OÂRODEK STUDIÓW WSCHODNICH Centre for Eastern Studies

Prace OSW / CES Studies

PRACEW ojciech Konoƒczuk

„Sprawa Jukosu”: przyczyny i konsekwencje

The ‘Yukos OSAffair’, its MotivesW and Implications CES STUDIES

numer 25 W arszawa sierpieƒ 2006 / W arsaw August 2006 number © Copyright by OÊrodek Studiów Wschodnich © Copyright by Centre for Eastern Studies

Redaktor / Editor Anna ¸abuszewska Opracowanie graficzne / Graphic design Dorota Nowacka

T∏umaczenie / Translation OSW / CES Wspó∏praca / Co-operation Jim Todd

Wydawca / Publisher OÊrodek Studiów Wschodnich Centre for Eastern Studies ul. Koszykowa 6a Warszawa / Warsaw, Poland tel. / phone + 48 /22/ 525 80 00 fax +48 /22/ 525 80 40

Seria „Prace OSW” zawiera materia∏y analityczne przygotowane w OÊrodku Studiów Wschodnich The ‘CES Studies’ series contains analytical materials prepared at the Centre for Eastern Studies

Materia∏y analityczne OSW mo˝na przeczytaç na stronie www.osw.waw.pl Tam równie˝ znaleêç mo˝na wi´cej informacji o OÊrodku Studiów Wschodnich The Centre’s analytical materials can be found on the Internet at www.osw.waw.pl More information about the Centre for Eastern Studies is available at the same web address

ISSN 1642-4484 Spis treÊci / Contents

„Sprawa Jukosu”: przyczyny i konsekwencje / 5 Wojciech Konoƒczuk

Tezy / 5 Wst´p / 6 I. Jukos w systemie gospodarczo-politycznym Rosji (do lipca 2003 roku) / 7 II. Poczàtek „sprawy Jukosu” (lipiec – paêdziernik 2003 roku) / 11 III. „Sprawa Jukosu” jako element ewolucji rosyjskiego systemu politycznego / 15

IV. „Sprawa Jukosu” w kontekÊcie polityki energetycznej Rosji / 18 Zakoƒczenie / 22 Aneksy / 24

The ‘Yukos Affair’, its Motives and Implications / 33 Wojciech Konoƒczuk

Key points / 33 Introduction / 34 I. Yukos in Russia’s political and economic system / 35 II. The beginning of the ‘Yukos affair’ (July – October 2003) / 39 III. The ‘Yukos affair’ as a stage in the evolution of the Russian political system / 43 IV. The ‘Yukos affair’ and Russian energy policy / 45 Conclusion / 49 Annexes / 51 Tezy

1. W „sprawie Jukosu” trudno doszukiwaç si´ jednej decydujàcej przyczyny i jednego klucza, które mogà ∏atwo wyjaÊniç dzia∏ania w∏adz ro- syjskich przeciwko kompanii. „Sprawa Jukosu” by∏a wielowàtkowym procesem majàcym wiele przyczyn. Analiza rozwoju wydarzeƒ wokó∏ firmy pokazuje, ˝e pierwotnie Kreml nie mia∏ ustalonej strategii dzia∏ania, ale ewoluowa∏a ona w miar´ up∏ywu czasu. Poczàtkowo konflikt mia∏ charak- ter przede wszystkim polityczny, dopiero w kolej- nym etapie zdominowa∏y go czynniki o charak- terze gospodarczym, co zwiàzane by∏o bezpoÊre- dnio ze zmianami struktury w∏asnoÊci w sekto- rze naftowym.

2. „Sprawa Jukosu” by∏a wa˝nym etapem ewo- „Sprawa Jukosu”: lucji systemu politycznego Rosji, jednym z punk- tów zwrotnych. Atak na Jukos nie przypadkiem nastàpi∏ tu˝ przed wyborami parlamentarnymi przyczyny i konsekwencje i nie pozosta∏ bez wp∏ywu na ich wynik. Konflikt 5 z najwi´kszà kompanià naftowà spowodowa∏ Wojciech Konoƒczuk * kryzys w elicie w∏adzy oraz sta∏ si´ ostatecznà przyczynà najwa˝niejszej zmiany uk∏adu si∏ w ro- syjskiej polityce w czasie prezydentury W∏adimira Putina. W jej wyniku dawne znaczenie i wp∏ywy polityczne utraci∏a „elita starokremlowska” – ludzie zawdzi´czajàcy w∏adz´ Borysowi Jelcy- przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje nowi. W nast´pstwie „sprawy Jukosu” dosz∏o tak˝e do istotnych przeobra˝eƒ w stosunkach w∏adza–wielki biznes, w wyniku których jego przedstawiciele stracili mo˝liwoÊç autonomicz- nego dzia∏ania.

3. „Sprawa Jukosu” by∏a katalizatorem funda- mentalnych przemian w sektorze naftowym i sze- rzej – energetycznym Rosji i w rezultacie naj- wa˝niejszym elementem procesu jego reorgani- zacji, który doprowadzi∏ do zwi´kszenia roli w∏adzy i przywrócenia jej przedstawicielom dominujàcej pozycji w tym sektorze.

4. Polityka Kremla wobec sektora naftowego za- cz´∏a si´ radykalnie zmieniaç po wyborach pre- zydenckich 2004 roku, co by∏o bezpoÊrednim skutkiem ataku na Jukos, ale do pewnego stop- nia równie˝ jednà z jego przyczyn. Po wyborach

*Wojciech Konoƒczuk jest pracownikiem Fundacji im. Stefana Batorego.

P race OSW mo˝na by∏o obserwowaç dzia∏ania zmierzajàce cy. Wa˝nà przyczynà podj´cia tematu jest wresz- do stworzenia kontrolowanej przez w∏adz´ „na- cie fakt, ˝e wcià˝ pozostaje on bardzo aktualny. rodowej” kompanii naftowej. Poczàtkowo mia∏a „Sprawa Jukosu” ujawni∏a bowiem mechanizmy ona powstaç w wyniku fuzji Gazpromu i Ros- nowej polityki energetycznej Kremla oraz wyzna- niefti, a kiedy nie dosz∏a ona do skutku z powo- czy∏a kierunek i trendy w rozwoju rosyjskiej du partykularnych ambicji poszczególnych grup gospodarki na najbli˝sze lata. w elicie kremlowskiej, majàcych interesy w sek- Najwi´kszà trudnoÊcià w analizie „sprawy Juko- torze energetycznym, podj´to prób´ jej utworze- su” jest nak∏adanie si´ na siebie w jej ramach nia na bazie Rosniefti. W ka˝dym z tych warian- wielu wàtków i tematów. WielowymiarowoÊç tów warunkiem sine qua non zbudowania takie- i niejednoznacznoÊç „sprawy Jukosu” powoduje, go koncernu by∏o zniszczenie Jukosu, gdy˝ móg∏ ˝e trudno doszukaç si´ jednej interpretacji i de- on powstaç tylko w oparciu o jego aktywa lub cydujàcej przyczyny. Dlatego te˝ przyj´to, ˝e naj- ich znacznà cz´Êç. lepszym sposobem przedstawienia „sprawy Ju- kosu” b´dzie ukazanie: sytuacji kompanii w prze- dedniu konfliktu z w∏adzà, g∏ównych kwestii, Wst´p które wp∏yn´∏y na genez´ sporu i najwa˝niej- szych wàtków, przez które mo˝na ten konflikt Kiedy w lipcu 2003 roku aresztowany zosta∏ P∏a- t∏umaczyç. ton Lebiediew, prezes Menatep Group i jeden z g∏ównych akcjonariuszy Jukosu, wydawaç si´ mog∏o, ˝e nie pociàgnie to za sobà zbyt daleko 6 idàcych skutków. Zapoczàtkowana w ten sposób „sprawa Jukosu” przybra∏a jednak znacznie po- wa˝niejszy charakter i rozwin´∏a si´ na znacznie wi´kszà skal´ po aresztowaniu trzy i pó∏ miesiàca póêniej Michai∏a Chodorkowskiego, prezesa firmy i jej najwi´kszego akcjonariusza. Szybko okaza∏o si´, ˝e aresztowania oraz ca∏a sekwencja wyda- „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje rzeƒ wokó∏ Jukosu to coÊ wi´cej ni˝ tylko spór jednego z oligarchów z w∏adzà. Rozpoczà∏ si´ bo- wiem proces zmierzajàcy do przej´cia przez Kreml najwi´kszego prywatnego koncernu naftowego Rosji. Celem tego opracowania jest próba przedstawie- nia przyczyn „sprawy Jukosu”, jej ewolucji oraz znaczenia i konsekwencji dla rosyjskiej polityki i gospodarki. Mimo ˝e po up∏ywie trzech lat od wybuchu „sprawy Jukosu” wiedza o jej kulisach wcià˝ jest niepe∏na, wydaje si´ jednak mo˝liwe spojrzenie na nià jako na ca∏oÊciowy proces. „Sprawa Jukosu” mo˝e byç traktowana jako swoiste case study, umo˝liwiajàce zbadanie wielu wa˝nych kwestii politycznych i gospodarczych w dzisiejszej Rosji, w tym m.in.: przej´cia przez w∏adze kontroli nad sektorem naftowym, zmiany uk∏adu si∏ wewnàtrz elity kremlowskiej, wyelimi- nowania z polityki i gospodarki podmiotów nie- zale˝nych od w∏adz, procesu powstawania „na- rodowej” kompanii naftowej czy przebiegu ropo- ciàgu na Dalekim Wschodzie. Te i inne aspekty problemu zosta∏y przedstawione w niniejszej pra-

P race OSW I. Jukos w systemie rynku, przejmujàc kilka mniejszych firm z sekto- gospodarczo-politycznym Rosji ra energetycznego: Wschodnià Kompani´ Nafto- wà (1997), Wschodniosyberyjskà Kompani´ Naf- (do lipca 2003 roku) towo-Gazowà (2000), Angarskà Kompani´ Nafto- wo-Chemicznà (2001), Arktikgaz, Rospan i Uren- 1. Potencja∏ firmy i jej pozycja goj (2002)6. Dzi´ki nowym nabytkom Jukos móg∏ na rynku naftowym znacznie zwi´kszyç wydobycie, wkrótce jednak pojawi∏ si´ problem braku wystarczajàcej mocy Jukos, podobnie jak wi´kszoÊç najwi´kszych ro- transportowej dla eksportu ropy. Jukos znalaz∏ syjskich firm naftowych, powsta∏ w 1993 roku. si´ w swoistym Êlepym „technologicznym zau∏- Zgodnie z ówczesnà koncepcjà restrukturyzacji ku” – zwi´ksza∏ wydobycie, ale nie mia∏ mo˝li- przemys∏u naftowego Rosji (tzw. koncepcja Sza- woÊci zwi´kszania przetwórstwa i eksportu ropy7. franika1) powstaç mia∏y cztery niezale˝ne od siebie Bez tego z kolei trudniejsze stawa∏o si´ zagospo- koncerny wydobywajàce i przetwarzajàce rop´ darowanie nowych z∏ó˝, na co Êrodki mo˝na by∏o naftowà: Rosnieft’, ¸UKoil, Surgutnieftiegaz i Jukos, uzyskaç dzi´ki eksportowi. Problem ten le˝a∏ kontrolujàce zarówno z∏o˝a surowca, jak i rafi- u podstaw zainicjowanego przez Jukos projektu nerie. Jukosowi, na czele którego stanà∏ Siergiej budowy nowych, prywatnych ropociàgów, w tym Murawlenko, nale˝àcy do grupy dyrektorów za- ropociàgu do Murmaƒska. rzàdzajàcych wczeÊniej radzieckim sektorem naf- W 2001 roku Jukos sta∏ si´ pierwszà kompanià towym, przypad∏y: przedsi´biorstwo wydobyw- naftowà w Rosji publikujàcà kwartalne sprawo- cze Jugansknieftiegaz w Chanty-Mansyjskim Okr´- zdania z dzia∏alnoÊci zgodnie ze standardami gu Autonomicznym, trzy rafinerie w obwodzie mi´dzynarodowymi. Do personelu administracyj- 7 samarskim i przedsi´biorstwa sprzeda˝y produk- nego firmy wesz∏o kilkudziesi´ciu ksi´gowych tów naftowych po∏o˝one w oÊmiu regionach. z Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. W 1995 roku w ramach programu „po˝yczka w za- Wroku 2002 Menatep Group poda∏ do publicz- mian za akcje”2 paƒstwo wystawi∏o na licytacj´ nej wiadomoÊci informacj´ o swoich g∏ównych pakiet 45% akcji Jukosu. èle zarzàdzana kompa- akcjonariuszach8. W rezultacie Jukos zaczà∏ byç nia mia∏a wówczas 3,5 mld dolarów d∏ugu. Jego uwa˝any za najbardziej przejrzystà z rosyjskich nabywcà, udzielajàcym po˝yczki, zosta∏ bank korporacji, co niewàtpliwie wynika∏o z planowej przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje Menatep, który pokona∏ trzy inne banki, nie do- polityki jego w∏aÊcicieli. By∏o to dostrzegane puszczone do udzia∏u w aukcji ze wzgl´du na wRosji i na Zachodzie, gdzie Jukos cieszy∏ si´ do- rzekome uchybienia formalne3. Nabywca zap∏a- brà opinià i mia∏ przychylnà pras´. Michai∏ Cho- ci∏ za akcje 159 mln dolarów, mimo ˝e ich fakty- dorkowski by∏ zaÊ przedstawiany nie tylko jako czna wartoÊç by∏a wielokrotnie wy˝sza, oraz przyk∏ad skutecznego biznesmena, ale tak˝e je- zobowiàza∏ si´ zainwestowaç 350 mln dolarów den z symboli rosyjskiego „cywilizowanego kapi- w rozwój Jukosu do 1999 roku. Wkrótce potem talizmu”9. Menatep naby∏ w przetargu inwestycyjnym jesz- W kwietniu 2003 roku Jukos sta∏ si´ najwi´kszà cze 33% akcji firmy za 150 mln dolarów4. firmà naftowà Rosji pod wzgl´dem wielkoÊci wydo- Po wyborach prezydenckich w 1996 roku i reelek- bycia, nieznacznie wyprzedzajàc ¸UKoil. W 2002 cji Borysa Jelcyna, kiedy paƒstwo faktycznie sce- roku wydoby∏ 69,5 mln ton ropy, a w 2003 roku dowa∏o swoje prawo w∏asnoÊci do zastawionych ju˝ 80,8 mln ton, co stanowi∏o 19,5% ca∏oÊci ro- pakietów akcji najwi´kszych przedsi´biorstw syjskiej produkcji10. W tym samym roku Jukos w kraju, ich wczeÊniejsi nabywcy („po˝yczko- wyeksportowa∏ 61% surowca (wzrost o 21% dawcy”) zostali ich realnymi w∏aÊcicielami. w porównaniu z 2002 rokiem). Plany by∏y jednak Jukos sta∏ si´ pierwszà w pe∏ni prywatnà rosyj- jeszcze bardziej ambitne. W latach 2006–2007 skà kompanià naftowà. Kilka miesi´cy po prywa- firma planowa∏a zwi´kszyç wydobycie do 130 tyzacji na jej czele stanà∏ Michai∏ Chodorkowski, mln ton, przy czym znaczna jego cz´Êç – oko∏o g∏ówny akcjonariusz Menatepu. W ciàgu kilku 100 mln ton – mia∏a byç przeznaczona na eks- kolejnych lat Jukos przeszed∏ gruntownà restruk- port, w tym a˝ 55 mln ton przes∏ana projekto- turyzacj´ i zaczà∏ przynosiç ogromne zyski5. Ju˝ wanymi ropociàgami. Jukos zamierza∏ równie˝ w 1997 roku kompania rozpocz´∏a ekspansj´ na rozszerzyç geografi´ eksportu: corocznie 20 mln

P race OSW ton mia∏o trafiaç do Chin, 35 mln ton do Stanów 2.1. Projekt ropociàgu do Murmaƒska Zjednoczonych, 45 mln ton na rynki europejskie. W koƒcu listopada 2002 roku cztery rosyjskie Poprawia∏a si´ kondycja finansowa Jukosu. kompanie: Jukos, ¸UKoil, TNK i Sibnieft’ stworzy∏y W 2001 roku firma wyp∏aci∏a swoim akcjonariu- konsorcjum dla budowy ropociàgu z Syberii Za- szom (58,5 tys. osób) 500 mln dolarów dywiden- chodniej do Murmaƒska o przepustowoÊci 80–120 dy, w 2002 roku 700 mln dolarów, w roku 2003 mln ton ropy rocznie14. Najwi´kszym firmom naf- mia∏o to byç 3 mld dolarów11. Szybko ros∏a kapi- towym Rosji chodzi∏o o zwi´kszenie eksportu talizacja kompanii. Ceny akcji Jukosu wzros∏y surowca i wykorzystanie wysokich cen ropy na w 2001 roku o 191%, a w 2002 roku o 81,5%12. rynkach Êwiatowych oraz omini´cie paƒstwo- Firma planowa∏a dalszy rozwój i przejmowanie wego monopolu transportowego Transnieft’, nowych przedsi´biorstw w Rosji i za granicà. w∏aÊciciela rosyjskich ropociàgów. Projekt o war- Nowym kierunkiem dzia∏alnoÊci kompanii mia∏o toÊci 3,5 mld dolarów mia∏ zostaç zakoƒczony do staç si´ wydobycie gazu ziemnego. 2007 roku. Od innych rosyjskich firm naftowych Jukos od- Plany kompanii naftowych, którym przewodzi∏ ró˝nia∏o dobre zarzàdzanie, ekspansywnoÊç i sku- Jukos, pokrzy˝owa∏ jednak rzàd. W styczniu 2003 tecznoÊç dzia∏ania oraz wi´ksza przejrzystoÊç roku premier Michai∏ Kasjanow przypomnia∏, ˝e prowadzenia biznesu13. Nie oznacza to jednak, rosyjskie ustawodawstwo nie przewiduje istnie- ˝e kompania nie stosowa∏a si´ do niektórych za- nia prywatnych ropociàgów. Uczestnikom kon- sad b´dàcych specyfikà, a cz´sto najwa˝niejszà sorcjum zaproponowa∏ jedynie, ˝e jeÊli zainwes- regu∏à biznesu w Rosji. Mimo wprowadzenia do tujà w ropociàg do Murmaƒska, który pozosta- Jukosu zachodnich wzorców, jego akcjonariusze nie w∏asnoÊcià Transniefti, to mogà liczyç na ob- 8 nie mogli i cz´sto nie chcieli zrezygnowaç ze ni˝enie taryfy za transport ropy. Wystàpienie szczególnych uwarunkowaƒ dzia∏ania w sys- Kasjanowa mog∏o budziç zdziwienie, jako ˝e uwa- temie gospodarki rosyjskiej, z których niektóre ˝any by∏ on za polityka zbli˝onego do cz´Êci oli- dawa∏y im przewag´ nad konkurencjà. Nale˝a∏y garchii naftowej. W ocenie niektórych obserwa- do nich przede wszystkim umiej´tnoÊç lobbowa- torów premier Kasjanow wyg∏osi∏ to oÊwiadcze- nia w Dumie Paƒstwowej korzystnych dla siebie nie na polecenie prezydenta Putina15. W koƒcu ustaw oraz nieformalne powiàzania z w∏adzà kwietnia 2003 roku premier z∏agodzi∏ jednak „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje centralnà i w∏adzami regionalnymi. stanowisko, twierdzàc, ˝e paƒstwo w zasadzie nie jest przeciwne budowie ropociàgu przez firmy 2. Mi´dzynarodowa strategia Jukosu prywatne16. Miesiàce poprzedzajàce poczàtek „sprawy Juko- W 2001 roku Jukos rozpoczà∏ ekspansj´ za granicà su” by∏y swoistà „wojnà o rur´” mi´dzy rzàdem i w odró˝nieniu od innych rosyjskich koncernów a firmami naftowymi na czele z Jukosem17. Cho- z sektora naftowego zamierza∏ skupiç si´ przede dzi∏o o coÊ wi´cej ni˝ tylko o przestrzeganie za- wszystkim na dzia∏alnoÊci poza obszarem WNP. sady, ˝e ropociàgi sà paƒstwowe. Dost´p do ruro- Najwi´kszymi inwestycjami zagranicznymi Ju- ciàgów eksportowych by∏ bowiem jednym z nie- kosu by∏y: zakup w grudniu 2001 roku 49% akcji licznych instrumentów wp∏ywu na sektor nafto- Transpetrolu – operatora s∏owackiego odcinku wy, jakie pozostawa∏y w dyspozycji paƒstwa. ropociàgu „Dru˝ba” oraz wykupienie w 2002 roku Budowa ropociàgu do Murmaƒska nie zacz´∏a od Williams International i rzàdu Litwy 53% si´ do dnia dzisiejszego i po wybuchu „sprawy akcji litewskiej rafinerii Mazeikiu Nafta. Od 2002 Jukosu” dyskusje na ten temat ucich∏y. roku Michai∏ Chodorkowski zaczà∏ deklarowaç, ˝e jego celem jest przekszta∏cenie Jukosu w kor- 2.2. Ropociàg do Chin poracj´ transnarodowà i ˝e w najbli˝szych latach Od poczàtku powstania projektu rurociàgu dale- jego firma planuje wydaç oko∏o 6 mld dolarów kowschodniego w koƒcu lat 90. g∏ównà kwestià na projekty zagraniczne. Oprócz Êrodków prze- spornà by∏a rywalizacja dwóch wariantów jego znaczonych na przej´cia firm poza Rosjà, znaczna przebiegu: chiƒskiego i japoƒskiego. Zgodnie ich cz´Êç mia∏a byç wydana na budow´ dwóch z pierwszym ropociàg mia∏ po∏àczyç Angarsk nowych ropociàgów: z Syberii Zachodniej do z chiƒskim Daqingiem, drugi zak∏ada∏ budow´ Murmaƒska oraz z Angarska k. Irkucka do Chin.

P race OSW ropociàgu z Angarska do Nachodki nad Morzem 3. Fuzja Jukos–Sibnieft’ Japoƒskim18. Jukos ju˝ od 1999 roku sprzedawa∏ Chiƒczykom Na prze∏omie roku 2002 i 2003 w rosyjskim sek- niewielkie iloÊci ropy, przesy∏ajàc surowiec kolejà, torze naftowym dosz∏o do trzech du˝ych trans- ale w planach firmy rynek chiƒski mia∏ w ciàgu akcji, w wyniku których zasz∏y w nim istotne najbli˝szych kilku lat staç si´ jednym z prioryte- zmiany. W listopadzie 2002 roku Sibnieft’ i TNK towych. Dlatego te˝ Jukos, w sojuszu z chiƒskà wygra∏y z Rosnieftià rywalizacj´ o nale˝àcy do paƒstwowà kompanià CNPC, od czterech lat lob- paƒstwa pakiet 74,95% akcji S∏awniefti – ósmej bowa∏ projekt budowy ropociàgu do Daqingu19. pod wzgl´dem wielkoÊci wydobycia firmy naf- Jego konkurent – Rosnieft’ – wspólnie z Mini- towej Rosji25. W lutym 2003 roku dosz∏o do po∏à- sterstwem Energetyki opowiada∏ si´ za projek- czenia rosyjskich aktywów BP z TNK. Alfa-Group tem do Nachodki. iAccess/Renova sprzeda∏y brytyjskiemu koncer- W pierwszej po∏owie 2003 roku wÊród rosyjskich nowi 50% udzia∏ów TNK. W wyniku transakcji polityków, ekspertów i firm naftowych trwa∏a powsta∏a trzecia pod wzgl´dem wydobycia kom- o˝ywiona dyskusja o najlepszym wariancie pania naftowa Rosji. WejÊcie – po raz pierwszy przebiegu ropociàgu. Zwlekanie przez Moskw´ w historii – do rosyjskiej spó∏ki naftowej strate- z podj´ciem decyzji nale˝y t∏umaczyç zarówno gicznego inwestora zagranicznego sta∏o si´ wa˝- konfliktem interesów pomi´dzy zainteresowa- nym wydarzeniem nie tylko gospodarczym, lecz nymi kompaniami, jak równie˝ faktem, ˝e by∏a- tak˝e politycznym. Powsta∏ swoisty sojusz po- by to decyzja nie tyle gospodarcza, co przede mi´dzy firmà naftowà z Rosji i firmà zachodnià, wszystkim polityczna, majàca ogromne znacze- którego jednym z celów by∏o zapewnienie gwa- nie dla stosunków Rosji z Chinami i Japonià20. rancji nietykalnoÊci dla naftowych aktywów ro- 9 Stanowisko paƒstwa w sprawie wyboru trasy syjskich oligarchów: Michai∏a Fridmana (Alfa przebiegu ropociàgu przedstawi∏ prezydent Putin Group) i Wiktora Wekselberga (Access/Renova)26. podczas obrad Rady Bezpieczeƒstwa w listopa- Trzecim i najwa˝niejszym wydarzeniem by∏a – dzie 2002 roku, opowiadajàc si´ za wariantem og∏oszona 22 kwietnia 2003 roku – fuzja Jukosu do Nachodki21. Nie zosta∏o ono zaakceptowane i Sibniefti. W jej wyniku mia∏a powstaç najwi´k- przez Chodorkowskiego, który w grudniu 2002 sza firma naftowa Rosji, która pod wzgl´dem za- roku obiecywa∏, ˝e budowa rurociàgu do Daqin- sobów ropy (2,65 mld ton) mia∏a wysunàç si´ na przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje gu zostanie ukoƒczona w 2005 roku. Inaczej ni˝ pierwsze miejsce na Êwiecie, a pod wzgl´dem jako szanta˝u nie mo˝na potraktowaç innej wy- wydobycia (102 mln ton rocznie) – na czwarte27. powiedzi szefa Jukosu, kiedy w lutym 2003 roku 28,9% akcji nowej firmy mia∏o nale˝eç do akcjo- zagrozi∏, ˝e jeÊli ropociàg zostanie poprowa- nariuszy Sibniefti, a 71,1% do akcjonariuszy Ju- dzony do Nachodki, Jukos nie b´dzie dostarcza∏ kosu28. Oznacza∏o to, ˝e fuzja jest faktycznie przy- doƒ ropy22. jaznym przej´ciem Sibniefti przez Jukos, którego Na kilka tygodni przed aresztowaniem P∏atona g∏ówny akcjonariusz, Menatep Group, kontrolo- Lebiediewa mo˝na by∏o odnieÊç wra˝enie, ˝e po- wa∏ 54–55% akcji nowo powsta∏ej firmy29. mimo sprzeciwu prezydenta, Ministerstwa Ener- Po∏àczenie kompanii zosta∏o natychmiast uznane getyki, paƒstwowych firm naftowych i wi´kszoÊci za wydarzenie o fundamentalnym znaczeniu dla ekspertów Jukosowi uda si´ przeforsowaç w∏asny ca∏ego rosyjskiego sektora naftowego. Na rynku projekt budowy ropociàgu do Chin. Na poczàtku pojawi∏ si´ gracz o wielkoÊci nieporównywalnej maja 2003 roku premier Michai∏ Kasjanow nie- do pozosta∏ych firm, dysponujàcy ogromnym kapi- spodziewanie opowiedzia∏ si´ za wariantem do ta∏em i b´dàcy w stanie realizowaç projekty, na Daqingu, a kilkanaÊcie dni póêniej Jukos podpi- jakie nie mogli sobie pozwoliç jego konkurenci. sa∏ umow´ z chiƒskà CNPC o budowie ropociàgu Niska, w porównaniu do innych Êwiatowych gi- do Daqingu o przepustowoÊci 400 tys. bary∏ek gantów naftowych, kapitalizacja Jukos–Sibnieft’ dziennie23. „Polityka dalekowschodnia” uprawia- (oko∏o 35 mld dolarów) by∏a zapowiedzià, ˝e nowa na przez firm´ Chodorkowskiego by∏a wi´c dzia- kompania, wykorzystujàc swój gigantyczny po- ∏aniem metodà faktów dokonanych24. tencja∏, mo˝e wy∏àcznie zyskiwaç na wartoÊci. Wydaje si´, ˝e do po∏àczenia Jukosu i Sibniefti nie mog∏oby dojÊç do bez zgody w∏adz. Wkrótce

P race OSW po og∏oszeniu fuzji popar∏ jà publicznie premier zmiana modelu stosunków w∏adza–wielki biz- Kasjanow oraz najwa˝niejsze partie polityczne nes, jaki wykszta∏ci∏ si´ w koƒcu rzàdów Borysa z wyjàtkiem Komunistycznej Partii Federacji Jelcyna30. „Kampania antyoligarchiczna”, której Rosyjskiej. BezpoÊrednio po og∏oszeniu informa- ofiarami stali si´ Borys Bieriezowski i W∏adimir cji o powstaniu Jukos–Sibnieft’ prasa zacz´∏a Gusiƒski, nie nabra∏a charakteru powszechnej spekulowaç, ˝e to nie koniec przej´ç na rosyj- „rozprawy” z oligarchami, ale spe∏ni∏a swoje za- skim rynku naftowym. Sugerowano, ˝e w sk∏ad danie, jakim by∏o zastraszenie i odebranie nowo powsta∏ego giganta mo˝e wkrótce wejÊç przedstawicielom wielkiego biznesu nieformal- Surgutnieftiegaz lub cz´Êç akcji S∏awniefti nale- nego immunitetu. Podczas spotkania prezydenta ˝àcych do BP-TNK oraz ˝e w najbli˝szym czasie Putina z grupà 21 oligarchów w lipcu 2000 roku 10% akcji Jukosu zostanie sprzedanych wielkie- zawarto swoisty nowy „kontrakt”, zawierajàcy mu koncernowi zagranicznemu. kilka zasad, które mia∏y obowiàzywaç w sto- sunkach w∏adza–biznes przez kolejne trzy lata. Po kilku latach od prywatyzacji Jukos pod wzgl´- By∏y to przede wszystkim: rezygnacja z ambicji dem potencja∏u oraz pozycji na rynku móg∏ byç politycznych przez przedstawicieli kó∏ bizneso- porównywany jedynie z firmà ¸UKoil. Koncern wych, nieprzeszkadzanie w reformach pionu mia∏ wyraênà, agresywnà strategi´ rozwoju w∏adzy, niemieszanie si´ do polityki informacyj- i wiele ambitnych planów na najbli˝sze lata. Ich nej, w tym rezygnacja z imperiów medialnych. realizacja oznacza∏aby, ˝e oko∏o 2007 roku firma W zamian Kreml obieca∏ nie faworyzowaç po- sta∏aby si´ niekwestionowanym liderem sektora szczególnych oligarchów. naftowego w Rosji i wa˝nym graczem na rynku Pomimo tych zmian polityczna aktywnoÊç

