Životna sredina i održivi ruralni turizam u četiri regiona Srbije Južnom Banatu.Centralnoj Srbiji.Donjem Podunavlju.Istočnoj Srbiji - kakvi jesu i kakvi bi mogli biti -
Novembar 2012, Beograd, Srbija
Impresum
IZDAVAČ: Program za životnu sredinu Ujedinjenih nacija (UNEP) i Mladi istraživači Srbije, pod pokroviteljstvom zajedničkog programa Ujedinjenih nacija „Održivi turizam u fukciji ruralnog razvoja“ (2010. – 2012.)
UREDNICI: Jelena Beronja, Dejvid Oven (David Owen), Aleksandar Petrović, Tanja Petrović
SARADNICI: prof. dr Branko Karadžić (životna sredina), prof. dr Milica Jovanović Popović (energetska efi kasnost i obnovljivi izvori energije), asist. prof. dr Dejan Đorđević (ekonomska geografi ja), asist. prof. dr Vladimir Stojanović (održivi turizam), dr Violeta Orlović Lovren (zaštićena područja), dr Sanja Filipovic (ekonomska analiza sektora), mr Aleksandar Petrović (geografi ja, planinski turizam), Ivan Svetozarević (master turizma), Vojislavka Šatrić (otpad i reciklaža), Milka Gvozdenović (analiza politika zaštite životne sredine), Jelena Beronja (nacionalni kontekst).
GRAFIČKA PRIPREMA, DIZAJN: Olivera Petrović
ILUSTRACIJA NA KORICAMA: Manja Lekić
ŠTAMPA: AVANTGUARDE, Beograd
Datum: Novembar 2012. Mesto: Beograd, Srbija
Upotrebljene oznake i prezentacija materijala u ovoj publikaciji ne podrazumevaju izražavanje bilo kakvog mišljenja od strane Programa za životnu sredinu Ujedinjenih Nacija u pogledu pravnog statusa bilo koje zemlje, teritorije, grada ili oblasti ili njihovih vlasti, ili u pogledu razgraničenja njenih granica. Štaviše, stavovi izneseni ne predstavljaju nužno odluku ili osnovnu politiku Ujedinjenih Nacija, niti pominjanje trgovinskih imena ili komercijalnih procesa predstavljaju podršku. Zahvalnost
Ova publikacija je razvijena pod pokroviteljstvom zajedničkog programa Ujedinjenih nacija „Održivi turizam za ruralni razvoj“, koji fi nansira Vlada Kraljevine Španije kroz Fond za dostizanje milenijumskih ciljeva (Millennium Development Goals Achievement Fund - MDGF).
Izveštaj su pripremile Jelena Beronja i Tanja Petrović, uz opšte smernice Rije Cucumi (Rie Tsutsumi) i Dragana Stefanovića, i tehnički doprinos Dejvida Ovena.
Jelena Beronja i Dejvid Oven su priređivači ove publikacije.
Posebnu zahvalnost dugujemo recezentu Slobodanu Puzoviću.
Sadržaj 1. Uvod
“Očuvanje životne sredine verovatno je najteže i najsloženije pitanje u vezi s razvojem turizma, a naročito ruralnog. Očigledan cilj svake turističke inicijative jeste da se privuče veći broj turista. Takav cilj podrazumeva jačanje antropogenih aktivnosti, a u mnogim slučajevima i nove građevinske i razvojne projekte, da bi se olakšao pristup destinacijama, unapredile postojeće atrakcije, razvila infrastruktura i podigao nivo ponude i pratećih usluga.”1
Održivi turizam u funkciji ruralnog razvoja je turistička industrija je preovlađujuće davala ton zajednički1 program pet agencija Ujedinjenih ovom odnosu što nije uvek imalo povoljne rezultate. nacija Održivi turizam nastoji da pomiri potencijalno i ima dva ključna cilja koji će se ostvariti kroz suprotstavljene interese između ova tri partnera partnersku saradnju, primenom holističkog pristupa agencija UN: da bi izgradio čvrstu i izdržljivu privrednu granu, unutar koje svi sudeonici uživaju blagodeti. Rezultat 1 (Nacionalni nivo): Zakonski okvir i politika za podršku diversifi kaciji ruralne ekonomije kroz razvoj turizma ustanovljeni i Da bi se ovi ciljevi poduprli i razglasili kroz sva doprinose ostvarivanju Milenijumskih ciljeva četiri izabrana regiona, ovim izveštajem UNEP-a i razvoja. Ovaj cilj se sprovodi na nacionalnom MIS-a predstavljaju se regionalne studije o životnoj nivou pružanjem podrške Vladi za 1.1) razvoj sredini Južnog Banata, Donjeg Podunavlja, Istočne Nacionalnog master plana za ruralni turizam Srbije i Centralne Srbije. i 1.2) razvoj Nacionalnog programa ruralnog razvoja, kao i 1.3) pružanje smernica za javne investicije. Cilj ove studije je da: Rezultat 2 (Lokalni i regionalni nivo): Lokalni • istraži sadašnje stanje određenih komponenti ruralni turizam i prateće delatnosti bolje životne sredine kao presudnog faktora u povezani i organizovani; kapacitet lokalnih razvoju održivog ruralnog turizma u izabranim aktera za pružanje usluga i proizvoda poboljšan regionima u skladu sa nacionalnim strategijama. Ovaj cilj • razmotri sadašnje stanje korišćenja resursa i se sprovodi na lokalnom i regionalnom nivou u četiri ciljna regiona, kroz pružanje podrške za praksi u upravljanje resursima potrebe lokalnog ruralnog planiranja i razvoja • uoči izazove i mogućnosti za upravljanje i upravljanja destinacijama. Zajednički fond održivim ruralnim turizmom i za inicijative u UN za održivi ruralni turizam će obezbediti ovoj oblasti. investicije u tri tematske oblasti: 1.1) razvoj turističkih destinacija; 1.2) diversifi kacija ruralne ekonomije kroz turizam; i 1.3) investicije Težnja je da se doprinese boljem razumevanju u turizam za aktivno učenje. stanja životne sredine u ova četiri regiona, kao i da se: Prihvaćeno je stanovište da održivi turizam • uoče izazovi (i mogućnosti) za razvoj održivog predstavlja jedan od ključnih sektora sa snažnim turizma u ovim ruralnim područjima potencijalom za podršku diversifi kaciji ruralne • ispita kako potencijal zaštićenih područja ekonomije Srbije1. Na održivi turizam sve smeštenih unutar ova četiri regiona može na donedavno gledano je kao na tržišnu nišu, koja najbolji način biti iskorišćen za razvoj ruralnog postoji samo da bi se suzbio rizik postojanja dela turizma turizma kojim se ne upravlja. Međutim, održivi • razmotre i razviju komponente dopunskih turizam posmatra turizam unutar destinacijskog struktura za podršku turizmu, uključujući područja, u okvirima odnosa između lokalnih energetsku efi kasnost i upravljanje otpadom područja, njihovih zajednica i turista, te • istraži kako održivi seoski turizam može na turističke industrije. U prošlim vremenima, najbolji način doprineti zaštiti prirode • uoče potencijalne koristi od promocije održivog turizma u ruralnim oblastima. 1 Projektni dokument, Održivi turizam u funkciji ruralnog razvoja- Fond za dostizanje milenijumskih ciljeva Kraljevine Španije 2. Metodologija 13
U skladu sa projektnim ciljevima za ovu studiju republičke institucije preko svojih mreža za razvijena je specifi čna metodologija. Zasebne monitoring), podaci o kvalitetu životne sredine analize pružene su za svaki od četiri naznačena često nisu dostupni u upotrebljivom obliku. regiona, praćene sintezom u smislu zaključaka Usled toga, mi smo umetnuli postojeće podatke i preporuka koji se tiču održivog turizma i za specifi čne regione, s ciljem da procenimo ruralnog razvoja uopšte. kako prirodne vrednosti tako i baštinu, koji mogu unaprediti razvoj turizma datih regiona, Svaka regionalna analiza počinje opisom fi zičko- tako i potencijalne pretnje razvoju održivog geografskih i socioekonomskih odlika dotičnog turizma. regiona s ciljem da se pruži razumevanje njegovih prirodnih i socijalnih prednosti. Indikatori kvaliteta vazduha, vode i zemljišta izvučeni su analiziranjem udaljenosti među Klima određenog područja bila je analizirana najbližim zagađivačima i žarištima životne upotrebom DIVA-GIS paketa, s klimatskim sredine (takozvanim ekološkim „crnim podacima koji se baziraju na pedesetogodišnjem tačkama“), ispitivanjem vodosnabdevanja i periodu (od 1950. godine do 2000. godine), potreba za vodom, kapacitetima za upravljanje pribavljenim iz WorldClim baze podataka1. otpadom, erozije tla i moguće kontaminacije. Relevantna istraživanja savremenih autora bila su takođe korišćena. Analize su, naravno, Sakupljanje komunalnog otpada i upravljanje uključile sporadične događaje kao što su poplave otpadom ocenjivani su korišćenjem podataka i periodične suše, kao indikatori potencijalne o zvaničnim, dugo vremena postojećim promene klime. smetlištima za otpad, te ilegalnim, divljim deponijama, uključujući smanjenje količine Demografi ja, prostorno planiranje i urbanizacija otpada i njegovu ponovnu upotrebu i recikliranje. proučavani su korišćenjem dva glavna izvora: CORINE2 baze podataka i opštinskih Indikatori biološke raznovrsnosti obuhvataju statističkih godišnjaka Zavoda za statistiku podatake koji se tiču: vrsta (retkih i ugroženih, Republike Srbije. zaštićenih, autohtonih i alohtonih, te invazivnih), staništa (šumskih, kamenitih, Životna sredina četiri ciljna regiona ocenjivana je livadskih, stepskih, peščarskih, močvarnih, uz pomoć najrelevantnijih podataka3. Indikatori vodenih), te raznolikosti pejzaža, kao i zaštićenih kvaliteta vazduha, vode i zemljišta4 izvučeni područja na nacionalnom nivou i međunarodno su korišćenjem vremenskog niza podataka značajnih područja (IBA, IPA, Ramsar, PBA, sakupljenih permanentnim nadgledanjem područja predloženih za Svetsku baštinu Uneska (monitoringom). Kako su kapaciteti i resursi MaB). Glavni izvori informacija o biološkoj većine opština za praćenje zagađenja vazduha, raznovrsnosti unutar ovdespecifi kovanih vode i zemljišta limitirani (ili to rade pokrajnske/ 1 2 13 3 Hijmans,4 R.J., S.E. Cameron, J.L. Parra, P.G. Jones and A. Jarvis, Izveštaj o stanju životne sredine (2005-2009). Agencija za zaštitu 2005. Very high resolution interpolated climate surfaces for global životne sredine, Beograd land areas. International Journal of Climatology 25: 1965-1978. 4 2 Karadžić, B., Mijović A. () 2007.Životna sredina u Srbiji-izveštaj CORINE (COoRdinated INformation on Environment) – baziran na indikatori ma životne sredine, Agencija za zaštitu životne usaglašeni podaci o životnoj sredini; (skraćeni i puni) naziv baze sredine, Beograd podataka (prim. prev) 14
2.Metodologija
regiona obuhvataju izvore sledećih autora: pruženim od strane Turističke organizacije Puzovića5, Stevanovića6 i Jakšića7. Srbije (TOS), opštinskih turističkih organizacija, sa veb sajtova, iz terenskih istraživanja, te Analize trenutnih socioekonomskih okolnosti iskustava autora izveštaja. Potencijalni uticaj četiri regiona usredsređuju se na demografi ju, sektora turizma na životnu sredinu zasnovana urbanizaciju i na mogući uticaj energetske je na raspoloživim master planovima za razvoj proizvodnje, rudarstva, industrije, poljoprivrede, turizma, opštinskim planovima razvoja turizma šumarstva i saobraćaja na životnu sredinu i ili opštinskim strateškim razvojnim planovima, razvoj turističkog sektora. Pri razmatranju kao i na informacijama pribavljenim terenskim pitanja ekonomskog razvoja, proučili smo radom. doprinos koji privredama lokalnih zajednica pružaju energetski sektor, rudarstvo, industrijska Razvojne politike i zakonski okviri od proizvodnja, poljoprivreda, šumarstvo, značaja za funkcionisanje lokalnih organa saobraćajna grana i turizam; i uticaj ovih grana uprave, za zaštitu životne sredine i u odnosu na životnu sredinu, koristeći se raspoloživim na razvoj seoskog turizma proučavani su godišnjacima statističkih podataka (Zavod korišćenjem postojeće strategije životne sredine, za statistiku Republike Srbije), izveštajima o nacionalnog Akcionog plana zaštite životne životnoj sredini (Agencija za zaštitu životne sredine (NEAP)10, lokalnih Akcionih planova sredine Republike Srbije, Pokrajinski sekretarijat zaštite životne sredine (LEAP), razvojne za urbanizam, graditeljstvo i zaštitu životne8 ). strategije na lokalnom i regionalnom nivou, te drugih relevantnih dokumenata. Metodologija za izgradnju nacionalne tipologije za (energetski efi kasnije) zgrade razvijena Analiza informacija dostupnih u toku prve je sledstveno modelu usvojenom u okviru faze pravljenja studija pružila je takođe i presek projekta IEE TABULA9 korišćenjem podataka problema i izazova u sprovođenju propisa, sakupljenim u preliminarnom istraživačko- prikaz nadležnosti i slično. Terenska istraživanja informativnom projektu Datamine, uzimajući u nastojala su da sakupe više podataka koji se obzir specifi čnosti razvoja i stanja u Srbiji. tiču ekonomskih instrumenata i mera u zaštiti životne sredine na lokalnom nivou, opštinskih Turizam i njegov uticaj na životnu sredinu eko-fondova i investicija. Međutim, ispostavilo proučava se iz nekoliko perspektiva. Analiza se da za većinu opština takve informacije nisu turističke ponude zasniva se na podacima bile dostupne. 5 10 6 7 85 8 9Puzovic, S. 2009. Značajna podrušija za ptice u Srbiji, Životna sredina u AP Vojvodini: stanje, izazovi, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, perspektive,Pokrajinski sekretarijat za urbanizam, graditeljstvo i Zavod za zaštitu prirode Srbije, Pokrajnski sekretarijat za zaštitu životne sredine, 2011 godine . zaštitu životne sredine i održivi razvoj 9 6 www.building-typology.eu/tabula.html V. 2005. Stevanović, V. 2005. Područja od međunarodnog značaja za biljke u Srbiji. U: Važna staništa biljaka u 10 srednjoj i istočnoj Evropi, Plantlife International (NEAP) - Nacionalni ekolški akcioni plan Srpski zakonoda- vac koristi (npr. u tekstu Odluke o utvrđivanju Nacionalnog 7 Jakšić, P. 2008. Razvijanje metoda za odabir vrsta i krit- programa zaštite životne sredine (NPZŽS)) kao operativnu erijumi selekcije odabranih područja za dnevne leptirove englesku jezičku skraćenicu (NEAP), koja se upotrebljava i u Srbiji, Glasnik Prirodnjačkog muzeja, Beograd žargonski (uz iz nje proistekli, tj. njoj prilagođen žargonski naziv i samog dokumenta: Nacionalni ekološki akcioni plan) - iako bi trebalo zvanično (u zakonu, podzakonskim aktima, te time i u ovoj studiji) upotrebljavati odgovarajuću skraćenicu – NAPZŽS (prim. prev) 15
Metodologija2.
Tokom prve faze izučavani su objavljeni podaci region zahvaćen studijom ( Južni Banat) ili o predmetu izučavanja. Kao deo priprema za su bile grupisane zajedno premda pripadaju terensko istraživanje projektni tim obrazovao različitim administrativnim okruzima. Ovo je liste zainteresovanih strana u loklanim je za posledicu imalo da nijedan od zvaničnih zajednicama (stejkholdera, vidi Aneks 2.1). podataka u odnosu na regione nije mogao biti Bazirano na upitniku (vidi Aneks 2.2) kreiranom korišćen s bilo kojim stepenom pouzdanosti, za ovu namenu i analizi lista zainteresovanih te su tako autori podatke tražili na opštinskom strana, tim za terensko istraživanje izdvojio je nivou, nakon čega su ih grupisali u skladu s ključne institucije, organizacije i pojedince koje konfi guracijom regiona zahvaćenih studijom. U je trebalo intervjuisati. Intervjui su sprovedeni mnogim slučajevima ovi podaci nisu postojali ili sa svim odabranim akterima i usredsređeni su na nisu bili proverljivi. razvoj održivog turizma, ruralni razvoj i zaštitu životne sredine. Učesnici u ovom istraživanju Važno je naglasiti problem raspoloživosti bili su predstavnici vladinih i lokalnih institucija, i kvaliteta podataka. Neki podaci bili su privatnih preduzeća, nevladinog sektora i lako dostupni i mogli su biti pronađeni ili seoskih domaćinstava. na zvaničnim veb sajtovima institucija ili u njihovim publikacijama. Drugi segment Uočeni problemi podataka, naročito onih koji se tiču investicija O geografskoj pokrivenosti ove studije, koju u zaštitu životne sredine i njihovu distribuciju, čine četiri izabrana regiona u Srbiji, odlučeno nije bio lako dostupan. je u vreme uobličavanja MDGF-ovog Zajedničkog programa (ZP) Održivi turizam u Evidencija s podacima o obrtu u seoskom funkciji ruralnog razvoja. Odluka je zasnovana turizmu ne vodi se u većini opštinskih na prethodno ustanovljenim kriterijumima, turističkih organizacija pa otuda ovi podaci terenskim posetama i statističkim podacima. nisu mogli da budu izdvojeni iz ukupnog Izabrani regioni Centralne Srbije, Južnog turističkog prometa. Pored toga, u slučajevima Banata, Donjeg Podunavlja i Istočne Srbije gde su takvi podaci i bili dostupni, oni se obrazovani su i ovako nazvani, ali tek se donekle značajno razlikuju od podataka prikupljenih podudaraju s regionima ustanovljenim u Srbiji. pojedinačno, od individualnih domaćinstava. Teritorija Srbije izdeljena je 2010. godine na Moguće objašnjenje ove nepodudarnosti leži pet regiona (NUTS nivo 2), koji pokrivaju ili u pretpostavci da domaćinstva ne prijavljuju područja površinom značajno većom od regiona uvek ukupan broj svojih gostiju ili da tu brojku korišćenih u okviru ove studije. Pored toga, preuveličavaju prilikom intervjua. područja kojima upravljaju opštine obuhvaćene unutar izabranih regiona, ne podudaraju se s Što se tiče postojećih podataka i prognoza o teritorijalnom organizacijom administrativnih uticaju razvoja turizma na životnu sredinu, regiona u Srbiji. Pojedine opštine iz sastava oni se razlikuju u velikoj meri s obzirom na administrativnih regiona pod istim nazivom, to ko ih ispostavlja. Uticaj na životnu sredinu nisu tako bile uključene u odgovarajući ocenjivan je kao najmanji od strane onih 16
2.Metodologija
državnih ustanova i privatnih preduzeća koji unutar MDG-F programa, te timova drugih ulažu u smeštajne i druge turističke objekte implementacionih agencija, koji su proučavali (kao što su nacionalni parkovi, javno preduzeće nama značajne aspekte. Srbijašume, javno preduzeće za razvoj skijaških odmarališta u Srbiji Skijališta Srbije). Više uticaja od strane kako postojećeg tako i budućeg Pored istraživanja dostupne literature i pregleda razvoja turizma primetno je u dokumentima objavljenih podataka, obavljeni su i intervjui ispostavljenim od strane ekspertskih i naučnih s predstavnicima organizacija za upravljanje ustanova (Zavod za zaštitu prirode Srbije, zaštićenim područjima lociranih u ovim Pokrajinski zavod za zaštitu prirode, Šumarski regionima, s ciljem da se odatle izvuče uvid u fakultet, Biološki fakultet i Geološki fakultet tekuća zbivanja, na primer u resurse i potencijal Univerziteta u Beogradu). za aktivnosti seoskog turizma u saradnji sa lokalnom zajednicom. Kada su u pitanju razvoj komercijalne turističke privrede i njen uticaj (koji je najupadljiviji 2.1 POJMOVI U OBLASTI u odnosu na ekosisteme), najveće pretnje uočene su od strane predstavnika NVO sektora RURALNOG TURIZMA i profesionalnih asocijacija. U pojedinim oblastima oni sprovode različite aktivnosti 2.1.1 Održivi turizam protiv ovakvih planova za razvoj turizma. Pri razmatranju potencijala za razvoj održivog turizma, korišćen je okvir koji čine CBD Orijentacija prema tri područja interesovanja smernice, prikazane u Priručniku za upravljanje (održivi turizam, ruralni razvoj i zaštita turizmom i biološkom raznovrsnošću11. životne sredine, koji, povezano, uključuju energetsku efi kasnost, korišćenje obnovljivih Održivi turizam treba da: doprinese izvora energije, opadanje emisije ugljen- očuvanju biološke raznovrsnosti i kulturološke raznovrsnosti; doprinese dioksida (CO2) i smanjeno generisanje otpada), kao i njihovi međusobni odnosi dobrobiti lokalnih zajednica i meštana; zahtevali su integrisani pristup i odredili vrstu uključi iskustvo učenja/interpretacije; podataka koje treba sakupiti i proučiti. Analiza uključi odgovorne mere na strani turista dokumentacije i kabinetsko istraživanje vršeni i turističke privrede; bude odgovarajući u su korišćenjem velikog broja izvora – kao što su pogledu razmera; zahteva najnižu moguću planovi, strategije, izveštaji, naučne publikacije, potrošnju neobnovljivih resursa; poštuje članci i zakonski dokumenti. U odabiru fi nalnih fi zičke i društvene kapacitete nosivosti; podataka za obradu i upotrebu, posvetili smo uvede minimum repatrijacije zarađenog pažnju njihovoj pouzdanosti i značaju za ovaj prihoda; bude u lokalnom vlasništvu i naročit aspekt proučavanja. Naravno, oslanjali lokalno rukovođen (kroz lokalno učešće, smo se takođe i na rezultate studija, razvijanih vlasništvo i biznis-mogućnosti, naročito za žitelje sela). Ovo u sebi sadrži dva, 11 međusobno povezana, elementa održivosti Upravljanje turizmom i biološkom raznovrsnošću. Priručnik za korisnike o smernicama Konvencije o turizma: biološkoj raznovrsnosti i razvoju turizma, CBD i UNEP, 2007 11 17
Metodologija2.
