ZE ZIJN DAAR! DE PROVINCIE ANTWERPEN BEVRIJD IN 1944

Volg het spoor van de Ga je mee terug in de tijd? bevrijders tijdens de Verhalen van 48 steden en gemeenten Unieke en ontroerende beelden Tweede Wereldoorlog Fiets- en wandelroutes langs historische locaties Tips om meer te beleven

BELEEF DE BEVRIJDING!

Liberation Route Europe volgt het spoor van de geallieerden tijdens de bevrijding van West-Europa in 1944 en 1945. WELKOM

Denk jij bij ’bevrijding’ spontaan aan D-day En 500 mannen, vrouwen en kinderen bang en de helse strijd op de Normandische afwachtend in de Mechelse Dossinkazerne. stranden? Fiets of wandel naar de Liberation Weet dan dat je ook dichter bij huis boeiende Routepunten, de plekken waar het allemaal bevrijdingssites uit de Tweede Wereldoorlog gebeurde. vindt. De slag om de Antwerpse haven Ontdek de verhalen en vooral: deel ze met en de Kempense kanalen speelde anderen. immers een cruciale rol tijdens de finale Want het verleden is en blijft een oorlogsmaanden. onuitputtelijke inspiratiebron voor ons allemaal. De periode tussen juni 1944 en maart 1945 stond bol van emotie: gevechten, Ten slotte nog een oprecht ‘Dank je wel!’ aan bombardementen, schaarste, censuur … alle gemeenten en organisaties die mee hun Stof voor talloze verhalen. Van dramatisch schouders hebben gezet onder dit project. over hartverwarmend tot grappig.

Over Schotse soldaten die de Kempenaren de hokey cokey leerden dansen. De angst van de Antwerpenaren voor de meedogenloze V-bommen. Een vindingrijke Belg die de Britse tanks Jan De Haes veilig over de Rupel loodste. gedeputeerde voor toerisme

2 WELKOM

BELEEF DE BEVRIJDING VAN DE PROVINCIE ANTWERPEN

Op 2 september 1944 steken de eerste bevrijders de Frans-Belgische grens over. Feest! Het einde van de Duitse bezetting betekent de start van een roerige tijd. Vreugde, angst en verdriet walsen door elkaar heen. Provincie Antwerpen herdenkt de turbulente bevrijdingsperiode. Nu de laatste getuigen stilaan verdwijnen, is het des te belangrijker om de herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog levend te houden.

In deze brochure staan de gemeenten geordend volgens hun datum van bevrijding.

De Slag om de Schelde en de gevechten aan de Kempense kanalen hebben een sleutelrol gespeeld bij de bevrijding van West-Europa. Provincie Antwerpen en 48 steden en gemeenten hebben zich daarom aangesloten bij Liberation Route Europe. De internationale herdenkingsroute volgt het spoor van de geallieerden tijdens de bevrijding van West-Europa in 1944-1945. De deelnemende steden en gemeenten

© Privécollectie. Heemkundige Kring Meerhouts Patrimonium © Privécollectie. krijgen een halte op de Liberation Route Europe-website. De meesten hebben ook een infobord ter plaatse. Je kan de route die de geallieerden in de laatste fase van de Tweede Wereldoorlog aflegden, nu zelf gaan ontdekken en beleven. Laat je meevoeren door de geschiedenis, online of offline...

Graag meer weten? www.liberationroute.com

3 WEGWIJS

HOE BELEEF JIJ DE BEVRIJDING?

Lees en kijk Fiets en wandel Authentieke verhalen uit 48 steden en Onze zeven bevrijdingsroutes voeren je gemeenten grijpen je bij de keel. Historische langs historische locaties. Infoborden geven foto’s katapulteren je moeiteloos terug in historische duiding. Mol en de tijd. Zoek een stad of gemeente in de lanceren ook een nieuwe, lokale route. Wist je alfabetische lijst op p 5. dat heel wat gemeenten al boeiende routes Kijk uit naar icoontjes onderaan de pagina aanbieden over de Tweede Wereldoorlog? als je interesse hebt in een bepaald thema. Onder meer en Lille tippen hun Lees je graag over de bevrijders, de rol van fel gesmaakte themawandelingen. het verzet of de wederopbouw? Het overzicht van de symbolen vind je op p 5. Volg de bevrijdingsroutes en ontdek waar het allemaal gebeurde. Kijk ook op fietsroutes.provincieantwerpen.be.

Feest en bezoek Beleef de bevrijding op jouw manier. Neem een duik in de geschiedenis met een bezoek Ontdek meer met de Erfgoedapp... aan een …

historische site

Download tentoonstelling de gratis Erfgoedapp museum

monument

Scan de QR-code Check ook zeker Belgiumremembers44-45.be en ontdek alle mogelijkheden. Zie je een ‘play’ bij een foto in deze brochure? Scan de foto en beleef meer!

4 WEGWIJS

OVERZICHT VAN DE DEELNEMENDE STEDEN EN GEMEENTEN:

AAartselaar p. 22 HHeist-op-den-Berg p. 29 OOlen p. 41 Antwerpen p. 15 p. 23 Oud- p. 57 + districten p. 80 Hove p. 25 p. 59 RRavels p. 69 Retie p. 47 KKalmthout p. 76 Rijkevorsel p. 60 BBaarle p. 67 Kapellen p. 72 p. 22 p. 64 p. 51 p. 25 p. 21 Boom p. 13 p. 23 SSchelle p. 22 Brecht p. 65 p. 75 p. 70 LLaakdal p. 31 Sint-Katelijne-Waver p. 9 Lier p. 27 p. 73 Lille p. 53 Lint p. 25 DDessel p. 46 TTurnhout p. 55

MMalle p. 50 EEdegem p. 23 p. 8 Essen p. 78 p. 39 WWillebroek p. 10, 12 p. 62 p. 79 Mol p. 35 p. 21 GGeel p. 42 ZZandhoven p. 33

NNiel p. 22

INTERESSE VOOR EEN THEMA? KIJK UIT NAAR DEZE ICOONTJES:

Bevrijders Collaboratie Repressie Wederopbouw

(V-) Haven Verzet Bombardementen

Bezetter Kampen Vliegtuigen

5 INLEIDING

DE BEVRIJDING VAN DE PROVINCIE ANTWERPEN: HET BEGINT...

Lente 1944. België leeft sinds mei 1940 onder over. Een dag later bevrijden ze Brussel. De het bezettingsregime van nazi-Duitsland. Belgische hoofdstad is nu in geallieerde Schaarste, angst en censuur maken al vier handen, maar de ogen van de militaire jaar lang deel uit van het dagelijkse leven. strategen zijn in de eerste plaats gericht op Vooral in de de Antwerpse haven. Om de bevoorrading steden is er van het geallieerde leger in West-Europa – vaak een tekort intussen zo’n twee miljoen man sterk – te aan voedsel. kunnen blijven verzekeren, is de bevrijding Plots vliegt een De Duitse van de havenstad namelijk van cruciaal kelderdeur open. oorlogsindustrie belang. ‘We’re Canadians! draait op volle You’re free!’, roept toeren en zet Op 4 september rijden Britse tanks de stad een soldaat. daarbij in België, Antwerpen binnen. Na een aantal korte Duitsland gevechten krijgen de Britten aan het einde van en Noord- de dag de hele stad onder controle. Dankzij de Frankrijk tienduizenden Belgen in. Joden hulp van het verzet valt de haven nagenoeg en andere groepen die in de ogen van onbeschadigd in geallieerde handen. Toch de nazi’s minderwaardig zijn, leven duurt het nog een hele tijd voor de bevrijders ondergedoken, zijn gevlucht of afgevoerd gebruik kunnen maken van de haven. Aan naar concentratiekampen. de monding van de Schelde controleren de Duitsers beide oevers en verhinderen ze alle Toch is er hoop. Op 6 juni gaan de Britten, scheepvaart richting Antwerpen. Amerikanen en Canadezen in Normandië aan land. Aanvankelijk stoten ze op sterke De geallieerde opmars gaat onverminderd Duitse weerstand. Maar eind juli kunnen verder. Haast overal gaat de komst van de geallieerden in het Normandische de bevrijders gepaard met immense binnenland een doorbraak forceren en op vreugdetaferelen, maar ook met wraakacties 25 augustus staan de bevrijders in Parijs. tegen al wie van collaboratie met de Duitsers Hun opmars verloopt nu pijlsnel. Wie in wordt verdacht. In amper tien dagen is het België over een radiotoestel beschikt, stemt grootste deel van België bevrijd. Maar een deel die in het geheim af op de BBC om de van de provincie Antwerpen is nog bezet. ontwikkelingen te kunnen volgen. Aanvankelijk slaat de bevrijdingskaravaan het Op 2 september steken de eerste geallieerde noordelijke landsgedeelte namelijk soldaten bij Doornik de Frans-Belgische grens over. Het Albertkanaal vormt een 

6 INLEIDING

De Schotse soldaat Oscar draagt Hélène Van Roey in Heist-op- den-Berg. Later, bij de Slag om , raakt hij ernstig gewond. © R.Patteet & Koninklijke Heemkring Die Swane © R.Patteet

tijdlang een frontlijn dwars door de provincie eind november 1944 de eerste schepen Antwerpen. Terwijl de Antwerpenaars Antwerpen binnenvaren. Eindelijk hebben de feestvieren, moeten de inwoners van het geallieerden opnieuw een belangrijke haven aangrenzende Merksem nog een maand dicht bij het front. Maar het oorlogsleed lang de Duitse bezetting verdragen. In de is nog niet geleden. Vanaf oktober voert Kempen raken de geallieerden wel over het het Duitse leger een grootscheepse Albertkanaal en kunnen ze afbuigen naar bommencampagne. De inslagen van het noordwesten. De Duitse weerstand is V1- en V2-bommen veroorzaken heel wat er taai en er wordt op sommige plaatsen angst, schade en leed in het bevrijde land. hevig gevochten. Pas eind oktober vallen Antwerpen is een belangrijk doelwit vanwege de Noorderkempen volledig in geallieerde de haven. Pas einde maart 1945 houden de handen en is de hele provincie bevrijd. bombardementen op en kunnen de inwoners een tweede maal opgelucht ademhalen. Intussen zetten de geallieerden alles op alles om de doorvaart op de Schelde vrij te maken. Dat lukt na een hevige strijd in het zuiden van Nederland. Na een ontmijningsoperatie kunnen

7 MECHELEN © Mechelen, Kazerne Dossin, Fonds Kummer Dossin, Kazerne © Mechelen,

Kazerne Dossin: museum en memoriaal. Het museum op deze historische plaats geeft de slachtoffers op- nieuw een gezicht en brengt hun tragische geschie- Een groep Joden die per vrachtwagen naar denis weer tot leven. Het biedt daarbij een antwoord verzamelkamp Dossin gebracht werd, wacht op het op de vraag: ‘Hoe kon dit gebeuren?’ en legt zo de me- binnenplein van de Dossinkazerne om ingeschreven chanismen achter een genocide bloot. Een must-see in te worden door de kampadministratie. Mechelen die ontroert, ontstelt en doet nadenken.

LAATSTE TREIN NAAR AUSCHWITZ

Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruiken Sommige gedetineerden maken zich de nazi’s de Dossinkazerne als verzamelkamp wanhopig klaar om te vechten. De Duitsers voor bijna 26.000 Joden, Roma en Sinti. zijn bang voor een opstand en versterken de Planmatig georganiseerde treintransporten bewaking … brengen hen naar Auschwitz-Birkenau, een vernietigingskamp in Polen. Maar 5 procent De opstand in Dossin blijft uit. Op overleeft het kamp. 3 september evacueren de Duitsers haastig de kazerne. De meer dan 550 Op 31 juli 1944 vertrekt het laatste transport. overgebleven gedetineerden worden aan Meteen plannen de Duitsers nieuwe razzia’s. hun lot overgelaten. Op 4 september wordt Ze willen alle overblijvende Joden naar de Mechelen bevrijd. De stad feest! Zoals bij kazerne overbrengen. Niemand mag worden veel gedetineerden is de vreugde bij de gespaard! Joodse Hélène Beer van korte duur: ‘Het 27ste transport is niet vertrokken, maar de andere, Het oprukkende leger van de geallieerden alle andere ...’. gooit roet in de Duitse plannen. Eind augustus is de Duitse terugtocht in volle gang. In de kazerne stijgt ondertussen de spanning. Het gerucht van een algemene deportatie en liquidatie doet de ronde.

8 SINT-KATELIJNE-WAVER © Ursulinen Onze-Lieve-Vrouw-Waver Katelijne-Waver-Erf en Heem, Foto Eddy Van Leuven Van Foto Eddy en Heem, Katelijne-Waver-Erf © Heemkundige Kring & DocumentatiecentrumSint-

De leiding van een van de Engelse legerhospitalen. In 2007 koopt Sint-Katelijne-Waver de L15 bunker en richt die in met origineel materiaal.

BEVRIJDING EN BUNKERS Beleef een onvergetelijk bezoek aan de Wintertuin in het Ursulineninstituut: Een militair hospitaal in www.visitwintertuin.be. Onze-Lieve-Vrouw-Waver Op 4 september 1944 bevrijden de geallieerde van Koningshooikt tot Waver (tegenwoordig troepen Sint-Katelijne-Waver. Ze trekken Waals-Brabant). De stelling is belangrijk in meteen verder en drijven de Duitse bezetter het plan voor de verdediging van België tegen noordwaarts. Toch verdwijnen militairen niet Duitsland maar doet uiteindelijk geen dienst. uit het straatbeeld. In mei 1940 breekt het Duitse leger door de Van oktober 1944 tot juli 1946 fungeert geallieerde linies in Frankrijk en de Ardennen het Instituut van de zusters Ursulinen en verovert België razendsnel. Na de Tweede te Onze-Lieve-Vrouw-Waver als militair Wereldoorlog verliezen de bunkers hun nut. hospitaal. Eerst verzorgen de Britse troepen Vanaf 1953 worden ze verkocht. er hun gewonden. Meer dan 1000 patiënten Vele jaren na de bevrijding verblijven in het instituut. In de lente van 1945 blijven de inwoners van keren ze huiswaarts. De Britten maken plaats Sint-Katelijne-Waver de Tweede Wereldoorlog voor een honderdtal Belgische soldaten die er herdenken. Zo richt de herstellen van hun verwondingen. gemeente een monument op ter nagedachtenis van de Britse Lancaster- Overbodige bunkers? bommenwerper die in de Eind jaren 1930 bouwt het Belgische leger nacht van 24 op 25 april werd neergeschoten door de in allerijl een veertigtal bunkers in Sint- Duitsers en neerstortte nabij Katelijne-Waver. De bunkers zijn onderdeel de Borgersteinhoeve, op de

grens van Sint-Katelijne- © Heemkundige Kring & DocumentatiecentrumSint- en Heem Katelijne-Waver-Erf van de zogenaamde KW-stelling die loopt Waver met Mechelen.

9 FORT VAN BREENDONK © Breendonk memorial -Victor Trido © Breendonk memorial -Victor © Breendonk memorial -Otto Spronk

De gevangenen van Breendonk moeten de laag In de eerste weken na de bevrijding sluit het verzet aarde die het fort bedekt, afgraven en wegvoeren, verdachten van collaboratie op in het fort. zo’n 300.000 m2 zand!

OOG OM OOG

De hel van Breendonk Britse bevrijders vijf dagen later aankomen Tijdens de Tweede Wereldoorlog doet in Breendonk. het fort van Breendonk dienst als doorgangskamp. De Duitse bezetter sluit Tand om tand er politieke gevangenen en verzetslui op in Meteen na de bevrijding doet het fort van afwachting van hun deportatie naar kampen Breendonk opnieuw dienst als gevangenis. en andere strafinrichtingen in het Duitse rijk. Het plaatselijk verzet sluit er burgers op die Aanvankelijk komen ook Joodse gevangenen verdacht worden van collaboratie met de in Breendonk terecht. Maar vanaf de zomer Duitse bezetter, de zogenoemde ‘incivieken’. van 1942 doet de Dossinkazerne dienst als De herinnering aan wat er zich tijdens de doorgangskamp voor Joden. bezetting heeft afgespeeld, roept soms De levensomstandigheden in het fort zijn wraakgevoelens op. Sommige gevangenen vreselijk. Dwangarbeid, honger, gebrekkige worden blootgesteld aan mishandeling. hygiëne, mishandeling, foltering en Na iets meer dan een maand beveelt de executies eisen het leven van minstens 301 minister van Justitie de ontruiming van gevangenen. het fort. De gevangenen verhuizen naar In totaal passeren er zo’n 3600 gevangenen de Dossinkazerne in Mechelen (p. 8). Na in het fort. Slechts de helft zal de oorlog de evacuatie wordt het fort een officieel uiteindelijk overleven. De laatste interneringscentrum waar de Belgische gevangenen worden nog op 30 augustus overheid veroordeelde en verdachte 1944 weggevoerd. Het fort is leeg wanneer de collaborateurs gevangenzet. 

10 FORT VAN BREENDONK

In 1947 roept de Belgische overheid Breendonk uit tot een nationaal gedenkteken om zo de herinnering aan wat er tijdens de Duitse bezetting is gebeurd, levendig te houden.

11 © Gemeentearchief Boom © Gemeentearchief Boom

De oude brug over de Rupel in Klein-Willebroek voor Het Tankmonument in Klein-Willebroek. de Tweede Wereldoorlog. In de verte links de toren van de Onze-Lieve-Vrouwkerk van Boom.

EEN VERRASSENDE BEVRIJDING

Een grote rol voor twee kleine wachten aan het Fort van Breendonk (p. 10). Hij bruggen wijst op het gevaar van de Boomse bruggen In Willebroek ligt in 1944 een pontonbrug en stelt een alternatief voor. Vekemans over het Zeekanaal Brussel-Schelde, in leidt drie geallieerde tanks door Willebroek. Klein-Willebroek een brug over de Rupel. De bevolking is uitzinnig maar tijd om de Beide bruggen zijn ondertussen verdwenen honneurs te ontvangen, is er niet. Ze zijn in maar spelen een belangrijke rol tijdens de Willebroek om het kanaal over te steken via bevrijding. de onbewaakte pontonbrug.

