ill-mara Carmela fl-1919 ghaqda li toffri assistenza socjali fi zmien kollu li jappoggawh, fl-analizi tal-familji minhabba 1-influwenza Spanjola u hu meta rna kienx hemrnx servizzi socjali. wiehed jiskopri li 1-alleanzi politici kienu miet ftit tas-snin wara, 1-1922, bit-tfal Dawn kienu t-tobba rnhallsin minn din mzewqa. B'hekk min jahseb li dan il taghhom jispiccaw orfni. 1-ghaqda. Anke huh Edgardo kien ukoll fattur politiku ta' familji jkunu mzewqin lnteressanti li dan Ruggieru Busuttil involut f'din 1-ghaqda. L-istess kienu politikament hu xi fenomenu modern kien issemma fi1-parlament Malti 1-kugini tieghu. Il-farmacista Guzeppi qed jgharralu. Anke fl-imghoddi, il meta kien inghata borza ta' studju biex Ellul kien wiehed mill-farmaCisti familji Maltin rna kinux kollha rna' naha imur jistudja fl-Ingilterra u kien hemm mnejn il-membri ta' din 1-ghaqda kienu wanda ta1-ispettru politiku.
~---...;F r J Sammut Concrete Supplies
Ready Mixed Cona"ete, llriclcs Manufacur lng, Conaete Pump Hire &Property Negotiation Triq 11-Burmarrad, Naxxar
Fer ltders Phone: 9~ Accot11ts Department : 79289275 Property Negotiation : 79G275S EmiiU : accountsCPAmmutconaete.com
15 KULTURA
~ · leta 1--·Po-nlograf'ija' ssir thrill e r ~ kultura u hsieh so~jnli :
Rumanz ta' SALV SAMMUT SIMON MERCIECA
BJ=IALA GFIALLIEM FL-UNIVERSITATA' KORS Ll JITTRATTA L-ISTORJA TAS-SESSWALITA QRAJT DAN IR-RUMANZ BL-ISEM "IX-XIRKA TAL-BEATI PAOLI" B'INTERESS PARTIKOLARI.
an hu rumanz polizjesk, iida hu mimli b'anedotti ta' hsibijiet D socjali, politici u religjuii li 1-awtur jibnihom madwar abbui sesswali fuq it-tfa1 subien. Dawn 1-abbuii huma deskritti b'mod grafiku hafna, li kwaii, kwaii jressquk 1ejn ix-xifer ta' dak li fl istorja tas-sesswalita sa ftit ilu kienet jitqies bhala kitba pornografika. Ir-rumanz jibda b'dahla jew preambo1u fejn il-kittieb ta' dan ir rumanz, Salv Sammut, jaghme1 stqarrija fejn fiha juri 1-hsibijiet li hu jhaddan, dawk marbuta mal-gustizzja socjali. Din
16 KULTURI\
Is-Sur Salv Sammut jitkellem waqt il-prezentazzjoni tar-rumanz tiegnu.
it-tema tal-gustizzja socjali se tonrog jiggieled gnad-drittijiet tal-naddiema. dak li kien qed jabbuza minn dawn it b'sannitha f'dan ir-rumanz, mingnajr Xi drabi kellu jidnol ukoll biex tfa1 kien qassis li norma1ment, fil-kitba mal-istess awtur il 17 L-udjenza li attendiet gnall-pre:ientazzjoni tar-rumanz ta' Salv Sammut. Dan gie ppre:ientat ma' numru ta' rumanzi onra, kollha pubblikazzjoni Horizons. ~ min b'gli.emilu jkisser nafna xognol tajjeb Setgnu kienu biss nlieqa tal-kittieb, izda Il-ktieb jiftan bil-kapitlu li jitkellem li numru ikbar ta' nies jagnmlu favur xorta wanda dan jibqa' rumanz sabin dwar maltempa. U verament, dan hu 1-istituzzjoni li huma affiljati fiha . Hu nafna, thriller li jzommok imsammar ktieb mibni fuq maltempati tal-li.ajja. jonrog din is-solidarjeta b'mod litterarju mal-ktieb. F'dan il-kapitlu hemm deskrizzjoni fil- kliem li j qiegned f'nalq il-protagonisti Ngnid gnalija, ir-rumanz Malti sabili.a ta' zewgt irgiel li 1-awtur rna tar-rumanz tiegnu. nnobbu anke jekk minli.abba x-xognol jgnidilna xejn dwarhom jew min hurna. Min-nana 1-oli.ra, gnandna r-rumanz tiegni, niggieled miegni nnifsi biex insib Dawn insiru nafu biss min kienu fl miktub b'sengli.a kbira li meta taqbdu nin biex naqrah. Biss kif qbadt dan ir ali.nar kapitlu, anke jekk inti u taqra f'idejk inallik fuq ix-xwiek sal-annar rumanz f'idi, rna stajtx nitilqu minn tipprova tistaqsi min setgnu kienu kapitlu. Salv Sammut gnandu s-sengli.a idejja. Mafna drabi 1-awturi jirrikorri lejn dawn it-tnejn. Kulma jgnidilna 1-awtur ta' kif iqanqal il-kurzita tal-qarrejja sentenzi qosra li jgninuk tgnaggel fil li wiened rninnhom kellu najja mqalba. tiegnu. F'kull kapitlu li jikteb, sal-ahli.ar qari tiegnek. Bla rna trid tipprova taqta' Inallina f'kurzita sal-ali.nar. Imbagnad, wiened, jonloq stennija li twasslek min hu 1-nati jew il-qattiel. Meta tali.seb Sammut jonodna lura fi flashback lejn biex tkompli taqra. Kwazi kwazi, li sirt taf, tinduna li gnadek 'il bognod it-tfulija u jibni 1-istorja minn hemm 'il 1-introduzzjoni li gnamilt gnal dan ix mill-verita. Int u taqra tispicca tagnmel quddiem. xogli.ol issir irrelevanti gnax, qabel kollox nafna assunzjonijiet f'monnok, izda Din hi storja li tmur lejn is-snin dan hu rumanz polizjesk u miktub biex sal-ali.nar, rna jirnexxilekx taqta' min hu namsin. Salv Sammut jitkellem dwar il persuna tienu gost taqra bil-Malti. Fi 1-nati. Gli.alija dan ir-rumanz fakkarni problemi socjali 1i kienu jbatu dawk It kliem ienor, dawn 1-istejjer li jitkellem fl-awtrici Ingliza Agatha Christie, li kont tfalli jitilfu lil missierhom. Mhux dejjem fuqhom jigifieri 1-abbuz sesswali fuq tfal naqra 1-kotba tagli.ha fi tfuliti aktar milli 1-omm setgnet izzomm id-dar u b'hekk subien setgnu qatt rna ezistew fil -verita. fir-rumanzi ta' Dan Brown. kienu jispiccaw f'xi djar tar-religju:li. 18 KULTURA Dan hu dak li gralu t-tifel, bl-isem ta' ir-referendu tal-Integration tal-1956. bejn wieli.ed u iehor fl-1936. Xandru. Mir-ranal ta' fejn kien joqgnod Jitkellem dwar kif bdiet din ir-reazzjoni Tajjeb li ngli.id li Cikku u missieru, spicca jgllix fdar fil-Kottonera u wara tal-knisja, jigifieri nhar 1-10 ta' Frar, festa Tumas Aquilina, kienu dawk li hadmu 1-mewt ta' missieru spicca jghix fdar ta' San Pawlu 1-panigierku ta' dakinhar. 1-pulptu gli.all-Knisja ta' Kristu Re, immexxija mir-religjuzi. Ifakkarna li t-tfal tal-istituti kienu Rali.al Gdid. Jekk ma niktibhiex, Tumas F'dan ir-rumanz, Salv Sammut jagnti jittiehdu ghall-manifestazzjoni politici u Cikku Aquilina kienu jibqgli.u mhux stampa tal-najja f'Malta tas-snin namsin, organizzati mill-Knisja. apprezzati gli.all-kwalita ta' xogli.olhom. kemm dik li kienu jghixu n-nies tal Mit-tfulija, Sammut joli.odna tliet Nies li jagli.tu kontribut lill-komunita irnula u anke dawk tal-ibliet. Ifakkarna dicenji wara. Dan jifforma t-tieni gli.andhom ikunu apprezzati. x'kienu jieklu t-tfal f'dik il-habta, taqsima tal-ktieb. Ikun hawn fejn Ftit qabel il-gweria, Cikku bnalma hi bajda nejja mal-Ovaltine, Sammut jibda t-thriller tieghu. Jibdieh Aquilina spiCca mill-funderija u beda jew inkella kif is-subien u 1-bniet kienu bi qtil makabru li bli.ala storiku ma negozju differenti, jibni 1-karozzi tal jiskopru s-sesswalita taghhom. Jaghti nahsibx li qatt kellna bli.alu. Ikun hawn linja u privates, coach body builder. deskrizzjonijiet vivaci tal-ibbuljar li fejn niskopri din ix-Xirka jew socjeta Beda fmali.zen f'Pawla Hill, Rali.al kien isir fl-istituti. Ghandna storja tai-Beati Paoli u bil-mod il-mod nagli.rfu Gdid, faccata, ftit '1 isfel mis-St Joseph sesswali u pornografika - fis-sens wiesa' ezattament x'kienet u din ix-xirka tibqa' Foundry. Fuq il-faccata tal-mali.i.en fejn taghha. B'sengna jwasslilna irnmagni zzomm lill-qarrej fuq ix-xwiek sal-ali.har Cikku beda jahdem kien hemm statwa sesswali u ta' prostituzzjoni hajjin fejn tar-rumanz fejn hemm biss insiru nafu ta' Santa Rita. Skont ma' qaltli bintu il-protagonisti ma jibqgnux karattri xotti x'verament kienet. Cikku u li.uh Carmel wara 1-gwerra, Cikku berra garaxx kbir izda jsiru nies tad-demm u 1-lanam li Aquilina kienu jali.dmu f'St Joseph b'residenza fuqu fi Triq Kordin, wara qed tarahom quddiem ghajnejk. Fi kliem Foundry. Missierha kien jirrakkonta li 1-funderija, magenb Villa Blye. Cikku iehor, hawn ghandha wkoll parti mill !-monument tas-Sette Giugno kien gie Aquilina bena gli.exieren ta' xarabankijiet istorja tas-sesswalita Maltija ta' wara fondut fil-bronz fil-funderija tan-nannu u ghallem tista' tghid lil dawk kollha 1-gwerra, din id-darba miktuba b'forma tiegli.i. F'dik 1-epoka, Cikku Aquilina li warajh bdew jibnu x-xarabankijiet ta' rumanz. Imbagnad johodna tletin sena wara, lejn Malta tas-snin tmenin u disgnin. Jitkellem dwar 1-ii.viluppi li gnaddiet minnhom Malta. Jien li gnext dawk 1-ii.viluppi hassejtni li qed jonodni lejn 1-imghoddi tiegni. Il-nafna bini li na post il-kampanja. Fuq kollox, fdan ir rumanz, Salv Sammut ma jitkellimx biss dwar korruzzjoni fil-Knisja. Ma jiddejjaqx jiddeskrivi 1-korruzjoni fl-istituzzjonijiet politici u dawk tal gustizzja. Ma jiddejjaqx jghid li min hu involut fid-droga u 1-prostituzzjoni, u li.uh Carmel kienu jali.dmu hemm gli.al rashom. L-aktar wiehed magli.ruf gli.adnu protezzjoni minn fuq. Dan bhala "model makers". Cikku kien jghid minn dawk li li.argu minn tali.t idejh kollu jagli.mlu b'mod viziv u bli.alma jigri ukoll li !-bust tal-Markiz Scicluna kien kien Michael Debono ta' Maz-Zebbug, fkull rumanz miktub tajjeb, jagli.mlu gie fondut fil-bronz hemm ukoll. Biex li wara biddel in-negozju tiegli.u fil billi 1-qarrej ili.ossu parti mill-istorja. tikkonfermali li missierha u zijuha bini tax-xarabankijiet u sar wieli.ed Anke meta jigi biex jiddiskrivi 1-kruha kienu jali.dmu fis-St Joseph Foundry, mill-importaturi tal-karozzi ewlenin ta' tal-istupru jagnmlu b'sengli.a mingli.ajr is-Sinjura Grima sellfitni ritratt biex pajjizna. inibizzjonijiet u dan iwasslek biex tagli.raf nagli.mel kopja. Fir-ritratt mehud li.dejn Din il-konferma tas-Sinjura Rose aktar il-kruha tieghu. il-funderija jidhru n-nannu Emanuel Grima li.eggitni nikteb biex nikkoregi Fil-ktieb idali.li.al stejjer storid Vassallo, huh Guzeppi, zewgt ahwa informazzjoni zbaljata dwar fejn kien gie minn grajjiet pajjii.na li 1-awtur jidher ta' ommi, Emanuel u Johnny, Cikku u fondut it-monument ta' Boris Edwards. li kien parti minnhom, bhalma kienet Carmel Aquilina u Joseph Vella (Iz-Zuz) Jekk le, 1-ii.ball jibqa' jigi ripetut u 1-verita ir-reazzjoni tai-Knisja Kattolika lejn minn Arcade Street. Ir-ritratt ittieli.ed tibqa' mhix magli.rufa. 19 KULTURA IL-KELMA YOGHURT ILLUM ikun tan-naghga jew tal-moghia. tkun magnquda u densa din it-tahlita. Fil DAf=ILET FIL-MALTI, IZDA FTIT Kif turi din 1-istorja, il-baqta kienet Malti, ilium issib min juia din il-kelma JAFU Ll FL-IMGf=IODDI Af=INA wanda mill-elementi li missirijietna kienu baqta meta l-ike!, specjalment il-lanam KELLNA L-YOGHURT