• Obezbeđivanje podesnih uslova za to da na kampovanje na farmi i povezanost s se sa turizmom kao aktivnošću nastavi i u aktivnostima vezanim za rutu, kao što su budućnosti biciklizam, pečašenje ili jahanje. U Grčkoj – • Sposobnost društva i prirodne sredine glavna odrednica seoskog turizma jesu noćenje da usvoje turizam i da iz njega izvlače u tradicionalno nameštenim sobama s tipičnim dobrobit na održiv način grčkim doručkom koji se zasniva na domaćim prehrambenim proizvodima.13 2.1.2 Ruralno i ruralnost Ruralni turizam defi niše se kao turizam koji za Defi nisanje ruralnosti zauzelo je mnogo prostora posetioca proizvodi „seosko životno okruženje“, u geografskim tekstovima, kao i u tekstovima iz nudeći spoj prirodnih, kulturnih i ljudskih sociologije sela, ali ima malo opšte saglasnosti o doživljaja koji imaju tipično seoski karakter i tome šta čini fenomen „ruralnog“12. Uprošćena, čine esenciju seoskog života. To je, slikovito defi ncija ruralnosti može da uključi one oblasti rečeno, uranjanje posetioca u autentična iskustva koje se nalaze izvan glavnih, ili po važnosti povratka prirodi, osnovama, korenima, odnosno glavnih, gradova i koje su, prema tome, po svom počecima i izvornosti. karakteru ruralne, nasuprot urbanim (Šarpli & Seoski turizam uključuje spektar aktivnosti Šarpli, 1997). Leng (1994) upućuje na gustinu i usluga organizovanih od strane seoskog naseljenosti, veličinu naseobina, upotrebu stanovništva 14. Zasniva se na načelima održivosti zemljišta i tradicionalne socijalne strukture, i nudi elemente seoskog životnog okruženja, kao glavne karakteristike koje pomažu da se prirodu, jednako kao i prezentaciju tradicionalne određena oblast odredi kao ruralna. Međutim, gostoljubivosti, te vrednosti života mesnog nema univerzalne defi nicije za „ruralno“, budući stanovništva. Dodir s prirodom i lični kontakt da vlade raznih država koriste nacionalno s žiteljima sela i jeste ono što seoski turizam specifi čne kriterijume. Tako se u Australiji čini tako jedinstvenim. Smeštaj posetilaca na parohije sa manje od 5.000 ljudi defi nišu kao različitim odredištima upotpunjuje i izlaže sliku ruralne, dok se u Danskoj i Norveškoj gradovi sa o seoskom životu, veštinama, kulturi i baštini i manje od 10.000 stanovnika smatraju ruralnim tako širi oblike seoskog turizma15. Međunarodni oblastima (Šarpli & Šarpli, 1997). trendovi ukazuju na to da seoski turizam postaje rastuće širok koncept i da potrebe, očekivanja i 2.1.3 Ruralni (seoski) turizam potražnja domaćih i međunarodnih posetilaca Termin „ruralni (seoski) turizam“ ima razna iz dana u dan postaju sve prefi njeniji. značenja u različitim zemljama. Evo nekoliko primera formi koje poprima u različitim državama: u Indiji - komponente ruralnog Tokom vremena, istraživači su neprestano turizma uključuju kulturnu baštinu, farme, dodavali po nešto razumevanju aktivnosti hodočašće, avanturu i prirodu. U Sloveniji koje obuhvata seoski turizam. Spisak sadrži – najvažniji oblik seoskog turizma je odmor interesovanje za salaše, seoska gazdinstva, na porodičnim farmama. U Holandiji – prirodu, avanture, zdravlje, obrazovanje, veštine 16 seoska turistička ponuda odnosi se posebno i kulturnu baštinu i doživljaj žive istorije kao 12 što su mesni običaji, folklor, lokalne tradicije, 12 14 www.thomsonlearning.co.uk/tour22.pdf Strategija razvoja turizma Republike Srbije, 2006 13 15 Rátz, Tamara. & Puczkó László. 1998, Rural Tourism and Projektni dokument, Održivi turizam u funkciji ruralnog razvoja- Sustainable Development, ‘International Conference on Rural Fond za dostizanje milenijumskih ciljeva Kraljevine Španije Tourism Management: Sustainable Options’, Auchincruive. www. ratztamara.com/rural.html 18
2.Metodologija
sferu – mesni živalj je motivisaniji da ostane verovanja i zajedničko nasleđe.17 Ključni u zemlji, ekološšku sferu – turizam motiviše parametri kojima se defi niše seoski turizam meštane i lokalnu vlast da bolje zaštiti prirodu, jesu: „smešten je na seoskim (funkcionalno kulturološku sferu – lokalno stanovništvo je seoskim) područjima; zasnovan na manjim zainteresovanije da se upozna s lokalnom po obimu a tradicionalnim aktivnostima i kulturnom baštinom, budući da turizam donosi preduzećima (seoskih razmera), oslanja se na veliki broj posetilaca koji žele da nešto saznaju tradicionalne odlike seoske prirode, razvija se o tome (stari zanati, recimo). polako pod kontrolom lokalnog stanovništva i nije uniforman (odražava kompleksnost seoskog 2.1.4 Rast ruralnog turizma životnog okruženja)“.18 Stalnim rastom broja turista koji posećuju Seoski turizam, otuda, uvezuje puno različitih seoska područja i svest o razvijanju regiona da aspekata doživljavanja, deljenja i izlaganja bi snabdevao ove potrebe je porasla. U Evropi, ruralnog življenja. Ova ruralna iskustva mogu klizne ekonomije, promene u poljoprivrednim se defi nisati u kontekstu seoskih delatnosti i praksama, migracija sa sela u grad, podstaknuta smeštajnog doživljaja. Spoj u kome se prepliću industrijalizacijom, bili su takođe faktori koji ovakve forme jeste esencija ruralnog turizma. su doprineli ovakvoj promeni (Dijagram 1). Porastom popularnosti i brojevnih parametara, Iz perspektive ruralnog razvoja, razvoj seoskog i uticaj turizma na životnu sredinu i ljude počeo turizma ima potencijal da utiče na demografsku Dijagram 1: 18 Kontekst ruralnog turizma
Izvor: Thomson Learning
16 17 Jolliff e, Lee. & MacDonald Roberta. 2003, Kulturni ruralni Isto turizam: Iskustvo iz Kanade, Analiza istraživanja o turizmu, Vol. 30, No. 2, pp. 307–322 18 www.thomsonlearning.co.uk/tour22.pdf 19
Metodologija2. je da raste. Već u 20. veku pitanja pristupa i i način življenja, promena naspram gradske očuvanja vrednih predela postala su predmet svakodnevice, rad na očuvanju i istraživanju rasprave. Iz Dijagrama broj 1 možemo zaključiti istorijskog identiteta, interesovanje za baštinu21. da je razvoj ruralnog turizma u regionu zasnovan na dvosmernoj agendi: razvojne dobrobiti Turizam u seoskim područjima u 21. veku sazdan (zadržavanje posla, stvaranje novih poslova, je na originalnom konceptu sa širim fokusom. podrška seoskim gazdinstvima, infrastrukturni Mnoge zemalje su, s ciljem da se postigne razvoj) i zaštita i očuvanje životne sredine uravnotežen rast između urbanih i ruralnih (predela i očuvanje prirode). Pored razvojnih regiona, u svoje planove ugradile razvoj turizma. razloga i razloga zaštite životne sredine, socijalni Seoski turizam tako je često subkomponenta faktori (širenje kulturne ponude, obogaćenje i politike ruralnog razvoja nacije. Dinamika oživljavanje umirućih vidova zanata i veština i između faktora privlačenja i pritiska postaje socijalna interakcija za meštane koji često žive složenija i nijansiranija. Broj posetilaca ruralnim u relativno izolovanim oblastima)19 takođe su područjima značajno je porastao. Seoska priroda pokretački faktori za razvoj seoskih područja. se posmatra kao roba kojoj raste cena i koja može To je zasnovano na jednom ili više već biti tržišno nuđena od strane turističke privrede navedenih faktora, koji su odveli mnoge zemlje i konzumirana od strane turista. Sa brzom – kako razvijene, tako i u one u razvoju – putem stopom potrošnje, za ruralni turizam bilo je fokusiranja na seoski turizam. neophodno da se razvije u svim vrstama seoske prirode da bi zasitio tu rastuću potrebu. Tako su Šta je, dakle, to što privlači turiste u ruralna novi vidovi ruralnog turizma, koji se trenutno područja? Funkcionišući iz perspektive turista, koriste s ciljem da opišu turističku delatnost, na seosku sredinu se gleda kao na „izolovanu i agroturizam, salaški turizam, zeleni turizam, udaljenu, onu koja predstavlja mir, različitost, meki turizam, alternativni turizam, eko-turizam čak i egzotiku“ Ruralnost znači priroda – i nekoliko drugih22. Turistička organizacija mentalna kontemplacija, estetsko divljenje otkriva, prema istraživanju zadovoljstva turista, ili fi zička aktivnost. Tradicionalni životni da su najpopularnije aktivnosti na polju seoskog stilovi predstavljaju našu baštinu i sigurnost turizma uživanje u seoskom životnom okruženju prošlih vremena“20. To su ona kultura i ono (75%), gastronomiji (70%), posete jezerima i nasleđe u odnosu za koje se često veruje da rekama (58%), posete istorijskim i kulturnim su dobro očuvani u seoskim područjima, kroz atrakcijama (41%), lov, ribolov i jedrenje (32%), generacije. Druge reči/izrazi koje ljudi povezuju biciklizam, jahanje, pešačenje i planinarenje sa seoskim turizmom su opuštajuće životno (24%). okruženje, avantura i izazov, zdravlje i dobra telesna kondicija, svež vazduh, divlje životinje Seoski turizam obuzima sva čula i naprosto i predeli, doživljaj lokalnih zajednica, kultura se prostre po njima. On dotiče i na fi zičkom i 19 na psihičkom nivou. Tom Stivenson sažima to 20 ovako: „nisu bili toliko radi toga da vide predeo, koliko da ga fi zički dožive“23.
19 21 Rátz, Tamara. & Puczkó László. 1998, Rural Tourism and Sus- Th omson Learning tainable Development, ‘International Conference on Rural Tour- ism Management: Sustainable Options’, Auchincruive. http:// 22 www.ratztamara.com/rural.html Hall, C Michael & Page, J Stephen. 2002, Th e Geography of Tourism and Recreation: Environment, Place and Space, Routledge, London & New York 20 Brown, Frances & Hall, Derek. (ed), 2000, Tourism in Peripheral 23 Areas, Channel View Publications, Clevedon Urry,21 John (2ndizvor: ed). 2002, Th e Tourist Gaze, Sage Publications, London, California22 & N Delhi 23 3. Pregled stanja
KRATAK PREGLED STANJA ŽIVOTNE SREDINE KAO PREDUSLOVA ZA RAZVOJ RURALNOG TURIZMA
3.1. Biološka raznovrsnost Od ukupne površine pokrivene šumama u Republici Srbiji2: Biološka raznovrsnost u Srbiji, ekosistema i vrsta, izuzetno je visoka. Raznovrsnost • 53% šuma je u vlasništvu države ekosistema Srbije je određena geološkom • 47% šuma je u privatnom vlasnišvu. starošću, geomorfologijom, petrografi jom, Pokrivenost šumama Republike Srbije je bliska klimatskim i edafskim prilikama. Još jedan svetskoj koja iznosi 30%, a ynatno je niža važan faktor u prilog diverzitetu su refugijalne od Evropske koja iznosi oko 46%.3 Procenat karakteristike pojedinih delova Balkana (delovi oblasti koje su pokrivene šumom povećava se od evropskog kontinenta u koje su mnoge vrste severa ka jugu Republike Srbije. pobegle tokom glacijalnih perioda), koje doprinose fenomenu (specifi čnom za Srbiju Trenutna šumovitost u Srbiji je 29% a i čitav Balkan) reliktnih zajednica sa brojnim optimalna se procenjuje na 41%. Najlošija endemsko-reliktnim biljnim vrsta iz prethodnih situacija je u Vojvodini sa pokrivenošću geoloških perioda. šumama svega 7%, a gde bi optimum trebalo da bude oko 14%. Od šest osnovnih bioregiona, pet se mogu naći u Srbiji, sa prepletenim različitim biljnim Zbog složenosti i značaja šuma, koje čine važan elementima i mozaičnom rasprostranjenošću deo prirodnog i kulturnog nasleđa, i činjenice da ekosistema, sa predstavnicima dalekih su izvor važnih resursa, od esencijalne je važnosti bioregiona i provincija. Srbija ima tri bioma: da se ustanovi jasna slika o njihovom stanju. podmediteranski, srednjoevropski i pontijsko- Njihov potencijal, iz ugla planiranja i optimalne južnosibirski. Polidominantna šumska iskorišćenost, kao i stalno ispitivanje njihovog vegetacija u srpskim (i još šire balkanskim) stanja i nivoa degradacije pažljivo se prate. Šume su klisurama predstavlja vredan „pul“ raznovrsnosti među najsloženijim ekosistemima na zemlji pa se na vrsta. Velika heterogenost prirodne sredine i osnovu toga nivo njihove očuvanosti može uzeti kao specifi čna istorija fl ore i faune u klisurama dovela merilo sveopšteg nivoa ekološke zaštite u bilo kom je do kompleksnih zajednica koje predstavljaju regionu značajno utočištče retkih i ugroženih taksona1.
Ovi podaci sugerišu da je najvažniji zadatak Stanje šuma povećanje pokrivenosti šumama, ali hitnost Šume pokrivaju 29% površine Srbije. Bio- ove akcije zavisi od regiona do regiona. geografski položaj Srbije i klimatska različitost Takođe treba uzeti u obzir sastav ovih šuma stvaraju bogat biodiverzitet u šumama i kao centara biodiverziteta, koje održavaju omogućavaju prisustvo razl ičitih šumskih strukturu životnih zajednica i pruzaju oslonac 2 životnih zajendica . i stanište najvećem broju vrsta. Bolji odnos u 2 1 3 Lakušic, D. 2005. Odnos specijskog i ekosistemskog diverziteta. In: Banković3 S., Isto (i ost.) 2009. Šumski fond Republike Srbije - stanje i Andjelkovic, M. (ed.) Biodiverzitet na pocetku novog milenijuma. problemi, Glasnik Šumarskog fakulteta, br. 100, str. 730, Beograd SANU, Beograd.
2 Drugi pregled stanja zivotne sredine Srbije, Ujedinjene nacije, Njujork i Ženeva, 2007 22 3. Kratak pregled stanja životne sredine kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
strukturi, prema navedenim kategorijama, faune bez preduzimanja mera za njihovo može se primetiti u šumama u državnom obnavljanje, i neodgovarajuće metode za vlasništvu, sa 53,4% visokih šuma. uništavanje štetočina (pesticidi, herbiciti, Nakon razmatranja, stanje državnih šuma trovanje divljači); u Republici Srbiji nije najpovoljnije, pa su • Uvođenje invazivnih alohtonih (nedomaćih predloženi prioritetni zadaci koji obuhvataju: ili stranih) vrsta; • Transformaciju mladih i izdanačkih šuma u • Zagađenje vode, zemljišta i vazduha visoke šume; • Eksploatacija ruda sa visokim uticajem na • Poboljšanje različitih degradiranih formi životnu sredinu (površinski kopovi lignita i putem rekonstrukcije i inverzije kao osnovnih rudnici bakra); sanacionih mera. • Požari, poplave, slučajno zagađenje opasnim Od ukupne površine pod šumama u Srbiji, supstancama (industrije, saobraćaja, ratova) najveća su područja sa homogenim širokolisnim Pritisci na biodiverzitet Srbije uglavnom se šumama, a najmanja sa mešanim četinarskama odražavaju na šume i osetljive eko-sisteme šumama. (močvare, stepe, peščare, kontinentalna slana Glavne pretnje biodiverzitetu u Srbiji su: vrela, šumsko-stepske i visokoplaninske 4 • Propadanje staništa (povećanje habitate) . poljoprivrednog zemljišta, naročito u Panonskoj niziji, isušivanje močvara i bara); 3.2 Zaštićena područja u Srbiji Srbija ima izuzetno bogatu biološku i predeonu • Fragmentacija staništa (saobraćajne rute raznovrsnost. Biološka raznovrsnost biji kao barijere, hidromelioracija, izgradnja Biodiverzitet se štiti kroz sistem zaštićenih vodenih akumulacija u klisurama koje su područja, ili direktno stavljanjem na listu strogo refugium habitati reliktnih i endemskih zaštićenih i zaštitih vrsta I kontrolom korišćenja. vrsta i zajednica); Sistem zaštićenih područja u Srbiji sastoji se od: • Uništavanje staništa (urbanizacija i 5 nacionalnih parkova, 16 parkova prirode, 16 predela izuzetnih odlika, 67 prirodnih rezervata industrijalizacija posle Drugog svetskog rata i 317 spomenika prirode. Trenutno je 5,91% dovele su do ogromne ekspanzije urbanih teritorije Srbije zaštićeno zakonom, što je znatno površina, turističkih centara i velikih manje od nacionalnih proseka u pojednim infrastruktura, kao što su rudnici u naročito zemljama Evrope. Brojne studije kao predlozi ranjive eko-sistemime); za zaštitu pojedinih područja stoje godinama • Preterano korišćenje šuma, šumskih u organima nadležnim za vođenje procedure, plodova, medicinskog bilja, divljači i riblje bez velikih pomaka. Prema planovima, površina pod zaštitom bi trebalo da se poveća na 15% do 2015.godine. 4 4 Beronja, J. 2005: Prema zaustavljanju gubitka biodiverziteta do 2010, Procenjivanje nacionalnih napora prema cilju za 2010, Na- cionalni izveštaj o proceni − Srbija; CEE, Radna grupa za očuvanje biodiverziteta, Budimpešta 23
Kratak pregled stanja životne sredine3. kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
poslovanje regulisano je posebnim zakonima o Iako Srbija zahvata svega 1,9% evropskog kopna nacionalnim parkovima (trenutno u proceduri ona ima izuzetno bogat specijski diverzitet: donošenja – za svaki NP pojedinačno). - vaskularna fl ora 3.730 taksona, 18% taksona poznatih u Evropi. Ostala javna preduzeća - fauna riba 98 vrsta, 16% vrsta poznatih u Većinom zaštićenih područja u Srbiji upravlja Evropi. JP Srbijašume, a na teritoriji Vojvodine JP - fauna vodozemaca i gmizavaca46 vrsta, 16% Vojvodinašume, koje sprovode mere zaštite u vrsta poznatih u Evropi. poverenim zaštićenim područjima, koja se delom - fauna ptica 360 vrsta, 51% vrsta poznatih u nalaze na teritorijama šumskih gazdinstvima i Evropi. šumskih upravam, kao njihovim organizacionim - fauna sisara96 vrsta, 38% vrsta poznatih u delovima na terenu. JP Srbijašume upravlja Evropi. devedeset jednim zaštićenim prirodnim dobrom, ukupne površine 244.573,56 ha(44,7% Zaštićenim područjima Srbiji upravljaju javna ukupne površine zaštićenih područja u preduzeća i u malom broju slučajeva, nevladine Srbiji), a pod upravom JP Vojvodinašume je 16 organizacije. Prema zakonskoj regulativi, zaštićenihprirodnih dobara, ukupne površine područje može da bude predloženo za zaštititu 73.815,63 ha,što je 13,5% ukupne površine od strane državnih institucija, pravnog ili zaštićenih područja u Srbiji. fi zičkog lica na nacionalnom, pokrajnskom ili lokalnom nivou. Ostale državne/javne institucije U nekim slučajevima zaštićenim prirodnim Kako je defi nisano pravnim propisima, dobrima upravljaju lokalne turističke ili zaštićenim područjem može da upravlja pravno opštinske institucije (u sklopu lokalnih vlasti) ili fi zičko lice. Konkretno, upravljačizaštićenim ili drugi entiteti na nacionalnom ili lokalnom prirodnim dobrima u Srbiji su: nivou; crkvene institucije takođe upravljaju pojedinim zaštićenim područjima na kojima Javna preduzeća za upravljanje nacionalnim postoji specifi čna kombinacija prirodnog i parkovima ( JP NP) kulturnog bogatstva na istom prostoru, kao što Za svaki nacionalni park u Srbiji postoji posebno je u Predelu izuzetnih odlika “Dolina Pčinje” formirano javno preduzeće, koje uspostavlja gde je upravljač Pravoslavna eparhija Vranjska i nadgleda nadležno ministarstvo; njegovo sa sedištem u manastiru Prohor Pčinjski, jugoistočna Srbija). Kategorija zaštićenog Broj Fondacije ili nevladine organizacije područja područja U pojedinim slučajevima upravljaju zaštićenim područjima (organizacije za zaštitu životne Nacionalni parkovi 5 sredine, pokreti gorana, planinarska udruženja, Parkovi prirode 16 kulturne organizacije, lovačka/ribarska Predeli izuzetnih odlika 16 udruženja itd.). Rezervati prirode 67 Tabela 3.2.1 Spomenici prirode 317 Mreža zaštićenih područja u Srbiji Zaštićeno kulturnoistorijsko dobro 42 e Ukupno 463 Izvor: Zavod za zaštitu prirode Srbije, www.natureprotection.org.rs, 2012 24 3. Kratak pregled stanja životne sredine kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
i brojne životinje, između ostalih ris, medved, Najvećupovršinu zaštićenih područja obuhvataju divokoza, suri orao i veliki tetreb. Nacionalni nacionalni parkovi i parkovi prirode.5 park Šar-planina nalazi se na teritoriji Kosova i Metohija. Prostire se na 380 kilometara U Srbijipostoji pet nacionalnih parkova: kvadratnih, duž severnih obronaka planine Šare. Ono čime obiluje ovaj Nacionalni park Nacionalni park Đerdap smešten je na jesu endemske, reliktne vrste borovamunike severoistoku zemlje, na granici s Rumunijom. (Pinus heldreichii H.Christ) i molike (Pinus Sastoji se od kanjona Dunava i velike Đerdapske peuce Griseb). klisure. Vegetaciju ovog nacionalnog parka čini oko 60 šumskih i žbunastih vrsta zajednica Nacionalni park Tara obuhvata planinski koje obezbeđuju stanište biljnim i životinjskim venac u zapadnoj Srbiji uz Drinu, koji presecaju vrstama. Nacionalni park Đerdap pruža se duž rečne doline i vrleti. Posebno je zanimljiv desne obale Dunava, od Golupca do brane blizu zbog endemske i reliktne omorike (Picea Sipa (Videti poglavlje 4.4.). omorica). Šume, pašnjaci, tresišta i vegetacija rečnog priobalja služe kao stanište mnogim Fruška Gora se nalaziu severnoj Srbiji,539 m životinjskim vrstama i glavne su odlike ovog visine, čije je 90% površineprekriveno šumom. idiličnog područja. Nacionalni park Tara Na njoj je identifi kovano oko 1.100 biljnih vrsta, osnovan je 1981. godinei obuhvata planine od toga 12% endemskih. Uz 200 vrsta ptica, tu Taru i Zvijezdu. Park se prostire na približno se mogu naći divlje mačke, jazavci, kune, puhovi, 220 kilometara kvadratnih, a nadmorska visina slepi miševi i druge životinjske vrste. varira od 250 do 1.500 m.
Nacionalni park Kopaonik nalazi se u Precizne podatke o broju posetilaca zaštičenim centralnoj Srbiji, na najvišim obroncima planine prirodnim dobrima, teško je pronaći, odnosno Kopaonik. Zbog nadmorske visine i različitih takvi podaci ne prikupljaju na organizovan način. klimatskih zona, ovo područje odlikuje bogat Od zaštićenih područja, koja su predmet ove biodiverzitet, posebno endemskih i retkih studije, samo je Deliblatska peščara preduzela vrsta. Osim biodiverziteta, njegova glavna konkretne mere vođenja evidencije o broju odlika je raznolikost reljefa i biljnih zajednica. posetilaca. Nedavno sprovedena istraživanja Nacionalni park Kopaonik osnovan je 1981. i analize, međutim, daju samo procenu broja godine. Prostire se na površini od 11.800 ha, sa posetilaca određenih područja. zaštitnim pojasom na 19.986 ha. Utočišta fl ore i faune,kojasu pod posebnom zaštitom, prostiru Nema podataka o broju posetilaca PIO se na 689 ha. Centalni deo parka je planinska, “Vršačke planine”, jer postoji mnogo mesta na relativno izravnana površ na umerenoj kojima je moguće ući na tu teritoriju, a koja se nadmorskoj visini od oko 1.700 m. Najviša kota ne nadgledaju. Slično je i u gotovo svim drugim je Pančićev vrh (2.017 m). zaštićenim područjima u Srbiji.
Nacionalni park Šar-planina nalazi se na jugu Deliblatska peščara ima oko 6.000 posetilaca Srbijei u njemu se može naći 20 endemskih godišnje; njih oko 1.000 dolaze organizovano vrsta. Osim raznovrsnog biljnog sveta, tamo žive (ekskurzije, studentska putovanja i sl.), tako što 5 plaćaju ulaznicu, dok drugi ulaze na mestima 5 koji se ne nadgledaju. Ministarstvo za zaštitu životne sredine, Zavod za zaštitu prirode Srbije: Prirodna dobra pod zaštitom u Srbiji, 2007 25
Kratak pregled stanja životne sredine3. kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
Prema Glavnom planu za donji tok Dunava (koji uključuje i NP Đerdap), prosečna iskorišćenost turističkih kapaciteta (godišnja iskorišćenost raspoloživih ležajeva) u celom region je mala: samo 25%, tj. 92 dana godišnje; u ukupnom broju poseta Srbiji ova regija učestvuje u proseku sa 3,7% u periodu od 2004. do 2007. Godine.6
ZAŠTIĆENA6 PRIRODNA DOBRA OD MEĐUNARODNOG ZNAČAJA ZA OČUVANJE I ZAŠTITU BIODIVERZITETA Brojna zaštićena područja u Srbiji su od međunarodnog značaja za očuvanje i zaštitu biodiverziteta.
Golija-Studenica MAB rezervat (uvršćen u UNESKO program Čovek i biosfera) dobio je ovaj status 2001. godine. Prostire se na 53.804 hektara, i njime upravlja JP “Srbijašume”. Rezervat biosfere uključuje manastir Studenicu, koji je svetsko kulturno dobro i popularna turistička atrakcija.
Deset područja – Obedska Bara, Ludaško jezero, Stari Begej/Carska Bara, Slano Kopovo, Gornje Podunavlje, Zasavica, Koviljsko-petrovaradinski rit, Vlasina, Peštersko polje i Labudovo okno – ukupne površine 63.919 ha su, Ramsarskom konvencijom o vlažnim staništima proglašena staništima od međunarodnog značaja, što je 0,72% teritorije Srbije.
