Ken Uw Doelgroep Kwetsbare Groepen Gemeenten Boxtel

Ken uw doelgroep Kwetsbare groepen

Gemeenten Boxtel, Schijndel, Sint-Michielsgestel, Sint-Oedenrode & Vught

Maart 2014

Colofon

In opdracht van:

Uitvoering en rapportage:

Ilse Lodewijks, Adviseur Onderzoek i.s.m. Petra van Oosterhout, Adviseur Beleidsontwikkeling

Postbus 90114 Statenlaan 4 5000 LA Tilburg 5042 RX Tilburg T 013 46 56 700 I www.cubiss.nl

Samenvatting

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • • • • • • • • •

Meedoen in de maatschappij is niet voor iedereen vanzelfsprekend. Gemeenten, bibliotheken en andere maatschappelijke organisaties hebben een belangrijke rol in de ondersteuning en begeleiding van inwoners die het niet op eigen kracht redden. Maar hoe is deze groep samengesteld? In welke wijken wonen zij? En hoe kan de bibliotheek hen het beste ondersteunen?

Om vast te stellen om welke kwetsbare groepen het gaat en welke omvang deze hebben, heeft Cubiss een meta-analyse uitgevoerd binnen het verzorgingsgebied van Bibliotheek De Meierij. Hiervoor is gebruik gemaakt van gegevens uit verschillende databronnen die samenhangen met het feit of iemand zich in een kwetsbare positie bevindt. Hierbij is de focus gelegd op volwassenen.

In deze rapportage wordt onder “kwetsbare groepen” verstaan: groepen mensen, woonachtig in de gemeenten Boxtel, Schijndel, Sint-Michielsgestel, Sint-Oedenrode en Vught, die in een (potentieel) kwetsbare positie verkeren1. Een kwetsbare inwoner is een persoon die niet zelfredzaam is en daardoor niet in staat tot maatschappelijke participatie. De basis van deze rapportage wordt gevormd door twee dimensies: 1. Laaggeletterdheid: in hoeverre is men in staat om gedrukte en geschreven informatie te gebruiken, om zo te kunnen functioneren in de maatschappij? 2. Maatschappelijke kwetsbaarheid: is er sprake van of dreigt er achterstand en/of sociaal isolement, als gevolg van verschillende problemen of oorzaken? Beide dimensies bestaan uit een aantal indicatoren (bijv. hoeveel % 1e generatie allochtonen wonen er? Hoeveel % inwoners heeft een WWB–uitkering? Hoe staat het met de veiligheid in de buurt?). Aan de hand van zogenaamde z-scores is per indicator berekend in hoeverre bepaalde dorpskernen afwijken van het gemiddelde voor de provincie Noord-Brabant.

Dorpskernen met kleine kans op kwetsbare inwoners In de dorpskernen Gemonde, Berlicum, Middelrode, Nijnsel, Boskant, Olland en Cromvoirt is de kans op kwetsbare inwoners klein. In deze zeven dorpskernen wonen relatief gezien (in verhouding tot de andere dorpskernen en wijken van Noord-Brabant) zowel weinig laaggeletterden als weinig maatschappelijk kwetsbaren. Een persoon is maatschappelijk kwetsbaar als hij of zij in een kwetsbare situatie verkeert of dreigt te raken doordat deze persoon door verschillende problemen of oorzaken geconfronteerd wordt met achterstand en/of sociaal isolement.

Dorpskernen met gemiddelde kans op kwetsbare inwoners In Lennisheuvel, Liempde, Schijndel, Wijbosch, Sint-Michielsgestel, Den Dungen, Sint-Oedenrode en Vught is een gemiddelde kans op kwetsbare inwoners. Hierbij is wel een duidelijk onderscheid tussen de dorpskernen zichtbaar. Hoewel de kans op kwetsbaren in deze dorpskern dus niet zorgelijk is, is het wel van belang te weten dat het aantal 45-plussers betrekkelijk hoog ligt. Hetzelfde geldt voor de dorpskernen met een kleine kans op kwetsbare inwoners (m.u.v. Olland)

Dorpskernen met grote kans op kwetsbare inwoners De dorpskern Boxtel kan als potentieel kwetsbaar worden aangemerkt. In Boxtel is een relatief grote kans op taalachterstanden/laaggeletterdheid en maatschappelijke kwetsbaarheid. De kern kent relatief meer vrouwelijke dan mannelijke inwoners, relatief meer 45-plussers en relatief veel inwoners die niet

1 Aangezien de dienstverlening van Bibliotheek de Meierij per 1 januari 2015 in Haaren stopt, vormt deze gemeente geen onderdeel van het onderzoek.

3 kunnen participeren op de arbeidsmarkt vanwege arbeidsongeschiktheid. Daarnaast kunnen veel 65- plussers in Boxtel vanwege de gezondheid niet de dingen doen die ze zouden willen doen. Hierdoor kan de zelfredzaamheid afnemen. De financiële situatie (inkomen en type woning) en sociale situatie (leefbaarheid buurt, sociale cohesie en eenzaamheid) is gemiddeld met andere Brabantse wijken/dorpskernen.

Inhoudsopgave • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • • • • • • • • •

Samenvatting ...... 3

1. Inleiding ...... 7 1.1 Aanleiding en doel ...... 7 1.2 Kwetsbare groepen ...... 8 1.3 Methodiek ...... 9 1.4 Inhoud van het rapport ...... 9

2. De dorpskernen ...... 10 2.1 Inleiding ...... 10 2.2 Boxtel ...... 11 2.2.1 Boxtel ...... 13 2.2.2 Lennisheuvel ...... 13 2.2.3 Liempde ...... 14 2.3 Schijndel ...... 14 2.3.1 Schijndel ...... 16 2.3.2 Wijbosch ...... 16 2.4 Sint-Michielsgestel ...... 17 2.4.1 Sint-Michielsgestel ...... 18 2.4.2 Gemonde ...... 18 2.4.3 Den Dungen...... 19 2.4.4 Berlicum ...... 19 2.4.5 Middelrode ...... 20 2.5 Sint-Oedenrode ...... 20 2.5.1 Sint Oedenrode ...... 22 2.5.2 Nijnsel ...... 22 2.5.3 Boskant ...... 23 2.5.4 Olland ...... 23 2.6 Vught ...... 24 2.6.1 Vught ...... 25 2.6.2 Cromvoirt ...... 25

3. Indicatoren ...... 27 3.1 Laaggeletterdheid ...... 27 3.1.1 Geslacht ...... 27 3.1.2 Onderwijsniveau ...... 28 3.1.3 Leeftijd ...... 28 3.1.4 Etniciteit ...... 29 3.1.5 Participatie op de arbeidsmarkt ...... 31 3.2 Maatschappelijke kwetsbaarheid ...... 34 3.2.1 Financiële situatie: inkomen en type woning ...... 34 3.2.2 Sociale situatie: leefbaarheid buurt, sociale cohesie en eenzaamheid ...... 37 3.2.3 Gezondheid ...... 39

4. Conclusies en aanbevelingen ...... 41 4.1 Conclusies ...... 41

4.1.1 Dorpskernen met kleine kans op kwetsbare inwoners ...... 41 4.1.2 Dorpskernen met gemiddelde kans op kwetsbare inwoners ...... 41 4.1.3 Dorpskernen met grote kans op kwetsbare inwoners ...... 41 4.1.4 Gemeentes toegelicht ...... 41 4.2 Aanbevelingen ...... 42

Geraadpleegde literatuur en bronnen ...... 44

Bijlage ...... 45

1. Inleiding

1.1 Aanleiding en doel Meedoen in de maatschappij is niet voor iedereen vanzelfsprekend. Gemeenten, bibliotheken en andere maatschappelijke organisaties hebben een belangrijke rol in de ondersteuning en begeleiding van inwoners die het niet op eigen kracht redden. Maar hoe is deze groep samengesteld? In welke wijken wonen zij? En hoe kan de bibliotheek hen het beste ondersteunen?

De hoofdvraag van het onderzoek luidt als volgt: “In welke mate hebben de vijf gemeenten binnen het verzorgingsgebied van Bibliotheek de Meierij te maken met kwetsbare groepen en hoe ziet de situatie er per dorpskern uit?

Met de resultaten van dit onderzoek kan de bibliotheek (potentieel) kwetsbare groepen definiëren en de gemeente informeren en bewust maken van de omvang van het probleem. De ‘genomen foto’ biedt input voor de te vervullen rol en de te bewandelen strategie van de bibliotheek ten aanzien van kwetsbare groepen.

Het verzorgingsgebied van Bibliotheek De Meierij kent de volgende indeling:

 Gemeente Boxtel: o Boxtel o Lennisheuvel o Liempde

 Gemeente Schijndel: o Schijndel o Wijbosch

 Gemeente Sint-Michielsgestel o Sint-Michielsgestel o Gemonde o Den Dungen o Berlicum o Middelrode

 Gemeente Sint-Oedenrode o Sint-Oedenrode o Nijnsel o Boskant o Olland

 Gemeente Vught o Vught o Cromvoirt

Aangezien de dienstverlening van Bibliotheek de Meierij per 1 januari 2015 in Haaren stopt, vormt deze gemeente geen onderdeel van het onderzoek.