TAG !'INA. jikkunsmaw tilghodu, bnala parti mill ikun sar hafna, kwazi zzejjed u b'hekk idub KONNA NGf=IIDULU BAQTA. kolazzjon tagbhom. Kien normali, digit f'halqek! minn dawk iZ-zminijiet tan-nofs, jekk orsi 1-fatt li din il-baqta qatt rna mhux qabel ukoll, li f'Malta jigi kkunsmat BAQT,\ BL-CIIASEL giet ikkummercjalizzata gej mill ike! nelu bhala kolazzjoni. Dan l-ike! B'hekk il-yoghurt ilium hu 1-aktar Ffatt li r-rahhala rna tantx kienu helu nsibu jigi kkunsmat f'kolazzjonijiet prodott tal-halib li jixban il-baqta. Izda jhobbu jbighuha. Ir-rahhala, jigifieri, specjali li missirijietna kienu jorganizzaw x'kienet sew id-differenza ta' bejniethom? dawk li kienu jrabbu 1-merhliet, kienu f'numru ta' knejjes, tilgnodu nhar il-festa. Ghall-inqas minn dak li niftakar ta' tifel, jhobbu jzommuha ghalihom u ghall Il-baqta zgur kienet wanda minnhom. il-yoghurt naturali kien ghalina t-tfal qares membri tal-familji taghhom. Dan nafu Il-fatt li din hi kelma Gharbija turi hafna. Ma konniex innizzluh. Min-nana b'mod dirett minn stejjer til-familja tieghl 1-prezenza tagbha, u fuq kollox il-konsum 1-ohra, dik li konna nsibu bnala baqta xi stess. L-antenati ta' missieri nizlu minn tagbha nsibuh sa minn zmien 1-Gharab. drabi fil-wicc tal-fliexken tal-nalib konna Ghawdex lejn Mal Tarxien f'nofs is-Sekiu Erin Serracino Inglett, fil-famuz Miklem niekluha bil-kuccarina. Ma kellhiex Dsatax. F'Ghawdex huma kienu rahhala. Malti tieghu jispjega 1-baqta bhala "il toghma qarsa. Kienet krema magnquda. F'Mal Tanden bdew irabbu 1-moghoz halib maghqud biZ-zjieda tat-tames': Erin Ma kinitx helwa, biss lanqas rna kienet kif kienu jaghmlu f'Ghawdex u jbighu Serracino Inglott ikompli jghid li meta qarsa. 1-halib. Kif qaltli wanda li tigi minni din tigi misjura darbtejn issir irkotta. Din Il-kelma yoghurt hi ta' origini Turka u u llum ghandha l-eta venerabbli ta' 98 1-ispjegazzjoni tvarja mill-baqta li kien tfisser taghgen. It-Torok bdew isejhu din sena, Elizabetta Schembri, il-baqta kienu jaghti missieri Wi tal-iskorca tal-halib. Dan it-tanlita bnala yoghurt. Huma ferrxuha jzommuha ghalihom. Meta kienet tifla, iz juri li kien hemm aktar minn tip wanda ta' mal-Imperu kollu. L-aktar regjun til- zijiet ta' missieri kienu jaghtuhielha meta kienet tmur izzurhom tilghodu. Kienet parti mill-kolazzjon. Hawn qed nitkellmu fuq is-snin ghoxrin tas-seklu l-ienor. Hi kompliet tispjegali li 1-ewwel darba, meta kienet marret tarahom, huma mhux biss kienu offruhielha, izda qalulha wkoll, "Mudha ghaliex inti taghna': B'referenza cara li din rna kinitx tinghata W kulhadd, u kienu qed joffruhielha ghax kienet meqjusa bnala tal-familja. Jien niftakar ta' tifel meta 1-halib kien baqta. Fil-produzzjoni tagbha, kull rahhal Mediterran li nsibu 1-prezenza ta' dan ghadu jinbiegh til-flixken. Xi drabi kien kien ikollu dak id-dettall specjali tieghu kif il-yoghurt, minn barra fit-Turkija, hu til ikun hemm minnhom li kien ikollhom jaghmilha. Grecja. Wisq probabbli, din it-tanlita tmur 1-iskorca fuq, til-parti tal-ghonq tal Guze Aquilina jagnti t-tifsira u anke ghad-dinja Biiantina. flixkun. Kienet rari u kont qisek qed 1-origini ta' din il-kelma ftit differenti Fl-Gharbi nsibu kelma onra ghall tirbah il-lotterija meta tiltaqa' magnha. minn Erin Serracino Inglett. Aquilina yoghurt. Din tissejjah 'Ieben'. Il-kelma Din kienet tissejjah baqta. Missieri kien til-Maltese-English Dictionary tie gnu Lebanon gejja minnha u tfi.sser !-art tal introducieni gnaliha. Kien qalli 1-ewwel rna dahalx til-mod ta' kif kienet issir. nalib u 1-gnasel. Proprjament 'il-leben' hu darba li rajtha: "hudha ghaliex dik baqta: Jiddeskriviha bhala 'curded milk: Ikompli 1-ewwel nalib li johrog u mbagnad wara Kienet 1-itjeb parti. Ma hemmx ghalxiex jghld li meta tkun misjura darbtejn issir jissaffa u jsir 'yoghurt'. B'hekk 1-Gnarbi inzid, li din 1-iskorca jew baqta kienet tinzel 'butter-milk curd: B'din id-definizzjoni, jixban nafna Wl-baqta li kellna f'Malta. tajjeb tilgnodu jew mat-te jew litteralemnt Aquilina rna kienx qed jilhem irkotta li hu Issa fid-dinja Gnarbija !-Ieben hu nikluha bil-kuccarina. Kont issibha kemm jispjegaha 'cottage cheese obtained by the differenti fil-kompozizzjoni tiegnu u anke tant il-flixk.en li kellhom it-tap tal-fidda u reboiling of skimmed milk'. fit-toghma mill-yoghurt Tork jew dak allura 1-nalib kien ikun tal-baqra jew dawk Zgur li 1-espressjoni fil-Malti bhal dik Grieg. Biss jixban nafna lill-baqta li kellna. bit-tapp tad-deheb u allura 1-halib kien maghqud bhal baqta turi kemm kienet Kull meta doqtu, fakkarni f'din il-baqta li ~ 21 ~ kont niekol ta' tifel. Iida forsi ftit jafu li 1-uiu tal-butir jew Bhall-yoghurt, il-baqta rna kinitx ii-iejt fil-hobi rnhux daqshekk qadim tigi biss rnill-halib tal-baqra, iida anke daqskernrn wiehed jahseb. L-uiu tal-hobi minn dak tal-moghoi u n-naghag. Il bii-iejt sar popo1ari wara li t-tadam beda baqta minn dawn tal-ahhar kienet 1-aktar jigi importat fl-Ewropa rnill-Amerka wara kornuni rninhabba 1-merhliet kbar li kien s-sejba ta' dan il-kontinent fl-1492. Il hawn specjalment matul is-Sekiu Dsatax. fatt li Malta kienet qrib hafna ta' Napli u Biss kif kienet tittiekel il-baqta? Zgur rninhabba 1-kuntatti li kellha rna' Spanja li kienet tittiekel wahedha. Zgur li kienet fis-Seklu Tmintax, ghame1lit-tadam parti tinghata lit-tfal bhala parti mill-kolazzjon wkoll rnill-kcina taghna. Kien f'Napli u taghhorn u igur li kienet rnitqiesha bhala fi Spanja, fejn din il-frotta indigena tal ike! prelibat. F'postijiet tai-Mediterran, kontinent Amerikan saret haxixa gnalina specjalment dawk tai-Lvant u ohrajn u hadet 1-importanza taghha. Saret iz-zalza ta' kultura orjentali - iida mhux biss - li bdiet takkumpanja platt ghagin tajjeb. insibu li !-yoghurt jigi mnallat bl-ghasel. Ilium hadd rna jirnrnagina xi p1att spagetti Anke 1-isem Lebanon, bhalma tidher minghajr dik iz-zalza liamra. Biss sas 1-ispjega li tajt fuq, timplika dan it-tahlit Seklu Sbatax, dan il-platt gnagin biz-zalza li kien isir, jigifieri 1- Gharab kienu jhalltu hamra nadd rna kien jaf bih. !-Ieben taghhorn rnal-ghasel. Dak li jista' Qabel rna dana! it-tadarn f'Malta, jinghad b'certezza, li 1-preienza ta' Gnarab il-nobi kien jittieke1 mal-baqta filgliodu mis-Sirja f'Malta sa mis-Seklu Mdax-il jew inkella l-baqta kienet sahansitra tigi quddiem igur ghen biex kabbar 1-uiu tal rndellka fuq il-liobi. Kien hernrn anke baqta bhala ike! marbut mal-kolazzjon. hobi he1u u dan kien popo1ari f'Malta fii Anke jekk rna ghandniex referenzi storici imien tan-nofs. Referenzi indiretti gnal li juru li 1-baqta kienet titballat rnal-ghasel, dan il-fatt jezistu f'dokumenti Medjevali biss din id-drawwa rna tistax tkun eskluia. qodma Mallin. Dawn jindikaw li 1-baqta Hu difficli biex teskludi li f'pajjii kienet anke tingnagen mal-hobi. Skont bhal Malta, fejn kellek produzzjoni dawn 1-istess dokumenti qodma, dan it qawwija ta' ghasel, dan rna jitballatx rnal tip ta' ikel kien anke parti mill-ko1azzjon li baqta waqt il-kolazzjon. Fuq kollox, fl kien jittiekel f'jum ta' xi festa. F'xi partijiet imghoddi, il-kolazzjon kien normalment ta' Malta, dawn kienu ghadhom isiru sal rnaghmul minn ike! helu. Fiha nnifisha, bidu tas-Seklu Sbatax. din hi tradizzjoni li ghandha fiha element Dan wassalni biex ghamilt ftit riCerka qawwi Gharbi. Il-kolazzjon tal-Griegi u aktar dettaljata, inklui dwar ir-ricetti wisq aktar tar-Rumani kien norrnalment possibbli biex nibni 1-ingredjenti ta' kif rnaghmul minn prodotti melbin. kien isir il-nobi bil-baqta. Wiehed irid jifhem li meta jinsabu dawn ir-referenzi lL-IIOBZ BrL-B:\QT:\ fid-dokumenti, nafna drabi dawn rna Ilium bhala kolazzjon wiehed ghandu jkollhornx l-ingredjenti, ahseb u ara l-kej1 ghaila. Jekk ibobb it-tradizzjoni Ingliia jew il-rnetodu tat-tisjir. Dan irid jigi mibni jista' jmur ghall-bacon u 1-bajd rnoqli u mill-gdid. Ghalhekk dawn ir-ricetti jsiru 1-faiola. Jekk ibobb it-tradizzjoni Taljana approssimattivi iida 1-istoriku jipprova jista' jmur ghal nurnru ta' qaghqiet helwin. jqarrabhom kernrn jista' jkun 1ejn il Fil-hajja ta' kuljum, hafna johdulek xi verita, anke jekk il-fantasija rna tistax tkun biCca hobi mixwija b'daqxejn butir fuqha. eliminata ghal kollox, specjalment fuq ike! Forsi hernm min jahseb li jkun aktar Malti li taghrif dwaru jkun rnaghmul permezz ta' jekk jiehu ftit hobi bii-iejt u t-tadam, jekk kelma wanda f'dokument. Nifhern li llum rnhux bhala ko1azzjon, jiehu dan il-hobi il-baqta hi difficli biex issibha. B'hekk qed bhala 1-ewwel ikla proprja waqt 1-ewwe1 inkun nibdilha bil-yoghurt li kien jixbah waqfa ta' matul il-hidma tal-jum. il-baqta ta' rnissirijietna. 1\"C RED.JE:Vfl 0 300 gram rna dqiq ftit rozz, jigifieri ismar jew abjad izda mhux midhun fin. Trid ftit dqiq iehor biex tuzah li.alli tferrxu fuq i1-mejda. 0 Nofs kuccarina lirnira. 0 Maghrfa zokkor. 0 Magli.rfa melh. 0 300m! ta' baqta jew inkellna yoghurt naturali. 0 Tkun trid ftit yoghurt biex tiksi 1-hobz bih. 0 Zejt 0 Qxur mahkuk tal-lumi. Daqs kuccarina. :\JETODL' ttawwad flimkien id-dqiq, il-limira, zokkor u 1-melh. Jekk trid tista' zzid tatlkilca ta' qxur tal-lumi. Wara li ssir gli.agina, itfa' !-yoghurt. Imbagli.ad tkun trid thaddem 1-ghagina b'idejk. Fejn tkun se tandem 1-gliagina, itfa' taqtira i.ejt. ttaddem din 1-ghagina ghal madwar gli.axar minuti jew sakemm issir lixxa u ratba u tiggebbed. Wara li.alli 1-ghagma toqgli.od. Aghtiha b'karta oljata jew inkella ui.a karta strazza u izbogli.ha ftit biz-zejt. ttalliha toqgliod bejn siegha u saghtejn jew sakemm issir id-doppju tad-daqs li tkun. Wara aqsam 1-ghagina fi tnejn u ghame1 kull bicca forma kwadra. Itfahha fuq karta o1jata - jew kartafom. Erga' aghtihom b'karta o1jata u erga' halliha toqgliod sakemm kull parti terga issir id-doppju tad-daqs li hija. Sadanittant, sahhan il forn ghal 220 Grad Celcius. Tista' tlialli kull liobza kif inhi jew inkellha taghtiha tmellisa bil-yoghurt. Dawn iridu jinhmew jew sakenun il-hobz jidhru li qishom vojti minn gewwa jekk wiehed imisshom minn taht. Wara qegliedhom fuq gradilja u hallihom jiksu. Dan jittieklu keshin. ll hobZ jiehu 30 minuta biex isir. Minn din ir-ricetta jsiru zewg hobziet. Biex issir din ir-ricetta tiehu madwar saghtejn u nofs. KULTURA •••••• ••~ •• ROYAL C~NIN . A97°' 0 LIKELIHOOD 12 OF WEIGHT LOSS • * STARTS WITH ACONVERSATION ABOUT BEGGING BEHAVIOUR Resisting a begging pet is difficult and may lead to overfeeding.'