EMERALD mreža7(Th e Emerald Network) jeste mreža područja čija je zaštita od posebnog interesa (engl. skr. ASCI) .Emerald mreže pokrenuo je Savet Evrope kao deo svojih aktivnosti u sprovođenju Bernske konvencije. Inicijativa za uspostavljanje mreža pojavila se usled ugrožavanja fl ore i faune izlovljavanjem ili korišćenjem, ali i menjanja prirodnih staništa ovih vrsta, kao i potrebe da se na nivou Evrope upravlja ovim oblastima Vrsta područja Broj područja i štiti biodiverzitet.U zemljama Evropske unije, Područja zaštićena po Ramsarskoj konvenciji 9 Emerald mreža se poklapa UNESCO MAB rezervati 1 sa ekološkom mrežom NATURA 2000. Za države Područje od međunarodnog značaja za ptice (IBA) 42 kandidate za ulazak u EU, projekat Emerald mreža Područje od međunarodnog značaja za biljke (IPA) 61 predstavlja pripremu i direktan doprinos primeni Odabrana područja za dnevne leptire (PBA) 40 programa NATURA 2000. Ekološka mreža Natura 7Područja u Smaragdnoj (EMERALD) mrezi 61 Tabela 3.2.2 Mreža područja od međunarodnog značaja u Srbiji
6 Master plan turističke destinacije donje Podunavlje, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd 2007 7 Smaragdna mreža, prim.prev. 26 3. Kratak pregled stanja životne sredine kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
2000 je mreža područja za zaštitu prirode bogatstvo i/ili održavaju izuzetnu kolekciju ustanovljena u skladu sa Direktivom o pticama retkih, ugroženih i/ili endemskih biljnih vrsta i Direktivom o staništima. Emerald mreža u i/ili vegetacije velike botaničke vrednosti. Srbiji obuhvata 61 područje na površini od Mapiranje područja od međunarodnog značaja 1.019.269 ha što čini 11,54% teritorije Srbije. za biljke u Srbiji još je u pripremi. Prvobitne procene pokazuju da bi 222 eventualna Partnerstvo BirdLife International obezbedilo područja od međunarodnog značaja za biljke i je podatke o Područjima od međunarodnog 12 prekograničnih područja od međunarodnog značaja za ptice (IBA). Neko područje je značaja za biljke mogla biti utvrđena na teritoriji priznato kao područje od međunarodnog Srbije (Boteva et al., 2004). Postoji 61 područja 10 značaja za ptice samo ako ispunjava određene od međunarodnog značaja za biljke u Srbiji . kriterijume, zasnovane na stepenu pojavljivanja IPA mreža zahvata oko 8% teritorije Srbije. važnih vrsta ptica kojima preti istrebljenje u svetu ili čija je populacija nezamenljiva. 3.3.Socioekonomija u ruralnoj Ovakvo područje mora biti otvoreno za zaštitu Srbiji i kontrolu. Prema defi niciji, očuvanje područja Ruralna Srbija pokriva glavni deo populacije i od međunarodnog značaja za ptice ima resursa u Srbiji. U ovom trenutku 85% teritorije međunarodni prioritet. Prema kriterijumima Srbije je ruralno11 između 44%i 55% populacije Bird Life International, u Srbiji postoje 42 8 živi u ruralnim oblastima i procenjeno je da 41% područja od međunarodnog značaja za ptice . bruto domaćeg proizvoda dolazi iz ruralnih IBA mreža u Srbiji zahvata površinu od oblasti (uglavnom poljoprivrede). Ruralna 1.259.624 ha što čini 14,25% teritorije Srbije. privreda u Srbiji mnogo zavisi od poljoprivrede, budući da se približno 75% ruralne populacije bavi netržišnom poljoprivredom.12 Odabrana područja za dnevne leptire (PBA); predstavljaju primarni izbor odabranih područja Međutim, uprskos bogatstvu prirodnih i za dnevne leptire u Evropi, s fokusom na one kulturnih resursa, ruralne oblasti i dalje vrste koje imaju prioritet u očuvanju u velikoj potresaju visoka nezaposlenost, depopulacija, i raznovrsnoj oblasti. Zaštita i odgovarajuće slaba ekonomska aktivnost i opadanje vrednosti upravljanje ovim područjima pomoći će ne samo prirodnih resursa. Uz to, mnogi članovi da se te vrste u njima očuvaju negó i da se spasu porodica nisu registrovani kao poljoprivredni brojni za njih karakteristični leptiri. U Srbiji ima 9 proizvođači, ali pomažu u svakodnevnim 40 odabranih područja za dnevne leptire. PBA poljoprivrednim aktivnostima. Ovo se posebno mreža zahvata površinu od 903.643 ha što čini odnosi na žene i siromašne. Procenjeno je da 10,23% teritorije Srbije. u ruralnim oblastima približno 74% onih koji Područja od međunarodnog značaja za biljke su bez novčane naknade uključeni u porodične (IPA) prirodna su ili delimično prirodna poslove čine žene.13 područja koja pokazuju izuzetnu botaničko 8 10 9 11 8 1012 Izvor: Puzović, S. 2009. Područja od međunarodnog značaja za ptice u Stevanović,13 Isto V. 2005. Područja od međunarodnog značaja za biljke Srbiji, Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Zavod u Srbiji. U: Važna staništa biljaka u srednjoj i istočnoj Evropi, za zaštitu prirode, Pokrajinski sekretarijat za zaštitu životne sredine i Plantlife International održivi razvoj, Beograd 11 9 Strategija turizma Republike Srbije, 2007.godina Jakšić, P. 2008. Razvijanje metoda za odabir vrsta i kriterijumi selekcije odabranih područja za dnevne leptirove u Srbiji, Glasnik Prirodnjačkog muzeja, Beograd 12, 13 Dijagnostički izveštaj održivog ruralnog turizma u Srbiji, Spanish MDG Achievement Fund Joint Programme, 2011. 27
Kratak pregled stanja životne sredine3. kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
3.4. Održivi razvoj ruralnog Podrška i fi nansiranje ruralnog razvoja u Srbiji tokom prethodnih nekoliko godina bila je turizma u Srbiji preusmerena na poboljšanje poljoprivredne Da bi se procenio udeo ruralnog turizma u kompetitivnosti, ojačavanje zemlje, poboljšanje celokupnom turizmu, sprovedeno je istraživanje tržišne orijantisanosti i razvijanje ruralne u 106 lokalnih turističkih organizacija ekonomske infrastrukture. Međutim, sve (LTO) u Srbiji. Detaljna analiza izneta je u veći fokus stavlja se na diversifi kaciju ruralne Poglavlju o ekonomskom doprinosu (Economic privrede na nepoljoprivredno poslovanje i Contribution Chapter) u Izveštaju o dijagnostici širenje sadašnjeg spektra poljoprivrede na nove (Diagnostics Report). U studiji je utvrđeno da delatnosti. ruralni turizam obuhvata približno 2,7 miliona noćenja u Srbiji. Ova brojka je rezultat sabiranja Ruralni turizam označen je kao jedan od broja regularnih turističkih noćenja 145,354 glavnih katalizator koji bi mogao doprineti (16) i ukupnih turističkih noćenja u ruralnom širenju ruralne ekonomije, pokretanjem novih turizmu 2,556,128 (17). Procenjeno je da broj noćenja u ruralnom turizmu ima udeo od 27% poslovnih inicijativa i pronalaženjem sinergije 14 između sadašnje poljoprivredne proizvodnje i u ukupnom broju turističkih noćenja u Srbiji. turizma, kao i zapošljavanju žena. Ruralni turizam, prema tome, već igra važnu ulogu u turizmu u Srbiji. Iako seoski turizam, kao proizvod ruralnog turizma svojim aktivnostima 14 Izvor:
Slika 3.4.1 Korelacija ruralnog turizma sa drugim tipovima turizma i proizvodi Turističke organizacije Srbije Izvor: Dijagnostički izveštaj održivog ruralnog turizma u Srbiji, Spanish MDG Achievement Fund Joint Programme, 2011.
28 3. Kratak pregled stanja životne sredine kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
već promoviše Turistička organizacija Srbije, nasleđem i zdravim prirodnim okruženjem, ruralni turizam je znatno širi, kako je prikazano srpska sela se javljaju kao turistička odredišta na grafi konu ispod teksta. Ova analiza pokazuje koja u velikoj meri može da zadovolji potrebe da jedan sveobuhvatni koncept ruralnog turista. Postoji više elemenata koji pokazuju turizma ima veliki potencijal da se razvije u potencijal za razvoj seoskog turizma Srbije: Srbiji, zajedno sa turizmom uopšte i politikom promocije Srbije.15 • dobar fi zičko-geografski položaj Srbije • raznovrsnost prrodnih bogatstava Srbija trenutno nije prepoznata na (dinamičan reljef, hidrografske međunarodnom tržištu kao turistička država, karakteristike,biljni i životinjski svet) a posebno ne kao zemlja seoskog turizma. • povoljne klimatske karakteristike Razloga zašto je razvoj ruralnog turizma spor • zdrava životna sredina (očuvana priroda, i nekontinuiran ima više: snažna konkurencija šumski kompleksi, bogatstvo mineralnih uokruženju, nedostata kmeđunarodnih voda) standarda i garancija kvaliteta usluga, potreba za • kulturno-istorijsko blago (ostaci najstarijih poboljšanjem, standardizacijom i raznovrsnošću civilizacija, vizantijska umetnost, orijentalna smeštaja useoskim sredinama, potreba zaun kultura) apređenjemlokalneinfrastrukture (naročito • specifi čni etnografski elementi prilaznih seoskihputeva), izražena sezonalnost poslovanja seoskih turističkih domaćinstava, Od juna 2010. godine Srbija je član Evropske nizak stepen obrazovanja i nedostatak ljudskih federacije za seoski turizam (EuroGites), koju resursa itd. Pored toga, nadležna ministarstva ne pored naše zemlje čini još 25 država Evrope. prepoznaju u dovoljnoj meri seoski turizam kao Federacija se pre svega bavi problematikom perspektivnu turističku granu, pa su i ulaganja u smeštaja u seoskom turizmu. Da je reč o značajnoj seoski turizam neznatna. S druge strane, i strani grani turizma, govori i činjenica da ovaj sektor investitori ne vide potencijal u turizmu, pa su obuhvata 15% ukupnog turističkog prometa investicije u turizam male (učešće sredstava iz Evrope. Pored smeštajnih kapaciteta, glavni stranih direktnih investicija upoljoprivredu i zadaci EuroGites-a su stvaranje informaciono- turizam iznose svega 0,4%, odnosno 0,1%, dok komunikacione mreže među članicama, je priliv stranog novca u fi nansijskisektor čak standardizacija ponude u seoskom turizmu, 33%)16. edukacija stanovništva o prednostima ruralnog turizma i sl. Predstavnik Srbije u EuroGites-u U savremenoj svetskoj turističkoj potražnji, je Nacionalna asocijacija za ruralni turizam gde se javljaju sve veće potrebe za novim, (Serbian National Rural Tourism Association). nepoznatim prostorima, bogatim kulturnim 15 Izvor: Nacionalna asocijacija za ruralni turizam je 16 Izvor: prepoznala nedostatke ruralnog turističkog
14 Svetska turističkaorganizacija Ujedinenih nacija
15 Dijagnostički izveštaj održivog ruralnog turizma u Srbiji, Spanish MDG Achievement Fund Joint Programme, 2011.
16 Isto 29
Kratak pregled stanja životne sredine3. kao preduslova za razvoj ruralnog turizma proizvoda u Srbiji. I pored dobre opremljenosti turizam već odvija (npr. Đerdap i Stara planina). objekata za smeštaj i donekle osmišljenog Međutim, prirodnim resursima se ne upravlja programa boravka, problemi u daljem razvoju dovoljno dobro i nisu dovoljno promovisani, niti seoskog turizma u Srbiji su: adekvatno prdestavljeni, kao što je to slučaj u drugim zemljama sličnih prirodnih potencijala. • nedovoljna edukacija zainteresovanih seo- Zaštićena pirodna dobra mogu da budu vrsta skih domaćinstava o načinu prihvatanja i katalizatora za seoski turizam a lokalne seoske ugošćavanja posetilaca; zajednice su zainteresovane da podrže njegov • nedovoljan broj turističkih punktova u razvoj. selima koji se bave ovim vidom turizma i slaba povezanost sa opštinskim Ambijentalne vrednosti seoskih naselja u Srbiji turističkim organizacijama i Turističkom su sledeći veoma bitan detalj u ponudi ruralnog organizacijom Srbije; turizma. Stilovi izgradnjese veoma razlikuju od • nedovoljna i neadekvatna infrastruktura jedne do druge regije, pa bi se shodno tome mogle (savremeni prilazni putevi, kanalizacija, iskoristiti i kao elemenat atraktivnosti ponude. higijenska pijaća voda i ostali prateći Na primer, u južnom Banatu su karakteristične objekti, poput zdravstvene ambulante, kuće koje imaju bogato dekorisane fasade, pošte, prodavnica, ugostiteljskih objekata). okrenute prema ulici ili položene dužom osnovom duž ulične regulacione linije (često ih Seoski turizam mogao bi da odigra značajnu u narodu zovu austrougarskim ili vojvođanskim ulogu u podršci razvoja celokupne države, kućama). U istočnoj Srbiji se izdvaja tip kuća sprečavajući migraciju iz sela u grad, proširujući čiju fasadu prati trem sa jednostavnim lukovima, seosku ekonomsku bazu i pružajući pomoć u a u centralnoj Srbiji je zastupljen tip u kome je zaštiti prirode i kulturnog nasleđa, istovremeno drvo dominantan građevinski materijal i koje razjašnjavajući i unoseći pozitivnost u podsećaju na dinarski tip gradnje. Ipak, često srpski društveni identitet. Međutim, postoji se dešava da sela gube svoje izvorne odlike, pa niz društvenih i ekonomskih faktora koji su tako i manje atraktivna za razvoj turizma. ograničavaju ovaj razvoj. Ne postoje ni uputstva po kojim pravilima bi se mogle restaurirati kuće koje se nalaze u Iako se na nacionalnom nivou turistička sistemu turističke ponude, pa ti objekti stilski ponuda Srbije često stavlja u kontakt s ne ispunjavaju kriterijume izvorne arhitekture ruralnim turizmom, Srbija na međunarodnom koja se negovala vekovima unazad. nivou nema imidž zemlje ruralnog turizma. Ukoliko izuzmemo region centralne Srbije nivo kvaliteta smeštaja i konkretne ponude Analiza četiri regiona koji su predmet ove nalazi se na niskom nivou. Objekti stilski, studije pokazuje da Srbija ima dobar potencijal sadržinski i ponekad i prema stepenu higijene za razvoj ruralnog turizma. To su pre svega ne zadovoljavaju kriterijume visokorazvijenog zaštićena prirodna dobra, od kojih se u nekim ruralnog turizma.Takođe, primetan je i 30 3. Kratak pregled stanja životne sredine kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
nedostatak smeštajnih kapaciteta, posebno na što bi dovelo do značajnog poboljšanja u nivou nekih opština koje bi mogle da razvijaju predstavljanju i ažuriranju informacija. ovaj oblik turizma (npr. Bela Crkva, Vršac, Uspeh bilo kog turističkog razvoja leži u Golubac, Zaječar, Mionica). prepoznavanju kapaciteta svih zainteresovanih strana i njihovoj dobroj i efi kasnoj koordinaciji, Trenutno ne postoji pravi stimulans koji bi što je od presudne važnosti i preduslov je pokrenuo unapređenje, utemeljenje i primenu za održiv razvoj turizma. Nivo neophodne dosadašnjih tehnika u tome kako se predstaviti koordinacije u Srbiji još nije ustanovljen, ali i kako angažovati posetioce. Veruje se da bi je prepoznata potreba da se ona uspostavi. To potencijaltakvih sadržaja, koji bi se ponudili posebno važi za oblasti koje su već iskusile turistima, bio ogroman, zato što bi se obezbedilo negativna dejstva loše planiranih i preterano učešće ljudi iz lokalne zajednice, kao i radna optimističnih programa. mesta. Održivi turizam zasnovan je na integralnom i Spoj poljoprivrede i ruralnog turizma je na kompleksnom pristupu koji podjednak akcenat nezadovoljavajućem nivou. To je presudan stavlja na pet komponenti: očuvanje životne elemenat u razvoju bilo kog nacionalnog seoskog sredine, afi rmacija socijalnog integriteta, turističkog programa. Imajući u vidu da je negovanje kulturnih osobenosti lokalnog nedovoljano razvijen, neophodno mu jepokloniti stanovništva, optimalno zadovoljenje turističkih posebnu pažnju i delovanje pod okriljem potreba i ostvarenje ekonomskog profi ta. seoskih razvojnih planova i budućih seoskih turističkih razvojnih planova. Ovo naročito važi Ukoliko takav koncept stavimo u vezu sa za južni Banat, jer bi okosnica ponude mogao ruralnim turizmom, onda dobijamo da su biti agroturizam (takođe i vinski turizam) s osnovni ciljevi održivog ruralnog turizma obzirom na tradiciju i kvalitet poljoprivredne sledeći: proizvodnju u ovoj regiji. Specijalizovani ruralni proizvodi su takođe na niskom nivou, a hrana Očuvanje životne sredine – Očuvanje i se ponekada i ne prepoznaje kao suštinski deo unapređenje zaštićenih područja, pre svega ponude ruralnog turizma. nacionalnih parkova, a potom i parkova prirode, rezervata i spomenika prirode. Ruralni turizam Turistički marketing poslednjih godina bi trebalo da posluži kao stimulans i za osnivanje naglašava značaj razvoja ruralnog turizma od novih zaštićenih područja pošto Srbija nema lokalnog do nacionalnog nivoa. Kvalitet te dovoljan procenat teritorije pod zaštitom. Ovaj propagande sve je bolji i bolji. Kvalitet i kvantitet proces, u kome turistička privreda insistira svih brošura i ostalih propagandnih sredstava je u na programima zaštite prirode, poznat je kao porastu. Ipak, prisutan je nedostatak informacija turistička zaštita prirode i prisutan je u nekim vezan za okolne sadržaje, prvenstveno planine i državama koje svoju ponudu fokusiraju na zaštićena područja. eko i ruralnom turizmu. Gotovo svaka od turističkih regija ruralnog turizma u Srbiji ima Postoji realna mogućnost da se podstakne mrežu zaštićenih područja. U južnom Banatu je marketinški pristup i stvori pravi integrisani Specijalni rezervat prirode Deliblatska peščara, portal za sve informacije i promotivne materijale, PIO Vršačke planine ali i Ramsarsko područje 31
Kratak pregled stanja životne sredine3. kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
Labudovo okno. U Donjem Podunavlje se nalazi PRETNJE Nacionalni park Đerdap. Turistička ponuda, pa i Gubitak konkurentnosti, pogotovo u području ponuda ruralnog turizma istočne Srbije tesno je duž reke Dunav, budući da se regionalni povezana sa Parkom prirode Stara planina, koji bi u dogledno vreme trebalo da bude proglašena konkurenti razvijaju. za Rezervat biosfere (MAB). U centralnoj Srbiji se nalazi više manjih zaštićenih područja od Nedostatak identiteta i brendiranja presudnog značaja za turističku ponudu, a kao autentičnih proizvoda iz Srbije, pri čemu veće i značajnije ističe se budući Park prirode imitacije predstavljaju pretnju (npr. Rajac. Ponuda ruralnog turizma mora biti tako tradicionalni ćilimi) usaglašena da podupire zaštitu prirode. Nedostatak jedinstvenosti i autentičnosti Pored zaštićenih prirodnih dobara, akcenat ruralnog turizma Srbije. treba staviti i na one prirodne predele koji nisu zaštićeni, ali se ističu po svom značaju kao vredni ekosistemi ili raspolažu izvesnim bogatstvom biodiverziteta. Dalje, očuvanje životne sredine SLABOSTI može da se proširi i na sprečavanje širenja divlje Nedostatak holističkog pristupa ruralnom gradnje i zagađenja zemljišta i voda, nelegalnih turizmu i nedostatak uzajamnih veza između deponija koje takođe mogu da se nađu na različitih tipova turizma i ruralnog turizma. mestima gde je seoski turizam počeo da se razvija. Sveobuhvatni razvojni planovi održivog Nedovoljno upravljanje, slabo predstavljanje i turizma mogu da budu podsticaj ovim ciljevima tumačenje prirodnih i kulturnih resursa. kad su uključeni u proaktivnu i angažovanu seosku razvojnu strategiju. Nedostatak turističkih proizvoda i promotivnih aktivnosti. 3.5. Održiv turizam u zaštićenim područjima Nautički turizam i krstarenje: nizak stepen Posetezaštićenim područjima i rekreacija u trenutnog razvoja proizvoda iz oblasti njima ubrajaju se u glavna obeležja i vrednosti tih nautičkog turizma i krstarenja. produčja i prepoznate od najranijih faza nastanka i razvoja širom sveta. Povećan broj posetilaca, Obilasci: infrastruktura u ruralnim zajedno s razvojem nauke i svesti o životnoj sredini označili su neophodnost sveobuhvatnog područjima, pogotovo ruralni putevi, i dalje predstavlja ograničenje za razvoj obilazaka, Tabela br. 3.4.1 Trenutno stanje i potencijali za razvoj pogotovo automobilom. ruralnog turizma u Srbiji
Izvor: Dijagnostički izveštaj održivog ruralnog turizma u Srbiji, Spanish MDG Achievement Fund Joint Pro- gramme, 2011
32 3. Kratak pregled stanja životne sredine kao Treba dalje razvijati vinski turizam i preduslova za razvoj ruralnog turizma gastronomski potencijal.
PRILIKE Turizam u prirodi: razvoj ekoturizma, Ruralni turizam je širok koncept, koji je agroturizma i turizma na planinama i defi nisan doživljajima sačinjenim od jezerima. Razvojne prilike postoje i duž reke ruralnih aktivnosti i ruralnog smeštaja. Dunav. Ovi doživljaji obuhvataju fi zičke i duhovne doživljaje u ruralnom okruženju. Ova široka Potencijal u oblasti sportskog i defi nicija ruralnog turizma predstavlja avanturističkog turizma, pogotovo sportske priliku za Srbiju da se izdvoji ponudom aktivnosti u prirodi. širokog i holističkog spektra doživljaja u oblasti ruralnog turizma. Turizam blagostanja i zdravlja: potencijal za dalji razvoj banjskog i velnes turizma. Ruralni turizam ne postoji kao proizvod po sebi, već je u vezi sa drugim tipologijama Porodični i dečiji turizam: visok turizma. Najveća povezanost vlada sa potencijal za dalji razvoj. kulturnim, prirodnim, sportskim i avanturističkim, porodičnim i dečijim, te Edukacija lokalne zajednice o ulozi turizma turizmom vezanim za krstarenja i posebna u sveukupnom razvoju sela. interesovanja. Srbija ima priliku da uz pomoć holističkog pristupa ruralnom Stvaranje dobre prakse i davanje dobrih turizmu ojača povezanost između ovih primera koji prikazuju prednosti razvoja proizvoda, od kojih su mnogi već razvijeni u ruralnog turizma. Srbiji. Potencijal za dalji razvoj MICE turizma, Tu su i prilike za jačanje i dalji razvoj pogotovo kada su u pitanju događaji i jačanje proizvoda ruralnog turizma, kao i za jačanje tima (team-building). veza sa visoko povezanim proizvodima ruralnog turizma koji su u ponudi. Obilasci: visok potencijal za dalji razvoj obilazaka (tura) kao vrste proizvoda. Srbija ima priliku da još više konsoliduje svoju poziciju kulturne i prirodne Kratki odmor: potencijal za razvoj kratkih destinacije, te da pruži razvijeniju ponudu odmora sa fokusom na odmor na selu. ruralnog turizma (u smislu prefi njenosti i kvaliteta). Turizam vezan za posebna interesovanja: potencijal za dalji razvoj i izdvajanje Treba pojačati inicijative Master planova, turističkih proizvoda vezanih za posebna pogotovo ako se odnose na planine, jezera i interesovanja, kao što su pešačenje, reke, banje, kulturne i istorijske resurse. biciklizam, paraglajding, pecanje, lov, itd. 33
Kratak pregled stanja životne sredine3. kao PREDNOSTI preduslova za razvoj ruralnog turizma Ruralni turizam je već deo diverzifi kacije seoske privrede i ima priliku da odigra ključnu ulogu u svojoj budućoj diverzifi kaciji. Ruralni turizam već ima udeo od oko 27% u okviru svih noćenja u Srbiji.
Srbija trenutno ima ponudu turističkih Turizam vezan za baštinu (Kulturna ruta proizvoda koji su u velikoj meri povezani sa „Putevi rimskih careva“, ruta Transromanika, ruralnim turizmom. Tvrđava na Dunavu, manastiri, dvorci, lokaliteti svetske baštine UNESKO). TOS već promoviše tipologije proizvoda koji su u velikoj meri povezani sa ruralnim Turizam u prirodi: bogata raznolikost turizmom uključujući kulturni, ruralni, prirodnih parkova, zaštićenih predela i prirodni, sportski i avanturistički, te turizam rezervata; bogata raznolikost planina, jezera vezan za posebna interesovanja. i reka.
U 2007. godini ruralni turizam je već bio Sportski i avanturistički turizam: već postoji defi nisan kao proizvod za budući razvoj ponuda za sportski turizam (na primer odmor turizma u Strateškom planu za turizam Srbije za bicikliste), kao i avanturističke aktivnosti (2007). (poput vožnje terenskih sva četiri točka).
Master planovi koji su prethodno već bili Porodični i dečiji turizam: trenutno postoje razvijeni, već uključuju razvoj ključnih planina, neki zanimljivi proizvodi vezani za porodični jezera i reka, banja, kulturnih i istorijskih i dečiji turizam. resursa. Ovi Master planovi već su odredili kao prioritet proizvode i resurse u cilju Turizam blagostanja: trenutno postoje izvesni daljeg razvoja, a koji su u velikoj meri povezani kapaciteti. sa ruralnim turizmom. Turizam vezan za posebna interesovanja: Srbija se trenutno primarno pozicionira kao trenutno postoje kapaciteti za posebna prirodna i kulturna destinacija. interesovanja kao što su lov i ribolov.
Srbija poseduje jake opšte sadržaje širom Srbija ima visokokvalitetne poljoprivredne zemlje koji kreiraju celoviti doživljaj proizvode uključujući izuzetno raznovrsnu ruralnog turizma. tradicionalnu kuhinju, kao i med, pečurke, rakiju i voće, šunku, itd. a tu su i autentične Ruralni turizam: proizvodi i usluge „Ruralnog rukotvorine. života“ koji već postoje.