In de bijlage is de uitgebreide buurtindeling weergegeven.

1.2 Kwetsbare groepen In deze rapportage wordt onder “kwetsbare groepen” verstaan: groepen mensen, woonachtig in de gemeenten Boxtel, Schijndel, Sint-Michielsgestel, Sint-Oedenrode en Vught, die in een (potentieel) kwetsbare positie verkeren. Een kwetsbare inwoner is een persoon die niet zelfredzaam is en daardoor niet in staat tot maatschappelijke participatie. Niet zelfredzaam is iemand wanneer deze niet zelfstandig (niet op eigen kracht) of niet met behulp van zijn omgeving (eigen sociale netwerk) actief kan meedoen in de samenleving of onvoldoende draagkracht heeft om de daarvoor benodigde voorziening(en) aan te schaffen. Kernbegrip in deze definitie is "zelfredzaamheid" (het lichamelijke, verstandelijke, geestelijke of financiële vermogen om voorzieningen te treffen dan wel te laten treffen die deelname aan het normale maatschappelijke verkeer mogelijk maken)2.

In dit rapport wordt naar twee dimensies van kwetsbaarheid gekeken: laaggeletterdheid en maatschappelijke kwetsbaarheid.

Geletterdheid is het gebruiken van gedrukte en geschreven informatie om te functioneren in de maatschappij, om de eigen doelen te bereiken en om de eigen kennis en mogelijkheden te ontwikkelen. De mate van geletterdheid wordt weergegeven in vijf niveaus. Laaggeletterd betekent doorgaans dat mensen op het laagste niveau zitten (Fouarge, D., Houtkoop, W. & Van der Velden, R., 2011).3 Uit onderzoek blijkt dat het profiel van laaggeletterden in vergelijking met niet-laaggeletterden relatief vaker bestaat uit vrouwen, laaggeschoolden (lager onderwijs of vbo), ouderen, allochtonen uit de eerste generatie (met de kanttekening dat driekwart van de laaggeletterden autochtoon is) en mensen die niet participeren op de arbeidsmarkt (Fourage et. al, 2011).

Uit recent onderzoek blijkt dat in Nederland 1,3 miljoen laaggeletterden wonen. Dit betekent dat 12 procent van de volwassen bevolking op het laagste niveau van taalvaardigheid functioneert (PIAAC, 2013). De grootste groepen laaggeletterden bevinden zich onder oudere autochtonen met een middelbaar opleidingsniveau: zij maken 45% van de groep laaggeletterden uit (540.000 personen). Daarnaast vormen 120.000 autochtone en 108.000 allochtone niet-werkende lager opgeleiden twee relatief grote groepen van laaggeletterden.

Een persoon is maatschappelijke kwetsbaar als hij of zij in een kwetsbare situatie verkeert of dreigt te raken doordat deze persoon door verschillende problemen of oorzaken geconfronteerd wordt met achterstand en/of sociaal isolement. Factoren die doorgaans in verband worden gebracht met maatschappelijke kwetsbare groepen zijn de financiële situatie (inkomen en type woning), sociale situatie (leefbaarheid buurt, sociale cohesie en eenzaamheid) en de mate van gezondheid.

2 WMO voorzieningenbeleid (http://www.invoeringwmo.nl/sites/default/files/Bronckhorst_Einddocument_Definities%20kwetsbare%20burgers.pdf) 3 Fouarge, D. Houtkoop, W. & Velden, R. van der (2011). Laaggeletterdheid in Nederland. ECBO, 's-Hertogenbosch/Utrecht.

1.3 Methodiek De basis van deze rapportage wordt gevormd door de twee dimensies (laaggeletterdheid en maatschappelijke kwetsbaarheid). Beide dimensies bestaan uit een aantal indicatoren. De voorwaarden waaraan een indicator moet voldoen is als volgt:  Van een betrouwbare bron afkomstig zijn  Op het juiste niveau (dorpskern-niveau) beschikbaar zijn  Recentelijke onderzocht zijn.

In totaal zijn er 14 indicatoren gebruikt. Hieronder zijn de indicatoren voor de dimensies laaggeletterdheid en maatschappelijke kwetsbaarheid gedefinieerd (zie tabel 1.1).

Tabel 1.1 Dimensies en indicatoren Dimensie Indicator Laaggeletterdheid % vrouwen % 45-plussers % allochtonen (zowel Westerse als niet-westerse allochtonen) % huishoudens met een AWB/WWB - uitkering (Wet Werk en Bijstand) % inwoners met een AO-uitkering Maatschappelijke kwetsbaarheid % huishoudens met laag inkomen % huurwoningen in handen van wooncorporatie % inwoners dat zich weleens onveilig voelt % inwoners dat ontevreden is over sociale cohesie in buurt % eenzame inwoners % 19-64 jarige inwoners dat eigen gezondheid als negatief ervaart % 65-plus inwoners dat eigen gezondheid als negatief ervaart % 19-64 jarige inwoners dat vanwege de gezondheid niet de gewenste dingen kan doen % 65-plus inwoners dat vanwege de gezondheid niet de gewenste dingen kan doen

Aan de hand van zogenaamde z-scores is per indicator berekend in hoeverre bepaalde kernen afwijken van het gemiddelde voor de provincie Noord-Brabant. Per dimensie zijn deze afwijkingen bij elkaar opgeteld. Voor zowel de totaalscore als de score per indicator zijn vijf waarde-oordelen gebruikt: zeer veel kwetsbaren, veel kwetsbaren, gemiddeld, weinig kwetsbaren en zeer weinig kwetsbaren in de dorpskern. De grenzen hiervoor zijn uniform. Op deze manier is het mogelijk om de kernen en de indicatoren op een rechtmatige manier met elkaar te vergelijken.

1.4 Inhoud van het rapport De rapportage bestaat uit twee delen. In het eerste deel wordt ingezoomd op iedere dorpskern afzonderlijk. Per kern worden de resultaten weergegeven van de indicatoren die samenhangen met kwetsbaarheid (zowel laaggeletterdheid als maatschappelijke kwetsbaarheid). Aan de hand van de opgenomen figuren is in één oogopslag te zien hoe een dorpskern op de verschillende indicatoren scoort. In het tweede deel staan de verschillende dimensies en indicatoren centraal. Aan de hand van figuren en tabellen wordt aangegeven hoe een dorpskern scoort t.o.v. Noord-Brabant.

2. De dorpskernen • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • •

2.1 Inleiding In dit eerste gedeelte wordt van alle gemeenten en dorpskernen afzonderlijk door middel van de profieltaarten in kaart gebracht in welke mate er kwetsbare groepen wonen en wat voor ‘type’ kwetsbaren het betreft.

Per dorpskern is er voor de dimensie ‘laaggeletterdheid’ een profieltaart gepresenteerd. Aan de hand van een vaste waarde-indeling is de score voor zowel de indicatoren als dimensie bepaald. De waarde van de dimensie is gebaseerd op de onderliggende indicatoren. De waarde van een indicator geeft weer hoe ver de waarde van de indicator voor het betreffende gebied afwijkt van het provinciaal gemiddelde (de z-score). Voor de dimensie ‘maatschappelijke kwetsbaarheid’ zijn helaas niet voor alle indicatoren gegevens op kernniveau beschikbaar (zie hoofdstuk 3). Er is daarom de keuze gemaakt de profieltaarten voor ‘maatschappelijke kwetsbaarheid’ enkel per gemeente te presenteren.

De score voor ieder stukje van de profieltaart (indicatoren en dimensie) is onderverdeeld in vijf categorieën:

Zeer weinig kwetsbaren (qua percentage kwetsbaren sterk onder gemiddeld) Weinig kwetsbaren (qua percentage kwetsbaren onder gemiddeld) Gemiddeld (qua percentage kwetsbaren geen of een zeer lichte afwijking van het stedelijk gemiddelde ) Veel kwetsbaren (qua percentage kwetsbaren bovengemiddeld) Zeer veel kwetsbaren (qua percentage kwetsbaren sterk bovengemiddeld) Geen gegevens

Wanneer meerdere indicatoren rood of oranje zijn, is er een grotere kans op o.a. taalachterstanden/ laaggeletterdheid of maatschappelijke kwetsbaarheid in de dorpskern. Een voor de meerderheid (licht)blauwe profieltaart betekent dat er in de dorpskern weinig kwetsbaren groepen wonen.

Voordat de resultaten worden gepresenteerd, is allereerst in de tabel op de volgende pagina te zien hoeveel inwoners iedere kern heeft.