·' Find common ground with pet owners with a new conversation around begging behaviour, and improve adherence to your weight loss recommendations. Satiety" from Royal Canin helped control.. begging during weight loss in 82% of pets by improving the feelings of fullness and 11 sal!sfaction - 97% of pe ts lost weight in 3 months. • INCREDIBLE IN EVERY DETAIL 'On completloo ola J monll> ""'l!hlloss programme " De Rof~nces 1. Flanagan J fl a/ Sucr2ss of a ""'9ht lass plan for ~ht dogso the rosults at an 01:emat>onal ""oghl io5s stUJ#N t:tnc.! !Wtritian and Research Symposun, !len-o of OCJrl1l 24 KULTURA Meta Malta ntlaqtet minn TSUNAMI SIMON MERCIECA u FRANS X. CASSAR WARA T-TSUNAMI Ll SEf'ff'f FIL provincja ta' Bunejra fl-Egittu. Biss hemm tela' fl-art u tkissru numru mhux nazin ta' PACIFIKU INDJ_AN FL-2004, kittieb iehor, Ghabd AI Qadir Salah li mriekeb tal-banar li kienu fil-port. KELMA SABET RUf'fHA FL~ ILSIEN jghid li AI Gabarti twieled il-Kajr fl-Egittu Fid-deskrizzjoni qasira li jagnti AI MALTI. minn Musulmani Somali u qatta' nafna Gabarti dwar it-terremot isemmi, barra minn najtu fil-Kajr fejn baqa' magnruf Malta, il-belt ta' Latakja belt u port ewlenija iss fil-Malti kellna kelma onra gnall-kronaka ta' grajjiet li kiteb dwarhom tas-Sirja- dikil-nabta s-sede tal-Gvernatur ghal tsunami fl-imghoddi. Din li sennew fi zmienu. Dan 1-avveniment tal-post, barra li kienet isservi ta' port, Bil-ke!ma kienet marremot, kelma tragiku wiened minnhom. kienet centru ta' manifattura kif ukoll il li giet mit-Taljan. Thezziia fil-banar Kif wiehed jistenna AI Gabarti kapitali ta' numru tal-bliet u 1-irnula zgnar tissejjah maremoto fit- Taljan. Infatti meta jagnti d-dati, ix-xahar u s-sena skont tal-qrib. fl-1908, minhabba t-terremot ta' Messina, il-kalendarju IZ!amiku. Skont dan il Dak li hu interessanti fO.an it-test, il-bahar tela' !-art u gnerqu partijiet kalendarju, dan il-marremot jew tsunami kien li anke jekk id-dinja Bizantina kienet minn Tas-Sliema, id-deskrizzjoni ta' dan senn fix-xahar il-qamri AI safar al najr gie mirbuna mill-Ottomana sa mis-sena 1-avveniment kien dak ta' marremot. 1225 li fil-kalendarju Kristjani jfisser 1453, meta waqghet Kostantinopli, xorta Biss dan il-'maremoto' li senn fit-28 is-sena AD 1810. Il-kelma uzata fit-test 1-Gnarab tas-Sirja u tal-Lvant baqghu ta' DiCembru tal-1908 rna kienx 1-uniku Gharbi hi Tulhi. jsejhu W-Lvant tal-Mediterreran bhala wiened fl-istorja ta' Malta. Kittieb Gnarbi Dan it-terremot kellu bnala epicentru 1-art tal-Bizantini. bl-isem ta' Gnabd AI Rahman ben tiegnu 1-gzira ta' Kreta. Bhalma jigri meta Fuq kollox f'dan it-test, 1-awtur Hasan ben Burhan AI Din AI Gabarti ( jkun hemm thezziziet bnal dawn fil-qrib ta' jitkellem dwar Billild al J@lm. Din hi ~~\ (>.1~1 ().AY. 0! u-=. 0! ~)\ ¥'-) Malta, 1-effett taghhom jinhass fuq xtutna referenza gnall-artijiet fit- Tramuntana (AH 1167 -1240) =(AD 1753-1825) kiteb u 1-portijiet taghna. Dan it-terre mot li tal-Gnarabja, generalment maghrufa dwar marremot ienor li laqat ill Malta dam sejjer zewg minuti, senn gnall-nabta bnala 1-Lvant. Attwalment 1-isem jirreferi madwar mitt sena qabel. Dan senn fl-181 0. tal-ndax u kwart ta' lejl is-16 ta' Frar 1810. gnall-art fuq ix-xellug b'kuntrast rna' Billild Fi kliem ienor, dan 1-awtur Gnarbi kiteb Kien ghamel nafna nsarat u garraf gnadd a! Jemen (!-art fuq il-lemin). Maghhom dwar dan avveniment li senn fi zmienu. ta' bini f'nafna nnawi f'regjuni differenti jissemma 1-port ta' Latakja. Latakja Ftit li xejn hu maghruf dwar il-najja madwar il-Mediterran tal-Lvant kollu. kienet belt importanti fis-Sirja. Hi kellha bikrija tiegnu. Skont 1-awtur Franz Steiner, Fil-belt ta' Kandja biss mietu 'I fuq minn 1-port ewlieni tas-Sirja, li fllik il-nabta hu twieled fir-rahal ta' Tell al Gabarti 2,000 persuna. Fil-kaz ta' Malta, fl-innawi kien centru tal-manifattura gnall-bliet u li jinsab fit- tramuntana tad-Delta fil- tal-port u f'nafna xtajtiet, il-bahar kien 1-irnula tal-qrib. m- DESI\lUZZ.JONJ LJ J\GIITI ,\L {;,\B,\HTI1T 0.\N IT -TSUNAMJ Ill KIF GE.J: Fix-xahar il-qamri 'AI Safar il-najr' waslet 1-ahbar mill-pajjiZi Bizantini tax-Xam u nhawi ohra, dwar thezziza ta' terremot, li nhasset ukoll fl-Egittu. Biss [fClawn il-pajjizi] hija kienet akbar, aqwa u damet hin itwal. Fil-pajjiz ta' Kreta kien hemm nafna tkissir u tigrifta' nafna mkejjen u djar. Mietu nafna nies taut ir-radam waqt li nbelgnu hafna mkejjen. Gnadd ta' mriekeb tkissru fuq xtut Malta. F'Latakja nizlet !-art ukoll. Unud qalu li f'naha minn Latakja xxaqqet !-art u deher fl-isfel taghha bini li qabel kien inbela' mill-art u mbagnad intebaq minn gdid. •~ J_,.biJ ~~J ~~ Wj\S ~~ Yj ~ <1..,!9 ~ t,?jj\ d)\~ 4Jjljll t.;!-';' I.A..)#- J ~~IJ ~J)I .:~)411 u-o .).,:..YI wl...... :.J <1..,!9J oJc. WI... ~L.. ~ ~J LJSL.l ~J ~.:~)\ ..:.w 0"\..ill u-o _#. &J o.J!£.I.JJ.:~J LJSL.l W...JA.J •..#> wl9)t;) ~.fi .:~~ ~ ~J ~ ~j Ji§ tY:>.JYI ~ ~~ ~l4Ji..l ~ ~ ~j)ljl u-o ~ ~ ~~ tY:>.JYI ul u_,.\9\..ill ~J ~ ~j)Lll..; ~~ ~J ySiyo .~~~~ - - 27 IT-TliETA 21. JANNAR • AT ONCE IT CHARMS THE SENSE ... Nicholas Mulroy & Elizabeth Kenny 30 KUNCERT Palazz ta' San Anton, t=t' Attard 112 nofsinhar HEINRICH IGNAZ FRANZ VON BIBER'S FI16-IL POST DIFFERENTI REQUIEM Valletta Baroque Ensembfe (ViBE) Knisja Parrokjali ta' San Gorg, Hal Qormi 17:30 pm MADWAR MALTA L-ERBGRA 22. JANNAR THE GOLDBERGS REINVENTED MOA Trio 11-Muzew Marittimu, ii-Birgu 112 nofsinhar PEDRO RUIMONTE - MUSIC AT THE COURT OF THE ARCHDUKES ALBERT & ISABELLA CLARA EUGENIA NIZZEL La Grande Chapelle, di(. Albert Recasens 11-Kon Katidral ta' San Gwann, ii-Belt Valletta 17:30 pm IL -RAM IS 23. JANNAR COMPOSERS FROM THE COURT OF VERSAILLES Jean Rondeau & Thomas Dunford 11-Palazz tal-Verda Ia, ii-Buskett 112 nofsinh~u CONCERTOS FOR HARPSICHORD FROM THE BACH FAMILY Jean Rondeau & Ensemble Dynastie Teatru Manoel, ii-Belt Valletta 17:30 pm Bi 11/as :ignir tista' tiltaqa' mal-artisti wara 1-kuncert, IT-8 EDIZZJONI TAL-VALLETTA filwaqt li jkun hemm bib ita u tnaqqir disponibbli wko/1. IL -GIMGRA 24. JANNAR BAROQUE FESTIVAL GHAL DARB. NEL MEZZO DEL CAM MIN Dl NOSTRA VITA OHRA SE JKOLLHA ARTISTI Voces Suaves 11-Palazz tai-Verdala, ii-Buskett 112 nofsinhar RINOMATI KEMM MINN MALTA, GIULIO CESARE. A BAROQUE HERO Raffaele Pe & La Lira di Orfeo KIF UKOLL LIL HINN Teatru Manoel, Valletta I 7:30 pm MINN XTUTNA, FEJN SE IS-SIBT 25. JANNAR JKUNU QEGHDIN JAGHTU LA BELLE DANSE Valletta Baroque Ensemble (ViBE) & Moveo Dance Company SPETTAKLU TA. MUZIKA 11-Mu:Zew tai-Arkeologija, ii-Belt Valletta I 12 nofsinhar MILL -ISBAH, MINN BEL CANTO Dl NAPOLI Simone Kermes & Amici Veneziani MONTEVERDI, SA Teatru Manoel, ii-Belt Valletta I 7:30 pm BACH, UAKTAR #VBF20 vallettabaroquefestival.mt KULTURA agnha se nitkellmu dwar li mhux mitqies bl.i.ala fusqa, fil-fatt hu 1-Gnarbi li hi tisma' mitkellem fusqa. Dan il-kliem Malti rna jinsabx fil Mmill-istudenti, ulied immigranti fusqa tal-Gnarbi tal-Afrika ta' Fuq izda nafna minnhom mis-Sirja u x-xebh tiegnu jinsab fil-fusqa tal-Gnarbi tal-Lvant. mal-Malti. B'hekk f'numru ta' kliem fil-Malti li Persuna li se niltaqgnu magnha Hl.in qabel konna nansbu li mhux parti mill il-narga hi Nadia Lanzon. Nadia Lanzon fusqa u allura rna kienx jigi mgnallem hija gnalliema tal-Gnarbi fl-iskejjel tal bnala parti mill-Gnarbi klassiku, fil Istat. Biss dak li forsi ftit jafu hu li Nadia verita hu fusqa. Dan ifisser li 1-fusqa tas Lanzon gnandha interess specjali dwar Sirja hi aktar qrib il-Malti mill-Gnarbi 1- ~rigini tal-kliem semitiku fil-Malti. tal-fusqa kif mgnallem fl-Afrika ta' Fuq. Magnha f'din il-narga se nkunu qegndin Nadia Falzon gnaddiet biex tagntini nitkellmu dwar kliem fil-Malti li gej ftit ezempji. Qaltli ejja niendu 1-kelma mill-Gnarbi u kif dan il-kliem jixbah lill "ilbieran': "Ilbieran" hi kelma Maltija li Gnarbi mitkellem fil-Lvant. gejja mill-Gnarbi. Meta kont nistudja Nadia Lanzon bdiet billi spjegatli 1-Gnarbi fis -snin tmenin, il-kelma li 1-Gnarbi li jigi mgnallem fl-iskejjel Gnarbija li tgnallimna, meta konna tagnna hu 1-Gharbi li jissejjan fusqa. studenti bnala fusqa kienet fi al'ams Bil-kelma fusqa, 1-Gnarab jifhmu dak - u.u...a '"i l ~- Din kienet mitqiesha 1-Gnarbi li kull persuna Gnarbija u bnala fusqa~ Il-kelma "ilbieran" qatt tna min irid jitgnallem din il-lingwa jrid giet mgnallma bnala parti mill-Gnarbi jitgnallem u jitkellem. B'hekk, bil klassiku jew fusqa. Issa fil-kotba li kelma fusqa 1-Gnarab jifhmu li wiened gnandna llum gnat-tagnlim tal-Gnarbi rna jitgnallimx 1-Gnarbi djalettiku li din il-kelma lbieran hi mogntija bnala kull pajjiz Gnarbi gnandu mitkellem fusqa. Dawn il-kotba, kif diga spjegajt, fi hdanu, izda dak li anna fil-Punent gejjin u huma mitbugna fis -Sirja. Dan innobbu nsejnulu bnala Gnarbi Klassiku, rna jfissirx li jien tgnallimt nazin. Ifisser li jigifieri 1-Gnarbi li kien jigi mitkellem fi fil -fusqa hemm aktar minn kelma wanda zmien il-Profeta Muhammed. biex tfisser il-kelma Maltija lbieran, u Biss 1-esperjanza tal-prezenza ta' 1-kelma li anna nuzaw gnall-bieran hi immigranti Gnarab mil-Lvant turi li din kelma li gnas-Sirjani hi parti mill-Gnarbi il-fusqa mhix 1-istess f'kull pajjiz Gnarbi. klassiku. Gnall-Gnarab tal-Afrika ta' Fuq, Nadia kompliet tispjegali li meta hi din mhix parti mill-Gnarbi Klassiku. tgnallmet 1-Gnarbi, fis-snin sebgnin u Din mhix 1-unika kelma li gnandna tmenin, hi tgnallmet 1-Gnarbi tal-fusqa fil-Malti li tinsab fil-fusqa tal-Gnarbi kif kien ikun mgnallem fil- Libja. Fil-fatt mgnallem fis-Sirja u mhix parti mill f'dik il-nabta, il-kotba tat-tagnlim kienu fusqa tal-Gnarbi mgnallem fil-Libja. primarjament Libjani. Dan ifisser