10 Êwiatowym. Plany Jukosu faktycznie przewidy- oligarchów w latach 2000–2003 nie tyle uleg∏a wa∏y budow´ „narodowego” koncernu energety- zmniejszeniu, ile przekszta∏ceniu. Wielcy przed- cznego o wielkoÊci i znaczeniu nieporównywal- si´biorcy zacz´li przenosiç swoje wp∏ywy z Ad- nym do pozosta∏ych rosyjskich firm z tego sek- ministracji Prezydenta do w∏adz regionalnych tora. W dodatku koncern ten mia∏ pozostawaç oraz do Dumy Paƒstwowej. W regionach ekspan- poza kontrolà Kremla. sja wielkiego kapita∏u zwiàzana by∏a z popiera- niem konkretnych kandydatów na wyborach „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje 4. Stosunki w∏adza – wielki biznes gubernatorskich, cz´sto zwiàzanych z poszcze- gólnymi kompaniami31. W parlamencie lobby Histori´ Federacji Rosyjskiej mo˝na rozpatrywaç sektora energetycznego dzia∏a∏o poprzez struk- tak˝e przez pryzmat rozwoju stosunków pomi´- tury oficjalne, jak np. skupiajàce kilkudziesi´ciu dzy w∏adzà i wielkim biznesem, którego przed- pos∏ów ko∏o mi´dzyfrakcyjne „Energija Rossii” stawiciele byli w ciàgu ostatnich pi´tnastu lat oraz nieformalne struktury lobbystyczne. Jukos jednymi z najwa˝niejszych uczestników rosyj- by∏ inicjatorem najwa˝niejszego nieoficjalnego skiej sceny politycznej. Na potrzeby tej analizy oÊrodka lobbingowego z udzia∏em tak˝e: ¸UKoilu, niezb´dne wydaje si´ ukazanie Jukosu w kon- TNK i Surgutnieftiegazu32. Efektem ich wspólnej tekÊcie tych relacji po dojÊciu do w∏adzy W∏a- dzia∏alnoÊci by∏ szereg ustaw przyj´tych przez dimira Putina. parlament, przynoszàcych im wymierne korzyÊci Wkrótce po wyborach prezydenckich w marcu przede wszystkim w sferze podatkowej33. 2000 roku sta∏o si´ jasne, ˝e nieunikniona jest

Tabela 1. Oficjalna stawka podatku od dochodów i efektywnoÊç opodatkowania dochodu wybranych firm (w %)34

kompania 1999 2000 2001 2002 2003 oficjalna stawka 35 35 35 24 24 podatku dochodowego ¸UKoil 15 32 31 29 22 Sibnieft’ 3 10 15 12 7 Jukos 25 33 18 20 19*

* Pierwsze 9 miesi´cy

P race OSW Jak pokazuje Tabela 1, rosyjskie kompanie naf- II. Poczàtek „sprawy Jukosu” towe nie p∏aci∏y podatku dochodowego w wiel- (lipiec – paêdziernik 2003 roku) koÊci ustawowej, umiej´tnie omijajàc przepisy i wykorzystujàc wewn´trzne ulgi podatkowe, da- jàce mo˝liwoÊç przeznaczania do 50% dochodu 1. Wojna informacyjna na inwestycje. Oskar˝ony o nadu˝ycia podatkowe Jukos, w porównaniu z innymi du˝ymi kompania- Sezon „polowaƒ na oligarchów” rozpoczà∏ si´ 26 mi naftowymi, p∏aci∏ jedne z najwy˝szych podat- maja 2003 roku, kiedy to zosta∏ opublikowany ków. Szczególnie sugestywnie wypada porówna- raport Rady Strategii Narodowej zatytu∏owany: nie wysokoÊci opodatkowania Jukosu i Sibniefti. „Paƒstwo a oligarchia”37. G∏ówna teza kilkunasto- stronicowej publikacji autorstwa Stanis∏awa Na lata 2001–2003 przypad∏ szczyt lobbingu Ju- Bie∏kowskiego i Josifa Diskina g∏osi∏a, ˝e „rzàdzàca kosu, uwa˝anego za wyjàtkowo aktywny i sku- warstwa oligarchiczna rozpocz´∏a przygotowa- teczny35. Jukos, Menatep Group i poszczególni nia do transformacji ustroju kraju w celu zapew- akcjonariusze firmy przeznaczali rocznie na lob- nienia osobistej unii pot´˝nego biznesu i w∏adzy bing na wszystkich poziomach w∏adzy, od Dumy wykonawczej. Faktycznie kraj znalaz∏ si´ na pro- Paƒstwowej i administracji prezydenta a˝ po gu pe∏zajàcego oligarchicznego zamachu stanu. w∏adze regionalne, oko∏o 270–350 mln dolarów Oligarchowie zakoƒczyli prywatyzacj´ g∏ównych iw orbicie ich wp∏ywów mog∏o znajdowaç si´ obiektów gospodarki narodowej i przystàpili do nawet do 130 deputowanych parlamentu36. Zdo- swego rodzaju prywatyzacji przestrzeni polity- minowanie przez lobbystów Jukosu kilku komi- cznej i w∏adzy”. tetów Dumy, co faktycznie oznacza∏o zmonopo- Raport by∏ otwarcie wymierzony w oligarchów, 11 lizowanie w ich r´kach ustawodawstwa podat- którym zarzucono m.in.: z∏odziejskà prywatyza- kowego, by∏o jednà z najwa˝niejszych przyczyn cj´, doprowadzenie narodu do zubo˝enia, „wy- niech´ci Kremla wobec firmy Chodorkowskiego. pracowanie systemu wartoÊci antynarodowych”, Jukos i inne firmy naftowe, dzia∏ajàce w mniej zdrad´ ojczyzny przez odwo∏ywanie si´ do po- przyjaznych warunkach politycznych ni˝ w okre- mocy obcych paƒstw i reprezentowanie ich inte- sie drugiej kadencji Jelcyna, umia∏y si´ przysto- resów, forsowanie „modernizacji oligarchicznej” sowaç i zachowaç wp∏yw na przyjmowanie ko- oraz przede wszystkim dà˝enie do osiàgni´cia przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje rzystnych rozwiàzaƒ prawnych. Istniejàcy system pozycji dominujàcej si∏y w paƒstwie. Autorzy wcià˝ pozostawa∏ im mo˝liwoÊci autonomicz- zwracali uwag´ na niebezpieczeƒstwo, jakie – nego dzia∏ania. OÊrodek prezydencki poczàtkowo ich zdaniem – mia∏a nieÊç fuzja Jukosu i Sib- nie reagowa∏ na dzia∏ania lobbingowe w Dumie, niefti38. Ostrzegali tak˝e prezydenta Putina, ˝e co wynika∏o zarówno z niech´ci do konfrontacji, oligarchowie mieli uwa˝aç go za zagro˝enie i dà- jak równie˝ z faktu, ˝e przedstawiciele wiel- ˝yç do jego os∏abienia. W przypadku powodze- kiego biznesu ciàgle mieli silnych sojuszników nia ich planów, pisali Bie∏kowski i Diskin: „ju˝ w rzàdzie i Administracji Prezydenta. Po 2000 jesienià 2004 roku mo˝e powstaç nowy rzàd roku g∏ównym zadaniem Kremla by∏o zaÊ ograni- podporzàdkowany parlamentowi”, co by∏oby rów- czenie wp∏ywu elit regionalnych i centralizacja noznaczne z „oligarchicznym zamachem stanu”. w∏adzy, sprawy zwiàzane z dzia∏alnoÊcià oligar- W tym kontekÊcie pojawi∏o si´ nazwisko Michai∏a chów musia∏y poczekaç na swojà kolej. Dlatego Chodorkowskiego, który przedstawiony zosta∏ te˝ „jelcynowski” model stosunków w∏adza–biz- jako cz∏owiek o gigantycznych mo˝liwoÊciach fi- nes istnia∏ stosunkowo d∏ugo. Zosta∏ gwa∏townie nansowych, majàcy ambicj´ stanàç na czele no- i w sposób jednostronnie zmieniony, kiedy nowa wego rzàdu. Wniosek wyp∏ywajàcy z raportu elita kremlowska poczu∏a si´ wystarczajàco by∏ wyraêny – Rosja zagro˝ona by∏a przewrotem silna. oligarchicznym. Autorzy podkreÊlali, ˝e niebez- pieczeƒstwu temu nale˝a∏oby przeciwdzia∏aç. Tekst koƒczy∏ si´ wezwaniem oÊrodka prezydenc- kiego do dzia∏ania i wykorzystania „historycznej szansy”, aby os∏abiç si∏´ oligarchów.

P race OSW Jest ma∏o prawdopodobne, by raport przypad- zobowiàza∏a si´ oddaç „inwestorowi” 10% miejsc kowo zosta∏ ujawniony zaledwie miesiàc przed w nowej Dumie Paƒstwowej. aresztowaniem P∏atona Lebiediewa. Jego autorzy Wkrótce po og∏oszeniu przez Chodorkowskiego, musieli zatem wiedzieç o przygotowywanej akcji ˝e finansuje partie opozycyjne, W∏adimir Putin przeciw Jukosowi. Dlatego te˝ nale˝y go rozpa- skrytykowa∏ to w swoim corocznym pos∏aniu do trywaç jako cz´Êç „wojny informacyjnej”, która Zgromadzenia Federalnego, mówiàc o tajemni- poprzedza∏a „spraw´ Jukosu” i zapowiada∏a póê- czych mechanizmach finansowania partii polity- niejsze dzia∏ania prokuratury39. Zdaniem cz´Êci cznych oraz wyra˝ajàc nadziej´ na wi´kszà rosyjskiej prasy40, tajemnicà poliszynela by∏o, ˝e przejrzystoÊç dzia∏alnoÊci partyjnej w najbli˝- raport powsta∏ na zamówienie grupy urz´dni- szym czasie43. ków Administracji Prezydenta i op∏acony zosta∏ Wydaje si´, ˝e Jukos zdecydowa∏ si´ na finanso- przez Rosnieft’, firm´ znanà ze swej niech´ci do wanie a˝ trzech partii, aby w nowej Dumie mog∏a Jukosu i b´dàcà wówczas jednym z nielicznych sformowaç si´ stosunkowo silna opozycja, znaj- êróde∏ kapita∏u dla si∏owików41. dujàca si´ przynajmniej w cz´Êci pod jego kon- Swoistà odpowiedzià na raport Rady by∏a „No- trolà i dzi´ki której firma wp∏yw na kszta∏t wa˝- tatka analityczna”, opublikowana w rosyjskiej nych dla siebie ustaw44. Nie mo˝na tak˝e wyklu- prasie we wrzeÊniu 2003 roku przez Gleba Paw- czyç, ˝e poczàtkowo wsparcie finansowe Jukosu ∏owskiego i sugerujàca, ˝e jedna z grup w oto- dla SPS i Jab∏oka mog∏o byç uzgodnione z Krem- czeniu prezydenta Putina zmierza do wyelimi- lem45. Kiedy jednak proprezydencka partia „Jedi- nowania konkurencyjnych oÊrodków wewnàtrz naja Rossija” zacz´∏a demonstrowaç niezdolnoÊç Kremla oraz podporzàdkowania sobie wielkiego do wzi´cia na siebie roli lidera w kampanii wy-

12 biznesu (szerzej na ten temat – rozdz. III pkt1). borczej, zmieni∏y si´ interesy i podejÊcie koor- dynujàcej kampani´ wyborczà Administracji 2. Wp∏yw sprawy Jukosu na sytuacj´ Prezydenta. Ewentualny dobry wynik partii opo- przedwyborczà zycyjnych i ich cz´Êciowe zjednoczenie przez Jukos pod jego patronatem, stworzy∏oby pewnà Przyczyny „sprawy Jukosu” nale˝y rozpatrywaç przeciwwag´ dla oÊrodka prezydenckiego i gro- zarówno w kontekÊcie dzia∏alnoÊci gospodarczej zi∏oby, ˝e nowa Duma b´dzie bardziej niezale˝na „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje i planów firmy oraz jej akcjonariuszy, jak te˝ od Kremla, co by∏o jawnym wyzwaniem rzuco- wkontekÊcie stricte politycznym. Równie˝ ze nym w∏adzy. wzgl´du na fakt, ˝e 2003 rok by∏ w Rosji rokiem Poza powtarzajàcymi si´ w mediach doniesienia- szczególnym z powodu wyborów parlamen- mi o wspieraniu przez Jukos partii politycznych tarnych w grudniu i wyborów prezydenckich coraz cz´Êciej pojawia∏y si´ tak˝e informacje trzy miesiàce póêniej. Jukos sta∏ si´ zaÊ w pew- o rzekomych planach politycznych Michai∏a Cho- nym stopniu jednym z podmiotów, jak i przed- dorkowskiego. Zadeklarowa∏ on, ˝e w 2007 roku miotów tych wyborów. wycofa si´ z biznesu, nie mówiàc jednak, jakie Kilka miesi´cy przed wyborami Michai∏ Chodor- sà jego plany i czy przewidujà one zaanga˝owanie kowski og∏osi∏, ˝e finansuje partie opozycyjne: w polityk´. Od wiosny 2003 roku zacz´to nawet Sojusz Si∏ Prawicowych (SPS) oraz Jab∏oko. We- spekulowaç, ˝e mo˝e on byç jednym z kandy- d∏ug ró˝nych szacunków SPS otrzyma∏ w roku datów w wyborach prezydenckich w 2008 roku. przedwyborczym oko∏o 3–5 mln dolarów, a partia Najprawdopodobniej Chodorkowski Êwiadomie Jab∏oko Grigorija Jawliƒskiego oko∏o 6–11 mln podsyca∏ spekulacje wokó∏ swojej osoby, choç dolarów, co stanowi∏o niemal 100% jej bud˝etu42. nigdy jednoznacznie nie zadeklarowa∏, ˝e zamie- Nie by∏o tak˝e tajemnicà, ˝e inni akcjonariusze rza zaanga˝owaç si´ w polityk´. Ambicje polity- Jukosu przekazujà pieniàdze Komunistycznej czne szefa Jukosu nale˝a∏oby jednak oceniç jako Partii Federacji Rosyjskiej (KPFR). W styczniu 2003 ma∏o realne. Mimo ˝e Michai∏ Chodorkowski uwa- roku w prasie rosyjskiej pojawi∏a si´ informacja, ˝any by∏ za „najsympatyczniejszego oligarch´”, ˝e firma zawar∏a z komunistami specjalnà umo- nie móg∏ liczyç na poparcie du˝ej cz´Êci spo∏e- w´, zgodnie z którà w latach 2003–2007 mia∏a czeƒstwa. Niewykluczone jest jednak, ˝e pytanie przekazaç im 70 mln dolarów. W zamian KPFR o jego plany polityczne zadawa∏a sobie cz´Êç elity kremlowskiej46. Najbogatszy Rosjanin, sto-

P race OSW jàcy na czele najwi´kszej rosyjskiej firmy o am- zapisano, ˝e paƒstwo w przysz∏oÊci nie b´dzie bicjach globalnych, posiadajàcy ogromne mo˝li- domagaç si´ od kompanii rekompensaty. woÊci finansowe i instrumenty wp∏ywu na ro- Kilka dni po aresztowaniu P∏atona Lebiediewa syjskà polityk´, majàcy autorytet na Zachodzie prokuratura przes∏ucha∏a Michai∏a Chodorkow- i charyzmatycznà osobowoÊç, zaczà∏ stopniowo skiego i Leonida Niewzlina, przeprowadzono re- wyrastaç ponad innych rosyjskich wielkich wizj´ w archiwum Jukosu, w banku Menatep- przedsi´biorców. Chodorkowskiego zacz´to wr´cz Sankt Petersburg oraz kancelarii prawniczej postrzegaç jako niezale˝nà „instytucj´”, stojàcà wspó∏pracujàcej z firmà. Pozostawa∏o coraz mniej na czele ma∏ego paƒstwa w paƒstwie. By∏o to wàtpliwoÊci, ˝e dzia∏ania wobec Jukosu majà zagro˝enie, którego wy∏aniajàcy si´ u progu dru- charakter zaplanowanej akcji. Chodorkowski by∏ giej kadencji W∏adimira Putina uk∏ad polityczny poczàtkowo bardzo ostro˝ny w komentowaniu nie móg∏ zignorowaç. sytuacji, najwidoczniej nie chcàc jej zaostrzaç i liczàc na polubowne rozwiàzanie konfliktu. 3. Aresztowanie P∏atona Lebiediewa Twierdzi∏, ˝e nie uwa˝a dzia∏aƒ podj´tych przez prokuratur´ za motywowane politycznie. Po kilku W paêdzierniku 2002 roku prezydent Putin pole- dniach zw∏oki szef Jukosu zdecydowa∏ si´ jednak ci∏ Prokuraturze Generalnej sprawdzenie okolicz- zwróciç o pomoc do innych wielkich przedsi´- noÊci sprzeda˝y w 1994 roku Menatepowi spó∏ki biorców, którzy zacz´li si´ powa˝nie niepokoiç AO „Apatyt”. JednoczeÊnie powo∏ana zosta∏a spe- sytuacjà, obawiajàc si´, ˝e „sprawa Jukosu” mo˝e cjalna grupa FSB i Prokuratury Generalnej ds. byç poczàtkiem „kampanii antyoligarchicznej”. sprawdzenia nieprawid∏owoÊci w dzia∏alnoÊci 9 lipca Arkadij Wolski, szef Rosyjskiego Zwiàzku

Jukosu. Postawiono przed nià zadanie znalezie- Przemys∏owców i Przedsi´biorców (RSPP), prze- 13 nia pretekstu do wszcz´cia post´powania prze- kaza∏ W∏adimirowi Putinowi list od cz∏onków ciwko firmie i jej najwi´kszym akcjonariuszom. zwiàzku, w którym jako g∏ównych winowajców Wydaje si´, ˝e kilkumiesi´czna dzia∏alnoÊç grupy problemów wielkiego biznesu wskazano organy nie przynios∏a oczekiwanych rezultatów47. Nie- si∏owe i popierajàcych je „poszczególnych poli- powodzenie w znalezieniu prawnego pretekstu tyków”. RSPP za˝àda∏ od prezydenta, aby ten do ataku na Jukos by∏o przyczynà podj´cia de- podjà∏ odpowiednie Êrodki w celu zatrzymania cyzji o zastosowaniu Êrodków si∏owych. kampanii „rozpocz´tej przez te si∏y, dla których przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje Konfrontacja pomi´dzy Jukosem i Prokuraturà stabilnoÊç niesie niebezpieczeƒstwo”49. Generalnà zacz´∏a si´ 2 lipca 2003 roku, kiedy Na sytuacj´ wokó∏ wielkiego biznesu zareago- aresztowany zosta∏ P∏aton Lebiediew, osoba nu- wa∏ tak˝e premier Michai∏ Kasjanow, który pub- mer dwa w kompanii, szef Menatep Group i jeden licznie stwierdzi∏, ˝e rewizja wyników prywa- z najwi´kszych akcjonariuszy Jukosu. Wydarze- tyzacji jest niemo˝liwa oraz skrytykowa∏ dzia- nie to otworzy∏o „spraw´ Jukosu”48. ∏ania prokuratury jako „nadmierne”. Zdystan- P∏atonowi Lebiediewowi postawiono zarzuty sowa∏a si´ od nich równie˝ cz´Êç Administracji o naruszenie trzech artyku∏ów kodeksu karnego: Prezydenta, w tym Aleksandr Wo∏oszyn, ówczes- przyw∏aszczenie drogà oszustwa na wielkà skal´, ny szef administracji kremlowskiej. Wi´kszoÊç doprowadzenie do szkody majàtkowej oraz nie- elity politycznej wypowiedzia∏a si´ wi´c przeciw- wype∏nienie decyzji sàdu. Wszystkie zarzuty ko dzia∏aniom organów si∏owych. „Sprawa Juko- zwiàzane by∏y z prywatyzacjà przez Menatep su” zacz´∏a przekszta∏caç si´ w kryzys na szczy- 20% akcji AO „Apatyt”, monopolisty na rynku tach w∏adzy, doprowadzajàc do polaryzacji elit surowców fosforytowych. Lebiediew mia∏ prze- politycznych. Prezydent, którego pozycja by∏a jàç majàtek paƒstwowy o wartoÊci 283 mln do- kluczowa, nie opowiedzia∏ si´ jednoznacznie po larów. Oskar˝enie zosta∏o wysuni´te, mimo ˝e ˝adnej ze stron, uchylajàc si´ od roli arbitra i za- w 2002 roku Menatep i Rosyjski Fundusz Ma- proponowa∏ jedynie rozszerzenie konsultacji. jàtku Federalnego (RFFI) zawar∏y porozumienie, Mimo ˝e dzia∏ania przeciwko Jukosowi od po- na mocy którego firma dop∏aci∏a za pakiet akcji czàtku uznano za nieprzypadkowe, ceny akcji AO „Apatyt” 15 mln dolarów. Ugod´ potwierdzi∏ firmy, po okresowym spadku, ustabilizowa∏y si´. Moskiewski Sàd Arbitra˝owy, w którego wyroku Oznacza∏o to, ˝e ani rynek rosyjski, ani wi´k- szoÊç inwestorów zagranicznych nie wierzyli, ˝e

P race OSW w∏adza zdecyduje si´ na kolejne kroki przeciwko Kasjanowa poczynajàc54. 27 paêdziernika, g∏os kompanii. Jeszcze we wrzeÊniu konsorcjum ban- zabra∏ w koƒcu W∏adimir Putin, mówiàc, ˝e nie ków zachodnich udzieli∏o Jukosowi kredytu mo˝e byç targów co do dzia∏alnoÊci organów sà- o wartoÊci niemal miliarda dolarów. dowych: „domagam si´, aby wszystkie spekulacje Prokuratura, po przerwie trwajàcej od po∏owy i histeri´ na ten temat zakoƒczyç, a rzàd prosz´ lipca do koƒca wrzeÊnia, podj´∏a jednak dzia∏a- o niew∏àczanie si´ w t´ dyskusj´”55. To ostatnie nia50. 3 paêdziernika prokuratura przeprowadzi∏a sformu∏owanie zosta∏o odebrane jako krytyka przeszukanie biura W∏adimira Dubowa, a nast´p- premiera za jego poparcie dla Chodorkowskiego. nie siedziby Jukosu. 17 paêdziernika zarzut nie- Decyzja o aresztowaniu szefa Jukosu i atak na zap∏acenia 1 mln dolarów podatków przedsta- najwi´kszà rosyjskà firm´ naftowà nie mog∏y za- wiono Wasilijowi Szachnowskiemu, dyrektorowi paÊç bez wiedzy i zgody W∏adimira Putina. Wy- Jukos-Moskwa. Pojawi∏y si´ równie˝ sygna∏y, ˝e powiedzi poszczególnych polityków z otoczenia „sprawa Jukosu” mo˝e zostaç rozciàgni´ta tak˝e prezydenta wskazywa∏y jednak, ˝e na Kremlu na inne wielkie kompanie rosyjskie – w po∏owie nie by∏o konsensusu co do Êrodków zastosowa- paêdziernika Sibniefti przedstawiono zarzuty nych przez prokuratur´, co wi´cej – sprowoko- niezap∏acenia podatków na sum´ 332 mln do- wa∏y one konflikt. larów. BezpoÊrednio po aresztowaniu Michai∏a Chodor- kowskiego represje dotkn´∏y równie˝ innych 4. Aresztowanie Michai∏a akcjonariuszy Jukosu. Za Michai∏em Brudno ro- Chodorkowskiego zes∏ano list goƒczy, Leonid Niewzlin zosta∏ zmu- szony do ustàpienia ze stanowiska rektora

14 Kilka tygodni poprzedzajàcych aresztowanie Mi- Rosyjskiego Paƒstwowego Uniwersytetu Huma- chai∏ Chodorkowski sp´dzi∏ na swoistym „tour- nistycznego, a W∏adimir Dubow – usuni´ty nee” po Rosji: rozmawia∏ z gubernatorem, wy- z partii „Jedinaja Rossija”. Na poczàtku stycznia g∏asza∏ odczyty na uniwersytetach, odbywa∏ 2004 roku oskar˝ono ich (wówczas ju˝ znajdo- zamkni´te spotkania z redaktorami gazet i tele- wali si´ na emigracji) o uchylanie si´ od p∏acenia wizji regionalnych. Celem tych intensywnych podatków oraz oszustwo. Wasilijowi Szachnow- wizyt mog∏o byç poszukiwanie poparcia poli- skiemu, który 27 paêdziernika 2003 roku wybra- „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje tycznego wÊród elit w regionach51. Prokuratura ny zosta∏ na senatora z Ewenkijskiego Okr´gu zdecydowa∏a si´ zatrzymaç Chodorkowskiego Autonomicznego, przedstawiono zarzut niep∏a- 25 paêdziernika 2003 roku w Nowosybirsku52; cenia podatków i fa∏szowania dokumentów, a jego postawiono mu siedem zarzutów: oszustwo, nie- wybór wkrótce uniewa˝niono56. wykonanie decyzji sàdu, uchylanie si´ od p∏ace- Przez kilka tygodni po 25 paêdziernika 2003 roku nia podatku dochodowego od osób fizycznych, g∏ównym tematem rosyjskich mediów by∏a „spra- uchylanie si´ od p∏acenia podatków od osób praw- wa Jukosu”, podczas gdy temat wyborów znalaz∏ nych, wyrzàdzenie szkody poprzez oszustwo si´ na dalszym planie. Zapewne nie by∏o przy- i nadu˝ycie zaufania, fa∏szowanie dokumentów padkiem, ˝e zwlekano z zatrzymaniem Chodor- oraz zaw∏aszczenie mienia53. kowskiego tak d∏ugo (niemal cztery miesiàce po Aresztowanie Michai∏a Chodorkowskiego ozna- aresztowaniu Lebiediewa) i zdecydowano si´ cza∏o, ˝e Prokuratura Generalna wyczerpa∏a inne uczyniç to dopiero na nieco ponad miesiàc przed Êrodki nacisku na niego lub ˝e nie spe∏ni∏y one wyborami do Dumy Paƒstwowej, aby wykorzys- swojego zadania. Organy si∏owe si´gn´∏y po os- taç ten fakt dla celów kampanii. Nawet prze- tatni dost´pny instrument. Zdecydowano si´ na wodniczàcy Centralnej Komisji Wyborczej Alek- aresztowanie Chodorowskiego i proces, mimo ˝e sandr Wieszniakow uzna∏, ˝e sytuacja wokó∏ Ju- dzia∏ania te mog∏y doprowadziç do kryzysu poli- kosu „odbije si´ na wyborach”57. tycznego i reperkusji mi´dzynarodowych, nega- tywnie wp∏ywajàcych na wizerunek Rosji. Aresztowanie Chodorkowskiego zosta∏o skryty- kowane przez wszystkie najwa˝niejsze partie polityczne z wyjàtkiem Rodiny i partii „Jedinaja Rossija” oraz wi´kszoÊç polityków, od premiera

P race OSW III. „Sprawa Jukosu” jako wnych skutkach letniej ofensywy mniejszoÊci element ewolucji rosyjskiego opozycyjnej wobec kursu prezydenta”, faktycz- nie b´dàcà odpowiedzià na wczeÊniejszy o trzy systemu politycznego miesiàce raport „Paƒstwo a oligarchia”61. Tekst wskazuje na wyraênà zmian´ równowagi si∏ po- 1. Rywalizacja grup kremlowskich mi´dzy „Rodzinà” a „si∏owikami” na korzyÊç tych („si∏owicy” vs. „Rodzina”) ostatnich. G∏ówna jego teza g∏osi, ˝e w ciàgu lata 2003 roku znacznie wzros∏a polityczna akty- AktywnoÊç Michai∏a Chodorowskiego w sferze wnoÊç „Grupy Siergieja Pugaczowa–Igora Sieczi- finansowania partii musia∏a byç przynajmniej na–Wiktora Iwanowa”, która sta∏a si´ nowym w cz´Êci uzgodniona z administracjà Kremla, centrum si∏y. Jej cz∏onkowie, wraz ze swoim za- podobnie jak projekt fuzji Jukosu z Sibnieftià nie pleczem gospodarczym (Rosnieft’, Mie˝prom- móg∏ powstaç bez porozumienia z w∏adzà. JeÊli bank) mieli rozpoczàç dzia∏ania zmierzajàce do rzeczywiÊcie tak by∏o, to nale˝a∏oby szukaç rów- przebudowy rosyjskiej gospodarki i polityki. nie˝ innych przyczyn „sprawy Jukosu”. Wydaje Wed∏ug dokumentu celami „Grupy” mia∏o byç: si´, ˝e dzia∏ania prokuratury i FSB przeciwko zagarni´cie w∏adzy i przekszta∏cenie „si∏owików” Jukosowi mo˝na rozpatrywaç tak˝e jako cz´Êç w jedyne oparcie w∏adzy prezydenta, stworze- konfliktu na Kremlu pomi´dzy „Rodzinà”58 i „si∏o- nie wielkiego biznesu lojalnego wobec Kremla wikami”59. Przed wyborami parlamentarnymi oraz silnych monopoli paƒstwowych w sektorze zacz´∏y bowiem powstawaç warunki dla zmiany surowcowym. Paw∏owski twierdzi∏, ˝e powsta∏o wewnàtrz elity w∏adzy. niebezpieczeƒstwo nowego podzia∏u w∏asnoÊci,

W pierwszym okresie po obj´ciu urz´du W∏adimir a na miejsce burzonego systemu oligarchicznego 15 Putin, nie majàc jeszcze w∏asnego silnego zaple- przychodzi nowa „si∏owa” oligarchia zoriento- cza politycznego, przynajmniej cz´Êciowo opie- wana na wykorzystywanie instrumentów paƒst- ra∏ si´ na przedstawicielach „Rodziny”. Z czasem wowych dla osiàgni´cia swoich celów. uda∏o mu si´ jednak otoczyç zaufanymi wspó∏- Michai∏ Chodorkowski nigdy nie by∏ ∏àczony pracownikami z okresu pracy w wywiadzie oraz z ˝adnà z grup kremlowskich, trzymajàc si´ na w merostwie Petersburga. Od poczàtku nie two- uboczu g∏ównego nurtu polityki, co najwy˝ej za- rzyli oni jednolitej grupy i szybko zacz´to wyró˝- wierajàc krótkotrwale sojusze w bie˝àcych celach. przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje niaç dwa od∏amy: „petersburskich libera∏ów”, tj. Wydarzeniem, które spowodowa∏o jego wejÊcie ekonomistów reprezentujàcych przede wszystkim w orbit´ „Rodziny”, by∏a fuzja Jukosu z Sibnieftià. urz´dy gospodarcze oraz „petersburskich si∏owi- Niektórzy analitycy uznajà nawet, ˝e transakcja ków”, zwiàzanych ze strukturami si∏owymi. Szcze- mog∏a byç w pewnym stopniu przez „Rodzin´” gólnie ta ostatnia grupa zacz´∏a szybko nabieraç inspirowana62. Przedstawiciele „Rodziny”, coraz znaczenia politycznego i agresywnie rozszerzaç bardziej tracàcy wp∏ywy, mogli widzieç w pow- stref´ swoich interesów. „Si∏owicy” zacz´li stop- staniu pot´˝nej kompanii instrument umo˝liwia- niowo wypieraç z polityki konkurencyjne grupy jàcy zachowanie i wzmocnienie swoich dotych- na czele z „Rodzinà” i podporzàdkowywaç sobie czasowych pozycji63. Nie mo˝na tak˝e wykluczyç, przedstawicieli wielkiego biznesu oraz preten- ˝e Chodorkowski czu∏ si´ zagro˝ony przez coraz dowaç do odgrywania g∏ównej roli na rosyjskiej bardziej wp∏ywowych i ekspansywnych „si∏owi- scenie politycznej. We w∏asnych interesach za- ków” i szuka∏ wsparcia. A przedstawiciele „Rodzi- cz´li oni wykorzystywaç kontrolowane przez sie- ny”, równie˝ zagro˝eni ostatecznà utratà w∏adzy bie struktury si∏owe: FSB i Prokuratur´ General- i marginalizacjà, stali si´ jego naturalnymi so- nà. W odró˝nieniu od „Rodziny” „si∏owicy” mieli jusznikami. Po wybuchu „sprawy Jukosu” cz´Êç poczàtkowo s∏abe zaplecze gospodarcze, obejmu- oligarchów uzna∏a Aleksandra Wo∏oszyna, jedne- jàce przede wszystkim Rosnieft’ i Mie˝prom- go z nieformalnych przywódców starej elity, za bank60, stàd zainicjowany przez nich atak na Ju- gwaranta bezpieczeƒstwa w∏asnego i majàtków kos mo˝na wyjaÊniaç tak˝e ich dà˝eniem do i liczy∏a, ˝e b´dzie on w stanie powstrzymaç „si- zdobycia dost´pu do kapita∏u. ∏owików”. Po jego dymisji, która nastàpi∏a w dniu W po∏owie wrzeÊnia 2003 roku Gleb Paw∏owski aresztowania Chodorkowskiego, ale zosta∏a przy- opublikowa∏ notatk´ analitycznà „O negaty- j´ta dopiero pi´ç dni póêniej, Jukos i jego akcjo-