Tabel 2.1 Aantal inwoners per dorpskern (2013) Dorpskern Aantal inwoners (totaal) Boxtel 24.340 Lennisheuvel 1.185 Liempde 4.910 Schijndel 21.980 Wijbosch 1.275 Sint-Michielsgestel 10.435 Gemonde 2.220 Den Dungen 5.690 Berlicum 7.695 Middelrode 1.995 Sint-Oedenrode 12.955 Nijnsel 2.425 Boskant 1.460 Olland 1.080 Vught 24.775 Cromvoirt 785 Totaal 125.205 Bron: CBS Statline

2.2 Boxtel De gemeente Boxtel telt 30.325 inwoners en heeft een oppervlakte van 65 km². Boxtel bestaat uit de kernen Boxtel, Lennisheuvel en Liempde.

In de figuur op de volgende pagina is in één oogopslag te zien in welke mate er maatschappelijke kwetsbaren in de gemeente Boxtel wonen en wat voor ‘type’ maatschappelijke kwetsbaren het betreft.

Gemeente Boxtel scoort ‘gemiddeld’ op indicatoren die kunnen wijzen op maatschappelijke kwetsbare inwoners. De financiële en sociale situatie van de inwoners van Boxtel is in verhouding tot Brabanders gemiddeld tot redelijk goed. Wel valt op dat relatief veel 65-plussers in Boxtel vanwege de gezondheid niet de dingen kunnen doen die ze zouden willen doen. Hierdoor kan de zelfredzaamheid afnemen.

In volgende paragrafen komt de kans op taalachterstanden/ laaggeletterdheid in de kernen van Boxtel aan bod.

2.2.1 Boxtel Op de dimensie ‘laaggeletterdheid’ scoort de dorpskern Boxtel bovengemiddeld zwak. De cirkel in onderstaand figuur is immers oranje, wat betekent dat de kans op o.a. taalachterstanden/ laaggeletterdheid in de dorpskern relatief groot is. Met uitzondering van het percentage allochtonen en huishoudens die van een bijstandsuitkering leven, is het resultaat op alle indicatoren voor kwetsbaarheid negatief. In Boxtel wonen relatief veel vrouwen, veel 45-plussers en mensen die niet kunnen participeren op de arbeidsmarkt vanwege arbeidsongeschiktheid. Dit maakt de situatie zorgelijk.

2.2.2 Lennisheuvel

Op de dimensie ‘laaggeletterdheid’ scoort Lennisheuvel bovengemiddeld sterk. Het percentage vrouwen, allochtonen en inwoners met een WWB- en AO-uitkering ligt (sterk) onder het Brabantse gemiddelde. Wel valt op dat het aantal 45-plussers in deze kern erg hoog ligt.

2.2.3 Liempde In Liempde is net als in Lennisheuvel, de kans op laaggeletterde inwoners klein. Deze kern wordt echter eveneens gekenmerkt door een hoog percentage ouderen.

2.3 Schijndel Schijndel telt 23.360 inwoners. Schijndel is de hoofdplaats van de gelijknamige gemeente, waarvan Wijbosch een kerkdorp vormt.

In de profieltaart op de volgende pagina is te zien in welke mate er maatschappelijk kwetsbaren in de gemeente Schijndel wonen en wat voor ‘type’ maatschappelijk kwetsbaren het betreft.

De gemeente Schijndel kent een gemiddeld aantal maatschappelijk kwetsbare groepen. De financiële situatie van de inwoners is gemiddeld beter in vergelijking tot alle inwoners van Noord-Brabant. Ook is de kwaliteit van de woonomgeving volgens de inwoners redelijk goed. Punt van zorgen is de mate van eenzaamheid en de gezondheid van de inwoners van Schijndel. Er zijn relatief veel eenzame inwoners, relatief veel 65-plussers ervaren de gezondheid als negatief en in relatie tot Noord-Brabant wonen er in Schijndel veel 19 tot 65-jarigen die vanwege de gezondheid niet de gewenste dingen kunnen doen.

2.3.1 Schijndel Het kerndorp Schijndel kent veel oudere inwoners en personen die arbeidsongeschikt zijn waardoor ze niet kunnen participeren op de arbeidsmarkt. Het percentage allochtonen en huishoudens die moeten rondkomen van een bijstandsuitkering ligt echter laag. Dit leidt tot een gemiddelde kans op laaggeletterde inwoners.

2.3.2 Wijbosch In WIjbosch is de kans op laaggeletterde inwoners vergelijkbaar met Noord-Brabant. De dorpskern kent relatief meer vrouwelijke dan mannelijke inwoners en er wonen verhoudingsgewijs meer inwoners die een AO-uitkering ontvangen. Het aantal allochtonen en huishoudens die leven van de bijstand is daarentegen relatief laag.

2.4 Sint-Michielsgestel Sint-Michielsgestel telt 28.186 inwoners en heeft een oppervlakte van 64,40 km². De hoofdplaats is het dorp Sint-Michielsgestel, dat in het Oost-Brabants ook wel Gestel genoemd wordt. De huidige gemeente Sint-Michielsgestel ontstond in 1996, na samenvoeging van de gemeenten Sint-Michielsgestel, Den Dungen en Berlicum. Het dorp Gemonde, dat voorheen gedeeltelijk behoorde bij de gemeenten Boxtel, Sint-Michielsgestel, Sint-Oedenrode en Schijndel, werd in zijn geheel toegevoegd aan de nieuwe gemeente Sint-Michielsgestel.

De kans dat inwoners van Sint-Michielsgestel in een maatschappelijk kwetsbare situatie verkeren of dreigen te raken is relatief klein. Afgaande op de indicatoren is de verwachting dat in deze gemeente percentueel de minste maatschappelijke kwetsbaren wonen. Zowel de financiële en sociale situatie van de inwoners als de mate van gezondheid is gemiddeld beter in vergelijking tot alle inwoners van Brabant. In onderstaande paragrafen is voor alle vijf kernen van Sint-Michielsgestel inzichtelijk gemaakt hoe groot de kans op laaggeletterde inwoners is.

2.4.1 Sint-Michielsgestel

2.4.2 Gemonde

2.4.3 Den Dungen

2.4.4 Berlicum

2.4.5 Middelrode

De kans op o.a. taalachterstanden/ laaggeletterdheid of maatschappelijke kwetsbaarheid in de dorpskernen Gemonde, Berlicum en Middelrode is klein. Den Dungen en Sint-Michielsgestel (als dorpskern) kunnen worden aangemerkt als gemiddelde kernen voor wat betreft het aantal laaggeletterden. Punten voor aandacht vormt het aantal 45-plussers in de dorpskernen en het aantal arbeidsongeschikten (enkel in de kern Sint-Michielsgestel).

2.5 Sint-Oedenrode Sint-Oedenrode telt 17.944 en heeft een oppervlakte van 64,25 km². De plaats Sint Oedenrode heeft van oudsher stadsrechten. Heden ten dage is het nog altijd een groot dorp. Overige kernen in de gemeente zijn Boskant, Nijnsel en Olland.

Op de dimensie ‘maatschappelijke kwetsbaarheid’ scoort Sint-Oedenrode, net als Sint-Michielsgestel bovengemiddeld sterk (zie profieltaart op de volgende pagina). De financiële en sociale situatie van de inwoners is gemiddeld beter in vergelijking tot alle Noord-Brabant. Ook is de ervaren gezondheid van de inwoners van Sint-Oedenrode bovengemiddeld goed.

2.5.1 Sint Oedenrode

2.5.2 Nijnsel

2.5.3 Boskant

2.5.4 Olland

De kans op laaggeletterdheid is in Nijnsel, Boskant en Olland betrekkelijk klein. Het percentage vrouwen, allochtonen, en personen die niet participeren op de arbeidsmarkt ligt (sterk) onder het Brabantse gemiddelde. Opnieuw valt het hoge aantal oudere inwoners op (m.u.v. Olland). In de kern Sint-Oedenrode is een gemiddelde kans op laaggeletterde inwoners. Die wordt veroorzaakt door een bovengemiddeld hoog aantal vrouwen en 45-plussers.

2.6 Vught Tot slot de gemeente Vught. Vught ligt onder ‘s-Hertogenbosch. Het telt 25.626 inwoners en heeft een oppervlakte van ruim 34 km² met nauwelijks water. De gemeente bestaat uit de kernen Vught en Cromvoirt.

In de profieltaart op de vorige pagina is te zien dat de kans dat inwoners van Vught in een maatschappelijk kwetsbare situatie verkeren of dreigen te raken relatief klein is. Net als in de gemeenten Sint-Oedenrode en Sint-Michielsgestel, is de financiële en sociale situatie van de inwoners en de mate van gezondheid gemiddeld beter in vergelijking tot alle inwoners van Brabant. Klein aandachtspunt is het aantal inwoners dat zich eenzaam voelt. Met name onder de 65-plussers ligt dit aantal iets hoger.

2.6.1 Vught Vught kent een gemiddeld aantal laaggeletterden (zie onderstaande figuur). Het percentage allochtonen en het percentage inwoners met een WWB-uitkering ligt (sterk) onder het Brabantse gemiddelde. Wel wonen er in de dorpskern relatief veel 45-plussers en vrouwen.