li hemm il-kelma gab. Dan il-verb rna 1-istudenti tal-Gnarbi kienu gew esposti jinstabx fil-fusqa li tigi mgnallma fil gnall-Gnarbi tal-Fusqa tal-Afrika ta' Fuq. Libja u t-Tunezija. Gnall-inqas, meta Ilium il-kotba li qegndin jintuzaw jien gejt mgnallma 1-Gnarbi rna gejtx fl-iskejjel tal-Istat gnat-tagnlim tal esposta gnalih. Biss il-kelma gab tinsab Gnarbi huma gejjin mis-Sirja. Dawn fil-fusqa mgnallma fis-Sirja, il-Gordan u ukoll miktubin biex jgnallmu 1-Gnarbi anke 1-Libanu u gnandha 1-istess tifsira li tal-fusqa. Biss 1-Gnarbi tal-fusqa f'dawn gnandha fil- Malti. il-kotba Sirjan, specjalment meta nigu Wiened irid jiftakar li 1-ewwel gnall-vokabularji, insibu varjazzjonijiet gnalliema tal-Gnarbi fis -sebgninijiet mill-Gnarbi tal-fusqa mgnallem fil u tmeninijiet kienu Libjani u dawn Libja. Dan hu ta' interess gnalina f'Malta, esponewna gnall-fusqa kif mgnallma fil- gnax juri li certu kliem semitiku fil-Malti Libja. ~ 31 UIO:J'U"B~@SO!pnlS;}:JU'Bpp;};}S :g: Z089 Z966 :.1 SOIGfl~S 30NVG G33S ~ Imbagli.ad hemm elementi relatati din il-kelma tixbah lill-Gli.arbi tas-Sirja. Lanzon spjegatli li ommha kienet minn mal-pronunzja li fil-Malti huma aktar Bli.alma s-Sirjani gli.andhom it-tendenza Bonnla. Din il-kelma, ommha kienet qrib 1-pronunzja ta1-Gli.arbi tal-Lvant li jippronunzjaw 1-ittra ~ bli.ala z, tui:aha biex tfisser titfewwaq. "Jiena'; minn dak tal-Afrika ta' Fuq. Fil-Malti il-Libjani gli.andhom it-tendenza li kompliet tgli.idli Lanzon, "semmajt gli.andna l-ke1ma silg. Din il-kelma gejja jippronunzjaw din 1-ittra bli.ala d. Gli.al 1-istess kelma uzata fis-sens li kieilet mill-Gli.arbi. Issa fl-Gli.arbi, din il-kelma darba oli.ra, il-pronunzja li tgli.allimna tuzaha ommha fil-programmi tat tinkiteb thilg ~ jigifieri tinkiteb bl ali.na fl- istudju tal-Gli.arbi kienet dik televii:joni tal-Libanu gli.at-trabi: togli.rok ittra 6 (th) li fl-Gli.arbi gli.andha 1-li.oss tixbah lil-Libjana. Biss bli.ala poplu, meta id-dahar biex tiddixxa:' bli.a1 th Inglii:a. Fl-Gli.arbi tas-Sirja nitkellmu 1-Malti, gli.andna t-tendenza Nadia Lanzon kompliet tispjegali din 6 (th) hija ppronunzjata bil-li.oss li ngli.idu din 1-ittra bli.alma jgli.iduha li hemm il-kelma biss t..J-"7 fil- Malti. ta' s u mhux th. F'dak Tunei:in din hi s-Sirjani. Din hija mitqiesha bli.ala 'shamiya: ppronunzjata bil-li.oss ta' th. Mela fil-kai: Imbagli.ad hemm kliem fid-djalett Hemm minn sali.ansitra jqisha Fenicja. tal-Malti, il-pronunzja ta' din il-kelma Sirjan li nsibuh fil-Malti u rna nsibuhx fid Anke !-mod ta' kif ali.na fil-Malti silg tixbah aktar lis-Sirjan mill-Gli.arbi djalett Tunei:in jew il-Libjan. Bil-Malti nippronunzjaw il-konsonanti 'q' hu eqreb tat-Tunei:ija. Nadia Lanzon kompliet ngli.idu "qisek i:igg': Minn i:igg li.rigna lejn il-mod kif din tigi ppronunzjata fix tgli.idli li hi skopriet din il-pronunzja verb, ini:eggeg. Issa 1-kelma i:igg tinsab Xam u rna nali.sibx li din il-pronunzja hi simi1i gli.all-Malti waqt li kienet qiegli.da kemm fid -djalett Lebanii:, kif ukoll dak wali.da Tunezina. Imbagli.ad hemm dik tgli.allem 1-Gli.arbi lit-tfal Sirjani. Sirjan. F'dawn id-djaletti tfisser "li.arja': li fl-Gli.arbi tissejjali. 1-irnala tal-vokali Mal-ittra 6, wieli.ed ii:id 1-ittri .1; u Hemm aktar kliem fid-djalett Sirjan fi kliem bli.al rummien u tuffi.eli.. Bli.ala ~· Mela 1-ittra 6 hi mlissna bli.al s u li nsibuh fil- Malti. II-kelma "stenna'' pronunzja din taqbel aktar mas-Sirjan 1-ittra Gli.arbija ~ bli.al z. B'hekk biex tinsab fid-djalett Sirjan ii:da jien qatt rna milli mal-Gli.arbi tal-Afrika ta' Fuq. nagli.ti ei:empju, il-kelma i:arrat tista' smajtha kemm fid-djalett Libjan u lanqas Imbagli.ad hemm 1-espressjoni tkun facilment mill-kelma • .1.1~. f'dak Tunei:in. Issa jien kont esposta sew nix:xiftli demmi. Din is-Sirjani jgli.iduha Biss tista' tkun minn i:arrad. kemm gli.ad-djalett Tunei:in u anke gli.al ezatt bli.all-Mal tin. Hemm aktar kliem fejn il-pronunzja dak Libjan. Ii:da dawn il-kliem qatt rna Gli.andna mbagli.ad il-frazi fil-Malti tagli.na tal-Malti tixbah aktar lill-Gli.arbi smajthom jingli.addu f'dawn id-djaletti. telaghli d-demm gli.al rasi. Din il-frazi tas-Sirja milli dak tal-Afrika ta' Fuq. Il Biss smajthom sew fid-djaletti tas-Sirja hi definittivament frazi Sirjana. Dawn kelma "titrewwaq" tixbah fil-pronunzja u Hum qed nismagli.hom fost it-tfal li huma ftit minn li.afna ezempji li wieli.ed lis-Sirjan. Ma nali.sibx li 1-li.oss ta' 'r' fl qiegli.da ngli.allirnhom 1-Gli.arbi u li jista' jgib ta' xebh bejn il-Malti u 1-Gli.arbi ui:u ta' din il-kelma fil-Malti hu bli.al dak gejjin minn dawn il-pajjizi tal-Lvant jew tas-Sirja. tat-Tunei:ija. Kelma oli.ra li tigi f'moli.li.i huma tfal t 33 rJ-UBllodwi. . Ilugwnuow. n lg!fu!q lBl1JB-II!W pnqM ,Bl -efl!M \11.1.1'111.'1 KULTURA Muscat Motors MATUL IX-XHUR TAS-SAJF. iddisinjat fuq stil Art Moderna mill bilanc, il-kompoiizzjoni u 1-armonija. L-AWTORITATAL-IPPJANAR Perit Malti Edwin England Sant Arkitettura Modernista bbaiata fuq NEDIETWIRJA FOTOGRAFIKA Fournier, u l-Istitut Vincenzo Bugeja, f ix-xjenza u materjali godda li thares FIL-BERAf'f Ll TICCELEBRA 'Santa Venera, iddisinjat fuq stil klassiku 'il quddiem b'interess lejn skoperti ta' TLETIN BINJIET U MONUMENT! Francii mill-Perit maghruf Emmanuel fruntieri godda fl-arkitettura:' ARKITETTONICIIKONICI. Luigi Galizia. Il-wirja bdiet f'Tas-Sliema, tul il k-Cermen Eiekuttiv tal-Awtorita Promenade (hdejn ix-Chalet) mill-1 l-isem Ikoni Arkitettonici tal-Ippjanar Johann Buttigieg qal, sal-10 ta' Lulju 2019. It-tieni post se Minsijin, din il-wirja fil-berah "L-ghan ta' din 1-inizjattiva huwa li tkun fil-lokalita ta' San Pawl il-Bahar Btiffoka fuq xi whud mill-aktar tnissel kuxjenza u apprezzament fost quddiem 1-Akk:warju Nazzjonali ta' binjiet u monumenti importanti, imma il-pubbliku ghal xi whud mit-teiori Malta fl-Qawra bejn it- 22 u l-31 ta' xi drabi mhux apprezzati li nbnew lejn arkitettoniC:i ta' pajjiina li xi drabi Lulju 2019. Bejn l-10 u d-19 ta' Awwissu l-ahhar tas-seklu dsatax u matul is-seklu jibqghu mhux maghrufa minhabba li se tkun fl-pjazza quddiem il-Knisja ghoxrin. mhumiex xi palazzo tipiku jew berga b'xi Parrokkjali ta' Marsaxlokk, u tintemm ttafna mill-binjiet hum a mibnija fuq faccata grandjuia. fil-Belt Valletta, bejn is-26 ta' Awwissu stil 'Modernista' - stil jew filosofija ta' Hawn qed nitkellmu dwar 30 binjiet u l-4 ta' Settembru. Ir-ritratti ttiehdu arkitettura u disinn li kien gie introdott u monumenti li burna protetti mill minn membri tal-Malta Institute of lejn l-ahhar tal-ghoxrinijiet sas Awtorita fl-Ewwel u t-Tieni Grad bil Professional Photography (MIPP). sittinijiet tas-seklu l-ienor. Kien assocjat ghan li nikkonservaw il-wirt li gnandna." L-inizjattiva hija ko-finanzjata mill rna' approcc analitiku lejn il-funzjoni Is-Superintendent tal-Wirt Storiku, Unjoni Ewropea. tal-binjiet, l-uiu strettament razzjonali is-Sur Joe Magro Conti qal, "Din hija Matul it-tliet snin li ghaddew, tal-materjali, l-innovazzjoni strutturali wirja li taghti gieh Wl-kreattivita ta' l-Awtorita tal-Ippjanar assistiet u l-assenza ta'ornamentazzjoni. Periti Maltin li jippromovu l-principji finanzjarjament il-proprjetarji ta' bini Il-wirja tinkludi binjiet bhax klassiC:i tal-kittieb Ruman Vitruvius skedat permezz tal-Iskema lrrestawra showroom fuq stil Art Deco ta' Muscat dwar l-arkitettura u d-disinn: il Darek. L-Awtorita finanzjat proprjetajiet Motors, fl-Giira, ic-Cinema Rialto, proporzjon, ir-ritmu, is-simmetrija, il- residenzjali tal-Ewwel u t-Tieni Grad ~ 35 KULTUHA ~ b'70% tax-xoglilijiet sa massimu ta' fl-arkitettura tal-gnien tal-proprjeta. process ta' regolarizzazzjoni tipprovdi €100,000 u €50,000 rispettivament. Tali ll-fondi glial din 1-iskema huma lill-proprjetarji ta' proprjeta "opportunita proprjetajiet huma eligibbli glial rebate disponibbli mid-dhul li . 1-Awtorita ta' darba'' biex jirregolarizzaw zviluppi mhux hiss fuq xoglilijiet fuq il-faccati tiggenera mill-applikazzjoni tal-process ezistenti li mhumiex konformanti u li imma wkoll xoglilijiet fuq !-intern u ta' regolarizzazzjoni. L-applikazzjoni tal- jinsabu kompletament f'zoni ta' zvilupp. St Thomas More Mdina rail station 36 KULTURA r T Fondi tal-UE Cf3- PLANNING AUTHORITY 1-+ -1 ghal Malta L ..&. .I 2014-2020 PAp/us Programm Operattiv II- Fondi Strutturali uta' lnvestiment Ewropej 2014-2020 *** "Ninvestu fir-rii orsi umani sabiex nono/qu aktar opportunitajiet * * * * filwaqt li nippromwovu t-tisnih tas-socjeta" * * Progett parzjalment iffinanzjat mill-Fond Socjali Ewropew --*** - - Rata ta' ko-finanzjament: 80% Fondi miii-Unjoni Ewropea; 20% Fondi Nazzjonali 37 KULTURA How does BLOC CULTURE Promote Discussions.on MENTAL HEALTH DENNIS RELOJ 0-HOWELL - The world's .first blog ps,rchologist andfound er ofPs .rchreg THERE ARE PLENTY OF HOBBIES researched and has been found to of websites. Blogs are websites that are THAT YOU CAN ENJOY THAT, AT confer psychological benefits: ranging frequently updated and allow reader THE SAME TIME, CAN PROMOTE from improving the symptoms of involvement. For instance, Psychreg YOUR MENTAL HEALTH AND those suffering from irritable bowel offers the latest updates on psychology, WELLBEING. syndrome, asthma and rheumatoid mental health and well-being. arthritis as well as helping recover from Blogging experts reveal that, as at ome people find therapeutic childhood sexual abuse and postpartum 2013, there were 152 million blogs on benefits in gardening, painting, or depression. the internet.. Blogs have become far Seven knitting. These hobbies can reaching in the digital world, which work quite well for creative people, but BLOCGI1 G A:\D ITS has resulted in a phenomenal growth in there are also other ways that can help TIIER\PEL'TIC EFFECTS the number of blogging genres - from when you need a boost to your mental But fast forward to the internet era travel blogs, to food blogs, and of course health and wellbeing. One of these is - we are no longer constrained in how mental health blogs. writing, and