P race OSW nariusze zostali wi´c pozbawieni wp∏ywowego wynik wyborów. Aleksiej Ma∏aszenko i Dmitrij sojusznika. OdejÊcie Wo∏oszyna oznacza∏o rów- Trienin, autorzy ksià˝ki o drugiej wojnie cze- nie˝ ostatecznà przegranà „Rodziny” i opuszcze- czeƒskiej, tak o niej pisali: „By∏a ona na r´k´ tym nie przez nià sceny politycznej64. Mo˝na by∏o rów- si∏om, które ˝àda∏y wprowadzenia twardego za- nie˝ oczekiwaç, ˝e wkrótce zostanie odwo∏any rzàdzania krajem, ograniczenia praw obywatel- rzàd Kasjanowa. Po dymisji d∏ugoletniego szefa skich, w tym (a mo˝e przede wszystkim) wol- administracji prezydenckiej Wo∏oszyna W∏adimir noÊci s∏owa. Jesienià 1999 roku – zimà 2000 roku Putin mianowa∏ na kluczowe stanowiska na si∏a w∏adzy w Rosji w znaczàcym stopniu zacz´∏a Kremlu swoich dwóch zaufanych ludzi: Igora Sie- byç uto˝samiana z powodzeniem kampanii cze- czina i Dmitrija Miedwiediewa. Wydarzenia te czeƒskiej”66. Identyczny proces mo˝na by∏o ob- stanowi∏y tak˝e punkt zwrotny w „sprawie Ju- serwowaç po wybuchu „sprawy Jukosu”, choç kosu”. Od tego momentu mo˝liwe by∏y dwa wa- konflikt toczy∏ si´ o osiàgni´cie szerzej sformu- rianty dalszego rozwoju wydarzeƒ: zniszczenie ∏owanych celów – zmonopolizowania ca∏ej prze- imperium Chodorkowskiego lub zachowanie jego strzeni politycznej i usuni´cia realnych, poten- cz´Êci w zamian za os∏abienie ambicji ekono- cjalnych lub wyimaginowanych przeciwników. micznych i rezygnacj´ z ambicji politycznych. Si∏a i skutecznoÊç obozu w∏adzy, reprezentowa- „Sprawa Jukosu” doprowadzi∏a do najwa˝niejszej nego przez „si∏owików”, zacz´∏a byç przez nich zmiany uk∏adu si∏ w rosyjskiej polityce w czasie wiàzana z wynikiem i efektywnoÊcià polityki prezydentury W∏adimira Putina, stajàc si´ fakty- wobec wielkiego biznesu reprezentowanego cznym poczàtkiem jego drugiej kadencji i otwie- przez Jukos. rajàc nowà epok´ politycznà65. Ze sceny politycz- Podobnie jak w przypadku wojny w Czeczenii,

16 nej znikn´li ludzie, sprawujàcy w∏adz´ w okresie ju˝ po kilku tygodniach „sprawy Jukosu” mo˝na rzàdów Borysa Jelcyna, którym uda∏o si´ cz´Êcio- by∏o zauwa˝yç stopniowe przyzwyczajanie si´ wo zachowaç wp∏ywy podczas pierwszej kadencji rosyjskiego spo∏eczeƒstwa do kryzysu, który – W∏adimira Putina (nowy prezydent faktycznie mimo ˝e d∏ugo nie znika∏ z mediów – straci∏ zawdzi´cza∏ im uzyskanie w∏adzy). Ich miejsce z czasem na znaczeniu w ÊwiadomoÊci spo∏ecz- zaj´li politycy, zawdzi´czajàcy stanowiska wczeÊ- nej. Spo∏eczeƒstwo okaza∏o si´ niegotowe do niejszej znajomoÊci z prezydentem. Konflikt roz- adekwatnej oceny wydarzeƒ wokó∏ Jukosu, zaÊ „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje poczà∏ si´ od ataku na Jukos nie tylko dlatego, ˝e opinia spo∏eczna nie wywar∏a ˝adnego wp∏ywu w∏adza uzna∏a kompani´ za groênego przeciw- na przebieg i wynik kryzysu67, z zastrze˝eniem nika, lecz tak˝e by udowodniç wszystkim pozos- jednak, ˝e poparcie znacznej wi´kszoÊci Rosjan ta∏ym realnym i potencjalnym jej oponentom, ˝e dla dzia∏aƒ Kremla wobec Jukosu by∏o istotnym jest wystarczajàco silna. elementem planu rozprawy z kompanià i da∏o mu swoisty mandat do ataku. W poczàtkowym 2. Konsekwencje „sprawy Jukosu” okresie „kampanii antyoligarchicznej” – a tak dla rosyjskiej polityki w odbiorze spo∏ecznym wyglàda∏y dzia∏ania przeciw Jukosowi – osiàgni´ty zosta∏ zamierzony W zwiàzku ze „sprawà Jukosu” Rosja znalaz∏a skutek: poparcie dla W∏adimira Putina wzros∏o si´ w tradycyjnym dla siebie po∏o˝eniu przed- o 10%, osiàgajàc poziom 80% w listopadzie 2003 wyborczym – w sytuacji kryzysu politycznego. roku, co mia∏o bezpoÊrednie prze∏o˝enie równie˝ JeÊli przed cyklem wyborczym w grudniu 1999 – na znaczàcy wzrost poparcia dla partii „Jedinaja marcu 2000 roku rol´ katalizatora kryzysu ode- Rossija”. gra∏ konflikt w Czeczenii, to przed kolejnymi wy- Dzia∏ania wobec Jukosu zosta∏y wybrane zarówno borami takim katalizatorem sta∏ si´ nowy etap pod kàtem zbli˝ajàcych si´ wyborów do Dumy kampanii antyoligarchicznej zwiàzany z dzia∏a- Paƒstwowej, jak równie˝ mia∏y inne przyczyny, niami przeciwko najwi´kszej firmie naftowej. niezwiàzane z nimi bezpoÊrednio, ale powiàzane Mi´dzy jednym i drugim wydarzeniem, których z kwestiami gospodarczo-politycznymi. Poczàt- poczàtek oddziela dok∏adnie jedna kadencja kowo Kremlowi chodzi∏o zapewne o zablokowa- Dumy Paƒstwowej, mo˝na dostrzec wiele podo- nie powstania autonomicznej si∏y, która mog∏aby bieƒstw, z których najwa˝niejszym jest wywo- zwi´kszyç ryzyko niepowodzenia realizacji pla- ∏anie kryzysu, majàcego bezpoÊredni wp∏yw na nów Kremla odnoÊnie wyborów parlamentarnych.

P race OSW Wydaje si´, ˝e kremlowscy stratedzy przecenili prezydenta dominujàcego nad ca∏ym systemem. jednak mo˝liwoÊci wywarcia wp∏ywu na rezul- To znaczàco ograniczy∏o pluralizm na rosyjskiej tat wyborów przez akcjonariuszy Jukosu. Nawet scenie politycznej. Na poczàtku 2004 roku w na- jeÊli Kreml w pewnym momencie uzna∏ swoje st´pstwie „sprawy Jukosu” oraz wyborów parla- dzia∏ania wobec firmy za nieadekwatne do rze- mentarnych i prezydenckich dosz∏o do niemal czywistego zagro˝enia, to konflikt zaczà∏ ju˝ ˝yç ca∏kowitej marginalizacji si∏ niezale˝nych od Kre- w∏asnym ˝yciem i rozwinà∏ si´ na tyle, ˝e odpo- mla. Dotychczasowa w∏adza elity kremlowskiej wiedzialni za jego wywo∏anie nie mieli odwrotu. zosta∏a jeszcze bardziej rozszerzona, a wszyscy Wycofanie si´ mog∏o zostaç uznane za oznak´ liczàcy si´ konkurenci wyeliminowani z gry. s∏aboÊci. Wydaje si´, ˝e wtedy, bezpoÊrednio po wyborach parlamentarnych, „sprawa Jukosu” za- cz´∏a zmieniaç charakter. JeÊli w pierwszym eta- pie, którego cezurà by∏y wybory parlamentarne, dominowa∏y elementy polityczne, to w drugim na plan pierwszy wysun´∏y si´ elementy o cha- rakterze gospodarczym. Firma zosta∏a oskar˝ona o zaleg∏oÊci podatkowe i zacz´to mówiç o mo˝li- woÊci licytacji niektórych jej aktywów. Mimo ˝e trudno jednoznacznie oceniç wp∏yw „sprawy Jukosu” na wynik wyborów parlamen- tarnych, to mo˝na za∏o˝yç, ˝e fakt nieprzekro- czenia przez SPS i Jab∏oko 5-procentowego progu 17 wyborczego przynajmniej w cz´Êci by∏ rezulta- tem ich krytycznego stanowiska wobec „kampa- nii antyoligarchicznej”. Wynik komunistów by∏ znacznie gorszy od uzyskiwanego zwykle przez t´ parti´. W tym wypadku by∏o to przede wszys- tkim skutkiem wi´kszego poparcia dla partii Rodina, utworzonej z inicjatywy Kremla na kilka przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje miesi´cy przed wyborami i odwo∏ujàcej si´ do elektoratu KPFR. Kierowana przez Dmitrija Rogo- zina i Siergieja G∏azjewa Rodina od poczàtku popiera∏a rozpraw´ z Jukosem, przejmujàc od komunistów has∏o „rozku∏aczania oligarchów” i m.in. dzi´ki temu jej wynik wyborczy by∏ lepszy od oczekiwanego. Wydarzeniem okreÊlajàcym wy∏aniajàcy si´ nowy uk∏ad polityczny by∏o mianowanie na poczàtku marca 2004 roku na premiera Michai∏a Fradkowa. OkolicznoÊci nominacji (na tydzieƒ przed wybo- rami prezydenckimi) i osoba nowego szefa rzàdu okreÊli∏y charakter zajmowanej przez niego funk- cji: pe∏ne podporzàdkowanie prezydentowi oraz brak jakiejkolwiek autonomicznej roli politycznej. Po „plebiscytowych” wyborach prezydenckich w marcu 2004 roku W∏adimir Putin ostatecznie sta∏ si´ dominujàcym graczem na scenie politycz- nej, wzmocni∏ swojà niezale˝noÊç od elit, zyska∏ wi´ksze poparcie spo∏eczne. Wybrany w 2000 roku silny prezydent, nieb´dàcy jednak jedynym aktorem politycznym, zosta∏ zastàpiony przez

P race OSW IV. „Sprawa Jukosu” pieczeniowà, chroniàcà przed atakami organów w kontekÊcie polityki si∏owych, a wed∏ug najgorszego scenariusza – przed renacjonalizacjà. Tajnym negocjacjom energetycznej Rosji zdwiema amerykaƒskimi kompaniami: Chev- ronTexaco i ExxonMobil towarzyszy∏ rosnàcy 1. Jukos mi´dzy Sibnieftià nacisk „si∏owików”, którzy najpierw próbowali a ExxonMobil nie dopuÊciç do przej´cia przez Jukos Sibniefti, a nast´pnie, poprzez atak na jego kierownictwo, Na poczàtku sierpnia 2003 roku w mediach po starali si´ doprowadziç do obni˝enia wiarygod- raz pierwszy pojawi∏a si´ informacja, ˝e akcjo- noÊci Jukosu i zwi´kszyç ryzyko polityczne zwià- nariusze Jukosu negocjujà sprzeda˝ cz´Êci akcji zane z transakcjà. Mimo to nabiera∏a ona coraz kompanii du˝emu inwestorowi zagranicznemu. bardziej realnych kszta∏tów i podpisanie umowy Wed∏ug ówczesnych publikacji brytyjskiego by∏o ju˝ zapewne tylko kwestià czasu. dziennika Sunday Times, ChevronTexaco by∏ bliski Kreml odniós∏ si´ do scenariusza internacjonali- przej´cia 25% akcji Jukos–Sibnieft’. W po∏owie zacji Jukosu bardzo negatywnie, gdy˝ w przy- wrzeÊnia w Wall Street Journal pojawi∏ si´ kolejny padku jego realizacji straci∏by kontrol´ nad du˝à artyku∏ opisujàcy rywalizacj´ o te akcje pomi´- cz´Êcià sektora naftowego, co by∏o dla niego nie dzy ExxonMobil i ChevronTexaco. Wówczas nikt do przyj´cia. W myÊl nowej koncepcji polityki z kierownictwa firmy nie odniós∏ si´ do tych re- zagranicznej Putina kontrolowane przez w∏adz´ welacji. Wreszcie potwierdzi∏ je… W∏adimir Pu- surowce energetyczne mia∏y byç jednym z jej tin. W wywiadzie dla New York Times na po- g∏ównych instrumentów. Wywieranie wp∏ywu

18 czàtku paêdziernika 2003 roku mówi∏, ˝e Jukos na „nowy” rosyjsko-amerykaƒski Jukos by∏oby negocjuje sprzeda˝ cz´Êci akcji z du˝à kompanià zaÊ jeÊli nie niemo˝liwe, to co najmniej bardzo zagranicznà. Wyrazi∏ jednak zdziwienie, ˝e ro- utrudnione. JednoczeÊnie Michai∏ Chodorkowski syjska firma nie próbuje zapewniç sobie popar- zaczà∏by dysponowaç ogromnymi zasobami cia paƒstwa w procesie negocjacji z inwestorami finansowymi niekontrolowanymi przez w∏adz´. zagranicznymi68. Gdyby Chodorowskiemu uda∏o si´ zachowaç sta- Pog∏osek o sprzeda˝y cz´Êci akcji Jukosu ani do nowisko prezesa zarzàdu koncernu, co wydawa- „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje czasu aresztowania Michai∏a Chodorkowskiego, ∏o si´ oczywiste, to jego znaczenie, równie˝ poli- ani bezpoÊrednio potem, nie potwierdzi∏ nikt z za- tyczne, uleg∏oby jeszcze zwi´kszeniu. Pozyskanie rzàdu i kierownictwa firmy. Dopiero niemal dwa przez Jukos strategicznego inwestora mi´dzyna- lata po rozpocz´ciu „sprawy Jukosu”, w czerwcu rodowego by∏o wi´c dla Kremla powa˝nym za- 2005 roku, Wiktor Gieraszczenko, szef rady dy- gro˝eniem, któremu musia∏ przeciwdzia∏aç, aby rektorów kompanii, przyzna∏, ˝e w paêdzierniku nie utraciç monopolu w∏adzy. 2003 roku firma by∏a bliska zawarcia umowy Po aresztowaniu Michai∏a Chodorkowskiego z ExxonMobil o sprzeda˝y 45% swoich akcji. sprzeda˝ akcji zosta∏a od∏o˝ona. Kiedy jednak oka- Z jej podpisaniem Jukos zwleka∏ jednak do za- za∏o si´, ˝e prokuratura wysuwa nowe oskar˝e- koƒczenia fuzji z Sibnieftià. Wypowiedê prezy- nia pod adresem firmy, dotyczàce rzekomo nie- denta Putina dla amerykaƒskiego dziennika ozna- zap∏aconych podatków i ˝e „sprawa Jukosu” nie cza∏a, ˝e planowana sprzeda˝ pakietu akcji naj- zakoƒczy si´ szybko, kwestia wejÊcia inwestora wi´kszej kompanii naftowej Rosji nie by∏a konsul- zagranicznego przesta∏a byç aktualna. 30 paê- towana z Kremlem. Najprawdopodobniej w∏aÊnie dziernika 2003 roku zosta∏ na∏o˝ony areszt na tutaj nale˝y szukaç bezpoÊredniej przyczyny 39,5% akcji Jukosu, co ostatecznie uniemo˝liwi∏o aresztowania szefa Jukosu. ich ewentualnà sprzeda˝. Po zatrzymaniu P∏atona Lebiediewa pozostali „Sprawa Jukosu” mia∏a jeszcze jeden wymiar akcjonariusze Jukosu poczuli si´ zagro˝eni i choç gospodarczo-polityczny – nie dosz∏o do przej´cia nie mogli przewidzieç, na jak wielkà skal´ roz- Sibniefti przez Jukos, mimo ˝e transakcja by∏a winie si´ „sprawa Jukosu”, to zdecydowali si´ na ju˝ w∏aÊciwie zakoƒczona69. 28 listopada 2003 sprzeda˝ cz´Êci swoich akcji jednemu z wielkich roku nadzwyczajne zebranie akcjonariuszy kom- koncernów amerykaƒskich. Pozyskanie inwesto- panii mia∏o ostatecznie zatwierdziç decyzj´ o po- ra zagranicznego mia∏o byç swoistà polisà ubez- ∏àczeniu kompanii, jednak firma Sibnieft’ nie-

P race OSW oczekiwanie wyda∏a oÊwiadczenie, ˝e fuzja zo- tat na∏o˝enia si´ na siebie wielu czynników staje wstrzymana za zgodà obu stron. 9 grudnia o charakterze wewnàtrzpolitycznym, zwiàza- 2003 roku podczas negocjacji w Londynie za- nych z ambicjami najwi´kszego akcjonariusza pad∏a decyzja o przerwaniu po∏àczenia70. Mimo firmy i jej planami, gro˝àcymi naruszeniem ˝e kierownictwo Sibniefti og∏osi∏o, ˝e sytuacja monopolu w∏adzy Kremla. Poczàtkowo niewielu polityczna nie wywar∏a ˝adnego wp∏ywu na pod- obserwatorów wiàza∏o „spraw´ Jukosu” z roz- j´cie tej decyzji, ale zwiàzana jest ona wy∏àcznie wojem rosyjskiego sektora energetycznego z relacjami ekonomicznymi mi´dzy firmami, to i zmianami tam zachodzàcymi oraz celami cz´Êci historia niezakoƒczonej fuzji Jukosu i Sibniefti elity rzàdzàcej wobec tego sektora. Wydaje si´, wydaje si´ co najmniej zaskakujàca. Mo˝na ˝e w∏aÊnie w tej sferze nale˝y szukaç jednego przyjàç dwie najbardziej prawdopodobne wersje z g∏ównych kluczy do wyjaÊnienia „sprawy Ju- przyczyn fiaska fuzji. Zgodnie z pierwszà, akcjo- kosu”. Nale˝a∏oby wówczas przyjàç, ˝e by∏a ona nariusze Sibniefti zdecydowali, ˝e ryzyko po∏à- najwa˝niejszà cz´Êcià procesu reorganizacji sek- czenia jest zbyt du˝e i grozi spadkiem wartoÊci tora energetycznego w Rosji, a jego g∏ównym posiadanych przez nich aktywów naftowych, celem – odzyskanie przez Kreml pe∏nej kontroli aproblemy Jukosu mogà przenieÊç si´ na nowà nad tym sektorem. kompani´. Wed∏ug drugiej i bardziej prawdopo- 19 lutego 2003 roku podczas spotkania W∏adimira dobnej wersji, Roman Abramowicz zosta∏ nak∏o- Putina z biurem Rosyjskiego Zwiàzku Przemys- niony przez w∏adze do rezygnacji z fuzji, otrzy- ∏owców i Przedsi´biorców Michai∏ Chodorkowski mujàc zapewne „propozycj´ nie do odrzucenia”. skrytykowa∏ zakupienie przez Rosnieft’ firmy Sie- W tym kontekÊcie nale˝a∏oby postrzegaç zainte- wiernaja Nieft’, twierdzàc, ˝e transakcja mia∏a resowanie prokuratury Sibnieftià, b´dàce swois- „wàtpliwà legalnoÊç”. W odpowiedzi us∏ysza∏ od 19 tym szanta˝em, niezbyt agresywnym i pozosta- prezydenta, ˝e Rosnieft’ to kompania paƒstwowa, wiajàcym szans´ na porozumienie. która nie ma zbyt wielu zapasów ropy, podczas gdy inne firmy naftowe, jak Jukos, majà ogromne 2. „Sprawa Jukosu” jako element zapasy, „a w jaki sposób je zdoby∏y, to kwestia reorganizacji sektora naftowego nale˝àca do dyskutowanych dzisiaj” (tematem spotkania by∏a korupcja)73. Wydarzenie to mo˝na Przej´cie kontroli nad Jukosem okaza∏o si´ trud- uznaç za prolog dzia∏aƒ Kremla wobec sektora przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje nym zadaniem, przede wszystkim ze wzgl´du na naftowego w ostatnich dwóch latach. du˝à internacjonalizacj´ kompanii oraz w znacz- Po zakoƒczeniu we wrzeÊniu 2003 roku fuzji TNK nej cz´Êci zachodni model zarzàdzania. Renacjo- i BP, którà osobiÊcie zaakceptowa∏ prezydent, nalizacja, jako sposób zaw∏adni´cia firmà, zapew- mo˝na by∏o przypuszczaç, ˝e droga do zachod- ne od poczàtku nie by∏a brana pod uwag´. By∏by nich inwestycji w rosyjski przemys∏ naftowy stoi to bardzo z∏y sygna∏ dla inwestorów zagranicz- otworem. Kilka tygodni póêniej Chodorkowski nych i krok, który z pewnoÊcià wywo∏a∏by mi´- znalaz∏ si´ w areszcie, niemal zakoƒczone po∏à- dzynarodowà krytyk´. ¸atwiejszà, choç bardziej czenie Jukosu i Sibniefti zosta∏o przerwane, czasoch∏onnà metodà by∏o doprowadzenie do ExxonMobil nie kupi∏ du˝ego pakietu akcji Juko- obni˝enia wartoÊci kompanii przy wykorzysta- su, a sama firma znalaz∏a si´ na drodze do ban- niu kolejnych ˝àdaƒ podatkowych. Ju˝ kilka dni kructwa lub renacjonalizacji, wreszcie w stycz- po aresztowaniu szefa Jukosu prokuratura przed- niu 2004 roku rzàd anulowa∏ rezultaty przetargu stawi∏a kompanii zarzut niezap∏acenia podat- z 1993 roku na zagospodarowanie z∏ó˝ projektu ków za lata 1998–2003 na sum´ 5,3 mld dolarów, Sachalin-3, który wygra∏y ExxonMobil, Chevron- a w kolejnych miesiàcach ˝àdania podatkowe -Texaco i Rosnieft’. Wszystkie te wydarzenia, wzros∏y kilkukrotnie, osiàgajàc wr´cz absurdal- które nastàpi∏y w krótkim odst´pie czasu, po- ne rozmiary71. W sumie wynios∏y one 42,2 mld zwala∏y przypuszczaç, ˝e paƒstwo gwa∏townie dolarów!72 W∏aÊnie ten Êrodek zosta∏ wybrany zmienia polityk´ energetycznà. jako najbardziej skuteczna broƒ przeciwko kom- Po wyborach prezydenckich w 2004 roku dosz∏o panii i rzeczywiÊcie si´ nià okaza∏. do kilku nominacji osób z najbli˝szego kr´gu Aresztowanie Michai∏a Chodorkowskiego i „spra- prezydenta na kluczowe stanowiska w paƒstwo- w´ Jukosu” mo˝na by∏o ∏atwo oceniç jako rezul- wych lub cz´Êciowo paƒstwowych kompaniach

P race OSW energetycznych. Dmitrij Miedwiediew, szef Ad- wotny plan stworzenia giganta gazowo-naftowe- ministracji Prezydenta, zosta∏ przewodniczàcym go na bazie Gazpromu, Rosniefti i Jugansknieftie- rady dyrektorów Gazpromu, jego zast´pcy Igor gazu zakoƒczy∏ si´ niepowodzeniem. Sieczin – przewodniczàcym rady dyrektorów Ros- 19 grudnia 2004 roku odby∏a si´ licytacja 76,8% niefti, a W∏adis∏aw Surkow przewodniczàcym akcji Jugansknieftiegazu. Po zaledwie pi´ciu mi- rady dyrektorów kompanii Transnieftieprodukt. nutach wygra∏a jà nieznana firma – Bajka∏- Nominacje te by∏y nie tylko przekazaniem wy- FinansGroup, która zaproponowa∏a 9,35 mld do- soko op∏acanych stanowisk ludziom prezydenta, larów. Tajemniczy kupiec wi´kszoÊciowego pa- lecz przede wszystkim sygna∏em, ˝e b´dà oni kietu najwi´kszej spó∏ki Jukosu mia∏ jedynie w podwójnej roli koordynowali nowà polityk´ zminimalizowaç ryzyko prawdziwego nabywcy Kremla wobec sektora naftowego. Na poczàtku wynikajàce z bezpoÊredniego kupna tak proble- drugiej kadencji W∏adimira Putina mo˝na wi´c matycznych aktywów76. 22 grudnia firma Ros- by∏o odnieÊç wra˝enie, ˝e w rosyjskim sektorze nieft’ og∏osi∏a, ˝e wykupi∏a 100% akcji Bajka∏- naftowym rozpoczynajà si´ systemowe zmiany74. FinansGroup, przejmujàc tym samym Jugansk- nieftiegaz. Powsta∏a na kilka dni przed licytacjà 2.1. Plan stworzenia Gazpromniefti Bajka∏FinansGroup wype∏ni∏a wi´c tylko funkcj´ 14 wrzeÊnia 2004 roku rzàd wystàpi∏ z projek- tranzytowà77. 23 grudnia 2004 roku prezydent tem wymiany cz´Êci akcji Gazpromu na akcje Putin ostatecznie usankcjonowa∏ transakcj´, Rosniefti. Operacja mia∏a na celu zwi´kszenie mówiàc, ˝e zosta∏a ona przeprowadzona zgod- pakietu paƒstwa w akcjonariacie gazowego gi- nie z prawem i poszanowaniem norm prawa ganta z ówczesnych 38,37% do poziomu dajàce- mi´dzynarodowego78.