2.6.2 Cromvoirt In Cromvoirt is de kans op laaggeletterde inwoners klein (zie figuur op de volgende pagina). Het percentage vrouwen, allochtonen en inwoners met een WWB- en AO-uitkering ligt (sterk) onder het Brabantse gemiddelde. Deze kern wordt echter (eveneens) gekenmerkt door een hoog percentage ouderen.

3. Indicatoren • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • •

In dit hoofdstuk wordt een uitgebreidere toelichting gegeven op de twee dimensies. Zo komt o.a. aan bod op basis van welke bronnen de indicatoren gebaseerd zijn, hoe ze zijn gemeten en wat de indicatoren dus precies vertellen. Ook worden de exacte percentages c.q. aantallen gepresenteerd per dorpskern. In dit hoofdstuk wordt tevens aan de hand van tabellen en figuren geïllustreerd hoe een dorpskern scoort t.o.v. de andere dorpskernen in het verzorgingsgebied van Bibliotheek de Meierij. Indien een dorpskern bovengemiddeld slecht (afhankelijk van de indicator boven of onder het gemiddelde voor Noord-Brabant) scoort, is dit aangegeven met een grijze arcering.

3.1 Laaggeletterdheid Zoals in de inleiding is beschreven blijkt uit onderzoek dat het profiel van laaggeletterden in vergelijking met niet-laaggeletterden relatief vaker bestaat uit vrouwen, laaggeschoolden (lager onderwijs of vbo), ouderen, allochtonen uit de eerste generatie (met de kanttekening dat 65% van de laaggeletterden autochtoon is) en mensen die niet participeren op de arbeidsmarkt (Fourage et. al, 2011). Deze onderdelen vormen dan ook de indicatoren voor laaggeletterdheid.

3.1.1 Geslacht In figuur 3.1.1 is de man-vrouw verdeling weergegeven. In de dorpskernen Wijbosch, Sint Oedenrode, Vught en Boxtel wonen relatief veel vrouwen (t.o.v. Noord-Brabant als totaal).

Wijbosch 48,6 51,4 Sint-Oedenrode 49,4 50,6 Vught 49,5 50,6 Boxtel 49,5 50,5 Berlicum 49,9 50,1 Liempde 50,0 50,0 Sint-Michielsgestel 50,1 50,0 Schijndel 50,1 49,9 Middelrode 50,1 49,9 Nijnsel 50,6 49,4 Den Dungen 50,6 49,4 Lennisheuvel 50,6 49,4 Olland 51,2 48,8 Cromvoirt 51,3 48,7 Gemonde 51,6 48,4 Boskant 52,4 47,6

Noord-Brabant 49,9 50,1 Nederland 49,5 50,5 0% 20% 40% 60% 80% 100%

Mannen Vrouwen

Figuur 3.1.1 Bevolking per dorpskern naar geslacht (%) (2013) Bron: CBS Statline

3.1.2 Onderwijsniveau Uit onderzoek blijkt dat opleidingsniveau samenhangt met laaggeletterdheid. Een opleiding draagt in positieve zin bij aan geletterdheid. Mensen die laagopgeleid zijn hebben daarentegen vaker een taalachterstand dan mensen die hoogopgeleid zijn. Ruim 4 op de 10 mensen die maximaal de lagere school hebben afgerond, zijn laaggeletterd (PIAAC, 2013). Helaas waren er voor de gemeenten Boxtel, Schijndel, Sint-Michielsgestel, Sint-Oedenrode en Vught geen gegevens beschikbaar over het opleidingsniveau van de (volwassen) inwoners.

3.1.3 Leeftijd Uit verschillende onderzoeken blijkt dat leeftijd correleert met het niveau van laaggeletterdheid. Zo is 61 procent van alle laaggeletterden in Nederland 46 jaar of ouder. Het gaat hierbij om ongeveer 666.000 personen, waarvan 60 procent (393.000 personen) 56 jaar of ouder is (Fourage et. al, 2011). Dat betekent echter niet dat laaggeletterdheid alleen bij ouderen voorkomt. Juist onder (middelbaar en hoogopgeleide) jongeren in de leeftijd van 16-34 jaar is een langzame achteruitgang van geletterdheid waar te nemen (Fourage, et. al, 2011).

Tabel 3.1.2 en figuur 3.1.3 op de volgende pagina geven de leeftijdsverdeling weer van de inwoners van het verzorgingsgebied van Bibliotheek de Meierij. Figuur 3.1.3 laat het percentage inwoners zien van 45 jaar en ouder. In tabel 3.2 is de gehele verdeling weergegeven.

Tabel 3.1.2 Leeftijdsgroepen per dorpskern (%) (2013) 0 tot 15 jaar 15 tot 25 jaar 25 tot 45 jaar 45 tot 65 jaar 65 jaar of ouder Boxtel 17 12 24 29 18 Lennisheuvel 19 14 19 33 15 Liempde 19 12 21 31 17 Schijndel 17 11 24 31 18 Wijbosch 20 12 23 30 16 Sint-Michielsgestel 17 11 21 30 21 Gemonde 20 11 22 30 17 Den Dungen 17 12 21 33 18 Berlicum 19 11 22 30 18 Middelrode 20 10 22 30 18 Sint-Oedenrode 17 11 23 29 19 Nijnsel 17 15 21 32 15 Boskant 18 12 23 31 17 Olland 20 14 22 31 13 Vught 18 10 23 30 19 Cromvoirt 18 12 21 35 15 Noord-Brabant 17 12 25 29 17 Nederland 17 12 26 28 17 Bron: CBS Statline

Den Dungen 51 Sint-Michielsgestel 51 Cromvoirt 50 Vught 49 Schijndel 49 Boskant 48 Sint-Oedenrode 48 Middelrode 48 Berlicum 48 Liempde 48 Lennisheuvel 48 Nijnsel 47 Gemonde 47 Boxtel 47 Wijbosch 46 Olland 44

Noord-Brabant 46 Nederland 45 0 10 20 30 40 50 60

Figuur 3.1.3 Percentage 45-plussers per dorpskern (2013) Bron: CBS Statline

Opvallend is dat in de dorpskernen Sint-Michielsgestel, Sint-Oedenrode en Vught relatief veel ouderen wonen in de leeftijd van 65 jaar en hoger. Dat is niet uitsluitend te verklaren uit de locaties van zorgcentra, aangezien deze geografisch verdeeld zijn over het gehele verzorgingsgebied. Wellicht dat er een historische verklaring is. In Cromvoirt, Lennisheuvel en Den Dungen wonen relatief veel mensen in de leeftijdscategorie 45 tot 65 jaar. Beide leeftijdsgroepen behoren tot de categorie die in verband wordt gebracht met laaggeletterdheid en zouden dus als potentieel kwetsbare groep kunnen worden aangemerkt.

3.1.4 Etniciteit Uit onderzoek blijkt dat het profiel van laaggeletterden in vergelijking met niet-laaggeletterden relatief vaak bestaat uit allochtonen van de eerste generatie. Onder de tweede generatie allochtonen is er nauwelijks meer sprake van een oververtegenwoordiging van laaggeletterden (PIAAC, 2013). De etniciteit van een persoon wordt bepaald door het geboorteland van de persoon of, als de persoon in Nederland is geboren, door het geboorteland van de moeder of de vader.

Figuur 3.1.4 op de volgende pagina geeft de verhouding weer tussen autochtonen en eerste en tweede generatie allochtonen per dorpskern. Helaas zijn er geen gegevens voorhanden van enkel eerste generatie allochtonen.

Boxtel 84 7 9 Vught 86 10 3 Sint-Michielsgestel 91 6 3 Sint-Oedenrode 92 5 2 Berlicum 92 5 2 Schijndel 92 5 2 Lennisheuvel 93 5 1 Cromvoirt 94 5 Boskant 94 5 1 Wijbosch 94 4 2 Nijnsel 95 4 1 Middelrode 95 4 1 Den Dungen 95 4 1 Liempde 95 4 1 Gemonde 96 3 1 Olland 97 3

Noord-Brabant 83 9 9 Nederland 79 9 11 0% 20% 40% 60% 80% 100%

Autochtonen Westerse allochtonen Niet-westerse allochtonen

Figuur 3.1.4 Percentage allochtonen/autochtonen per dorpskern (2013) Bron: CBS Statline

In Noord-Brabant is 18 procent van de inwoners van allochtoonse afkomst. Binnen het verzorgingsgebied van Bibliotheek De Meierij is slechts 10 procent een westerse en niet-westerse allochtoon. De dorpskernen Boxtel en Vught kennen een relatief hoog percentage allochtone inwoners (respectievelijk 16 en 14 procent). Desondanks liggen deze percentages nog onder het provinciaal gemiddelde.

In tabel 3.1.5 is de etniciteit van de inwoners, en dan de niet-Westerse allochtonen, nader bekeken. Hier is aangegeven welk percentage van Surinaamse, Antilliaanse/Arubaanse, Turkse of Marokkaanse afkomst is of onder de categorie ‘overig’ valt. De personen die in onderstaande tabel als allochtoon worden aangemerkt, betreffen zowel eerste- als tweedegeneratieallochtonen.