its psychological effects we express ourselves in writing. We can A number of people find it rewarding have been widely recognised. now run our own blogs. That means we to run their own mental health blog - This form of therapy was pioneered can now engage with writing therapy, the whether as an encouragement against by James Pennebaker in the late modern way. the stigma surrounding mental health, 1980s. Since then it has been widely Blogs are essentially another form or simply as a platform to express 38 KULTVRA themselves. Whatever the underlying conversations. It allows people to feel Everyone experiencing a mental reason may be, it cannot be denied that more connected to the world outside health problem deserves support and there is power in connecting with other their home through the internet. This respect and blogging is an ideal outlet to people through blogs and in sharing our is the very reason the world needs achieve both. By sharing mental health struggles. And blogging is simply all dedicated mental health bloggers, stories, we can collectively help the fight about sharing. who will talk about mental health, and against stigma and misinformation. well-being issues. They can help us Dennis Relojo-Howell is the world's TIIF PS\CIIOU)(;\ OF think progressively and critically, and first blog psychologist and founder of Bl ()(,(;( (; in essence, help us build a world where Psychreg Blogs have become so popular everyone takes both health psychology that there is now a sub-discipline and mental health more seriously and in psychology that explores how show respect. blogs affect our well-being. This field is known as blog psychology. The BLOGCI G IS .\LL \BOll discipline of blog psychology attempts '-iii\HI C to apply psychological principles in Sharing a part of ourselves is simply order to maximise the benefits that therapeutic. That's why there are now readers can get from blogs. It also deals many charities around the world that with readers' perception, cognition and encourage people with mental health humanistic components in regard to stories to share their their experience of consuming blogs. experiences through blogs Just like any other fields, mental health It is comforting to and blog psychology both thrive in know that across the scholarly debates on critical ideas in world, people use blogs order to develop innovative ways to as an effective mediup1 benefit both research and practice. Such to share their narratives critical conversations have never been and experiences, to much more feasible than now due to the increase awareness and explosion of the blogging culture. understanding, and to Critical discussions about mental offer comfort and support. health and well-being play a vital And not only that, blogs role in helping people feel better in similar genres are now about themselves. Blogging provides being given recognition researchers and practitioners an similar to those of excellent opportunity to create these mainstream blogs. 39 KULTURA WIEI'fED MILL-KOTBA L1 GEW Din 1-intelligenza ghandha x'taqsam rispett lejn xulxin. IPPUBBLIKATI FIL-QASAM TAL mal-memorja u gherf li jkollna merfugn Mal-'peer pressure; Didau izid il EDUKAZZJONI FIL-BIDU TA' DIN fdak li jissejjan il-'long term memory~ mod ta' kif il-genituri jrabbu Iii uliedhom. IS-SENA HU MIKTUB MINN DAVID Hu jgrud li din tista' tigi mkabbra u Skont Didau, l-iskejje1 ghandhom isahhu DIDAU, BL-ISEM TA' 'MAKING KIDS msahlla. Imbaghad hemm it-tieni tip ta' 1-aspettativi ta' dawk it-tfal jew genituri, CLEVERER: A MANIFESTO FOR intelligenza. Didau jsejjah lit-tieni tip li jkollhom arnbizzjonijiet gholja fl CLOSING THE ADVANTAGE GAP'. bnala 'fluid intelligence'. Din hi 1-abbilta li edukazzjoni. Dawn 1-arnbizzjonijiet nipprocessaw 1-informazzjoni u nuzaw il ghandhom jinghataw importanza u logika biex insolvu problemi li nsibu rna' 1-aspettattivi tat-tfal u tal-ulied taghhom an hareg fJannar 2019. Didau wiccna. Meta nuzaw 'fluid intelligence' ghandhom ikunu indirizzati. Meta dawn hu espert fil-qasarn tat-taghlim, rna nu:l.awx 1-gnerfli diga jkollna merfugh 1-aspettattivi jigu indirizzati, dawn iwasslu Dkurrikulu u litteriimu. fil- 'long term memory; izda nkunu qed biex jghinu lit-tfal, li gejjin minn sfond nu:l.aw dak li jissejjah il-'working memory~ zvantaggjat, jimxu 'I quddiem. F'dan il KLLIIADD JIST.\' JKUN kuntest, 1-ambjent tal-iskola hu importanti lNTEl ~ LJ{;ENTI ·PEER CULTURE' ghax dan jghin biex inaqqas id-differenza Didau jitlaq mill-punt li kull student Ghalhekk Didau jaghti hafna bejn dawk 1-istudenti 1-iktar privileggjati, jista' jkun intelligenti. B'hekk dan hu ktieb importanza lill-'peer culture'. Il-'peer minn dawk1-istudenti bi sfond :l.vantaggjat. li jipprova jgharrex oqsma dHferenti, culture' ghandha influwenza diretta fuq fosthom hemm il-qasam tal-intelligenza 1-intelligenza tat-tfal. Tista' tghinhom J\lF L-AI LJAR Ll DAN tat-tfal fl-isfond tal-genituri, il-hbieb jikbru izda tista' tkun ostaklu biex it-tfal JINTL\IIAQ? taghhom, 1-arnbjent tal-iskejjel u s-socjeta ikabbru 1-intelligenza taghhom. X'inhi Biex it-tfal isiru iktar intelligenti, ingenerali li huma jghixu fiha. verament il-'peer culture'? Din rna hi xejn Didau jemmen li ghandhom jigu ll-ktieb jibda b'analizi ta' dak li ghajr 1-influwenza li 1-hbieb ikollhom fuq mghallma kurrikulu vast. Hu jsejjah dan normalment edukatur jifhem bil-kelma xulxin. Didau jemmen li 1-iskejje1 intelligenza fost it-tfal. Didau jarnmetti jistghu jiehdu hsieb jikkultivaw li hu diffidi li ssib definizzjoni e:l.atta ta' kultura tajba fost it-tfal. Dan x'inhi intelligenza. Fl-imghoddi kien jista' jsir billi 1-edukazzjoni hemm diversi attentati min-nies biex tibda taghti importanza 1ill jaghtu tifsira xjentifika taghha. Izda gruppi li jigu fformati b'mod diga mill-bidu, Didau juri kif jahsibha naturali mit-tfal fl-iskola. dwar dan is-suggett. Hu jattakka 1-hsieb Dan ghax meta jkun hemm popolari li 1-intelligenza rna tistax tigi dan it-tip ta' 'peer culture; mi:l.juda. Fi kliem iehor, 1-istudenti rna it-tfal jaghzlu wiehed minn jistghux izidu fl-intelligenza taghhom fosthom, bhala 1-mexxej wara li jilhqu certi livelli. L-idea prinC:ipali taghhom. Didau jgrud li hi li kull student ghandu livell massimu 1-edukatur irid imur fuq il ta' intelligenza li jista' jilhaq u rna jistax 'leaders' ta' dawn il-gruppi. imur Iii hinn minn hekk. Didau rna Meta 1-grupp ikun wiehed jaqbilx rna' dan. L-intelligenza fiha li jhalli energija pozittiva nafna partijiet. Xi wnud minnhom huma fuq it-tfal, dan il-grupp genetikament determinati. Il-genetika ghandu jigi inkoraggit tista' timponi limiti. Izda hemm partijiet u jkun ta' ezempju onra li mhumiex marbutin mal-genetika ghall-bqija. Fuq kollox, jew il-biologija. Didau jargumenta li 1-edukatur hu fid 1-iskejjel jistgnu jinfluwenzaw kemm il dmir li jdahllal orgolju kwantita u 1-kwalita ta' dak li jafu t-tfal. jew ' pride ~ fl-iskola u Didau jemmen li 1-iskejjel jistgnu jinkoraggixxi u jaghti jaghmlu dan gnax hemm zewg tipi ta' importanza Iii dawk intelligenza. L-ewwel tip ta' intelligenza, it-tfal li jkollhom Didau jsejhilha 'crystallised intelligence'. imgieba tajba u juru 41 KLI.Tl H.\ ~ it-tip ta ' kurrikulu bhala 'culture-rich dwarha. Studju utli minnhom hu dak ta' b'hekk it-tfal jem21!nu li hu 'cool' li tkun curriculum: jif;ificri kurrikulu bbazat fuq judith Rich Harris fejn titkellem dwar gharef u li 1-bzulija hi xi haga sabiha u xjenzi umanistici u naturali. Dan igieghel 1-importanza tal -'peer culture'. taghtik sodisfazzjoni. B'hekk tikber il lit-tfal biex jikkritikaw dak li jkunu kultura fost it-ttal biex jahdmu aktar. Dan qed jitghallmu u jqajmilhom il-kurzit•'l .\'CIJO{;OB:\1 F'l H\' ghandu jkun il-premju ahhari ghal kull halli jtittxu aktar dwar dak li jkunu qed 11.-1\TJI-:B? student. jitghallmu. L-awtur jishaq li m'hemmx L-aktar taqsima li hadt pjacir naqra L-awtur jishaq ukoll li l-edukazzjoni tfal 'gifted and talented'. L-edukazzjoni fdan il-ktieb kienet dik li fiha Didau akkademika tista' tkun tajba ghall taghmellit-tl~ll 'gifted and talented'. jitkellem dwar x'ghandu jsir fl-i skejjel, formazzjoni tal-karattru. L-iskola tista' lzda t-tfal li gejjin minn sfond dwar dik li tisscjjah 'school culture' jew tghallem hiliet generiCi bhall-importanza zvantaggjat ghandhom hatila inqas cans il-kultura tal-iskola. Hu jsostni li biex tal-bzulija, tal-perseveranza u tal li jkunu 'gifted and talented'. Ghalhekk, uliedna jkollhom izjed intelligenza, reziljenza. B'hekk qed inkunu nghallmu 1-edukaturi jistghu jghinu lit-tfal kollha irridu nzidulhom il-kwantita u 1-kwalita lill -istudenti hafna gherf li minnu billi jghallmu fambjent stimulanti halli ta ' dak li jafu. Fid-dinja tax-xoghol, il 1-istudenti jitfurmaw il-karattru tagh hom. jaghlqu d-divizjoni bcjn tfalli ghandhom kreattivita, 'problem solving' u 'critical Fuq kollox, Didau jemh1sizza li sfo nd socjali ditferenti. Skont Didau, thinking' jizdiedu hafna jekk dak li ghandu jkun hemm kultura ta' dixxiplina ix-xknzi umanistici ghandhom 1-aqwa jkun, ikun jaf iktar. Didau jsemmi tl-iskola. Skont Didau, id-dix.xiplina tghin ghodda biex jilhgu dan il-ghan. wkoll il-kuncett ta' 'explicit instruction'. fil-bini ta' 'school culture' li hi ta' gid B'hekk, !-argument fdan il-ktieb Dan jinvolvi, fost 1-ohrajn, 1-uzu ta' ghall-istudenti kollha. hu simili ghal dak ta' Dylan Wiliam li spjegazzjonijiet, ezempji mahduma, jew dwam tkellimt fil-harga precedcnti ta' li 1-ghalliem juza 'questioning techniques: 1\0:\KI.l i..J0:\1 dan il-magazi n. L-idea princip_ali hija 'modelling' u 'scafl()[ding: Ghandu jkun Fl-ahhar kapitlu tal-ktieb u fil - li 1-istudenti jkunu kapaci jzommu dak hemm diskussjonijiet strutturati fil konkluzjoni, Didau jaghti hafna li jitghallmu fil-long-tenn memory klassi u opportunitajiet biex l-istudenti rakkomandazzjonijiet prattici dwar dak li taghhom. Didau jargumenta li dan jipprattikaw dak li jkunu qed jitghallmu. jista' jsir biex jigu mghejjuna 1-istudenti iwassal biex 1-istudenti kollha jkollhom Bhal persuna li nahdem direttament waqt il -vjagg edukattiv taghhom. Fost izjed spazju biex ihaddmu !