20 go kontrol´ nad firmà; w rezultacie powsta∏aby Po∏àczenie Gazpromu i Rosniefti zacz´∏o si´ nowa kompania – Gazpromnieft’. Plan Kremla opóêniaç. Ciàg∏e przek∏adanie fuzji i zmiany jej zak∏ada∏ zbudowanie do koƒca 2004 roku wiel- modelu wynika∏y z nasilajàcego si´ konfliktu in- kiego koncernu gazowo-naftowego, b´dàcego teresów mi´dzy grupami polityczno-biznesowymi monopolistà na rynku gazowym i liczàcym si´ skupionymi wokó∏ obu kompanii, co wynika∏o graczem na rynku naftowym. z dà˝enia Rosniefti do utrzymania niezale˝noÊci. Krótko po og∏oszeniu planowanej fuzji Gazpro- Sytuacj´ komplikowa∏ fakt, ˝e Igor Sieczin i Dmi- „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje mu i Rosniefti sta∏o si´ jasne, ˝e Kreml dà˝y do trij Miedwiediew, zajmujàcy wysokie stano- likwidacji Jukosu i doprowadzenia do przej´cia wiska w kierownictwie odpowiednio Rosniefti przez powstajàcy superkoncern ca∏oÊci lub cz´Êci i Gazpromu, byli przedstawicielami najbli˝szego jego aktywów. Ju˝ na poczàtku czerwca 2004 otoczenia prezydenta i rozstrzygni´cie sporu na roku Gazprom og∏osi∏, ˝e jeÊli aktywa Jukosu korzyÊç jednego z nich mog∏oby naruszyç zostanà wystawione na sprzeda˝, to nie wyklu- równowag´ mi´dzy grupami kremlowskimi. cza ich kupna. Jako pierwsza mia∏a zostaç zlicy- Wreszcie w maju 2005 roku schemat zdobycia towana najwi´ksza i najcenniejsza spó∏ka przez paƒstwo kontroli nad Gazpromem uleg∏ Jukosu – Jugansknieftiegaz, na którà przypada∏o diametralnej zmianie. Ustalono mianowicie, ˝e 62% ca∏oÊci wydobycia ropy firmy (50 mln ton zostanie przeprowadzony nie poprzez wymian´ rocznie). 20 lipca 2004 roku Ministerstwo Spra- 100% akcji Rosniefti na 10,7% akcji Gazpromu, wiedliwoÊci podj´∏o decyzj´ o jej sprzeda˝y ale wykupienie ich przez paƒstwo. Oznacza∏o to, w celu pokrycia d∏ugów firmy wobec paƒstwa, ˝e firma Rosnieft’ zarzàdzana przez Siergieja które w grudniu 2003 roku wynosi∏y 27,5 mld Bogdanczikowa, dzi´ki skutecznemu lobbingowi dolarów75. Plany w∏adz pokrzy˝owa∏ jednak sàd grupy si∏owej na czele z Igorem Sieczinem, by∏a w Houston, który 17 grudnia 2004 roku, na dwa w stanie zachowaç samodzielnoÊç. Plan stworze- dni przed planowanà licytacjà, wyda∏ werdykt nia z Gazpromu i Rosniefti „narodowego” kon- z pozwu Jukosu nakazujàcy wstrzymanie ope- cernu energetycznego kontrolowanego przez racji z aktywami firmy do chwili przedstawienia Kreml ostateczne nie zosta∏ zrealizowany. przez nià planu sanacji. W rezultacie konsorcjum banków zachodnich wycofa∏o si´ z uzgodnionego wczeÊniej kredytu dla Gazpromu, który mia∏ byç przeznaczony na zakup Jugansknieftiegazu. Pier-

P race OSW 2.2. Gazprom i Rosnieft’ na rynku niefti jako krok w stron´ przej´cia pozosta∏ych naftowym aktywów Jukosu84. Fakt, ˝e dotychczas nie do- Paƒstwo zwi´kszy∏o swój udzia∏ w akcjonariacie sz∏o do ich licytacji, mo˝e oznaczaç, ˝e istnieje Gazpromu do 51% w koƒcu czerwca 2005 roku, plan sprzedania kompanii w ca∏oÊci. Byç mo˝e po tym jak gazowy monopolista sprzeda∏ 10,74% Rosnieft’ czeka z przej´ciem pozosta∏ej cz´Êci Ju- swoich akcji Rosnieftiegazowi79. JednoczeÊnie kosu do czasu gie∏dowej emisji swoich akcji. Gazprom og∏osi∏, ˝e nie zamierza rezygnowaç Rywalizacja mi´dzy Rosnieftià i Gazpromem za- z zaanga˝owania w sektor naftowy i w ciàgu cz´∏a si´ szybciej, ni˝ mo˝na by∏o przypuszczaç. najbli˝szych lat planuje zwi´kszyç udzia∏ wydo- Obie kompanie stara∏y si´ o przej´cie Sibniefti, bycia ropy w ogólnym bilansie swojej dzia∏al- ale to gazowy monopolista we wrzeÊniu 2005 noÊci do 55%. Deklaracja ta by∏a zapowiedzià, ˝e roku wykupi∏ 80% akcji tej firmy. Zakup firmy Gazprom i Rosnieftiegaz stanà si´ w najbli˝szej wydobywajàcej rocznie 34 mln ton ropy i majà- przysz∏oÊci rywalami w walce o konsolidacj´ cej 50% udzia∏ów w kompanii S∏awnieft’ (22 mln wokó∏ siebie rosyjskich aktywów naftowych. ton ropy rocznie) mia∏by byç krokiem w stron´ Na poczàtku sierpnia 2005 roku strategi´ dal- szybkiego rozwoju segmentu naftowego w dzia- szego rozwoju przedstawi∏a równie˝ firma ∏alnoÊci Gazpromu, co nie uda∏o si´ wczeÊniej Rosnieft’. Og∏oszono, ˝e w ciàgu dwóch lat kom- z powodu fiaska przej´cia Jugansknieftiegazu. pania planuje wysunàç si´ na pierwsze miejsce W interesie Rosniefti le˝y jednak niedopuszcze- w Rosji pod wzgl´dem wydobycia ropy, a do nie do wi´kszego zaanga˝owania si´ Gazpromu 2015 roku zwi´kszyç udzia∏ w produkcji tego w sektorze naftowym, co mog∏oby zagroziç jej surowca z obecnych 15% do 25–27% ca∏oÊci ro- planom budowy najwi´kszej kompanii naftowej syjskiego wydobycia, czyli do 120–128 mln ton w Rosji. 21 rocznie. W drugiej po∏owie 2006 roku oko∏o 30% Po nieudanej próbie fuzji Gazpromu i Rosniefti akcji Rosniefti ma trafiç na gie∏dy, w tym zachod- Kreml nie zrezygnowa∏ z utworzenia kontrolo- nie, a pozyskane w ten sposób Êrodki majà byç wanej przez siebie „narodowej” kompanii naf- przeznaczone na zmniejszenia d∏ugów firmy80. towej. Zgodnie z nowym planem koncern pow- Wed∏ug analityków rynku energetycznego reali- staje na bazie Rosniefti i Jugansknieftiegazu zacja tych celów jest niemo˝liwa bez przej´cia z ewentualnym przej´ciem mniejszych firm ener- pozosta∏ych aktywów Jukosu, przede wszystkim getycznych. Pomys∏ ten jest skopiowaniem pla- przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje najwi´kszych: Samaranieftiegazu i Tomskniefti81. nów Jukosu – który zmierza∏ do utworzenia kon- Wszystko wskazuje na to, ˝e zad∏u˝ony na nie- cernu dominujàcego w sektorze naftowym – botycznà sum´ 23 mld dolarów Rosnieftiegaz za- ipróbà wdro˝enia ich pod egidà paƒstwa. Pod mierza zaw∏adnàç tymi dwiema spó∏kami za wzgl´dem posiadanych zasobów oraz skali dzia- Êrodki samego Jukosu82. 13 maja 2005 roku sàd ∏ania powstajàca kompania ma byç w przysz- arbitra˝owy przychyli∏ si´ do skargi Rosniefti, ∏oÊci porównywalna z najwi´kszymi korporacjami ˝àdajàcej od Jukosu odszkodowania w wyso- energetycznymi Êwiata. Realizacja projektu na- koÊci 2,2 mld dolarów za przekazanà Jukosowi potyka jednak znaczne trudnoÊci, z których naj- przez Jugansknieftiegaz w 2004 roku rop´, za wa˝niejszà jest brak konsensusu wÊród elity którà firma Chodorkowskiego nie p∏aci∏a. Jukos kremlowskiej i partykularne interesy poszczegól- odrzuci∏ oskar˝enia przekonujàc, ˝e nie móg∏ za- nych grup, co przek∏ada si´ na istnienie podzia- p∏aciç, bo wszystkie Êrodki, które trafia∏y na jego ∏ów w kwestii kszta∏tu polityki energetycznej konto, by∏y automatycznie przejmowane przez Rosji85. Wraz z przekszta∏ceniem Rosniefti w jed- sàd na sp∏at´ zad∏u˝enia. Rosnieft’ domaga si´ nego z liderów rosyjskiego rynku naftowego równie˝ 10,8 mld dolarów, z których 5 mld do- wzros∏y mo˝liwoÊci i znaczenie „si∏owików”. larów to roszczenia s∏u˝by podatkowej wobec Wielomiesi´czna rywalizacja z Gazpromem o za- Jugansknieftiegazu, a 5,8 mld dolarów to dom- chowanie samodzielnoÊci zakoƒczy∏a si´ zwy- niemane straty firmy z powodu stosowanych ci´stwem firmy Siergieja Bogdanczikowa, co po- przez Jukos cen transferowych83. Dla zabezpie- kazuje, ˝e grupa Igora Sieczina mo˝e skutecznie czenia tych ˝àdaƒ na wszystkie aktywa Jukosu wp∏ywaç na prezydenta (co wi´cej, za poÊred- (z wyjàtkiem akcji Sibniefti) zosta∏ na∏o˝ony nictwem Rosnieftiegazu kontroluje ona równie˝ areszt. Obserwatorzy ocenili te dzia∏ania Ros- 10,7% akcji Gazpromu). JednoczeÊnie Gazprom

P race OSW wykupi∏ we wrzeÊniu 2005 roku 72,7% akcji Sib- Zakoƒczenie niefti, a Dmitrij Miedwiediew zosta∏ mianowany na stanowisko wicepremiera, zachowujàc fotel Zniszczenie imperium Jukosu okaza∏o si´ ∏at- przewodniczàcego rady dyrektorów gazowego wiejsze ni˝ mo˝na by∏o poczàtkowo przypusz- koncernu. Tym samym wzgl´dna równowaga czaç. Kiedy 31 maja 2005 roku P∏aton Lebiediew w otoczeniu prezydenta zosta∏a zachowana. i Michai∏ Chodorkowski zostali skazani na kar´ dziewi´ciu lat pozbawienia wolnoÊci, wartoÊç gie∏dowa kompanii – si´gajàca w paêdzierniku 2003 roku 35 mld dolarów – wynosi∏a zaledwie 1,18 mld dolarów. Z Jukosu Êciàgni´to oko∏o 30 mld dolarów rzekomo zaleg∏ych podatków, a sàdy rozpatrywa∏y kolejne pozwy o niezap∏acone po- datki przeciwko firmie, których ogólna wartoÊç si´ga∏a 9,8 mld dolarów. Wed∏ug oficjalnej pro- pagandy, w∏aÊnie kwestie niezap∏aconych podat- ków mia∏y byç g∏ównym powodem dzia∏aƒ pro- kuratury przeciwko firmie. Przyczyny „sprawy Jukosu” by∏y oczywiÊcie znacznie bardziej skom- plikowane i podobnie jak jej póêniejszy rozwój nie poddajà si´ prostej analizie. Ich interpretacja wymaga wielowymiarowego podejÊcia, uwzgl´d-

22 nienia zarówno aspektów politycznych, jak rów- nie˝ gospodarczych, które – jak pokaza∏ póê- niejszy rozwój wydarzeƒ – mia∏y najdalej idàce konsekwencje. WÊród najwa˝niejszych przyczyn nale˝y wymieniç: obawy cz´Êci elity w∏adzy przed silnym konkurentem i ch´ç wyeliminowania go, tak˝e ze wzgl´du na zbli˝ajàce si´ wybory parla- „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje mentarne i prezydenckie; dà˝enie do przej´cia przynajmniej cz´Êci aktywów Jukosu i wzmoc- nienia kompanii energetycznych kontrolowanych przez w∏adz´ kosztem firm prywatnych; walka polityczna na Kremlu pomi´dzy poszczególnymi grupami; niedopuszczenie do przej´cia du˝ego pakietu akcji Jukosu przez koncern mi´dzynaro- dowy. „Spraw´ Jukosu” nale˝y postrzegaç w kontekÊcie ca∏okszta∏tu rozwoju systemu polityczno-gospo- darczego Rosji, jako jeden z elementów jego autorytarnej „pierestrojki”. Od „sprawy Jukosu” rozpoczà∏ si´ bowiem kolejny etap transformacji rosyjskiej sceny politycznej i gospodarki, w tym sektora energetycznego. Wybory parlamentarne w grudniu 2003 roku i wczeÊniejsze aresztowa- nie Chodorkowskiego usankcjonowa∏y tylko ob- serwowanà od d∏u˝szego czasu post´pujàcà mo- nopolizacj´ rosyjskiej polityki przez Kreml. W nowych warunkach niemo˝liwe by∏o istnienie tak niezale˝nego i silnego podmiotu jak Jukos. W rezultacie „sprawy Jukosu” ze sceny politycz- nej zniknà∏ autonomiczny aktor, pretendujàcy

P race OSW do odgrywania niezale˝nej roli. Dosz∏o do powa˝- one powstawaç nie tylko w sektorze energetycz- nego os∏abienia pozycji kapita∏u prywatnego. Za nym, lecz tak˝e w maszynowym, obronnym i in- has∏em walki z oligarchami kry∏a si´ nie tylko nych cz´Êciach sektora surowcowego. ch´ç wyeliminowania ich z polityki, lecz tak˝e rozciàgni´cia wi´kszej kontroli nad ich przed- Mimo ˝e po up∏ywie trzech lat od wybuchu „spra- si´biorstwami oraz – ju˝ w drugim etapie kon- wy Jukosu” rozwój wydarzeƒ oraz nowe ujaw- fliktu – przej´cie aktywów Jukosu. Miejsce wiel- nione fakty u∏atwiajà wyjaÊnienie jej przyczyn kiego biznesu prywatnego zacz´∏y zajmowaç ikonsekwencji, a tak˝e dajà mo˝liwoÊç spojrze- firmy paƒstwowe lub zwiàzane z paƒstwem, nia na nià jak na ca∏oÊciowy proces, to pe∏ne awmiejsce oligarchów epoki Jelcyna pojawi∏a rozwiàzanie tej uk∏adanki b´dzie jeszcze wyma- si´ nowa kategoria, którà mo˝na okreÊliç mia- ga∏o czasu. I mo˝na przypuszczaç, ˝e b´dzie za- nem „oligarchów-biurokratów” lub „oligarchów le˝a∏o bezpoÊrednio od dalszego rozwoju syste- wewnàtrz re˝imu”. Nale˝à do niej ludzie zajmu- mu politycznego oraz sytuacji w sektorze ener- jàcy stanowiska na szczytach w∏adzy i majàcy getycznym, w tym przysz∏oÊci pozosta∏ych akty- tak˝e interesy o charakterze gospodarczym, bez- wów Jukosu. poÊrednio powiàzane z politycznymi. Poczàtkowo Wojciech Konoƒczuk wydawa∏o si´, ˝e w odró˝nieniu od „klasycz- (Fundacja im. Stefana Batorego) nych” oligarchów nie dà˝à oni do tego, aby zo- Prace nad tekstem zakoƒczono w styczniu 2006 roku staç w∏aÊcicielami firm, ale jedynie chcà kontro- lowaç ich dochody i przep∏ywy finansowe, uni- kajàc tym samym ryzyka wynikajàcego z posia- dania w∏asnoÊci. W ostatnich miesiàcach na jaw 23 wychodzi jednak coraz wi´cej faktów Êwiadczà- cych o tym, ˝e nast´puje proces uw∏aszczania si´ ludzi z otoczenia prezydenta Putina, którzy zaczynajà tworzyç w∏asne zaplecza gospodarcze. Kiedy zapada∏ wyrok w procesie P∏atona Lebie- diewa i Michai∏a Chodorkowskiego, podejmowa- no decyzj´ o rozwoju Gazpromu i Rosniefti. Osta- przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje tecznie nie dosz∏o do ich po∏àczenia, ale w wy- niku kompromisu zawartego przez elit´ kremlow- skà postanowiono, ˝e koncerny b´dà rozwijaç si´ niezale˝nie od siebie, „zagospodarowujàc” wi´kszoÊç sektora energetycznego. Firma Ros- nieft’, po wykupieniu Jugansknieftiegazu, faktycz- nie przej´∏a plan Jukosu stworzenia „narodowej” kompanii naftowej, doÊç skutecznie wdra˝ajàc go pod egidà Kremla. Gazprom po przej´ciu Sib- niefti sta∏ si´ zaÊ wa˝nym graczem na rosyjskim rynku naftowym. JednoczeÊnie w konsekwencji „sprawy Jukosu” zatrzymane na ponad dwa lata zosta∏y prace nad projektem ropociàgu daleko- wschodniego, zniknà∏ projekt ropociàgu do Murmaƒska i podkopane zosta∏y dotychczasowe d∏ugoterminowe decyzje prywatnych kompanii naftowych dotyczàcych ich dalszego rozwoju i planów strategicznych. Od „sprawy Jukosu” zaczà∏ si´ równie˝ nowy sterowany przez Kreml proces w rosyjskiej gospodarce – tworzenia w poszczególnych sektorach wielkich holdin- gów kontrolowanych przez paƒstwo. Zaczynajà

P race OSW Aneks 1 Kalendarium najwa˝niejszych wydarzeƒ „sprawy Jukosu”

2003 3 paêdziernika Kolejne przeszukania w siedzibie Jukosu 6 czerwca w zwiàzku ze sprawà AO „Apatyt”. Deputowany W∏adimir Judin (partia „Jedinaja Rossija”) kieruje do prokuratury pytanie o le- 17 paêdziernika galnoÊç prywatyzacji w 1994 roku spó∏ki AO Wasilijowi Szachnowskiemu, prezesowi Jukos- „Apatyt”. Po kilku dniach prokuratura wszczy- Moskwa, przedstawiono zarzut uchylania si´ na w tej sprawie Êledztwo. od p∏acenia podatków. Nie zostaje on jednak aresztowany, ale zmuszony do podpisania zo- 19 czerwca bowiàzania do nieopuszczania kraju. Aresztowanie Aleksieja Piczugina, szefa depar- tamentu bezpieczeƒstwa ekonomicznego Juko- 21 paêdziernika su, który oskar˝ony zosta∏ o zorganizowanie Zast´pca prokuratora generalnego W∏adimir morderstwa. Kolesnikow stwierdza, ˝e Prokuratura General- na zamierza przedstawiç zarzuty kilku osobom 2 lipca z kierownictwa Jukosu. Aresztowanie P∏atona Lebiediewa, przewod-

24 niczàcego rady dyrektorów Menatep, jednego 25 paêdziernika z najwi´kszych akcjonariuszy Jukosu. Aresztowanie Michai∏a Chodorkowskiego na lotnisku w Nowosybirsku. 4 lipca Michai∏ Chodorkowski i Leonid Niewzlin zosta- 27 paêdziernika jà przes∏uchani przez Prokuratur´ Generalnà. W∏adimir Putin zwraca si´ do rzàdu o niew∏à- czanie si´ w dyskusj´ wokó∏ Jukosu. Wasilij

„Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje 8 lipca Szachnowski zostaje wybrany na senatora Premier Michai∏ Kasjanow og∏asza, ˝e areszto- z Ewenkijskiego Okr´gu Autonomicznego. wanie P∏atona Lebiediewa by∏o „nadmiernym Êrodkiem”. Giennadij Sielezniow, przewodni- 30 paêdziernika czàcy Dumy Paƒstwowej, stwierdza, ˝e proku- Na∏o˝ony zostaje areszt na 44,1% akcji Jukosu, ratura i Izba Obrachunkowa powinny skontro- nale˝àcych do Yukos Universal Limited i Hulley lowaç legalnoÊç powstania w Rosji „kapita∏ów Enterprises. W∏adimir Dubow, jeden z najwi´k- oligarchicznych”. Rosyjski Fundusz Majàtku szych akcjonariuszy Jukosu, emigruje do Izrae- Federalnego og∏asza, ˝e nie ma do Menatepu la. Ministerstwo Zasobów Naturalnych rozpo- pretensji w zwiàzku z prywatyzacjà 20% akcji czyna kontrol´ z∏ó˝ naftowych nale˝àcych do AO „Apatyt”. firmy pod kàtem przestrzegania norm ekolo- gicznych. Dymisja Aleksandra Wo∏oszyna ze 9 lipca stanowiska szefa administracji Kremla. Biuro Rosyjskiego Zwiàzku Przemys∏owców iPrzedsi´biorców wystosowuje list do prezy- 3 listopada denta W∏adimira Putina w zwiàzku z sytuacjà Michai∏ Chodorkowski rezygnuje ze stanowiska wokó∏ Jukosu. Prokuratura Generalna roz- prezesa Jukosu. poczyna kontrol´ w siedzibie firmy. 6 listopada 16 lipca Sàd uznaje wybór Wasilija Szachnowskiego na Prokuratura Generalna zleca s∏u˝bie podat- senatora z ramienia Ewenkijskiego Okr´gu kowej przeprowadzenie kontroli podatków Autonomicznego za nieprawomocny. odprowadzanych przez Jukos.

P race OSW 11 listopada 25 luty Aleksandr Wieszniakow, przewodniczàcy Cen- Dymisja rzàdu Michai∏a Kasjanowa. tralnej Komisji Wyborczej, stwierdza, ˝e sytuacja wokó∏ Jukosu wp∏ynie na wybory do Dumy 14 marca Paƒstwowej (planowane na grudzieƒ 2003 roku). Wybory prezydenckie.

28 listopada 22 marca Sibnieft’ og∏asza, ˝e tymczasowo wstrzymuje Rada Europy powo∏uje Sabine Leutheusser- fuzj´ z Jukosem. -Schnarrenberger, by∏à minister sprawiedliwoÊ- ci Niemiec, na specjalnego sprawozdawc´ do 2 grudnia spraw sytuacji wokó∏ Jukosu. S∏u˝ba podatkowa powiadamia, ˝e Jukos nie dop∏aci∏ w 2000 roku 5 mld dolarów podatków. 29 marca By∏a to pierwsza z serii zarzutów o niep∏ace- W dzienniku Wiedomosti ukazuje si´ artyku∏ nie podatków wobec firmy. Michai∏a Chodorkowskiego „Kryzys liberalizmu w Rosji”. 7 grudnia Wybory do Dumy Paƒstwowej. 31 marca German Gref, minister rozwoju gospodarczego, 9 grudnia oznajmia, ˝e „sprawa Jukosu” nie jest wyni- Podczas negocjacji w Londynie przedstawiciele kiem „b∏´du gospodarczego”, a konfliktu mi´- Jukosu i Sibniefti podejmujà decyzj´ o wstrzy- dzy „silnà w∏adzà” i wielkim kapita∏em. 25 maniu fuzji obu firm. 28 kwietnia 2004 Wiktor Gieraszczenko, by∏y szef Banku Central- nego Rosji, staje na czele rady dyrektorów 13 stycznia Jukosu. Premier Michai∏ Kasjanow ponownie wyst´pu- „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje je w obronie Jukosu, krytykujàc zarzuty s∏u˝by 3 czerwca podatkowej wobec firmy o uchylanie si´ od Gazprom og∏asza, ˝e jeÊli aktywa Jukosu zo- p∏acenia podatków. stanà wystawione na licytacj´, to nie wyklu- cza ich wykupienia. 24 stycznia Wydano nakaz aresztowania Leonida Niewzlina, 17 czerwca który wówczas przebywa∏ ju˝ na emigracji. W∏adimir Putin stwierdza, ˝e w∏adze Rosji nie sà zainteresowane bankructwem Jukosu. 29 stycznia Rada dyrektorów Jukosu rekomenduje zarzà- 20 lipca dowi kontynuowanie negocjacji z Sibnieftià Ministerstwo SprawiedliwoÊci podejmuje de- o po∏àczeniu. cyzj´ o sprzeda˝y g∏ównego przedsi´biorstwa wydobywczego Jukosu – Jugansknieftiegazu – 3 lutego w celu pokrycia zad∏u˝enia firmy. Akcjonariusze Jukosu i Sibniefti podpisujà pro- tokó∏ o przerwaniu fuzji. 9 wrzeÊnia Moskiewski Sàd Arbitra˝owy og∏asza po∏àcze- 5 lutego nie Jukosu i Sibniefti za niewa˝ne i wzywa obie Sàd uznaje Wasilija Szachnowskiego winnym strony do zwrotu akcji. uchylania si´ od p∏acenia podatków i skazuje go na kar´ roku pozbawienia wolnoÊci w zawie- szeniu.

P race OSW 14 wrzeÊnia 2005 Rzàd wyst´puje z projektem wymiany cz´Êci akcji Gazpromu na akcje Rosniefti, w celu zwi´k- 12 stycznia szenia przez paƒstwo udzia∏u w gazowym Michai∏ Chodorkowski og∏asza, ˝e przekaza∏ monopoliÊcie do 51%. nale˝àce do siebie akcje w Menatep Group Leo- nidowi Niewzlinowi. 24 wrzeÊnia W∏adimir Putin stwierdza, ˝e paƒstwo nie ma 25 luty planów nacjonalizacji lub przej´cia Jukosu, Amerykaƒski sàd zaprzestaje rozpatrywania ale jeÊli aktywa firmy zostanà wystawione na sprawy Jukosu, twierdzàc, ˝e mo˝e si´ nià zajàç sprzeda˝, to paƒstwo mo˝e wystàpiç jako ku- tylko taka instancja, która przewiduje udzia∏ pujàcy. rzàdu Rosji w rozprawie sàdowej.

30 listopada 2 marca Gazprom og∏asza, ˝e zamierza wykupiç Ju- Aleksiej Miller, szef Gazpromu, og∏asza, ˝e gansknieftiegaz. schemat przy∏àczenia Rosniefti do gazowego monopolisty zosta∏ ostatecznie ustalony. 13 grudnia Financial Times publikuje oÊwiadczenie Mena- 30 marca tep Group, ˝e spó∏ka poda do sàdu ka˝dego, Aleksiej Piczugin zostaje skazany na kar´ 20 lat kto kupi akcje Jugansknieftiegaz lub udzieli pozbawienia wolnoÊci. 26 wsparcia nabywcy. 25 kwietnia 17 grudnia Aleksiej Kudrin, minister finansów, stwierdza, Sàd w Houston zakazuje sprzeda˝y Jugansk- ˝e „sprawa Jukosu” by∏a powa˝nà lekcjà za- nieftiegazu. równo dla w∏adz, jak i dla biznesu, i ˝e ma na- dziej´ podobnych sytuacji da si´ uniknàç 19 grudnia w przysz∏oÊci. „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje 76,8% akcji Jugansknieftiegazu zostaje sprze- danych na licytacji za 9,35 mld dolarów firmie 16 maja Bajka∏finansgrup. Sàd rozpoczyna og∏aszanie wyroku w procesie Michai∏a Chodorkowskiego i P∏atona Lebiediewa. 22 grudnia Firma Rosnieft’ og∏asza, ˝e wykupi∏a 100% akcji 25 maja Bajka∏finansgrup. Gazeta Wiedomosti informuje, ˝e Gazprom pro- wadzi negocjacje z akcjonariuszami Sibniefti 28 grudnia o wykupieniu wi´kszoÊciowego pakietu akcji Andriej I∏∏arionow, doradca ekonomiczny pre- firmy. zydenta Rosji, ocenia sprzeda˝ Jugansknieftie- gazu jako „afer´ roku”. 31 maja Michai∏ Chodorkowski i P∏aton Lebiediew zo- 30 grudnia stajà skazani na kar´ dziewi´ciu lat pozbawie- Zast´pca szefa Administracji Prezydenta Dmi- nia wolnoÊci. trij Miedwiediew informuje, ˝e zapowiadana fuzja Gazpromu i Rosniefti nastàpi zgodnie 9 czerwca z planem w styczniu 2005 roku, ale w sk∏ad Rosimuszczestwo og∏asza, ˝e paƒstwo planuje aktywów wnoszonych do Gazpromu nie wej- zwi´kszyç udzia∏ w Gazpromie poprzez wyku- dzie zakupiona przez Rosnieft’ Jugansknieftie- pienie 10,7% akcji koncernu przez Rosnieftie- gaz. gaz, co oznacza fiasko fuzji Gazpromu i Ros- niefti.

P race OSW 1 lipca 22 wrzeÊnia Gazprom sprzedaje 10,7% swoich akcji Ros- Moskiewski Sàd Apelacyjny zmniejsza wyrok nieftiegazowi. dla Michai∏a Chodorkowskiego z dziewi´ciu do oÊmiu lat pozbawienia wolnoÊci. 1 sierpnia W dzienniku Wiedomosti ukazuje si´ artyku∏ 28 wrzeÊnia Michai∏a Chodorkowskiego „Skr´t w lewo”. Gazprom wykupuje 72,7% akcji Sibniefti.

Wojciech Konoƒczuk

Aneks 2 Stosunek dochodów do ˝àdaƒ podatkowych wobec firmy w latach 2000–2003

18

16,26 16

Dochód w mld USD 27

14 13,55 ˚àdania podatkowe 12,66 12

11,37 10 9,93 9,03 9,45 „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje 8

6,09 6

4

2

0

èród∏o: Mikhail Khodorkovsky Press Centre, http://www.mbktrial.com/about/yukos_taxes.cfm

W latach 2000–2003 zysk Jukosu wyniós∏ 46,1 mld dolarów. Za ten sam okres s∏u˝ba podatkowa za˝àda∏a od firmy 42,2 mld dolarów rzekomo niezap∏aconych nale˝noÊci podatkowych.

P race OSW 1 Jurij Szafranik by∏ w latach 1993–1996 ministrem paliw 12 Wzrost ceny w stosunku do roku poprzedniego. Dane za: i energetyki. S. Kozicyn, God rossijskoj nieftianki, Wiedomosti, 16.01.2003. 2 W ramach tego programu paƒstwo otrzymywa∏o du˝e 13 Firma wyró˝nia∏a si´ równie˝ ze wzgl´du na osob´ swo- kredyty w bankach rosyjskich, oferujàc w zamian akcje naj- jego szefa. Michai∏ Chodorkowski sta∏ si´ przyk∏adem trans- wi´kszych przedsi´biorstw. Faktycznie celem tej operacji formacji komsomolskiego przedsi´biorcy w efektywnego by∏o przekazania biznesmenom powiàzanym z prezydentem biznesmena, próbujàcego dzia∏aç wed∏ug standardów za- Borysem Jelcynem aktywów firm paƒstwowych znacznie chodnich. On sam podobno lubi∏ mówiç o sobie, ˝e jest po- poni˝ej ich wartoÊci, co by∏o cenà za sfinansowanie jego ∏àczeniem trzech Rockefellerów w jednym, co mo˝na inter- kampanii przed wyborami prezydenckimi w 1996 roku. pretowaç jako przejÊcie od etapu – „ukradzionego pierw- Wi´kszoÊç po˝yczek nigdy nie zosta∏a zwrócona. szego miliona dolarów” poprzez etap szanowanego biznes- 3 Wed∏ug oficjalnej informacji na stronie internetowej Ju- mena a˝ po filantropa. Tylko w 2002 roku Jukos przekaza∏ kosu nabywcà jego akcji w 1995 roku by∏a „grupa rosyjskich 45 mln dolarów na cele charytatywne, a jego akcjonariusze inwestorów majàca doÊwiadczenie w wyciàganiu przedsi´- – 150 mln dolarów. Michai∏ Chodorkowski, poza finansowa- biorstw z k∏opotów” (www.yukos.com/About_us/History.asp). niem Fundacji „Otwarta Rosja”, której roczny bud˝et mia∏ 4 Transakcja zosta∏a dokonana poprzez firm´ trzecià – La- si´gaç 100 mln dolarów, sponsorowa∏ m.in. Bibliotek´ Kon- guna, powo∏anà specjalnie w tym celu. Menatep bowiem, gresu w Waszyngtonie. jako organizator aukcji, nie móg∏ braç w niej udzia∏u. 14 Wkrótce przy∏àczy∏ si´ do nich Surgutnieftiegaz. 5 Po rosyjskim kryzysie finansowym w 1998 roku Jukos 15 D. Or∏ow, Politiczeskaja gieomietrija nieftianych intierie- przyjà∏ plan restrukturyzacji, reorganizujàc swojà struktur´ sow, Niezawisimaja Gazieta, 07.02.2003. W odpowiedzi pre- w trzy w pe∏ni kontrolowane firmy: g∏ównà spó∏k´ za- mierowi Michai∏ Chodorkowski argumentowa∏: „Zgodnie rzàdzajàcà ca∏à kompanià – Jukos-Moskwa, spó∏k´ odpowie- z aktualnym ustawodawstwem nie ma ˝adnych przeszkód dzialnà za zarzàdzanie operacjami zwiàzanymi z wydoby- dla budowy prywatnych ropociàgów. (...) Stanowisko rzàdu ciem i poszukiwaniem nowych z∏ó˝ – Jukos EP oraz spó∏k´ jest dla nas niezrozumia∏e. MyÊl´ jednak, ˝e wczeÊniej czy zarzàdzajàcà operacjami zwiàzanymi z przetwórstwem póêniej przekroczy on t´ psychologicznà barier´”. Cyt. za:

28 i sprzeda˝à – Jukos RM. Wkrótce powsta∏a jeszcze jedna W∏ast’ bolszoj niefti, Ekspiert, 03.02.2003. spó∏ka zale˝na – YUKOS-International z siedzibà w Londy- 16 Wyt∏umaczeniem zmiany zdania przez Kasjanowa mo˝e nie, zajmujàca si´ dzia∏alnoÊcià mi´dzynarodowà kompanii. byç udany lobbing firm naftowych, co zapowiedzia∏ Michai∏ 6 G. Gricenko, Istorija Jukosa, Chodorkowski: „Cena i czas budowy ropociàgu (...) stanà si´ www.polit.ru/economy/2003/10/15/istorija_jukosa.html obiektem lobbingu, aby móg∏ on powstaç w tym kierunku 7 Przerób surowca we w∏asnych rafineriach stanowi∏ i w tym terminie, które sà dla nas wygodne”. Cyt. za: W∏ast’ w 2002 roku tylko 46% ca∏oÊci wydobycia. bolszoj..., op. cit. 8 Zgodnie z nià byli nimi: Michai∏ Chodorkowski (9,5% akcji), 17 Z rurociàgiem do Murmaƒska zwiàzany by∏ projekt Juko-

„Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje Leonid Niewzlin (8%), P∏aton Lebiediew (7%), W∏adimir Du- su wejÊcia na rynek amerykaƒski. Kompania mia∏a bardzo bow (7%), Michai∏ Brudno (7%) i Wasilij Szachnowski (4,5%). ambitny plan zdobycia – w ciàgu zaledwie trzech lat – 20% Dzi´ki tej operacji Jukos sta∏ si´ jedynym du˝ym przedsi´- rynku ropy w Stanach Zjednoczonych. W lipcu 2002 roku biorstwem w Rosji o stosunkowo przejrzystej strukturze pierwszy tankowiec z nale˝àcà do Jukosu ropà przybi∏ do w∏asnoÊci (choç akcjonariat firmy nie zosta∏ ujawniony Galveston w Teksasie. w pe∏ni). 18 W marcu 2004 roku rzàd zdecydowa∏, ˝e punktem wyjÊ- 9 Wed∏ug opinii J. Pappe, zmiany w wielkich kompaniach ciowym planowanego ropociàgu b´dzie Tajszet, po∏o˝ony rosyjskich i ich rosnàca przejrzystoÊç spowodowane sà wy- ooko∏o 500 km na pó∏nocny zachód od Angarska. maganiami stawianymi przez biznes mi´dzynarodowy. Aby 19 Michai∏ Chodorkowski przedstawi∏ pozycj´ Jukosu w spra- firmy z Rosji mog∏y otrzymywaç kredyty, emitowaç obliga- wie ropociàgu w wywiadzie dla tygodnika Ekspiert w lutym cje i byç notowane na gie∏dach w UE i USA, musia∏y zbli˝yç 2003 roku. „Kiedy mówià mi, ˝e transport ropy do Nachod- si´ do standardów dzia∏ania korporacji zachodnich. Dobra ki daje wi´cej mo˝liwoÊci, rynek jest bardziej otwarty, to opinia inwestorów zagranicznych o danej kompanii w ciàgu odpowiadam – a po co nam wolny rynek, skoro mam gwa- ostatnich pi´ciu lat sta∏a si´ wa˝niejsza od przyjaêni z gu- rancj´ rzàdu chiƒskiego na zakup naszej ropy w ciàgu naj- bernatorem. W rezultacie oznacza∏o to „koniec oligarchów”, bli˝szych 20 lat po cenach Êwiatowych? (...) PomyÊlcie, którzy stali si´ lobbystami. Jednym z pierwszych, który w jakim celu budowaç ropociàg d∏u˝szy o 3000 km, szukaç przeszed∏ takà transformacj´, by∏ Michai∏ Chodorkowski. odbiorców, zamiast tego, aby na granicy chiƒskiej przez 20 J. Pappe, Koniec ery oligarchow. Nowoje lico rossijskogo lat dostawaç pieniàdze za rop´ po cenach Êwiatowych. I kto krupnogo bizniesa, 07.05.2005, www.polit.ru/lectures/ tu jest szalony, ja?”. W∏ast’ bolszoj..., op. cit. 2005/07/05/pappe.html 20 Z jednej strony ropociàg wed∏ug wariantu chiƒskiego 10 Dane tu i dalej za: www.yukos.ru/indicators.shtml. by∏by o po∏ow´ taƒszy, z drugiej jednak poprowadzenie ro- W 2004 roku, pomimo problemów z prokuraturà i utraty pociàgu do Daqingu skazywa∏oby eksport ropy syberyjskiej Jugansknieftiegazu, Jukos zwi´kszy∏ wydobycie do 85,1 mln na zale˝noÊç od rynku chiƒskiego. Wariant do Nachodki da- ton. Wskaênik ten by∏ jednak ni˝szy od zaplanowanych 90 wa∏ znacznie wi´ksze mo˝liwoÊci dywersyfikacji odbiorców. mln ton. Ponadto ropociàg przebiegajàcy przez rosyjski Daleki Wschód 11 Do ponad 58 tys. akcjonariuszy, g∏ównie by∏ych i obec- móg∏by pobudziç gospodarczo ten region. Zob. m.in.: E. Czau, nych pracowników, nale˝y zaledwie 3,13% akcji. Rossijskije truboprowody: nazad w buduszczeje?, Pro et Con-

P race OSW tra, nr 3, 2004; Yu Bin, The Russian-Chinese OilPolitik, „Com- Norylskiego Niklu we wrzeÊniu 2002 roku na gubernatora parative connections – e-journal on East Asian bilateral re- Kraju Krasnojarskiego. lations”, nr 3, 2003; www.csis.org/media/csis/pubs/0303q.pdf 32 Prac´ grupy koordynowa∏ W∏adimir Dubow, akcjonariusz 21 www.kremlin.ru/appears/2002/11/27/2300_type63378_ Jukosu, deputowany z ramienia partii Jedinaja Rossija, szef 29588.shtml komisji ds. podatków. Dzia∏a∏a ona wedle okreÊlonego po- 22 Russia faces pipeline dilemma, Argus FSU Energy, dzia∏u ról. Za przeprowadzenie poprawek na poziomie 07.02.2003. komitetu podatkowego odpowiada∏ Jukos, g∏osowanie nad 23 Umowa mia∏a obowiàzywaç 25 lat. Yukos fights for China projektami na posiedzeniach Dumy koordynowano wspól- Pipeline, Argus FSU Energy, 30.05.2003. nymi si∏ami, przy czym ka˝da firma „odpowiedzialna” by∏a 24 Decyzja o przebiegu ropociàgu na Dalekim Wschodzie za jednà parti´, na przyk∏ad ¸UKoil za „Regiony Rosji”, TNK zapad∏a dopiero 31 grudnia 2004 roku, kiedy „sprawa Juko- za Sojusz Si∏ Prawicowych, a Jukos za Jab∏oko. A. ¸o∏ajewa, su” trwa∏a ju˝ od ponad roku – rzàd opowiedzia∏ si´ za trasà Anto∏ogija lobbizma, Wriemia Nowostiej, 11.02.2002. do Pieriewoznoj k. Nachodki. Na poczàtku stycznia 2006 33 WÊród najwa˝niejszych ustaw przyj´tych w latach 2001– roku prezydent Putin zapowiedzia∏, ˝e budowa ropociàgu –2003 by∏y: o podatku na wydobycie u˝ytecznych kopalin, rozpocznie si´ w po∏owie tego roku. Wiele kwestii wokó∏ o indeksacji podatku na wydobycie u˝ytecznych kopalin, projektu wcià˝ pozostaje niejasnych. o dost´pie do ropociàgów eksportowych, o cle na eksport 25 Jukos, który sam zrezygnowa∏ z udzia∏u w aukcji, udzieli∏ ropy naftowej, o cle na eksport produktów naftowych, no- Sibniefti kredytu na zakup akcji S∏awniefti. welizacja ustawy o rozdziale produkcji. W. Bie∏asz, ¸obbizm 26 Inny aspekt tej transakcji odnosi si´ do zasad prowa- s cze∏owieczeskim licom, Kommiersant W∏ast’, 21–27.07.2003. dzenia biznesu w Rosji. WejÊcie inwestora zagranicznego 34 Cyt. za: M.B. O∏kott, W∏adimir Putin i nieftianaja politika do du˝ej firmy naftowej musi wp∏ynàç pozytywnie na roz- Rossii, Raboczije matieria∏y Moskowskogo centra Karniegi, powszechnianie si´ bardziej przejrzystych regu∏ dzia∏ania 2005, nr 1, s. 18. oraz powoduje, ˝e w∏adzy trudniej jest wyt∏umaczyç poli- 35 Michai∏ Chodorkowski uwa˝a∏ lobbing za normalny spo- tyczny nacisk na kompani´. sób ochrony interesów swojej firmy. Podczas spotkania 27 Statystyka ta odnosi si´ tylko do firm prywatnych. w Carnegie Endowment for International Peace w Waszyng- 29 Wi´ksze wydobycie ropy ni˝ Jukos mia∏y BP, ExxonMobil, tonie w paêdzierniku 2003 roku, mówi∏: „Lobbujemy otwar- Royal Dutch/Shell. Dane za: A. Wiƒkow, D. Siwakow, Jukos cie, robimy to publicznie i sàdzimy, ˝e jest to ca∏kiem natu- + Sibnieft’ = Jukos, Ekspiert, 28.04.2003. ralne. Nasza aktywnoÊç jest i tak znacznie mniej rozwi- 28 Fuzja mia∏a dokonaç si´ w dwóch etapach. W pierwszym ni´ta, ni˝ w przypadku amerykaƒskich korporacji, które akcjonariusze Sibniefti sprzedawali 20% minus jedna akcja prowadzà lobbing w Kongresie”. Civil Society and the Role swojej firmy Jukosowi za 3 mld dolarów, w drugim docho- of Business, www.ceip.org/files/events/events.asp?pr=2$ dzi∏o do wymiany akcji w stosunku 0,36125 akcji zjedno- EventID=649. 36 czonej kompanii za 1 akcj´ Sibniefti. Schemat po∏àczenia W wyborach parlamentarnych w grudniu 2003 roku star- przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje by∏ jednoznacznie korzystny dla akcjonariuszy Sibniefti, towa∏o szeÊciu kandydatów blisko zwiàzanych z Jukosem: którzy sprzedawali swoje udzia∏y po cenie znacznie wy˝szej Siergiej Murawlenko, pierwszy prezes kompanii, Aleksiej od ceny rynkowej (kapitalizacja ich firmy si´ga∏a wówczas Kondaurow, szef departamentu bezpieczeƒstwa (obaj z list 11 mld dolarów). partii komunistycznych), Wiktor Kazakow, b. dyrektor Jukos- 29 Zob. A. Wiƒkow, D. Siwakow, op. cit. EP („Jedinaja Rossija”), Aleksandr Osowcow, prezes „Otwar- 30 W stosunkach pomi´dzy w∏adzà a wielkim biznesem tej Rosji”, Konstantin Kaga∏owski, b. mened˝er firmy oraz mo˝na wydzieliç kilka etapów. Pierwszy (1991–1996) cha- Galina Antonowa, dyrektor jednego z departamentów (z list rakteryzowa∏ si´ dominujàcà rolà paƒstwa, a liderem w gos- Jab∏oka). W. Wis∏oguzow. Dieputat bariela, Kommiersant podarce zostawa∏ ten, kto umia∏ zyskaç przychylnoÊç oÊ- W∏ast’, 08–14.12.2003. rodka prezydenckiego. Biznes posiada∏ ju˝ pewien kapita∏, 37 Gosudarstwo i oligarchija. W Rossii gotowitsia oligarchi- ale nie kontrolowa∏ sektora surowcowo-energetycznego. czeskij pierieworot, www.strategia.ru/articles_453.html. Wdrugim okresie (1996–1998) wielcy przedsi´biorcy, któ- Powsta∏a w czerwcu 2002 roku Rada Strategii Narodowej rzy zdà˝yli uzyskaç silne zaplecze finansowe, zacz´li odgry- by∏a poczàtkowo ma∏o znaczàcà organizacjà, choç ju˝ wów- waç wa˝nà rol´ politycznà, podzielili si´ równie˝ na grupy. czas jej cz∏onkami by∏o kilku znanych politologów. Sta∏o si´ W trzecim etapie (1998–2000) dosz∏o do krachu „oligarchicz- o niej g∏oÊno dopiero po publikacji raportu „Paƒstwo a oli- nego” modelu gospodarki, czego symbolem by∏ kryzys finan- garchia”. Wed∏ug nieoficjalnych informacji finansowana sowy w sierpniu 1998 roku. Powo∏anie gabinetów Siergieja jest przez m.in. Norylski Nikiel i Russkij Aluminij. Kirijenki i Jewgienija Primakowa pokaza∏o, ˝e mo˝e istnieç 38 „Jednoczàc zasoby administracyjne akcjonariuszy Sib- w∏adza przynajmniej w cz´Êci niezale˝na od oligarchów. niefti, którzy znani sà ze swoich mo˝liwoÊci lobbingu i nie- Zob. I. Bunin, W∏ast’ i biznies w nowoj Rossii, www.politcom. formalnej kontroli nad szeregiem struktur w∏adzy, Michai∏ ru/2004/pvz336.php, 14.01.2004. Chodorkowski mo˝e mieç ambitne zadania d∏ugookresowe. 31 Dwa najbardziej charakterystyczne przyk∏ady to wybór W ostatnim czasie wielu obserwatorów zgadza si´, co do Borysa Zo∏otariowa, wiceprezesa Jukosu, w kwietniu 2001 politycznych planów Chodorkowskiego”. Gosudarstwo i oli- roku na gubernatora Ewenkijskiego Okr´gu Autonomicz- garchija, op. cit. nego oraz Aleksandra Ch∏oponina, dyrektora generalnego 39 Potwierdzili to b. cz∏onkowie Rady: Borys Makarienko, Lilia Szewcowa i Mark Urnow w artykule w tygodniku

P race OSW Moskowskije Nowosti w sierpniu 2003 roku. Oskar˝ali w nim s∏em dla oficjalnego wszcz´cia sprawy, podczas gdy proku- Stanis∏awa Bie∏kowskiego i Josifa Diskina, ˝e zamienili oni ratura bada∏a jà w tajemnicy od kilku miesi´cy. Rad´ w agencj´ PR wykonujàcà polecenia cz´Êci „grupy krem- 49 N. Wardul, Siem die∏ s prawom pieriepiski, Kommiersant lowskiej”. B. Makarienko, M. Urnow, L. Szewcowa, My nie sda- W∏ast’, 28.07–03.08.2003. jom imiena w ariendu..., Moskowskije Nowosti, 05–11.08.2003. 50 W tym okresie najprawdopodobniej trwa∏y nieformalne 40 Zob. np. A. Priwa∏ow, Dawno zabytoje staroje, Ekspiert, konsultacje pomi´dzy organami si∏owymi a Jukosem, które 07.07.2003. najwidoczniej nie doprowadzi∏y do porozumienia. 41 Potwierdzajà to stenogramy rozmów telefonicznych za- 51 T. Witiebska, W. Diemczenko, M. Ignatowa, M. Chodor- st´pcy szefa administracji Kremla Igora Sieczina z Siergie- kowski: Eto poslednij boj, Izwiestia, 26.10.2003. jem Bogdanczikowem, dyrektorem Rosniefti i Stanis∏awem 52 Szef Jukosu wraca∏ z Forum Obywatelskiego w Ni˝nym Bie∏kowskim opublikowane w lipcu 2003 roku na stronie Nowogrodzie, poÊwi´conego, uzgodnionej z prezydentem, compromat.ru, http://www.compromat.ru/main/bogdan dyskusji przedstawicieli wielkiego biznesu z ministrami sek- chikov/prosl.htm. Wiele rosyjskich gazet uzna∏o je za praw- tora gospodarczego i si∏owego o projektach ustaw i innych dziwe. Zob. np.: I. Gordiejew, Nieftianaja siecza. Chodor- przepisów prawnych, które mia∏y doprowadziç do zawarcia kowskij i kriemlowskije, Wriemia Nowostiej, 07.07.2003. „nowego kontraktu spo∏ecznego” mi´dzy w∏adzà a bizne- 42 Zob. wywiad z G. Jawliƒskim: My niczem nie otliczajem- sem. Zob. A. Auzan, Obszczestwiennyj dogowor i gra˝dan- sia ot Ermita˝a, Kommiersant W∏ast’, 25–31.08.2003 oraz skoje obszczestwo. Lekcyja (www.polit.ru/lectures/2005/ W. Iwanow, Chodorkowskij sozna∏sia. Akcyoniery “JUKOSa” 01/11/auzan.html). pomogut SPS, „Jab∏oku” i KPRF, Wiedomosti, 08.04.2003. 53 W grudniu 2004 roku do oskar˝enia przeciw Chodor- 43 www.kremlin.ru/appears/2003/05/16/1259_type63372_ kowskiemu dodano jeszcze jeden zarzut – „Legalizacja 44623.shtml Êrodków pieni´˝nych uzyskanych w drodze przest´pstwa”. 44 Dzia∏alnoÊç polityczna Jukosu nie ogranicza∏a si´ do fi- 54 Nawet przewodniczàcy partii komunistycznej Giennadij nansowania partii politycznych i budowania lobby w orga- Ziuganow ocenia∏: „To, co si´ dzieje z Jukosem, jest po prostu nach w∏adzy. Firma posiada∏a te˝ rozbudowany departa- oburzajàce. Z powodu tych wydarzeƒ kraj traci miliardy

30 ment analityczny, którym kierowa∏ genera∏-major Aleksiej dolarów i to w okresie, kiedy w zesz∏ym roku w Rosji wy- Kondaurow, w latach 1993–1998 szef Centrum ds. Kontak- produkowano tylko 10 kombajnów i 50 traktorów”. Cyt. za: tów Spo∏ecznych FSB, od 1999 roku deputowany z ramienia D. Kamyszew, Powtorienije matuczenja, Kommiersant Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej. Zajmowa∏ si´ on W∏ast’, 01-07.09.2003. m.in. zbieraniem materia∏ów kompromitujàcych polityków 55 Cyt. za: I. Bu∏awinow, Czekistskaja tiszyna, Kommiersant i przedsi´biorców oraz prowadzaniem dzia∏aƒ przeciwko W∏ast’, 03-09.11.2003. Prezydent uspokoi∏ jednak wielkich przeciwnikom Jukosu. przedsi´biorców, mówiàc, ˝e nie b´dzie rewizji prywatyzacji. 45 Potwierdzi∏ to Grigorij Jawliƒski. Zapytany, dlaczego Ja- 56 Jako pierwszy akcjonariusz Jukosu zosta∏ on 5 lutego

„Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje b∏oko ma tylko jednego sponsora, odpowiedzia∏, ˝e „Mamy 2004 roku skazany na kar´ jednego roku pozbawienia wol- wi´cej ni˝ jednego sponsora, ale udzia∏ Jukosu jest naj- noÊci, ale sàd odstàpi∏ od wykonania wyroku. Ten ∏agodny wi´kszy. Byç mo˝e, kiedy rozdzielano sponsorów – sami oni wyrok mo˝na by∏o wówczas uznaç za zapowiedê, ˝e sàd to robili, czy te˝ decydowano o tym na Kremlu – tak w∏aÊnie nie zdecyduje si´ na surowe potraktowanie Chodorkow- si´ umówili. Odpowiada panu tak szczera odpowiedê?”. skiego i Lebiediewa. Cyt. za: My niczem nie otliczajemsia od Ermita˝a..., op. cit. 57 Wywiad dla radio „Echo Moskwy” 11.11.2005. 46 BezpoÊrednio po aresztowaniu Chodorkowski twierdzi∏, 58 „Rodzinà” nazywano kràg ludzi z najbli˝szego otoczenia ˝e nigdy nie planowa∏ kariery politycznej i jest to wy∏àcz- Borysa Jelcyna, do którego nale˝eli m.in.: córka prezydenta nie wymys∏ prasy. W sierpniu 2005 roku, ju˝ po wyroku, nie Tatiana Djaczenko, oligarchowie Borys Bieriezowski, Roman wykluczy∏ udzia∏u w wyborach lokalnych w Moskwie, uzys- Abramowicz i Oleg Deripaska, ówczesny szef administracji ka∏ równie˝ kilka propozycji startu w wyborach regional- Kremla Aleksandr Wo∏oszyn, ówczesny minister finansów nych. Zapewni∏o mu to dodatkowy rozg∏os w mediach, nie i póêniejszy premier Michai∏ Kasjanow i b. szef adminis- pozwalajàc Rosjanom zapomnieç o „sprawie Jukosu”. Uza- tracji kremlowskiej Walentin Jumaszew (od 2001 roku mà˝ sadnione jest pytanie o ambicje polityczne b. szefa Jukosu Tatiany Djaczenko). W∏adimir Putin, który zawdzi´cza∏ wy- po wyjÊciu z wi´zienia. bór na prezydenta „Rodzinie”, przed obj´ciem w∏adzy nie- 47 Tygodnik Argus FSU Energy napisa∏, ˝e dotar∏ do listu wy- oficjalnie zagwarantowa∏ jej pewne przywileje i zachowa- stosowanego w kwietniu 2003 roku przez prokuratora gene- nie status quo w okresie swojej pierwszej kadencji. ralnego W∏adimira Ustinowa do prezydenta Putina i w któ- 59 „Si∏owikami” zacz´to okreÊlaç przedstawicieli tzw. sek- rym pisa∏ on, ˝e nie ma podstaw prawnych do wszcz´cia torów si∏owych. Do ich g∏ównych reprezentantów zalicza Êledztwa w sprawie prywatyzacji AO „Apatyt”. Yukos plot si´ zwykle: wysokich urz´dników administracji kremlow- thickens, Argus FSU Energy, 18.07.2003. skiej, Wiktora Iwanowa i Igora Sieczina, dyrektora FSB Ni- 48 6 czerwca 2003 roku deputowany Dumy W∏adimir Judin ko∏aja Patruszewa, Siergieja Iwanowa, ministra obrony („Jedinaja Rossija”) wystosowa∏ do Prokuratury Generalnej oraz prokuratora generalnego. zapytanie podajàce w wàtpliwoÊç legalnoÊç prywatyzacji 60 Za∏o˝ycielem i w∏aÊcicielem 72% akcji Mie˝prombanku AO „Apatyt”. OkolicznoÊç ta wskazuje, ˝e inicjatorzy akcji jest Siergiej Pugaczow – biznesmen i senator reprezentujàcy przeciwko Jukosowi próbowali zachowaç pozory zgodnoÊci w Radzie Federacji Republik´ Tuwa. z prawem swoich dzia∏aƒ, pos∏ugujàc si´ szeregowym po-

P race OSW 61 O niegatiwnych posledstwijach „letniego nastuplenija” 72 Dane za: Mikhail Khodorkovsky Press Centre, http:// oppozicyonnogo kursu priezidientu RF mieƒszynstwa, No- www.mbktrial.com/about/yukos_taxes.cfm. waja Gazieta, 11.09.2003. 73 Cyt. za: I. Bu∏awinow, Czekistskaja tiszyna..., op. cit. 62 YukosSibneft joins the big league, Argus FSU Energy, 74 Ciekawà opini´ o polityce Kremla wobec sektora ener- 25.04.2003. getycznego przedstawi∏a Martha Brill Olcott. Dowodzi ona, 63 W wywiadzie dla radio „Echo Moskwy” na poczàtku lipca ˝e zmiany by∏y przewidywalne i zacz´∏y byç wdra˝ane na- 2003 roku Chodorkowski mówi∏: „Kiedy podj´liÊmy decyzj´ tychmiast po tym, jak prezydent Putin zaczà∏ w wi´kszym o fuzji Jukosu z Sibnieftià, by∏em Êwiadomy, ˝e to struktura stopniu kontrolowaç instrumenty w∏adzy. Na potwierdze- gospodarcza na poziomie Êwiatowym i dlatego jej pow- nie swoich tez przytacza ona fragmenty skrótu pracy dok- stanie musi wywo∏aç okreÊlonà walk´ o wp∏ywy pomi´dzy torskiej W. Putina, gdzie pisze on m.in., ˝e centralne ró˝nymi grupami. Nie jako cel sam w sobie, ale jako jeden zarzàdzanie zasobami naturalnymi powinno si´ znajdowaç z czynników w walce o w∏adz´. Wed∏ug mnie mamy do w r´kach paƒstwa, oddanie kontroli nad sektorem nafto- czynienia z rozpocz´tà walkà o w∏adz´ pomi´dzy frakcjami wym by∏o ogromnym b∏´dem, który powinien byç napra- w otoczeniu W∏adimira Putina”. wiony, a najlepszà formà w∏asnoÊci w sektorze surowco- 64 Wyjàtkowy by∏ jednak przypadek Romana Abramowicza, wym by∏by system mieszany – paƒstwowo-prywatny, ale który choç zalicza∏ si´ do przedstawicieli „rodziny”, po zmia- to paƒstwo podejmowa∏oby decyzje strategiczne. Martha nie uk∏adu si∏ zdo∏a∏ zachowaç, a nawet do pewnego stopnia Brill Olcott, W∏adimir Putin i nieftianaja politika Rossii, wzmocniç, swojà pozycj´. Zachowuje on dzisiaj dobre sto- w: Raboczije matieria∏y Centra Karnegi, nr 1, 2005. sunki z Kremlem, czego dowodem mo˝e byç mianowanie 75 WartoÊç Jugansknieftiegazu, wed∏ug wyceny zachodnich go przez W∏adimira Putina na gubernatora Czukotki na banków, wynosi∏a oko∏o 18–30 mld dolarów, cen´ wywo- drugà kadencj´. ∏awczà ustalono jednak na zaledwie 8,9 mld dolarów. 65 Wed∏ug Lilii Szewcowej, to, co sta∏o si´ w rosyjskiej poli- 76 Po licytacji prezydent Putin powiedzia∏, ˝e w∏aÊcicielami tyce w koƒcu paêdziernika, „wytycza lini´ pod ca∏ym okre- Bajka∏FinansGroup sà „osoby fizyczne, prowadzàce od lat sem postkomunistycznego rozwoju Rosji. Putin odszed∏ od interesy w bran˝y energetycznej i zamierzajàce robiç inte-

re˝imu-hybrydy, który zawiera∏ w sobie wzajemnie wyklu- resy z innymi firmami energetycznymi w Rosji, tak˝e paƒst- 31 czajàce si´ tendencje i opiera∏ si´ na polityce wzajemnej wowymi, które sà zainteresowane wspó∏pracà”. Kommier- pob∏a˝liwoÊci (…). Prezydent dokona∏ wyboru na rzecz tra- sant, 22.12.2004. dycyjnego systemu rzàdzenia, istota którego le˝y w pe∏nej 77 Warto zwróciç uwag´, ˝e w grudniu 2004 roku zale˝ny kontroli w∏adzy nad spo∏eczeƒstwem, biznesem i klasà po- od Gazpromu Gazprombank odkupi∏ od Rosniefti za 1,7 mld litycznà”. L. Szewcowa, Riewolucyja Putina, Moskowskije dolarów udzia∏y w spó∏kach zajmujàcych si´ eksploatacjà Nowosti, 04.11.2003. z∏ó˝ gazu w szelfie Morza Barentsa. Suma transakcji wy- 66 A. Ma∏aszenko, D. Trienin, Wriemia juga. Rossija w Cze- nios∏a dok∏adnie tyle, ile kaucja wp∏acona przez Rosnieft’

cznie. Czecznia w Rossii, Moskwa 2002, s. 65–66. za zlicytowany pakiet akcji Jugansknieftiegazu. Kommier- przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje 67 Mo˝na stwierdziç, ˝e wi´kszy wp∏yw na dzia∏ania Kremla sant, 28.12.2004. wobec Jukosu mia∏y reakcje mi´dzynarodowe, z którymi – 78 Kommiersant, 24.12.2004. Dopiero w koƒcu sierpnia 2005 w mniejszym lub wi´kszym stopniu – w∏adza musia∏a si´ roku pojawi∏y si´ informacje, które pomog∏y rozwik∏aç sche- liczyç przy rozpatrywaniu scenariuszy rozprawy z firmà. mat finansowania zakupu Jugansknieftiegazu. Jak wynika 68 „Co si´ tyczy wykupienia cz´Êci Jukosu, to jest to przede zrocznego sprawozdania Rosniefti, firma finansowa∏a Baj- wszystkim sprawa samej korporacji, ale oczywiÊcie mo˝liwa ka∏FinansGrup i pomog∏a jej zap∏aciç kaucj´ w wysokoÊci jest bardzo wielka transakcja. MyÊl´, ˝e dobrze si´ stanie, 1,75 mld dolarów. Ârodki na zakup Jugansknieftiegazu jeÊli zostanà przeprowadzone wst´pne konsultacje z rzàdem wwysokoÊci 5,3 mld dolarów firma Rosnieft’ otrzyma∏a od Federacji Rosyjskiej”. Cyt. za: I. Prieobra˝enski, Zaocznyj swoich struktur zale˝nych, te z kolei uzyska∏y pieniàdze dia∏og na tiemy Jukosa, 07.10.2003 (www.politcom.ru/2003/ poprzez sprzeda˝ swoich weksli OOO „Trejd-ekspress”, zloba3092.php). który najprawdopodobniej dzia∏a∏ w interesach paƒstwo- 69 2 paêdziernika 2003 roku kompania Chodorkowskiego wego Wnieszekonombanku. Bank zaÊ otrzyma∏ Êrodki z fun- zap∏aci∏a ostatnià transz´ za pakiet 20% minus jedna akcja duszu stabilizacyjnego (rzàdowym funduszu, w którym od- Sibniefti. Nast´pnego dnia Jukos sta∏ si´ w∏aÊcicielem do- k∏adana jest cz´Êç nadwy˝ki bud˝etowej). Rosnieft’ zwró- datkowych 72% jego akcji, a firma Romana Abramowicza ci∏a jednak niebawem ca∏à sum´ swoim spó∏kom zale˝nym obj´∏a w posiadanie 26,01% akcji Jukosu. dzi´ki 6 mld dolarów uzyskanych od firm chiƒskich, b´- 70 Pomimo przerwania fuzji Jukos pozostaje w∏aÊcicielem dàcych przedp∏atà za przysz∏e dostawy ropy. N. Siemionow, 20% akcji Sibniefti. Rosnieft’ za∏o˝y∏a siebia po-krupnomu, Kommiersant, 71 Wed∏ug s∏u˝by podatkowej nadu˝ycia by∏y mo˝liwe dzi´ki 26.08.2005. „wykorzystaniu schematów transferowych kszta∏towania 79 Rosnieftiegaz zosta∏ stworzony specjalnie w celu wyku- cen, minimalizacji podatków z pomocà specjalnej strefy pienia 10,74% akcji Gazpromu. Do spó∏ki wniesiono 100% w Mordwie i umyÊlnego dokonywania p∏atnoÊci podatko- akcji Rosniefti. wych poprzez banki bez licencji lub zagro˝one bankruc- 80 W ten sposób Rosnieft’ zmierza do ostatecznego usank- twem” w latach 1998–1999”. http://analitika.aton.ru/ cjonowania operacji przej´cia Jugansknieftiegazu. themes/analitika/materials-document.asp?folder=1525& 81 Oprócz tych spó∏ek do Jukosu wcià˝ nale˝à: Wostoczno- matID=74926&a=1, 03.12.2003. -Sibirskaja Nieftianaja Kompanija, Kaspijskaja Nieftianaja

P race OSW Kompanija oraz 20% akcji Sibniefti. W 2004 roku wydoby∏y one 31 mln ton ropy. Ponadto firma posiada kontrolne pa- kiety akcji szeregu rafinerii, m.in. rafinerii acziƒskiej, syzraƒ- skiej i strie˝ewskiej o wspólnej mocy przerobowej 30 mln ton rocznie. 82 WysokoÊç d∏ugów Rosniefti wed∏ug stanu na lipiec 2005 roku. Dane za: http://analitika.aton.ru/themes/analitika/ materials-document.asp?folder=1525&matID=103849&a=1. 83 I. Rieznik, Dobit’ Jukos, Wiedomosti, 14.05.2005. 84 Rosnieft’, która trzykrotnie zwi´kszy∏a wydobycie dzi´ki przej´ciu Jugansknieftiegazu, cierpi na deficyt mocy prze- robowych i dlatego dà˝y do zaw∏adni´cia g∏ównymi rafine- riami wcià˝ nale˝àcymi do Jukosu. 85 Fakt ten pozwala przypuszczaç, ˝e Rosja w rzeczywistoÊci nie ma spójnej strategii przysz∏ego kszta∏tu rynku energe- tycznego, a jego rozwój jest przede wszystkim wypadkowà interesów grup polityczno-biznesowych na Kremlu. Traktu- jà one poszczególne kompanie naftowe – paƒstwowe lub na które paƒstwo mo˝e oddzia∏ywaç – jako instrument do osiàgania w∏asnych celów politycznych. 32 „Sprawa Jukosu”: przyczyny„Sprawa Jukosu”: i konsekwencje

P race OSW Key points

1. When interpreting the ‘Yukos affair’, it is hard to focus on any single particular motive or ex- planation that would easily rationalise the go- vernment’s actions against the company. The ‘Yukos affair’ is a multi-layered process with a number of different reasons for its cause. When one scrutinises the events around the company, the impression may be obtained that the Krem- lin seemed at first not to have had any ultimate strategy; the authorities’ position evolved as time went by. At first, the conflict was mainly of a political nature; economic factors did not arise until later, when the oil sector was undergoing changes in ownership.