Een Belg leidt de weg Winnaarsgeluk Het is 4 september 1944, in de vroege Van daar gaat het naar de Rupelbrug in Klein- ochtend. De geallieerden kunnen elk moment Willebroek. De geallieerden hebben daar een aankomen. Robert Vekemans, een Belgische portie ‘winnaarsgeluk’. De brug is ondermijnd burger, volgt het nieuws over de bevrijding. maar de explosieven doen het niet en de Hij vermoedt dat de geallieerden via de bewakers zijn verdwenen. autoweg Brussel-Antwerpen zullen oprukken. Nadat de geallieerden de brug over de Rupel Net voor Boom zullen ze stuiten op twee in Klein-Willebroek zijn overgestoken, trekken bewaakte bruggen van die autoweg, over het ze naar Boom waar ze de Duitsers verrassen. kanaal Brussel-Rupel en over de Rupel zelf. De Willebroek, Klein-Willebroek en Boom zijn in Duitsers staan klaar om die te doen springen. een oogwenk bevrijd, de weg naar Antwerpen Daarom staat Vekemans de geallieerden op te ligt open. 

12 WILLEBROEK - BOOM © Gemeentearchief Boom

Robert Vekemans (foto onder) overtuigt de Britse kolo- nel David Silvertop (foto boven) om een omleiding te maken, waarop een kleine eenheid richting Klein-Wil- lebroek vertrekt en de tolbrug oversteekt. © Gemeentearchief Boom

Robert Vekemans in uniform.

13 BOOM © Gemeentearchief Boom © Gemeentearchief Boom

Nadat ze de Rupelbrug hebben veroverd, rollen de Een bevrijder op de motor op de Grote Markt van Britse tanks over de Grote Markt van Boom. Boom.

BOMMEN ONDER DE BOOMSE BRUGGEN

De bevrijders komen eraan een alternatief voor. In Willebroek is er een De bevrijding van Boom is nauw verbonden onbewaakte pontonbrug over het kanaal, wat met die van Willebroek (p. 12). Op 4 september verder in Klein-Willebroek een brug over de snellen Britse tanks vanuit deze laatste ge- Rupel. Op die laatste zijn explosieven aange- meente richting Boom. Hun missie: Antwer- bracht, maar ze is nauwelijks bewaakt. pen en de haven zo snel mogelijk bevrijden. Net voor Boom wacht de laatste grote hinder- De Duitsers verrast nis. De autoweg gaat er over twee bruggen, De geallieerden gaan mee in het plan van eerst over het kanaal Brussel-Rupel, daarna Vekemans. Hij leidt drie tanks via de alterna- over de Rupel. Duitse soldaten staan klaar om tieve bruggen over het kanaal en de Rupel, de bruggen te doen springen. Als dat gebeurt, in Willebroek en Klein-Willebroek. De Duit- winnen de Duitsers tijd om de geallieerde sers slagen er niet in om die laatste te doen opmars te vertragen. Een extra Duitse divisie springen. De tanks rukken dan verder op naar is al onderweg vanuit Nederland. de Rupelbrug in Boom en vallen de Duitsers in de rug aan. Die zijn compleet verrast en geven Een Belgisch plannetje zich over. De belangrijkste brug over de Rupel Ter hoogte van het Fort van Breendonk (p. 10) is veroverd. De weg naar Antwerpen ligt open. kan een Belgische man de eerste Britse tanks doen stoppen, net uit het zicht van de Duitsers op de Boomse bruggen. Het is Robert Boek een lezing bij de erfgoedcoördina- Vekemans, een voormalig genieofficier. Hij tor van Boom Alex Ramael over de op- wijst de geallieerden op het gevaar van de mars van kolonel David Silvertop, van Boomse bruggen die zullen springen en stelt Caen in Normandië naar Antwerpen en verder tot Sint Anthonis in Nederland: [email protected].

14 STAD ANTWERPEN EN DISTRICTEN Antwerpen, Berchem, Borgerhout, Berendrecht, Zandvliet, Lillo, Deurne, Ekeren, Hoboken, Wilrijk © stad Antwerpen © stad Antwerpen

De loodsen voor de Erla-fabriek in het Rivierenhof De Duitse bunkers in park Den Brandt dateren uit komen oorspronkelijk van de havenkaaien. de Tweede Wereldoorlog. Vandaag doen ze dienst als museum.

ANTWERPEN ONDER DE DUITSE BEZETTING

Antwerpen valt sinds mei 1940 onder het 1941 als een van de Duitse uitvalsbasissen voor bezettingsregime van nazi-Duitsland. Net als luchtaanvallen op Groot-Brittannië. Duitse alle andere Belgen moeten de Antwerpenaars bommenwerpers voeren vanuit Deurne zich houden aan strenge regels en beperkingen. vluchten uit naar de Engelse steden Eastchurch Veel meer dan op het platteland ondervinden en Rochester, waar zich de vliegtuigfabriek van de stedelingen wat honger en schaarste is. Short bevindt. Ook het Rivierenhof krijgt een Voeding en verschillende andere producten zijn rol in de Duitse oorlogsmachine. Tot in 1943 niet meer vrij te verkrijgen. is het een openbaar groendomein, maar dan De grote Joodse gemeenschap in Antwerpen wordt het park grotendeels afgesloten om wordt bij uitstek getroffen door de Duitse plaats te maken voor een Erla-fabriek, waar bezetter. Bij het uitbreken van de Tweede gevechtsvliegtuigen worden gemonteerd. Wereldoorlog wonen er om en bij de Er komen gecamoufleerde loodsen in de 30.000 Joden in Antwerpen, voornamelijk noordoosthoek van het Rivierenhof. geconcentreerd in de wijken rond het Centraal In park Den Brandt vestigt het Duitse 89ste Station, in Berchem en in Borgerhout. Anti- Legerkorps zijn hoofdkwartier. Dat korps staat Joodse maatregelen, razzia’s en deportaties in voor de verdediging van de Atlantikwall, decimeren de gemeenschap. de verdedigingslinie die de Duitsers langs de Het Duitse leger wil de Antwerpse Noordzeekust en de Atlantische kust hebben infrastructuur optimaal inzetten in de logistieke opgetrokken. De bunkers die het Duitse korps keten van de oorlogsvoering. Zo fungeert de in en rond het park bouwt, zijn vandaag nog luchthaven van Deurne tot het voorjaar van grotendeels zichtbaar.

15 STAD ANTWERPEN EN DISTRICTEN © Felixarchief-Stadsarchief Antwerpen © Felixarchief-Stadsarchief

Op bestuurlijk vlak drukt de bezetter een fusie door met de randgemeenten. Vanaf januari 1942 vormen Antwerpen en de randgemeenten Berchem, Borgerhout, Deurne, Hoboken, Merksem, Mortsel, Wilrijk en een deel van Ekeren samen Groot-Antwerpen.

16 STAD ANTWERPEN EN DISTRICTEN

DE BEVRIJDING VAN ANTWERPEN

In de late lente van 1944 landen de geallieerden De Duitsers zijn vast van plan om de stad in Normandië. Ze rukken steeds verder op in te verdedigen. Ze hebben in het Stadspark het Franse binnenland. Hun opmars voedt de een commandopost geïnstalleerd en aan de hoop dat nazi-Duitsland snel verslagen zal stadsgrenzen versperringen aangebracht. zijn, maar bezorgt de militaire strategen ook Maar ze beschikken over weinig en slecht kopzorgen. De bevoorrading van de geallieerde bewapende soldaten. Extra divisies zijn nog troepen gebeurt namelijk nog steeds via de onderweg als de geallieerden al aan de deur havens in Normandië. Naarmate ze terrein staan. Op een aantal plaatsen in de stad winnen, worden de aanvoerlijnen vanuit wordt hevig gevochten, onder meer op de die havens almaar langer. Om de aanvoer Meir en aan de Duitse commandopost in het van materieel en levensmiddelen veilig te Stadspark. Al bij al lukt het de Britten om de stellen tijdens de verdere opmars, moeten tegenstand snel uit te schakelen en tegen de geallieerden een grote de avond van 4 september haven in handen krijgen die controleren ze het centrum dichter bij de opschuivende van de stad. Met hulp van frontlijn ligt. In de geallieerde Antwerpse verzetslui zoals hoofdkwartieren wijzen alle ‘Onze voertuigen konden Urbain Reniers van het vingers richting de haven van niet meer vooruitkomen Geheim Leger en Eugène Antwerpen. en raakten overdekt met Colson van de Nationale mensen, we werden bedolven Koninklijke Beweging kunnen Op 2 september – de dag onder bloemen, flessen de Britten in de dagen erna dat de geallieerden de en kussen. Iedereen was ook een groot deel van Frans-Belgische grens stapelgek geworden.’ de haven ongeschonden oversteken – krijgt de 11de — Een Engelse bevrijder. innemen. Britse Pantserdivisie de opdracht om op te rukken naar de havenstad. De instructies zijn beperkt maar veelzeggend: ‘Go for the docks’. De Britse soldaten vorderen snel: twee dagen later staan ze om 11.30 uur aan de poorten van Antwerpen. De Britten hebben de nodige wapens en het materieel om Antwerpen te bevrijden, maar het ontbreekt hen aan goede kaarten en plattegronden van de stad. Ze © Stadsarchief Antwerpen, www.felixarchief.be Antwerpen, © Stadsarchief hebben er geen flauw idee van hoe de stad en de haven er precies uitzien. Gelukkige kunnen ze rekenen op de steun van verzetsgroepen, Enkele Antwerpse verzetsmensen van de NKB die zich hebben voorbereid op de komst van de poseren fier naast hun vlag met plaatsen waar zij geallieerden. mee gestreden hebben.

17 STAD ANTWERPEN EN DISTRICTEN © Heemkundige Kring Merksem vzw © Heemkundige Kring Merksem vzw

De bekende kandijfabriek van Merksem ligt een tijdlang in de vuurlinie.

De straten van Antwerpen vullen zich Ook de petroleuminstallaties van Hoboken met joelende en feestende mensen. De worden onder vuur genomen. De geallieerde Belgische vlag wappert opnieuw hoog aan opmars is gestopt aan het Albertkanaal, de kathedraal. De Antwerpenaars laten waardoor Merksem, Ekeren, Berendrecht, hun gevoelens de vrije loop. Dat leidt Zandvliet en Lillo nog in Duitse handen zijn. tot uitzinnige vreugdetaferelen, waarbij de bevolking op allerlei manieren haar DE BEVRIJDING dankbaarheid aan de geallieerde soldaten VAN MERKSEM EN betuigt. DE NOORDELIJKE Tegelijk komen jarenlang opgekropte DISTRICTEN gevoelens van wraak, ontbering en frustratie naar boven. In een vlaag van collectieve Als Antwerpen op 4 september bevrijd woede keren de Antwerpenaars zich tegen wordt, geloven de Merksemnaren dat mensen die ze van collaboratie verdenken. het een kwestie van uren is voor ze de Hongerige stedelingen reppen zich naar de Britse troepen ook in hun straten zullen pakhuizen in de haven en slaan massaal verwelkomen. Terwijl de Duitse troepen aan het plunderen. Hun zoektocht naar wegtrekken, plunderen de inwoners massaal gratis levensmiddelen gaat gepaard met de magazijnen aan de dokken en het knokpartijen en vernielingen. Albertkanaal. Tot hun ontzetting zien ze in de late namiddag geen geallieerden, maar De Antwerpenaars vieren het einde van nieuwe Duitse troepen arriveren. de oorlog, maar de stad ligt nog steeds binnen bereik van de Duitse artillerie. Vanaf Die soldaten graven zich in achter het Linkeroever en vanuit Merksem bestoken Albertkanaal, blazen de bruggen op en Duitse eenheden de volgende dagen de stad. bereiden zich voor op een lange strijd.

18 STAD ANTWERPEN EN DISTRICTEN

De Antwerpse bevrijdingsdag is voor Digitale wandeling ‘167 dagen bom- de Merksemnaren het begin van een menterreur’ (vanaf 13 okt ’19) zenuwslopende maand. Het gebrek aan De terreur van de V-bommen start een voedsel wordt nijpend en de beschietingen maand na de bevrijding van Antwer- tussen de Duitsers in Merksem en de pen. Met de duizenden V-bommen wil geallieerden in Antwerpen maken het de Duitse legerleiding vermijden dat de geallieerden de haven van Antwer- gevaarlijk om op straat te komen. pen onbeschadigd in handen nemen en zo hun troepen aan het front Op 2 oktober slagen Canadese troepen bevoorraden. Maar de bommen zijn erin om in Schoten het Albertkanaal over niet precies en teisteren de hele stad. te steken. Van daaruit buigen ze af naar Ze kosten 3560 mensen het leven en verwonden meer dan 9000 anderen. Merksem, terwijl vanuit de havendokken En de haven? Die valt wel - bijna onge- andere geallieerde troepen oprukken naar schonden- in handen van de geallieer- het centrum van Merksem. Achtergebleven den en zal een belangrijke rol spelen in SS’ers bieden nog hevig weerstand maar het beëindigen van de oorlog. Nieuws- kunnen niet op tegen de geallieerden. gierig? [email protected], www.antwerpenherdenkt.be

Op 3 oktober kunnen de Merksemnaren Digitale wandeling ‘De Jodenvervol- eindelijk delen in de bevrijdingsvreugde. ging in Antwerpen tijdens WOII’ Nu ligt de weg naar het noorden open. De De Jodenvervolging tijdens de Tweede volgende dagen bevrijden de Canadezen Wereldoorlog vormt één van de don- kerste bladzijden uit de geschiedenis Ekeren, Lillo, Berendrecht en Zandvliet. van de stad. Vele duizenden Antwerpse Joden overleven de oorlog niet. De De geallieerden controleren begin oktober bezetter zet hen op transport richting het volledige grondgebied van Groot- de vernietigingskampen. Een bijzonde- Antwerpen, maar ze kunnen nog altijd geen re rol in dit alles spelen de Antwerpse politie en het stadsbestuur. Zij verle- gebruik maken van de haven. Zolang de nen meermaals actieve medewerking Duitsers de Scheldemonding beheersen, is aan de razzia’s. Joodse mensen die het onmogelijk om van de zee de Antwerpse wel aan de gruwel ontsnappen, leven haven te bereiken. Pas in november 1944, na in een klimaat van constante angst. de moeizame bevrijding van het schiereiland Terwijl de arrestaties en verklikkingen onverbiddelijk verdergaan, organiseren Walcheren, krijgen de geallieerden de beide Joden en verzetslui zich. Soms kunnen Scheldeoevers volledig in handen. ze rekenen op hulp en solidariteit van buren, vrienden of collega’s. Tijdens Na een ontmijningsoperatie kunnen ze deze digitale wandeling ontdekt u de haven eindelijk in gebruik nemen. Op zelf deze geschiedenis aan de hand van persoonlijke verhalen en bekende 28 november varen de eerste geallieerde plekken in de stad. schepen de haven binnen. De burgemeester Info: [email protected], en vertegenwoordigers van de geallieerden www.antwerpenherdenkt.be. ontvangen ze plechtig. 

19 STAD ANTWERPEN EN DISTRICTEN © stad Antwerpen © District Ekeren

Struikelsteen voor slachtoffer van de Holocaust. In 2016 wordt in Ekeren een gedenkmonument onthuld voor de overleden bemanning van een Britse bommenwerper die in 1943 werd neergehaald door het Duitse leger. V-BOMMEN OP DE STAD SPOREN VAN DE OORLOG

Op vrijdag 13 oktober – nauwelijks enkele Korte tijd na het einde van de bombardementen dagen nadat het volledige territorium op Antwerpen is nazi-Duitsland definitief van Groot-Antwerpen is bevrijd – worden verslagen en kan de verwerking van de Antwerpenaren er hardhandig aan de oorlog echt beginnen. Op sommige herinnerd dat de oorlog nog niet voorbij is. plaatsen verschijnen meteen na de oorlog Die dag treft een V2-bom een huizenblok monumenten en herdenkingsplakkaten, andere vlak bij het Museum voor Schone Kunsten. gedenkmonumenten dateren uit het zeer Er vallen 32 doden. Het is het begin van een recente verleden. Een nieuwe ontwikkeling is de lange bommencampagne op de stad en de aanleg van struikelstenen, gedenkplaatjes die in haven. Heel wat V1- en V2-bommen vallen het voetpad worden geplaatst bij een huis waar op dichtbevolkte woonwijken in en rond ooit een slachtoffer van de Holocaust woonde. Antwerpen en maken daarbij duizenden Ze duiken voornamelijk op in Borgerhout, slachtoffers. Bij een bombardement op een Berchem en Antwerpen. overvolle Cinema Rex, aan de De Keyserlei, komen 567 mensen om het leven, een triest Een belangrijke plaats voor herinnering en dieptepunt in de lange bommencampagne die herdenking is de begraafplaats Schoonselhof tot maart 1945 aanhoudt. in Wilrijk en Hoboken. Op de militaire perken liggen onder meer Belgische, Franse, Italiaanse, Portugese, Russische en Poolse militairen begraven. Bijzonder zijn de Commonwealth- Stad Antwerpen brengt nu de vele perken. Velen onder hen zijn gesneuveld tijdens gedenkplaten en oorlogslittekens in kaart. Deze interactieve kaart is te de bevrijding. consulteren op www.antwerpenherdenkt.be.