-working mat-tfal , dan il-ktieb tani hafna x'nahseb dawn ir-rakkomandazzjo nijiet, hu jghid li memory taghhom. r'dan is-se ns, huma dwar il-kuncett ta' motivazzjo ni. l.-awtur 1-iskejjel ghandhom jaghmlu d-ditrerenza. jitghallmu aktar u jsiru iktar intelligenti. jghid li 'if students simply struggle, they L-iskejjcl m'ghandhomx ikunu sclcttivi will learn to hate school.' Ghalkemm li akkademikament. 11 -kurrikulu ghandu 1\HITIK\ I.EJ\ 11.-1\TIEB tipprova hu 1-ahjar mod ta' kif wiehed jkun wiesa ' u mghallem bil -metodu ta ' Biss, 1-akkademici fil-gasam tal jitghallem, ir-realta' tl-i ske_ijel hi li jekk 'explicit instruction: lt-taghlim ghandu intclligenza, mhux kollha jaqblu li it -tfal ihossuhom li qed ibatu z:i;ejjcd bicx jigi introdott bicea, bicea mill-gt1alliema. 1-intelligenza tista' tigi mizjuda. Wiched jitghallmu, minghajr qatt ma jaraw success, Isemmi wkoll 1-importanza li t-tfal, sa minn dawn hu Richard Haier, 1-cditur tal huma jispiceaw jaqtghu qalbhom. 11-parir minn ckunithom, jitghallmu ihobbu gurnal akkademiku 'Intelligence' u 1-awtur ta' Didau hu li hawn ghandu jiddahhal 1-kotba u jaqraw. ta' ··n1e Neuroscience of Intelligence'. Hu element ta' success u dan ghandu jidhol Dawn 1-ezempji jkomplu jzidu jghid li sal-lum, ma nafux kif nistghu qabel max -xoghol ghall-istudenti jibda jigi 1-importanza li kotba bhal dawn jinqraw nzidu 1-intelligcnza, ghalkcmm jixtieg mtaqqal. Imbaghad ghandu jigi mtaqqal kemm mill-ghalliema u minn dawk li li dan isir fil-futur. Didau jikkummenta bil-mod il-mod, kulhadd skont 1-abbilta qeghdin fit-tmexxija tal -iskejjel. Bir li meta jkollok iktar gherf fost it -tfal, tieghu. ragun kollu Didau jargumenta li z-zieda dan inaqgas id-differenzi socja li bcjn Ghalhekk hu mportanti li t-tl~1l tal -gharfien hija importanti gt1aliex 1-istess tfal. Biss wiehed hawnhekk jista' jibqghu fl- edukazzjoni akkademika pcrmezz taghha, dawk kollha involuti fl jzid li meta tghallem, dan iwassal bicx ghall-iktar tul possibli. Dan jista' jsir billi edukazzjoni jghinu lit -tfal biex isiru iktar kulhadd isir ahjar, mhux bi ss dawk 1-aktar 1-kurzita tagh hom tigi mrawma u billi jkun intelligenti ghaliex dan jghin biex ikollhom zvantaggjati. hemm ambjent fl -iskejj el fejn 1-eecellenza hajj a iktar felici. }ekk jikbru fl-intelligenza, I.-argument kemm dan ve rament akkademika tigi appnggjatha u ccclcbrafa. ikunu aktar b'saht1ithom u jghixu aktar. jista' jintlahaq hu 1-iktar dghajjef fdan Mod ichor ta' kif 1-eccellenza Nemmen li tinalment, li dan ghandu jkun il -ktieb. Biss Didau jikkwota hafna akkademika tista' tkun mghejjuna hu 1-ghan ahhari ta' dawk kollha, li bhali lettcratura akkademika u jikkummenta billi tigi ttrasfonnata !"peer culture' biex jahdmu fdan is-settu1:. Vizjoni cara ghal Malta Ministeru ghat-Turizmu ls-settur tat-Turizmu huwa settur importati hafna lijaghti kontribut ta' madwar terz tal-ekonomua ta' Malta. Huwa ghalhekk li l-Ministeru ghat-Turizmu ghaddej b'hidma fuq diversi aspetti, fosthom dawk ta' titjib ta' prod ott turistiku, ta' infrastruttura, l -aspett socjali, tal-avjazzjoni, u s-setturtal-films. Kisbiet u mizuri ewlenin: • L-Air Malta tirregistra qliegh operattivwara gnexieren ta' snin taghmel telf. • L-Air Malta bi strategija ta' tkabbir: Flotta ta' ajruplani akbar u zieda fir-rotot minn u Lejn Malta. • Malta tirregistra zieda onra fin-numru ta' turisti fl-2018: Madwar 2,600,000 turist izuru pajjizna. • Progetti infrastrutturali fil-Belt Valletta, fil-Furjana, fl-lmsida uta' Xbiex, fost onrajn • Aktar awenimenti matul is-sena kollha: Kalendarju turistiku tal-awenimenti aktar varjat u awenimenti ta' kwalita'. • Aktar rotot minn u Lejn pajjizna: L-Ajruport lnternazzjonali ta' Malta b'aktar rotot Lejn L-Ewropa minn L-Ajruport ta' Heathrow. • Diversi progetti fuq aspetti socjali Li jammontaw ghal aktar minn €65 mi~un ta' investiment. Air Malta fuq saqajha • Ghall-ewwel darba fghexieren ta' snin, L-Air Malta rregistrat qliegh operattiv. Dan huwa frott tal-istrategija ta' tkabbir Li addotta dan il-Gvern, fejn L-Air Malta garret numru akbar ta' passiggera din is-sena meta kkumparat mas-snin ta' qabel. • Bhala parti mill-istrategija ta' tkabbir, L-Air Malta kabbret il-flotta taghha billi ziedet 2 ajruplani godda mal-flotta tagnha, bl-aktar ajruplan ricenti ikun tat-tip Airbus A320 NEO. Ajruplan aktar modern, aktar efficjenti u Lijaghmel inqas storbju waqt Lijkun qieghedjopera. • L-Air Malta ziedet numru ta' rotot godda fpqjjizi differenti madwar L-Ewropa u madwar il-Mediterran. • L-Air Malta tnedi prodott ta' business class gdid, bi prodott ta' kwalita' gho~a. MINISTERU GftAT~TUR i i:MU Numri pozittivi L-istrategija tal-Gvern ghas-settur turistiku kompliet thalli L-frott hekk kif Malta tibqa' tirregistra tkabbir minn kull aspett • Fl-2018, l-ammont ta' turisti fMalta ammontaw ghal aktar minn 2,6oo.ooo - zieda ta' 14.3% fuq in-numru ta' turisti li zaru pajjizna tL-2017. • Fl-2018. in-nefqa tat-turisti tammonta ghal2.1 biljun ewro- zieda ta' 8% fuq in-nefqa tal-2017. • Malta bit-tielet l-akbar tkabbir fis-settur tat-turizmu mill-pajjizi tal-UE. • Jghaddu aktar minn 6,8oo,ooo passiggier mill-Ajruport lnternazzjonali ta' Malta- zieda ta' 13.2% fuq in-numru ta' passiggiera registrat fl-2017 Avvenimenti tul is-sena kollha Komplejna nahdmu sabiex nintroducu avvenimenti got;fda filwaqt Li noffru aktarvarjeta' kemm ghat-turisti Li jiuru pajjiina kif f.!koll ghall-Maltin u L-Ghawdxin • Ghall-ewwel darba f'Malta, l-kumpanija teatrali ta' fama mondjali Cirque Du Soleil ser tkun qed ittella' produzzjonijiet fMalta ghal xahrejn shah. • Din is-sena ittellghet ghall-ewwel darba n-Nickelodeon Treasure Hunt, li tattira numru ta' familji u tfal minn madwar l-Ewropa. • Komplejna nsahhu l-awenimenti fpajjizna: Avvenimenti bhal Lost and Found, Glitch Festival, Summerdaze Malta, Isle of MTV u Abode on the Rock. Progetti lnfrastrutturali • Permezz tal-Grand Harbour Regeneration Corporation, tlesta x-xoghol fuq Pjazza Tritoni, fiz-zona maghrufa bhala l-Biskuttin, u Gnien Laparelli. • Bhalissa ghaddej xoghol fuq in-naha t'isfel tal-Belt Valletta, bi progetti ta' rigenerazzjoni ta' swar, iz-zona ta' Marsamxett, aspetti socjali tal-Belt Valletta fost ohrajn. Dan kollu b'investiment totali ta' €24 miljun, ko-finanzjat minn fondi tal-Unjoni Ewropea. • lnvestiment iehor ta' €2 miljun fix-Xatt ta' Ta' Xbiex u l-lmsida, fejn qed inkomplu ntejbu l-prodott turistiku u nzidu aktar spazji miftuha permezz ta' infrastruttura ahjar. • lnvestiment iehor fil-Furjana ta' €3.5 miljun fir-rigenerazzjoni tal-Gnien tal-Mall il-Furjana b'disinn totalment gdid fil-post. • Tlesta x-xoghol fi Gnien Duminku Mintoff fRahal Gdid: lnvestiment ta' €1 miljun ewro frinnovar estensiv u disinn gdid tal-post. • lmnedija it-Considerate Construction Scheme sabiex ntejbu d-dehra tal-industrija tal-konstruzzjoni fl-izvilupp ta' siti u fl-implimentazzjoni ta' progetti. ___ • lmnedi ro · ett massicc ta' afforestazz'oni fBen_ ha'sa fBirzebbu ·a. • Ghall-ewwel darba fghexieren ta' snin. l-Air Malta rregistrat qliegh operattiv. Dan huwa frott tal-istrategija ta' tkabbir li addotta dan il-Gvern. fejn l-Air Malta garret numru akbar ta' passiggera din is-sena meta kkumparat mas-snin ta' qabel • Bhala parti mill-istrategija ta' tkabbir. l-Air Malta kabbret il-flotta taghha billi ziedet 2 ajruplani godda mal-flotta taghha. bl-aktar ajruplan ricenti ikun tat-tip Airbus A320 NEO. Ajruplan aktar modern. aktar efficjenti u li jaghmel inqas storbju waqt li jkun qieghed jopera. • L-Air Malta ziedet numru ta' rotot godda fpajjizi differenti madwar l-Ewropa u madwar il-Mediterran. • L-Air Malta tnedi prodott ta' business class gdid, bi prodott ta' kwalita' gholja. • ll-kumpanija Malta Air Traffic Services Ltd b'sistema gdida ghall-immanigQjar tat-traffiku tal-ajru. lnvestiment totali ta' €8 miljuni f sistemi godda bl-ahhar teknologija ghall-immanigQjar tat-traffiku tal-ajru. • ll-kumpanija tal-Gvern Malta Air Travel Ltd (Malta MedAir) tibda l-process biexjibdajigi operat servizz ta' air link bejn Ghawdex u Malta b'link diretta mal-Ajruport lnternazzjonali ta' Malta. • Zieda fir-rotot tal-ajru minn u lejn pajjizna: lr-rotot minn pajjizna zdiedu ghaluo fl-2018 minn 91 rotta fl-2017. \~) ~ IJ ~ )}I ~ Il~ NOI\IS ~m~f npu11q~ P~'l~!M n ~n~u:r nJI!.Iols J11f!lJ.l KULTURA GffAL ffAFNA MALTIN, bli.al ghadira ighira fit-tarf tar-rali.al. Ix tmur ghal editt li kien liareg ir-Re Gakbu L-INGILTERRA TFISSER LONDRA. xenarju tagli.ha jixbali. li.afna lil dak tac I tal-Ingliterra u Gabku VII tal-Iskozja. MAWRA SA LON ORA GffAX Chadwick Lakes tagli.na. Gli.all-inqas, Forsi li.afna aktar jafuh bliala James I tal SHOPPING. BISS L-INGILTERRA jien fie-Chadwick Lakes ftakart x'li.in Ingilterra u James VII tal-Iskozja. Meta TFISSER AKTAR MINN HEKK. rajtu. Hemm 1-ilma gieri u b'pont jaqsam tela' fuq it-tronn tal-Ingilterra, ghaqqad minn fuq dan 1-ilma. Il-li.itan tal-qlugli. lill-Iskozja mal-Ingilterra. Biex juri din emm hafna villaggi u bliet jixbhu lil dawk tac-ChadwickLakes. Meta 1-ghaqda, kien liareg editt li fih ordna li sbieh barra minn Londra li 1-inginier Inglii, Sir Osbert Chadwick f'kull ralial u belt irid ikun hemm pub H jisthoqqilhom li wiehed imur gli.amel id-disinn ta' dawk 1-gli.adajjar, u dan jissemma The Red Lion. B'hekk fihom. Peress li dawn qeghdin il' barra kien qed jali.seb f'dawn 1-ghadajjar ighar dawn il-pubs b'dan 1-isem ikunu jfakkru minn Londra, wiehed normalment isib Ingliii. B'hekk Chadwick, li gli.alih huma din 1-gliaqda talit il-figura ta' dan ir-re. day tours minn Londra biex jara 1-ibliet msemmija dawn 1-gli.adajjar f'Wied il Blialma wieli.ed jista' jistenna f'dan sbieh tal-periferija. Bliet bhal Bath, Wells Qlejja f'Malta, ried joli.loq dan 1-ambjent il-villagg, wiehed isib aktar minn pub u Salisbury jaghmlu parti minn day tipiku li jinsab fl-Ingilterra. U nali.seb li wieli.ed. It-tieni pub li hemm f'dan il tours biex wiehed imur jara din il-parti rnexxielu! villagg hu msemmi glial xi wieli.ed mir tal-Ingilterra maghrufa bhala !