2. The ‘Yukos affair’ was an important stage in The ‘Yukos Affair’, its the evolution of Russia’s political system, indeed one of its turning points. The attack on Yukos Motives and Implications took place – not coincidentally – just before the parliamentary elections, and influenced their re- 33 Wojciech Konoƒczuk* sults. The authorities’ conflict with Russia’s larg- est oil company has brought about a crisis within the political elite, and has ultimately led to a key shift within Vladimir Putin’s inner circle. As a re- sult, the ‘old’ Kremlin elite has lost its one-time significance and political influence, which it had acquired thanks to the former president Boris The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications Yeltsin. Furthermore, the ‘Yukos affair’ brought about serious changes in the relations between government and big business – the business rep- resentatives have been ultimately deprived of any possibility to act autonomously.

3. The ‘Yukos affair’ has been a catalyst for a fun- damental transformation in the Russian oil sec- tor and the energy sector as a whole. As a result, it has become the key element of these sectors’ reorganisation, and has led to the strengthening of the state’s position in this sector and the resto- ration of the state officials’ domination thereof.

4. The Kremlin’s policy towards the oil sector started changing radically after the presidential elections in March 2004. This was a result of the attack on Yukos, but was also to an extent one of the reasons for this attack. After the elections,

*Wojciech Konoƒczuk is an associate of the Warsaw based Stefan Batory Foundation.

CES Studies the government made noticeable attempts to Finally, another important reason for taking up establish a ‘national’ oil company controlled by this topic is its relevance. The ‘Yukos affair’ has the Kremlin. Initially, the plan was to merge revealed the mechanisms of the Kremlin’s new Gazprom and Sibneft; however this scheme fail- policy towards the energy sector, and has out- ed because of the specific ambitions of individ- lined the direction and trends of the develop- ual groups within the Kremlin elite. Later, some ment of Russian economy for the immediate attempts were made to establish such a ‘nation- future. al’ company on the basis of Rosneft. In each of The main difficulty in analysing the ‘Yukos these scenarios, a sine qua non for establishing affair’ is the overlap of its numerous plots and the ‘national’ concern was the dismantling of aspects. The ‘Yukos affair’s’ multidimensionality Yukos – as all or most of Yukos’ assets were to and ambiguity makes it difficult to restrict one- form the basis for this company. self to one particular interpretation or one deci- sive cause. Therefore the author has decided that the best way to present the ‘Yukos affair’ is Introduction to show the company’s state of affairs on the eve of the incident; the main reasons for the con- When Platon Lebedev, the director of the Group flict with the Kremlin; and the main aspects of Menatep and one of Yukos’ major shareholders, this conflict that would best explain the affair. was arrested in July 2003, it did not look like an incident which would have far-reaching effects. However, this initiated the ‘Yukos affair’, which

34 has developed into something much more seri- ous after the company’s CEO and chief share- holder Mikhail Khodorkovsky was arrested three and a half months later. It soon turned out that this incident and the whole sequence of events around Yukos was more than just a dispute be- tween the government and one of the oligarchs. These arrests actually initiated the process by The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications which the Kremlin seized Russia’s largest private oil company.

The aim of this study is to present the motives behind the ‘Yukos affair’, its evolution and its significance and implications for Russian politics and economy. Even though the inside story of the ‘Yukos affair’ is still incomplete, now that three years have elapsed, it seems that it can be evaluated as a comprehensive process. The ‘Yukos affair’ can be treated as a case study which can help us to examine many crucial poli- tical and economic issues in today’s Russia. Among these issues we can include the govern- ment’s seizure of the energy sector; the shift of power within the Kremlin elite; the elimination of independent political and economic actors; the creation of a ‘national’ oil company; and the Far East oil pipeline route. These aspects and others related to them are presented in this study.

CES Studies I. Yukos in Russia’s political ral smaller companies from the energy sector: and economic system the Eastern Oil Company (1997), the East Siberian Oil and Gas Company (2000), the Angarsk Petro- (Up to July 2003) chemical Company (2001), Arktikgaz, Rospan and Urengoy (2002)6. Thanks to the newly acquired 1. The company’s potential companies, Yukos was able to rapidly increase its and its position on the oil market oil extraction. Soon, however, the company faced a shortage of oil transporting capability that was Yukos, like most Russian major oil companies, curtailing Yukos’ export potential. Yukos found was established in 1993. According to the con- itself at a ‘technological dead end’ – the compa- cept of the restructuring of the oil industry (the ny was boosting extraction but could not in- so-called Shafranik concept1), four independent crease oil processing and export7. This made it companies were created to extract and process harder to develop new deposits, as any such de- oil: Rosneft, LUKoil, Surgutneftegaz and Yukos. velopment would require more export receipts. They were to control both oil deposits and refi- This problem forced Yukos to devise a project to neries. Yukos was headed by Sergey Muravlenko, build new private oil pipelines, in particular one a former Soviet-era director in the oil sector. The to Murmansk. concern included the oil extraction company In 2001, Yukos became the first Russian oil com- Yuganskneftegaz in the Khanty-Mansi Autono- pany to publish quarterly reports according to mous District, three refineries in the Samara ob- international standards. Several dozen Western last and oil product traders located in eight fe- European and American-based accountants were deral constituents. hired. In 2002, the Group Menatep published its 35 In 1995 the state put Yukos’ 45% shareholding major shareholders’ list8. up for auction, as part of the loan-for-shares As a result, Yukos was hailed as Russia’s most deal2. At the time, the badly managed company transparent corporation and enjoyed good repu- was indebted to the tune of US$3.5 billion. The tation in the West. It appeared that everything loan was put up by the Menatep Bank (it had was according to the company’s owners’ plans. beaten three other banks, who had not been Yukos’ success was noticed both in Russia and in allowed to participate in the auction due to alle- the West. Mikhail Khodorkovsky was portrayed The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications ged formal transgression3). Menatep paid US$159 as an efficient businessman as well as a symbol million for the shares (even though their actual of Russian ‘civilised capitalism’9. value was much higher) and pledged to invest In April 2003 Yukos became Russia’s largest oil a further US$350 million in Yukos’ development company by volume extracted, slightly overtak- until 1999. Thereafter, Menatep bought a further ing LUKoil. In 2002 the company extracted 69.5 33% of the shares in an investment tender, pay- million tonnes, and in 2003 it increased this ing US$150 million4. amount to 80.8 million tonnes (which constitut- After the 1996 presidential elections and Boris ed 19.5% of total oil production in Russia)10. In Yeltsin’s re-election, the loan-givers became the 2003, Yukos exported 61% of its oil (a rise of 21% real owners of the pawned shares of Russia’s compared to 2002). However, the company’s plans largest companies. This was the price the state were even more ambitious. The company had paid for the financial support of the business- planned to increase oil extraction to 130 million men during the 1996 presidential campaign. tonnes by 2006–2007, and its exports to around 100 million tonnes (55 million tonnes were to be Yukos became the first entirely private Russian exported via the planned pipelines). Also, Yukos oil company. A few months after the privatisa- had intended to broaden the geographical scope tion, Mikhail Khodorkovsky, the chief shareholder of its export: 20 million tonnes a year were to of Menatep, took over as head of the company. reach China, 35 million tonnes for the USA, and Within the next couple of years Yukos underwent 45 million for European markets. a thorough restructuring and started yielding Yukos’ financial condition was improving. In 2001 enormous profits5. In 1997, Yukos launched an the company paid out US$500 million of divi- expansion on the oil market and took over seve- dends to its 58,500 shareholders; in 2002 the

CES Studies dividend reached US$700 million, and in 2003 it a capacity of around 80–120 million tonnes was to reach US$3 billion11. The company’s capi- a year14. Russia’s major oil companies intended talisation soared: in 2001 the value of Yukos to increase their exports during the oil boom and shares grew by 191%, and in 2002 by 81.5%12. bypass the state transport monopoly Transneft, The company had planned further development the sole owner of the Russian oil pipeline net- and the acquisition of new enterprises in Russia work. The Murmansk project was to cost US$3.5 and abroad. Its new sphere of activity was sup- billion and was to be finalised by 2007. posed to be gas production. These plans, devised under the auspices of Yukos, Yukos stood out from other companies with its were blocked by the Russian government. In Ja- high-quality management, expansiveness, effi- nuary 2003 Prime Minister Mikhail Kasyanov as- ciency and its relatively great degree of business serted that Russian law did not provide for the transparency13. This does not mean, however, existence of private pipelines. Instead he sug- that the company did not play by the specific gested that the companies could invest in the rules of Russian business. Despite the introduc- Murmansk pipeline that would be owned by tion of Western standards into the company, the Transneft, and receive lower transport tariffs in shareholders could not – and often chose not to return. Kasyanov’s statement was quite surpris- – renounce certain ways of doing business that ing, as he had been considered as one of the po- would give them the upper hand over other liticians more closely linked to the oil oligarchs. players. These included lobbying in parliament, In the opinion of some experts, this declaration or close though unofficial ties with the authori- was made at President Putin’s order15. In late ties in both Moscow and in the provinces. April 2003, the Prime Minister moderated his

36 stance and declared that in principle the state 2. Yukos’ international strategy had nothing against the construction of a pipe- line by private companies16. In 2001 Yukos began its expansion abroad. Unlike A kind of ‘pipeline war’ between the govern- other Russian companies from the energy sector, ment and the oil companies headed by Yukos Yukos intended to focus outside the Common- went on for several months preceding the out- wealth of Independent States. Yukos’ major for- break of the ‘Yukos affair’17. More was at stake eign investments included the following: pur- than just the principle that pipelines were state- The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications chasing 49% of Slovak Transpetrol shares in De- owned. The access to export pipelines was one cember 2001 (Transpetrol is an operator of the of the very few instruments of pressure over the Druzhba oil pipeline on Slovak territory), and oil sector that the state had managed to keep for buying out 53% of shares in the Mazeikiu Nafta itself. As a result, the Murmansk pipeline was refinery in Lithuania in 2002, from Williams In- never started, and the outbreak of the ‘Yukos ternational and the Lithuanian government. In affair’ has now cut short any discussion on this 2002 Khodorkovsky stated for the first time that issue. he aimed to transform Yukos into a transnational corporation. He also declared that in the follow- 2.2. The Chinese pipeline ing years Yukos was to invest around US$6 bil- Ever since the Far Eastern pipeline project emer- lion into international projects. Apart from pur- ged in the late 1990s, its exact route has been chasing enterprises outside Russia, this money the main question of dispute. There were two was supposed to be invested in the construction competing projects: the Chinese route, connect- of two new oil pipelines, from Western Siberia to ing Angarsk with Daqing in China; and the Murmansk, and from Angarsk (near Irkutsk) to Japanese route, connecting Angarsk with Na- China. khodka on the Sea of Japan18. Yukos had been selling some amounts of oil to 2.1. The Murmansk pipeline project China from 1999, using rail transportation. The By November 2002 four Russian oil companies – company was planning to make the Chinese Yukos, LUKoil, TNK and Sibneft – had established market a priority over the next few years. Yukos, a consortium to build a pipeline from Western allied with the Chinese state company CNPC, Siberia to Murmansk on the Barents Sea, with had been lobbying the Daqing project for four

CES Studies years19. The company’s competitor, the state trance of the first ever foreign strategic investor concern Rosneft in collaboration with the Mi- onto the Russian oil market has had immense nistry of Energy, were in favour of the Nakhodka economic and political significance. An alliance route. of Russian and Western oil companies came into In the first half of 2003 Russian politicians, experts being, whose aims included providing immunity and oil companies actively discussed the optimal for the oil assets of Russian oligarchs: Mikhail route of the pipeline. A delay in reaching the de- Fridman (Alfa Group) and Victor Vekselberg (Ac- cision resulted from the clash of interest between cess/Renova)26. the two aforementioned companies. Another The third and most important event was the mer- reason was the fact that this would be not just ger of Yukos and Sibneft, announced on 22 April an economic, but also a political decision that 2003. As a result of this merger, the largest oil would affect Russia’s relations with China and company in Russia was supposed to come into Japan20. The state position on the pipeline route being. Its oil reserves would have been the larg- was presented by President Putin during a ses- est in the world (2.65 billion tonnes) and it would sion of the Security Council in November 2002; have been the fourth largest by extraction capa- Putin backed the Nakhodka route21. This was bilities (102 million tonnes a year)27. 28.9% of challenged by Khodorkovsky a month later, when the joint company’s shares were to be retained he promised that a pipeline to Daqing would be by Sibneft shareholders and 71.1% by Yukos completed by 2005. His next declaration may be shareholders28. seen as pure blackmail; in February 2003 Kho- This actually meant that the merger was a friend- dorkovsky warned that if the pipeline went to ly takeover of Sibneft by Yukos. The latter’s chief

Nakhodka, Yukos would refuse to supply oil to shareholder, the Group Menatep, was to control 37 the pipeline22. 54–55% of the joint company29.

A few weeks before Platon Lebedev was arrest- The two companies’ merger was immediately re- ed, it seemed that Yukos would be able to push cognised as a fundamental event in the Russian through its own project – the Chinese route – oil sector. An incomparably large player with despite the objections of the President, the Mi- a huge capital had entered the market, one which nistry of Energy, the state oil companies and most was capable of implementing projects that their The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications experts. This impression was strengthened by rivals could not afford to accomplish. Yukos-Sib- Prime Minister Mikhail Kasyanov’s unexpected neft’s low capitalisation (around US$35 billion) declaration backing the Daqing route. Moreover, as compared to other world oil giants could sug- two weeks later Yukos signed a long-term agree- gest that the company would only gain in value, ment with CNPC concerning the construction of considering its huge potential. a Daqing pipeline that would transport 400,000 It seems that the Yukos-Sibneft merger would barrels a day23. Thus, Yukos’ ‘Far East strategy’ not have happened without the government’s seemed to have become a fait accompli24. consent. Shortly after the merger was announced, it was publicly backed by Prime Minister Mikhail 3. The merger of Yukos and Sibneft Kasyanov and by all major political parties (ex- cluding the Communist Party). Immediately upon At the turn of 2003, Russian oil witnessed three this announcement, the press began speculations major deals which significantly changed the face on other possible mergers on the Russian oil of the sector. In November 2002 Sibneft and TNK market. There were suggestions that the newly beat Rosneft to acquire the state-owned 74.95% created giant could take over Surgutneftegas or shareholding of Slavneft, the eighth largest oil the Slavneft shares that had been purchased by company in Russia25. In February 2003, British TNK-BP. Another speculation suggested that 10% Petroleum’s assets in Russia were merged with of Yukos’ shares were soon to be sold to a major TNK. TNK’s owners – Alfa Group and Access/ foreign concern. Renova – sold 50% of the company’s shares to the British concern. This transaction produced A few years after Yukos’ privatisation, the com- the third largest oil company in Russia. The en- pany could have conquered the oil sector’s leader

CES Studies LUKoil, a partly state-owned company. Yukos as transform in nature. Big businessmen chose had a clear, aggressive development strategy and to shift their lobbying activity from the Presi- ambitious plans for the future. Had they been dential Administration to the State Duma and realised, the company would have become the regional governments. In the regions, their ex- oil sector’s unquestionable leader by 2007, and pansion plans often involved backing ‘corpora- a major player on the global market. Yukos had tion candidates’ in elections for governorships31. planned on building a ‘national’ energy concern In the Duma, the energy sector lobby acted via whose scale and importance would exceed other official structures (like the ‘Russian Energy’ cross- Russian companies. Moreover, this new concern party group which included several dozen MPs), was to remain beyond the Kremlin’s control. as well as via unofficial lobbying structures. Yukos initiated the creation of the most important lob- 4. The relations between government bying group, which was also joined by LUKoil, and big business TNK and Surgutneftegas32. As a result of this joint activity, the parliament passed a number of acts One way of examining the history of the Russian that favoured these corporations (mostly connect- Federation is by analysing relations between ed with taxes)33. government and the big businesses whose rep- As the table presented below exemplifies, Russian resentatives have been key players on the Rus- oil companies never paid their taxes in full. They sian political scene for the last fifteen years. For were skilled at evading regulations and using tax the benefit of this study, Yukos will be presented allowances that enabled them to allocate up to in this context during Vladimir Putin’s presidency. 50% of their income for investments. It is appa-

38 Shortly after the 2000 presidential elections, it rent that Yukos, which was accused of tax em- became clear that relations between the govern- bezzlement, was in fact paying among the high- ment and big business, as established under Boris est taxes (as compared to other major oil compa- Yeltsin, would undergo serious changes30. nies). The contrast between the amounts of taxes The ‘anti-oligarchic campaign’ aimed against Boris paid by Yukos and Sibneft seems particularly Berezovsky and Vladimir Gusinsky did not turn egregious. into a ‘crackdown’ on the oligarchs. It did, how- ever, serve its purpose – it intimidated the rep- The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications resentatives of big business and deprived them of their informal immunity. During President Pu- tin’s meeting with a group of 21 oligarchs in July 2000, some kind of ‘new deal’ was established. This included several rules that were to apply to oligarchs in the subsequent years: the business representatives were to give up any political am- bitions, not interfere with political reforms, and stay clear of the media. In exchange, the Kremlin pledged to treat all businessmen equally. Despite these changes, the oligarchs’ political activity in 2000–2003 did not so much decrease

The official income tax rate and actual taxation of selected companies (in %)34

company 1999 2000 2001 2002 2003 Official income 35 35 35 24 24 tax rate LUKoil 15 32 31 29 22 Sibneft 3 10 15 12 7 Yukos 25 33 18 20 19*

* first 9 months

CES Studies The period from 2001 to 2003 witnessed Yukos’ II. The beginning of the ‘Yukos peak lobbying activity, which was deemed to affair’ (July – October 2003) have been exceptionally active and successful35. Yukos, the Group Menatep and the company’s shareholders spent about US$270–350 million 1. The information war annually on lobbying at all levels – in the State Duma, in the Presidential Administration and in ‘Hunting season’ for oligarchs started on 26 May the federal constituents. Up to 130 MPs were al- 2003, when the Council for National Strategy pu- legedly under Yukos’ influence36. Yukos’ domina- blished a report titled ‘The state versus the oli- tion in several key parliamentary commissions garchy’37. The key point of the publication by (which actually meant a monopoly for them re- Stanislav Belkovsky and Josif Diskin was “the garding tax legislation) was one of the reasons ruling oligarch class has begun preparations to why the Kremlin disliked the company. transform the Russian political system and to Yukos and other oil companies acted in a less fa- enter a union with executive power. In fact, the vourable environment than that which Boris state finds itself on the edge of a creeping oligar- Yeltsin’s second term characterised; nonetheless chic coup d'état. Now that the oligarchs have they were able to adapt to the new realities and completed the privatisation of the main assets maintain their influence over legislation. The of the Russian economy, they have moved on to existing system left them some room for auto- some sort of privatisation of the political scene nomous activity. At first, the president did not and the government.” react to business lobbying in the Duma, partly The report was openly aimed at oligarchs who because he wanted to avoid confrontation, and were accused of privatisation by theft, impove- 39 partly because the business representatives had rishment of the nation, the “creation of a system influential allies in the government and the Pre- of anti-national values”, high treason (by appeal- sidential Administration. The Kremlin’s main ing for help to outside countries and “represent- task at the time (2000) was the centralisation of ing outside interests”), of forcing through “oli- power, i.e. by placing restrictions on the regional garchic modernisation”, and ultimately of trying elites. The oligarchs’ turn was coming later. This to acquire a dominant position in the state. The is why this model of relations between the autho- authors highlighted the alleged threat that the The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications rities and big business managed to survive for merger between Yukos and Sibneft posed38. They arelatively long time. It was altered suddenly also warned President Putin that the oligarchs and unilaterally as soon as the new Kremlin elite considered him a threat and intended to weaken felt strong enough to do so. his position. Should their plans succeed, Belkov- sky and Diskin wrote, “a new government subor- dinate to the parliament may arise in the autumn of 2004”, i.e. an ‘oligarchic coup d'état’ would take place. Khodorkovsky’s name was mention- ed in this context. He was presented as a person of immense financial potential, with an ambition to head the new government. The conclusion was clear: Russia was under threat of an oligar- chic coup. The authors stressed that this threat should be counteracted. The report ended with an appeal to the president to act and use the “historic opportunity” to weaken the oligarchs. It seems unlikely that the publication of the re- port just a month before Platon Lebedev’s arrest was accidental. The report’s authors must have known about the planned attack on Yukos. There- fore the report should be perceived as part of the “information war” that preceded the ‘Yukos affair’

CES Studies and foreshadowed the subsequent actions taken It seems that Yukos had decided to sponsor as by the Prosecutor’s Office39. Some Russian news- many as three parties because the company papers40 thought it obvious that the report was needed a stronger opposition in the parliament, made at the Presidential Administration’s order, which it could at least partially control and use and was financed by Rosneft, a company known to pass the legislation beneficial to it44. It cannot for its hostility towards Yukos and for being one be ruled out that Yukos initially financed SPS and of the few sources for income for the siloviki41. Yabloko with the Kremlin’s consent45. However, The Council’s report was answered in its own when the pro-Kremlin party United Russia prov- way by an ‘Analytical note’ published in the ed incapable of taking a leading role in the par- Russian press in September 2003 by Gleb Pavlov- liamentary campaign, the Presidential Admini- sky, a well-known spin-doctor close to the Krem- stration changed its attitude to the election. lin. Pavlovsky suggested that one faction in the A decent election result for the opposition par- Kremlin wants to eliminate rival factions and ties and their alliance under Yukos’ patronage subordinate big business (more in Chapter III, would partially counterbalance the presidential section 1). group; this could have made the new Duma less dependent on the Kremlin, and potentially con- 2. The impact of the ‘Yukos affair’ stituted an open challenge to the authorities. on the pre-election situation Apart from frequent press reports on Yukos’ sup- port for opposition political parties, information The grounds for the ‘Yukos affair’ should be on Khodorkovsky’s alleged political plans for him- sought both in the company’s economic activity self started to circulate. Khodorkovsky himself

40 and its shareholders’ plans, as well as in a strict- fuelled the speculations by stating that he was ly political context. Indeed, it was a special time planning to quit business in 2007, while failing because of the parliamentary elections in De- to clarify what his subsequent plans were to be, cember 2003 and the presidential elections three or whether he intended to get involved into poli- months later. Yukos became one of the subjects tics. Spring 2003 saw speculations that he might but also one of the objects of the elections. run in the 2008 presidential elections. In all like- A few months prior to the elections, Mikhail Kho- lihood, Khodorkovsky fuelled these speculations dorkovsky announced that he would sponsor deliberately, even though he had never explicitly The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications certain opposition parties, namely the Union of declared he was going to enter politics. Khodor- Right-wing Forces (SPS) and Yabloko. According kovsky’s political ambitions should be regarded to different estimates, SPS received between as having been unrealistic; even though he was 3 and 5 million US dollars during the year before considered the ‘nicest oligarch’, he could hardly the elections, and Yabloko received from 6 to 11 have counted on the overall approval of society. million US dollars (almost 100% of the funds Gri- It cannot be ruled out that part of the Kremlin gory Yavlinsky’s party was able to raise itself)42. elite was concerned with his alleged political It was no secret that other Yukos shareholders plans46. The richest man in Russia, the head of had also sponsored the Communist Party (KPRF). Russia’s largest company with global ambitions, In January 2003, the Russian press wrote that a man of huge financial potential and consider- Yukos and the Communists had made a deal able influence on politics, not to mention a per- under which the company was supposed to pro- son regarded with high esteem by the West, and vide the party with US$70 million in 2003–2007. a charismatic personality – Khodorkovsky was In return Yukos was to get 10% of the Commu- gradually outgrowing the other major Russian nist faction’s seats in the State Duma. businessmen. He started to be perceived as an in- Shortly after Khodorkovsky announced that he dependent ‘institution’ that was heading a state had been sponsoring opposition parties, Vladimir within the state. This was considered a threat, Putin himself criticised him. In his annual address and could not be ignored by Vladimir Putin’s to the Federal Assembly, the president mentio- inner circle as it was consolidating on the eve of ned certain shadowy mechanisms of sponsoring his second term. political parties, and expressed hope for greater transparency on the party political scene43.

CES Studies 3. Platon Lebedev’s arrest days later he chose to turn to other big business- men for help. By then, business was seriously In October 2002, President Putin ordered that the worried that the ‘Yukos affair’ might be a start privatisation of the Apatit company be audited to a widespread ‘anti-oligarchic’ campaign. On by the Prosecutor’s Office (Apatit had been pur- 9July Vladimir Putin was handed a letter from chased by Menatep in 1994). At the same time, Arkady Volsky, the head of the Russian Union of a special Federal Security Service and Prosecu- Industrialists and Entrepreneurs. In the letter, the tor’s Office unit was created to find an excuse to Union’s members named the siloviki and their po- take legal action against the company and its litical patrons as the main culprits in the troubles major shareholders. It seems that the unit’s acti- with big business. The Union’s members asked vities over a period of several months did not the president to take appropriate action and stop bring the expected results47. As the search for le- the campaign which had been “launched by forces gal excuses failed, the authorities went for the who feel threatened by stability”49. settlement by force. Prime Minister Mikhail Kasyanov also reacted to The confrontation between Yukos and the Prose- the situation; he publicly stated that no review cutor’s Office started on 2 July 2003 when Platon of privatisation results was possible, and called Lebedev was arrested. Lebedev was the second the Prosecutor’s Office’s action ‘excessive’. Some most important person in Yukos, the head of the Presidential Administration officials, including Group Menatep, one of Yukos’ major sharehold- its then head Alexandr Voloshin, distanced them- ers. This incident initiated the ‘Yukos affair’48. selves from the Prosecutor’s actions. Thus, most of the political elite criticised the action taken by

Platon Lebedev faced charges under three articles the law enforcement agencies. The ‘Yukos affair’ 41 of the Penal Code: swindle, damage to property by was gradually turning into a political crisis, as it fraud or deceit, and non-compliance with a court polarised the members of the ruling circles. How- sentence, court ruling or another judicial act. All ever, the key politician – President Putin – did the allegations were connected to the privatisa- not explicitly support any of the sides, evading tion of Apatit, the monopolist of the phosphate the role of arbiter, and only suggested the consul- market (Menatep had purchased 20% of the com- tation be continued. pany’s shares). Lebedev allegedly seized state pro- Even though the actions taken against Yukos The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications perty worth US$283 million. Lebedev was charged were not considered to be pure chance, the price despite the agreement between Menatep and the of the company’s shares stabilised after a tem- Russian Fund for Federal Property which they had porary drop. This meant that neither the Russian reached in 2002. According to their agreement, market nor foreign investors believed that the Menatep had paid extra US$15 million for Apatit authorities had determined to take any further shares. The settlement was certified by the Mos- action against the company. In September 2003, cow Court of Arbitration, who announced that a consortium of Western banks granted Yukos the state would not claim any compensation from a loan worth of almost a billion US dollars. the company in the future. However, after a few months’ break (from mid- A few days after Platon Lebedev’s arrest, the Pro- July to late September) the Prosecutor’s Office secutor’s Office interrogated Mikhail Khodorkov- took action again50. On 3 October it searched Vla- sky and Leonid Nevzlin, searched Yukos’ archives, dimir Dubov’s office, and went on to search Yukos’ Menatep-St Petersburg Bank and the law firm headquarters. On 17 October, Yukos’ Moscow head working with Yukos. It left even less doubt that Vasily Shakhnovsky was charged with tax eva- the actions taken against Yukos were part of sion at the level of US$1 million. Other incidents a well-planned operation. Khodorkovsky was signalled that another ‘Yukos affair’ could happen nevertheless extremely cautious at first in com- to other major Russian companies – in mid-Oc- menting on the situation; he declared that he tober, Sibneft was charged with tax evasion at did not consider the Prosecutor’s Office’s actions a level of US$332 million. to have been politically motivated. Evidently, he did not want to exacerbate the situation and counted on an amicable solution. However, a few

CES Studies 4. Mikhail Khodorkovsky’s arrest In early January 2004 they were charged with tax evasion and swindling (they had all emigrat- Mikhail Khodorkovsky spent the weeks preced- ed by then). Vasily Shakhnovsky, who was elect- ing his arrest touring Russia: he met governors, ed senator to the Evenkia Autonomous District conducted lectures at universities, and had pri- on 27 October 2003, was charged with tax evasion vate meetings with editors of the regional press. and forgery of documents; his senatorial man- Such intensive touring might have been intend- date was terminated shortly thereafter56. ed to seek the support of regional elites51. The The Russian media spent the next few weeks Prosecutor’s Office decided to arrest Khodor- focusing not so much on the parliamentary elec- kovsky in Novosibirsk on 25 October 200352. He tion as on the ‘Yukos affair’. Khodorkovsky was was charged with swindling, non-compliance not arrested until four months after Lebedev. It with a court sentence, tax evasion, damage to seems that arresting the company’s boss a month property by fraud or deceit, forgery of documents before the Duma elections was meant for the elec- and embezzlement53. tion campaign. Even the Central Election Com- Khodorkovsky’s arrest meant that either the Pro- mittee head Alexandr Veshnyakov admitted that secutor’s Office had used up all its other means the ‘Yukos affair’ would “affect the election”57. to put pressure on him, or that this pressure had not served its purpose. The siloviki reached for the last instrument they had. They decided to arrest Khodorkovsky and bring him to court, even though this might trigger a political crisis and

42 have international repercussions that could tar- nish Russia’s image. Khodorkovsky’s arrest was criticised by the major Russian political parties (apart from Fatherland and United Russia) as well as most politicians, including Prime Minister Mikhail Kasyanov54. Fi- nally, on 27 October, President Putin spoke out. He stressed that no bargain was possible when The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications it came to court decisions: “I demand that all the speculation and hysteria cease, and I expect the government to stay away from this discussion”55. The last statement was interpreted as a critical reaction to the Prime Minister’s support for Kho- dorkovsky. The decision to arrest Khodorkovsky and launch an attack on Russia’s largest oil company could not have been taken without Vladimir Putin’s knowledge and consent. Still, the statements made by politicians from the Kremlin suggested that there was no consensus with regard to the Prosecutor’s Office’s actions. Moreover, the Pro- secutor’s activity provoked a conflict within the Kremlin itself. Immediately upon Mikhail Khodorkovsky’s arrest, other Yukos shareholders were subject to repres- sion. An arrest warrant was issued for Mikhail Brudno; Leonid Nevzlin was forced to step down from his position of president of the Russian State University for the Humanities; Vladimir Dubov was expelled from the United Russia party.