Uit deze tabel valt op dat de allochtonen in de dorpskernen Boxtel en Vught met name van westerse afkomst zijn. Zo is 10 van de 14 procent allochtonen in Vught een westerse allochtoon.

Tabel 3.1.5 Percentage allochtonen per dorpskern, uitgedrukt in procenten van het totaal aantal inwoners (2013) Autoch- Allochtonen tonen Westers Marok- NL’se Suri- Turkije Overig totaal ko Antillen name niet- en westers Aruba Boxtel 84 7 2 1 1 1 4 Lennisheuvel 93 5 0 0 0 0 1 Liempde 95 4 0 0 0 0 1 Schijndel 92 5 0 0 0 0 2 Wijbosch 94 4 0 0 0 0 2 Sint-Michielsgestel 91 6 0 0 1 0 2 Gemonde 96 3 0 0 0 0 1 Den Dungen 95 4 0 0 0 0 1 Berlicum 92 5 0 0 0 0 2 Middelrode 95 4 0 0 0 0 1 Sint-Oedenrode 92 5 0 0 0 0 2 Nijnsel 95 4 0 0 0 0 1 Boskant 94 5 0 0 0 0 1 Olland 97 3 0 * * * * Vught 86 10 1 0 0 0 2 Cromvoirt 94 5 0 * * * * Noord-Brabant 83 9 2 1 1 2 3 Nederland 79 9 2 1 2 2 4 Bron: CBS Statline * Minder dan 10 niet-westerse allochtonen per dorpskern

3.1.5 Participatie op de arbeidsmarkt Laaggeletterden zijn sterk oververtegenwoordigd onder langdurig werklozen en personen die buiten de beroepsbevolking vallen (o.a. arbeidsongeschikten en gepensioneerden) (PIAAC, 2013). Een mogelijke verklaring is dat het niveau van vaardigheden sneller achteruitgaat onder mensen die er gedurende langere tijd geen gebruik van maken.

In figuur 3.1.6 is weergegeven welk percentage van de huishoudens van een dorpskern een WWB- uitkering ontvangt. WWB is de afkorting voor Wet werk en bijstand. Boxtel heeft evenveel aantal bijstandsgerechtigden als Noord-Brabant (relatief). De andere dorpskernen kennen een relatief laag percentage WWB-uitkeringsgerechtigden.

Boxtel 3,3 Schijndel 2,2 Vught 2,1 Sint-Michielsgestel 2,0 Sint-Oedenrode 1,6 Berlicum 1,6 Cromvoirt 1,2 Nijnsel 1,0 Middelrode 1,0 Den Dungen 1,0 Wijbosch 1,0 Boskant 0,5 Liempde 0,5 Lennisheuvel 0,5 Olland 0,0 Gemonde 0,0

Noord-Brabant 3,3 Nederland 4,7 0 1 2 3 4 5

Figuur 3.1.6 Percentage huishoudens met een AWB/WWB-uitkering, per dorpskern (2012) Bron: CBS Statline

In tabel 3.1.7 op de volgende pagina is per dorpskern weergegeven welk deel van de beroepsbevolking een AO-uitkering ontvangt en welk deel een WW-uitkering. AO is de afkorting voor arbeidsongeschikt. AO-uitkeringen is een verzamelterm voor uitkeringen krachtens de Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO), de Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten (Wajong) en de Wet arbeidsongeschiktheidsverzekering zelfstandigen (WAZ). Helaas zijn de meest recente gegevens op dorpskern-niveau behoorlijk gedateerd, namelijk uit 2010.

Relatief weinig inwoners van Boxtel, Schijndel, Sint-Oedenrode, Sint-Michielsgestel en Vught zijn werkloos. Het aantal personen met een AO-uitkering ligt daarentegen wel hoog. Men name in de dorpskernen Boxtel, Schijndel, Wijbosch, Sint-Michielsgestel en Vught zijn relatief veel arbeidsongeschikten.

Tabel 3.1.7 Arbeidsongeschikten en werklozen per dorpskern, uitgedrukt in procenten van het totaal aantal 15-65 jarige inwoners (2010) Inwoners met Inwoners met AO-uitkering WW-uitkering Boxtel 8,7 3,0 Lennisheuvel 5,7 2,2 Liempde 6,4 2,3 Schijndel 9,2 2,5 Wijbosch 8,4 1,5 Sint-Michielsgestel 8,2 2,4 Gemonde 7,4 2,0 Den Dungen 6,2 2,0 Berlicum * * Middelrode 5,3 1,5 Sint-Oedenrode 7,2 2,5 Nijnsel 6,4 2,1 Boskant 5,8 1,5 Olland 5,5 2,0 Vught 8,1 2,5 Cromvoirt 5,8 1,5 Noord-Brabant 7,1 2,8 Nederland 7,2 2,5 Bron: CBS Statline * Gegevens ontbreken

3.2 Maatschappelijke kwetsbaarheid Maatschappelijke kwetsbare groepen worden doorgaans in verbrand gebracht met de volgende factoren: financiële situatie (inkomen en type woning), sociale situatie (leefbaarheid buurt, sociale cohesie en eenzaamheid) en de mate van gezondheid.

3.2.1 Financiële situatie: inkomen en type woning Twee indicatoren die de financiële situatie van een inwoner kunnen meten zijn het besteedbaar inkomen en of men in een huur- of koophuis woont.

Inkomen Wat is het gemiddeld inkomen per inwoner en per inkomensontvanger in de verschillende dorpskernen van het verzorgingsgebied van Bibliotheek de Meierij? Het persoonlijk (bruto) inkomen omvat inkomen uit arbeid, inkomen uit eigen onderneming, uitkering inkomensverzekeringen en uitkering sociale voorzieningen (met uitzondering van kinderbijslag). Het persoonlijk inkomen is gebaseerd op de totale bevolking.4 Bij het inkomen per inkomensontvanger gaat het om het gemiddeld persoonlijk inkomen per persoon op basis van personen met een geheel jaar inkomen.

Tabel 3.2.1 Persoonlijk inkomen in € per dorpskern (2011) Gemiddeld inkomen per inwoner Gemiddeld inkomen per inkomensontvanger Boxtel 21.500 29.300 Lennisheuvel 22.900 32.700 Liempde 21.400 30.300 Schijndel 21.000 28.200 Wijbosch 19.400 27.400 Sint-Michielsgestel 23.800 32.700 Gemonde 22.100 31.200 Den Dungen 21.700 29.006 Berlicum * * Middelrode 22.900 31.600 Sint-Oedenrode 21.500 28.900 Nijnsel 20.800 28.000 Boskant 19.700 27.300 Olland 21.200 30.300 Vught 25.000 35.700 Cromvoirt 26.400 36.400 Noord-Brabant 22.300 30.500 Nederland 21.700 30.000 Bron: CBS Statline * Gegevens ontbreken

De gegevens in tabel 3.2.1 laten zien dat het gemiddeld inkomen per inwoner relatief laag is in de dorpskernen Wijbosch, Boskant, Nijnsel, Schijndel, Olland, Liempde, Boxtel en Sint Oedenrode. Het persoonlijk inkomen per inwoner ligt hier zelfs nog lager dan in heel Nederland. Cromvoirt en Vught

4 Meer informatie over de indicatoren en berekeningen is te vinden op: Toelichting Kerncijfers Dorpskernen en Buurten, CBS.

34 heeft relatief rijke inwoners. Daarnaast is uit de tabel ook op te maken dat het gemiddeld persoonlijke inkomen per inkomensontvanger in dezelfde dorpskernen (m.u.v. Gemonde) lager ligt dan in Noord- Brabant.

Naast het gemiddelde inkomen is het ook interessant om te kijken naar het percentage huishoudens in een dorpskern dat leeft van een inkomen onder of rond het sociaal minimum.