Etno turizam: jaka osnova za dalji razvoj ponude etno turizma (poput rukotvorina, itd.) 34 3. Kratak pregled stanja životne sredine kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
pristupa u upravljanju zaštićenim područjima u između potreba čoveka i zaštite biološke cilju očuvanja prirodnih i kulturnih vrednosti, raznovrsnosti, korišćenjem održivih resursa i a da pri tome i turisti i lokalni živalj budu usluga. zadovoljni. Širom sveta, konstantno se razvija turizam koji naginje zaštićenim područjima, Najvažnija korist koju turizam zasnovan ne samo zbog biološke raznovrsnosti i prirode na održivim principima može da izrodi već i kulturnih i društveno-ekonomskih odlika, (kao što je već citirano u odeljcima CBD uključujući i tradicionalno znanje lokalnih i Uputstava), postaje mogućnost ne samo starosedelačkih zajednica. kratkoročnogpoboljšanja ekonomske dobrobiti, već i stvaranja novih mogućnosti poboljšanjem Vodič za planiranje i upravljanje održivim infrastrukture, telekominikacija, obrazovanja, turizmom u zaštićenim područjima,delo zdravstva i usluga. Istovremeno, sastavni deo međunarodno priznatih autora, objavili su razvojnih planova upravljanja zaštićenim IUCN, UNEP, UNWTO i Univerziet u područjima trebalo bi da bude niz mera da Kardifu (2002) u želji da podrže nastojanja se izbegnu neki od glavnih rizika razvoja upravljača zaštićenih područja za razvojem turizma, ili da se oni prepoznaju i naglase da turizma, istovremeno vodeći računa o biološkoj bi, ukoliko iskrsnu, problemi mogli da se reše. raznovrsnosti i lokalnim vrednostima. Prema Neke od negativnih posledica, osim proširenja navodima autora Vodiča, zaštićena područja „održivog kapaciteta“ određenih zaštićenih mogu postati „pokretači održivog seoskog područja i narušavanja njihovih vrednosti, razvoja“, doprinoseći svim njegovim aspektima jesu i zanemarivanje prava i potreba lokalnih ne samo u očuvanju vrednostinego i u stanovnika. Mehanizmi koje razvijaju i sprovode poboljšanju kvaliteta života.17 upravnici zaštićenih područja, kao i kvalitetan monitoring i prilagodljiv pristup, trebalo bi da Kao što se danas navodi u svim relevantnim doprinesu uspehu u razvoju aktivnosti održivog dokumentima: „Zaštićena područja ne treba turizma. Uvođenjem nekih kulturnih i drugih da postoje kao ostrva, izdvojena iz društvenog, promena, neprihvatljivih lokalnom življu i kulturnog i ekonomskog konteksta u kojima zainteresovanim učesnicima, mogu da naškode se nalaze“18. Snažna veza i zavisnost zaštićenih ovim naporima, slično kao što invazivne vrste područja i dobrobiti okolne (i šire) zajednice poremete eko-sistem odgovarajuće oblasti. međunarodno je priznat ne samo u okviru ekoloških nego i političkih dokumenata, Sve zastupljeniji koncept ponude eko-sistema kao što su, na primer, Milenijumski razvojni otvara nove mogućnosti za sveobuhvatnije ciljevi. Naglašena je uloga zaštićenih područja razumevanje mogućih ekonomskih dobrobiti u suzbijanju siromaštva širom sveta, a nova koje nude zaštićena područja, uključujući i kategorija upravljanja (rukovođenje zaštićenim ona vezana za turizam i promovisanje lokalnih područjima isključivo za održivu upotrebu vrednosti. Evropska povelja za održiv turizam prirodnih ekosistema) u IUCN klasifi kaciji u zaštićenim područjima jedan je od najvažnijih područja stvorenih u cilju da se ojača ravnoteža instrumenata upravljača za razvoj zaštićenih 17 područja. Povelja stimuliše strateške i akcione 18
17 Eagles,P.et al. (2002). Vodič za planiranje i upravljanje održivim turizmom u zaštićenim područjima, Gland: IUCN. 18 Preporuka 5.29, Petog IUCN Svetskog kongresa parkova 35
Kratak pregled stanja životne sredine3. kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
Jedan od najboljih primera kad se radi o lokalnom razvoju seoskog turizma korišćenjem zaštićenih područja u Srbiji može da se vidi u Specijalnom rezervatu prirode Zasavica (SRP Zasavica ). Ova oblast zaštićena je od 1997. godine i njom uspešno rukovodi Pokret gorana Sremske Mitrovice, neprofi tna i nevladina organizacija. Oni su uključili lokalnu zajednicu u zaštiti i rukovođenju SRP Zasavicom, i to na nekoliko nivoa: korišćenjem postojećih usluge lokalnog stanovništva (proizvodnja hrane i smeštaj); usmeravajući turističke usluge i proizvode loklane zajednice (lokalno zanatstvo ili agroturizam) ka održivom turizmu, čineći ga neraskidivim delom ukupne ponude SNR; podstičućiseljake da uzgajaju ugrožene domaće vrste stoke,što ima važno ekonomsko, ali takođe i ekološko opravdanje (ispaša na plavnim zaravnima).
Ovo lokalno udruženje građana preraslo je danas u model za menadžere zaštićenih područja u Srbiji, a ako se traga za receptom njihovog uspeha, na spisku bi trebalo da se nađe: stalan prijateljski odnos s lokalnom zajednicom, loklanim, pokrajnskim i nacionlanim vlastima neprekidno podizanje svesti kroz obrazovne programe osmišljene za lokalnu zajednicu, isto kao i „eko” turistički programi za posetioce, uključujući nacionalne i internacionalne kampove za mlade; stalna saradnja s naučnim i institucijama iz zemlje, koja je dovela do solidne istraživačke i naučne osnove za poboljšanje upravljanja i zaštite prirodnih i kulturnih vrednosti tog područja; spremnost da se sarađuje s regionalnim i međunarodnim partnerima, kroz različite projekte ili razmene stvaranje, održavanje i širenje mreže podrške koja podržava SNR, putem direktnog kontakta ili kroz različite medije.
Stvaranjem sopstvenih upravljačkih kapaciteta, uz pomoć svih navedenih aktivnosti i procesa, ova organizacija koristi mogućnosti svojih,ali i spoljašnjih saradnika da bi učvrstila saradnju unutar lokalne zajednice u aktivnostima koje mogu da se procene kao ruralni ili agroturizam, zasnovan na principima održivog turizma. 36 3. Kratak pregled stanja životne sredine kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
planove održivog turizma s ciljem „zaštite Najvažniju ulogu ima Ministarstvo prirodnih prirodnog i kulturnog nasleđa i neprekidnog resursa, rudarstva i prostornog planiranja, koje usavršavanje turizma u zaštićenim oblastima je odgovorno za zaštitu i održivo upravljanje u skladu sa životnom sredinom, lokalnim prirodnim resursima, poboljšanja biološke stanovništvom, poslovima, kao i sa turistima“19. raznovrsnosti, monitoring i održivo korišćenje zaštićenih oblasti. Razumevanje ovih načela i vrednosti, kao i njihova primena, nije moguća bez neprekidnog Pokrajinski sekretarijat za urbanizam, usavršavanja upravljača i zaposlenih u graditeljstvo i zaštitu životne sredine AP zaštićenim područjima, kao i razvijenija svesti Vojvodine takođe ima značajnu odgovornost lokalnih stanovnika i šire zajednice. Stratreški u praćenju i podršci upravljanju zaštićenim pristup razvoju ljudskih resursa i koordinacija područjima na teritoriji Vojvodine, kao i na nacionalnom i lokalnom nivou u primeni proglašavanju novih zaštićenih područja iz svoje prethodno naglašenih principa održivog turizma nadležnosti. i seoskog razvoja tek treba da se implementira u većini zaštićenih oblasti. Jasna je potreba za Na ekspertskom nivou postoji Agencija fi nansijskom potporom države da ove principe i za zaštitu životne sredine, čiji je glavni vrednosti ozakoni da bi se poboljšali kapaciteti i zadatakprikupljanje podataka i nadziranje. Ovu samim tim podržala uloga zaštićenih područja. funkciju takođe podržava Zavod za zaštitu prirode Srbije, kao i Pokrajinski zavod za zaštitu 3.6 Institucionani okvir prirode koji deluje na teritoriji Vojvodine. Druga značajna odgovornost zavoda je na za upravljanje životnom sredinom razvoju studija i predloga za zaštitu područja, Institucionalni okvir za rukovođenje sistemom praćenjezaštićenih vrstam i poboljšanjusistema zaštićenih područja u Srbiji obuhvata zaštite prirode u Srbiji. Zaštićenim područjima administrativna i ekspertska tela. Na nivou Vlade u Srbiji u najvećem broju slučajeva upravljaju Republike Srbije, najrelevantniju odgovornost javna preduzeća, a u nekoliko slučajeva na ovom polju imaju: nevladine organizacije i fi zička lica ili kompanije. Prema zakonskoj regulativi, područje može • Ministarstvo prirodnih resursa, rudarstva i da bude predloženo za zaštititu od strane prostornog planiranja državnih institucija, pravnog ili fi zičkog lica na • Ministartvo energetike, razvoja i zaštite nacionalnom, regionalnom ili lokalnom nivou. životne sredine U poslednjoj deceniji usvojeno je nekoliko • Ministarstvo fi nasija i privrede značajnih strateških dokumenata u Srbiji: • Ministarstvo regionalnog razvoja i loklane samuprave • Nacionalna strategija održivog razvoja • Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i • Nacionalna strategija biološke raznovrsnosti vodoprivrede. • Nacionalni program zaštite životne sredine • Strategija održivog korišćenja prirodnih 19 (). resursta, koja tek treba da se usvoji. 19 www.european-charter.org/home/ 37
Kratak pregled stanja životne sredine3. kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
• Koristiti seoski turizam kao katalizator za 3.7 Upravljanje turizmom razvoj seoskih ekonomija, Prema Strategiji za razvoj turizma u Srbiji (2006) • Obezbediti obuke u cilju podizanja vrednovanje turističkog proizvoda pokazuje da kapaciteta Podsticati učešće žena, mladih i planine i jezera, kao i seoski turizam, predstavljaju drugih ugroženih grupa u seoskom turizmu veliki potencijal u privlačenju mogućih domaćih • Obnoviti i oživeti seoske škole. i stranih posetilaca. Iako zaštićena područja nisu posebno naglašena u Strategiji, jasno je Integrisano održivo rukovođenje zaštićenim da se navođenjem odgovarajućihzanimljivosti područjima moglo bi da postane moćan u okviru svake turističke regije, većina tih mehanizam i sredstvo u podržavanju i odabranih zanimljivosti nalazi u zaštićenim ostvarivanju tih ciljeva jačanjem svesti i područjima koja su, opet, smeštena u seoskim poboljšanjem kapaciteta lokalne seoske oblastima ili u njihovoj neposrednoj blizini. populacije za održiv turizam, ukoliko je Kao što se navodi u Dijagnističkom izveštaju zasnovan na prethodno navedenim odrednicama održivog ruralnog turizma u Srbiji: „Seoski i preporukama. Postavlja se pitanje da li postoje turizam imaće glavnu ulogu u zaštiti i očuvanju kapaciteti i spremnost rukovodstva zaštićenih životne sredine u Srbiji. Očuvana priroda je područja i organizatora da ispune tu ulogu. jedan od srpskih najjačih resursa i trebalo bi da bude zaštićeno“. Dalje, seoski turizam već ima Prema rezultatima istraživanja o sposobnostima značajnu ulogu u seoskim područjima Srbije rukovodstva i organizacija, odgovornih za i već daje značajan prihod. „Seoski turizam zaštićena područja u Srbiji20, uprkos činjenici razvojna je realnost u Srbiji“. da je turizam prisutan u menadžerskim planovima svake zaštićene oblasti i u bliskoj U strategiji razvoja životne sredine u ovom je vezi s promocijom i ekonomskim razvojem Izveštaju, jasno se prepoznaje i sugeriše da i zaštićenih područja kao i lokalnih zajednica, bi seoski turizam trebalo da se razvija kao u postojećoj turističkoj ponudi znatno je više „katalizator koji bi očuvao, zaštitio i upravljao segmenata „eko“ ili „etno“ nego što je podrobno prirodnim i kulturnim dobrima u seoskim planirano u razvojnim implementiranim područjima, s minimalnim ugrožavanjem planovima održivog turizma. Lokalna zajednica biološke raznovrsnosti, podržavajući održivu više služi kao pomoć u okviru organizacije i upotrebu bioloških resursa u Ruralnom rukovđenja zaštićenih područja nego što se na turističkom projektu shodno karakteru, nju računa kao na ravnopravnog partnera u vrednostima i dostupnim kapacitetima planiranju i primeni dogovorenih aktivnosti. postojećeg seoskog prirodnog okruženja“. Mahom nedovoljno razvijena svest lokalnih Društvena stategija u Izveštaju usredsređuje se zajednica o životnoj sredini jedan je od glavnih na ulogu seoskog turizma i kako bi on mogao problema menadžerima zaštićenih područja i da doprinese u ublažavanju brojnih društvenih to što dve od petnaest organizacija uključenih problema u seoskim područjima Srbije, a to su: u istraživački proces poseduju jasnu predstavu nezaposlenost, odliv stanovništva i osiromašenje o obrazovnim aktivnostima za (lokalnu ili) žena i mladih. Među drugim merama, u zajednicu, stoga ne bi trebalo da čudišto su ti Strategiji se navode i sledeći predlozi: kapacitetilokalnih zajednica nedovoljni i što im je neophodnapodrška. 20 20 Orlović, L.V.(2011). Obrazovanje odraslih i razvoj kapaciteta za održivo upravljanje zaštićenim prirodim dobrima, neobjavljena doktorska disertacija, Beograd: Filozofksi fakultet, odsek za andra- gogiju 38 3. Kratak pregled stanja životne sredine kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
Rezultati istraživanja pokazuju da upravljači zaštićenih područja i stručnjaci koji dolaze 3.8 Klimatske promene spolja podršku društva i odgovornih institucija Na osnovu postojećih naučnih dokaza o doživljavaju kao neadekvatnu, što je mišljenje ozbiljnim uticajima klimatskih promena na oko pedeset odsto ispitanika, a da se ti programi životnu sredinu, očekivano je da se određene usmereni na razvojne kapacitete mahom posledice ovih efekata pojave i u Srbiji. Sa višim organizuju uz pomoć međunarodno fi nansiranih temperaturama i manje padavina, predviđaju projekata ili na adhoc osnovi, bez prethodne se ekstremnije vremenske prilike koje dovode sistematske obuke.Može takođe da se zaključi da menadžere zaštićenih područjatreba podržati do rizika od poplava i suša. Očekuje se da ove da bi i oni mogli da odgovore zahtevima u klimatske promene utiču na poljoprivrednu implementaciji lokalnih potreba i primeni proizvodnju, razvoj sela, biodiverzitet i principa ordrživog seoskog turizma. ekosisteme. Negativan uticaj na ekosisteme naročito može da ograniči mogućnosti koje Dobra strana jeste ta što se među menadžerima su procenjene za razvoj održivog turizma22. zaštićenih područja opaža vidljiva tendencija Sa ciljem da se bavi ovim problemima, Srbija u posvećivanju veće pažnje organizovanim se pridružila Okvirnom akcionom planu za turističkim aktivnostima kao i promovisanju adaptaciju na klimatske promene jugoistočne područja. Izgradnja infrastrukture za posetioce, Evrope, Programu za upravljanje rizikom od pre svega turističkih/informativnih centara, nepogoda i adaptaciju jugoistočne Evrope, mogla bi iz osnova da poboljša mogućnosti razvoja turizma uopšte, kao i seoskih aktivnosti Evropskom forumu o adaptaciji na klimatske unutar i oko zaštićenih područja. Od suštinske promene i Regionalnoj ekološkoj pristupnoj važnosti je poboljšati saradnju i izgraditi mreži (RENA) pod okriljem Evropske komisije partnerstvo između upravljača i lokalnih zajednica kroz stalnu obuku menadžera i 3.9 Degradacija životne sredine podizanje svesti loklanog stanovništva. Jasno je da se već dugo rešavanje brojnih ozbiljnih problema zanemarivalo zbog drugih Takođe, poboljšanje planiranja u oblasti prioriteta. Posebno su u industrijskoj oblasti razvoja turizma u zaštićenim područjima je vidljive posledice. Godine zanemarivanja dovele neophodno. Neke inicijative u ovom pravcu su do kontaminiranog zemljišta, zagađene vode dale su rezultate metodološka uputstva i narušavanja kvaliteta vazduha. Cena se plaća za stvaranje savremenih planova za razvoj i preko leđa radnika i njihove bezbednosti, turizmau zaštićenimpodručjima na primeru kvaliteta života i zdravlja ljudi. Specijalnog rezervata prirode Zasavica21. Lokalne vlasti odgovorne su za primenu zakona Međutim, menadžeri zaštićenih područja i dalje iz oblasti životne sredine u svojim zajednicama, ne čine posebne planove za razvoj turizma, već kao i za pružanja usluga, kao što je snabdevanje ih izrađuju kao deo opšteg plana/programa vodom, kanalizacija, higijena, kao i prikupljanje upravljanja (dugoročnog ili godišnjeg). Stoga i odlaganje otpada. Opštinski inspektori imaju razvoj održivog turizma u zaštićenim prirodnim prilično ograničene nadlažnosti i uglavnom nisu dobrima ne dobija značaj koji zaslužuje, adekvatno opremljeni za rad. Sudske parnice 21 koje se vode, po prijavama ekoloških inspektora 21 dugo traju a kazna je obično neznatna. Mejer, M. i ostali (2005) Razvoj metodologije i plana upravljanja turizmom za Specijalni rezervat prirode Zasavia, Bon i Beograd 22 Izvor:
22 Procena regionalne klimatske ranjivosti, Forum jugoistočne Evrope o adaptaciji na klimatske promene, 2012. 39
Kratak pregled stanja životne sredine3. kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
Voda sa poljoprivrednih površina bogata je Značajan napredak na nivou opština u Srbiji fosfatima i nitratima, ponekad sadrži insekticide, postignut je izradom Lokalnihekoloških akcionih herbicide i fungicide, u zavisnosti od godišnjeg planova. (LEAP). Procesi izrade LEAP-a, u doba i kulture koja se uzgaja na ispitivanom preko deset opština u Srbiji, omogućili su ušeće području. svih zainteresovanih strana koje prepoznaju lokalne ekološke probleme i prioritete i Kanalizacione otpadne vode su mešavina rezultirali su konkretnim predlozima njihovo sanitarnog i tehnološkog otpada, s rešavanje. Osnovni problemi u životnoj sredini karakteristikama i jednog i drugog i u u lokalnim zajednicama odnose se na kvalitet slučajevima da ne postoji kanalizacioni sistem na vazduha, upravljanje otpadom i otpadne vode. odgovarajućem mestu, posle jakih kiša, ova voda sadrži velike količine svakojakihmaterija koje 3.10 Zagađenje vazduha je voda nanela. Samo 28 gradova u Srbiji ima Uprkos činjenici što u Srbiji ne postoji značajna postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda.23 industrija, stepen zagađenja vazduha prilično je visok. Na loš kvalitet vazduha utiču zastarela Voda za hlađenje iz termoelektrana nije ni industrijska postrojenja, neefi kasan sistem hemijski ni bakteriološki zagađena, alinjena je grejanja stanova i kuća i polovna vozila koja temperatura visoka, i prouzrokuje neravnotežu koriste gorivo lošeg kvaliteta. Sumpor-dioksid u temperaturi tamo gde se izliva. Reka Sava, i nivo čestica u industrijskim i gradskim pošto je na njoj sagrađena termoelektrana područjima često premašuje dozvoljenu NikolaTesla, ne ledi se nizvodno od ove elektrane, koncentraciju, što uzrokujepovećanje broja čak i najhladnijih meseci. Kanalizacioni otpad respiratornih oboljenja, srčanih bolesti i u vodi uglavnom potiče iz domova i restorana prevremene smrtnosti. Kapaciteti i resursi i karakterističan je po velikom broju bakterija, većine opština su ograničeni u praćenju virusa i protozoa, uz biorazgradiv materijal zagađenja vazduha, a tačni podaci o kvalitetu uljanog i proteinskog porekla, pomešan s vazduha uglavnom nisu lako dostupni lokalnom deterdžentima. Otpadna voda s farmi i klanica stanovništvu. ima sličan sastav, samo što je koncentracija zagađivača znatno veća. 3.11 Zagađenje vode Prema izvoru, poreklu i sadržaju zagađivača, Kvantitet otpadnih voda koje se slivaju u vodene otpadne vode su klasifi kovane u nekoliko grupa. tokove neprekidno se povećava usled povećanog Tehnološki zagađivači mogu biti agresivni životnog standarda,broja stanovnika u gradskim (kiselina ili baza) i sadrže dodatne supstance, područjima, urbanizacije i porastaindustrijske soli teških i otrovnih metala, cijanide, mineralna i poljoprivredne proizvodnje.Ne samo da se ulja, fenol, organske rastvarače i druge sintetičke povećava količina otpadnih voda nego se čini da organske čestice, u zavisnosti od toga koja se se umnožava i broj zagađivača, što ima negativne tehnologija koristi, koje sirovine i kakav je gotov posledice na vodeni sistem i onemogućava proizvod. samopročišćavajuće sisteme u samom vodotoku. Otrovne i mutagene supstance, koje mogu da se bioakumuliraju u posebnim piramidalnim naslagama, predstavljaju posebnu opasnost. 23 23 Drugi pregled stanja životne sredine u Srbiji , Ekonomska komisija ujedinjenih nacija za Evropu, Njujork i Ženeva 2007 40 3. Kratak pregled stanja životne sredine kao preduslova za razvoj ruralnog turizma
3.12 Nastajanje, sakupljanje Odlaganje opasnog otpada u Srbiji daleko je od ispunjvanja stndarda. Mnoga preduzeća odlažu i odlaganje otpada opasan otpad na deponije bez ikakve kontrole. U Srbiji se, kao jedan od prioritetnih problema Rezultat toga je da bez obzira što su državne životne sredine, prepoznaje loš pristup tretiranju institucije odgovorne za opasni otpad, rizike otpada čemu je uzrok uglavnom neadekvatan i teškoće neadekvatnog odlaganja opasnog društveni odnos prema tom problemu. Visoki otpada snose lokalne zajednice. troškovi , organizacija koja nije ekonomična, loš kvalitet usluge i neadekvatna briga o životnoj sredini rezultiraju lošom organizacijom 3.13 Recikliranje tretiranja otpada. Dok recikliranje predstavlja jedan od presudnih Sakupljanje i odlaganje otpada je odgovornost elemenata održivosti životne sredine, postojeća javnih komunalnih preduzeća koje je osnovala postrojenja i programi u Srbiji prilično su lokalna samouprava. Otpad se odlaže na deponije ograničeni. Agencija za reciklažu Republike koje, sa vrlo malo izuzetaka, ne ispunjavaju čak Srbije objavila je da je 2007. godine reciklirano ni osnovne sanitarne i tehničke uslove. A osim samo 9%čvrstog otpada (a 3% 2003). U to se komunalnog otpada, na deponije se odlaže i verovatno ubraja i „staro gvožđe“, koje od opasan otpad, kao elektronski, farmaceutski, nedavno vrlo uspešno recikliraju u romskim klanični otpad i ostali tipovi otpada koje je zajednicama. zabranjeno odlagati na deponije u Evropskoj uniji. Trenutno se u Srbiji reciklira između 10 i 15% otpada, do 2019. godine taj procenat bi trebalo U seoskim područjima, prikupljanje otpada da poraste na 25% (usklađivanje sa strategijom gotovo i da ne postoji. Umesto toga, otpad se Evropske Unije zahteva 25% recikliranja baca i potom pali na nelegalnim mestima, često ambalažnog otpada). Osnovna promena u oblasti duž puteva ili na obalama reka. recikliranja jeste što je ono do sada uglavnom bilo dobrovoljno.25 Pravni okvir za održivo Prema izveštaju inspekcije iz 2009. Godine, 40% upravljanje otpadom u Srbiji je uspostavljen komunalnog otpada, generisanog u Republici 2009. godine. Od tada je Ministarstvo izdalo Srbiji, završavalo je na divljim deponijam. više od 700 dozvola za upravljanje otpadom Prethodno Ministarstvo životne sredine i (sakupljanje, transport, tretman). Ukupno su prostornog planiranja je to prepoznalo kao jedan sve nadležne institucije, uključujući pokrajinu od prioritetnih problema, pa je u martu 2009. i lokalnu samoupravu,izdale više od 2.000 godine pokrenuta kampanja „Očistimo Srbiju“. dozvola.26 Akcija je uglavnom bazirana na uklanjanju smetlišta u toku jednodnevne akcije. Cilj akcije Javljaju se, ipak,znaci napretka u vidu privatnog nije samo uklanjanje smetlišta nego i promena sektora i tri veomavelike fabrike za recikliranje svesti o značaju životne sredine. Oko 300.000 plastike, izgrađene u Batočini, Novom Sadu i ljudi širom Srbije uzelo je učešća prve godine i Gornjem Milanovcu, što Srbiju stavlja u bolju uklonjeno je više od 150.000 m3 otpada sa 5.311 poziciju; proces obrade premašuje prikupljenu lokacija.24 25 26 24 24 Izvor: Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, akcija “Očistimo Srbiju” 41
Kratak pregled stanja životne sredine3. kao preduslova za razvoj ruralnog turizma 3.15 Obnovljivi izvori energije količinu za dvanaest puta. Ovakva situacijaje Obnovljiva energija potiče iz izvora kao što su šansa da se ozbiljno poboljša tretman otpada, sunčeva svetlost, vetar, kiša, plima, geotermalni pogotovo u seoskim područjima Srbije, što je izvori, koji se prirodno obnavljaju. Oko 16% posebno važno u regionima u kojima se razvija globalne potrošnje čini ona obnovljiva, od toga ruralni turizam. je 10% organskih materijala (biomasa) koji se uglavnom koriste za grejanje, a 3,4% potiče iz 3.14 Energetska efi kasnost hidroelektrana. Nove vrste obnovljivih (vetar, solarna energija, geotermalna, bio goriva) zgradarstva u Srbiji predstavljaju sledećih 3% i vrlo brzo zauzimaju Opšte je prihvaćano da će troškovi energije svoje mesto. U okviru elektrifi kacije oko 19% dobijene iz neobnovljivih iztvora u budućnosti pripada obnovljivim izvorima, od čega se 16% samo povećavati. Zbog toga se čine napori struje proizvodi u hidroelektranama, a 3% da se poveća energetska efi kasnost u svim daju novi obnovljivi izvori. Procenjuje se da se građevinama, ne samo iz ugla zaštite životne u Srbiji, od ukupno utrošene energije, između sredine već i sa stanovišta ekonomije. Potreba 14% i 25%, koristi ona obnovljiva. Razlika u za povećanjem energetske efi kasnosti važna je proceni je zbog nedostatka preciznih podataka za turizam, isto kao i za bilo koju drugu oblast kad se radi o upotrebi biomase (crno tržište, ekonomije, i trebalo bi da bude uključena u nezakonito i privatno sečenje šuma).27 razvojne strategije održivog turizma. Trenutno, Srbija zaostaje za mnogim evropskim zemljama. Glavni izvori obnovljive energije u Srbiji su: solarna energija, vetar, voda, geotermalni izvori Srbija preduzima prve korake u poboljšanju i biomasa. Potencijal obnovljivih izvora energije energetske efi kasnosti u zgradama. Godine 2009. u Srbiji iznosi preko 4,1 miliona tona godišnje, donet je Zakon o planiranju i izgradnji, koji po upoređena sa potrošnjom nafte, što je otprilike prvi put uvodi pojam energetske efi kasnosti jedna četvrtina sadašnje potrošnje energije. (član 4.), kao i potrebu za energetskom Obnovljiva energija nema odgovarajuću sertifi kacijom zgrada. Na osnovu ovog zakona, eksploataciju, osim kad se radi o vodotokovima avgusta 2011. godine, stupili su na snagu i i velikim elektranama, jerje upotreba obnovljive novi propisi o Energetskoj efi kasnosti zgrada energije znatno skuplja nego ona tradicionalna. i načinu izdavanja sertifi kata o energetskim karakteristikama zgrada koja se izražava kroz godišnju potrošnju energije po metru kvadratnompovršine unutar termičkog omotača, a izražava i preko primarne enrgije i emisije
CO2. Ovi propisi su u potpunosti usaglašeni sa evropskim propisima, a u odnosu na prethodno važeće standarde o termičkoj zaštiti objekata, sa višestruko pooštrenim zahtevima.