20 RUPELSTREEK EN ZUIDRAND , Boechout, Boom, Borsbeek, , Hemiksem, Hove, Kontich, Lint, Mortsel, Niel, Rumst,

WACHTEN OP DE BEVRIJDING

4 september 1944. In enkele uren tijd snellen stuiven om het snelst door Noord-Frankrijk. geallieerde tanks door de Rupelstreek De Duitsers zijn ontredderd. Dat zien ook de en de Zuidrand. Een bliksemsnelle, bijna inwoners van de Rupelstreek en de Zuidrand. geweldloze bevrijding volgt op vier Ze zien oververmoeide en haveloze Duitse lange jaren van bezetting. De vreugde soldaten terugtrekken, met elk voertuig dat is enorm, woede is er ook. En snel komt nog enigszins rijdt. In Kontich horen ze op de ontnuchtering dat de oorlog nog niet de steenweg naar Antwerpen het lawaai helemaal voorbij is. van boerenkarren en voertuigen met platte banden, hun velgen rammelend op de rijweg. Op 6 juni 1944 landen geallieerde troepen De Duitsers proberen te redden wat er te op de kusten van Normandië. Wie stiekem redden valt. In Mortsel duwen soldaten de naar de BBC luistert, hoort het als eerste. Het laatste vliegtuigen vanuit de Erla-fabrieken nieuws verspreidt zich razendsnel van mond door de straten naar het vliegveld van Deurne. tot mond. Het is voor de Belgische bevolking een moment van ingehouden euforie. Voor de Duitsers is de strijd nog niet gestreden. Zij verscherpen de maatregelen, ook in de Rupelstreek en de Zuidrand. Ze confisqueren duizenden fietsen. Verkeer wordt nog meer aan banden gelegd. De Duitse militaire overheid verplicht de gemeentebesturen maatregelen uit te voeren. Ze moeten bijvoorbeeld ‘Rommel-asperges’ plaatsen, vernoemd naar de Duitse Veldmaarschalk Rommel. Dat zijn lange boomstammen,  Je vindt de Rupelstreek terug in de wa- bespannen met kabels, geplaatst in de terrijke zuidwesthoek van de provincie velden en weiden om een mogelijke invasie Antwerpen, in de toeristische regio met zweefvliegtuigen en parachutisten te Scheldeland. De rivieren Schelde, Den- bemoeilijken. Bossen worden er massaal voor der en Rupel vormen een blauwe draad tijdens je fiets- of wandeltocht door de gerooid. In het Broekbos in Kontich sneuvelen regio. De veermannen en veervrouwen meer dan 1400 bomen. Gemeentebesturen brengen je gratis van de ene oever naar moeten ook de bewaking van belangrijke de andere. Ook kan je gebruik maken telefoonverbindingen organiseren. van de talloze fietsbruggen. Meer info: www.toerismerupelstreek.be, Op 24 augustus steken de geallieerden de www.scheldeland.be Seine over. Britse en Amerikaanse legers

21 RUPELSTREEK EN ZUIDRAND © Heemkundige Kring Aartselaar © Koninklijke Kring voor Heem- en Oudheidkunde Kontich

Een uitzinnige menigte begroet de bevrijders op de De inwoners van Kontich komen tijdens de Boomsesteenweg in Aartselaar. bevrijding samen op het Gemeenteplein.

EEN BEVRIJDING IN SNELTREINVAART Rond half twaalf staan de geallieerden al aan de poorten van Antwerpen, nauwelijks De eerste geallieerde tanks verzamelen op anderhalf uur nadat ze Boom hadden het marktplein van Boom. De Bomenaren bevrijd. Tegen de avond controleren vliegen hun bevrijders om de hals. Niemand ze het centrum van de stad en was het had durven hopen dat de bevrijding zo plots, grootste deel van de haven ongeschonden zo snel en zo gemakkelijk zou verlopen. Veel ingenomen. tijd om de honneurs in ontvangst te nemen, hebben de geallieerden niet. Ze moeten zo Ondertussen rukken de geallieerden ook snel mogelijk in Antwerpen staan. op over de steenweg van Mechelen naar De geallieerde troepen razen verder in Antwerpen. Dankzij een verzetsactie is de noordelijke richting via de autoweg naar brug over de ter hoogte van Rumst Antwerpen, de latere A12. Een bevrijding intact gebleven. Om twee uur ‘s middags in sneltreinvaart, met slechts kleine bereiken de eerste geallieerden Kontich, een schermutselingen. De meeste Duitse uur later zijn er al zo’n 150 tanks gepasseerd. soldaten die niet kunnen vluchten, geven In de dagen voor en tijdens de bevrijding zich snel over. In Aartselaar dringen enkele draagt het verzet wel vaker zijn steentje Duitse soldaten huizen binnen. Niet om zich bij. In Niel saboteren verzetslieden de te verschansen, maar op zoek naar fietsen cementfabriek, net voor die haar productie om te vluchten. Russische soldaten in Duitse voor de Duitsers zou heropstarten. Enkele dienst, die zich met hun Duitse commandant uren voor de bevrijding drijven verzetslieden in het Kasteel van Reet schuilhouden, hebben Duitsgezinde bewakers weg uit de fabriek het ook al opgegeven. Sommige gaan naar van Air Liquide in Schelle. Verzetsman herbergen in Reet, om er stomdronken hun August Coeck komt bij de actie om het gevangenneming af te wachten. leven.

22 RUPELSTREEK EN ZUIDRAND

way to Tipperary’, een populair lied onder Britse soldaten. In Hemiksem valt een grote

© Gaston Moorkens last van de schouders van Charel Jacobs en Anna Van Dijck. Met gevaar voor eigen leven ving het kinderloze koppel een Joods meisje onder een Vlaamse schuilnaam op in hun kruidenierszaak. De bijna vijfjarige Regina Sluszny is eindelijk veilig.

Maar met de uitzinnige euforie komt ook

Gearresteerde vermeende collaborateurs in uitzinnige woede. Jarenlang opgekropte Boom, net voor ze werden overgebracht naar de gevoelens van wraak, ontbering en gevangenis in Antwerpen. frustratie komen plotseling naar boven. De straatrepressie richt zich tegen iedereen die van collaboratie wordt verdacht. Die Het verzet kan ook heel wat Duitse straatrepressie verloopt overal volgens soldaten overmeesteren. In Niel wachten eenzelfde stramien. De bevolking spoort verzetslieden 35 Duitse soldaten op die de vermeende collaborateurs op, drijft ze Rupel oversteken met een veerboot. Een samen, schildert hakenkruisen op hun gevels vuurgevecht breekt uit. Twee Duitsers en vernielt de inboedels van hun huizen. overleven het niet, de andere kruipen aan Ze moeten door de straten wandelen met wal en geven zich over. In totaal nemen vernederende opschriften. Mannen en vooral Nielse verzetsstrijders 66 Duitse soldaten vrouwen worden kaalgeschoren en krijgen gevangen. Ze worden overgedragen aan de een hakenkruis op het hoofd geschilderd. Britten die de voormalige abdij van Sint- Ze worden beschimpt, bespuwd, geslagen. Bernardus in Hemiksem als gevangenis In Borsbeek worden ze rechtopstaand in gebruiken. In Kontich nemen verzetslieden een open kar door het dorp rondgereden. zo’n 120 Duitse soldaten krijgsgevangen. Overigens zijn het vaak kleine garnalen die dat lot moeten ondergaan. De meeste grote VREUGDE EN WOEDE vissen zijn vlak voor de bevrijding al naar Duitsland gevlucht. In dorp na dorp barst bij de aankomst van de geallieerden een ongelooflijke vreugde los. De straatrepressie is brutaal, maar in zekere De ontlading van vier jaar bezetting is enorm. zin ook ingehouden. In heel België worden Bij elke tank die passeert, weerklinkt gejuich. er naar schatting enkele tientallen mensen Kerkklokken luiden. Belgische driekleuren, vermoord tijdens de straatrepressie, een ‘Stars and Stripes’ en ‘Union Jacks’, net voor veel lager aantal dan de duizenden doden de bevrijding thuis gemaakt, sieren de gevels. in Frankrijk. Overal neemt het verzet Hier en daar gaat een Hitlerpop in vlammen vermeende collaborateurs in hechtenis. op. In Edegem speelt de fanfare ‘It’s a long Eigenlijk is het een taak voor de overheid,

23 RUPELSTREEK EN ZUIDRAND

Op 26 februari 1945 slaat een V1 in aan de Boomsestraat in Niel. Tien inwoners verliezen het leven. © Collectie Niels Erfgoedarchief

maar in de onduidelijke uren en dagen na is niet altijd ongevaarlijk. In Borsbeek sterft de bevrijding kan het verzet die rol makkelijk een man als hij het koper van een granaat claimen. In Kontich worden 55 mensen wil recupereren. Wat verder doodt een die van collaboratie verdacht worden, landmijn in de berm twee burgers. Drie gevangengezet in zaal Sparta. Later worden kinderen die met buskruit spelen, hebben ze overgebracht naar de gevangenis van meer geluk. Geen explosie, enkel straf van Antwerpen of een interneringscentrum. hun ouders.

De bevrijding biedt ook de kans om de TERREUR EN jarenlange schaarste even te vergeten. De ONZEKERHEID inwoners van Borsbeek nemen alles mee wat de Duitsers hebben achtergelaten in Fort 3. De aanvankelijke euforie moet echter snel Gereedschap, kolen voor de kachel, maar ook wijken. Kort na de bevrijding herinneren de konijnen die de Duitsers er kweekten. In veel Duitsers de provincie Antwerpen eraan dat huizen staat er de avond van de bevrijding de oorlog nog niet voorbij is. Op vrijdag 13 een feestmaal op tafel. Ook de zogenaamde oktober valt de eerste V-bom op Antwerpen. Rommel-asperges transformeren vrijwel De stad zal een half jaar de schietschijf van onmiddellijk in mootjes brandhout. de Duitse V-bommen blijven. De bedoeling? Schade veroorzaken, maar ook terreur De recuperatie van achtergelaten materiaal creëren. De Rupelstreek en de Zuidrand 

24 RUPELSTREEK EN ZUIDRAND

krijgen eveneens hun deel van de weinig oorlog een Onze-Lieve-Vrouwebeeld op uit ac urate V-bommen. Ze dompelen de streek dankbaarheid voor bescherming tegen de in een diepe angst. Altijd en overal kan een V-bommen. bom inslaan. Wie op het verkeerde moment op de verkeerde plaats is, heeft weinig kans Hoe dichter een gemeente bij Antwerpen om het na te vertellen. ligt, hoe meer ze te lijden heeft onder de V-bommen. In Mortsel eisen ze meer dan Burgers schuilen in kelders, of graven 80 levens en ruim 260 zwaargewonden. schuilplaatsen in tuinen. In een school In Borsbeek vallen minstens 40 doden. in Borsbeek krijgen de oudere meisjes De Zuidrand en de Rupelstreek hebben in instructies om de kleuters naar de kelders totaal zo’n 200 doden te betreuren, met een te begeleiden bij bomalarm. Uiteindelijk veelvoud aan gewonden. Honderden huizen sluiten veel scholen de deuren. In Hove gaat zijn verwoest, nog veel meer zwaar- Regina Pacis dicht van eind oktober 1944 tot of lichtbeschadigd. april 1945. Onderwijs wordt via studiewerk Voor veel gezinnen hangt er nog een andere en briefwisseling verdergezet. Begin 1945 donkere wolk boven hun hoofden. Die van de worden kinderen van Mortsel geëvacueerd onzekerheid over het lot van hun dierbaren naar Kortrijk en Roeselare. in Duitsland, waar de strijd nu volop woedt. Het gaat om Joden, politieke gevangenen en De Belgen richten zich ook tot hogere krijgsgevangenen, maar de grootste groep machten voor bescherming. In Lint roept vormen de vrijwillige arbeiders en verplicht pastoor Devroy op tot de nodige geloofsijver. tewerkgestelden. Schattingen gaan uit van Als er in februari 1945 nog geen slachtoffers een totaal van 230.000 tot 300.000 Belgen zijn gevallen, wijt hij dat aan de devotie die in Duitsland verblijven. Van slechts enkele van de Lintenaren. Boechout richt na de gemeenten zijn cijfers bekend. 

De Zuidrand te voet ontdekken? Wan- delgebied Zuidrand biedt je een selec-

tie van 195 km wandellussen langsheen © Provincie Antwerpen kasteeldomeinen, forten, beekvalleien, boscomplexen en landbouwgebieden die typerend zijn voor deze regio. Met de gratis Zuidrand wandelapp kan je verschillende speelse wandelingen maken met je kinderen. Samen lossen jullie de Zuidrand-mysteries op, en ontdek je onderweg weer een nieuw stukje natuur en erfgoed. Alle info via www.toerismezuidrand.be en www.dezuidrand.be.

25 RUPELSTREEK EN ZUIDRAND

Ongeveer 1900 inwoners van Rumst en deelgemeenten zijn in Duitsland tewerkgesteld, ongeveer 15% van de totale bevolking. In Boom gaat het om zo’n 10% © TPA Toerisme Scheldeland © TPA van de totale bevolking. Het is voor de thuisblijvers bang afwachten tot het einde van de oorlog om te weten of hun dierbaren het overleefd hebben. Tienduizenden onder hen zullen nooit terugkeren. Van de meer dan 25.000 gedeporteerde Joden en zigeuners overleeft minder dan 5%. Zo’n 7000 tot 9000 Standbeeld van Robert Vekemans aan de Rupeldijk politieke gevangenen sterven in Duitsland. in Boom.

Van de 20 Hemiksemse verzetsstrijders die in 8 mei 1945, de dag van de Duitse capitulatie, juli 1944 worden opgepakt, overlijden er vijf brengt voor de meeste mensen hernieuwde in het concentratiekamp van Buchenwald. vreugde en hoop op een betere toekomst. Eerder in de oorlog zijn al drie andere Maar er is nog veel werk voor de boeg. verzetsleden omgekomen. Ook onder de Het land moet worden hersteld, sommige arbeiders zijn veel doden te betreuren, door oorlogswonden en het gemis aan verloren bombardementen, ziekte en uitputting, maar dierbaren zullen maar langzaam hun plaats exacte cijfers zijn niet voor elke gemeente krijgen. bekend. 27 verplicht tewerkgestelden uit Hemiksem overlijden in Duitsland.

Fietsen en wandelen door de WOI-geschie- denis van Schelde- land: dat kan met 4 fietsroutes en 4 wan- delroutes die speciaal werden uitgestippeld voor de herdenking van de Groote Oorlog. Download de routes via www.scheldeland.be.

26 LIER © Familie Mutsaert © Familie © De Prehistorie van Lier, film Leo Raymakers 1944 film Leo Lier, © De Prehistorie van

De bevrijders van Lier worden onthaald door een Een van de slachtoffers van de terugtrekkende Duit- enthousiaste massa. sers is de twaalfjarige Louis Mutsaert.

BEVRIJDING EN MAANDEN NADIEN

Bliksemsnelle bevrijding bezetting de Joodse inwoners met hulp Lier, 5 september 1944, 9.30 uur. van het stadsbestuur. Via de Dossinkazerne Vanuit Mortsel naderen vier Britse in Mechelen (p. 8) eindigen ze in de verkenningsvoertuigen. Op de Grote Markt uitroeiingskampen van het Derde Rijk. Het stromen inwoners samen om ze te begroeten. overgrote deel overleeft die kampen niet. Stapvoets rijden de Britten door de Onder hen Dyszka Zolty en haar kinderen uitbundige menigte. Ze verlaten Lier meteen Berisch, David en de pasgeboren Mireille. weer richting . Lier is bevrijd! Of Enkele weken voor de bevrijding worden ze niet? uit Lier gedeporteerd en vergast in Auschwitz. Met hulp van de bevolking duikt vader Nog niet alle Duitse troepen hebben Lier Jakob Lemel onder in Emblem. Hij maakt de verlaten. Op verschillende plaatsen schieten bevrijding jammer genoeg helemaal alleen terugtrekkende groepjes Duitsers op mee. inwoners die soms al aan het vieren zijn. In de huidige deelgemeente Koningshooikt nemen Voor de inwoners die meegewerkt hebben de Britse bevrijders zelfs nog een groot aantal met de Duitse bezetter – of daarvan Duitse soldaten gevangen. verdacht worden – is de bevrijding van Lier allesbehalve een feest. Meteen nadat de Niet alle Lierenaars maken de bevrijding Duitse troepen Lier hebben verlaten, sluit het mee. Net als in veel andere Belgische verzet 322 zogenoemde ‘zwarten’ op in de steden deporteren de Duitsers tijdens de Sionkazerne. Net als in Breendonk (p. 10)

27 LIER © Wim Govaerts © Archief Lier, www.kempenserfgoed.be © Archief Lier,

In Koningshooikt poseren inwoners vrolijk met Niet alleen V-bommen richten een ravage aan in hun bevrijders. Britse, Amerikaanse en Canadese Lier. In de nacht van 16 juni 1943 ontploft een aan- soldaten leren hen allerlei nieuwigheden kennen geschoten Britse bommenwerper boven de stad. De zoals jazzmuziek en kauwgom. brokstukken en de dodelijke lading slaan in op de wijk rond het huidige Acaciaplein. of andere plekken in België neemt het Koningshooikt. Om de oorlogskansen in het verzet wraak. Gevangenen worden Duitse voordeel te doen keren, richt Hitler mishandeld. Het stadsbestuur grijpt in. De namelijk een geheim wapen op het bevrijde collaboratieverdachten verhuizen naar een Antwerpen: de gevreesde vliegende bommen. interneringskamp in Mechelen waar ze hun De stad is vanwege zijn strategische belang proces afwachten. voor de geallieerden een belangrijk Duits doelwit. Lier en Koningshooikt maken deel uit De oorlog duurt voort van een verdedigingsgordel rond Antwerpen De Britse bevrijders trekken snel door die de Duitse voorlopers van de raket moeten Lier. Niet lang daarna arriveren nieuwe onderscheppen. soldaten. In de Rijksnormaalschool komt eind september een tijdelijk militair hospitaal voor Lier en Koningshooikt worden zelf ook het 300 patiënten. Net als op andere Antwerpse slachtoffer van V-bommen. Die projectielen plaatsen worden er soldaten verzorgd die zijn weinig betrouwbaar en storten vaak neer gewond raken bij de verdere gevechten voor ze hun doel bereiken. Ook bommen die tegen het Duitse leger. Soldaten die uit de lucht zijn geschoten, richten ter plekke overlijden worden begraven op de militaire heel wat schade aan. In totaal vallen er 55 begraafplaats aan de Mechelsesteenweg. V-bommen op Lier en 15 op Koningshooikt. Vandaag rusten daar nog steeds een Dat leidt niet alleen tot materiële schade, er veertigtal militairen. laten ook 49 mensen het leven. Pas in maart 1945 houdt de Duitse terreur eindelijk op en De geallieerde troepen installeren eindigt het oorlogsgeweld. ook luchtafweerstellingen in Lier en

28 HEIST-OP-DEN-BERG © R.Patteet & Koninklijke Heemkring Die Swane © R.Patteet © R.Patteet & Koninklijke Heemkring Die Swane © R.Patteet

In mei 1940 blaast het Belgische leger de brug De eerste Britse verkenningsvoertuigen komen aan. over de Nete bij Looidijk op, om de opmars van het Duitse leger tegen te houden.