Tabel 3.2.2 Inkomen van huishoudens naar dorpskern (%) (2011) Totaal aantal Huishoudens Huishoudens Huishoudens huishoudens (n) laag inkomen lage onder of rond (%) koopkracht sociaal minimum (%) (%) Boxtel 10.650 37 5 6 Lennisheuvel 415 22 * * Liempde 1.855 27 * * Schijndel 9.110 35 5 6 Wijbosch 445 28 * * Sint-Michielsgestel 4.250 32 5 5 Gemonde 830 28 * * Den Dungen 2.260 31 * * Berlicum 3.075 * * Middelrode 760 25 * * Sint-Oedenrode 5.450 36 5 6 Nijnsel 930 31 * * Boskant 540 26 * * Olland 390 24 * * Vught 10.495 33 6 6 Cromvoirt 330 29 * * Noord-Brabant * * 8 Nederland 40 8 8 Bron: CBS Statline * Gegevens ontbreken

In tabel 3.2.2 is het percentage huishoudens te zien met een ‘laag’ besteedbaar huishoudensinkomen (2e kolom). Alle particuliere huishoudens in Nederland zijn door het CBS gerangschikt van laag naar hoog besteedbaar huishoudensinkomen. In totaal zijn er 3 groepen gemaakt. Tot de groep ‘huishoudens laag inkomen’ hoort 40 procent van de Nederlandse huishoudens. Zij hebben een besteedbaar inkomen van maximaal 25.100 euro. Ook zijn in deze tabel de huishoudens weergegeven met een lage koopkracht (3e kolom) en huishoudens die leven van een inkomen onder of rond het sociaal minimum (4e kolom). Om te bepalen of een huishouden tot een van deze categorieën behoort, wordt het inkomen van een huishouden omgerekend tot het gestandaardiseerde inkomen. Vervolgens wordt dit gestandaardiseerde inkomen (met het prijsindexcijfer) herleid naar het prijspeil in 2000. Meer specifiek wordt er onder lage koopkracht door het CBS verstaan: een inkomen dat, omgerekend naar een inkomen van een alleenstaande, een lagere koopkracht vertegenwoordigt dan een bedrag van 9.259 euro in prijzen van 2000. Het gestandaardiseerde en gedefileerde inkomen is laag wanneer het minder is dan 9.250 euro. Deze grens komt ongeveer overeen met de koopkracht van een bijstandsuitkering voor een alleenstaande in 1979 toen deze op zijn hoogst was.

Onder het sociaal minimum wordt het wettelijk bestaansminimum verstaan zoals dat in de politieke besluitvorming is vastgesteld. Om te kunnen beoordelen hoe het inkomen zich verhoudt tot het minimum, is aan de hand van de voor dat jaar geldende regelgeving vastgesteld welke norm voor het desbetreffende huishouden van toepassing is. De norm voor een (echt)paar met uitsluitend minderjarige kinderen is bijvoorbeeld gelijkgesteld aan de bijstandsuitkering van een echtpaar, aangevuld met de (leeftijdsafhankelijke) kinderbijslag. Bij 65-plussers is het bedrag aan AOW- pensioen als norm gekozen (CBS Statline, 2014).

De gegevens in de tabel laten zien dat het aantal huishoudens in het verzorgingsgebied van de Meierij dat leeft van een laag besteedbaarheid inkomen relatief laag is, in vergelijking tot heel Nederland. Waar in Nederland 40 procent van de huishoudens moet rondkomen van een inkomen van 25.100 euro, ligt dit percentage in alle dorpskernen van Boxtel, Schijndel, Sint Michielsgestel, Sint Oedenrode en Vught lager. Een vergelijking tussen de kernen onderling laat zien dat de kernen Boxtel, Schijndel en Sint Oedenrode relatief veel huishoudens kent met een laag inkomen, lage koopkracht of levend van een sociaal minimum.

Opvallend is dat in de kleinere kernen zoals Wijbosch, Boskant, Nijnsel, Schijndel, Olland en Liempde het gemiddeld inkomen per inwoner relatief laag ligt, terwijl er in deze kernen relatief weinig huishoudens zijn met een laag besteedbaar inkomen. Wellicht valt dit te verklaren door het groot aantal traditionele gezinnen waarvan slechts 1 ouder werkt (weinig 2-verdieners). Het gemiddeld inkomen per inwoner zal sterk naar beneden getrokken worden door inwoners die niet werken.

Type woning In figuur 3.2.3 en tabel 3.2.4 is de verdeling huur- en koopwoningen per dorpskern weergegeven, met in tabel 3.2.3 een nadere specificering van huurwoningen. De gegevens laten zien dat relatief veel huurwoningen in handen van wooncorporaties zijn te vinden in de dorpskernen Boxtel en Vught. Hierbij moet worden aangetekend dat het om het totaal aantal huurwoningen van wooncorporaties gaat, dus zowel sociale huurwoningen als vrije sector woningen. Helaas zijn er geen gegevens beschikbaar die het precieze onderscheid in getallen uitdrukken.

Boxtel 35 Vught 29 Schijndel 24 Sint-Oedenrode 22 Sint-Michielsgestel 20 Cromvoirt 17 Berlicum 16 Wijbosch 15 Den Dungen 13 Liempde 12 Nijnsel 11 Middelrode 8 Gemonde 7 Boskant 6 Lennisheuvel 6 Olland 5

Noord-Brabant 29 Nederland 31 0 5 10 15 20 25 30 35 40

Figuur 3.2.3 Percentages woningen in handen van wooncorporaties per dorpskern (2012) Bron: CBS Statline

Tabel 3.2.4 Koop / huur per dorpskern (%) (2012) Huurwoningen Koop Huur Woon- Overig Eigendom woningen woningen corporaties onbekend Boxtel 58 42 35 7 0 Lennisheuvel 90 10 6 4 0 Liempde 81 19 12 7 0 Schijndel 67 32 24 8 0 Wijbosch 79 21 15 6 0 Sint- 72 28 20 8 0 Michielsgestel Gemonde 85 14 7 7 1 Den Dungen 79 20 13 7 1 Berlicum 75 25 16 9 0 Middelrode 85 15 8 7 0 Sint-Oedenrode 70 29 22 7 0 Nijnsel 80 19 11 8 1 Boskant 85 14 6 8 1 Olland 88 10 5 5 2 Vught 60 40 29 12 0 Cromvoirt 69 30 17 13 1 Noord-Brabant 63 36 29 7 1 Nederland 56 43 31 12 1 Bron: CBS Statline

3.2.2 Sociale situatie: leefbaarheid buurt, sociale cohesie en eenzaamheid Naast de financiële situatie is de sociale situatie eveneens van invloed op de kans dat een persoon in een kwetsbare situatie verkeert of dreigt te raken. Indicatoren die de sociale situatie van een inwoner kunnen meten zijn de kwaliteit van de woonomgeving en de mate van ervaren eenzaamheid door een inwoner.

Helaas zijn er van het verzorgingsgebied van Bibliotheek de Meierij op dorpskern-niveau geen gegevens voorhanden die inzicht bieden in de sociale situatie van de inwoners. Wel zijn er gegevens beschikbaar op gemeenteniveau.

Middels de ‘Gezondheidsmonitor GGD’en, CBS en RIVM’ wordt de gezondheid, sociale situatie en leefstijl van de Nederlandse bevolking in kaart gebracht ten behoeve van onderzoek en beleid op zowel lokaal als landelijk niveau (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en milieu, 2014). In 2012 hebben ruim 387.000 volwassenen meegedaan aan het grootschalige vragenlijstonderzoek. Het verzorgingsgebied van Bibliotheek de Meierij valt onder de GGD Hart voor Brabant. Deze GGD biedt de gemeentelijke gezondheidsdienst voor 28 gemeenten in Brabant-Noord en Midden-Brabant. In de rapporten voor alle 28 gemeenten wordt de situatie op het gebied van gezondheid, sociale situatie en leefstijl beschreven en vergeleken met de gehele ‘Hart voor Brabant-regio’.

Kwaliteit woonomgeving: veiligheid en sociale cohesie Aan de hand van stellingen werd aan respondenten gevraagd aan te geven in hoeverre ze het eens waren met de betreffende stelling. In tabel 3.2.5 is te zien welk percentage van de bevolking van 19- 64 jaar en welke percentage van de 65-plussers het (zeer) eens is met de stelling.

Tabel 3.2.5 Leefbaarheid per gemeente (%) (2012) Veiligheid: Veiligheid: Sociale cohesie: Voelt zich wel eens Voelt zich wel eens Ontevreden over de onveilig onveilig betrokkenheid buurt ’s avonds/’s avonds overdag Gemeenten 19 t/m 64 65+ jaar 19 t/m 64 65+ jaar 19 t/m 64 65+ jaar jaar jaar jaar Boxtel 21 24 8 11 42 * Schijndel 16 23 7 11 42 * Sint-Michielsgestel 17 19 5 11 29 * Sint-Oedenrode 18 18 5 8 32 * Vught 21 18 6 8 35 * GGD-regio Hart voor 24 23 7 11 44 * Brabant Nederland * * * * * * Bron: Gezondheidsmonitor 2012 * Gegevens ontbreken

De kwaliteit van de woonomgeving en daarmee ook de leefbaarheid verbetert als het er veilig is. In de tabel is te zien dat ongeveer een vijfde van de inwoners van de vijf gemeenten binnen het verzorgingsgebied van de Meierij zich ’s-avonds wel eens onveilig voelt. Overdag voelt 5 tot 11 procent zich niet altijd veilig. Gemiddeld meer ouderen ervaren deze gevoelens wel eens dan 19-64 jarigen. In Boxtel is het aantal inwoners dat zich onveilig voelt relatief het hoogst. Dit is zelfs vergelijkbaar met de cijfers voor de gehele GGD-regio Hart voor Brabant.

Sociale cohesie is in de gezondheidsmonitor gemeten door de vraag in hoeverre men tevreden is over de betrokkenheid in de buurt. Deze vraag is enkel gesteld aan de volwassenen en niet aan de ouderen. Voor alle vijf gemeenten geldt dat de sociale cohesie relatief hoog is. Met name in Sint- Michielsgestel en Sint-Oedenrode is sprake van een grote betrokkenheid onderling in de buurt. De cohesie is het laagst in Boxtel en Schijndel. Echter, alsnog hoger dan het gemiddelde van de gehele GGD-regio.