25 Pomoćnik ministra životne sredine, rudarstva i prostor- nog planiranja, http://www.vibilia.rs/dokument_new. php?s=vesti&ID=5052978&lang=sr
27 26 Intervju sa ministrom životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja (jun, 2012), http://www.okradio.rs/vesti/gradjani-pisu/ Slika 3.15.1 Distribucija potencijala obnovljivioh izvora energije u Srbiji intervju-sa-ministrom-dulicem_18861.html Izvor: www.obnovljiviizvorienergije.rs 27 www.euractiv.rs
4. Regionalne studije 43
4.1.Uvod
Srbija je podeljena na 150 opština i 24 grada koji ujedno predstavljaju i osnovne organizacione jedinice lokalne samouprave. (slika 1.) Gradovi mogu, ali ne moraju biti podeljeni u gradske opštine. Postoje 34 gradske opštine (17 u Beogradu, 5 u Nišu i Kragujevcu i 2 u Novom Sadu, Požarevcu i Vranju.). Teritorija opština se sastoji od grada (sedišta opštine) i okolnih sela. Opštine su dobile nazive prema gradovima, sedištima opština.
Slika 1: Opštine i gradovi u Srbiji sa regionima: centralna Srbija (1), region donjeg Podunavlja (2), južni Banat (3), istočna Srbija (4)
Donje Podunavlje 44
4.Regionalne studije
4.1.1. Lokalne regionalne karakteristike Regioni i distribucija opština, kojii su predmet intenzivnije. Do 1991. godine gradska naselja ove studije, ne podudaraju se u potpunosti su beležila porast stanovnika, kada je došlo sa regionima koji su pomenutim popisom do smanjenja stanovnika i u ovim naseljima, obuhvaćeni. Tabela 4.1 daje pregled razlika i jer više nije bilo priliva radne snage iz seoske podudaranja položaja opština u regionima. sredine. Tih godina je započelo intenzivno starenje i odumiranje sela, koje početkom XXI Region Opština Statistički region
Centralna Srbija Ljig, Valjevo, Kosjeric, Mionica Zapadna Srbija
Gornji Milanovac Centralna Srbija Region donjeg Podunavlja Kladovo, Majdanpek, Veliko Gradiste Istočna Srbija
Golubac, Pozarevac, Južni Banat na Dunavu Alibunar, Bela Crkva, Kovin, Vrsac Vojvodina Istočna Srbija Knjaževac, Zaječar, Negotin. Istočna Srbija
Pirot, Dimitrovgrad, Jugoistočna Srbija
Tabela 7: Opštine i statistički regioni veka poprima karakteristike epidemije i širi se 4.1.2. Demografi ja velikom brzinom i na one prostore Srbije koji u Brojnost i kvalitet radne snage jedan su od ranijim godinama nisu imali nedostatak radne najbitnijih preduslova uspešnog razvoja turizma, snage. a upravo se nedostatak kadrova javlja kao ključni problem u svim proučavanim regionima. Izrazito Ova pojava je najizraženija u pograničnim negativan prirodni priraštaj postao je najveći selima Knjaževačke opštine. Crni Vrh, Ravno ekonomsko - geografski problem poslednjih Bučje, Aldina Reka, Tatrasnica, Aldinac i druga decenija XX veka u Srbiji. Sve do 60-ih godina mesta, imaju od deset do stotinu puta manje prošlog veka stanovništvo Srbije se uvećavalo, a stanovnika u odnosu na 1948. godinu ili su u učešće seoskog stanovništva je iznosilo do 80%. potpunosti ugašena, kao što je to Repušnica. Nakon ovog perioda usledilo je smanjivanje broja stanovnika, iz decenije u deceniju sve 45
Regionalne studije4.
1948 1971 2002 Opština Grad Sela Grad Sela Grad Sela
Negotin 10 90 18 82 41 59 Zaječar 19 81 38 62 60 40 Knjaževac 9 91 22 78 52 48 Pirot 17 83 42 58 64 36 Dimitrovgrad 13 87 34 66 59 41
Jedan od ključnih razloga nestajanja sela Prema nekim proračunima, smatra se da sela regiona istočne Srbije jeste zapostavljanje sa manje od 20 stalnih stanovnika nemaju poljoprivredne proizvodnje na prostoru gde realne šanse za razvoj ruralnog turizma. Da bi je poljoprivreda predstavljala osnovni izvor se organizovano pristupilo ruralnom turizmu, potrebno je najmanje 10 domaćinstava, odnosno prihoda. Među poljoprivrednim granama u dvoje radno angažovanih po domaćinstvu. Ako veoma lošem položaju našlo se stočarstvo, se uzme u obzir da nije svako domaćinstvo a posebno ovčarstvo, kao svojevremeno zainteresovano ili sposobno da se bavi turizmom, najrazvijenija i bazna poljoprivredna grana to znači da realnu donju granicu broja potrebnih svih planinskih prostora Srbije. Ako se uzme radno aktivnih stanovnika treba povećati na 40. u obzir da poljoprivredni proizvodi i domaća hrana predstavljaju okosnicu razvoja seoskog Na osnovu iznetih kriterijuma, došlo se do turizma, onda je sasvim jasno koliko će zaključka da samo 8 sela u opštini Dimitrovgrad oporavak poljoprivrede i pokretanje turističkog imaju realne mogućnosti za razvoj ruralnog turizma. Sela čije će se gašenje desiti u narednih privređivanja biti ozbiljan posao. 10-20 godina su sela bez podmlatka i radno sposobnog stanovništva. Procenjuje se da će O negativnom uticaju demografskih faktora čak 32 sela opštine Dimitrovgrad ostati bez na razvoj turizma u pograničnim opštinama stanovnika, ukoliko država nešto ne preduzme najbolje govore podaci izneti u Strategiji razvoja na saniranju ovog problema(Strategija razvoja turizma opštine Dimitrovgrad (2008. godine), turizma, 2008.). gde se nedvosmisleno vidi da su neka seoska naselja trajno izgubljena kada je u pitanju Prema statističkoj kategorizaciji demografske organizacija turističke privrede. starosti opština, postoji 7 stepena starosti, pri čemu sve opštine Srbije (bez Kosova i Metohije), Od 43 naselja, koliko ih ima u ovoj opštini, čak 24 izuzev Novog Pazara, Tutina, Bujanovca i sela nemaju podmladak (do 20 godina starosti). Preševa, spadaju u 3 najstarije kategorije. Ovo Najnepovoljnija situacija je u staroplaninskim jasno pokazuje koliko je loša demografska selima, gde ima 8 sela (Sva su bez podmlatka.), slika Srbije, što je preduslov uspešnog razvoja sa svega 37 radno sposobnih stanovnika. privrede jedne zemlje. 46
4.Regionalne studije Prosečna starost s Region centralne Srbije obuhvata 5 opština. Selo tanovnika (najdublja Sve opštine imaju negativan prirodni priraštaj, po čemu se naročito ističe opština Ljig, sa demografska starost) priraštajem tri puta nižim od republičkog proseka. Kosjerić (Sela) 45,4 Rosići 52,0 Opština Prirodni priraštaj Stojići 55,8 Valjevo (Sela) 43,5 Srbija - 4,6 ‰ Majinović 53,6 Kosjerić - 9,7 ‰ Osladić 51,5 Valjevo - 6,1 ‰ Mionica (Sela) 43,4 Golubac 49,8 Mionica - 8,2 ‰ Gunjica 49,8 Ljig - 14,2‰ Ljig (Sela) 44,6 GornjiMilanovac - 7,0 ‰ Živkovci 48,5 Liplje 48,9 Gornji Milanovac 45,6 (Sela) Pored toga, Ljig je jedina opština ovog Davidovica 64,2 regiona koja pripada poslednjem stadijumu demografske starosti (najdublja demografska Krivareka 57,3 starost), dok najstarije stanovništvo u seoskim desetina ili manje stanovnika. Mnogoljudnija naseljima ima opština Gornji Milanovac (45,6 sela daju mogućnost bolje organizacije seoskog godina). U tabeli su predstavljena po dva sela sa turizma uprkos postojećoj nepovoljnoj starosnoj najstarijim stanovništvom u svakoj opštini. Na strukturi stanovništva. osnovu ovih podataka, nije teško zaključiti da je radno sposobnog stanovništva u takvim selima Opština Prirodni priraštaj malo, te da se razvoj seoskog turizma u njima s pravom dovodi u pitanje. Srbija - 4,6 ‰
Četiri opštine Južnog Banata imaju izrazito Alibunar - 10,1‰ negativan prirodni priraštaj, koji je u selima daleko izraženiji. Ono što se može smatrati Bela Crkva - 8,0 ‰ demografskom prednošću regiona južnog Vršac - 5,6 ‰ Banata u odnosu na ostale jeste to što u ovim opštinama skoro da nema sela sa nekoliko Kovin - 7,1 ‰ 47
Regionalne studije4.
Pet opština regiona donjeg Dunava svrstano Opštine regiona istočne Srbije imaju najlošiju je u tri kategorije demografske starosti. demografsku situaciju. Ovo je jedan od prostora Najmlađe stanovništvo, pa samim tim i najveći Srbije u kojima je raseljavanje najranije započelo. radni i privredni potencijal, imaju Požarevac i Zahvaljujući, u dobroj meri, zastupljenom Majdanpek, dok najstarije stanovništvo živi planinskom reljefu, gde je infrastruktura ostala u Velikom Gradištu (najdublja demografska decenijama nepromenjena, stanovništvo se starost). S druge strane, opština Kladovo ima intenzivno iseljavalo. Raseljavanje se najsporije najstarije stanovništvo u seoskim naseljima, odvijalo u opštini Negotin, s obzirom na to da prosečne starosti 46,6 godina. su sela uglavnom ravničarska i da je ovde bilo izvesnih infrastrukturnih radova. Opština Prirodni priraštaj Prosečna starost Srbija - 4,6 ‰ Selo stanovnika (najdublja demografska starost) Požarevac - 5,0 ‰ Veliko Gradište - 11,0‰ Požarevac (Sela) 42,8 Golubac - 12,9‰ Klenovnik 45,4 Kličevac 44,8 Majdanpek - 8,8 ‰ VelikoGradište 42,9 Kladovo - 11,2‰ (Sela) ČešljevaBara 48,2 Pored niske stope prirodnog priraštaja koja Doljašnica 47,3 je, sem Požarevca, dva do tri puta niža od Golubac (Sela) 43,0 republičkog proseka, sve opštine regiona Snegotin 49,4 donjeg Dunava odlikuju se jednim od najvećih emigracionih stopa u Srbiji. Ovdašnje Kudreš 47,0 stanovništvo (u značajnom procentu vlaške Majdanpek (Sela) 42,7 nacionalnosti) poslednjih pola veka intenzivno Klokočevac 45,7 odlazi na rad u zemlje Zapadne Evrope, što je dodatno uticalo na kreiranje nepovoljne Leskovo 45,2 demografske slike Kladovo (Sela) 46,6 Ljubičevac 59,5 Velesnica 55,0 48
4.Regionalne studije
Opština Prirodni priraštaj Najlošiju demografsku sliku od svih proučavanih Negotin -11.3‰ opština ima Knjaževac. Pored brojnih sela, sa po nekoliko desetina stanovnika, u opštini Zaječar -10.7‰ Knjaževac je sve više seoskih naselja bez stanovnika (Repušnica) ili onih pred gašenjem Knjaževac -15.0‰ (Aldina Reka, Gabrovnica, Papratna). Utoliko Pirot -7.3 ‰ gore je što je, i u selima koja imaju stanovnike, starosna struktura u tolikoj meri nepovoljna da Dimitrovgrad -14.6‰ je planiranje razvoja bilo koje privredne grane, pa i turizma, praktično onemogućeno. Danas je najpovoljnija situacija u opštini Pirot, mada su seoska planinska naselja i ove opštine praktično ostala bez stanovnika. Izuzev opštine Pirot, ostale četiri opštine se nalaze u stadijumu najdublje demografske starosti, pa je u tom smislu demografski potencijal regiona istočne Srbije, u poređenju sa drugim regionima, najslabiji.
Broj stanovnika Broj stanovnika Broj stanovnika, Selo (prvi rezultati mlađih od 60 popis iz 2002. popisa iz 2011.) godina Aldina Reka 12 ≤ 3 1 Aldinac 26 16 0 Božinovac 26 17 1 Vidovac 45 24 7 Gabrovnica 10 ≤ 3 1 Papratna 13 ≤ 3 1 Ravno Bučje 28 13 3 Staro Korito 51 23 5 Tatrasnica 5 ≤ 3 2 Šarbanovac 25 14 3 4.2 Centralna Srbija 49
Centralna4.2 Srbija
GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE REGIONA CENTRALNE SRBIJE
4.2.1. Položaj 4.2.2. Reljef Region centralne Srbije, koji za potrebe ove U reljefu regiona dominiraju Valjevske planine. studije obuhvata opštine Valjevo, Mionicu, Ovaj planinski venac pripada Dinarskim Ljig, Gornji Milanovac i Kosjerić, nalazi se u planinama. Proteže se u ukupnoj dužini od oko zapadnom delu Srbije. Prirodno je ograničen 75 km, u obliku potkovice oko Valjeva. Planine dolinom reke Kolubare na severu, dolinom se sastoje od stena različite geološke građe, što se reke Zapadne Morave i Moravice na jugu, ogleda u njihovoj bogatoj morfologiji. Posebno Sokolskom planinom i dolinom Drine na se svojom lepotom i dinamičnošću ističu delovi zapadu i planinama Rudnik i Vujen na istoku. planina izgrađeni na krečnjacima. Najviši vrh Čitava površina ovog regiona iznosi 2,707 km2. Valjevskih planina je Mali Povlen visine od 1.347 Ova regija je administrativno smeštena u tri m. Sledeće planine valjevskog planinskog venca distrikta – Kolubarski (Valjevo, Mionica i Ljig), mogu se izdvojiti kao pojedinačni kompleksi: Moravički (Gornji Milanovac) i Zlatiborski Medvednik, Jablanik, Povlen, Magleš, Maljen i (Kosjerić). Suvobor.1 Tabela br. 4.2.1. 1 Vasović M. (2003), Podrinjsko Grb Opština Regionvaljevske Površina planine,IstraživaBrojčka stanica Petrnica, 2 Valjevo[km ] stanovnika
Mionica Kolubara 329 16,513
Ljig Kolubara 279 14,629 Gornji Moravica 836 47,641 Milanovac Kosjerić Zlatibor 358 14,001 Valjevo Kolubara 905 90,301 (grad)
1 Vasović M. (2003), Podrinjsko valjevske planine, Istraživačka stanica Petrnica, Valjevo 0 50
4.2Centralna Srbija
Vrhovi Valjevskih planina su blagi, zaobljeni i su vrtače koje su u kasnijem geološkom periodu prekriveni šumama. Reke prosecaju planinske napunjene sedimentima. One čitavom reljefu strane i čine reljef dinamičnijim. Rečne doline Valjevskog krasa daju blag, valovit izgled. su pod šumskim rastinjem, dok su na grebenima između njih smeštene livade i pašnjaci. Posebnu vrednost Valjevskog krasa predstavljaju podzemni kraški oblici – pećine i jame. Od Planinski grebeni su spušteni na pojedinim 200 istraženih objekata3 moguće je izdvojiti mestima dubokim prevojima koji omogućavaju nekoliko značajnijih, po svojim dimenzijama komunikaciju između kotlina i dolina velikih ili po nastanjenosti u ranijim periodima razvoja reka, koji okružuju planinu. Na ovim prevojima ljudi. nalaze se najvažnije regionalne saobraćajnice. Po dimenzijama se izdvajaju Petnička i Rečni tokovi su izgradili veći broj dubokih Degurićka pećina, kao i Dragov ponor (jama). dolina, klisura i kanjona. Posebni prirodni Degurićka pećina je dostupna samo spe- kuorizitet predstavljaju poslednja dva dolinska leoroniocima i predstavlja izrazit avanturistički tipa. Najpoznatiji su kanjon Gradca i Sušice, objekat. Petnička pećina je ranije bila uređena usečeni u Valjevski kras. Njihove dolinske za turističke posete, a posebnost čini pećinska strane izdižu se i do 300 m iznad rečnog korita, dvorana velikih dimenzija sa prirodnim sa strmim krečnjačkim odsecima2. Meandri reke otvorima ka površini na njenoj tavanici. U Gradac duboko su se urezali u krečnjačke stene dolini reke Ribnice nalaze se Ribnička pećina i formirali prelep prirodni ambijent. i arheološki veoma zanimljiva Šalitrena pećina. Ovo su kratke, ali za nauku i nastavu u prirodi Manji, ali podjednako lepi, jesu kanjoni Ribnice interesantne pećine. i Skrapeža. Njihove dimenzije onemogućavaju postojanje pešačkih staza, ali zato planinari prolaze kroz sam rečni tok u delu godine kada su Od specifi čnih oblika u reljefu treba vode u reci niže. Brojni slapovi, mali vodopadi i pomenuti Povlenske kugle u koritu Milinkovog potoka, kod sela Mra- bočni izvori daju ovim rečnim dolinama prirodan vinci na planini Povlen. Nastale i za avanturiste privlačan izgled. Reke Jablanica vulkanskom aktivnošću u davnoj i Obnica imaju klisuraste doline strmih strana, prošlosti još uvek su izvor mitova u sa širokim prohodnim aluvijalnim ravnima. predanjima lokalnog stanovništva. Njihov položaj u unutrašnjosti Valjevskih planina, u šumi daleko Snažno razvijeni kraški proces unuštio je brojne od naselja, pruža izuzetan ambijent vodotoke koji su se sa Valjevskih planina tekli za privlačenje avanturista željnih ka okolnim kotlinama. Samo najjači tokovi su prirodne mistike. uspeli da izgrade kanjonske doline. Rečni tokovi koji su nestali u dubinu krečnjaka ostavili su iza sebe suve doline. Na njihovom dnu formirane 2 Zaštićena prirodna dobra u Srbiji. 2 4 ZaštićenaZavod zaprirodna za[titu dobra prirode u Srbiji. Srbije, Zavod za Beograd za[titu prirode 2007 Srbije, Ducić V., Radovanović M. (2005), Klima Srbije, Zavod za Beograd 2007 udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 3 Lazarević R. (1996), Valjevski kras, Srpsko geografsko društvo, 5 Beograd LEAP Grada Valjeva, 2010 51
Centralna4.2 Srbija
4.2.3. Klima Centralna Srbija ima umereno kontinentalnu Najveći urbani kompleksi nalaze se u donjim klimu sa umereno toplim letima, umereno delovima ovog regiona. Na većim nadmorskim hladnim i dugim zimama i blagim prelaznim visinama, naselja su raštrkana. godišnjim dobima. Samo najviši delovi njene teritorije (preko 800 m nadmorske visine) imaju 4.2.5. Vazduh karakteristike subplaninske klime, sa svežim Prema CLRTAP podacima, opštine u centralnoj letima i jakim zimama. Prosečna temperature Srbiji nisu izložene opasnim emisijama sumpor- vazduha na Divčibarama (960 m a.s.l.) dioksida i azotnih oksida. Prema podacima iznosi 7°C. Postoji pravilno godišnje kretanje dobijenim dugoročnim praćenjem, urbana temperature sa minimumom koji se dostiže u područja Gornjeg Milanovca, Ljiga, Valjeva, januaru i maksimumom u julu. Reljef Valjevskih Kosjerića i Mionice imaju dobar kvalitet vazduha, planina ima izuzetan uticaj na kretanje jer najveće dnevne koncentracije SO2 i azotnih vazdušnih masa, pa time i na količinu padavina, oksida ne prelaze dnevne dozvoljene granice. S tako da one godišnje dobijaju u proseku oko obzirom na kotlinski položaj gradova u regionu, 1.100 mm padavina. Vetrovi su najjači zimi i posebno Valjeva, tokom zimske grejne sezone najslabiji u proleće, a najčešći je severozapadni pojavljuje se veći broj dana sa prekoračenjem vetar4. dozvoljene količine čađi u vazduhu. U Valjevu takvih dana ima u proseku 30, ali se njihov 4.2.4. Stanovništvo broj u poslednjim godinama smanjuje5. Ukupna površina opština Valjevo, Mionica, Ljig, Gornji Milanovac i Kosjerić iznosi 2.707 Kvalitet vazduha u ruralnim područjima je još km2. U poređenju sa projektnim regionima bolji. Međutim, kvalitet vazduha u opštinama kužni Banat, istočna Srbija i donje Podunavlje, Kosjerić i Gornji Milanovac nije baš najbolji, ovaj region karakteriše značajno veća gustina jer postoji čestično zagađenje praškastim naseljenosti. U suprotnosti sa trendom koji materijama. Zagađenje čestičnim materijama se se beleži u mnogim opštinama u Srbiji, može pripisati fabrici cementa Titan u Kosjeriću stanovništvo u Valjevu je u porastu. i njenim otvorenim površinskim kopovima 4 Tabela br. 4.2.2. Površina Broj Stanovništvo Gustina Povećanje Opština (km2) naselja naseljenosti broja sta- 1991. 2002. (stanovnika/km2) novnika (‰)
Valjevo 905 78 0.2 Mionica 329 36 17 061 16 513 50.2 -3.2 Ljig 279 27 15 667 14 629 52.4 -6.6 Gornji Milanovac 836 63 49 368 47 641 57.0 -3.5 Kosjerić 358 27 15 236 14 001 39.1 -8.1 52
4.2Centralna Srbija
sirovina za proizvodnju cementa, otvorenim Reka Gradac je ponornica koja ponovo izbija na rudnim kopovima i preradom kamena dijabaza površinu 10 km uzvodno od ušća u Kolubaru, u Kaoni (Kosjerić) i građevinskog kamena na vrelima Zelenci i Kolovrat. Iz Petničke i Uba i Slavkovici (Ljig). Iskopavanje magnezita Degurićke pećine takođe ističu podzemne vode. (Pranjani) i olovo-cinkane rude (Rudnik) obavlja se u opštini Gornji Milanovac, koja Region centralne Srbije je bogat termomineral- je označena kao jedna od najzagađenijih nim izvorima. Banje Vrujci i Ljig su naj- lokacija u Srbiji zbog jalovišta rudnika olova važniji predstavnici bajnskog turizma. i cinka na planini Rudnik, koje je od izlivanja zaštićeno zemljanim nasipom i koje se nalazi Banja Vrujci se nalazi u podnožju planina na listi apsolutnih prioriteta za sanaciju. Suvobor i Maljen, u dolini reke Toplice. Termalna voda u Vrujcima (28 °C ) sadrži Jula 2011. godine fabrika cementa Titan dobila kalijum, magnezijum i selen. Sa izvorom koji je prvu integrisanu dozvolu (IPPC dozvola) u ima protok vode od 300 litara u sekundi, Vrujci Srbiji, predviđenu Zakonom o integrisanom su na prvom mestu u Srbiji. Banja je pogodna sprečavanju i kontroli zagađenja životne sredine. za lečenje hronične reume, visokog krvnog pritiska, anemije, kamena u bubregu i urinarnom 4.2.6. Vode traktu, ginekoloških problema i bolesti oka. Valjevske planine su bogate vodom, kako nadzemnom tako i podzemnom. Površinski Banja Ljig, kao i Banja Vrujci, nalazi se u tokovi se u vidu potoka i rečica spuštaju sa podnožju planine Suvobor, na nadmorskoj padina planina i formiraju veće rečne tokove koji visini od 160 do 280 m. Banjski kompleks se izgrađuju pomenute klisure i kanjone. Najveći proteže duž reke Ljig, u blizini magistralnog tok na severu regiona predstavlja reka Kolubara. puta Beograd−Podgorica. Banja Ljig ima Nastaje od Jablanice i Obnice, a veće pritoke mnogobrojne izvore mineralne vode temperature su joj Gradac, Ribnica i Ljig. Sa južnih padina 32,5 °C, čija su medicinska svojstva poznata još Valjevskih planina teku Skrapež sa pritokom iz perioda starih Rimljana. Mineralna voda se Ražanom, Kamenica, Čemernica i Dičina.6 koristi za piće i kupanje. U banji Ljig se leče sledeće bolesti: kožne bolesti, bolesti zglobova, Podzemna voda izbija na površinu u vidu neuropsihijatrijske bolesti, bolesti sistema za bogatih i jakih kraških vrela. Posebno se varenje i poremećaji perifernih krvnih sudova. svojom lepotom ističu Taorska vrela na južnim padinama planine Povlena. Na izlasku Najveće reke u ovom regionu su Kolubara, iz pećine akumulirana je veća količina bigra Skrapež, Gradac i Dičina. Gornji tokovi ovih preko koga se u slapovima preliva voda. reka imaju odličan kvalitet vode. Međutim,
6
6 Gavrilović Lj., Dukić D. (2002), Reke Srbije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 53
Centralna4.2 Srbija sve ove reke su zagađene nizvodno od glavnih 4.2.7. Zemljište urbanih područja kroz koja protiču. Kvalitet Zemljište područja opština Gornji Milanovac, vode varira od klase II/III za reku Kolubaru Valjevo, Kosjerić, Mionica i Ljig je uglavnom do klase II za donje tokove reka u njenom sastavljeno od kraških krečnjaka, gnajsa, slivu, dok su gornji tokovi ove, kao i drugih dolomita i serpentina. Plodna zemljišta planinskih reka, u visokoj I klasi, odnosno I/ (smonice, fl uvisoli i eugleji) raspoređena su u II klasi kvaliteta vode. Glavni zagađivači su ravnicama, brdskim područjima i dolinama. otpadne vode iz industrijskih postrojenja i Krečnačko-dolomitna crna zemljišta, litosoli i domaćinstava, neadekvatna upotreba agro- rendzine, rankeri i distrični kambisoli, , luvisoli i hemikalija i nekontrolisano odlaganje otpada. kalkokambisoli dominiraju na višim planinama. Poštujući Okvirnu direktivu o vodama EU i novi Zakon o vodama, usvojen 2010. godine, Zemljištu u opštinama Kosjerić i Gornji Srbija je uradila pilot projekat za dovođenje Milanovac preti degradacija pejzaža i sliva reke Kolubare u dobar kvalitet voda. zagađenje u zonama uticaja površinskog Detektovani su zagađivači i predložene mere kopa sirovina za proizvodnju cementa, zaštite. Projektovana godina dostizanja dobrog rudnika magnezita i rude olova i cinka, kao statusa voda je 20297 godina. i površinskog kopa i prerade građevinskog kamena. Zemljište se direktno (odlaganje jalovine i industrijskog otpada) i indirektno 7 (2010) Pilot plan upravljanja slivom reke Kolubare – (kroz zagađenje vazduha i vode) zagađuje i radna verzija. Republička direkcija za vode. Beograd od strane industrijskih postrojenja u Valjevu, Kosjeriću i Gornjem Milanovcu. Pored toga, na kvalitet zemljišta u centralnoj Srbiji negativno utiču neadekvatne navike u poljoprivrednoj proizvodnji, oticanje netretiranih otpadnih voda iz deponija i rudnika, erozija i poplave.