VEEL VOLK EN VEEL VLAGGEN

Het einde van de oorlog is in Heist-op-den- verschijnen en de fanfare laat van zich horen. Berg al in augustus 1944 in zicht. Op 29 augustus nemen de vrouwen en kinderen De Britten blijven tot in januari 1945. van de Duitse bezetters in Heist de trein Ze zijn onder andere gestationeerd op richting Duitsland. De daaropvolgende de Mechelbaan en in het Hof ter Laken. dagen trekken er verslagen, vermoeide Speciaal voor hen preekt kapelaan Druyts Duitsers voorbij. Het is een chaotische en met Kerstmis in het Engels in de Sint- soms gewelddadige aftocht. Op 3 september Lambertuskerk. zien de Heistenaren Britse vliegtuigen overvliegen, ’s nachts zijn er in de verte Vanaf november 1944 bestoken de Duitsers ontploffingen te horen. de haven van Antwerpen met ‘vliegende bommen’. De geallieerden plaatsen De volgende dag verschijnt de eerste luchtafweergeschut en proberen de bommen Belgische vlag. Een dappere inwoner van in de lucht tot ontploffing te brengen, of Heist-Goor hangt hem uit, anderen volgen. te doen afwijken naar minder drukbevolkt Mensen staan klaar met bloemenruikers gebied. In Heist-op-den-Berg, Booischot, en driekleurige strikjes. Maar er is nog geen Hallaar, Itegem, Schriek en Wiekevorst samen bevrijder te zien. Op 5 september verschijnen vallen er 31 V1- en 7 V2-bommen. 60 mensen eindelijk de Britten met hun tanks. De raken gewond en er vallen 12 doden. Ruim bevolking reageert uitbundig, vrouwen vallen 500 huizen worden licht of zwaar beschadigd, de soldaten om de hals, nog meer vlaggen 27 worden volledig vernield.

29 HEIST-OP-DEN-BERG

De fanfare trekt door de Bergstraat. © R.Patteet & Koninklijke Heemkring Die Swane © R.Patteet

30 © Bevrijd © Jef Mertens – Jefke Portret

De politieke gevangenen van Vorst, met rechtsonder Marcel Heselmans en linksonder Marcel Coenen.

In Veerle staat artillerie opgesteld voor de beschieting van Geel.

SNEL BEVRIJD, LANG WACHTEN

Vanaf 3 september 1944 blazen de Duitsers In de nacht van 14 op 15 juli 1944 nemen de de aftocht. Ze eisen alles op wat wielen Duitsers acht verzetslieden gevangen. Voor heeft, van fietsen tot boerenkarren. Op 6 de familie van die acht mannen blijft het september in de voormiddag verschijnen nog lang bang afwachten. Marcel Heselmans de eerste Britten in Eindhout, Vorst en komt niet meer naar huis. Hij wordt tijdens Veerle. Het zijn verkenners, met lichte, snelle een ontsnappingspoging doodgeschoten. pantservoertuigen. De volgende dagen is Marcel Coenen overlijdt op 18 maart 1945 het een drukte van jewelste. Duizenden in het concentratiekamp Berga-aan-de- soldaten trekken voorbij, honderden vinden Elster (Buchenwald). Zijn stoffelijk overschot een onderkomen in scholen en huizen. De komt in een massagraf terecht. Coenen en geallieerde troepen rusten hier uit van de Heselmans waren de leiders van sectie 94 strijd of bieden logistieke ondersteuning aan van de verzetsbeweging ‘Groep G’. Ze hielpen het front. Britse piloten onderduiken en braken in gemeentehuizen in om documenten te vervalsen. Zo kon het verzet wegvoeringen en voedselopeisingen bemoeilijken. Historicus Pieter Serrien tekende de indrukwekkende getuigenis van Louis Voor de overige zes gaat het samen met Boeckmans op in ‘De laatste getuige. Hoe ik Breendonk en Buchenwald honderden andere Belgische gevangen overleefde’, Uitgeverij Horizon, 2019. van Breendonk, via Buchenwald, naar Dora-Blankenburg in Duitsland. Onder de

31 LAAKDAL

De bevolking verwelkomt de bevrijders. © Jef Mertens – Jefke Portret

Belgische gevangenen bevindt zich ook Louis sterk verzwakte gevangen – Louis weegt geen Boeckmans uit Tessenderlo. Samen met de 40 kilo meer – opnieuw aansterken. Pas op 13 groep uit Vorst brengt het Rode Kruis hem juli 1945 zijn ze terug thuis. Na de bevrijding in april 1945 naar Zweden. Daar kunnen de komt Louis in Vorst wonen.

32 ZANDHOVEN © Louis van Eester © Louis van © Archief Glen Willems © Archief Glen Willems © Archief Glen

De graven van David Thursby en Vandaag hebben beiden een De brug van Viersel en de Ronald Charles Bird in 1944. rustplaats op het kerkhof van Vierseldijk voor de Tweede Viersel. Wereldoorlog.

DE BEVRIJDING VAN VIERSEL

Op 9 september 1944 is Viersel-dorp al bevrijd. de Britse soldaten. ‘Een van hen was op slag De andere kant van het Albertkanaal is nog in dood, de andere zwaargewond. Niemand uit handen van de Duitsers. De 25-jarige korporaal het dorp durfde hulp bieden uit schrik om zelf David Thursby en de 24-jarige soldaat Ronald gedood te worden.’ Charles Bird, beiden van het 4th Battalion Welch Regiment, zijn samen op verkenning. Luchtafweer Vanuit Massenhoven zijn ze op weg naar de Viersel is bevrijd, maar de oorlog is nog niet kapotte brug in Viersel. Beiden sneuvelen die afgelopen. Vanaf oktober 1944 verblijven dag. er geallieerde luchtafweereenheden in Viersel, onder andere op het kasteeldomein Volgens oorlogsveteraan Emrys Davies werden Hovorst en in de Brouwerij op Vierseldijk. Ze Thursby en Bird door een Duitse patrouille bemannen het naburige luchtafweergeschut gevangen genomen. ‘In plaats van de dat deel uitmaakt van de geheime gevangenen mee te nemen, schoten de Duitse verdedigingsoperatie X, de geallieerde soldaten hen ter plekke dood. Leden van de poging om zoveel mogelijk V1-bommen tegen ondergrondse openden de jacht op de Duitse te houden. patrouille. Ze achtervolgden hen en doodden Boven Vierseldijk halen de Amerikanen op 27 hen uiteindelijk allemaal.’ oktober, om 4.30 uur ’s ochtends, hun eerste Enkele inwoners van Viersel vertellen een ander V1-bommen neer. Battery D, 126th Anti-Aircraft verhaal: de Duitsers staken met een bootje het Gun Battalion schiet raak en twee onbemande kanaal over en wierpen een handgranaat naar Duitse vliegtuigen exploderen in de lucht.

33 ZANDHOVEN: FIETSTOCHT ‘TUSSEN VICTORY EN VERGELTUNG’ De rode draad door deze fietstocht is de verdediging van Antwerpen tegen de V-bommen. De gemeente Zandhoven lag in oktober 1944 recht in de aanvliegroute van de eerste V1’s.

34 MOL © Familie Joris © Familie © Woestijnpaleis

In de nacht van 15 op 16 september waagt het 2de bataljon van de Gordon Highlanders de over- steek aan Sas 6. Hun poging mislukt en de tol is Tijdens de Tweede Wereldoorlog is Kasteel De zwaar. Er vallen tientallen zwaargewonden. Vijf sol- Maat een kamp voor jongeren van de Vrijwillige daten, onder wie de leidinggevende officier, komen Arbeidsdienst voor Vlaanderen, een collaborerende om het leven. De familie Joris begraaft hen. jeugdorganisatie.

VAN PATERS EN BRUGGEN

Op 13 september 1944 bevrijden de Britten Mol. Postel staan kanonnen opgesteld. Schuren In de omgeving wordt om elke oversteekplaats veranderen in munitiedepots. De Britse aan het Kempisch Kanaal Bocholt-Herentals artillerie bestookt de abdij vanuit Sas 3, Bladel gevochten. Meerdere pogingen van de en Bergeijk. De abdij zit vol vluchtelingen, de geallieerden om aan de sassen over te steken paters laten hen uitzonderlijk de omheinde mislukken. abdijtuin binnen. Van 22 op 23 september vertrekken de Duitsers, op 23 september In Mol-Rauw trekken Britse tanks en arriveren de geallieerden. De abdij wordt verkenningsvoertuigen er op 16 september dankzij die Duitse aftocht geen slagveld. (Lees opuit, samen met een Molse verzetsstrijder. ook: Arendonk, p. 59) Zonder veel moeite bereiken ze het verlaten Kasteel De Maat. De Duitsers hebben voor hun Na het vertrek van de Duitsers leggen de vertrek de toren opgeblazen, om te verhinderen Britten aan Sas 3 een tijdelijke brug aan. Die dat die dienst kan doen als uitkijkpost. De brug ‘baileybrug’ ligt er vandaag nog steeds en is over het kanaal is vernield en de Duitsers aan een van de weinige intacte exemplaren van de overkant nemen de verkenners onder vuur. dit staaltje technisch vernuft. De Brit Donald Dat maakt een oversteek ook hier onmogelijk. Coleman Bailey ontwierp de brug in 1940 om genietroepen te ondersteunen in hun Op 18 september nemen generaal von der operaties. De brug is modulair en kan zonder Heydte en zijn staf hun intrek in de abdij bijzonder gereedschap of hijskraan gebouwd van Postel. Op verschillende plaatsen in worden, bijzonder praktisch in oorlogssituaties. 

35 MOL © Heemkring Nicolaus Poppelius, © Heemkring Nicolaus Poppelius,

Van de opbouw van de baileybrug in Mol zijn geen foto’s bewaard. Hier zie je hoe een soortgelijke brug in Ravels wordt gebouwd. © Woestijnpaleis

De baileybrug in Mol vandaag. De baileybrug van Mol aan De Maat is een dubbele baileybrug, aan elkaar verbonden via het ‘Postels eilandje’. De restanten van de brug die begin WOII werd opgeblazen zijn nog goed te zien. De brug is erkend als bouwkundig erfgoed, de site waar de brug ligt is belangrijk cultuurhistorisch landschap.

36 MOL: FIETSTOCHT ‘DE STRIJD OM HET KEMPISCH KANAAL’ Je ontdekt het verhaal van de strijd om het Kempisch kanaal, waar tussen Donk en Ten Aard de bloedigste bevrijdingsgevechten van België plaatsvonden. In het landschap vind je stille getuigen van dit verschrikkelijk strijdtoneel.

Meer info: fietsroutes.provincieantwerpen.be

Meer lezen over de gevechten aan de kanalen in Mol en Geel kan je op de website www.battleforthelocks.be.

37 MOL: FIETSTOCHT ‘HET VERHAAL VAN POSTEL’ Tijdens deze fietstocht maak je een rit over een echte baileybrug en ontdek je het verhaal van de abdij van Postel. Dit eeuwenoude monument bleef tijdens de oorlog gespaard dankzij een beslissing van de katholieke Duitse kolonel Von der Heydte.

Meer info: fietsroutes.provincieantwerpen.be

38 MEERHOUT

HOKEY COKEY You put your left arm in your left arm out in, out, in, out you shake it all about.  You do the hokey cokey © Heemkundige Kring Meerhouts Patrimonium and you turn around that’s what it’s all about!

De Vleugel van Meerhout na de Tweede Wist je dat de Britten de Hokey Cokey dansen en de Wereldoorlog. Later wordt hier een gedenkplaat Amerikanen de Hokey Pokey? met de namen van de bemanningsleden aan toegevoegd.

DE VLEUGEL, EEN BIJZONDER MONUMENT

In de nacht van 14 op 15 februari 1943 haalt Dansen en zingen met de Schotten een Duitse nachtjager een bommenwerper In de nacht van 12 op 13 september 1944 van de Royal Air Force neer boven Meerhout. verlaten de Duitsers hun stellingen langs het De HE164, een Vickers Wellington, was op Albertkanaal. De volgende ochtend bereiken weg naar een bombardement op Keulen. Drie de geallieerden Zittaart. De bewoners bemanningsleden komen om. Drie andere snellen de bevrijders, het 2de Bataljon overleven de crash dankzij hun parachutes. Gordon Highlanders, tegemoet. Er volgt De Duitsers nemen hen gevangen. een triomfantelijke intocht in Meerhout via de Zittaartsesteenweg (vandaag de De Duitsers ruimen de brokstukken op. Bevrijdingslaan). Later op de dag volgen Enkele Meerhoutenaren verstoppen een transporttroepen, tanks en kanonnen. stuk van het wrak in een schuur van een nabijgelegen boerderij. Na de bevrijding Het is feest in het dorp. De geallieerde maken ze er in De Donken, nabij de plaats soldaten spelen muziek en leren de bewoners van de crash, een gedenkteken mee. Ze liederen en dansjes aan, zoals de Hokey noemen het De Vleugel, maar eigenlijk is het Cokey. Die volksdans, met vaste pasjes, is in een stuk van de staart van de neergestorte de jaren 1940 heel populair in het Verenigd bommenwerper. Het monument raakt in Koninkrijk. De soldaten brengen een stukje vergetelheid tot wandelaars het in de jaren van thuis mee naar Meerhout. 1970 herontdekken. Vandaag is het nog steeds een uniek gedenkteken.

39 MEERHOUT

Poseren met de bevrijders. © Privécollectie, Heemkundige Kring Meerhouts Patrimonium © Privécollectie,

40 OLEN © Gemeentebestuur Olen © Gemeentebestuur Olen © Gemeentebestuur Olen

Vele jaren na de bevrijding blijven de Olenaars de Tweede Wereld- oorlog herdenken. Zo richt de Voor hun schuilplaats toont vader Pastoor Janssens keert terug uit gemeente in 2009 een monument Miel De Schrijver trots zijn kersverse de Duitse concentratiekampen en op ter nagedachtenis van de Britse zoon. Rechts naast hem de Schotse wordt feestelijk onthaald in zijn bommenwerper Halifax HR839 die peter, luitenant-kolonel McHunt. parochie. in 1943 neerstortte in Olen.

TWEE MOOIE BEVRIJDINGSVERHALEN

Een Schotse peter Terug uit Buchenwald In september 1944 neemt het Britse leger stap Pas in mei 1945 capituleert het Duitse leger. De voor stap het zuidelijk deel van de Kempen weinige Joden, Roma en politieke gevangen in. De Duitsers doen wat ze kunnen om de die de concentratiekampen overleven, keren oprukkende Britten tegen te houden. Olen naar huis terug. Onder hen pastoor Janssens is een van de gemeenten waar het tot een uit St.-Jozef-Olen. In de zomer van 1944 werd bloedig treffen komt. hij om onbekende redenen gearresteerd door de Duitse geheime politie en gedeporteerd De inwoners van St.-Jozef-Olen schuilen naar het beruchte Buchenwald-kamp in tijdens de gevechten in de fabriek van Union Duitsland. Als hij terug is in zijn parochie Minière aan het kanaal Bocholt-Herentals. wordt hij feestelijk onthaald. Met meer dan 400 zijn ze. Onder hen de hoogzwangere Regina Janssens. Schuilend Niet iedereen van de bijna dertig politieke voor de bombardementen en kogelregen gevangenen uit Olen heeft evenveel geluk. bevalt ze op 14 september van een zoon, Meer dan de helft overleeft de oorlog niet. Jan De Schrijver. Uit dankbaarheid vragen Ze sterven in de concentratiekampen of Regina en haar man Miel hun bevrijder Peter tijdens de beruchte dodenmarsen, dieper het McHunt, luitenant-kolonel van de Schotse belegerde Duitsland in. Infanterie, als peter van het pasgeboren kind.