Eenzaamheid Naast de kwaliteit van de woonomgeving wordt de sociale situatie van een persoon eveneens bepaald door de mate van persoonlijke contacten. Een persoon die weinig contacten heeft, kan zich eenzaam voelen. Eenzaamheid wordt gedefinieerd als het negatief ervaren verschil tussen de kwaliteit van relaties die men onderhoudt en de relaties die men voor zichzelf zou wensen.

In onderstaande tabel is te zien welk percentage van de inwoners eenzaam en (zeer) ernstig eenzaam is. In de gezondheidsmonitor wordt daarnaast onderscheid gemaakt tussen emotioneel eenzaam en sociaal eenzaam. We hebben ervoor gekozen het aantal mensen dat sociaal eenzaam is, te presenteren.

Tabel 3.2.6 Eenzaamheid per gemeente (%) (2012) Is eenzaam Is (zeer) ernstig Is sociaal eenzaam eenzaam Gemeenten 19 t/m 64 65+ jaar 19 t/m 64 65+ jaar 19 t/m 64 65+ jaar jaar jaar jaar Boxtel 38 44 6 6 42 41 Schijndel 41 45 7 7 39 42 Sint-Michielsgestel 36 40 5 6 36 40 Sint-Oedenrode 35 42 4 5 37 40 Vught 34 49 7 8 36 45 GGD-regio Hart voor 37 46 7 9 39 46 Brabant Nederland 37 45 8 9 * * Bron: Gezondheidsmonitor 2012 * Gegevens ontbreken

Eenzaamheid komt vrij veel voor in de vijf gemeenten binnen het verzorgingsgebied van Bibliotheek de Meierij. Zo is 41 procent van de 19-64 jarige inwoners van Schijndel eenzaam en 49 procent van 65plussers in Vught. Deze percentages liggen hoger dan de gemiddeldes voor Nederland.

3.2.3 Gezondheid Zoals in de inleiding is beschreven is de definitie van een kwetsbaar persoon, iemand die niet zelfredzaam is en daardoor niet in staat tot maatschappelijke participatie. Niet zelfredzaam is iemand wanneer deze niet zelfstandig (niet op eigen kracht) of niet met behulp van zijn omgeving (eigen sociale netwerk) actief kan meedoen in de samenleving of onvoldoende draagkracht heeft om de daarvoor benodigde voorziening(en) aan te schaffen. Om zelfredzaam te zijn moet je dus het lichamelijke en geestelijke vermogen hebben om voorzieningen te treffen dan wel te laten treffen die deelname aan het normale maatschappelijke verkeer mogelijk maken.

Uit de Gezondheidsmonitor blijkt dat 15 tot 18 procent van de volwassen inwoners van de Meierij en 37 tot 44 procent van 65plussers de eigen gezondheid als gaat wel, slecht tot zeer slecht ervaart (zie de tabel op de volgende pagina). De inwoners van Schijndel ervaren de gezondheid gemiddeld het minst goed. Daarnaast kan ongeveer acht procent van de volwassen inwoners en 19 procent van de 65plussers vanwege de gezondheid niet de dingen doen die men zou willen doen. Opnieuw valt op dat dit percentage in Schijndel iets hoger ligt.

Tabel 3.2.7 Ervaren gezondheid per gemeente (%) (2012) Ervaart eigen gezondheid als gaat Kan vanwege de gezondheid niet wel, slecht of zeer slecht de dingen doen die men zou willen doen Gemeenten 19 t/m 64 jaar 65+ jaar 19 t/m 64 jaar 65+ jaar Boxtel 18 39 6 20 Schijndel 18 44 10 19 Sint-Michielsgestel 15 37 6 18 Sint-Oedenrode 16 37 7 18 Vught 16 37 6 16 GGD-regio Hart voor 19 41 8 19 Brabant Nederland 19 39 * * Bron: Gezondheidsmonitor 2012 * Gegevens ontbreken

4. Conclusies en aanbevelingen

Het doel van dit onderzoek was om in kaart te brengen in welke mate zich in de vijf gemeenten binnen het verzorgingsgebied van Bibliotheek de Meierij potentieel kwetsbare groepen bevinden. Een kwetsbaar persoon is iemand die niet zelfredzaam is en daardoor niet in staat tot maatschappelijke participatie. Met de resultaten van dit onderzoek kan de bibliotheek probleemgroepen definiëren en de gemeente informeren en bewust maken van de omvang van het probleem. De ‘genomen foto’ biedt input voor de te vervullen rol en de te bewandelen strategie van de bibliotheek ten aanzien van potentieel kwetsbare groepen.

4.1 Conclusies In deze paragraaf zijn de belangrijkste bevindingen uit het onderzoek samengevat in conclusies.

4.1.1 Dorpskernen met kleine kans op kwetsbare inwoners In de dorpskernen Gemonde, Berlicum, Middelrode, Nijnsel, Boskant, Olland en Cromvoirt is de kans op kwetsbare inwoners klein. In deze zeven dorpskernen wonen relatief gezien (in verhouding tot de andere dorpskernen en wijken van Noord-Brabant) zowel weinig laaggeletterden als weinig maatschappelijk kwetsbaren. Een persoon is maatschappelijk kwetsbaar als hij of zij in een kwetsbare situatie verkeert of dreigt te raken doordat deze persoon door verschillende problemen of oorzaken geconfronteerd wordt met achterstand en/of sociaal isolement.

4.1.2 Dorpskernen met gemiddelde kans op kwetsbare inwoners In Lennisheuvel, Liempde, Schijndel, Wijbosch, Sint-Michielsgestel, Den Dungen, Sint-Oedenrode en Vught is een gemiddelde kans op kwetsbare inwoners. Hierbij is wel een duidelijk onderscheid tussen de dorpskernen zichtbaar. Zo scoren Schijndel en Wijbosch gemiddeld op zowel laaggeletterdheid als maatschappelijke kwetsbaarheid. In Sint-Michielsgestel, Den Dungen, Sint-Oedenrode en Vught is de kans op laaggeletterden gemiddeld, maar de kans op maatschappelijke kwetsbare inwoners klein. In Lennisheuvel en Liempde zien we een tegenovergestelde situatie. De kans op taalachterstanden/laaggeletterdheid is gemiddeld, terwijl de sociale, financiële en gezondheidssituatie van de inwoners goed is.

4.1.3 Dorpskernen met grote kans op kwetsbare inwoners De dorpskern Boxtel kan als potentieel kwetsbaar worden aangemerkt. In Boxtel is een relatief grote kans op taalachterstanden/laaggeletterdheid en maatschappelijke kwetsbaarheid.

4.1.4 Gemeentes toegelicht In de gemeente Boxtel is de kans op taalachterstanden/laaggeletterdheid en maatschappelijke kwetsbaarheid groot, met name in de dorpskern Boxtel. De kern Boxtel kent relatief meer vrouwelijke dan mannelijke inwoners, relatief meer 45-plussers en relatief veel inwoners die niet kunnen participeren op de arbeidsmarkt vanwege arbeidsongeschiktheid. Lennisheuvel en Liempde worden gekenmerkt door relatief veel 45-plussers. Daarnaast kunnen relatief veel 65-plussers woonachtig in de gemeente Boxtel vanwege de gezondheid niet de dingen kunnen doen die ze zouden willen doen. Hierdoor kan de zelfredzaamheid afnemen. De financiële situatie (inkomen en type woning) en sociale situatie (leefbaarheid buurt, sociale cohesie en eenzaamheid) is gemiddeld met andere Brabantse wijken/dorpskernen.

De gemeente Schijndel wordt gekenmerkt door een hoog aantal 45-plussers (enkel in Schijndel), een hoog percentage vrouwen (enkel in Wijbosch) en veel arbeidsongeschikten (in zowel Schijndel als Wijbosch). Ook zijn er relatief veel eenzame inwoners, veel 65-plussers die de gezondheid als negatief ervaren en relatief veel inwoners die vanwege de gezondheid niet de dingen kunnen doen die ze zouden willen doen. Op de andere indicatoren wordt gemiddeld tot goed gescoord, waardoor deze gemeente een gemiddelde kans op kwetsbare inwoners heeft.

De gemeente Sint-Michielsgestel bestaat uit de kernen Sint-Michielsgestel, Den Dungen, Berlicum. Gemonde en Middelrode. In Berlicum. Gemonde en Middelrode is de kans op kwetsbare inwoners klein. De drie kernen worden gekenmerkt door een erg laag percentage vrouwen, weinig allochtonen en relatief weinig mensen die niet participeren op de arbeidsmarkt. Daarnaast is de financiële en sociale situatie en de gezondheid van de inwoners van deze kernen gemiddeld tot gunstig. Aandachtspunt is het aantal 45-plussers in deze dorpskernen. Dit percentage ligt (sterk) boven het Brabantse gemiddelde. In de dorpen Sint-Michielsgestel en Den Dungen is de kans op maatschappelijke kwetsbare inwoners klein en de kans op laaggeletterd inwoners gemiddeld. Dit heeft te maken met een bovengemiddeld percentage 45-plussers en inwoners die leven van een arbeidsongeschiktheidsuitkering.