-county Dak li hu interessanti, li f'din rejiet bl-isem ta' George. Wara 1-waqglia ta' Somerset. 1-gli.adira jew nixxiegha li hemm ta' Gabku II, 1-Ingilterra bdiet titmexxa Biss ftit 'il barra minn Bath, lejn f'Lacock, hemm parti li gli.andha !-forma minn sensiela ta' rejiet bl-isem ta' George. Cippinham, eiattament fir-regjun ta' ta' iuriieqa. Fis-sajf, li.afna tfal jintefgli.u Gakbu kien liarab min!i.abba li kien Wiltshire, jeiisti villagg li llum jinsab fuq litteralment jiiierqu fiha. Fiha li.afna Kattoliku. Kien hemm il-biia' li Gakbu in-National Trust Ingliia. Dan il-villagg liaiii. Wielied irid joqgnod attent kif ried jerga' jagli.mel il-Kattolidimu hu wiehed Medjevali. Jismu Lacock. jimxi fuqha gliax malajr jieli.u xi ielqa. bli.ala r-religjon ufficjali fl-Ingilterra. Kif Farsi min qed jaqra qatt rna sema' Biss glial dawk il-Maltin li ghadhom wieli.ed jistenna, !-pubs fl-Ingilterra saru bih, iida jekk ra xi film ta' Harry irabbu t-tfal ighar, jekk jiddecidu li element ta' espressjoni patrijottika. Li Potter jew dawk akbar fl-eta, xi wiehed jmorru Lacock fis-sajf, .nissuggerixxi wielied isemmi 1-pub tiegliu George, kien maghmula fuq il-kotba ta' Jane Austin, li jmorru ppreparati b'xi tibdila. .Zgur qed isemmieh gli.al wieli.ed minn dawn rna jistax rna jarahx ghaliex numru ta' li t-tfal tagli.hom jaghmlu gliors f'din ir-rejiet. Dak li hemm Lacock jidher li xeni gnal dawn il-films ingibdu f'dan il 1-gli.adira. ssemma wara 1-ewwel sultan George. villagg. Dawn it-films komplew jaghmlu dan il-villagg aktar interessanti. Id-dar tal-genituri ta' Harry Potter, eiattament dik tax-xena ta' meta Valdemor joqtol lill-genituri ta' Harry Potter, tinsab faan ir-rahal. Meta llum wiehed iiur dan it maglt11ud milvu f1d fo!w£j a miJJJwlu JjUitrd le6i!i. post, jara rna' numru ta' faccati tad-djar ritratti ta' xeni li ngibdu f'Lacock ghal fohofj iduJuu !1tCvi·-llaltal le.olbt·. '' dan il-film. c9fd Lacock hu villagg ighir tipiku Inglii, magli.mul minn ftit toroq u misrali. pjuttost kbir. Ftit toroq iduru mar-rali.al Fuq kollox u kif wielied jistenna, Li ssemmi !-pub tieghek wara George kollu. F'nofs siegli.a tkun dort it-toroq f'dan ir-ranal jinsab anke !-pub tipiku kienet indikazzjoni cara li inti kont qed kollha tiegli.u. Filgli.odu jmorru fih Inglii. Hemm aktar minn wielied. tappoggja lil din il-linja monastika gdida li.afna Gappuniii u AijatiCi biex jarawh. Wieli.ed mill-pubs jismu The Red Lion. kontra dawk li kienu favur Gakbu II u Filghaxija, il-li.ajja hi aktar kwieta. Meta Dan jinsab fil-misrali. principali tar linja tal-istewards tiegliu. wieli.ed jasal fih, hemm parkegg barra rali.al. Hu ta' interess storiku 1-is em ta' Minn dan il-villagg, kull sena, mill-villagg u bli.alli.afna parkeggi hu bil dan il-pub .. Fl-Ingliterra u fl-Iskozja, f'Boxing Day, titlaq il-famuia kacca hlas. Biss il-flus imorru gli.an-National wielied isib numru ta' pubs b'dan 1-isem. gliall-volpi. Matul 1-istorja mglioddija Trust Ingliia. Fil-verita, il-villagg kollu !ida forsi ftit jafu ghaliex hemm numru tiegli.u, dan il-villagg kien irnfittex li.afna hu proprjeta tan-National Trust Ingliia. ta' pubs li jisirnhom hekk. mill-monarki Ingliii biex imorru ghall Jekk wieli.ed jibda jimxi ftit, isib Il-preienza ta' pubs biian 1-isem kacca. Ir-re Gwanni (King John) li ta ~ 49 og VHIU1IDI NHAR IL-GIMGRA. 5 TA' assocjazzjoni kulturali. Ridt 1-esperjenza jifformaw kumitat bl-istess skop u fehma. APRIL. KONT MISTIEDEN diretta tieghu. Gentilment, is-Sur Gravina Mafna drabi jsiru bosta tentattivi biex GRALL-PREZENTAZZJONI accetta li jaqsam 1-esperjenza tieghu dwar titwieled organizzazzjoni u jkunu hafna TA' DOKUMENTARJU DWAR il-process u dwar dak li hu mehtieg b'mod wkoll il-fallimenti. Jiena naiiarda nghid MARSAXLOKK. prattiku biex persuna twaqqaf ghaqda li ghalkemrn wiehed ikun jaf dwar 1-iskop kulturali li thares il-patrimonju tar-rahal u 1-inizjattivi tal-ghaqda, irid ukoll jimxi an id-dokumentarju hu l-bidu jew belt fejn tkun toqghod. mai-iminijiet u jaddatta ruhu fl-uiu ta' sensiela ta' dokumentarji tat-teknologija tal-informatika biex rna Ddwar Marsaxlokk li qeghdin KIF TIBDA GltAQDA Ml JUX jaqax lura fejn ikun hemm bionn ta' jixxandru fuq l-istazzjon tat-televiijoni GOVERNATTIVA komunikazzjoni u tixrid ta' informazzjoni Malti (TVM2). Ikolli nghid li verament L-idea li wiehed ixettel hsieb biex dwar dak li 1-0rganizzazzjoni temmen kienet preientazzjoni professjonali. jorganizza ghaqda mhux governattiva fih. Il-preienza tieghi ghal din it-tnedija mhix xi haga b'kumbinazzjoni, jew B'hekk 1-ewwel pass ikun il-hatra ta' giet minn stedina li ghamilli Joseph inkella li persuna raqad u qam jahseb kumitat. Gravina, bniedem li kontinwament jikteb hekk. Il-hsieb biss jista' jkun imrekken dwar Marsaxlokk u llum hu !-President f'mohh 1-individwu u ghax ikollu lL-JlATHA TA' KUMITAT tal-Ghaqda li ggib 1-isem ta' Marsaxlokk karattru motivat, immirat lejn xi haga Biex wiehed jasal jaghmel taiba Heritage. partikolari li jhobb jew jemmen fiha, lill-Awtorita tal-Ghaqdiet Mhux Din is-serata nfethet mill-Ministru twasslu jikleb b'hajra (jew xewqa) biex Governattivi, fl-ewwel laqgha jrid ikun ghall-Kultura, Owen Bonnici. Jien hadt jaghtiha importanza kbira f'hajtu. Imma hemm aktar minn names persuni biex l-okkaijoni biex nitlob lis-Sur Gravina dak hu biss il-bidu ta' rieda. Biex wiehed jigi fformat kumitat amministrattiv bil jaqsam mal-qarrej ta' din ir-rivista jasal, irid ifiehem lil ohrajn biex jahsbuha persuni li jinhatru f'karigi, fosthom x'inhu mehtieg biex wiehed iwaqqaf bhalu, biiiejjed biex fl-ahhar mill-ahhar skont il-hiliet taghhom. Dan isir ukoll 52 KULTURA bil-ghan li jkomplu jahdmu flimkien halli forma ta' gbir ta' fondi. Jistghu wkoll jigu determinazzjoni kontinwa li twassal biex 1-0rganizzazzjoni volontarja taghhom diskussi !-logo tal-ghaqda u !-format ta' jingheleb kull ostaklu, specjalment hekk tasal biex tigi approvata mill-awtoritajiet. ittri lejn politici u organizzazzjonijiet bikri. Il-kumitat irid ikun maghqud, Flimkien ifasslu statut biex kull min ohra kemm fl-istess lokal kif ukoll fuq filwaqt li jahseb u jkun iffokat fuq aktar 'il quddiem jinghaqad fl-ghaqda livell nazzjonali jew internazzjonali. !-agenda li jfassal. jkollu linji fuq xiex jimxi. E:i:ercizzju li Wara jibda !-process biex organizzazzjoni Il-gimghat malajr jitgerrbu u jekk jkun mithadded drabi anke fit-tul u bl tkun rikonoxxuta ufficjalment. Mafna wiehed ikollu diga idea li 1-probabbilta iskop li kulhadd ikun fehem 1-ghanijiet drabi !-process biex 1-organizzazzjoni tar-risposta mill-Ufficju tal-Kummissarju prindpali li thaddan 1-istess ghaqda. tigi approvata mill-awtoritajiet, jaf jiehu tal-Ghaqdiet Volontarji tista' facilment Meta jitlesta 1-istatut u jigi ffirmat madwar sitta jew tmien gimghat. F'dan tkun iva, allura hemmhekk il-pjani mill-president u mis-segretarju tal 1-istess perjodu, il-membri jkollhom cans jistghu jinhasbu ghalihom minn qabel. kumitat amministrattiv gdid, jaf ikun jippjanaw diversi ideat li jistghu jsarrfu B'attenzjoni, il-karigi tal-ufficjali hemm diskussjoni dwar il-qbil tal-isem biex kif ikunu rikonoxxuti jibqghu miexja jamalgamaw flimkien, f'waqt fejn il addattat tal-Organizzazzjoni, jekk rna 'I quddiem. miri u 1-intenzjonijiet huma rimoti jkunx diga gie ppjanat. F'dan !-interval! ta' stennija hu wkoll biex jinbnew pedamenti sodi glial Jingabru bejniethom flus b'kemm ta' importanza kbira li kull individwu organizzazzzjoni b'sahhitha, li tahdem fl tiswa 1-applikazzjoni li timtela u jitni:i::i:lu fii -kumitat ikun determinat u motivat interess komuni rna' dak kollu li temmen 1-ismijiet ta' dawk kollha fil-kumitat bi:i::i:ejjed biex bil-kelma tal-fomm ihajjar fih. f'formoli apposta. Dokumenti ohra jigu persuni ohra li jahseb li jistghu jkunu ta' Anke jekk il-bidu jista' rna jkun ffirmati mill-president u mis-segretarju kontribut ghall-istess ghaqda. xejn fadi, dan xorta jista' jingheleb .bil biss. Jittiehdu wkoll kopji tal-Karta tal Jiena n:i:id nghid li dawn 1-istess ghaqal u b'miri cari. B'hekk biss it-triq 'il Identita u jsir skecc ta' pjan li juri kif persuni ghandhom ikunu mhajra u quddiem tista' tkun aktar felici. inhi mqassma 1-amministrazzjoni tal jin:i:amm kuntatt biex filwaqt li 1-istess 'Marsaxlokk Heritage' hi ghaqda organizzazzjoni 1-gdida. B'hekk, wiehed kumitat kollu jkun informat dwarhom, volontarja mhux governattiva. Il-bidu jimxi biex issir 1-ewwellaqgha. dawn ikunu wkoll mistiedna fil-laqgha taghna hekk kien, u issa qbadna t-triq li jkun imiss - dik meta s-segretarju jew fejn nittamaw li nkomplu ghall-gid tal FL-"EWWEL L<\QGHA president jirdevi 1-ittra ta' approvazzjoni wirt fir-rahal taghna. Bi skop li flimkien Tema ohra importanti, li 1-ewwel mill-awtoritajiet. rna' g:li.aqdiet ohra u 1-Kunsill inkattru kumitat jaf jiddiskuti f'dik 1-istess 1-ewwel Meta wiehed joqghod jahseb aktar gharfien, fosthom dwar 1-istorja laqgha, tista' tkun it-thejjija biex f'attivita sew dwar xi haga hekk, irid jifhem li tar-rahal taghna u 1-patrimonju mifrux jingabru membri godda u jsir ukoll xi t-triq rna hi xejn facli u trid tkun id- fil-konfini ta' Marsaxlokk. 53 KULTURA Genuine Food Products www. came lb rand. com 57 Dr lNG JAMES FODEN Senior Director, ta1-lstrategija, Ricerka u Affarijiet Teknici gewwa 1-Kunsill Malti gnax-Xjenza u t-Tekno1ogija. lr-responsabbilita tiegnu tinfirex fuq tliet clipartimenti teknici li jkopru 1-Politika, Strategija u lnternazzjonalizzazzjoni, Programmi ta' Foncli Nazzjonali ghar-Ricerka u JJmovazzjoni, u 1-part.ecipazzjoni lokali fil prograrmni ta' qafas tal-UE, kif ukoll tal-Ispazju. 58 KULTURA Id-Dipartimenti TekniCi tal-Kunsill Malti ghax-Xjenza u t-Teknologija GFfAL DAWN L-AFfFfAR jistghu jpoggu 1-ideat taghhom fuq is-suq. F'dinja li hija kkaratterizzata mill TLETIN SENA, IL-KUNSILL Ic-CVP huwa mmirat biex itejjeb 1-i:ivilupp globalizazzjoni u !