CES Studies III. The ‘Yukos affair’ as a stage oligarchy’ which had published three months in the evolution of the Russian earlier61. The text indicated that the balance of power between the ‘Family’ and the siloviki would political system be disturbed, to the benefit of the latter. The key point of the note was the statement that a new 1. The rivalry of the Kremlin factions centre of influence had been established – name- ly the “group consisting of Sergey Pugachov, Igor Mikhail Khodorkovsky’s support for certain po- Sechin and Victor Ivanov”, whose political activi- litical parties must initially have been consulted ty had increased considerably during the summer with the Kremlin administration, at least to some of 2003. The members of the group, supported extent. Likewise, the plan for the merger of Yu- by their economic base (Rosneft, Mezhprombank) kos and Sibneft could not have happened with- allegedly began reconstructing the Russian eco- out the Kremlin’s consent. If that was the case, nomy and political scene. According to Pavlov- other reasons should be sought for the ‘Yukos sky’s text, the ‘Group’ aimed to seize power and affair’. It seems that the activity of the Prose- making the siloviki the president’s only support; cutor’s Office and the Federal Security Service to create strong business conglomerates loyal to against Yukos can be perceived as part of the the Kremlin; and build powerful state monopo- conflict between the two Kremlin factions – the lies in the energy sector. Pavlovsky warned against so-called Family (Semya)58 and the siloviki59. Short- a redistribution of property; he presaged that the ly before the elections, the time for changes came. current oligarchic system would be wiped out and Upon taking power in 2000, Vladimir Putin did replaced by new ‘oligarchs in khaki’ who would not have a strong political ‘base’ and had to rely use the state instruments freely in their own in- 43 heavily on the ‘Family’ clan. Gradually, however, terest. he managed to attract his own trusted people to Mikhail Khodorkovsky had never been a member the Kremlin. Most of them were his former col- of any of the Kremlin groups. He stood apart from leagues from the intelligence services and from the mainstream of politics, and instead contracted the St Petersburg administration. They never for- temporary alliances whenever it was necessary. med a coherent group, and soon two main fac- By planning a merger with Sibneft, Khodorkovsky tions became distinguishable: the ‘Petersburg li- rubbed shoulders with the ‘Family’; some experts The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications berals’ (economists employed in the economic think the merger could have been partly inspired ministries) and the ‘Petersburg siloviki’ (who by the ‘Family’62. Possibly, the group’s represen- entered the law enforcement agencies). The lat- tatives saw the rise of such a powerful company ter were especially successful at gaining political as an opportunity to maintain their influence and influence and pursuing new spheres of interest. strengthen their positions63. It cannot be ruled out Gradually, the siloviki began squeezing other rival that Khodorkovsky felt threatened and was seek- groups (including the ‘Family’) out of politics, sub- ing protection from the siloviki who were becom- ordinating big business, and aspiring to be the ing increasingly influential and expansive. The most important group on Russian political scene. ‘Family’ was also threatened with losing power, They started using the law enforcement agencies and therefore became Khodorkovsky’s natural ally. (the Federal Security Service, the Prosecutor’s After the outbreak of the ‘Yukos affair’ Alexandr Office) for their own interests. Initially they had Voloshin, one of the informal leaders of the old a relatively modest economic base, in contrast to elite, was considered to be the guarantor of the the ‘Family’ (the siloviki controlled the Rosneft oil oligarchs’ property and personal safety. The oli- company and Mezhprombank60). Therefore, their garchs believed he would be able to stop the ex- attack on Yukos may be explained by their wish pansion of the siloviki’s power. However, Yukos to obtain more capital. and its shareholders lost their influential ally In mid-September 2003, Gleb Pavlovsky publish- when Voloshin was dismissed (he allegedly hand- ed an analytical note ‘On the Negative Conse- ed his resignation on 25 October, the day when quences of the ‘Summer Offensive’ of the Mino- Khodorkovsky was arrested, but was only dismiss- rity Opposed to the Russian President’. This was ed 5 days later). Voloshin’s departure meant the in fact a response to the report titled ‘State and ‘Family’s’ final failure and departure from the po-

CES Studies litical scene64. It could have been expected that mance in the Chechen operation”66. The same Kasyanov’s government would have been dis- process could be observed after the outbreak of missed shortly thereafter, too. After Voloshin’s the ‘Yukos affair’. This time, however, the conflict dismissal, President Putin designated two of his was supposed to invoke a wider process: the mo- trusted people, Igor Sechin and Dmitri Medvedev, nopolisation by the state of the whole political to key posts in the Presidential Administration. scene and the elimination of all real, potential and These events became a turning point in the ‘Yu- imaginary opponents. The siloviki team’s poten- kos affair’. After that, only two options were pos- cy and efficiency was equated with their perfor- sible: either Khodorkovsky lost his entire empire mance in the battle with big business, represent- or saved a part of it, in exchange for renouncing ed by Yukos. his political aspirations and reducing his econo- As with the Chechen war, a few weeks into the mic ambitions. ‘Yukos affair’, Russians gradually started getting The ‘Yukos affair’ led to a crucial change within used to the crisis. Even though the affair was be- the Russian ruling class during Vladimir Putin’s ing discussed in the media, it was gradually losing presidency. It can be called the beginning of his its significance for society in general. The Russians second term, and the dawn of a new political proved unready to assess the situation properly. era65. The political scene was abandoned by those Russian public opinion has not influenced the politicians who were in power during Boris Yel- crisis in any way, either67. A reservation has to tsin’s rule and who had managed to save part of be made, however – the support of the majority their influence after Putin’s initial election (in of Russians for the Kremlin’s actions against Yu- fact, the new president owed them his presiden- kos was an important element of the operation;

44 cy). They were replaced by officials who owed it gave the authorities a kind of moral mandate their promotion to their one-time close relations to attack the company. The initial stage of the with President Putin. The conflict was initiated ‘anti-oligarchic campaign’ (as society perceived by the ‘Yukos affair’, and not merely because the the ‘Yukos affair’) resulted in a rise of public sup- company had been considered a serious rival; the port for Vladimir Putin (it increased by 10%, and Kremlin was determined to prove to its current reached 80% in November 2003). It also added to and potential opponents that it was strong the support for United Russia, the pro-Putin poli- enough to face down such problems. tical party. The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications The timing of the anti-Yukos campaign was meant 2. Consequences of the ‘Yukos affair’ to influence the forthcoming Duma elections. for Russian politics However, the campaign also had other reasons, of a political and economic nature. Initially, the The ‘Yukos affair’ has provoked a political crisis, Kremlin seemed to want to prevent the rise of an as has been quite traditional for pre-election si- autonomous political power that could hinder its tuations in Russia. Before the 1999–2000 election, election plans. It seems, however, that the Krem- the armed conflict in Chechnya became a cata- lin strategists had overestimated Yukos’ share- lyst for the political crisis; and in 2003, a new holders’ potential to affect the election. Even if stage of the campaign against oligarchs (attack at some point the Kremlin had deemed its own on Russia’s largest oil company) became such a ca- actions towards Yukos inadequate to a real threat, talyst. There are many similarities between the the conflict was already on its way, too serious two campaigns, separated by the four-year term for its initiators to withdraw from. Withdrawal of the State Duma. The key similarity is the pro- could have been considered a sign of weakness. vocation of a crisis that affected the election. As soon as the parliamentary elections were Alexey Malashenko and Dmitri Trenin, the authors underway, the ‘Yukos affair’ started to change its of a book on the second Chechen war, wrote: “It nature. The initial stage of this affair (before the was to benefit those who demanded heavy-hand- elections) was dominated by political motives; ed rule to be introduced and the curbing of civil the second was overshadowed by economic rea- rights – the freedom of speech, in particular. At sons. The company was charged with tax evasion, the turn of 2000, the potency of the Russian au- and the authorities began considering whether thorities was largely identified with their perfor- to put some of its assets up for sale.

CES Studies It is difficult to assess how much the ‘Yukos af- IV. The ‘Yukos affair’ fair’ influenced the election results. However, it and Russian energy policy can be assumed that the two parties Khodor- kovsky had courted – the Union of Right-wing Forces and Yabloko – did not cross the 5% elec- 1. Yukos between Sibneft tion threshold due to their stance on the ‘anti-oli- and ExxonMobil garchic campaign’. The communists’ performance during elections was also much worse than usual. In early August 2003, the media first reported This was mainly due to the rise of the Kremlin- that Yukos’ shareholders were negotiating to sell -created Fatherland party, founded a few months part of the company’s shares to a large foreign before the elections and tailored to the commu- investor. According to the Sunday Times, Chev- nists’ electorate. The party, led by Dmitri Rogozin ronTexaco was close to taking over 25% of shares and Sergey Glazyev, was in favour of a crackdown in Yukos-Sibneft. In mid-September, the Wall Street on Yukos and extensively used a slogan of ‘expro- Journal described the competition between Ex- priate the oligarchs’ which they borrowed from xonMobil and ChevronTexaco for Yukos-Sibneft’s the communists. This significantly improved its shares. At the time, none of Yukos’ managers election performance. commented on these reports. Eventually they In early March 2004, the Prime Minister-desig- were confirmed by none other than Vladimir nate Mikhail Fradkov marked out the new emerg- Putin. In an interview with the New York Times in ing political deal. The circumstances of the nomi- early October 2003, he stated that Yukos was ne- nation (a week before the election) and the per- gotiating the sale of its shares to a major foreign sonality of the new Prime Minister defined his company. The president expressed his surprise 45 position: from then on, it was to be totally sub- that a Russian company had not tried to gain go- ordinate to the president and devoid of any auto- vernmental support for its negotiations with fo- nomy. After a plebiscite presidential election in reign investors68. March 2004, Vladimir Putin ultimately became None of Yukos’ managers ever confirmed the ru- the dominant player on the Russian political mours that part of Yukos shares were to be sold, scene. He strengthened his independence from either before or after Khodorkovsky’s arrest. It the elites and solidified his social support. The was not until two years later, in June 2005, that The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications president-elect of 2000 who had been one of many Victor Gerashchenko, the head of the company’s important political players was replaced by the board of directors, admitted that Yukos had been president who firmly dominated the whole sys- close to selling 45% of its shares to ExxonMobil tem. Pluralism in Russian politics was significant- in October 2003. However, Yukos had been delay- ly reduced. The ‘Yukos affair’, together with the ing the deal in order to complete its merger with parliamentary and presidential elections, brought Sibneft first. President Putin’s declaration in the about an almost total marginalisation of politi- New York Times meant that the planned sale of cians autonomous of the Kremlin. The extent of Russia’s largest oil company’s shares had not the Kremlin’s authority was further expanded, been consulted with the Kremlin. It seems that and all eminent rivals eliminated from the game. the key reason behind Khodorkovsky’s arrest should be sought here. After Platon Lebedev’s arrest, other Yukos share- holders felt they were in danger. Even though they could not have foreseen how far-flung the ‘Yukos affair’ was going to be, they decided to sell part of their shares to a major American compa- ny. Enlisting a foreign investor was thought to be a kind of an insurance policy to protect the com- pany against attacks by the siloviki, and (if worst came to the worst) against re-nationalisation. Sec- ret negotiations with two American companies, ChevronTexaco and ExxonMobil, were accompa-

CES Studies nied by growing pressure from the siloviki. First- relations between Yukos and Sibneft. Still, the ly, the siloviki were trying to prevent Yukos from case of the unfinished merger is surprising, to say taking over Sibneft. Later they started attacking the least. There seem to be two likely reasons be- the company’s executives, to undermine Yukos’ hind the merger’s failure. The first version is that credibility and the increase political risks of deal- Sibneft’s shareholders decided that the risk of ing with Yukos. Despite this, the transaction was merging with Yukos was too great; it might affect beginning to take shape, and signing the deal the value of their assets and extend Yukos’ prob- seemed to be just a question of time. lems over the new company. The second, more The Kremlin was ardently opposed to the idea of probable version, is that the government had in- Yukos’ internationalisation. Should this have hap- clined Sibneft’s owner Roman Abramovich to give pened, the authorities would have lost control up the merger (he probably got an ‘offer he could over a great part of the oil sector. This was unac- not refuse’). Therefore, the Prosecutor’s Office’s ceptable to the Kremlin. According to President charges against Sibneft should be perceived as Putin’s new concept of foreign policy, Russia’s blackmail, albeit not very aggressive, and leaving energy resources – controlled by the government some room for settlement. – were to become one of the main instruments of this policy. Influencing a ‘new’ Russian-Ame- 2. The ‘Yukos affair’ as an element rican Yukos would have been very hard, if pos- of the reorganisation of Russia’s sible at all. At the same time, Mikhail Khodorkov- oil sector sky would have been administering huge finan- cial resources beyond the Kremlin’s control. Had Taking control over Yukos proved to be a difficult

46 Khodorkovsky held on to his CEO position – which task, mainly due to the company’s considerable would have been obvious – his possibilities (in- internationalisation and the Western model of cluding his political potential) would have in- management used in the company. It seems that creased even further. Therefore, Yukos enlisting renationalisation had not been considered as a strategic international investor would have been a way of taking control over the company from a serious threat to the Kremlin. The government the very beginning. This would have been a bad had to prevent this from happening in order to sign for foreign investors, and would surely have maintain its monopoly on power. brought about international criticism. A more The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications After Mikhail Khodorkovsky’s arrest, the sale of neutral way (albeit much more time-consuming) the company’s shares was delayed. When the was to reduce the company’s value by hitting it Prosecutor’s Office put forward new allegations with a succession of tax bills. Just a few days after against the company (concerning alleged tax eva- Khodorkovsky’s arrest, Yukos was charged with sion), it became patently clear that the ‘Yukos tax evasion amounting to US$5.3 billion for the affair’ was not going to end quickly. The arrival years 1998–2003. In the subsequent months, of a new investor no longer seemed possible. The these tax claims were multiplied and reached en- freezing of 39.5% of Yukos’ shares on 30 October tirely absurd amounts71; they amounted to 2003 ruled out their sale completely. US$42.2 billion in total72. Tax claims were chosen as the most effective weapon against the com- The ‘Yukos affair’ had another economic and po- pany, and have served their purpose well. litical dimension – the Yukos and Sibneft merger Mikhail Khodorkovsky’s arrest and the ‘Yukos af- was not completed, even though the deal had fair’ in general would be easy to interpret as a re- been practically finalised69. On 28 November 2003, sult of overlapping political factors connected a special Yukos shareholders’ meeting was to con- with the ambitions of Yukos’ chief shareholder firm the merger. However, Sibneft unexpectedly and the company’s plans which would have put declared that the merger would be stopped by the Kremlin’s political monopoly at risk. At first, mutual consent. On 9 December 2003, during ne- few observers linked the ‘Yukos affair’ with de- gotiations in London, the decision to stop the mer- velopments on the Russian energy market and ger was taken70. Sibneft’s management asserted the government’s aspirations towards the sector. that the political situation had not affected this The main key to the ‘Yukos affair’ should likely be decision, which was only caused by the economic sought here. In this case, it must be assumed that

CES Studies the affair was a key element of the reorganisa- pression was left that the Russian oil sector was tion of Russia’s energy sector, undertaken by the facing a systemic transformation74. Kremlin with the aim of obtaining total control over the sector. 2.1. The plan to create Gazpromneft On 19 February 2003, during Vladimir Putin’s On 14 September 2004, the government announ- meeting with the Russian Union of Industrialists ced a project to exchange part of Gazprom and and Entrepreneurs, Mikhail Khodorkovsky criti- Rosneft shares. The operation was meant to in- cised the purchase of Severnaya Neft by Rosneft crease the state-owned shareholding of the gas as ‘legally dubious’. In response he heard from monopoly from the 38.37% the state had at the Putin that Rosneft was a state company, which time to over 50%. As a result, a new company, did not have many oil reserves, whereas other oil Gazpromneft, was to emerge. The Kremlin plan- companies such as Yukos had enormous reserves, ned to construct a large oil and gas concern be- “and how they got them is one of the matters fore the end of 2004. This concern was supposed being discussed today [the subject of the meeting to be the monopolist on the gas market, and was corruption]”73. This incident can be seen as become an eminent player on the oil market. a prologue to the Kremlin’s actions towards the Hard upon the declaration of the planned Gaz- oil sector over the last two years. prom and Rosneft merger, it became clear that After the merger between TNK and BP (consent- the Kremlin intended to liquidate Yukos so that ed to by the president himself) was completed in the new state-run super-concern could capture September 2003, one might have thought that part or all of the Yukos assets. In early June 2004, the door to foreign investments in the Russian oil Gazprom declared that it did not rule out pur- industry was wide open. However, a few weeks chasing Yukos’ assets, should they be put up for 47 later Mikhail Khodorkovsky found himself under sale. The first one put up for auction was Yu- arrest, the almost finalised merger of Yukos and ganskneftegaz, Yukos’ largest and most valuable Sibneft was terminated, ExxonMobil gave up its company, which extracted 62% of all the oil Yu- attempt to purchase Yukos’ shares, and Yukos kos had produced (50 million tonnes a year). On itself was heading towards either bankruptcy or 20 July 2004, the Ministry of Justice decided to renationalisation. Finally, in January 2004 the go- put the company up for sale to settle Yukos’ vernment annulled the results of the tender for debts to the state (in December 2004 the debts The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications developing the deposits in Sakhalin (the Sakha- amounted to US$27.5 billion)75. However, a court lin-3 project) which had been won by ExxonMobil, in Houston, Texas put a spanner in the authori- ChevronTexaco and Rosneft in 1993. These events ties’ plans. On 17 December 2004, two days be- followed one another within a short period of fore the planned auction, the court issued a verdict time; the state seemed to be changing its energy demanding that any operation of the company’s policy radically. assets be postponed until Yukos put forward After the 2004 presidential elections, several po- a plan for restructuring the company. As a result, liticians from President Putin’s inner circle were the consortium of western banks withdrew the nominated to key posts in the fully- or partly loan meant for Gazprom (the gas monopoly had state-owned energy companies. Dmitri Medve- intended to use the loan to purchase Yugansk- dev, then head of the Presidential Administration, neftegaz). The initial plan to create an oil and was nominated president of Gazprom’s board of gas behemoth on the basis of Gazprom, Rosneft directors. The two deputy heads of the Presiden- and Yuganskneftegaz had failed. tial Administration, Igor Sechin and Vladislav On 19 December 2004, 76.8% of Yuganskneftegaz Surkov, became presidents of the board of direc- shares were put up for auction. The auction end- tors of Rosneft and Transnefteprodukt respective- ed in just 5 minutes, the winner being the unk- ly. These nominations were not just about grant- nown Baikalfinansgroup who offered US$9.35 ing lucrative posts to the president’s people; billion. The mysterious purchaser of the majori- above all it was a sign that these same people ty shareholding of Yukos’ largest company had were to coordinate the Kremlin’s new policy to- only one purpose: to minimise the risk of pur- wards the oil sector – in their dual roles. As Vla- chasing such problematic assets for the ultimate dimir Putin’s second term was starting, the im- buyer76. On 22 December, Rosneft declared that

CES Studies it had purchased 100% of Baikalfinansgroup from its current 15% to 25–27% of total Russian shares, thus taking over Yuganskneftegaz as well. oil extraction, i.e. up to 120–128 million tonnes Baikalfinansgroup, which had been created just a year. In the second half of 2006, Rosneft was a few days before the tender, therefore served as planning to enter the world stock exchanges a transit buyer77.President Putin authorised the with an IPO (30% of shares). The funds leveraged deal on 23 December 2004, saying that it was from the IPO were meant to reduce the compa- carried out in accordance with Russian and inter- ny’s debts80. national law78. According to energy market analysts, these goals The Gazprom-Rosneft merger was being delayed. cannot be achieved without taking over the re- The repeated rescheduling of the merger and the mainder of Yukos’ assets, above all the largest changes in its character were a sign of growing ones, namely Samaraneftegaz and Tomskneft81. conflicts among the political and economic fac- It seems rather obvious that Rosneftegaz, whose tions grouped around the two companies. One debts amount to a sky-high US$23 billion82, will of the reasons for the conflict was Rosneft’s urge take over the mentioned companies and even to remain autonomous. The situation was fur- make Yukos pay for it. On 13 May 2005, the Court ther complicated by the fact that the key repre- of Arbitration granted Rosneft’s request and sentatives of the both sides – Igor Sechin and obliged Yukos to pay US$2.2 billion in compen- Dmitri Medvedev respectively – belonged to the sation to Rosneft, concerning the oil that Yu- president’s inner circle. Settling the dispute to ganskneftegaz sent to Yukos in 2004, and which one or the other’s advantage would disturb the Yukos did not pay for. Yukos rejected the allega- balance among the Kremlin factions. tions, and argued that the company could not

48 Finally, in May 2005, the government radically have paid for the oil since all the money that changed the scheme of acquiring the majority was coming to Yukos’ bank accounts was imme- shareholding of Gazprom. It gave up the plan to diately captured by the court to pay the compa- exchange 100% of Rosneft shares and 10.7% of ny’s debts. Rosneft sued Yukos for a further Gazprom shares; instead, the Kremlin decided to US$10.8 billion; US$5 billion were tax claims to purchase the Gazprom shares which it lacked. Yuganskneftegaz and US$5.8 billion was Rosneft’s This meant that Rosneft was able to keep its auto- alleged loss due to the fact that Yukos used the nomy, thanks to successful lobbying by Igor Se- transfer prices83. To secure these claims, all Yukos’ The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications chin and the siloviki. All in all, the plan to create assets (excluding Sibneft) were seized. Experts a ‘national’ energy concern by merging Gazprom believed these actions to be Rosneft’s attempt to and Rosneft has still not been implemented. take over Yukos’ remaining assets84. According to some experts, the delay in putting the rest of Yu- 2.2. Gazprom and Rosneft on the oil kos’ assets up for sale may mean that the autho- market rities intend to sell the company as a whole. The state enlarged its share in Gazprom’s share- Thus, Rosneft may be waiting until its IPO takes holding to 51% in late June 2005, after the gas place before taking over the rest of Yukos. monopoly sold its 10.74% of shares to Rosnefte- The competition between Rosneft and Gazprom gaz79. At the same time, Gazprom declared that started sooner than anyone imagined. Both com- it was not giving up on its involvement in the oil panies tried to take over Sibneft, but it was the sector, and intended to increase the share of oil gas monopoly who succeeded in buying out 80% extraction in its total production to 55%. This of the company’s shares in September 2005. Sib- declaration signalled that Gazprom and Rosnefte- neft extracts 34 million tonnes a year, and owns gaz were going to compete for more oil assets in 50% of shares in Slavneft (another oil company the immediate future. with 22 million tonnes of annual extraction). In early August 2005, Rosneft presented its deve- Therefore, the purchase of Sibneft became a step lopment strategy. The company’s management towards the development of Gazprom’s oil seg- declared that Rosneft was going to become Rus- ment, which had failed earlier when Gazprom sia’s largest oil company (by extraction volume) fell short of buying Yuganskneftegaz. Now Ros- within just two years. By 2015 the company was neft is interested in preventing Gazprom from planning to increase its share in oil extraction becoming any more deeply involved in the oil

CES Studies sector, as this might threaten Rosneft’s plans of Conclusion building Russia’s largest oil company. After the fiasco of the Gazprom-Rosneft merger, The destruction of the Yukos empire proved to be the Kremlin did not give up its plans of creating easier than anyone could have initially thought. a ‘national’ oil company, controlled by the go- As Platon Lebedev and Mikhail Khodorkovsky vernment. According to the new plan, the ‘natio- were being sentenced to nine years’ imprison- nal’ company is being built on the foundation of ment on 31 May 2005, the company’s market Rosneft and Yuganskneftegaz, and smaller ener- value was as low as US$1.18 billion (compared to gy companies may follow. This idea is actually US$35 billion in October 2003). Yukos had paid a copy of Yukos’ plans (the company was trying about US$30 billion of the allegedly outstanding to build a concern that would dominate the oil payments by then; the courts were filing succes- sector), only this time, the plan is being imple- sive suits concerning outstanding taxes totalling mented under the auspices of the state. By ex- US$9.8 billion. According to official propaganda, traction volume, the emerging company will it was tax evasion that had led to the Prosecutor’s compare with the world’s largest energy corpo- Office’s activity against Yukos. Obviously, the rations. However, the implementation of this reasons for the ‘Yukos affair’ were much more project has encountered serious difficulties, the complex; both the motives and the processes that gravest of which are the lack of consensus among followed are difficult to analyse explicitly. The the Kremlin elites and the conflicting interests of interpretation of this affair requires a multifacet- different factions. These in turn have generated ed approach. One must consider both the politi- different visions for Russia’s energy policy85. cal and economic aspects. As the subsequent turn

As Rosneft became one of the leaders on the Rus- of events demonstrated, it was the economic as- 49 sian oil market, the potential and importance of pects that caused the most serious consequences. the siloviki increased. Rosneft’s year-long battle To sum up, the key reasons for the ‘Yukos affair’ for independence from Gazprom ended with the were: the ruling class’ anxiety about a strong victory of Igor Sechin’s and Sergey Bogdanchikov’s competitor and a desire to eliminate it (also be- company. This proves that Sechin’s group is very cause of the approaching parliamentary and pre- effective at influencing the president. Moreover, sidential elections); the wish to take over part of Rosneft ended up with controlling the 10.7% of Yukos’ assets and strengthen the state-controlled The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications Gazprom’s shares (via Rosneftegaz). On the other energy corporations at the expense of private hand, Gazprom purchased 72.7% of Sibneft sha- companies; the political battle among the Krem- res in September 2005; Dmitri Medvedev was ap- lin’s factions; and the wish to prevent an inter- pointed deputy prime minister while also retain- national investor from taking over a large share- ing his position as head of Gazprom’s board of holding of Yukos. directors. Thus, the president maintained a rela- The ‘Yukos affair’ should be perceived in connec- tive balance in his inner circle. tion to the development of the whole political and economic system in Russia, as one of the sta- ges of ‘authoritarian perestroika’. The ‘Yukos affair’ has opened a new phase in the transformation of Russian political and economic scene, includ- ing the energy sector. Khodorkovsky’s arrest in October 2003 and the parliamentary elections two months later only confirmed the ongoing mono- polisation of Russian politics by the Kremlin. In these new circumstances, the existence of such an independent and strong subject like Yukos was out of the question. As a result of the ‘Yukos affair’, an autonomous actor who wanted to act independently was forced to leave the political stage. The position of pri- vate capital was seriously weakened. The govern-

CES Studies ment has used the ‘fight-the-oligarchs’ slogans tion will require time. We can assume that the to push businessmen out of politics and tighten answer to that question will depend on further its own control over private enterprises. In the developments on the political scene and in the second stage of the ‘Yukos affair’, these slogans energy sector, and on the future of Yukos’ re- also helped them take over Yukos’ assets. Big pri- maining assets. vate business has been replaced by state-owned Wojciech Konoƒczuk companies, or companies tied to the state. The (Stefan Batory Foundation) Yeltsin-era oligarchs have also been replaced by The text was completed in January 2006. a new category of businessmen who can be called ‘bureaucratic oligarchs’, or ‘oligarchs inside the regime’. These people hold key state positions while at the same time doing business connect- ed to their political function. Initially it seemed that, unlike the ‘classic’ oligarchs, they did not want to become the owners of the enterprises but only wanted to control the revenues and avoid the risks connected to ownership. However, recent months have proved that people from Vladimir Putin’s inner circle have been taking over further assets and constructing their own economic base. When Platon Lebedev and Mikhail Khodorkov-

50 sky were being sentenced, another process was taking place – the decision on Gazprom’s and Rosneft’s development. Ultimately they were not merged, but the elites took the compromise de- cision to develop them separately by exerting control over a large part of the energy sector. By absorbing Yuganskneftegaz, Rosneft has in fact borrowed Yukos’ plan to create a ‘national’ oil The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications company, and has successfully implemented it under the Kremlin’s auspices. Gazprom, for its part, has become an important player on the Rus- sian oil market since taking over Sibneft. At the same time, the ‘Yukos affair’ caused a two-year delay in implementing the Far Eastern pipeline project. The Murmansk pipeline project failed, and the long-term development strategies of the private oil companies were undermined. The ‘Yu- kos affair’ also signalled a new process in the Rus- sian economy that the Kremlin had initiated – the creation of large state-controlled holdings in different sectors of the economy. These have been springing up in not only the energy sector, but also in the machinery sector, the defence sector and other areas of the natural resources sector. Three years have passed since the beginning of the ‘Yukos affair’; the course of events and the newly disclosed facts help us to explain the rea- sons for the affair and its consequences, and enable us to see it as a comprehensive process. However, the ultimate resolution of this ques-

CES Studies Annex 1 The calendar of main events in the ‘Yukos affair’

2003 3 October Further searches in Yukos offices, connected to 6 June the Apatit privatisation. The State Duma deputy Vladimir Yudin (Unit- ed Russia party) files a request in the Prose- 17 October cutor’s Office on whether the privatisation of Vasily Shakhnovsky, the president of Yukos- the Apatit company in 1994 was legally autho- Moscow, is charged with tax evasion. Shakh- rised. A few days later, the Prosecutor’s Office novsky is not arrested, but has to sign a decla- initiates the proceedings concerning this case. ration that he will not leave the country.

19 June 21 October Alexey Pichugin, head of Yukos’ economic secu- The deputy Prosecutor General Vladimir Ko- rity department, is arrested on suspicion of or- lesnikov declares that the Prosecutor’s Office ganising a murder. will press charges against several of Yukos’ top managers. 2 July The arrest of Platon Lebedev, the president of 25 October

Menatep’s board of directors and one of Yukos’ Mikhail Khodorkovsky is arrested at Novosi- 51 major shareholders. birsk airport.