41 GEEL

DE SLAG OM GEEL

Antwerpen is bevrijd, maar de Duitsers maar het draait anders uit. De Duitsers verschansen zich achter het Albertkanaal. Het reorganiseren zich en wachten de Britten op. Commando van de Britse 50ste Northumbrian De ‘Slag om Geel’ wordt een van de zwaarste Infanteriedivisie kiest ervoor om bij Geel het veldslagen van de bevrijding op Belgisch kanaal over te steken. De Britten stellen een grondgebied, vanwege het hoge aantal brigade op in Geel-Punt en een in Geel-Stelen. slachtoffers, de grote vernielingen en de intensiteit van de gevechten. Na de vlotte opmars door Frankrijk en de snelle bevrijding van Antwerpen, verwachten In de nacht van 7 op 8 september starten de geallieerden een gemakkelijke oversteek, de Britten hun offensief, een kilometer ten

Fases in de bevrijding Geallieerden Duitsers Kempisch Kanaal Bruggenhoofd Ten Aard oversteek Retie Nete Spoorweg

Antwerpen-Gladbach

Mol Elsum St. Dimpna Centrum

Poiel Nete Stokt Herentals Punt Stelen Wilders

Liessel Winkelomheide Stelen

Diest Albertkanaal

42 GEEL © Stadsarchief Geel, Collectie Willem Van Broeckhoven Van Willem Collectie Geel, © Stadsarchief © Stadsarchief Geel, Collectie Willem Van Broeckhoven Van Willem Collectie Geel, © Stadsarchief

Duits antitankgeschut aan de Doornboom. Op zondag 10 september 1944 om 15.05 uur rijden de eerste Britse Shermantanks het marktplein van Geel op. oosten van Geel-Punt. De eerste poging om in groot deel van het centrum, met de hulp van Stelen het Albertkanaal over te steken, start de de Shermantanks van het Sherwood Rangers volgende dag om 18.30 uur. Vanaf de overkant Regiment. volgt onmiddellijk Duits verdedigingsvuur. Ondanks de beschietingen en meerdere De geallieerden kunnen via de Pas en de Markt verliezen slaagt de Britse brigade erin om het oprukken tot halverwege de Stationsstraat. kanaal in stormboten over te steken. Daar raken ze in de problemen. Ze willen de Duitsers omsingelen, maar worden zelf Op 9 september ‘s avonds gaan de Duitsers in in de tang genomen. De Duitse soldaten de tegenaanval. Er volgt een helse, chaotische krijgen steun van Jagdpanthers, rijdende nacht. Kleine groepen Duitse en Britse antitankkanonnen, die de Britse tanks soldaten raken in elkaar verstrengeld. De een voor een kunnen uitschakelen. Er zijn Duitse infanterie kan rekenen op gepantserd ook zware huis-aan-huisgevechten. De antitankgeschut. Toch komt er geen Duitse Britten worden teruggedrongen tot aan het doorbraak. Albertkanaal. Op 11 september controleren de Duitsers opnieuw het centrum. Uiteindelijk kunnen de twee Britse brigades hun bruggenhoofden verenigen Op 12 september lost de 15de Schotse op 10 september. Het loopt van Poiel via de Infanteriedivisie de 50ste Northumbrian Doornboom naar Wilders. De volgende stap is Divisie af. De volgende dag trekken ze het de herovering van Geel-Centrum. centrum binnen. De Duitsers zijn nergens meer te bespeuren. Die hebben zich tactisch DE VEROVERING VAN teruggetrokken tot achter het Kempisch HET CENTRUM kanaal in Ten Aard. Zo verkorten de Duitsers hun defensielijn en kunnen ze hun troepen op Op 10 september bezetten de Britten een meerdere plaatsen gemakkelijker inzetten.

43 GEEL © Stadsarchief Geel, Collectie Willem Van Broeckhoven Van Willem Collectie Geel, © Stadsarchief © Stadsarchief Geel, Collectie Willem Van Broeckhoven Van Willem Collectie Geel, © Stadsarchief

De zwaar beschadigde Sint-Dimpnakerk met op Op zaterdag 9 september bezetten de Duitsers Ten de voorgrond een vernielde Britse tank. Aard. Op 13 september blazen ze de noodbrug op.

boeken, slaan de Duitsers weer terug. De stevige confrontatie van september 1944 Onophoudelijk zijn er artilleriebeschietingen laat in het centrum van Geel zijn sporen na. en lijf-aan-lijfgevechten. De Britse Beide partijen gebruiken enorm veel artillerie. opperbevelhebber, veldmaarschalk Bernard Heel wat straten en huizen zijn verwoest. De Montgomery, komt de divisie op 15 september Sint-Amandskerk en de Sint-Dimpnakerk zijn moed inspreken en onderscheidingen zwaar beschadigd. Het is een voorbode voor de uitdelen. De gevechten in Ten Aard gaan hel van Ten Aard. namelijk deel uitmaken van Operatie Market Garden, een groot offensief richting Arnhem DE HEL VAN TEN AARD in Nederland. De Schotten moeten daarbij de linkerflank afdekken. De Slag om Geel wordt voortgezet in Ten Aard, een gehucht van Geel. Negen dagen en De gevechten in Ten Aard gaan verder. nachten zijn er hier hevige gevechten. Het hele Omdat de Schotten er niet in slagen uit het dorp wordt daarbij verwoest. bruggenhoofd te breken, krijgen ze het bevel om zich terug te trekken. Ze doen dat in de Op 14 september 1944 slaagt de 15de Schotse nacht van 20 op 21 september. Maar een dag Infanteriedivisie erin om het Kempisch later zijn ook de Duitsers weg, om posities Kanaal Bocholt-Herentals over te steken verder noordelijk in te nemen. en in de dorpskom van Ten Aard een klein bruggenhoofd te vormen. Maar de Duitsers Ten Aard blijft verwoest achter. Van de 300 vernietigen elke brug die de Schotten over het huizen zijn er bijna 100 uitgebrand, vernield kanaal slaan. De weilanden in de buurt zetten of zwaar beschadigd. De verliezen aan beide ze onder water. zijden liggen hoog. De 15de Schotse Divisie telt Het geallieerde bruggenhoofd houdt maar 112 doden, 644 gewonden en 158 vermisten. Er net stand. Elke vooruitgang die de Schotten zijn 25 burgerslachtoffers gevallen.

44 GEEL © Verbruggen Suzanne

De War Cemetery in Geel is een van de weinige Britse militaire begraafplaatsen van de Tweede Wereldoorlog in Vlaanderen. De slachtoffers werden begraven op de burgerlijke begraafplaats van Sint-Dimpna. Na de oorlog zijn de lichamen verplaatst naar de huidige begraafplaats. In totaal zijn er 399 Britten en een Canadees begraven. In 2009 werd de site definitief beschermd als monument, omdat hij een historische en artistieke waarde heeft. © Stadsarchief Geel, Collectie Willem Van Broeckhoven Van Willem Collectie Geel, © Stadsarchief

Geel viert de bevrijding op het marktplein, mei 1945.

45 © Verzameling Heemkundige Kring De Griffioen Dessel vzw Verzameling © Heemkundige Kring De Griffioen Dessel vzw Verzameling ©

Een deel van de bevolking vlucht naar de Heide. Het Zes woningen worden totaal vernield, 37 worden gezin van Ernest Minnen keert op 23 september zwaar en 55 licht beschadigd. Bij Ernest Minnen viel terug. een granaat recht door het bed.

TIEN DAGEN SCHUILEN

In september 1944 kruisen projectielen van De bewoners brengen bange dagen door in Duitsers en Britten elkaar dagenlang boven hun schuilkelders of vluchten het dorp uit. Op het Kempisch Kanaal aan Mol-Donk en boven 14 september 1944 wagen een vader en een Dessel. De Duitsers hebben op 13 september vroedvrouw zich door de kogelregen. Een bange de brug over het kanaal opgeblazen. Het moeder baart even later in de kelder van een bevrijdingsleger is daardoor gestrand. De boerderij een kind. Britten nemen een stelling in langs het kanaal, de Duitsers stellen hun geschut midden in het Maar het einde is in zicht. Op vrijdag 22 dorp op. september, om 23 uur ’s avonds, verlaten de Duitsers eindelijk het dorp. Het hele front tussen Op de markt worden de Sint-Niklaaskerk en heel Antwerpen en Geel wordt teruggebracht tot wat huizen zwaar beschadigd. Twee inwoners achter het kanaal Dessel-Turnhout-Schoten. komen daarbij om, twintig anderen raken De volgende dag begint opnieuw met Brits gewond. Het Rode Kruis helpt waar mogelijk, geschut. Enkele dorpelingen trekken daarom maar kan door de aanhoudende beschietingen met een witte vlag naar de geallieerden. Even weinig ondernemen. Enkele gewonden worden later is het feest. De Desselaars lopen naar voor verzorging naar Retie overgebracht (lees Mol-Donk om de soldaten te begroeten. Ook ook Retie p. 47 ). voor Dessel is de oorlog gedaan. Al volgen er nog moeilijke dagen van straatrepressie, en moeilijke jaren van wederopbouw.

46 RETIE © Heemkring Zeven Neten Retie © Heemkring Zeven Neten Retie

De familie Vos houdt een week lang, tot aan de bevrijding, Charles M. Faith verborgen, een van de overlevenden van de crash van de Dakota in Kortijnen. Het Oud Gemeentehuis. Het toeristisch infopunt Hier wordt hij in triomf, met paard en kar en van Retie is in de kelderverdieping van het harmoniemuziek, naar het gemeentehuis gebracht. Gemeentehuis op de Markt.

TIEN CRASHES

‘Ze vliegen dik, zo dik dat de vogels De vliegtuigen zijn zwaar geladen en vliegen te voet moeten gaan’ laag en traag. Dat maakt ze een gemakkelijke In de nacht van 22 op 23 september 1944 prooi voor het Duitse afweergeschut. De vertrekken de Duitsers uit Retie. De volgende inwoners van Retie zien bemanningsleden dag staan de Britse bevrijders op het en passagiers met parachutes springen en marktplein. helpen overlevenden onderduiken. Samen met de Britse Halifax die in 1943 neerstortte, De dagen ervoor waren spannend. crashen er tijdens de oorlog minstens tien Honderden vliegtuigen trekken over vliegtuigen boven het dorp. de gemeente. Het is een ongelooflijk schouwspel. Ruim 2000 transport- en Hulppost zweefvliegtuigen en 1500 jachtvliegtuigen Tijdens de Slag om Geel richt het Vlaamse nemen op 17 september deel aan Operatie Kruis in de bomvrije kelderverdieping Market Garden, het geallieerde plan om van het gemeentehuis van Retie een Nederland te bevrijden. Boven Geel maakt noodhospitaal in. Ze verzorgen er burgers uit hun aanvliegroute vanuit Groot-Brittannië Retie, Dessel en Kasterlee die het slachtoffer richting Nederland een knik naar het zijn van de beschietingen op het Duitse noorden. Boven Retie en omgeving passeren afweergeschut door de geallieerden. Na de ze vervolgens over bezet gebied. bevrijding neemt het Rode Kruis de hulppost over.

47 RETIE

Vliegtuigen van Operatie Market Garden boven de Kloosterstraat. © Heemkring Zeven Neten Retie

In Kortijnen staat een oorlogsmonument om de bemanning en passagiers (pathfinders van de Amerikaanse 101ste Luchtlandingsdivisie, onder wie Charles M. Faith) van de Dakota te herdenken.

48 RETIE

Crash Beverdonk Crash Zanddijkdreef Britse Handley Page Halifax Mark II, JN 920 Amerikaanse C-47, 224111 - 17 september 1944 nacht van 22 op 23 oktober 1943 piloot en copiloot overlijden, 7 bemanningsleden komen om. 2 andere bemanningsleden en 18 parachutisten van de 502nd PIR (101ste Crash Beverdonk (‘Smerig Bos’) Airborne Division) overleven. zweefvliegtuig vermoedelijk op 17 of 19 september 1944 Crash Eksterberg ca. 20 inzittenden, allen overleven. Amerikaans zweefvliegtuig - 19 september 1944 piloot en copiloot komen om. Crash Kortijnen Amerikaanse C-47, 42-100981 Crash Groenendijk 17 september 1944 Amerikaans zweefvliegtuig - 19 september 1944 5 bemanningsleden en 4 parachutisten 1 inzittende overlijdt. (‘pathfinders’) van de 101ste Airborne Division komen om, 6 ‘pathfinders’ overleven de crash. Crash Aberg Amerikaanse C-47 292842 - 19 september 1944 Crash Obroek piloot en copiloot komen om, 3 andere Amerikaans zweefvliegtuig- 19 september 1944 bemanningsleden redden zich met de inzittenden zijn van de 327ste Glider Infantry parachute. (101ste Airborne Division), 2 sneuvelen in vuurgevecht, onbekend aantal overleven. Crash Meierend-Bosend Amerikaanse C-47 2100770 (‘Little Jo’) Crash Steenweg op Arendonk (Rooiendonk) 19 september 1944 Amerikaans zweefvliegtuig -17 september 1944 De 4 bemanningsleden komen om. 3 of 4 overlevenden, geen slachtoffers.

49 © Imperial War Museum War © Imperial © Gemeentebestuur Malle © Gemeentebestuur Malle

Het kasteel van de graven de Renesse vormt een opvallende blikvanger in het hart van Oost- Lucky Lady en de grondcrew voor Verzorging van een gewonde in het malle. In het Domein de Renesse, vertrek. Lucky Lady was een van de kasteel de Renesse. een natuurgebied van 127 ha, kan 376 bommenwerpers die de Ame- je het hele jaar door vrij wandelen. rikanen voor dit offensief inzetten Kasteel de Renesse, Lierselei 28-30, op 17 augustus 1943. De Duitsers [email protected], haalden er 60 neer. 03 311 55 91, domeinderenesse.be SOLDATEN EN VERPLEEGSTERS IN HET KASTEEL

Net als tijdens de Eerste Wereldoorlog nemen de en verliezen daardoor tientallen toestellen, Duitsers hun intrek in het kasteel van de graven waaronder Lucky Lady. Negen bemanningsleden de Renesse. In maart 1941 vernielen Britse kunnen zich redden met hun parachutes. bommen een deel van de linkervleugel. Piloot Weldon L. Simpson verlaat als laatste het vliegtuig en valt te pletter. Lucky Lady In de zomer van 1943 verstoppen inwoners van Britse verpleegsters Oostmalle Chester Beasley in de ijskelder in het Na de bevrijding van Malle op 23 september park van het kasteel. Hij was de staartschutter 1944 worden er in het kasteel gewonde Britse van de Amerikaanse B-17-bommenwerper en Canadese soldaten geopereerd en verzorgd. genaamd Lucky Lady. Na één nacht geeft hij zich Het is een tijdelijk en snel opgezet militair over aan de Duitsers. ziekenhuis met ziekenzalen en operatiezalen. Chester nam deel aan een groot Amerikaans Kasteel en park doen ook dienst als opslagplaats offensief tegen de kogellagerfabrieken in voor het Britse en Canadese leger.. Schweinfurt alsook van een offensief tegen Britse verpleegsters staan in voor de verzorging de vliegtuigfabrieken van Messerschmitt in van gewonde soldaten en burgers. Enkele Regensburg. Een eerste vloot vertrekt op 17 soldaten sterven in het kasteel. Ze worden in augustus 1943 in de voormiddag en wordt het park begraven. Na enkele weken doeken de boven de Kempen aangevallen door Duitse geallieerden dit tijdelijk veldhospitaal weer op. jachtvliegtuigen voor het Britse en Canadese leger. In de namiddag vertrekt een tweede aanvalsmacht. Zij namen dezelfde vliegroute De mooie natuurwandeling ‘Wolfskapel- pad’ leidt je door het Domein de Renesse naar de oudste kapel van Malle. Meer info: www.toerisme-malle.be/wolfskapelpad

50 KASTERLEE © Jhonny Bastiaensen © Archief Marcel Borghs - Hans den Brok

Laatste rustplaats van de gesneuvelde piloot Formatie van Dakota’s met zweefvliegers. Hesketh en Sergeant Worobrow op de Amerikaanse militaire begraafplaats van Neuville-en-Condroz.

DUITS AFWEERGESCHUT BESTOOKT GEALLIEERDE VLIEGTUIGEN

In de weinig bebouwde omgeving Op 19 september 1944 – Operatie Market Garden rondom Kasterlee staat tijdens de Tweede is in volle gang – raakt de Duitse luchtafweer Wereldoorlog Duits afweergeschut opgesteld. een tweemotorige Douglas DC-3 Dakota met De zogenoemde Flakstellungen beschieten zweefvlieger wanneer hij boven Kasterlee vliegt. overvliegende toestellen van de geallieerde Het toestel schiet in brand. De zweefvlieger luchtmacht. Als gevolg daarvan crashen er in wordt losgekoppeld en kan een noodlanding de regio verschillende Britse en Amerikaanse maken tussen Corsendonk en natuurreservaat vliegtuigen. de Tikkebroeken. De inzittenden verschansen zich in de dichtbegroeide omgeving. Tijdens Operatie Market Garden vliegen heel wat van die geallieerde toestellen over de De bemanning van de Dakota heeft minder Kempen richting Nederland. Hun opdracht geluk. Sergeant Worobrow’s parachute weigert is om daar parachutisten te droppen die dienst en piloot Hesketh stort samen met het vervolgens strategische bruggen over Maas en toestel te pletter. Copiloot Pollock en mecanicien Rijn moeten innemen. Het gaat om traag- en Turner overleven hun parachutesprong laagvliegende formaties, sommige vliegtuigen wel, maar Turner wordt na zijn landing slepen zweefvliegers achter zich aan. Ze gevangengenomen. vormen een gemakkelijk doelwit voor het In totaal gaan tijdens Operatie Market Garden Duitse afweergeschut. 80 Dakota’s verloren, waarbij vele piloten en bemanningsleden het leven laten.

51 LICHTAART © Erfgoed Noorderkempen © AGIV/ Agentschap Onroerend Erfgoed © AGIV/

Op dit digitale hoogtemodel zijn de verschillende Deze Duitse munitiebunkers maken tijdens restanten van de Flakstellung nog goed te zien. Recht de Tweede Wereldoorlog deel uit van de tegenover huisnummer 34 in de straat Snepkenshof verdedigingsgordel rond Union Minière. Ze zijn in Lichtaart neem je het wandelpad door het bos om vandaag nog zichtbaar in het landschap. aan de site te geraken.