-progress radikali fix MALTI GFfAX-XJENZA U u 1-kummercjalizazzjoni potenzjali ta' ideat xjenza u t-teknologija, wiehed irid ihares T-TEKNOLOGIJA (MCST) KIEN innovattivi tar-ricerka, filwaqt li t-TDP Iii hinn minn xtutna ghal prospetti godda. FDAT BIL-MANDAT Ll JAGFfTI jappogga 1-i:ivilupp ta' progetti innovattivi E:iempju ta' dan huwa 1-kollaborazzjoni li PARIR LILL-GVERN DWAR proposti minn entitajiet pubblic':i u giet stabbilita mill-qrib mal-Ministeru tax IL-POLITIKA TAX-XJENZA U 1-industrija. Bejn 1-2004 u 1-2018, gew Xjenza u t-Teknologija fic-Cina, b'fond ta' T-TEKNOLOGIJA. MADANKOLLU moghtija 'il fuq minn €16-il miljun lill ricerka ta' €700,000 ghas-sena 2019. R-RESPONSABBILTA TAL-MCST akkademic':i Maltin, lill-entitajiet pubblici Dan id-dipartiment beda jahdem fuq KIBRET FERM F'DAWN L-AFfFfAR u dawk privati biex ikunu jistghu jkomplu strategija tar-Ricerka u Innovazzjoni ghal SNIN. 1-ambizzjonijiet taghhom fir-ricerka. Id wara 1-2020 bis-sehem tal-Evalwazzjoni Dipartiment tar-Ric':erka u Innovazzjoni ta' 1-esperti faan il-qasam, appoggati il hinn minn Esplora u bhalissa qed jahdem halli jizviluppa mill-Facilita tal-Appogg ghall-Politika tal EsploraNatura, ir-rwol tal- 1-programm FUSION biex ikun jista' 'Orizzont 2020' tal-UE. Dan id-dipartiment L MCST kien evidenti fid- jinkludi offerti aktar wiesgha halli nkunu kien responsabbli wkoll ghat-tnedija tal dipartimenti teknici li jkopru nistghu naghtu sostenn lill-komunita tar ewwel Politika Spazjali Nazzjonali fl-2017 responsabbilitajiet tal-Politika, Strategija, rkerka lokali. kif ukoll ha lisieb in-negozjati dwar il Internazzjonalizzazzjoni, Programmi Programm iehor li tmexxi 1-MCST programm qafas gelid tal-UE wara 1-2020, ta' Fondi Nazzjonali ghar-Ricerka u huwa L-Internationalisation Partnership imsejjah 'Orizzont Ewropa~ Innovazzjoni, partecipazzjoni lokali fil Awards Scheme (IPAS+). Din 1-iskema Id-Dipartiment tal-'Orizzont 2020' programm qafas tai-UE, kif ukolll-Ispazju. taghti sostenn lill-inizjattivi kollaborattivi jaghti sapport Iii dawk 1-applikanti Dawn id-dipartimenti hadmu bla waqfien, bejn istituzzjonijiet lokali jew entitajiet potenzjali sabiex jippartecipaw fil megnjuna mill-gvern lokali u 1-awtoritajiet privati, kif ukoll mill-inqas centru programm 'Orizzont 2020~ Fl-2018, gew rispettivi, sabiex ikunu jistghu jinghelbu akkademiku ta' eccellenza barrani wiehed. iffirmati 20 Ftehim ta' Ghotja godda minn 1-fruntieri ghall-investiment Malti u Barra minn hekk, fil-qasam tal- 23 organizzazzjoni Maltija li jammontaw 1-partecipazzjoni fl-inizjattivi tar-ricerka u Ispazju, il-kollaborazzjoni mal-Agenzija ghal €4.2 miljun. Il-European Cooperation innovazzjoni (R&I). Spazjali Ewropea (ESA) giet intensifikata, in Science and Technology (COST) huwa Avvanz notevoli li sar fi hdan id tant li rrizultat fil-Fond Spazjali Nazzjonali qafas li jappoggja 1-kreazzjoni ta' netwerks Dipartiment tar-Ricerka u Innovazzjoni, ta' €2 miljuni fuq names snin. Dan il-fond godda ta' ric':erka interdixxiplinarji madwar kien it-tkabbir tal-programm FUSION, jipprovdi opportunitajiet ghal ricerka u 1-Ewropa lira 'il fuq minn 170 ricerkaturi il-programm nazzjonali tar-Ricerka u inizjattivi edukattivi. Kollaborazzjonijiet Maltin li ffurmaw parti minn 60 inizzjattiva Innovazzjoni li issa jhaddan bagit ta' b'sahhithom gew iffurmati wkoll mai fl-2018. Dan id-dipartiment jahdem hafna €2.2 miljun fis-sena, dan kollu wassal Agenzija Spazjali Franc':i:ia (CNES), biex jippromwovi 1-prioritajiet Nazzjonali ghal-progetti ta' ricerka ta' kalibru gholi. 1-Agenzija Spazjali Taljana (ASI) u 1-Eurisy. u 1-interessi fil-livell tal-UE permezz tar Il-programm FUSION huwa mqassam Id -dipartimenttal-Politika, 1-Istrategija rappre:ientanti tal-kumitat tal-programm. f':iewg programmi: ii-Commercialisation u 1-Internazzjonalizazzjoni, tipprovdi Id-dipartimenti teknki jimmanigjaw Voucher Programme (CVP) u opportunitajiet ta' fondi, immirati fuq strutturi ta' sapport ghall-ekosistema t-Technology Development Programme 1-internazzjonalizazzjoni. Filfatt 1-MCST tar-Ricerka u Innovazzjoni f'Malta li (TDP). Dawn burna ddisinjati b'tali mod ghandha success fil-programmi MarTERA, kibru konsiderevolament taht it-tmexxija li jistghu joffru 1-konsulenza necessarja Blue Bioeconomy ERA-NET Co-fund, u tac-Cerman Eiekuttiv Jeffrey Pullicino kif ukoll 1-appogg finanzjarju b:ionnju:i !-Partnership for Research and Innovation Orlando. Huwa mistenni li dawn ghar-ricerkaturi u teknologisti biex ikunu in the Mediterranean Area (PRIMA). 1-istrutturi ikomplu jikbru aktar fil-gejjieni. 59 esplorct Esplora Interactive Science Cent1 I was part-financed by ERDF Esplora was declared to be an emblematic proje by the EU Commission. DualitY. issure'd VISITOR o ® e ATTRACTION MALTA TOURISM AUTHORITY esplora.org.mt KULTURA bejn is-sena 1937 u 1-1938. Din kienet Wara 1-bini tal-Victoria Lines, in 1-aktar fortifikazzjoni importanti fit nanat tat-Tramuntana ta' Malta kienu tramuntana ta' Malta. L-gnan gnaliex problema kbira, minnabba li rna kinux inbniet kien dak li tipprotegi kemm protetti bizzejjed. Dan kien minnabba il-Bajja tal-Gnadira kif ukoll il-port ta' 1-biza ta' invazjoni. San Pawl il-Banar. Il-fortizza kienet Il-liajt li jdawwar il-Forti Campbell giet modifikata matul it-Tieni Gwerra inbena b'mod li jostor 1-iskop tiegliu Dinjija meta nbnew il-kwartieri u gie lill-gliadu u gie jaqbel mal-ambjent inn hemm tara xenarju mill installat radar. tal-kampanja. Fuq gewwa, liafna mill isban. Fix-xitwa, imdawra Mat-tmiem tal-gwerra 1-importanza binjiet huma talit 1-art, fosthom, it-tliet M b'ambjent rurali fl-aqwa strategika tal-forti bdiet dejjem kulma bunkers gliall-kanuni u gliall-liazna tiegnu. Ideali gnall-mixjiet. jmur tonqos. Finalment spiCcat tal-munizzjon. Fil-bunker hemm ukoll Ma' dan 1-ambjent, imbagnad abbandunata. kmamar tas-suldati. Il-nitan lioxnin gnandek il-fortizza li tinsab fi stat ta' Din il-fortizza hi differenti nafna tal-konkos juru li 1-Inglizi kienu qed abbandun. Bini mwaqqa'. Tkissir u minn fortifikazzjonijiet onra f'Malta. jistennew attakki qawwija tul it-Tieni vandalizmu. Il-pjani biex forsi s-sit Per ezempju hi gnal kollox differenti Gwerra Dinjija. ikollu uzu gdid ilhom gnaddejjin. minn Forti Dellimara u 1-Forti ta' Mindu ntelqet il-forti spiccat fil Nittamaw li dan 1-u:lu jinstab. Bingemma li anke gnandhom foss mira tal-vandali. Diversi strutturi u Fort Campbell, hi magnrufa ukoll madwarhom. Filfatt Forti Campbell binjiet anke ggarrfu. Il-Gvern ilu snin bnala Il-Fortizza ta' Selmun. f'Selmun hija 1-unika fortizza f'Malta jipprova jerga' jagliti hajj a lil dans-sit. Sa Din hi forti li nbniet mill-Inglizi mibnija fuq dan 1-istil minimalist. issa jidher li gliadna rna wasalniex. 63 VlliU'l.fDI KULTURA 65 NIFTAKRU ZMIEN, AM MONT TA' bdew delilin dawn id-daqqaqa. Daqqaqa SNIN ILU FEJN FIL-BELTTAGI"fNA li gliall-bidu mhux kulliadd laqagbhom MA KONTXTARAARTISTI FIT b'mod pozittiv. Kien hemm min liass li TRIO. m'gliandhomx isibu rubhom fit-toroq tal belt taglina. Maz-zmien indraw. a jpingu, Ia jaglimlu xi xow u Fil-bidu bdew jigu xi gruppi ta' lanqas idoqqu. Min jaf kemm studenti mil-Lvant tal-Ewropa. Kif L forsi ikkummentajna dwar dan. indraw bdejna naraw daqqa 'soW Min L-aktar gliax meta forsi konna nsiefru bis-sassofonu. Min bil-pjanu. Min b'xi glial bliet kbar Ewropej jew bliet olira vjolin jew kitarra. Olirajn ipingu. Xi konna naraw il-qalba taglihom miigliuda liadd iehor jaglimel xi xow u aktar. b'dawn id-daqqaqa u artisti. Prattikament ilium tant indraw li kwazi Artisti li min jaf kemm waqafna kwazi rna nimmaginawx il-belt taghna nliarsu lejhom jew nisimgliuhom idoqqu. minghajrhom. Artisti li jaglitu ruli gdida Iii dik il-belt. M'hemm ebda dubju li llum dawn Maz-zmien, f'pajjizna bil-mod il-mod qed jaghtu run gdida lill-kapitali taglina. 66 KULTURA 67 Buy Sell Rent The Traditional 1% Brokers ain Office: 1. Sensara Malta. Triq lz-Zurrieq. SAFI :Jl I Mob: 2164 9500 I 9998 6779 I 9998 6889 'eb: www.sensaramalta.com 11a il: [email protected] stuart showermate DOMESTIC BOOSTING PUMPS - PLASTIC & COMMERCIAL PUMPS showermate eco BOOSTING SI NGLE SHOWER PUMPS - PLASTIC wasteflo WASTE WATER MACERATORS Flo mate AND LIFTING STATIONS MAINS BOOST PUMPS monsoon BOOSTING PUMPS - BRASS 15/17, Valletta Road, Paola V.Demajo bros. Tel: 21694502,2182 4628 Email: [email protected] HARDWARE DIVISION Website: www.vdemajo.com.mt ONE HOUR OPEN ALL DAY G'MANGIA 2122 6020/3 NAXXAR 21431152 ATG'MANGIA 2122 8370 B'BUGIA 2142 1976 SERVICE Mon-Fri: OB30hrs -1930hrs FGURA 2167 3332 ZEBBUG 2167 3332 Sat: OB30hrs - 1230hrs ZEBBUG 2146 5768 RABAT 2145 0845 MQABBA 2748 7582 LUQA 2189 5248 n B'KARA 2149 0213 ATTARD 2141 8315 QORMI 2148 8950 SANGWANN 2138 3947 THE CATHEDRAL OPTICAL (Ptt 70 KULTUHA PATRIJIET AGOSTINJANILI GHAMLU !SBM Ktieb gdid tal-melitensja mimli grajjiet marbuta mal-fidi, 1-arti, id -drawwiet, il-pittura, il-letteratura u t-taghlim, kif ghexuhom numru ta' patrijiet Agostinjani. Hemm aktar minn 110 grajja, fi ktieb ta' madwar 500 pagna, minbarra analizi storika tal-izvilupp f'Malta tal-pitturi u r-ritratti bhala memorja kollettiva ta' personaggi li ghamlu isem. Hard Back €35 Min jabbona jinghata kopja b'xejn ta1-vo1um Vetustior G1orior ta1-istess awturi li jitrata 1-istorja ta1-kunvent ta1-Agostinjani tar-Rabat. Din 1-offerta hija limitata sa kemm idum 1-istock. FORMOLA TAL-ABBONAMENT Nixtieq nordna...... kopja/i u nieliu b'xejn kopja/i tal-ktieb Vetustior Glorior bi prezz gliat-tnejn ta' €35 Qed nibgliat cekk ta' € ...... pagabbli lil Horizons. Isem u Kunjom ...... Indirizz ...... ...... KodiCi Postali ...... Numru tat-telefon ...... Numru tal-mowbajl ...... Indirizz elettroniku ...... Cekkijiet gli.andhom isiru f'isem Horizons u jintbagli.tu hekk: Horizons, Triq 1-Iskultur, Qormi. Iktar informazzjoni tista' tinkiseb minn [email protected] jew 2144 1604 71 DI.IIIOll ll8\168! ... !'!JOADJ !IDJn ... tnll ! ... U8W!U8AAD-IID\16 ! ...... afl!g www.expressgroup.com