In de gemeente Sint Oedenrode is een kleine kans op maatschappelijke kwetsbare inwoners. De financiële en sociale situatie en de gezondheid van de inwoners van Sint Oedenrode is gemiddeld tot gunstig. In de kernen Nijnsel, Boskant en Olland is de kans op taalachterstanden/laaggeletterdheid eveneens klein. Er wonen weinig vrouwen, weinig allochtonen en relatief weinig mensen die niet participeren op de arbeidsmarkt. Nijnsel en Boskant worden echter wel gekenmerkt door een gemiddeld hoge leeftijd. In het dorp Sint Oedenrode woont een gemiddeld aantal laaggeletterden. Dit wordt veroorzaakt door veel 45-plussers en vrouwen en relatief weinig allochtonen en mensen met een uitkering.

Tot slot de gemeente Vught. In de gemeente Vught wonen weinig maatschappelijke kwetsbaren. De sociale, financiële en gezondheidssituatie van de inwoners is goed. In de kern Cromvoirt is de kans op laaggeletterden eveneens klein. Wel wonen er veel ouderen. In de kern Vught wonen eveneens veel ouderen en daarnaast inwoners die leven van een arbeidsongeschiktheidsuitkering.

4.2 Aanbevelingen Op basis van onderhavige rapportage kan Cubiss aan de desbetreffende bibliotheek een advies op maat uitbrengen. Veelal gaat het om een serie aanbevelingen. Deze aanbevelingen kan de bibliotheek gebruiken om de doelgroep van kwetsbare volwassenen beter te bereiken en te bedienen. Ze kunnen een aanzet zijn voor een plan van aanpak of een activiteitenplan.

De aanbevelingen kunnen alleen in samenspraak met de betrokken bibliotheek geformuleerd worden. Indien de betrokken bibliotheek niet geraadpleegd wordt, dan is de kans groot dat de aanbevelingen vaag en algemeen blijven, of weinig realistisch zijn. Tijdens het overleg met de bibliotheek, komen onder meer de volgende vragen ter sprake.

1. Wat is de beleidsambitie van bibliotheek t.a.v. kwetsbare volwassenen?

2. Wat is de gemeentelijke (c.q. regionale) beleidsaanpak t.a.v. kwetsbare volwassenen? a. Dorpskernaanpak/aanpak woonkernen/kerkdorpen e.d. b. Netwerk-aanpak, ketensamenwerking en relevante actoren

c. Relevante subsidieregelingen en projecten (bijv. in kader van WMO, participatiebudget, VVE e.d.) d. Wat is de (beoogde) rol van de bibliotheek

3. Welke concrete inspanningen pleegt de bibliotheek om de doelgroep te bereiken en bedienen? a. Welke diensten en producten b. Welke specifieke doelgroepen c. Op welke locaties, in welke dorpskernen (en met name wat is de dienstverlening t.a.v. specifieke aandachtsdorpskernen) d. Welke projecten e. Met welke samenwerkingspartners/in aanhaking met welke voorzieningen f. Met welke kosten en met welke financieringsbronnen g. Met welke opbrengsten en resultaten

4. In hoeverre wordt deze beleidsambitie gerealiseerd? a. Wat zijn de kosten, wat zijn de baten b. Wat zijn knelpunten en uitdagingen c. Wijze van monitoring d. Wat gaat goed, wat kan beter e. Op welke wijze zouden resultaten verbeterd kunnen worden f. Welke samenwerkingspartners zijn daarbij nodig g. Benodigde inspanning, benodigd budget en benodigde subsidie

5. Wat is nodig om de beleidsambitie van de bibliotheek te realiseren? a. Voorwaarden b. Netwerkopbouw/samenwerking c. Deskundigheidsbevordering d. Prioriteiten/urgenties e. Quick wins f. Lange termijn g. Plan van aanpak /projectplan h. ……..etc.

Geraadpleegde literatuur en bronnen

CBS Statline

Fouarge, D. Houtkoop, W. & Velden, R. van der (2011). Laaggeletterdheid in Nederland. ECBO, 's- Hertogenbosch/Utrecht.

Gemeente op Maat Boxtel (2011), CBS

Gemeente op Maat Schijndel (2011), CBS

Gemeente op Maat Sint-Michielsgestel (2011), CBS

Gemeente op Maat Sint-Oedenrode (2011), CBS

Gemeente op Maat Vught (2011), CBS

GGD Hart voor Brabant (2012). Gezondheidsmonitor Volwassenen

GGD Hart voor Brabant (2012). Gezondheidsmonitor Ouderen

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en milieu (2014)

PIAAC (2013). Kernvaardigheden voor werk en leven: resultaten van de Nederlandse survey 2012

Toelichting indicatoren Kerncijfers Dorpskernen en Buurten, CBS. Beschikbaar via http://download.cbs.nl/regionale-kaarten/2013-toelichting-variabelen-kwb-2003-2012-versie-2013-04- 04.pdf

WMO voorzieningenbeleid. Beschikbaar via http://www.invoeringwmo.nl/sites/default/files/Bronckhorst_Einddocument_Definities%20kwetsbare%2 0burgers.pdf

Bijlage

Buurtindeling

Gemeente Boxtel

Boxtel  Boxtel-Centrum  Boxtel-Oost  Boxtel-Noord  Munsel-Selissen  Industrieterrein Boxtel  Verspreide huizen Kleinderliempde  Verspreide huizen Tongeren, Luissel en Nergena  Verspreide huizen Hal en Heult  Verspreide huizen Langenberg  Verspreide huizen Roond

Lennisheuvel  Lennisheuvel  Verspreide huizen Lennisheuvel

Liempde  Liempde  Hezelaar  Vrilkhoven  Verspreide huizen Kasteren en Berg  Verspreide huizen Velders, Bosch en De Scheeken

Gemeente Schijndel

Schijndel West  Boschweg Noordoost  Boschweg Zuidwest  Grevekeur  Molendijk  Buitengebied Noordwest 1  Buitengebied Noordwest 2  Buitengebied Zuidwest

Schijndel Centrum  Centrum 1  Centrum 2  Centrum 3  Centrum 4  De Borne 1  De Borne 2

 De Borne 3  Hopstraat  Buitengebied Zuid 1  Buitengebied Zuid 2

Schijndel Oost  De Beemd 1  De Beemd 2  De Beemd 3  Hoevenbraak  Plein 1  Plein 2  Plein 3  Hulzebraak  Rooiseheide  Duin 1  Duin 2  Duin Noord  Buitengebied Noordoost  Buitengebied Zuidoost

Wijbosch  Wijbosch

Gemeente Sint-Michielsgestel

Sint-Michielsgestel  Sint-Michielsgestel  Theereheide  Venkant, Beekkant en Beekvliet  Halder  Verspreide huizen Theereheide en Zegenwerp  Verspreide huizen Genenberg  Verspreide huizen Sint-Michielsgestelse polders

Gemonde  Gemonde  Verspreide huizen ten oosten van Gemonde  Verspreide huizen ten westen van Gemonde

Den Dungen  Den Dungen  Maaskantje  Verspreide huizen Spurk en 't Woud  Verspreide huizen Poeldonk  Verspreide huizen Maaskantje

Berlicum  Berlicum

 Westakkers  Westerbroek en Beekveld  Verspreide huizen Beekveld-Hersend  Verspreide huizen ten noorden van Berlicum

Middelrode  Middelrode  Verspreide huizen Middelrode  Verspreide huizen Heikantse Hoeve

Gemeente Sint-Oedenrode

Sint-Oedenrode  Sint-Oedenrode Centrum  Eerschot  Kienehoef en Armenhoef  Cathalijne-Kinderbos  Vogelenzang  Everse en Koevering  Sloef  Verspreide huizen Rijsingen en Heide  Verspreide huizen Veerse Heide en Heikant  Verspreide huizen Jekschot

Nijnsel  Nijnsel  Verspr.h. Hoogstraat, Laar en Zandhoef  Verspr.h. Vressel en Zwijnsbergen  Verspreide huizen Vresselse Heide

Boskant  Boskant  Verspreide huizen Boskant

Olland  Olland  Verspreide huizen Olland

Gemeente Vught

Vught  Centrum  Taalstraat en omgeving  Loyola en omgeving  Loonsebaan  Villapark  Schoonveld  Vughtse Heide en Lunetten

 Gement

Vught-Zuid  Voorburg en omgeving  Molenstraat en omgeving  De Baarzen  Vijverhof  De Vughtse Hoeven  Bleijendijk  Bergenshuizen

Cromvoirt  Cromvoirt  Verspreide huizen Cromvoirt