U celom regionu je seoskom stanovništvu dostupna obuka o korišćenju agrotehničkih mera. U opštini Ljig to radi NVO Moba. U Kosjeriću i Gornjem Milanovcu aktivni su saradnici sa Agronomskog fakulteta i Instituta za voćarstvo iz Čačka. U Mionici i Valjevu su, pored opštinske poljoptivredne službe, uključeni i nastavnici sa Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu.
Aca Petrović: Taorska vrela
7 (2010) Pilot plan upravljanja slivom reke Kolubare – radna verzija. Republička direkcija za vode. Beograd 54
4.2Centralna Srbija
4.2.8. Generisanje, sakupljanje i Prema izveštaju inspekcije iz 2009. godine, 40% odlaganje otpada komunalnog otpada generisanog u Republici U opštinama Ljig, Valjevo, Mionica, Kosjerić Srbiji, završavalo je na divljim deponijama. i Gornji Milanovac sakupljanje i odlaganje Bivše Ministarstvo životne sredine i prostornog otpada je odgovornost javnih komunalnih planiranja je to prepoznalo kao jedan od preduzeća, koje je osnovala lokalna samouprava. prioritetnih problema, pa je u martu 2009. Generisanje i sakupljanje otpada u ovim godine pokrenuta kampanja „Očistimo Srbiju”. opštinama prikazano je u sledećoj tabeli. Akcija je uglavnom bazirana na uklanjanju smetlišta u toku jednodnevne akcije. Cilj akcije Seoska naselja su izuzeta od sakupljanja otpada, nije samo uklanjanje smetlišta, već i promena što rezultuje u postojanju divljih deponija u svesti o značaju životne sredine. Oko 300.000 najvećem broju sela i duž puteva i reka u regionu. ljudi širom Srbije je uzelo učešća prve godine Prema gore navedenim podacima, skoro 20.000 i uklonjeno je više od 150.000 m3 otpada sa tona otpada svake godine završi na ilegalnim 5.311 lokacija. deponijama.
Broj stanovnika Broj stanovnika Generisanje Sakupljanje Broj pokriven pokriven Opština otpada otpada stanovnika sakupljanjem sakupljanjem (t/god)* (t/god) otpada otpada (%)
Ljig1 12730 3873 30.4 4048 1232 Valjevo1 90301 69532 77.0 28.716 22111 Mionica1 14263 2619 18.4 4.536 833 Kosjeric2 12083 5030 41.6 3.842 1600 Gornji 10124 Milanovac3 44438 31838 71.6 14.131
Ukupno: 173.815 112.892 65 55.273 35.900
(Footnotes) 1 Na osnovu prosečnog generisanja otpada po glavi stanovnika
Tabela 4.2.2: Generisanje i sakupljanje otpada u regionu 1 Kolubarski okrug; 2 Zlatiborski okrug; 3Moravički okrug *Na osnovu prosečnog generisanja otpada po glavi stanovnika Izvor: Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, Akcija „Očistimo Srbiju”
55
Centralna4.2 Srbija
U toku ovih akcija očišćeno je mnogo smetlišta Izgradnja deponije će pokriti potrebe za u regionu u toku poslednje 3 godine, ali su ona odlaganjem otpada svih opština Kolubarskog ponovo nastajala. U sledećoj tabeli su prikazani regiona i grada Valjeva (Ljig, Mionica, pored rezultati akcije u periodu od 2009. do 2011. ostalih opština), koje će zajedno učestvovati godine8. u njenoj izgradnji. Kroz IPA fond, Evropska Tabela 4.2.4: unija će pomoći izgradnju ove deponije koja Broj će biti u skladu sa najvišim standardima. očišćenih Planirano je da deponija počne da radi do Broj Opština lokacija 2013. godine. naselja 2009-2011 10 Regionalni plan upravljanja otpadom za 9 opština (Arilje, Bajina Bašta, Čačak, Čajetina, Ljig 27 61 Ivanjica, Kosjerić, Lučani, Požega i Užice) je Valjevo (grad) 78 102 usvojen i regionalna sanitarna deponija Duboko Mionica 36 53 je počela sa radom u oktobru 2011. godine, ali ne sa punim kapacitetima, jer još uvek Kosjeric 27 51 nema dovoljnih količina otpada. Neka opštine Gornji još uvek nisu izgradile transfer stanice zbog Milanovac 63 313 fi nansijskih problema. Opština Kosjerić odlaže Ukupno: 231 580 otpad na deponiju Duboko. Kada počnu da funkcionišu transfer stanice, izvršiće se sanacija devet neuslovnih deponija. Prikupljeni otpad se odlaže na neadekvatne deponije (Deponija u Valjevu se nalazi na obali Kao jedan od dugoročnih ciljeva ovog regional- reke Kolubare.), izuzev u Gornjem Milanovcu nog plana upravljanja otpadom u kome je izgrađena sanitarna deponija uz postavljen je cilj „nula otpada”. pomoć vlade Norveške. Na slici br 4.2.1 Usvojen je regionalni plan upravljanja su prikazane otpadom9 za 11 opština (Valjevo, Ub, Mionica, regionalne depo- Lajkovac, Ljig, Osečina, Koceljeva, Vladimirci, nije i regionalna Lazarevac, Obrenovac i Barajevo) i obezbeđena reciklažna dvo- sva neophodna dokumentacija za izgradnju rišta u regionu, regionalne sanitarne deponije sa dvorištem za čija je izgradnja reciklažu Kalenić. Deponija će biti locirana na predviđena napuštenom kopu rudnika lignita Kolubara. Nacionalnom Slika 4.2.1 strategijom 8 upravljanja otpadom. 8 10 Izvor:9 Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog Regionalni plan upravljanja otpadom, JKP Duboko, TCS – ID 25096, maj, 2011 planiranja, Akcija „Očistimo Srbiju” 10 9 Regionalni plan upravljanja otpadom za 11 opština Kolubarskog regiona, Institut za arhitekturu, urbanizam prostorno planiranje Srbije, 2006 56
4.2Centralna Srbija
4.2.9. Reciklaža Mnoga industrijska i komercijalna privredna Trenutno se u Srbiji reciklira između 10 i 15% društva iz Valjeva sakupljaju, razdvajaju i otpada, do 2019. procenat ukupne reciklaže bi prodaju otpad ovlašćenim operaterima (npr. trebalo da poraste na 25%. Glavna promena u Vujić, Valy, Gorenje, zelena pijaca Polet, itd.), oblasti recikliranja jeste da je ono bilo do sada što je i njihova zakonska obaveza. Deo otpada na dobrovoljnoj bazi11. Pravni okvir za održivo koji se može reciklirati sakuplja i Romska upravljanje otpadom u Srbiji je uspostavljen populacija, uglavnom gvožđe, bakar i papir. 2009. godine. Od tada je Ministarstvo izdalo više od 700 dozvola za upravljanje otpadom U Valjevu je započela izgradnja reciklažnog (sakupljanje, transport, tretman). Sve nadležne dvorišta koju fi nansira Ministarstvo životne institucije, uključujući pokrajinu i lokalnu sredine, rudarstva i prostornog planiranja samoupravu, ukupno su izdale više od 2.000 zajedno sa lokalnom samoupravom. Otpad iz dozvola12. opštine Mionica će se sakupljati i transportovati u ovaj centar. Posle separacije otpad će se Nacionalnom strategijom upravljanja otpadom odlagati na deponiju Duboko i Vinča do izgradnje predviđena je izgradnja reciklažnih dvorišta, deponije Kalenić. do kojih bi se otpad transportovao i razdvajao na korisne frakcije. Predviđena je separacija U opštini Ljig, gradu Ljigu počela je primarna otpada i na deponijama. Problem je činjenica selekcija otpada. Domaćinstvima se dostavljaju da je cena sakupljanja otpada još uvek socijalna PVC za razdvajanje PET otpada i papira, ali kategorija, što rezultuje nedostatkom sredstava. sav prikupljeni, razdvojeni otpad se odlaže na Većina javnih komunalnih preduzeća nema lokalno smetlište. Postoji i nekoliko kontejnera infrastrukturu za prikupljanje i separaciju otpada. za PET otpad na nekim lokacijama, ali ga javno komunalno preduzeće ne sakuplja. Otpad iz ove Pre odlaganja na deponiju Duboko, otpad opštine će se transportovati u buduće reciklažno iz opštine Kosjerić , papir/karton i frakcije dvorište sanitarne deponije Kalenić. U ovoj metala se razdvajaju, baliraju i prodaju za opštini postoje dva ovlašćena sakupljača otpada. reciklažu. U ovoj opštini nema registrovanih operatera za upravljanje otpadom, izuzev U opštini Gornji Milanovac postoji primarna nekoliko transportera registrovanih za prevoz selekcija otpada. Postavljeni su kontejneri za letećeg pepela iz obližnje termoelektrane. papir i PET otpad u gradu Gornji Milanovac. Gradjani dobijaju i PVC kese za razdvajanje U Valjevu otpad koji se može reciklirati sakuplja ovih tipova otpada. U toku 2011. godine nekoliko privatnih privrednih društava, Metva, sakupljeno je oko 25.000 tona ambalažnog Metalprom, BT Sotrel (papir, plastika, metal, PET otpada i oko 120.000 tona papira/kartona. itd.) ,Inos-Balkan, udruženje građana Green Ostale frakcije otpada odlažu se na sanitarnu Bike i javno komunalno preduzeće Vidrak deponiju u Gornjem Milanovcu, budući da (papir i PET) i otprema iz Valjeva na reciklažu. nema sekundarne separacije otpada. 11 12 Otpad iz opštine Mionica se takođe odlaže na 11 Pomoćnik ministra životne sredine, rudarstva i prostor- ovoj deponiji. nog planiranja, http://www.vibilia.rs/dokument_new. php?s=vesti&ID=5052978&lang=sr
12 Intervju sa ministrom životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja (jun, 2012.), http://www.okradio.rs/vesti/gradjani-pisu/ intervju-sa-ministrom-dulicem_18861.html 57
Centralna4.2 Srbija
Lista ovlašćenih operatera u ovom regionu je data u Aneksu 4.2.1 Zahvaljujući činjenici da je industrija u ovom regionu prilično razvijena, u poređenju sa ostalim regionima, postoji nekoliko uspešnih operatera za sakupljanje i transport otpada. Jedan od njih je |Metva iz Valjeva. Ima dozvolu za sakupljanje, transport i tretman otpada (priprema za transport – baliranje). Radi u regionu više od 10 godina i broji 15 zaposlenih. Ima ugovore sa javnim komunalnim preduzećima i privrednim društvima, ali sarađuje i sa drugim sakupljačima i transporterima otpada u regionu. projekte reciklaže, ali u najvećem broju slučajeva 4.2.10. Zaključci i preporuke u školama i obdaništima, ne postoje seminari vezani za reciklažu ili upravljanje otpadom. Situacija u ovom regionu po pitanju sakupljanja Ključno je da lokalne samouprave i javna otpada je prosečna u Srbiji, gde je 72% stanovnika komunalna preduzeća u svoje planove uključe pokriveno sakupljanjem otpada. U regionu kampanje podizanja svesti u cilju odgovarajućeg postoje dve sanitarne deponije: u Gornjem informisanja građana i razvijanja svesti o Milanovcu (za dve opštine u ovom regionu) održivom upravljanju otpadom. Posebnu pažnju i Duboko u Užicu (za jednu opštinu u ovom bi trebalo obratiti na seoske oblasti, budući da regionu). Postoje planovi i za druge opštine za imaju specifi čne probleme, vezane za organski odlaganje otpada na sanitarne deponije. otpad i neke vrste opasnog otpada, kao što je ambalaža od pesticida. Ne postoje pouzdani podaci o količinama i sastavu otpada13 generisanog na teritorijama Organizovanje klastera u regionu i njegove ovih opština, budući da većina nije opremljena, aktivnosti mogu pomoći u minimizaciji pa ne može da meri količinu otpada pri prijemu. otpada, ponovnoj upotrebi; stepenu reciklaže; Moguće je organizovati merenje sastava otpada prikupljanju i tretmanu otpada i obezbeđivanju u svakom godišnjem dobu (prema pravilniku) funkcionalne i ažurne baze podataka o otpadu u cilju organizovanja odgovarajuće sistema na regionalnom nivou; osnivanje i razvoj upravljanja otpadom, to bi se moglo realizovati posebnih programa obuke i razvoj kapaciteta kontrolom i pritiskom nadležnih institucija. članica klastera; zalaganju za zaštitu zdravlja i socijalnu zaštitu individualnih sakupljača Generalno, ne postoji organizovan sitem jačanja otpada koji se može reciklirati; poboljšanju kapaciteta lokalne zajednice i razvoj javne svesti, statusa i zaštiti marginalnizovanih grupa, kao i vezano za probleme i rešenja održivog upravljanja povećanje uticaja stavova javnosti. otpadom. Nevladine organizacije su uključene u 13 13 Operateri (javna preduzeća) moraju na godišnjem planu izveštavati Agenciju za zaštitu životne sredine o sastavu i upravljanju otpa- dom, ali je izveštaj za 2011 . godinu poslao samo 30 od 174 58
4.2Centralna Srbija
BIOLOŠKA RAZNOVRSNOST Zaštićena prirodna dobra Ravničarska područja opština Gornji U projektnom regionu centralne Srbije, samo Milanovac, Valjevo, Mionica i Ljig koriste 1% zemljišta je zaštićen kao prirodna baština, se za naselja, industrijske komplekse ili kao što predstavlja veoma nizak procenat u odnosu obradivo zemljište. Viši predeli pokriveni su na ostatak Srbije. U sklopu nastojanja Srbije prirodnim šumskim ekosistemima. Najveći da poveća udeo zaštićenih područja očekuje se deo opštine Kosjerić pokriven je šumama. da će Valjevske planine biti proglašene Parkom prirode, čime se udeo zaštićenih teritorija u Visinski gradijent, različiti klimatski uslovi centralnoj Srbiji povećava na 25-30%. i heterogenost stenovite podloge i zemljišta, rezultirali su razvojem različitih šumskih Proces istraživanja i pripreme studije proglašenja ekosistema. Higrofi lne šume (Alnetum trenutno sprovodi grupa eksperata Instituta za glutinosae) dominiraju duž obala reka. Brdovita zaštitu prirode Srbije, a završetak je planiran područja pokrivena su velikim kompleksima do 2014. godine (Suvobor, Maljen, Povlen), hrastovih šuma (Quercetum fraineto-cerris, odnosno 2016. godine (Jadovnik i Medvednik)14. Quercetum petraeae). Pojasevi šuma evropske bukve i kombinacije jele i bukve (Fagetum Trenutno, sa tačke gledišta turizma i zaštite pri- montanum and Abieto-Fagetum) raspoređene rode, razlikuju se samo dve grupe zaštićenih su po višim planinama. Reliktni kompleksi oblasti. šuma belog i crnog bora (Pinetum nigrae- sylvestris) se nalaze na planini. Maljen. Najpre, postoji planina Maljen sa Divčiba- Konačno, veliki kompleksi tercijernih šuma rama, koja se nalazi u centralnom delu crnog graba (Ostrya carpinifolia) dominiraju Valjevskih planina, unutar administrativnih u kanjonskim staništima Valjevskih planina. granica opštine Valjevo. Sa svojom dugom istorijom turističkog i rekreativnog centra, Ovi šumski ekosistemi predstavljaju vredne Divčibare pokrivaju 13.000 hektara, sa usponom basene biološke raznovrsnosti. Najvažnije od oko 900 m. U okviru Studije o zaštiti prirodnih biljke u ovom regionu su serpentinofi te (biljke vrednosti Divčibara, koja je sprovedena kao deo prilagođene serpentinskim zemljištima), kao što dokumentacije za Regulatorni plan turističkog su Notholena maranthe, Asplenium cuneifolium, centra Divčibare 2017. godine15, identifi kovan Alyssum markgrafi i, itd. Osim toga, mnoge je veliki broj specifi čnih prirodnih vrednosti endemske biljke sa ilirskog biogeografskog ove oblasti koje treba uzeti u obzir i očuvati u područja prisutne su u ovom regionu. Najvažnije budućim planovima za razvoj održivog turizma: među njima su Athamanta haynaldii, Onosma stellulatum, Campanula lungulata, Arabis • Klima, broj sunčanih dana, niskog vazduš- procurrens, itd. nog pritiska i kvaliteta vazduha, kao i opštih uslova koji doprinose pozitivnim uticajima 14 na zdravlje, čineći ovu oblast mogućom Zavod za zaštitu prirode Srbije, jun, 2012 „vazdušnom banjom“ 15 Studija o zaštiti prirodnih vrednosti Divčibara (2002), Beograd: Zavod za zaštitu prirode Srbije 59
Centralna4.2 Srbija
• Pejzaž – vizuelna različitost, mešavina Drugi planinski kompleks u okviru Valjevskih otvorenih zona i zona prekrivenih planina je masiv Suvobor, koji pokriva istočne vegetacijom, dolinama, pojedinačnim obronke, kao i administrativnu teritoriju stablima i grupama drveća. opština Gornji Milanovac, Mionica i Ljig. U • Jedinstvena prirodna staništa određenih široj okolini Suvobora postoji nekoliko važnih biljnih vrsta, drugo najveće u Srbiji (posle zaštićenih oblasti, kao što je pejzaž izuzetne Vlasinskog jezera na jugu Srbije), kao lepote, Ovčarsko-kablarska klisura sa Ovčar stanište posebnih vrsta biljaka Banjom u blizini. Još dve banje se nalaze u • Reliktne šume belog i crnog bora neposrednoj blizini – Banja Donja Trepča i • Staništa i određene zaštićene biljne i Banja Vrujci. životinjske vrste, nematerijalno kulturno Na teritoriji Suvobora nalazi se nekoliko nasleđe (legende, rituali, moderni događaji) zaštićenih dobara: • pećina Mala Bezdan, zaštićena kao spo- U blizini Divčibara nalaze se sledeća menik prirode zaštićena dobra: • Ribnička pećina, zaštićena kao spomenik • Strogi rezervat prirode Crna reka, površine prirode od 1977. godine, sa zaštićenom 13 ha, sa specifi čnom mešavinom stabala okolinom Ribničke crkve i stare škole u (belog i crnog bora, breze, bukve, hrasta, Ribnici. itd.) • planina Rajac – zaštićena kao predeo izu- • Strogi rezervat prirode Čalački potok, sa 2.5 zetnih odlika od 1963. godine, površine od ha površine i karakterističnom mešavinom oko 1.200 ha. stabala (jele i bukve) i šumama breze, kao i pojedinačnim stablima (smrče, belog i crnog Prema predstavniku ove NVO (jedan od retkih bora, itd.) upravljača zaštićenim područjima u Srbiji) • Strogi rezervat prirode Velika Pleć – Vražji postoji potencijal za razvoj ruralnog turizma vir, površine od oko 28 ha, karakterističan u Valjevskim planinama. Oni ne smatraju da po mešavini vrsta drveća, a posebno po su učestvovali ili da su podjednako uključeni vodopadu Vražji vir, zaštićenom kao u planiranje turizma i donošenje odluka spomenik prirode na opštinskom nivou, kao i u saradnji sa • Strogi rezervat prirode Zabalac, sa 11 ha donosiocima odluka koja je u toku, ali sa sporim površine i jedinstvenim šumama breze, napretkom. nastalim nakon požara iz 1928. godine. • Postojeći dokumenti i turistički planovi U oblasti planina Rajac i Suvobor kao deo trebaju se proveriti da bi se osigurala venca Valjevskih planina, postoji veliki broj posvećena pažnja prethodnoj listi i preispitao IBA oblasti (sa 100 vrsta ptica), kao i PBA i postojeći plan za izgradnjom brojne EMERALD oblasti. rekreativne infrastrukture u ovoj oblasti, koja bi mogla da zanemari i negativno utiče na potencijale za održivim turizmom pre nego urbanizovane rekreativne tačke čime umanjuju njegove prirodne i kulturne vrednosti. 0 60
4.2Centralna Srbija
Krajolik izuzetne lepote, planina Rajac (12 za cilj promociju potencijala za razvoj ruralnog km2) sadrži i veliki broj visoravni, platoa i uvala. turizma. Udruženje je osnovano 2005. godine. I, Takođe ga karakteriše i specifi čna blaga klima, osim promocije ruralnog turizma i organizacije raznovrsnost pejzaža i vegetacije, kao i veliki događaja, bavi se i stalnim unapređivanjem broj kulturnoistorijskih spomenika koji čine sposobnosti lokalnog stanovništva za ovu oblast jedinstvenom i vrednom kako za unapređivanje ruralnog turizma u oblasti zaštitu tako i za održivi turizam. U ovoj oblasti Valjevskih planina (http://www.domaciniva. postoji i određeni broj zabranjenih aktivnosti, org.rs). kao sto su gradnja, promena pejzaža i ostale slične aktivnosti, seča šuma, iskopavanja većih Još jedna zaštićena oblast na teritoriji Valjeva razmera, modifi kacija vegetacije na livadama i zauzima važno mesto kako u srpskom tako i pašnjacima, sađenje novih vrsta drveća i slične lokalnom kulturnom nasleđu – klisura reke aktivnosti. Gradac (12.7 km2), koja je označena kao pejzaž Pored prirodnog nasleđa, postoje i značajni izuzetne lepote. Izuzetan kvalitet vode, oko primeri kulturnog nasleđa u severnom delu 70 dobro istraženih pećina, vijugavi tok reke oblasti Suvobora, kao što su ostaci manastira Gradac koji duboko seče krečnjačke stene i Slavkovica, Ba i Ribnica. srednjevekovni manastir Ćelije predstavljaju samo neka od bogatstava ove zaštićene oblasti, Odgovornost za upravljanje Rajcem je dodeljena čije je upravljanje povereno Ekološkom društvu valjevskoj Šumskoj upravi javnog preduzeća Gradac. Srbijašume. Po rečima njihovog predstavnika, ne postoje odgovarajući smeštajni objekti za Prema predstavniku ove NVO (jedan od retkih turiste u ovoj oblasti, niti se naplaćuje bilo upravljača zaštićenim područjima u Srbiji) kakva karta posetiocima. Saradnja sa lokalnim postoji potencijal za razvoj ruralnog turizma turističkim organizacijama je ocenjena kao u Valjevskim planinama. Oni ne smatraju da „teška, s obzirom na to da nas posmatraju su učestvovali ili da su podjednako uključeni kao konkurenciju, a ne kao partnere”. Ruralni u planiranje turizma i donošenje odluka na turizam u oblasti planine Rajac je očigledno više opštinskom nivou, kao i u saradnja sa donosiocima u rukama lokalne turističke organizacije u Ljigu odluka koja je u toku, ali sa sporim napretkom. nego ove jedinice. Glavna pretnja koju turizam predstavlja po U okviru Šumske uprave ne postoji osoba (u zaštitu životne sredine u ovoj oblasti, kako ovom trenutku) koja je zadužena samo za oblast navodi predstavnik nevladine organizacije turizma, ali gospodin Tomić je izuzetno aktivan Ekološko društvo Gradac, jesu izgradnja ski- u osnivanju i vođenju lokalnog udruženja staza i liftova na Divčibarama, kao i bespravno domaćinstava, čiji članovi pružaju usluge odlaganje otpada u oblasti reke Gradac. Osim ruralnog turizma u široj oblasti Valjevskih toga, oni ukazuju da nivo saradnje sa lokalnom planina. Kroz ovo udruženje se tradicionalno samoupravom na razvoju održivog turizma nije organizuje veliki broj događaja i aktivnosti, kao zadovoljavajući i, prema njihovom mišljenju, što su Dani pečuraka i Dani bilja, koji imaju 61