4 July 27 October Mikhail Khodorkovsky and Leonid Nevzlin are Vladimir Putin demands that the government interrogated by the Prosecutor’s Office. stay away from the dispute around Yukos. Vasily Shakhnovsky is elected senator to the 8 July Evenkia Autonomous District. Prime Minister Mikhail Kasyanov declares that Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications Platon Lebedev’s arrest is an ‘excessive mea- 30 October sure’. Gennady Seleznyov, the State Duma The seizure of 44.1% of Yukos shares held by speaker, says that the Prosecutor’s Office and Yukos Universal Limited and Hulley Enterpri- the Accounts Chamber should examine the le- ses. Vladimir Dubov, one of Yukos’ major share- gality of the oligarchic capitals in Russia. The holders, flees to Israel. The Ministry of Natural Russian Fund for Federal Property declares that Resources begins an ecological inspection of it has no objections to the privatisation of 20% Yukos’ oil deposits. The head of the Presiden- of Apatit’s shares by Menatep. tial Administration, Alexandr Voloshin, is dis- missed. 9 July The bureau of the Russian Union of Industria- 3 November lists and Entrepreneurs sends Vladimir Putin Yukos president Mikhail Khodorkovsky steps a letter concerning the Yukos’ situation. The down. Prosecutor’s Office conducts a search in Yukos’ offices. 6 November The court annuls the election of Vasily Shakh- 16 July novsky for senator to the Evenkia Autonomous The Prosecutor’s Office orders the Federal Tax District. Service to conduct an inspection into the taxes paid by Yukos.

CES Studies 11 November 25 February Alexandr Veshnyakov, the head of the Central Mikhail Kasyanov’s government is dismissed. Election Committee, declares that the Yukos’ situation will affect the parliamentary election 14 March (scheduled for December 2003). The presidential elections take place.

28 November 22 March Sibneft declares that the merger with Yukos has The Council of Europe appoints Sabine Leut- been temporarily delayed. heusser-Schnarrenberger, a former German mi- nister of justice, to be the Council’s special rap- 2 December porteur on the ‘Yukos affair’. The Federal Tax Service informs that Yukos has failed to pay US$5 billion of taxes in 2000. 29 March This is the first in a series of tax evasion alle- Vedomosti daily publishes Mikhail Khodorkov- gations that Yukos will be charged with. sky’s article ‘The crisis of liberalism in Russia’.

7 December 31 March The State Duma elections. The Russian minister of economic develop- ment German Gref declares that the ‘Yukos 9 December affair’ is not a consequence of some ‘economic During negotiations in London, the represen- mistake’, but the outcome of the conflict be- 52 tatives of Yukos and Sibneft decide to termi- tween ‘strong authority and big business’. nate the merger of the two companies. 28 April 2004 Victor Gerashchenko, former CEO of the Cen- tral Bank of Russia, becomes the president of 13 January Yukos’ board of directors. Prime Minister Mikhail Kasyanov once again

The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications stands up for Yukos and criticises the Federal 3 June Tax Service’s charges. Gazprom does not rule out the possibility of purchasing Yukos’ assets, should they be put 24 January up for sale. An arrest warrant is issued for Leonid Nevzlin, who has already left Russia. 17 June Vladimir Putin declares that the Russian govern- 29 January ment is not interested in Yukos’ bankruptcy. Yukos’ board of directors recommend that the management continue its negotiations with 20 July Sibneft concerning the two companies’ merger. The Ministry of Justice decides to sell Yukos’ main asset – Yuganskneftegaz – at an auction 3 February to cover the company’s debts. Shareholders in Yukos and Sibneft sign an agree- ment to terminate the merger. 9 September The Moscow Arbitration Court deems the Yukos 5 February and Sibneft merger null and void, and calls on The court finds Vasily Shakhnovsky guilty of both sides to return the shares. tax evasion, and gives him a one-year suspend- ed sentence.

CES Studies 14 September 2005 The government announces a project concern- ing the exchange of Gazprom and Rosneft 12 January shares (in order to increase the state-owned Mikhail Khodorkovsky declares he has handed shareholding in the gas monopoly to 51%). his Group Menatep shares over to Leonid Nev- zlin. 24 September Vladimir Putin declares that the state does not 25 February intend to nationalise or take over Yukos. How- The Houston court stops the investigation ever, he says that should Yukos’ assets be put into Yukos, and declares that the trial can only up for sale, the state may consider purchasing be conducted by a court that can cross-exam- them. ine Russian government officials.

30 November 2 March Gazprom declares it intends to buy Yugansk- The head of Gazprom, Alexey Miller, declares neftegaz. that the timetable for Rosneft’s absorption by Gazprom has finally been established. 13 December The Financial Times publishes the Group Mena- 30 March tep’s declaration, wherein the company warns Alexey Pichugin is sentenced to 20 years’ im- it will sue anyone who buys Yuganskneftegaz prisonment. shares or supports the purchaser. 53 25 April 17 December The minister of finance Alexey Kudrin states A Houston court (USA) implements a ban on that the ‘Yukos affair’ has been a serious lesson the sale of Yuganskneftegaz. to both government and business. He express- es the hope that such situations will not arise 19 December again.

Baikalfinansgroup purchases 76.8% of Yugansk- Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications neftegaz shares at an auction, for US$9.35 bil- 16 May lion. The court begins to pronounce sentence in the trial of Mikhail Khodorkovsky and Platon Le- 22 December bedev. The state concern Rosneft declares it has bought out 100% of Baikalfinansgroup’s shares. 25 May Vedomosti informs that Gazprom is negotiat- 28 December ing with Sibneft shareholders on the purchase Andrey Illarionov, the president’s economic of the latter company’s majority shareholding. aide, calls Yuganskneftegaz sale ‘the scandal of the year’. 31 May Mikhail Khodorkovsky and Platon Lebedev are 30 December sentenced to 9 years in prison. The Presidential Administration’s deputy head Dmitri Medvedev informs that Gazprom and 9 June Rosneft’s merger will take place in January The Russian Fund for Federal Property decla- 2005, as planned. However, Yuganskneftegaz res that the state plans to increase its share in will not be among the assets contributed to Gazprom by buying 10.7% of its shares via Gazprom. Rosneftegaz. This means the failure of the Gaz- prom-Rosneft merger.

CES Studies 1 July 22 September Gazprom sells 10.7% of its shares to Rosnefte- The Moscow Appeal Court reduces Mikhail gaz. Khodorkovsky’s sentence from 9 to 8 years in prison. 1 August Vedomosti daily publishes Mikhail Khodorkov- 28 September sky’s article ‘Left Turn’. Gazprom purchases 72.7% of Sibneft shares.

Wojciech Konoƒczuk

Annex 2 Yukos revenues vs. tax charges in 2000–2003

18

16,265 16

54 Sales and other operating revenues (US$ million)

14 13,553 Total tax burden 12,662 12

11,373 10 9,936 9,032 9,451

8 The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications

6,096 6

4

2

0

Quoted from the Mikhail Khodorkovsky Press Centre, http://www.mbktrial.com/about/yukos_taxes.cfm

From 2000 to 2003, Yukos brought in revenues of approximately US$46.1 billion. The Federal Tax Service hit the company with a succession of tax bills, the total burden amounting to $42.2 billion.

CES Studies 1 Yuri Shafranik was the fuel and energy minister in 12 The growth of the price compared to the previous year. 1993–1996. Kozitsyn S., God rossiyskoy nyeftyanki, Vedomosti, 16 Janu- 2 According to the loan-for-shares scheme, the government, ary 2003. which had been suffering from cash shortages, offered 13 Another element that distinguished Yukos was the compa- shares in Russia’s largest state companies in exchange for ny’s boss. Mikhail Khodorkovsky demonstrated how a Kom- bank loans. The real motive behind this operation was the somol entrepreneur can be transformed into an efficient authorities’ urge to transfer state assets cheaply to busi- businessman who wants to act by Western standards. Kho- nessmen tied to Boris Yeltsin. Most of the loans were never dorkovsky was reportedly prone to describing himself as returned. ‘three Rockefellers in one’. He presumably meant a combi- 3 According to official information on the Yukos site, ‘the nation of a first-million-that-had-to-be-stolen stage with major purchaser was a group of Russian investors with subsequent stages of becoming a respected businessman, experience at turning around troubled industrial compa- and finally a philanthropist. In 2002 alone, Yukos donated nies’ (www.yukos.com/About_us/History.asp). US$45 million to charity, and the company’s shareholders 4 The transaction was conducted via a third party, Laguna, donated US$150 million. Apart from financing the Open a company registered especially for this purpose. As the or- Russia Foundation, with a yearly budget exceeding US$100 ganiser of the action, Menatep could not simultaneously act million, Khodorkovsky donated money to the Library of Con- as purchaser. gress in Washington DC, among other things. 5 After the Russian financial crisis in 1998, Yukos’ managers 14 Shortly thereafter they were joined by Surgutneftegas. restructured the company into three structures: the main 15 Orlov D., Politicheskaya geometriya neftyanykh intere- managing company Yukos-Moscow, the company responsi- sov, Nezavisimaya Gazeta, 7 February 2003. Khodorkovsky ble for extraction and development of new deposits Yukos EP, riposted to the Prime Minister: ‘According to the effective and the company dealing with oil processing and sales Yu- law, there are no reasons why private pipelines cannot exist. kos RM. Soon one more subsidiary appeared, Yukos-Inter- (…). The government’s position is unclear to us. Still, I believe national, based in London and dealing with the company’s that sooner or later the government will cross this psycho-

international activity. logical barrier’. Quoted from ‘Vlast bolshoy nefti’, Expert, 55 6 G. Gritsenko, Istoriya Yukosa, www.polit.ru/economy/2003/ 3February 2003. 10/15/istorija_jukosa.html 16 This change of mind was probably induced by the oil com- 7 In 2002, Yukos was processing only 46% of extracted oil panies’ lobbying. Khodorkovsky warned that ‘There will be in its refineries. active lobbying concerning the cost of building the pipeline 8 The shareholders included Mikhail Khodorkovsky (9.5% of and the deadline for completing it (…), so that the pipeline shares), Leonid Nevzlin (8%), Platon Lebedev (7%), Vladimir can come into being wherever and whenever we consider Dubov (7%), Mikhail Brudno (7%) and Vasily Shakhnovsky necessary’. Quoted from ‘Vlast bolshoy nefti’, op. cit. (4.5%). Thanks to this operation, Yukos became the only 17 The Murmansk pipeline was linked to Yukos’ project for large Russian company with a comparatively transparent entering the American market. The company boasted a high- Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications ownership structure (even though not all of the sharehold- ly ambitious plan of conquering 20% of the US oil market ers were revealed). within just three years. In July 2002 the first tanker carry- 9 According to Yakov Pappe, the changes that Russian major ing Yukos oil reached Galveston in Texas. companies had undergone in the name of greater transpa- 18 In March 2004 the government decided that the project- rency were induced by the requirements of international ed pipeline would start at Taishet, about 500 km north- business. Russian companies that wanted to receive loans, west of Angarsk. issue bonds and be quoted on European and American stock 19 Mikhail Khodorkovsky presented Yukos’ position on the exchanges had to approach Western business standards. pipeline issue in an interview for the Expert weekly in Fe- Foreign investors’ favours became much more important bruary 2003. “I’m being told that oil transportation to Na- than close relations with Russian governors. As a result, the khodka gives us better opportunities and is more free-mar- notion of an ‘oligarch’ began to fade and that of the ‘lob- ket. Let me ask – what do we need a free market for, if I have byist’ emerged. Mikhail Khodorkovsky became one of the the Chinese government’s 20-year guarantee to purchase first examples of such a transformation. Pappe Y., Konyets our oil and pay world prices? (…) Just think – why build ery oligarkhov. Novoye litso rossiyskogo biznesa, 7 May 2005, a pipeline 3,000 km longer than the Chinese route and look www.polit.ru/lectures/2005/07/05/pappe.html for recipients if we can get decent money at the Chinese 10 This and further data is quoted after www.yukos.ru/indi- border for the next 20 years. Who is crazy here, is it me?’, cators.shtml. In 2004, despite the removal of Yugansknef- ‘Vlast bolshoy nefti’, op. cit. tegaz and problems with the Prosecutor’s Office, Yukos fur- 20 The Chinese pipeline would be twice as cheap; however, ther increased its extraction to 85.1 million tonnes. This the Daqing route would make Siberian oil export heavily amount was nonetheless lower than the planned 90 million dependent on the Chinese market. The Nakhodka route tonnes. would provide more possibilities for diversification of reci- 11 The 58,500 shareholders mentioned are mainly former pients. Furthermore, the pipeline through the Russian Far and present employees; they own only 3.13% of the shares. East all the way to the Pacific could stimulate economic development of the region. Chau E., Rossiyskiye trubopro- vody: nazad v budushchee?, Pro et Contra, #3, 2004; Yu Bin,

CES Studies The Russian-Chinese Oil Politik, Comparative connections, of Norilsk Nickel’s head Alexandr Khloponin to the post of e-journal on East Asian bilateral relations, no 3, 2003; Krasnoyarsk Krai’s governor in September 2002. www.csis.org/media/csis/pubs/0303q.pdf. 32 The group was coordinated by Vladimir Dubov, a Yukos 21 www.kremlin.ru/appears/2002/11/27/2300_type63378_ shareholder, an MP for United Russia and head of the par- 29588.shtml. liamentary tax commission. There was a clear division of 22 ‘Russia faces pipeline dilemma’, Argus FSU Energy, 7 Fe- tasks in the group. Yukos was responsible for forcing through bruary 2003. tax amendments in the tax commission. During votes in 23 The agreement was to be valid for 25 years. ‘Yukos fights the Duma, the respective companies were ‘responsible’ for for China Pipeline’, Argus FSU Energy, 30 May 2003. the political parties; LUKoil worked with the Party of 24 The decision of the Far East pipeline route was not reach- Russian Regions, TNK with the Union of Right-wing Forces ed until 31 December 2004, i.e. more than a year after the (SPS), and Yukos with Yabloko. A. Lolayeva, Antologiya lob- outbreak of the ‘Yukos affair’. The government backed the bizma, Vremya Novostey, 11 February 2002. route to Perevoznoy near Nakhodka. In early January 2006, 33 The most important acts passed in 2001–2003 included President Putin declared that the construction of the pipe- the law on energy resources’ taxation, the law on indexation line would start in mid-2006. Many details concerning the of the energy resource tax, the law on the access to export project remain undisclosed. oil pipelines, the law on the export duty for crude oil, the 25 Yukos, who chose not to participate in the auction, offer- law on the export duty for petroleum products, and amend- ed Sibneft a loan to acquire the Slavneft shares. ments to the law on the division of production. V. Belash, 26 Another aspect of this transaction concerns business Lobbizm s chelovecheskim litsom, Kommersant Vlast, 21–27 standards in Russia. A foreign investor’s arrival in a major July 2003. Russian oil company undeniably helps transparent proce- 34 Quoted from M.B. Olcott, ‘Vladimir Putin i neftyanaya poli- dures to be implemented, and makes it more difficult for tika Rossii,’ Moscow Carnegie Center Working Papers, 2005, the government to justify political pressure on such a com- no 1, p. 18, www.carnegie.ru/en/pubs/workpapers/WP-2005 pany. -01-www.pdf 27 35 56 These statistics only concern private companies. Yukos Mikhail Khodorkovsky considered lobbying as a standard would have been exceeded by British Petroleum, Exxon- way to protect his business. During the meeting in the Car- -Mobil and Royal Dutch/Shell. Data provided by A. Vinkov and negie Endowment for International Peace in Washington DC D. Sivakov, Yukos + Sibneft = Yukos, Expert, 28 April 2003. in October 2003 he declared: ‘Our lobbying activity is open, 28 The merger was to be divided into two stages. During the public and we consider it completely natural. It is far less first stage, Sibneft shareholders were to sell Yukos 20% developed than in the case of American corporations’ lobby- (minus one share) of their company shares for US$3 billion. ing in the Congress’. Civil Society and the Role of Business, During the second stage, the shares were to be exchanged www.ceip.org/files/events/events.asp?pr=2US$EventID=649. at the ratio of 0.36125 shares of a joint company to 1 Sibneft 36 Six Yukos associates ran in the 2003 parliamentary elec-

The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications share. The scheme of the merger explicitly favoured Sibneft tions: Yukos’ top manager Sergey Muravlenko, Alexey Kon- – the company’s shareholders sold their shares for a much daurov, head of the company’s security department (both higher price than the market would have offered (the capi- ran on the Communist Party ticket), Victor Kazakov, former talisation of Sibneft at the time reached US$11 billion). director of Yukos-EP (United Russia), Alexandr Osovtsov, CEO 29 See A. Vinkov and D. Sivakov, op. cit. of the ‘Open Russia’ foundation, Yukos’ former manager 30 Relations between the government and big business can Konstantin Kagalovsky and Galina Antonova, head of one of be divided into several stages. The Russian expert Igor Bunin the departments (Yabloko). V. Visloguzov. Deputat barelya, classifies them into several stages. The first stage (1991– Kommersant Vlast, 08–14 December 2003. –1996) witnessed a strong domination by the state; business- 37 Gosudarstvo i oligarkhiya. V Rossii gotovitsya oligar- men favoured by the president became leaders in the eco- khicheskiy perevorot, www.strategia.ru/articles_453.html. nomic sector. Businessmen had already accumulated some The Council for National Strategy, created in June 2002, was capital by that time, although the energy sector was still initially a minor organisation (even though at that time it out of their control. In the second stage (1996–1998), major included several well known political scientists). It became businessmen with considerable financial potential acquired famous after the aforementioned report was published. political influence and split into groups. The third stage According to unofficial information, the Council is financed (1998–2000) witnessed the collapse of the ‘oligarchic’ model by Norilsk Nickel and Russian Aluminium, among other of the economy (symbolised by the financial crisis in August companies. 1998). The respective appointments of Sergey Kirienko and 38 ‘By joining the administrative potential of Sibneft’s share- Yevgeny Primakov as Prime Ministers in 1998 proved that the holders, who are well known for their lobbying potential authorities were able to act independently from the oligarchs, and informal control over a number of political bodies, at least partially. See I. Bunin, Vlast i biznes v novoy Rossii, Mikhail Khodorkovsky may have an ambitious long-term www.politcom.ru/2004/pvz336.php, 14 January 2004. strategy. Recently many observers have been unanimous 31 The two most outstanding examples are the election of about Khodorkovsky’s political plans’. Gosudarstvo i oligar- Yukos deputy CEO Boris Zolotaryov to the post of governor khiya…, op. cit. of the Evenkia Autonomous District in April 2001, and that 39 This argument was confirmed by the Council’s former members, Boris Makarenko, Lilia Shevtsova and Mark Urnov,

CES Studies in the Moskovskiye Novosti weekly in August 2003. They ac- instigate a case that had been secretly investigated for cused Belkovsky and Diskin of turning the Council into a PR months. agency that carries out the orders of one of the Kremlin fac- 49 N. Vardul, Sem dyel s pravom perepiski, Kommersant Vlast, tions. B. Makarenko, M. Urnov, L. Shevtsova, My ne sdayom 28 July – 3 August 2003. imyena v arendu…, Moskovskiye Novosti, 5–11 August 2003. 50 In the meantime, informal consultations between Yukos 40 See e.g. A. Privalov, ‘Davno zabytoye staroye’, Expert, and law enforcement bodies were apparently taking place. 7July, 2003. It seems they did not lead to any agreement. 41 This can be confirmed by stenographic records of the tele- 51 T. Vitebska, V. Demchenko, M. Ignatova, Khodorkovsky: phone conversations between the deputy head of the Presi- Eto posledniy boy, Izvestia, 26 October 2003. dential Administration Igor Sechin, Rosneft head Sergey Bo- 52 Khodorkovsky was on his way home from the Civic Forum gdanchikov and the political scientist Stanislav Belkovsky. in Nizhny Novgorod. During the forum, representatives of These were published on a notorious website Compromat.Ru big business and government ministers from the economic in July 2003 (http://www.compromat.ru/main/bogdan and security blocs discussed legal regulations which were chikov/prosl.htm). Even though their credibility is open to meant to help reach a ‘new social contract’ between the question, they fit the logic of the ‘Yukos affair’. Numerous authorities and big business. It seems that this issue must Russian media thought them to be authentic. See e.g. I. Gor- have been consulted with President Putin: See A. Auzan, deyev, Neftyanaya syecha. Khodorkovsky i kremlovskiye, ‘Obshchestvennyi dogovor i grazhdanskoye obshchestvo’. Vremya Novostey, 7 July 2003. Lektsiya (www.polit.ru/lectures/2005/01/11/auzan.html). 42 See Grigory Yavlinsky’s interview, My nichem ne otlicha- 53 In December 2004 another allegation was added: ‘legali- yemsya ot Ermitazha, Kommersant Vlast, 25–31 August 2003, sation of income, received by criminal means’. and V. Ivanov, Khodorkovsky soznalsya. Aktsyonery Yukosa 54 Even the Communist Party leader Gennady Zyuganov pomogut SPS, Yabloku i KPRF, Vedomosti, 8 April 2003. assessed: ‘It is outrageous what is happening to Yukos. It 43 www.kremlin.ru/appears/2003/05/16/1259_type63372_ makes the country lose billions of dollars, which is particu- 44623.shtml. larly acute when we remember that last year only 10 harvest- 44 Yukos’ political activity was not limited to sponsoring po- ers and 50 tractors were produced in Russia’. Quoted from 57 litical parties and creating lobbies in political institutions. D. Kamyshev, Povtorenye matuchenya, Kommersant Vlast, The company had a well-developed analytical department 1–7 September 2003. headed by Alexey Kondaurov, a former KGB general, former 55 Quoted from I. Bulavinov, Chekistskaya tishina…, Kom- head of the Centre for Social Contacts of the Federal Security mersant Vlast, 3–9 November 2003. However, the president Service (1993–1998) and a Communist Party MP since 1999. reassured the businessmen and declared that there would In Yukos, Kondaurov collected data compromising politi- be no review of the privatisation. cians and businessmen and fought Yukos’ antagonists. 56 Shakhnovsky was the first Yukos shareholder to be con- 45 This was confirmed by Grigory Yavlinsky. When asked why victed. On 5 July 2003 he was sentenced to one year in prison,

Yabloko had only one sponsor, he replied: ‘We have more but eventually received a suspended sentence. At the time, Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications than one sponsor, but Yukos is the chief one. Perhaps when such a lenient sentence could have been considered an indi- the sponsors were being distributed (in the Kremlin or else- cation that Khodorkovsky and Lebedev would not be punish- where) they agreed on such an arrangement. Are you satis- ed severely either. fied with such an honest answer?’ Quoted from: My nichem 57 In his interview on the Ekho Moskvy radio station, 11 No- ne otlichayemsya ot Ermitazha, op. cit. vember 2005. 46 Immediately upon his arrest Khodorkovsky declared that 58 The ‘Family’ was the name of Boris Yeltsin’s inner circle, he had never planned a political career, calling this idea which consisted of his daughter Tatyana Dyachenko, the a journalistic hoax. In August 2005, after having already been oligarchs Boris Berezovsky, Roman Abramovich and Oleg convicted, he did not rule out the possibility of running in Deripaska, the then head of the Presidential Administration the Moscow city Duma elections. He also received several Alexandr Voloshin, the then minister of finance and subse- offers to run in the elections in the federal constituents. This quent Prime Minister Mikhail Kasyanov, and the former gave him additional publicity and reminded the society once head of the Presidential Administration Valentin Yumashev again of the ‘Yukos affair’. Once Khodorkovsky leaves jail, (Tatyana Dyachenko’s husband as of 2001). Vladimir Putin his political ambitions will remain an open question. actually owed his becoming president to the ‘Family’. Before 47 The Argus FSU Energy weekly declares that it has seen the Putin took power, he unofficially guaranteed that the group letter sent by public prosecutor general Vladimir Ustinov to would maintain their status quo during his first term. President Putin in April 2003. Ustinov allegedly wrote that 59 ‘Siloviki’ [roughly ‘strong men’] is a general term for rep- there were no legal grounds for taking action against Yukos resentatives of the law enforcement agencies (such as the as far as the Apatite case was concerned. ‘Yukos plot thick- Federal Security Service, the Public Prosecutor’s Office, the ens’, Argus FSU Energy, 18 July 2003. Interior Ministry, the Defence Ministry etc.). The key repre- 48 On 6 June 2003, the United Russia MP Vladimir Yudin sentatives of the siloviki include the deputy head of the Pre- sent an inquiry to the Prosecutor’s Office regarding the lega- sidential Administration Igor Sechin, another Presidential lity of Apatit privatisation. This may suggest that the initia- Administration official Victor Ivanov, the Federal Security tors of the anti-Yukos assault were trying to keep up the Service head Nikolay Patrushev, minister of defence Sergey appearances of a legal action by using a rank-and-file MP to Ivanov and former Prosecutor General Vladimir Ustinov.

CES Studies 60 Sergey Pugachov is a businessman from St Petersburg, who 73 Quoted from I. Bulavinov, Chekistskaya tishina, op. cit. was elected senator to the Tuva Republic. He is the founder 74 Martha Brill Olcott makes an interesting statement on the of Mezhprombank and holds the bank’s 72% of the shares. Kremlin's policy towards the energy sector. She argues that 61 O negativnykh posledstviyakh ‘letnego nastupleniya’ op- this transformation could have been anticipated – Presi- pozitsyonnogo kursu prezidenta RF menshinstva, Novaya dent Putin started implementing these changes as soon as Gazeta, 11 September 2003. he increased his control over the state. To back her point, 62 ‘YukosSibneft joins the big league’, Argus FSU Energy, Olcott quotes the summary of Vladimir Putin’s PhD thesis. 25 April 2003. Therein Putin writes, among other things, that the state 63 Khodorkovsky said in his interview with Ekho Moskvy should retain the instruments for centralised administra- radio station in early July 2003: ‘When we decided on the tion of natural resources. He declares that the state made a Yukos and Sibneft merger, I was aware that we were creating serious mistake by relinquishing control over the oil sector, a global company. Its arrival must therefore result in a fight and this mistake should be corrected. He adds that the ulti- for influence among different groups. That would be a part mate form of ownership in the oil sector is mixed – partly of the struggle for power, not just fighting for the sake of state-owned and partly private, with the state making stra- it. I think we are facing a struggle for power among the tegic decisions. Martha Brill Olcott, ‘Vladimir Putin i neftya- groups in Vladimir Putin’s inner circle’. naya politika Rossii’, Moscow Carnegie Center Working 64 An exception to the rule was Roman Abramovich, who was Papers, #1, 2005. a member of the ‘Family’ but retained and even strengthened 75 According to assessments by Western banks, Yugansknefte- his position after the ‘Family’ lost its influence. At the mo- gaz was worth between US$18 and 30 billion. However, the ment, he has excellent relations with the Kremlin; in Octo- asking price was fixed at the level of a mere US$8.9 billion. ber 2005 Abramovich was reappointed governor of Chukotka 76 After the auction, President Putin said that Baikalfinans- for another term by President Putin. group was owned by ‘natural persons who had been enga- 65 According to Lilia Shevtsova, the October events in Russia ged in business in the energy sector for years. Baikalfinans- ‘mark out the dividing line that cuts off the post-commu- group intends to do business with other Russian companies.

58 nist development of Russia. The hybrid regime that con- All companies, including the state-owned companies, have tained contradictory tendencies and was based on mutual the right to work with these assets’. Kommersant, 22 De- leniency has been abandoned by Putin. (…) The President has cember 2004. turned to a traditional model of government, with close con- 77 It is worth mentioning that in December 2004 Gazprom- trol over the society, the business, and the political scene’. bank (a subsidiary of Gazprom) purchased Rosneft’s shares L. Shevtsova, Revolutsya Putina, Moskovskiye Novosti, 4 No- in gas companies exploring shelf deposits in the Barents vember 2003. Sea for US$1.7 billion. Exactly the same amount of money 66 A. Malashenko, D. Trenin, ‘Vremya yuga’. Rossiya v Che- was paid by Rosneft as bail for the Yuganskneftegaz shares chnye. Chechnya v Rossii, Moscow 2002, pp. 65–66. after the tender. Kommersant, 28 December 2004.

The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications 67 We dare to say that international reactions had a deeper 78 Kommersant, 24 December 2004. The information that impact on the Kremlin’s actions towards Yukos. The authori- could have helped decipher the financial scheme of Yugansk- ties were forced to consider them when planning the crack- neftegaz purchase did not appear until late August 2005. down on the company. According to Rosneft’s annual report, the company financed 68 ‘As regards the sale of part of Yukos’ shares, it is primarily Baikalfinansgroup and helped it pay the tender bail (US$1.75 the company’s concern. Certainly, a major deal is likely to billion). To purchase Yuganskneftegaz, Rosneft received take place. I think it would be good if it was preliminarily US$5.3 billion from its subsidiaries, and the latter realised consulted with the Russian government’. Quoted from the money by selling their bills of exchange to Trade-Express I. Preobrazhensky, Zaochnyi dialog na temy Yukosa, 7 Octo- Ltd (who probably acted on behalf of the state-owned Vnesh- ber 2003, www.politcom.ru/2003/zloba3092.php. ekonombank). The bank, in turn, received the money from 69 On 2 October 2003 Yukos paid the last instalment for the the stabilisation fund (the government fund where part of Sibneft shares (20% minus 1 share). On the following day, the surplus oil revenues accrues). However, Rosneft soon Yukos took possession of a further 72% of Sibneft’s shares, returned the whole sum to its subsidiaries – the company and Sibneft, in turn, became the owner of 26.01% of Yukos’ received US$6 billion from the Chinese on the account of shares. future oil supplies. N. Semyonov, Rosneft zalozhyla sebya 70 Despite the failure of the merger, Yukos remains the po krupnomu, Kommersant, 26 August 2005. owner of its 20% of Sibneft’s shares. 79 Rosneftegaz was a company created for the purpose of 71 According to the Federal Tax Service, tax evasion was purchasing 10.74% of Gazprom’s shares. Rosneftegaz re- practised by ‘using transfer schemes for setting the prices, ceived 100% of Rosneft’s shares. the reduction of taxes in a special zone in Mordovia, making 80 In this way Rosneft intends to finalise the authorisation tax transfers via banks without a valid licence or on the of the Yuganskneftegaz purchase. verge on bankruptcy’ (1998–1999), http://analitika.aton.ru/ 81 Apart from the companies mentioned, Yukos also owns themes/analitika/materials-document.asp?folder=1525& the Eastern Siberia Oil Company (Vostochno-Sibirskaya Nef- matID=74926&a=1, 3 December 2003. tyanaya Kompaniya), the Caspian Oil Company (Kaspiy- 72 Quoted from the Mikhail Khodorkovsky Press Centre, skaya Neftyanaya Kompaniya) and 20% of Sibneft shares. In http://www.mbktrial.com/about/yukos_taxes.cfm. 2004, these companies extracted 31 million tonnes of oil.

CES Studies Moreover, Yukos controls a number of refineries (the Achinsk, Syzran and Strezhevoy refineries, among other properties) whose total production amounts to 30 million tonnes of oil a year. 82 Rosneft’s debts in July 2005. Quoted from http://analiti- ka.aton.ru/themes/analitika/materials-document.asp?fold- er=1525&matID=103849&a=1. 83 I. Reznik, Dobit Yukos, Vedomosti, 14 May 2005. 84 Rosneft, whose oil production tripled after taking over Yuganskneftegaz, has been suffering shortages of processing capabilities. For this reason, the company has tried to take possession of Yukos’ biggest refineries. 85 Considering this, one may assume that in fact there is no coherent strategy for the future energy market. This sector’s development may be affected by different interest groups in the Kremlin. These groups treat oil companies as political instruments (this applies both to state companies and pri- vate companies under government influence). 59 The ‘Yukos Affair’,The ‘Yukos its Motives and Implications

CES Studies