EEN DUITSE VERDEDIGINGSGORDEL ROND UNION MINIERE

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bouwt het elkaar. Op die manier willen ze het bedrijfs- Duitse leger in Lichtaart een stelling uit met terrein van Union Minière beschermen tegen luchtafweergeschut. Dat geschut verdedigt de luchtbombardementen van de geallieerden. nabijgelegen fabriek van Union Minière, het huidige Umicore, in Olen. Duitse bunkers in het landschap De Duitse stelling of Flakstellung telt Uranium in Olen naast afweergeschut ook barakken, een De fabriek in Olen is van groot strategisch commandocentrum en een veldkeuken. De belang voor de bezetter. (Lees ook: Olen, p. 41) eenheden die de stelling bemannen, installeren Union Minière is namelijk gespecialiseerd zich in kasteelvilla Hof ter Heide. Sommige in de verwerking van kobalt, koper en onderdelen van de Flakstellung, zoals de uraniumerts, afkomstig uit Belgisch-Congo. kleine munitiebunkers, zijn vandaag nog altijd Als de oorlog uitbreekt, liggen er aanzienlijke aanwezig. Ook loopgraven, schuttersputjes uraniumvoorraden in Olen. Nazi-Duitsland, dat en andere uitgravingen hebben hun sporen plannen koestert voor de ontwikkeling van een nagelaten in het landschap. atoomwapen, is daarin bijzonder geïnteresseerd. Vanwege de strategische grondstoffenvoorraden In de maanden voor de bevrijding beschadigt bouwt het Duitse leger rond de fabriek een het verzet tijdens sabotageacties de verdedigingsgordel. Niet alleen in Lichtaart maar toegangswegen en de telefoonlijnen van de ook in Olen en Herentals komen batterijen met stelling, zodat geallieerde bommenwerpers luchtafweergeschut, die in verbinding staan met veiliger over de regio kunnen vliegen.

52 LILLE © Verzameling Eddy Laenen Verzameling ©

Britse verkenners met de fiets.

FEEST EN VERDRIET IN GIERLE

In de laatste maanden voor de bevrijding familieleden, om hen te waarschuwen voor komen er in de buurt van Gierle meerdere de Duitsers op de rijweg. Niemand durft haar vliegtuigen neer. Op 9 mei 1944 crasht een hulp te bieden en ze bloedt ter plaatse dood. Amerikaanse B-24-bommenwerper op Hemeldonk. Zes bemanningsleden komen Op 23 september 1944 komen twee Britse om het leven, Duitse soldaten nemen de vier verkenners op de fiets in Gierle kijken of de andere gevangen. Op 11 september stort een Duitsers weg zijn. Ze treffen nog net één Britse Halifax neer en op 18 september maakt vluchtende auto. De volgende dag komen de een B-24 een crashlanding. Britse tanks aan. Gierle is bevrijd!

Paniek bij de Duitsers Schade, maar geen doden meer Op 20 september 1944 verwoesten de Op 27 november 1944 valt een V1-bom op een Duitsers een hoeve op Rooien aan het akker op de Veenzijde in Gierle. Er zijn geen ‘Gierle bos’. De hoeve is het hoofdkwartier slachtoffers, enkel wat ramen en dakpannen van de verzetsgroep ‘Kempisch Legioen’. sneuvelen. Eind 1944 valt er een V2-bom Vlak voordien vonden er al ernstige dicht bij het dorpscentrum. Opnieuw zonder schermutselingen plaats in de omgeving. dodelijke slachtoffers, er is wel veel schade en De aftocht van de Duitse troepen verloopt minstens één gewonde. Een laatste V2-bom chaotisch en maakt slachtoffers. Panikerende valt begin 1945 op de Broekzijde (nu Brulens). soldaten schieten Fien Vervoort neer. De oude vrouw was op zoek naar twee 

53 LILLE

De bemanning van de Halifax overleeft de crash. De piloot springt als laatste en komt met zijn valscherm in een boom vast te hangen, maar het verzet bevrijdt hem. Op één na ontsnappen alle in- zittenden aan de Duitsers. Het verzet vangt hen op tot aan de bevrijding. Hier poseren ze bij het wrak. © Heemkundige Kring Lille

VVV toerisme Lille biedt enkele wandelroutes aan: ‘Gierle tijdens de Tweede Wereldoorlog’ en ‘Langs de crashsites van WOII-bommenwerpers’. Meer informatie via www.lille.be

54 TURNHOUT © Familie François Boone François © Familie Boone François © Familie

Op de dag van de bevrijding sneuvelt de Britse luitenant Jonge en oudere Turnhoutenaren verbroederen Thomas Salmon. Tijdens de begrafenisstoet staan heel met de geallieerden. wat Turnhoutenaars langs het parcours. Ze brengen hem hulde voor zijn rol in de bevrijding van hun stad.

EEN LANGVERWACHTE BEVRIJDING

In de loop van september 1944 neemt de Op 24 september rijden Britse troepen zenuwachtigheid in Turnhout toe. Zowel de de stad in. De bevolking ontvangt hen inwoners als de Duitse soldaten weten dat uitbundig. de geallieerden terrein winnen in België. De Duitsers bereiden zich voor op een mogelijke Terwijl de inwoners in het centrum de militaire confrontatie. Ze richten een bevrijding vieren, wordt aan het kanaal veldhospitaal op in het Heilig Grafinstituut hevig gevochten. De gevechten duren er nog en laten het oostelijke gedeelte van de stad tot 4 oktober. Er sneuvelen verschillende volledig ontruimen. verzetsleden en militairen, onder wie luitenant Thomas Salmon. Wanneer die Op 23 september naderen de geallieerden laatste op 26 september wordt begraven, Turnhout vanuit Geel (p. 42). Ze hebben brengen de Turnhoutenaars hem massaal net zwaar slag geleverd bij Ten Aard, aan een laatste groet. het Kanaal Bocholt-Herentals. Alle Duitse militairen verzamelen zich op de Grote Markt. Gelukkig voor de inwoners van Turnhout besluiten ze om het gevecht uit de weg te gaan. Ze trekken zich terug achter het kanaal Dessel-Turnhout-Schoten en blazen de bruggen op.

55 TURNHOUT © Familie François Boone François © Familie

Boven het voorwiel van de tank zie je een getekende Monument voor de ‘Polar Bears’ van de 49ste (W.R.) ijsbeer. Het is het symbool van de Polar Bears, Infantry Division en voor Luitenant Thomas William de Britse divisie die een grote rol speelt in de Salmon aan de Kastelein. bevrijding van de Noorderkempen.

Duitse soldaten verzamelen op de Grote Markt, klaar om zich terug te trekken. Wanneer de geallieerden het centrum van Turnhout binnenrijden, hebben de Duitsers zich al verschanst achter het kanaal. Het centrum valt zonder geweld in handen van de bevrijders. © Familie François Boone François © Familie

56 OUD-TURNHOUT © Jhonny Bastiaensen © Agentschap Onroerend Erfgoed

Deze glooiingen zijn restanten van de dug-ins, aange- De dug-ins of veldstellingen zijn duidelijk zichtbaar legd in 1943 door de SS-Pantserdivisie. Je ziet ze vanaf het op een reliëfkaart van het landschap. bezoekerscentrum tussen de wandelknooppunten 35 en 34. Je gaat aan wandelknooppunt 34 door het poortje. DE LIEREMAN: MILITAIR OEFENTERREIN VOOR SS-PANTSERDIVISIE

In september 1943 installeert de pas Sporen in het landschap opgerichte 12de SS-Pantserdivisie zich in De activiteiten van de pantserdivisie laten de Kempen. De groep bestaat uit jonge sporen na die nog altijd zichtbaar zijn in Duitse soldaten, allen geboren in 1926 en het landschap. Zo herken je aan het bos gerekruteerd uit de Hitlerjugend. Ze zijn van Bo een patroon van onnatuurlijke doordrongen van de nazi-ideologie en van glooiingen. Het zijn voormalige dug-ins, jongs af gewend aan militaire training. De ingegraven veldstellingen om voertuigen divisiestaf vestigt zijn hoofdkwartier in het en pantserwagens te beschermen tegen Zwanestrand in Oud-Turnhout. artillerie en boordwapens van militaire voertuigen. De dug-ins zijn open aan één De uitgestrekte heidegronden in de Kempen zijde, zodat de soldaten ze snel kunnen zijn ideaal voor militaire trainingen. De verlaten als de stelling bedreigd wordt. pantserdivisie gebruikt de Heide Van Damme aan de Liereman als oefenterrein In april 1944 vertrekt de Duitse pantserdivisie en schietveld. Ze schiet er met scherp om de naar het noorden van Frankrijk. De jonge oefeningen zo realistisch mogelijk te maken. SS’ers komen er na de geallieerde landing Tot vandaag worden er resten van munitie in Normandië tegenover de troepen van de gevonden. Britse 49ste West Riding Infanteriedivisie te staan, die enkele maanden later grote delen van de Kempen zullen bevrijden.

57 OUD-TURNHOUT

Ook op de Heide Van Damme zijn de oefenstellingen van de pantserdivisie nog goed herkenbaar. Het gaat om twee linies, met daartussen verbindingsloopgraven. Die zijn niet toegankelijk voor het publiek. © Jhonny Bastiaensen

Verschillende eenheden van de 12de SS-pantserdivisie ‘Hitlerjugend’ verbleven onder meer in de kazerne Blairon te Turnhout, oefenden in de Liereman of bemanden hun flak-afdeling rond de fabriek van Olen in Lichtaart, Olen en Herentals. (Lees ook Lichtaart, p. 52)

58 ARENDONK © Archief Louis Koninckx © Hendrik Van Gorp, ‘Doei en despotie’, p. 176 p. ‘Doei en despotie’, Gorp, Van © Hendrik

Britse militairen in het bevrijde Arendonk.

Het doodsprentje van de vier maanden oude Gerard Koninckx.

KINDEREN BLIJVEN NIET GESPAARD

Half september 1944 ligt Arendonk midden Onschuldig slachtoffer op de frontlijn. Het dorpscentrum op de De gevechten duren nog verschillende dagen. zuidelijke oever van het kanaal Dessel- Onder de tientallen dodelijke slachtoffers Turnhout-Schoten is nagenoeg vrij van zijn ook Voorheidenaren. Hendrik en Octavie Duitsers. Gewapende verzetslui lopen rond Koninckx wonen met hun negen kinderen in de straten. Maar aan de andere oever, rond in de Grensstraat. Terwijl Britten en Duitsers het gehucht Voorheide, heeft de bezetter zich vechten, schuilen ze in de kelder van hun huis. ingegraven. Zijn artillerie neemt het dorp Dagenlang zitten ze er in het donker, met regelmatig onder vuur. nauwelijks eten. Die situatie wordt hun vier maanden oude Op 24 september trekken troepen van zoontje Gerard fataal. Op 29 september sterft de Britse 53ste (Welshe) Infanteriedivisie het kindje van ontbering. Het gezin slaat op op vanuit Postel, over de noordelijke de vlucht. Een kussensloop doet dienst als kanaaloever (lees ook Mol p. 35). Bij witte vlag, het dode kind dragen ze met zich Voorheide nemen de Duitsers hen onder mee. De Duitsers laten hen passeren, onder de vuur. Het jaagpad ligt bovendien vol mijnen. indruk van de trieste aanblik. Verschillende Britten komen om. Toch neemt De kleine Gerard wordt begraven op een de divisie het gehucht in. Maar daarmee geïmproviseerd soldatenkerkhof aan keert de rust niet terug. ‘s Nachts voeren het kanaal, samen met de 18 Britten die honderden Duitsers een tegenaanval uit. De sneuvelden bij Voorheide. Enkele Britten kunnen hen maar net afslaan. dagen later is heel Arendonk bevrijd.

59 RIJKEVORSEL

Het embleem van de Polar Bears.

DE POLAR BEARS BEVRIJDEN RIJKEVORSEL

Tegen eind september 1944 hebben de zetten een tegenaanval in. De gevechten geallieerden een groot deel van België bevrijd. in het centrum van Rijkevorsel zijn hevig. Maar in het noorden van het land houden 17 burgers, 53 Polar Bears en een Canadees de Duitse troepen nog een tijdlang stand. komen om en de kerk van Rijkevorsel gaat Ze graven zich in achter het kanaal Dessel- in vlammen op. Na enkele dagen strijd is Turnhout-Schoten. Zo komt Rijkevorsel pal op Rijkevorsel bevrijd en rukken de geallieerde de frontlijn te liggen. troepen op naar Merksplas en Beerse.

De bevrijding van de regio begint in de nacht Polar Bears van 24 op 25 september aan het sas van Sint- De soldaten van de Britse 49ste Jozef Rijkevorsel. Die nacht is het aardedonker Infanteriedivisie dragen een opvallend en regent het pijpenstelen. De Britse 49ste kenteken: een gestileerde ijsbeer op een Infanteriedivisie – bijgenaamd de Polar ijsschots. De divisie krijgt daarom de bijnaam Bears – kan met dank aan het slechte weer Polar Bears. Het embleem verwijst naar haar ongemerkt het kanaal oversteken. stationering in IJsland, in het begin van de Tweede Wereldoorlog. De Polar Bears spelen De Duitse soldaten aan de noordelijke een belangrijke rol in de bevrijding van het kanaaloever zijn compleet verrast. 90 onder noordelijk deel van de Kempen. hen worden in de vroege ochtend van 25 september krijgsgevangen genomen. Maar de Duitse troepen reorganiseren zich en

60 RIJKEVORSEL

Meteen na hun oversteek bouwen de geallieerden een noodbrug aan het sas van Sint-Jozef. De brug is van groot belang om zwaar materieel aan te voeren. Ze krijgt de naam Plum Bridge of Pruimenbrug. © Imperial War Museum War © Imperial

De wandeling ‘In de voetsporen van de Polar Bears’ brengt hulde aan de bevrijders van WO II. Je volgt de verkennings- en naderingswegen vanaf het Plum Bridge Monument in Sint-Jozef via de Blakheide naar het slagveld bij de ringwal van Merksplas Kolonie. De volle- dige route is 16 km lang en is ingedeeld in 2 lussen van elk 8 km lang. Je volgt de bewegwijzering ‘ijsbeer’ of de aangeduide nummers van het wandelnetwerk Kempense Kolonies. Meer info: [email protected], 03 340 00 53, www.rijkevorsel.be

61 MERKSPLAS © Sikorski Museum Londen © Heemkundige Kring Marcblas

Korporaal John William Harper. Duitse krijgsgevangenen na de verovering van Merksplas op 29 Hij speelde een sleutelrol in de september 1944. verovering van Merksplas-Kolonie.

DE SLAG OM MONDAY CITY

Op 29 september 1944 trekt de Britse 49ste West gruwelijke taferelen af. Een Duits soldaat schiet Riding Infanteriedivisie op naar Merksplas-Kolo- een Brit in de rug. Zijn kameraden nemen nie. Die plaats staat op de militaire kaarten aan- wraak door de Duitser dood te slaan met hun geduid als Dépôt de mendicité. De Polar Bears geweerkolven. Pas wanneer geallieerde tanks verbasteren die Franse naam tot Monday city. opduiken, is de strijd gestreden. In de late Ze denken dat het om een soort ziekenhuis gaat. namiddag is de Kolonie veroverd.

Het domein is zwaar versterkt. Tientallen Duitse De Britten en de Duitsers tellen tientallen soldaten verschansen zich achter de wal en de doden. Onder hen is ook John Harper. Voor zijn gracht die de Kolonie omringen. Toch besluiten actie krijgt hij postuum het Victoria Cross, de de Britten om geen artillerie te gebruiken. Ze belangrijkste Britse militaire medaille. In 2004 willen de ‘patiënten’ van de kolonie sparen. krijgt hij ook een monument op de Kolonie. 

Een korporaal beslist de strijd Het offensief van de Polar Bears loopt al snel Kort na WOII worden in België ca vast op de stugge Duitse verdediging. Maar 60.000 mensen opgesloten op verden- king van collaboratie. In de gevangenis met een gewaagde actie zorgt korporaal John van Merksplas komen ook dichters, Harper voor een doorbraak. Onder moordend schrijvers, beeldhouwers en andere kun- vuur leidt hij een groepje soldaten naar de stenaars terecht. Heel wat schilderijtjes, ringwal. De bres die hij slaat, maakt een verde- tekeningen en naaidozen met mooi inlegwerk komen terecht bij de cipiers. re opmars mogelijk. De gevangenismuren worden tijdelijk Toch duurt de slag nog uren. Er spelen zich verstopt achter landschapsdecors bij de opvoering van een opera. Meer info: www.gevangenismuseum.be

62 MERKSPLAS © Sikorski Museum Londen © Heemkundige Kring Marcblas

Duitse soldaten kerfden in de beuken op het Poolse officieren van het 24ste Pantserregiment in domein van de familie Caron. het pas bevrijde gehucht Lipseinde.

POLEN BEVRIJDEN HET DORP

Merksplas is het toneel van zware gevechten moeite genomen om de Poolse opschriften te tijdens de laatste septemberdagen van 1944. verwijderen. Op 29 september leveren Britse troepen slag om Merksplas-Kolonie. Een dag later zijn hun De Polen kunnen de heroverde kanonnen goed collega’s van de 1ste Poolse Pantserdivisie aan de gebruiken. Het zal namelijk nog tot eind okto- beurt. Zij bevrijden de rest van de gemeente. ber duren voor het uiterste noordwesten van Merksplas bevrijd is. Net als in het naburige De Polen bestoken de Duitsers de hele nacht Hoogstraten zijn de Duitsers daar nog sterk met artillerie. Daarna vallen ze aan op drie aanwezig. Pas na hevige gevechten wordt het fronten. Opnieuw is de strijd hevig, vooral op gebied veroverd. Tientallen Poolse soldaten en het Hofeinde, waar heel wat Duitse soldaten ge- verschillende verzetslui van de Patriottische legerd zijn. In de villa van de familie Caron komt Milities van Schaarbeek laten daarbij het leven. het zelfs tot bloedige lijf-aan-lijfgevechten.

Gerecycleerde kanonnen Wanneer de avond valt, is de gemeente grotendeels bevrijd. De Poolse troepen doen Kom tot rust en ontdek verhalen van daarop een verrassende ontdekking. Sommi- landlopers in het beschermd landschap ge achtergelaten Duitse kanonnen blijken … Merksplas-Kolonie. In 2017 opende het Bezoekerscentrum Kolonie 5-7 in de Pools te zijn! Ze zijn vijf jaar eerder door de voormalige varkensstal van de Grote Wehrmacht buitgemaakt tijdens de invasie Hoeve. Kijk voor meer informatie over van hun land. De Duitsers hebben niet eens de Merksplas-Kolonie op www.kolonie57.be of download de gratis Kolonie-app voor smartphones.