Centralna4.2 Srbija potrebno je preduzeti korake kako bi se, na Obnovljivi izvori i očuvanje eneregije: Fabrika sveobuhvatan način, podigla svest lokalnog cementa Titan iz Kosjerića za koristi potrebnog stanovništva, a ono uključilo u planiranje razvoja procesa proizvodnje koristi energiju dobijenu od održivog turizma. čvrstog goriva, koji je dobijen iz otpada, u cilju daljeg smanjivanja uticaja na životnu sredinu. SOCIOEKONOMSKI KONTEKST Najveći potencijal za korišćenje energije –PRITISCI NA ŽIVOTNU SREDINU-
4.2.11. Energija Na teritoriji regiona centralne Srbije nema većih konvencijalnih proizvođača električne energije, ali se oni nalaze u njenoj neposrednoj okolini. Posebno treba istaći preduzeće Termoelektrane Nikola Tesla, koje je najveći proizvođač električne energije u Srbiji, ali i veliki zagađivač životne sredine. U zavisnosti od pravca duvanja vetrova, ova zagađenja dosežu i do regiona centralne Srbije. Slika 4.2.2 Mogućnosti za izgradnju malih hidroelektrana1 Izvor: Obnovljivi izvori energije, Ministarstvo rudarstva i energetike Od energetskih izvora koriste se električna energija, čvrsta goriva, ugalj, nafta i drvo. Drvo se sve više koristi za ogrev domaćinstava. Infrastruktura za prirodni gas nije razvijena, sunčevog zračenja za proizvodnju električne izuzev Gornjeg Milanovca. enerije postoje u opštinama Ljig, Mionica i Gornji Milanovac. U ovim opštinama godišnji Održive izvore energije koriste samo pojedina prosek dnevne energije sunčevog zračenja na domaćinstva. horizontalnu površinu kreće se u rasponu od 3,8 do 4,0 kWh/m2. U nešto zapadnijim delovima Ukupni energetski potencijal vodotokova centralne Srbije, u opštinama Valjevo i Kosjerić, regiona centralne Srbije, koji se odnosi na energija sunčevog zračenja je nešto manja i male hidroelektrane, iznosi oko između 15 i 20 kreće se u intervalu od 3,6 do 3,8 kWh/m2. MW, što ne ostavlja mogućnosti za značajno povećanje proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora. U opštini Kosjerić planirana je izgranja mini hidroelektrana na reci Tmuši, Rogačici i Seča reci, snage do 600Kw. Istražni radovi i početak realizacije planova očekivani su u 2011. godini. 62
4.2Centralna Srbija
Objašnjenje tabele
Solarna energija (1) Godišnji prosečne vrednosti Geotermalna energija dozračene sunčeve energije tokom dana na (1) Potencijalna snaga geotermalnih izvora (MW) horizontalnu površinu (kWh/m2) (2) Broj lokacija sa geotermalnim izvorima u opštinama
(2) Godišnje vrednosti dozračene energije Sunca na horizontalnu površinu (kWh/m2) Hidroenergetski potencijal (male hidroelektrane) Energija bimase (1) ukupni hidroenergetski potencijal malih hidrocentrala (1) Površina zemljišta pod šumama (ha) u opštinama (MW) (2) Površina poljoprivrednog zemljišta (ha) (2) Procenjena snaga (kW) (3) Potencijalna godišnja proizvodnjaa energije (MWh) Energija vetra (1) Prosečna godišnja snaga vetra na visini od 100m (W/m2)
Opština Solarna Energija Energija Geoterm. Hidro energija biomase vetra energija energija (kWh/m2) (ha) (W/m2) (MW) (1) (MW) (1) dnevno (1) šume (1) (MW) (2) godišnje (2) poljopriv. (2) broj izvora (2) (kW) zemljište (3) (MWh) Mionica (1) 3,8 − 4 5 – 10.000 100- 200 <3 2 − 5 (2) - 10 – 20.000 1 - Ljig (1) 3,8 − 4 5 – 10.000 100- 200 <3 2 − 5 (2) - 5 − 10 000 1 - Gornji (1) 3,8 - 4 20 − 30.000 100- 200 - - Milanovac (2) 20 − 30 000 - - Kosjerić (1) 3,6 – 3,8 20 − 30.000 <100 - < 2 (2) 5 – 10.000 - - Valjevo (1) 3,6 – 3,8 20 −30.000 <100 - 5 − 10 (2) 1362,6 30 − 40.000 - 9.785 (3) 30.937
Tabela br. 4.2.5 Centralna Srbija, potencijal obnovljivih izvora energije 63
Centralna4.2 Srbija
Zaključak: U centralnoj Srbiji postoje značajni prema tavanu – karatavan, dok je u većini potencijali za upotrebu geotermalnih izvora u slučajeva zastupljena masivna konstrukcija u proizvodnji energije. Trebalo bi proceniti do vidu armirano-betonskih ploča, a u kasnijim koje mere obnovljivi izvori eneregije mogu periodima, od poluprefabrikovanih opekarskih zameniti izvore koji se trenutno koriste i do proizvoda. Krovna konstrukcija, bilo da se koje mere mogu učestvovati u zadovoljavanju potkrovni prostor koristi za stanovanje ili samo budućih potreba. kao tavan, skoro je popravilu drvena. Upotreba termoizolacije u kućama izgrađenim 4.2.12 Energetska efi kasnost u u periodu pre osamdesetih godina dvadesetog zgradarstvu veka nije zastupljena. Njena primena je u Centralna Srbija je deo Srbije u kome su upravo i vezana za ovaj period, doduše u veoma dominantno zastupljeni slobodno stojeće kuće skromnom obimu. Značajan broj kuća u kojima jednoporodičnog stanovanja, u Moravičkom se stanuje nemaju završenu fasadu, samim tim ni okrugu ovaj tip stanopvanja zastupljen je bilo kakvu termoizolaciju. Objekti, na kojim je u sa približno 90%. Posmatrano u odnosu skorije vreme vršena sanacija (uglavnom fasade) na analizirane periode građenja, procenat u cilju poboljšanja termičkih karakteristika, zastupljenosti objekata pokazuje da je najveći imaju termoizolaciju minimalnih debljina. broj zgrada u regionu (više od 93%) podignut u Tradicionalna konstruktivna rešenja (naboja, periodu između 1946. i 1990. godine (periodi: drveni bondruk, talpare i sl.) su zastupljena u C – 1946 − 1970; D – 1971 − 1980; E – 1981 − veoma malom obimu. 1990). Kao posledice Prvog i Drugog svetskog rata i činjenice da je u prošlosti ovaj region u Kada se posmatra primenjeni način grejanja, još većoj meri bio ruralnog karaktera, iz perioda može se konstatovati da je grejanje dominantno pre 1945. godine identifi kovano je manje od individualno, sa pojedinačnim pećima, uglavnom 7% objekata. Najburniji period izgradnje je na čvrsta goriva, u prvom redu na drva. To je bio između 1946. i 1970. godine, sa oko 35% zbog slabo razvijene energetske infrastrukture u izgrađenih kuća16. regionu. Zastupljeno je i grejanje na električnu energiju, bilo sa TA pećima, bilo sa električnim U pogledu primenjenih materijala, tipova kotlovima. konstrukcija i načina građenja individualnih objekata u centralnoj Srbiji, postoje određene 4.2.13 Zaposlenost specifi čnosti koje se mogu izraziti na sledeći način. Učešće radno aktivnog stanovništva od 66% je nešto ispod proseka Srbije, dok je učešće Glavni građevinski materijal za gradnju populacije preko 65 godina starosti od 17% zidova su opeka i opekarski blokovi, dok se na nivou proseka Srbije. Isto tako je i učešće međuspratne konstrukcije pojavljuju u više aktivnog stanovništva (50%) i stanovništva koje varijacija, ali se može konstatovati da se drvene obavlja neko zanimanje (41%) iznad proseka konstrukcije javljaju ređe,uglavnom kod starijih Srbije, koji iznosi 45% i 35% respektivno. Iznad objekata, i to kao potkrovna konstrukcija 16 Jovanović Popović Milica: "Atlas porodičnih kuća Srbije", Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2012. 16 Jovanović Popović Milica: “Atlas porodičnih kuća Srbije”, Arhitek- tonski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2012. 64
4.2Centralna Srbija
republičkog proseka je broj lica koja ostvaruju 4.2.14 Industrija prihod (36%, dok je prosek Srbije 20%), a 32% Industrijski sektor angažuje naveći broj radno stanovništva vode se kao izdržavana lica (prosek aktivnog stanovništva Centralne Srbije. U Srbije je 34%). okviru industrije razvijena je metaloprerada i prehrambena industrija. Prema poslednjim Prema poslednjem izveštaju Nacionalne službe podacima Republičkog zavoda za statistiku, u za zapošljavanje, iz septembra 2010. godine, prerađivačkoj industriji je zaposleno 14.321 na nivou pet opština regiona evidentirano je lice, što čini 44% ukupno zaposlenih na nivou 12.349 nezaposlenih lica. Posmatrano u odnosu regiona. Razvijen industrijski sektor imaju na broj radnog stanovništva, procenat od 8% Kosjerić, gornji Milanovac i Valjevo. nije zabrinjavajući, ali je ovaj broj prividan s obzirom na to da je veliki broj lica zaposlen u U Kosjeriću najbolje posluje privatizovana preduzećima koja se restrukturiraju. Fabrika cementa Titan, danas u vlasništvu istoimene grčke korporacije. Ova fabrika, koja Nezaposleni Zaposleni je nekada bila najveći zagađivač u opštini, ima IPPC dozvolu. Dozvola znači da je fi rma Valjevo 7.481 18.975 zaokružila tehnološki sistem koji podrazmeva smanjenje otpada, zagađenja vode, vazduha, Ljig 484 1.391 zemlje, korišćenje obnovljivih izvora energije. Mionica 522 1.355 Industriju regiona, pored cementare, Kosjerić 661 1.566 predstavljaju fi rme Krušik, Gorenje, Austrotherm, Valy iz Valjeva i Metalac holding, Swislion- Gornji Takovo, Zvezda Helios iz Gornjeg Milanovca. Milanovac 3.201 8.948 Region 32.235 Nekada velike fabrike za preradu hrane, poput 12.349 Srbijanke iz Valjeva, u fazi su privatizacije. Tabela 4.2.4 Registrovan broj nezaposlenih Njihovo uspešno vraćanje u posao važno je za Izvor: Za nezaposlene NSZ, za zaposlene RZS. stanovnike Valjevskih planina, kao za voćarstvo. Osim prehrambene industrije, u lošoj situaciji Posmatrano pojedinačno po delatnostima, nalaze se preduzeća tekstilne, građevinske najveći broj zaposlenih u regionu je u industrije i industrije obuće. prerađivačkoj industriji (44%), dok se svega 1% stanovništva vodi kao zaposleno u poljoprivredi. 4.2.15 a Rudarstvo Najveći procenat zaposlenih u industriji ima i hemijska industrija opština Kosjerić (5%) i Gornji Milanovac U regionu centralne Srbije postoji nekoliko (49%). Broj zaposlenih u turizmu je nezanatan, fi rmi koje se bave eksploatacijom kamena jedino se izdvaja opština Mionica, sa ukupno i njegovom obradom. To su Granit-Peščar 7% zaposlenih u toj delatnosti. Ljig, Rudnik nemetala Valjevo, kamenolom 65
Centralna4.2 Srbija
Kosjerić (cementara Titan) i rudnik dijabaza livada i pašnjaka u ukupnom poljoprivrednom u Kosjeriću, čiji rad tek treba da počne. zemljištu (oko 60%). Voćarstvo je podjednako Eksploatacija kamena, pored stvaranja buke zastupljeno u svim opštinama centralne Srbije, i aeročestica, narušava izgled pejzaža. To dok vinogradarstvo u ovom regionu nije ima negativan uticaj na sela Slavkovicu i Ba, razvijeno. u kojima Granit-peščar ima svoje kopove, a koja pokušavaju da razviju seoski turizam. Na oraničnim površinama najviše se gaje žita (45,75%) i krmno bilje (31,56%). Povrće je Potrebno je napraviti program oporavka kako takođe zastupljeno u velikoj meri (12,89%), ove jame, kada se završi iskopavanje, ne bi bile dok se industrijsko bilje gaji u zanemarljivim ostavljene da zauvek narušavaju pejzaž. količinama. U Kosjeriću postoje dve kompanije (Kofeniks- hemija AD i Irkom DOO) koje se bave Poljoprivredno stanovništvo Centralne Sr- proizvodnjom boja, lakova, sredstava za zaštitu bije broji 35.658 ljudi, odnosno oko 20% drveta i proizvoda za pranje ruku. Proizvodnja ukupnog stanovništva regiona. Najveći boja i lakova vrši se i u fi rmi Zvezda-Helios u udeo poljoprivrednog stanovništva je u Gornjem Milanovcu. Radnici ove fabrike bili Mionici (45,2%), a najmanji je u Valjevu i su vezani za nelegalno i nepropisno odlaganje Gornjem Milanovcu (oko 15%). Od ukupnog opasnog otpada. Otpad je ispuštan u gradsku poljoprivrednog stanovništva oko 70% čini kanalizaciju, a ambalaža (burad) poklanjana aktivno poljoprivredno stanovništvo, dok se oko lokalnom stanovništvu za polivanje bašti17. 30% odnosi na izdržavano stanovništvo. Gotovo celokupno aktivno poljoprivredno stanovništvo 4.2.16 Poljoprivreda predstavljaju individualni poljoprivrednici. Struktura zemljišta u Centralnoj Srbiji je Ulaskom Srbije u Evropsku uniju, sektor prilično ujednačena. Poljoprivredno zemljište poljoprivrede očekuju mnoge reforme. Značajna u celom regionu čini 64% ukupne površine promena, posebno sa stanovišta razvoja održivog regiona. Jedino se opština Kosjerić izdvaja turizma, biće podrška porocesu diverizifkacije prema nešto manjem udelu poljoprivrednog poljoprivrednih delatnosti zaštiti prirode i zemljišta (oko 55%). očuvanju zemljišta.
U strukturi poljoprivrednih površina dominiraju Voćarstvo je veoma razvijeno, posebno u livade i pašnjaci (45,4%), a zatim slede oranice i valjevskom i milanovačkom kraju. Proizvodnja bašte (42,57%) i voćnjaci i vinogradi (12,03%). šljiva je 2008. godine iznosila 48.813 tona, a Značajniji udeo oraničnih površina ima opština posebno visoki prinosi zabeleženi su u Gornjem Mionica (oko 60%), kao i Ljig i Valjevo Milanovcu (24,4 tone po hektaru). Centralna (oko 50%), dok se opštine Kosjerić i Gornji Srbija je poznata i po proizvodnji malina. Milanovac izdvajaju prema visokim udelima 17
17 Tekst Neznanje i neodgovornost zagađivača, objavljen 26.2.2009. godine na internet sajtu RTS. 66
4.2Centralna Srbija
Preko 10% celokupne proizvodnje maline u 4.2.17 Šumarstvo, lov i ribolov Srbiji dolazi iz Kosjerića. Takođe, ovaj kraj je Područje centralne Srbije ima oko 86 ha pod poznat po sakupljanju i proizvodnji pečuraka. šumom, od čega je najveći deo teritorije pod šumom na teritoriji opštine Valjevo i Gornji Šljivu i malinu Ministarstvo poljoprivrede Milanovac. U drvnom fondu dominiraju lišćari, tretira kao brend Srbije i planira dalja ulaganja u a od vrsta nazastupljenija je bukva. nove zasade. Valjevske planine, koje dominiraju Prema poslednjim podacima Republičkog regionom centralne Srbije, izrazit su voćarski zavoda za statistiku, na kraju 2008. godine kraj. Sa propadanjem prerađivačke industrije na nivou okruga je pošumljeno svega 56 ha u Valjevu voćarstvo je počelo da zaostaje. površine, od čega je 5 ha pod lišćarima. Najveći Ovaj novi impuls koji daje izvoz suve šljive deo pošumljene površine (61%) bio je na i maline može biti pozitivan za opstanak teritoriji opštine Kosjerić. Prema istom izvoru, sela i seoskog stanovništva na planinama. posečena je drvna masa lišćara od 75.659 m3 Takođe, važan korak je i osnivanje Centra za (od čega tehničko drvo u proseku u iznosu od organsko voćarstvo u Valjevu. Ponovni uspon 22%), odnosno 3.061 m3 četinara (od čega voćarstva i zaštita Valjevskih planina izrazito tehničko drvo u iznosu od 59%). bi povoljno uticalo na opstanak seoskog turizma i poboljšanje njegove eko etno ponude. Valjevske planine pružaju dobru prirodnu sredinu za razvoj lovnog turizma. Na njihovoj Koncept organske proizvodnje polako se širi teritoriji postoji veći broj bogatih lovišta po regionu. U selu Ježevica (opština Kosjerić) kojim upravljaju lokalna lovačka udruženja. osnovano je ogledno domaćinstvo za organsku proizvodnju u okviru koga se vrši edukacija Ribolov je razvijen na reci Gradac. Ova kratka zainteresovanih poljoprivrednika iz celog ali izuzetno čista reka bogata je potočnom regiona. pastrmkom, ali i lipljanom i klenom. S obzirom na to da je ovo zaštićeno prirodno dobro, moguć Stočni fond u centralnoj Srbiji broji oko 444 je samo ribolov po principu Catch and Release hiljada primeraka razne živine, oko 71 hiljadu (lova i oslobađanja ulova). Takođe, dozvoljeno svinja, 165 hiljada ovaca i 4 hiljade koza. Sa oko je samo mušičarenje. Čuvarska služba se stara o 4 hiljada košnica, Valjevo se u regionu ističe u poštovanju propisa ribolova. pčelarstvu.
Slika 4.2.3 Površina pod šumom Izvor: Opštine u Srbiji 2009, Republički zavod za statistiku, 2010. godine. 67
Centralna4.2 Srbija Tabela 4.2.6. Lovište Površina Divljač
Valjevo Magleš 70.000 ha srna, divlja svinja, zec, fazan i poljska jarebica Jelina breza 13.000 ha Mionica srna, divlja svinja, zec, fazan i poljska jarebica Ribnica 32.900 ha Ljig Rajac 19.000 ha srna, divlja svinja, zec, fazan i poljska jarebica Kačer 8.000 ha Gornji Milanovac Takovo 72.000 ha srna, divlja svinja, zec, fazan i poljska jarebica Suvobor 7.740 ha Kosjerić Skrapež 29.400 ha srna, divlja svinja, zec, fazan i poljska jarebica
4.2.18 Saobraćaj putem, kao i Ljig i Mionica. Svi gradovi regiona Mreža puteva Centralne Srbije obuhvata 1.743 povezani su redovnim autobuskim linijama. km puteva, odnosno 168 km magistralnih Prosečna udaljenost od Beograda iznosi oko puteva, 606 km regionalnih puteva i 969 km 100 km. lokalnih puteva. Gotovo 80% putne mreže odnosi se na savremeni kolovoz. U najboljem Kroz opštine Valjevo i Kosjerić prolazi važna stanju su magistralni putevi, dok je oko 35% pruga Beograd – Bar. Autobuski saobraćaj lokalnih i oko 10% regionalnih puteva lošijeg je proteklih godina popravio uslugu u kvaliteta. međugradskom saobraćaju. Ka selima regiona još uvek saobraćaju loši autobusi sa malom Intervijuisana seoska domaćinstva koja se dnevnom frekvencijom (posebno ka udaljenim bave ruralnim turizmom kao glavnu zamerku planinskim selima). i nedostatak svoje ponude navode lošu saobraćajnu infrastrukturu, odnosno loš kvalitet Najbliži aerodrom je aerodrom Nikola Tesla. puta ili njegovo nepostojanje. Od Valjeva, Ljiga i Mionice udaljen je oko 110 Najvažniji putni pravac je magistralni put km,od gornjeg Milanovca oko 150 km, a od E-763 koji od Beograda preko Ljiga i Gornjeg Kosjerića oko 160 km. Milanovca vodi do Čačka, a kod Lajkovca jedan krak ovog kolovoza se izdvaja i vodi do Valjeva. Zaključak: Kvalitet javnog prevoza nije na Valjevo i Kosjerić su povezani regionalnim odgovarajućem nivou. 68
4.2Centralna Srbija
TURIZAM - PRAKSA I ODRŽIVOST -
4.2.19. Turizam – trenutno stanje Ljig se nalazi u podnožju planine Rajac, koja je Region centralne Srbije je tokom 2008. godine najpoznatija po svojoj tradicionalnoj turističkoj posetilo 79.555 turista. Stranih turista je manifestaciji – Kosidba na Rajcu. Postoji bilo svega 5.638. Na ovaj region u ukupnom mnogo starih zgrada u divljoj prirodi koje se turističkom prometu Srbije u 2008. godini mogu koristiti za razvoj ruralnog turizma. otpada 0,35%18. Jedan od razloga malog Najznačajnija sela u turističkoj ponudi ovog prometa turista u regionu jesu objekti za regiona su: Ba, Šutci, Gukoš, Kozelj, Velišac i smeštaj turista. Određeni broj hotela je niske Slavkovica. kategorije, nerenoviran ili neprivatizovan. Ostali smeštajni kapaciteti su vezani za odmarališta, Planinski i brdoviti kraj prožet brojnim potocima privatna domaćinstva i planinarske domove. čini prostor opštine Kosjerić veoma atraktivnim Ukupni kapacitet regiona iznosi 4.439 ležaja. za razvoj ruralnog turizma. Preduzimljivost lokalnog stanovništva i nadležnih turističkih Glavna turistička ponuda opštine Valjevo su radnika napravila je da ova opština postane Valjevske planine, koje imaju mnogo puteva jedna od najpoznatijih i najboljih destinacija koji vode kroz jedinstveno prirodno okruženje. ruralnog turizma u Srbiji. Najznačajnija sela Autentične tradicionalne građevine koje nisu u kojima je prisutna ova delatnost su sledeća: pravljene za turiste takođe predstavljaju posebnu Mionica (tri domaćinstva), Skakavci (sedam atrakciju za ruralni turizam. Sela koja imaju domaćinstava), Mušići (jedno domaćinstvo), takvu ponudu uključuju: Bebić Luku, Staninu Stojići (dva domaćinstva), Seča reka (tri reku, Krčmar i Donji Taor. Opština Valjevo u domaćinstva), Donji Taor (jedno domaćinstvo), svojoj ponudi ruralnog turizma takođe ima i Radanovci (jedno domaćinstvo), Subjel (jedno sela: Petnica, Podbukovi, Popučke i Suvodonje. domaćinstvo). Ponuda je namenjena parovima, porodicama s decom, turistima trećeg doba, Opština Mionica ima slabije razvijenu ponudu planinarima i sportistima. Posebno mesto u u odnosu na ostale. Selo Ključ predstavlja ponudi zauzima kulinarstvo. središte ruralnog turizma ovog regiona. Etno restoran, vodenica, vajat apartmani (vajat – Zelene livade i padine kao i kulturno i istorijsko tradicionalna srpska drvena kućica sa prozorima nasleđe regiona Šumadije su osnova ruralnog koja se koristi za smeštanje hrana ili kao soba turizma opštine Gornji Milanovac, koja za mladence u starim vremenima), kuća za je jedna od najuspešnijih u ovom sektoru. pomeljare i ribnjak su deo etno centra Ključ raja. Planina Rudnik je dobila titulu vazdušne banje Ovaj etno centar je u stvari apartmansko naselje i to je bio početak razvoja ruralnog turizma izgrađeno u tradicionalnom stilu. u tom regionu. U kategorizaciji postoje 83 domaćinstva koja nude 600 ležajeva. Ponuda 18 uključuje i interesantan program u seoskim 18 Turistički promet u Republici Srbiji u 2008. Republički zavod za statistiku Srbije. 2009. 69
Centralna4.2 Srbija
4.2.19.a Održivi turizam u regionu domaćinstvima sa šumadijskom kuhinjom, U većini slučajeva ruralni turizam u regionu planinarenjem, biciklizmom i obilascima ima jasnu održivu komponentu. Domaćinstva bogatog kulturnog nasleđa. Popularna sela koriste prevashodno svoje namirnice za ishranu su: Majdan, Grabovica, Leušići, Semedraž, turista. Rekonstruisani i novoizgrađeni objekti Velereč, Savinac, Koštunići, Trudelj, ne odudaraju previše od okolnog pejzaža. Klatičevo, Vraćevšnica, Brusnica, Rudnik itd. Domaćinstva svoj otpad odlažu na neregularne deponije i tako zagađuju okolinu dodatno, ali svoje neposredno okruženje drže čistim. Polupropustne septičke jame problem su većine ruralnih objekata, ne samo onih koja se bave turizmom. Alternativni izvori energije, osim drva za loženje, uglavnom se ne koriste. Organska proizvodnja je tek u začetku i polako se širi regionom.