63 BEERSE ©Bevrijdingscomité Den Hout Noord © Heemkundige kring De Vlierbes Beerse © Heemkundige kring De Vlierbes Beerse © Heemkundige kring De

Monument Heldenweg. Elk jaar Britse werkplaats op Den Hout voor Priester Victor Heylen poseert op op de eerste zondag van oktober het herstel van de voertuigen kort een Poolse tank na de bevrijding vindt hier een herdenking plaats. na de bevrijding. van Beerse.

SCHUILEN IN DE STEENOVEN

Brickworks battles vlammenwerpertank. Het verschrikkelijke Beerse kent bloedige bevrijdingsdagen. wapen zorgt ervoor dat sommige Duitse Eind september 1944 vormt het kanaal soldaten zich overgeven. Dessel-Turnhout-Schoten de laatste Duitse verdedigingslinie voor de grens. Beerse centrum, Polen forceren doorbraak op de zuidelijke oever, wordt snel bevrijd door De bevolking van de Kwikstraat staat Britse troepen. Maar aan de overzijde wachten doodsangsten uit. Britse en Duitse kanonnen verbeten Duitse soldaten hen op. beschadigen hun huizen. De bewoners zoeken daarom beschutting in kelders of in Op 24 september brandt de strijd los. De 49ste fabrieksgebouwen – zelfs in de lege ovens van Infanteriedivisie kan met de hulp van lokale de steenbakkerij. Verschillende Beersenaren verzetslui het kanaal oversteken in Sint-Jozef, komen om in de vuurgevechten. Op 29 een gehucht van Rijkevorsel. Ze bouwen er een september komt er versterking van de Poolse noodbrug. Een bataljon trekt daarna verder over 1ste Pantserdivisie, die met een heldhaftige actie de noordelijke kanaaloever naar het gehucht van infanterie en tanks de Duitsers verdrijft. Den Hout. Maar daar loopt hun aanval al snel vast. De Duitsers hebben zich ingegraven Meer dan twintig Britse en Poolse soldaten rond de cementfabriek en de steenbakkerij sneuvelen in de strijd. Al in 1946 richt het in de Kwikstraat. Ze omsingelen het Britse Bevrijdingscomité Den Hout Noord een bataljon. Dagenlange gevechten volgen. De monument voor hen op in een nieuwe straat. Britse troepen zetten zelfs een Wasp in, een Die krijgt een symbolische naam: de Heldenweg.

64 BRECHT © Fotoarchief Brechts Oorlogsmuseum via Jos Van Ostaeyen Van © Fotoarchief Brechts Oorlogsmuseum via Jos © Fotoarchief Brechts Oorlogsmuseum via Jos Van Ostaeyen Van © Fotoarchief Brechts Oorlogsmuseum via Jos

Een ‘universal carrier’ met Canadese bevrijders Kapitein George Pepper was in dienst als snelt kort na de bevrijding door de Dorpsstraat. oorlogskunstenaar. Hier is hij aan het werk in Duitsland in 1945.

VELDSLAG IN DE KEMPEN

Huis om huis, lijf aan lijf wil maken van Brug 9 in Sint-Lenaarts. Per Op 25 september 1944 steken Canadese vergissing rijden ze de Kloosterstraat in, bevrijders het kanaal Dessel-Turnhout- recht op de Duitse linies af. Schoten over, ter hoogte van Rijkevorsel (p. 60). Vandaaruit rukken ze op naar Sint- Ze worden onder vuur genomen. Engler Lenaarts. De Duitsers verweren zich hevig. Om komt om, Pepper kan zich verschuilen in elk kruispunt, om elk huis wordt gestreden. een duiker. Dagenlang wacht hij af in het niemandsland. Eerst overleeft hij op wat De inwoners van Sint-Lenaarts beleven granen, een appel en dauwdruppels. Later bange tijden, sommigen schuilen in de kan hij met zijn das een kip vangen. Het kelders van de meisjesschool. Boven hen rauwe vlees geeft hem weer wat energie. Na woeden lijf-aan-lijfgevechten. Plots vliegt de tien dagen kan hij met de hulp van een Britse kelderdeur open. ‘We’re Canadians, you’re patrouille ontsnappen naar de eigen linies. free!’, roept een soldaat. Het dorpscentrum Uitgehongerd, maar ongedeerd. van Sint-Lenaarts is bevrijd op 29 september 1944, dat van Brecht twee dagen later. Een zware tol De strijd op het grondgebied van Brecht en Een schilder in de riool Sint-Lenaarts duurt uiteindelijk drie weken. Op 1 oktober 1944 rijdt de Canadese kapitein Er sneuvelen een 140-tal geallieerde soldaten Joseph Engler met zijn jeep door Sint- en een 170-tal Duitsers. De oorlog eist het Lenaarts. Aan boord zit Captain George leven van meer dan 110 burgers van Brecht en Pepper, een oorlogskunstenaar die een schets deelgemeenten.

65 BRECHT

Een blauwe kader op de parkmuur vestigt de aandacht op sporen van de heftige bevrijdingsgevechten begin oktober 1944. De littekens van inslaande granaatscherven en kogels zijn nog duidelijk zichtbaar op het bewust niet gerestaureerde stuk muur.

Bezoek het virtuele museum brechtsoorlogsmuseum.be en ontdek heel wat foto’s en verhalen over de Tweede Wereldoorlog in de Winters Bridge: Na de definitieve bevrijding van Kempen! Lochtenberg starten de Canadezen met de bouw van een zware noodbrug ter vervanging van de vernielde draaibrug aan Sas 4 (genoemd naar de Canadese korporaal Lance Winters.)

66 BAARLE ©Heemkring Amalia van Solms ©Heemkring Amalia van © Heemkring Amalia van Solms © Heemkring Amalia van

De vernielde binnenkant van de Sint- De ravage na de strijd. Begin oktober 1944 ligt een Rumolduskerk. deel van het centrum van Zondereigen in puin.

VAN SLAGVELD TOT BOUWPLAATS

Op 1 oktober 1944 is de Poolse 1ste dorpje? De Belgische regering heeft gelukkig Pantserdivisie vanuit Merksplas (p. 62) op al in 1941 maatregelen getroffen. Eigenaars weg naar Nederland. Maar daarvoor moet van gebouwen die beschadigd of vernield ze eerst voorbij Zondereigen, een kerkdorp zijn door oorlogsgeweld, kunnen aanspraak van Baarle-Hertog. In het centrum van het maken op een schadevergoeding. Die moet grensdorpje stuiten de Poolse militairen toelaten om hun woning of boerderij te op hevige weerstand. Ervaren Duitse repareren. parachutisten hebben zich er ingegraven. De De Beerse architect René van Steenbergen Polen leveren de hele dag verbeten strijd. Om speelt een sleutelrol in de heropbouw bijna elk huis wordt hard gevochten. van Zondereigen. Hij helpt bewoners om Wanneer de Duitsers ‘s avonds de aftocht schadedossiers op te maken en tekent blazen, ligt het centrum in puin. Twee nieuwe ontwerpen voor meer dan twintig dorpsbewoners zijn gedood, net als woningen en boerderijen. Bovendien tientallen Polen en Duitsers. Veel gebouwen zorgt hij voor de restauratie van de Sint- zijn zwaar beschadigd. Twee dagen later Rumolduskerk. Voor de oorlog was Van schiet de Duitse artillerie bovendien nog de Steenbergen een promotor van de art- Sint-Rumolduskerk in brand. Ze ontnemen de decostijl. Maar nu laat hij zich inspireren geallieerden zo een waardevolle uitkijkpost. door de historische architectuur van de regio. De nieuwe huizen die hij ontwerpt, laat hij Aan de slag bijvoorbeeld optrekken in de typische Beerse Hoe moet het verder met het vernielde rode baksteen.

67 BAARLE © Heemkring Amalia van Solms © Heemkring Amalia van © Heemkring Amalia van Solms © Heemkring Amalia van

Miet Pauw, haar man Hugo Cornelissen en enkele Haar familie bewaarde de jas die Miet Pauw droeg van hun kinderen voor de oorlog. bij haar executie. Daarin is een groot kogelgat te zien.

MIET PAUW, EEN VERZETSVROUW VERMOORD

Maria Verhoeven baat tijdens de oorlog een Wanneer zoon Fons op een dag Engelstalige textielwinkeltje uit op het Oosteinde, in graffiti op hun toilet ziet, zegt moeder Pauw het centrum van Baarle-Hertog. Maar ‘Miet droogweg dat de smokkelaars die in de Pauw’, zoals ze beter bekend staat, doet meer winkel komen niet goed Nederlands kunnen dan alleen garen en stof verkopen ... schrijven!

Tijdens de Eerste Wereldoorlog hielp Miet Verraden al Belgische vluchtelingen ontsnappen naar De laatste oorlogsweken zijn fataal voor het neutrale Nederland. Nu komt ze weer in Miet. Ze weet niet dat de Duitsers haar verzet. Jongemannen die aan de verplichte ontsnappingsnetwerk al een tijdje hebben arbeid in Duitsland willen ontsnappen, helpt geïnfiltreerd. Nu de geallieerden naderen, ze aan een schuiladres. Ook ondergedoken besluiten ze om het netwerk op te rollen. Joden of neergestorte Britse en Amerikaanse piloten kunnen bij haar terecht voor hulp. Zo Op 9 september 1944 vallen soldaten haar is ze een belangrijke schakel in een netwerk winkel binnen. Ze arresteren zowel Miet dat vluchtelingen van Nederland naar België als Geert Gerritsen en Adriaan Van Gestel, en Frankrijk smokkelt. Nederlandse marechaussees die ook in de ontsnappingslijn actief zijn en bij haar Weinig dorpsbewoners weten dat Miet Pauw ondergedoken zitten. De drie worden in het verzet zit. Zelfs de meeste van haar afgevoerd naar Breda. Daar executeren de acht kinderen houdt ze in het ongewisse. Duitsers hen de volgende ochtend.

68 RAVELS Nicolaus Poppelius vzw © Archief Heemkunde en Erfgoedvereniging

De vooroorlogse betonnen brug Britse militairen bouwen in oktober van Ravels dateert uit 1908. 1944 een baileybrug over het kanaal.

DE BRUGGEN VAN RAVELS TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG

Het vlakke Vlaamse land telt weinig Belgische leger de brug van Ravels. De natuurlijke hindernissen die de opmars van bedoeling is de Duitse opmars aan het vijandige legers hinderen. Maar er zijn wel Kempisch Kanaal te vertragen. Tevergeefs. veel rivieren en kanalen, die oprukkende Vlak naast de vernielde brug bouwen de landtroepen lang kunnen tegenhouden. Het Duitse troepen een noodbrug. is daarom een militaire standaardprocedure om strategische bruggen op te blazen, Bevrijders bouwen baileybrug wanneer vijandige troepen in aantocht zijn. In september 1944 rukken de geallieerde legers op naar het noorden om België te Brug 7 gedynamiteerd bevrijden. De Duitsers hanteren in Ravels Brug 7 over het kanaal bij Ravels is zo’n dezelfde strategie als de Belgen vier jaar strategische brug. In december 1939 geeft eerder: Hun eigen noodbrug vliegt de het gemeentebestuur gedragsregels aan zijn lucht in. Maar ook de geallieerden kunnen inwoners voor wanneer het leger de brug noodbruggen aanleggen en op 3 oktober zou vernielen. De bevolking moet deuren installeren ze een baileybrug over het kanaal. en vensters openen en spiegels, fotolijsten, Even later rijden Britse troepen het centrum klokken en andere breekbare voorwerpen binnen. Ravels is bevrijd! van de muur halen. Op 10 mei 1940 valt het Duitse leger België binnen. Om 11.00 uur dynamiteert het

69 BRASSCHAAT © Gunfire Museum © Gunfire Museum

De witte stroken op deze foto van het militaire In de lente van 1945 graven soldaten de 85 vliegveld van Maria-ter-Heide zijn de restanten van onbekende kisten op. het vroegere gevangenenkamp.

EEN MASSAGRAF OP DE HEIDE

Op 3 oktober 1944 nemen de geallieerde kisten ligt een naamplaatje. Om de andere troepen Brasschaat in. Na de bevrijding lichamen te identificeren doet het ministerie wordt een gruwelijke ontdekking gedaan een beroep op vermoedelijke vrienden en aan het militaire vliegveld van Maria-ter- familie. Een bijzonder pijnlijke opdracht. Heide: aan de rand liggen 85 anonieme 73 lijken worden geïdentificeerd aan de graven. hand van lichaamsbouw, haar en kledij. Vijf slachtoffers blijven onbekend. Tijdens de bezetting richten de Duitsers een tijdelijk gevangenenkamp op langs Na de identificatie krijgen alle slachtoffers het vliegveld. Gevangen Belgische soldaten een nieuwe laatste rustplaats op de wachten er hun deportatie naar Duitsland begraafplaats van Maria-ter-Heide – 61 van af. Later sluit de bezetter er mensen op die hen verhuizen uiteindelijk opnieuw naar het Duitse gezag trotseerden. In 1943 en 1944 hun eigen gemeente. krijgen 85 van hen de kogel, voornamelijk verzetsleden. Op 1 november 1945 krijgt de herdenkingsereplaats waar de 85 De bordjes aan de graven dragen enkel gefusilleerden begraven liggen een een nummer, geen naam. Hoe moet het nu gedenksteen. Ook vandaag nog herdenkt verder? Eind april 1945 valt de beslissing. Brasschaat de slachtoffers. In 2011 wordt aan Het ministerie van Binnenlandse Zaken laat de ecoparking nabij het vliegveld een nieuw de onbekende graven opdelven. In zeven monument opgericht.

70 BRASSCHAAT © Gunfire Museum

De militaire site/museum Gunfire brengt een overzicht van het kleur- en roemrijke verleden van de Belgische landcomponent sinds 1830 tot op heden. Naast drie expositiehallen beschikt “Site Gunfire Brasschaat -WHI” over eigen herstel- en restauratieplaatsen en een uitgebreide militaire technische en historische bibliotheek. Meer info? www.site-gunfire-brasschaat.be

71 KAPELLEN © Heemkring Hoghescote © Heemkring Hoghescote

Canadese bevrijders op de Antwerpsesteenweg. Canadezen aan de Hoogboomsteenweg.

Op zoek naar een leuke activiteit voor WACHTEN OP DE BEVRIJDING het hele gezin? Fiets dan mee ‘in het spoor van de militairen’, van Kapellen Een bevrijdend bombardement naar Brasschaat en terug. Neem plaats op een spoorfiets en trap 5 km. De Kapellenaren moeten geduld hebben in Meer info: www.spoorfietsen.be 1944. Antwerpen wordt al op 4 september bevrijd, maar ten noorden van de stad verdacht, krijgen het hard te verduren tijdens verweren de Duitsers zich fel. Kapellen- de straatrepressie. centrum krijgt verschillende geallieerde artilleriebombardementen te verwerken. Oorlogssporen op een oorlogsmonument In de nacht van 3 op 4 oktober duren de Er zijn weinig zichtbare sporen van de beschietingen bijna tien uur. Tientallen burgers bevrijding in Kapellen, behalve op het overleven de bombardementen niet. Het is de monument voor de gesneuvelden uit de Eerste tol voor de bevrijding. De Duitsers verlaten die Wereldoorlog. Het beeld Treurende moeder nacht het dorpscentrum, de volgende middag van Theo Blickx raakt beschadigd tijdens het komen de Canadese bevrijders aan. bevrijdende bombardement. De handen zijn eraf gevallen en er zijn sporen van ingeslagen In de weken daarna gaat de strijd verder granaatscherven. Na de oorlog besluit de in het noorden van de gemeente, waar de gemeente om het beeld niet te herstellen. Het Duitsers twee weken standhouden achter de monument eert vanaf dan ook slachtoffers uit Antitankgracht. de Tweede Wereldoorlog. Op de achterkant De bevrijders worden op handen gedragen. van het monument prijken de namen van De vreugde is enorm, maar woede is er ook. gesneuvelde militairen, verzetsstrijders en Kapellenaren die van collaboratie worden politieke gevangenen uit Kapellen.

72 STABROEK © Leontine Van Roost Van © Leontine © Heemkring Molengalm

Leontine Van Roost woont heel haar leven in Het Heilig Hartbeeld en café Hoevenen. Tot 2018 schreef ze voor nieuwsmagazine ‘De Reiger’ voor de Tweede ‘De Polder’. Wereldoorlog.

FEEST NA EEN UITGESTELDE BEVRIJDING

Hoevenen beleeft woelige tijden in 1944. De Uiteindelijk zal de bom vijf doden eisen. bevrijding van Antwerpen op 4 september Binnen een straal van honderd meter zijn brengt niet de verhoopte vreugde, maar de huizen gereduceerd tot puin. Alleen chaos. De gemeente heeft veel moeite om het Heilig Hartbeeld lijkt als bij mirakel de de voedselbevoorrading veilig te stellen. De catastrofe te overleven. De Britse troepen schaarste leidt zelfs tot knokpartijen voor van de Royal Artillery helpen bij de evacuatie de deuren van het gemeentehuis. Pas op 4 en reddingswerken. Het gemeentebestuur oktober bevrijden Canadese troepen het dorp, besluit hen een bakpan te schenken, tijdens de slag om de Schelde. aangezien de immer praktische Britten daar dringend nood aan hadden. Mogelijk De Werhmacht laat ook geregeld van zich sneuvelde hun eigen materiaal in het horen. Ze bestoken Antwerpen en omgeving bombardement of tijdens de slopende mars met V-bommen in een poging om de geal- vanuit Normandië. lieerde bevoorrading te ondermijnen. Op 2 december 1944 maakt Leontine Van Roost een Het college besluit om het geteisterde praatje met Jack, een soldaat uit Manchester, gebied om te vormen tot een dorpsplein. in café De Reiger. Wanneer de ramen begin- De Hoge Weg wordt verlegd, er worden nen te trillen duwt hij haar bliksemsnel tegen parkeerplaatsen voorzien en een nieuwe de grond. Met een gigantische knal worden centraal gelegen kerk. Het Frans Oomsplein is ramen en deuren weggeblazen. Leontine ziet geboren. niets meer door de gigantische stofwolk die een V2 verderop heeft veroorzaakt.

73 STABROEK © Gemeentebestuur Stabroek

Het indrukwekkend Kasteel Ravenhof (met toegankelijk park van 25 ha) wordt tijdens de Tweede Wereldoorlog als opleidingscentrum gebruikt voor de jongerenafdeling van de Vlaamse Fabriekswacht. Ze voeren bewakingsopdrachten voor de bezetters uit en worden ingezet tegen het verzet.

Leer meer over Stabroek tijdens de Tweede Wereldoorlog en volg de knooppunten 90, 92, 99 en terug naar 90. De wandeling telt ongeveer 6,5 kilometer. Vertrek aan de kerk Attenhoven, dan richting het dorpscentrum, daarna door Kapellen en weer terug naar de kerk.

74 SCHOTEN Beeldbank Schoten Beeldbank Schoten © Heemkundige erfgoedvereniging Scot-collectie © Heemkundige erfgoedvereniging Scot-collectie © Heemkundige erfgoedvereniging Scot-collectie © Heemkundige erfgoedvereniging Scot-collectie

Duitse V-bommen richten zware schade aan in De gasketel wordt in 1972 afgebroken. Vandaag Schoten. bevindt het gebouw van de Lokale Politie Schoten zich op het terrein.

VRIEND EN VIJAND

Duitse V-bommen vliegtuig neerstort in Ekeren lost de piloot Op 4 oktober 1944 heroveren de geallieerden nog zijn dodelijke lading. Zijn bommen raken Schoten op de Duitse bezetter. Zoals in de de gasketel – een opslagplaats voor stadsgas meeste Antwerpse gemeenten brengt de – in Schoten, met een enorme steekvlam bevrijding niet meteen een einde aan het tot gevolg. Deze immense plaatselijke oorlogsgeweld. België wordt het slachtoffer brandhaard leidt tot grote onderdruk in de van de beruchte vliegende bommen, een gasketel als gevolg van het leegbranden. Duitse voorloper van de raket. Antwerpen Daardoor zuigt het een grote hoeveelheid en zijn haven zijn belangrijke doelwitten. water op uit het kanaal Dessel-Schoten- Omliggende gemeenten zoals Schoten Turnhout. Het waterniveau tussen sluis 8 en betalen mee de prijs. Maar liefst 108 9 daalt met 40 cm! V-bommen slaan in op het dorp. Ongeveer 120 Schotenaren laten daarbij het leven. Maar niet alleen Duitse bommen richten schade aan tijdens de Tweede Wereldoorlog…

Britse vernieling AANRADER Heemkundige erfgoedvereniging Scot Schoten 1943. In de nacht van 14 op 15 juni beheert de Beeldbank Schoten: schiet een Duits jachtvliegtuig een Britse www.beeldbankschoten.be. bommenwerper neer die terugkomt van een bombardement in Duitsland. Voordat het

75 © Gemeentebestuur Kalmthout © Collectie CegeSoma - Rijksarchief (OD4) © Collectie CegeSoma - Rijksarchief © VORSSELMANS, J., ‘Kalmthout in de branding, 1940-1945’ in de branding, ‘Kalmthout J., VORSSELMANS, ©

Canadese voorhoede die wacht op Kalmthoutse inwoners poseren Oorlogsmonument Heidestatie- extra steun in de Zandstraat (nu maar al te graag met hun plein Canadezenlaan). bevrijders.

EEN BLOEDIGE BEVRIJDING

Na de bevrijding van trekken de geal- Duitse leger. Pas op 22 oktober is bijna heel het lieerden op 7 oktober meteen verder naar dorp bevrijd. Op naar Essen! (p. 78) Kalmthout. Canadese troepen en Belgische verzetsstrijders naderen het dorp vanuit het Het torentje wenkt niet meer van zuidwesten via de Putsesteenweg. Vanuit verre Brasschaat komt versterking voor deze bevrij- Op 28 oktober 1944 maakt de Gazet van dingsoperatie (lees ook Brasschaat p. 70). Het Antwerpen de droeve balans van de Duitse leger is niet van plan om Kalmthout bevrijding op: ‘Het torentje van Kalmthout zonder slag of stoot op te geven en verschanst wenkt niet meer van verre; de typische zich langs de oostzijde van het spoor. boerderijen met hun rieten daken zijn niet meer als schilderijen van oeroud Kempisch De strijd barst in alle hevigheid los. Twee buitenleven; de toren van de kerk werd weken lang schieten beide kampen opgeblazen; de hoeven werden geplunderd en heen en weer. Kalmthout wordt stevig daarna aan de vlammen prijsgegeven. Rouw gebombardeerd. Vele huizen raken hangt over het dorp.’ beschadigd en burgers, militairen en verzetslieden komen om. Stap voor stap De Canadezenlaan en het oorlogsmonument drijven de geallieerde troepen de Duitse op het Heidestatieplein herinneren aan soldaten noordwaarts. Nieuwmoer en Hoek de geallieerden en verzetslieden die zijn de laatste stukjes Kalmthout die de samen Kalmthout en zijn deelgemeenten Canadezen en het verzet veroveren op het bevrijdden.

76 KALMTHOUT © VORSSELMANS, J., ‘Kalmthout in de branding, 1940-1945’ in de branding, ‘Kalmthout J., VORSSELMANS, © 1940-1945’ in de branding, ‘Kalmthout J., VORSSELMANS, ©

De schade aan Sint-Vincentius is groot na de Op 8 februari 1945 slaat een V-Bom in op de wijk ontploffing van een V-Bom op 13 februari 1945. ‘Acht Zaligheden’.

RAKETSCHILD VOOR ANTWERPEN

Eind oktober is heel de provincie schade aan dan in dicht bewoonde regio’s. Antwerpen bevrijd. Maar de oorlog gaat verder. Antwerpen en zijn haven wordt Jammer genoeg voor de inwoners van de het logistieke centrum van de geallieerde regio rond Antwerpen is het Amerikaanse troepen. Dat maakt van de stad een afweergeschut in Kalmthout niet altijd belangrijk doelwit voor het Duitse leger. feilloos. Ook in het dorp zelf maken Vanuit Duitsland en Noord-Nederland neergeschoten V-bommen heel wat bestoken de Duitsers de regio Antwerpen slachtoffers. Het Sint-Vincentiusgesticht met V-bommen – een voorloper van de raket. wordt geraakt, met 5 doden en 16 gewonden Overal waar die onbemande vliegtuigen tot gevolg. In de Leopoldstraat sterven bij een vol explosieven neerstorten, zaaien ze dood inslag 3 mensen. 13 anderen raken gewond. en vernieling. Maar in Kalmthout steken De inslag in de wijk ‘Acht Zaligheden’ is de Amerikaanse soldaten daar een stokje voor! allerergste: 9 doden, 34 gewonden.

De vliegroute van veel V-bommen loopt over Voor Kalmthout is het bang afwachten tot Kalmthout. Op de heide probeert een batterij de lente van 1945 wanneer het Duitse leger Amerikaanse luchtafweerkanonnen er zoveel definitief verslagen wordt op eigen bodem. mogelijk uit de lucht te schieten. Als de bommen geraakt worden, ontploffen ze soms in de lucht. Meestal storten ze neer op de heide. In dat natuurgebied richten ze minder

77 ESSEN © Ivan Janssens © Ivan © Ivan Janssens © Ivan

Een V-bom slaat in op de hoek van de Nieuwstraat Na de inslag van een vliegende bom is het en Beliestraat en maakt onder meer de woning en gemeentehuis van Essen onbruikbaar. De gemeente het café van de familie Elst met de grond gelijk. bouwt een nieuw exemplaar vlak naast het oude, op de plaats van de vernielde brouwerij Wesenbeek.

BEVRIJD, MAAR NOG STEEDS ONDER VUUR

Op 6 maart 1945, rond tien uur ‘s avonds vliegende bommen. In Essen slaan een 60-tal slaat een Duitse vliegende bom in op het V-bommen in. Heuvelplein. Het projectiel komt neer op de hoek van de Nieuwstraat en de Beliestraat en vernielt het café en de woning van de familie Elst. Er vallen 14 doden. De familie Elst en een buurmeisje sterven. Enkel zoon Jos is op dat moment niet thuis en overleeft de ramp. Ook © Gemeentebestuur Essen een buurman wordt later dood gevonden. Net als vijf Britse militairen die onder het puin vandaan worden gehaald. Bovenop het menselijke leed is de materiële schade rond het plein enorm. Een twintigtal huizen, het gemeentehuis en brouwerij Wesenbeek zijn zwaar getroffen. Op 13 oktober 1941 stort omstreeks vier uur in de ochtend een tweemotorige Manchester van de Britse Royal Airforce neer. De bewoners van Sinds 22 oktober 1944 is Essen bevrijd gehucht Horendonk zijn voor de crash al wakker van de Duitse bezetter. Maar de Tweede geschrokken door het geluid van de sputterende vliegtuigmotoren. De ravage is enorm. Zes Britse Wereldoorlog is nog niet voorbij. Antwerpen bemanningsleden overleven de crash niet. Ze en zijn haven worden een Duits doelwit na de worden eervol begraven rechts aan de ingang van de begraafplaats in Horendonk. Hier staan de bevrijding. Duitsland terroriseert de regio met typische Britse militaire grafstenen.

78 WUUSTWEZEL © Gemeentebestuur Kalmthout © Collectie CegeSoma - Rijksarchief (OD4) © Collectie CegeSoma - Rijksarchief

Een kogel raakt Julia Vermeiren in De woning van Karel Arnouts Dit monument met luchtdoelka- haar buik wanneer ze buiten loopt en Carolina Kennis wordt kapot non herdenkt de bevrijding van met haar broer. Het tweejarige geschoten door Britse tanks. ‘Met Wuustwezel door de Britse ‘Polar meisje overlijdt aan haar lede ogen moesten wij toezien Bears’. verwonding. hoe onze huizen in vlammen opgingen’, getuigt Carolina.

DE SLAG OM DE STENEN BRUG De Polar Bear fietsroute is 32 km lang en wordt bewegwijzerd met witte ijsberen op de weg. Je kan starten bij eender welke Stilte voor de storm markering om zo via rustige wegen door Oktober 1944. In het noordoosten van de velden en bossen te fietsen. De tocht provincie Antwerpen probeert het Duitse brengt je langs monumenten en herden- kingssites die betrekking hebben op de leger stand te houden. De Britse 49ste Tweede Wereldoorlog. Infanteriedivisie ‘Polar Bears’ maakt zich Meer info: www.wuustwezel.be klaar om Wuustwezel te veroveren. De Duitsers wachten af: zullen hun zwakke strategisch belangrijke Antwerpen en een wig verdedigingslinies houden? drijven tussen de Britse en Canadese legers. Regelmatige bombardementen door Britse Daarom hergroeperen zijn soldaten zich in artillerie en vliegtuigen zijn een voorbode het Nederlandse Wernhout. Op 21 oktober van wat Wuustwezel te wachten staat. Bang slaan ze onverwacht hard terug. houden de inwoners die nog niet gevlucht zijn hun adem in. Een trieste balans 22 oktober: na twee dagen van hevige De strijd barst los gevechten staken de Duitsers ‘s avonds hun Op 20 oktober rukken de Britten op. Ze breken tegenaanval. Ze trekken zich terug of geven door de Duitse linies en krijgen Wuustwe- zich over. De volgende dag is Wuustwezel zel-dorp in handen. Een tankbrigade rijdt bevrijd! noordwaarts, klaar om naar Nieuwmoer De prijs van de overwinning is hoog. Beide (Kalmthout, p. 76) en Essen (p. 78) door te sto- legers tellen tientallen doden, gewonden ten. De Duitsers in Loenhout zijn omsingeld. en vermisten. Ook veel inwoners van Uit Gooreind trekken ze zich ‘s nachts terug. Wuustwezel betalen een zware tol: Maar Hitler wil niet dat zijn leger terugtrekt. familieleden dood of gewond, hun huis Hij wil opnieuw doorstoten naar het vernield.

79 HOOGSTRATEN © Fotocollectie Stedelijk Museum Hoogstraten © Fotocollectie Stedelijk Museum Hoogstraten

Op de laatste dag van de bezetting verliezen de Hoogstratenaren hun 105 meter hoge Sint- Katharinatoren.

TERUGTREKKENDE DUITSERS BLAZEN SINT-KATHARINAKERK OP

Op 25 september 1944 steken de geallieerden Britse jachtvliegtuigen en artillerie bestoken net ten zuiden van Rijkevorsel het kanaal regelmatig de Sint-Katharinatoren. Voor de Dessel-Turnhout-Schoten over. De frontlijn inwoners van Hoogstraten zijn het bange loopt nu dwars door het noordelijke deel dagen. Ze schuilen in hun kelders of in het van de Kempen. Vanuit Hoogstraten en de Klein Seminarie, waar ook een Rode Kruispost omliggende gemeenten beschieten Duitse is gevestigd. soldaten de oprukkende geallieerden. Twee ton dynamiet Een uitkijkpost in de Sint- De Duitsers kunnen, ondanks hun Katharinatoren strategische positie, de geallieerde opmars De Duitse troepen hebben in Hoogstraten een niet tegenhouden. Ze geven Hoogstraten belangrijke troef in handen: de 16de-eeuwse op en trekken zich terug naar het noorden. Sint-Katharinakerk. Vanaf de 105 meter hoge Maar voor ze de stad verlaten, steken ze het toren hebben ze een fenomenaal uitzicht over vuur aan een lont die verbonden is met twee de wijde omgeving. Bij helder weer kunnen ton dynamiet in de kerktoren. De explosie is ze kilometers ver de troepenbewegingen van enorm en de instortende toren vernielt tijdens de geallieerden aanschouwen. Ze stellen hun zijn val de middenbeuk van de kerk. Ook het geschut af op basis van de waarnemingen aanpalende stadhuis wordt grotendeels vanuit de toren. verwoest.

80 HOOGSTRATEN

Op 23 oktober is Hoogstraten bevrijd van de Duitse bezetting, maar de stad rouwt om het verlies van zijn trotse toren. De huidige Sint- Katharinatoren is gebouwd in de jaren 1950

© Collectie Francis Huijbrechts © Collectie Francis en is een getrouwe kopie van de originele versie.

Het boek ‘En gij zorgt voor de heropbouw’ van Nand Doms en Johan Ooms blikt terug op de heropbouw van de Sint- Katharinakerk.

De 18-jarige Erwin Dresler is een van de Duitse militairen die waarnemingsopdrachten uitvoert vanuit de Sint-Katharinatoren.

AANRADER Op stap met de Erfgoedapp: De erfgoedwandeling neemt je mee langs de meest markante plaatsen en bezienswaardigheden in Hoogstraten. Historische beelden en feiten, verhalen en anekdotes tonen je een greep uit het boeiende culturele erfgoed van Hoogstraten. Met deze interactieve wandeling zing je mee met de Spilzakken, luister je naar authentieke oorlogsfragmenten en bekijk je de binnenkant van het Gelmelslot. Meer info? www.erfgoedapp.be of [email protected], www.hoogstraten.be.

81 COLOFON

Cover: De Britse ‘Polar Bears’ op de Markt in Turnhout. Copyright Familie François Boone.

Historische teksten: Bas De Roo, Stijn Knuts, Hannelore Vandebroek, Jakob Ulens en Jonas Raats, onderzoekers van historisch projectbureau Geheugen Collectief

Teksten: Schrijf.be, Toerisme Provincie Antwerpen

Taalredactie teksten Geheugen Collectief: Ilja Cremers

Cartografie: Elke Feusels

Vormgeving en druk: Antilope De Bie

Samenstelling: Toerisme Provincie Antwerpen in samenwerking met Geheugen Collectief, Liberation Route Europe, 48 steden en gemeenten, Erfgoed Noorderkempen, Erfgoedcel k.ERF, Heemkundige Kringen, lokale afdelingen van de Nationale Strijdersbond, 8 Mei Comités, Kazerne Dossin, Fort van Breendonk, Vredescentrum.

Deze brochure is uitgegeven door apb Toerisme Provincie Antwerpen, Koningin Elisabethlei 22, 2018 Antwerpen.

Wijzigingen zijn altijd mogelijk maar vallen niet onder de verantwoordelijkheid van de uitgever. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever of de rechthebbende.

Teksten, tekstfragmenten, foto’s, afbeeldingen en kaarten zijn auteursrechtelijk beschermd en onderworpen aan de bepalingen van het Wetboek Economisch Recht. Bij het samenstellen van deze brochure heeft de uitgever de grootst mogelijke zorg besteed aan het achterhalen van de rechthebbenden en het verkrijgen van de nodige toestemming. Indien u ondanks deze inspanningen meent bepaalde rechten te bezitten ten aanzien van de gebruikte informatie, kan u contact opnemen met de uitgever.

D/2019/0408/08

82 IN SAMENWERKING MET

De herdenking van de bevrijding van de provincie Antwerpen kwam tot stand met de steun van:

83 IN SAMENWERKING MET

HET OORLOGSVERLEDEN VAN MOL VERBROEDERING VADERLANDSLIEVENDE GROEPERINGEN

VVG Mol – www.battleforthelocks.be

spandoek-VVG.indd 1 2/12/16 01:22

84

BELEEF DE BEVRIJDING!

Liberation Route Europe volgt het spoor van de geallieerden tijdens de bevrijding van West-Europa in 1944 en 1945.

Extra verhalen, Meer weten over de bezienswaardigheden, bevrijding in provincie foto’s op je Antwerpen? smartphone? Download de gratis www.liberationroute.com Liberation Route Nederlands - English - Français - Deutsch Europe App en beleef zo veel meer…