U većini planskih dokumenata se razvoj turizma povezuje sa zaštitom prirode (Stubo- Rovni, Povlen, Rajac, seoski turizam Kosjerića i dr.). Takođe, razvoj turizma prati i predlog zakonske zaštite pojedinih prirodnih vrednosti Tabela 4.2.6 Broj dostupnih ležajeva po opštini u opštinama, tako da je moguće jasno pratiti i po vrsti smeštaja Izvor: Dijagnostički izveštaj održivog ruralnog turizma, Spanish vezu između održivog turizma i zaštićenih MDG Achievement Fund Joint Programme, 2011. prirodnih dobara u ovim dokumentima.
Dodatni Seoska Opština Hoteli Etno kuće Ukupno ležajevi domaćinstva Ljig 223 135 113 471 Valjevo 672 1875 8 43 2598 Mionica 276 690 36 1002 Kosjerić 80 69 30 147 326 Gornji Milanovac 269 150 42 545 1006
Ukupno: 1520 2919 80 884 70
4.2Centralna Srbija
Primer: Odnos prema održivom turizmu u op štini Kosjerić moguće je uočiti i kroz plan lokalnog ekonom- skog razvoja gde je razvoj ruralnog turizma podcilj u okviru cilja očuvana i prostorno uređena životna sredina. Međutim, kao što je slučaj u drugim regionima u ovoj studiji, postoji jasna potreba da se obez- bede mehanizmi za lokalno stanovništvo, NVO i upravljače zaštićenih oblasti kako bi se aktivno uključili u planiranje i donošenje odluka za razvoj turizma, zajedno sa ostalim zainteresovanim stranama. Saradnja između njih, op štine i lokalne turističke organizacije je neop hodna kao jedan od preduslova za održivost turizma u budućnosti. To takođe zahteva sistematski rad na razvoju ka- paciteta svih aktera u okviru ruralnog turizma i programa podizanja svesti za širu zajednicu. Pos- tojanje mreža i udruženja domaćinstava koje pružaju usluge ruralnog turizma ukazuje na dobar potencijal za osiguravanje da se ovi preduslovi za održivi razvoj ruralnog turizma mogu ispuniti.
Plan lokalnog ekonomskog razvoja opštine Kosjerić. nacrt. 2008
U već pomenutoj Strategiji razvoja opštine Turistički savez opštine Kosjerić osnovan je Kosjerić, koja je doneta 2003. godine, istaknuti 1981. godine, a kasnije je prerastao u Turističku su osnovni strateški ekološki prioriteti. Oni organizaciju opštine Kosjerić. Turistička između ostalog ističu neophodnost sanacije društva u selima Seča reka i Varda uspešno ekoloških „crnih“ tačaka, izrade koncepcije su izvršila pripreme i stvorila uslove za razvoj upravljanja otpadom, uređivanja registra izvora ruralnog turizma. Neki od važnih zadataka zagađivanja životne sredine, institucionalnog koji su omogućili razvoj ruralnog turizam su jačanja opštinskog sekretarijata za zaštitu životne sledeći: razvijanje aktivnosti zaštite životne sredine, zadovoljavanja standarda životne sredine, pokretanje proizvodnje suvenira u sredine od strane novih investicionih projekata, domaćoj radinosti, akcije za podizanje nivoa jačanja nivoa ekološke svesti, sprovođenja kulture usluživanja turista, stvaranje uslova za principa „zagađivač plaća“ i korišćenja ekološkog raznovrsne oblike turističke ponude, podsticanje nosećeg kapaciteta. Ovakva načela u principu turističkog obrazovanja. Konačno, poseban predstavljaju put ka ispunjavanju ekološkog podsticaj pruža se seoskim naseljima koja su standarda održivog razvoja, koji je osnova za uključena u turističku ponudu. To naravno ne razvoj turizma, jer održivi turizam zavisi od znači da se ova opština kao i sve ostale u Srbiji resursa očuvane sredine. ne susreće sa izazovima kao što je pad broja turista i noćenja usled ekonomske krize i ratova s kraja devedesetih godina na prostorima bivše Jugoslavije. 71
Centralna4.2 Srbija
Ipak, primena indikatora održivog turizma Hrana, potencirana kao važna atrakcija regiona, prema Evropskoj uniji ( Jovičić, 2000) pokazuje većinom je iz turističkog domaćinstva (i do da ostvarenje ciljeva nije tako jednostavno (Ilić, 90%). Ostatak hrane se nabavlja od komšija u 2009). Ruralni turizam Kosjerića i okoline ima selu ili iz obližnjeg grada. Trenutna turistička izrazitu sezonalnost. Prisutno je i malo učešće ponuda u seoskim sredinama nije više vezana turizma u lokalnom neto društvenom dohotku. samo za smeštaj i ishranu već se širi na druge Kod indikatora životne sredine pojavljuje se sadržaje. Domaćinstva izgrađuju bazene, saune, problem odlaganja i tretmana smeća. Indikator terene za boćanje, mini zoo-vrtove, ribnjake i zadovoljstva turista ima dobre tendencije, dr. U selu Kosjerićka Mionica postoji izgrađena jer je veliki broj turista zadovoljan pruženim trim-staza. Za razvoj i promociju turizma uslugama u ruralnom turizmu opštine Kosjerić. u regionu najviše se zalaže nekoliko NVO, specijalizovanih za ruralni turizam. Na osnovu podataka o turizmu u centralnoj Srbiji, može se identifi kovati postojanje nekoliko Dopunu turističke ponude čine manifestacije različitih oblika turizma. Neki oblici imaju po selima. One okupljaju meštane okolnih značajan potencijal u ovom regionu, kao što su: sela, njihovu rodbinu i stalne goste, ali sve više dolaze i novi gosti. Najpoznatije manifestacije su Kosidba na Rajcu, Dani šljive u Koštunićima, Kulturni turizam Čobanski dani i Dani seoskog turizma u Ruralni turizam ima dugu tradiciju u Kosjerićkim selima. regionu centralne Srbije. Počeci datiraju još od pre 30 godina u selima oko Kosjerića. I danas je seoska turistička ponuda Omladinski turizam najkompletnija u njima, posebno u Ražanskim U letnjim mesecima pojedina domaćinstva nude selima Skakavac, Mionica, Rosići i Stojići. sadržaje specijalizovane za decu i omladinu. U okolini Kosjerića održavaju se letnji kampovi Najveću ponudu smeštaja u seoskim koji decu uče o istoriji i kulturi toga kraja. U selu domaćinstvima ima opština Gornji Milanovac. Paštrik nalazi se domaćinstvo koje se ujedno U njoj je i etno selo Koštunići poznato po bavi zaštitom genetskog fonda Srbije. Zbog očuvanom izgledu i etno muzejima. Od 2000. tog značajnog potencijala, ali i parka prirode godine ruralni turizam se intenzivnije razvija i u Ribnica sa Šalitrenom pećinom, posećuju ga Valjevskom kraju. Smeštajni kapaciteti nalaze se organizovano studenti poljoprivrede, ekologije i u rekonstruisanim starim objektima, objektima arheologije. Domaćinstvo nudi letnje programe izgrađenim u etno stilu ili novim seoskim ili za učenike i studente. vikend kućama. Hrana, potencirana kao važna atrakcija regiona, je većinom je iz turističkog domaćinstva (i do 90%). Ostatak hrane se nabavlja od komšija u selu ili iz obližnjeg grada. 72
4.2Centralna Srbija
Planinski turizam Lepota Valjevskih planina, blagi vrhovi i dugačke Varošica Rudnik smeštena je pod samim vrhom pešačke staze privlače veliki broj zaljubljenika istoimene planine. Visok kvalitet prirodne u prirodu, palninara i izviđača. Njima na usluzi sredine koja okružuje ovo mesto doveo je do stoji pet planinarskih domova (Rajac, Maljen, otvaranja Centra dečijih letovališta i oporavilišta. Suvobor) i jedan izviđački centar (Rajac). Još nekoliko objekata nude usluge smeštaja i Izletnički turizam na planinama je takođe ishrane. veoma razvijen. S obzirom na to da su mnoga sela napuštena, kuće u njima su pretvorene Rajac, deo planine Suvobor, planinsko je mesto u vikendice stanovnika iz okolnih gradova, očuvane prirode. Sportski tereni, pešačke staze i Beograda i Novog Sada. Izletnici obilaze planinu brojna radnička odmarališta omogućavaju razvoj u jednodnevnim i vikend turama. Kampovanje sportsko-rekreativnog turizma na planini. u prirodi je razvijena pojava, ali na Valjevskim planinama postoji samo jedan uređen kamp na Turizam posebnih interesa Divčibarama. Ribolov na reci Gradac je uređen. Pošto je kanjon reke Gradac zaštićen u njemu nema mogućnosti Banje su u centralnoj Srbiji razvijene kao zelene za legalnu gradnju, osim na mestima gde su već oaze. Nalaze se u slikovitim dolinama i na ranije postojali objekti. Jedan takav objekat obroncima brda, okružene šumama, pašnjacima i je rekonstruisan i specijalizovan za smeštaj voćnjacima. Njihov prirodni pejzaž dopunjavaju ribolovaca mušičara. ne samo kultivisane oblasti, nego i objekti neophodni za udoban boravak turista. Banje Pored dobro razvijenih lovišta u regionu lovom sa najrazvijenijom turističkom infrastrukturom se bave većinom lokalni lovci. Pokušaji za razvoj i kapacitetom za smeštaj velikog broja turista lovnog turizma još uvek su na samom početku. se nalaze u Vrujcima i Ljigu. Pored hotelskog smeštaja, turisti su smešteni i u privatnim Zbog velikog broja kanjona, klisura i pećina domaćinstvima u samim banjama i okolini. u regionu postoji značajan potencijal za razvoj avanturističkog turizma. Za sada samo Sportsko-rekreativni turizam jedno udruženje (Wild Serbia) nudi takav vid Divčibare su najbliže planinskoklimatsko turističkih programa. U njihovoj organizaciji turističko mesto Beogradu. Ova visorava postaje tradicionalna avanturistička trka na oko 1.000 m n.v. pruža idealne uslove za Valjevski izazov. visinske pripreme sportista i za rekreaciju. Na Divčibarama su, pored hotela i privatnih Brdski biciklizam je izrazito razvijen u vikendica, izgrađeni sportski tereni, skijaške, regionu ali prave infrastrukture ili posebne biciklističke i planinarske staze. Nekoliko turističke ponude za bicikliste nema. O dobrim smeštajnih objekata se specijalizovalo za stazama za vožnju biciklisti se informišu na rekreativnu nastavu učenika. specijalizovanim internet sajtovima. 73
Centralna4.2 Srbija
4.2.19.b Planovi za razvoj turizma Turistički razvoj Centralne Srbije nije obrađen EU (80.000 evra) u sklopu programa RSEDP2. ni jednim posebnim master planom. U Strategiji Strategija će obuhvatati teritoriju Divčibara na razvoja turizma Republike Srbije19 region ne sve četri zainteresovane opštine. pripada ni jednom od predloženih klastera i pored dugogodišnjeg postojanja ruralne Razvoj ruralnog turizma predstavlja okosnicu turističke ponude. Razvojem turizma u regionu strategija turističkog razvoja u strateškim se posebno bave strateški planovi razvoja opština planovima Kosjerića, Gornjeg Milanovca, (opšti, održivog ili ruralnog razvoja). Mionice i Ljiga (Annex III). U planu je dalji rad na standardizaciji i unapređenju smeštajnih U Strategiji održivog razvoja grada Valjeva20 kapaciteta, kao i na poboljšanju dopunske poseban strateški cilj (br. 13) je posvećen ponude turistima. Planirane intervencije u poboljšanju uslova za razvoj i unapređenje razvoju infrastrukture (opšte i turističke) turizma. Iz prvog strateškog podcilja važno nemaju veći uticaj na životnu sredinu i etno je izdvojiti izradu Strategije razvoja turizma izgled regiona. Vezane su za uređenje etno kuća, grada Valjeva (do 2012. godine) i donošenje zanatskih radionica seoskih i crkvenih platoa. regulacionih planova turističkih destinacija i turistički atraktivnih prostora (Gradac, Opštine Mionica i Ljig kao važan strateški cilj Petnica, Divčibare, Povlen, akumulacija Rovni izdvajaju i unapređenje ponude postojećih banja i dr.). Drugi podcilj je vezan za formiranje i afi rmaciju neiskorišćenih termalnih izvora. objedinjene i raznovrsne ponude na nivou Oprina Gornji Milanovac planira ulaganje u grada i regiona, gde je za ovu studiju posebno sportsko-rekreativni centar u selu Rudnik, pre važno uspostavljanje dve turističke destinacije svega u izgradnju otvorenog bazena i trim staze. – Divčibare i Valjevsko-podrinjske planine. U Takođe, plan je da se razvoj lovnog turizma trećem podilju, edukacija kadrova u turizmu, pospeši izgradnjom smeštajnih kapaciteta za planirano je uspostavljanje Centra za razvoj lovce. ekološki održivog turizma. Izgradnja, proširenje i modrnizacija smeštajnih kapaciteta je podcilj 5. U svrhu vodosnabdevanja Valjeva, Mionice i U njemu se posebno ističe povećanje smeštajnih nizvodnih opština od 1989. godine gradi se kapaciteta u hotelima, domaćoj radinosti i brana Stub-Rovni. Nakon njenog završetka seoskom turizmu, kao i završetak kongresnog formiraće se jezero u gornjem toku reke centra na Divčibarama. Jablanice. Zbog potrebe zaštite kvaliteta vode u priobalju budućeg jezera planiran je razvoj Strategija izvodljivosti za novi turistički organske poljoprivredne proizvodnje i održivog proizvod Divčibare, koja će doprineti realizaciji turizma. razvoja turizma Divčibara pomenutoj u lokalnim strategijama razvoja, biće fi nansirana od starne 19 20 19 Strategiji razvoja turizma Republike Srbije, Horwath Consulting Zagreb i Ekonomski fakultet Beograd, 2005
20 Strategiji održivog razvoja grada Valjeva 2010 – 2020, Valjevo, 2010 74
4.2Centralna Srbija
4.2.19.c Pritisci sektora turizma akumulacije, tržnih, sportskih i velnes centara, na životnu sredinu skijaškog centra sa hotelima, kongresnog Najrazvijeniji oblik turizma u regionu je seoski centra, celine namenjene zdravstvenom turizam. S obzirom na dužinu razvoja seoskog turizmu i celina za vikend namenu. Očekuje turizma u regionu i na praćenje pozitivne prakse se Strategija izvodljivosti za novi turistički najstarijih domaćinstava većeg negativnog proizvod Divčibare iz koje će biti moguće da uticaja na životnu sredinu nema. On se pre se sagleda planirani razvoj čitave teritorije svega odnosi na stvaranje lokalnih „divljih“ Divčibara (ne samo opštine Valjevo). Ipak, na deponija smeća. U nekim delovima regioan (sela osnovu dosadapšnjih aktivnosti i planova može oko Ražane) ovaj problem je rešen odvođenjem se zaključiti da će prirodno okruženje Divčibara komunalnog otpada. Ostala sela čekaju biti značajno izmenjeno. Zaštita pojedinih realizaciju planova upravljanja komunalnim prirodnih celina i zabrana gradnje u njima otpadom. delom bi očuvala prirodni izgled ove visoravni.
Do većeg uticaja na životnu sredinu, usled Za turiste je ranije bila uređena Petnička pećina nepostojanja komunalne infrastrukture dolazi kod Valjeva. Ona je nakon uređenja devastirana tokom velikih manifestacija kada se okupljaju i samo su betoski segmenti (staze i stepeništa) brojni posetioci. Na Skupu ravnogorskog odoleli uništenju. Zakonska zaštita ovog objekta pokreta na Rajcu okuplja se i do 30.000 ljudi. i ponovno uređenje po savremenim standardima Privremena instalacija prenosivih sanitarnih pojačalo bi turističku ponudu Valjeva. Delovi jedinica i dodatnih kontejnera za smeće bila bi pećine (izlana dvorana) su promenjeni i obavezna na ovakvim skupovima. pretvoreni u restoransku terasu. Dalja gradnja u i oko pećine ne bi trebala da narušava prirodan Najveći uticaj na prirodnu sredinu dešava se na izgled. Zakonska zaštita bi bila veoma važna i Divčibarama. Do donošenja Plana generalne za očuvanje drugih prirodnih atrakcija ovog regulacije za turistički centar Divčibare21 regiona (Taorska vrela, Povlenske kugle i dr.). gradnja objekata je vršena ili prema starom Brana Stubo-Rovni je u izgradnji već 22 nepreciznom planu ili bespravno. Objekti koji godine. S obzirom na dužinu trajanja projekta nisu izgrađeni prema novom planu neće biti i nestrpljivost građana koji su kupili zemljište legalizovani i biće srušeni22. Neke od aktivnosti iznad kote koja označava buduću površinu planirane ovim dokumentom već su realizovane jezera zabrinutost da će biti divlje gradnje je ili su u fazi realizacije (ski-staze sa žičarama, opravdana. kongresni centar). Planom formirane celine pretežnih namera predviđaju izgradnju jezerske 21 22 21 Plan generalne regulacije za turistički centar Divčibare. Službeni glasnik grada Valjeva br. 21, 2008
22 Izjava direktora Direkcije za urbanizam i izgradnju Valjeva Miro- slava Burmazovića. Blic, 25.8.2007. 75
Centralna4.2 Srbija
4.2.20 ZAKLJUČCI I PREPORUKE: Sve sledeće teme i njihovo razvijanje važni su dve sanitarne deponije u Gornjem Milanovcu (za putokazi i faktori koji doprinose budućem dve opštine ovog regiona) i Dubokom (za jednu održivom uspehu regiona, uopšteno, i održivom opštinu ovog regiona), kao i brojna smetlišta. Postoje razvoju turizma, posebno: planovi da ostale opštine odlažu otpad u sanitarnim deponijama. Reljef – Ovim regionom dominira kraška topografi ja u ekološki relativno dobrom stanju. Preporuke: Prilikom budućeg razvoja treba uzeti u obzir jedinstvene karakteristike kraške oblasti i prirodna dobra ovog regiona koja su vredna pažnje. Podršku za to može obezbediti primena Direktive Evropske unije o predelima.
Demografi ja – U poređenju s Južnim Banatom, Istočnom Srbijom i regionima donjeg Podunavlja, ovaj region se odlikuje značajno većom gustinom naseljenosti. Suprotno mnogim opštinama Srbije, broj stanovnika u Valjevu je u porastu. Iako je i dalje prisutan pad broja seoskog stanovništva, i njegovih posebnih karakteristika, izgleda da postoji relativno širok spektar ekonomskih aktivnosti s potencijalom, kao i porast turizma, što bi podržalo napore da se ovaj fenomen preokrene u budućnosti. Preporuke: Primeniti sveobuhvatni pristup u razvoju ruralnog turizma, s fokusom na osnaživanje žena, usavršavanje znanja, poboljšanje svesti o životnoj sredini i mogućnostima koje održivost podrazumeva.
Otpad ireciklaža – Po pitanju upravljanja Dragan Smiljković: Deponija otpadom u Srbiji, ovo je prosečan region – pokriveno je 72 odsto stanovništva. Postoje 76
4.2Centralna Srbija
Preporuke: Uvesti sistem za prikupljanje Biodiverzitet – Najveća koncentracija tačnih podataka o količini i sastavu23 otpada koji biodiverziteta nalazi se na većim nadmorskim je proizveden na teritoriji ovih opština. visinima i u okviru šumskih eko-sistema. Ravnicama dominiraju poljoprivredni i Uspostaviti strukture koje bi omogućile industrijski kompleksi i širenje urbanizacije. učešće privatnog sektora u sistemu upravljanja Preporuke: Obezbediti da svi važni planovi otpadom, kao i razvoj saradnje između privatnog razvoja budu obuhvaćeni Starteškom procenom i državnog sektora. uticaja kao i Procenom uticja na životnu sredinu.
Uspostaviti sistem za jačanje kapaciteta lokalne Podsticati dalje proglašavanje zaštićenih zajednice i nevladinih organizacija u pogledu područja radi očuvanja i zaštite biodiverziteta. razvoja svesti javnosti o problemima i rešenjima za održivo upravljanje otpadom. Zaštićena područja – U Centralnoj Srbiji, površina zaštićenih područja iznosi samo jedan Istražiti mogućnosti, u saradnji sa NVO odsto teritorije, što je veoma nizak procenat u „Obrazovanje za životnu sredinu“24, za poređenju s ostatkom Srbije. sprovođenje programa Zelene škole. Preporuke: Nastaviti sa nacionalnom strategijom za povećanje površine zaštićenih Posebnu pažnju treba posvetiti ruralnim područja i staviti pod zaštitu čitav kompleks područjima jer imaju specifi čne probleme s Valjevskih planina, čime bi se poboljšala organskim i opasnim otpadom, poput ambalaže pokrivenost na između 25 i 30 odsto teritorije pesticida. Centralne Srbije.
Razmotriti razvoj regionalnih klastera kako Postojeća dokumenta i planove za planinu bi se pomoglo smanjenju otpada i njegovoj Maljen treba ponovo pregledati kako bi se ponovnoj upotrebi, povećao nivo reciklaže, razmotrili aktuelni ciljevi u vezi sa izgradnjom obezbedile funkcionalne i ažurirane baze ogromne infrastrukture za rekreaciju u podataka o raciklaži na regionalnom nivou. zaštićenim oblastima. Treba primeniti Potrebno je uspostaviti i razviti specijalne sveobuhvatni pristup kako se ne bi negativno programe obuke i povećanje kapaciteta članova uticalo na potencijal Maljena da postane centar klastera, zalagati se za zdravstvenu i socijalnu održivog turizma, a ne urbanizovano mesto za zaštitu pojedinačnih sakupljača preradivih rekreaciju sa zagađenom prirodom i umanjenim materijala, poboljšati status i zaštitu prava kulturnim vrednostima. marginalizovanih društvenih grupa, pojačati uticaj javnog mnjenja. Podržati primenu Direktive Evropske unije o predelima. 23 24
23 Tela za upravljanje otpadom (komunalne službe) moraju se pri- javiti jednom godišnje, ali samo se 30 od 174 njih prijavilo u 2102. godini (za 2011)
24 www.fee-international.org/en 77
Centralna4.2 Srbija
Treba razviti sveobuhvatne planove upravljanja Preporuke: Razviti preventivne akcione zaštićenim prirodnim dobrima uz konstruktivno programe za sve rudarske aktivnosti. učešće svih interesnih strana i obezbediti jačanje kapaciteta upravljača ovim područijima. Doprineti efi kasnosti obuke i podizanje svesti o životnoj sredini. Vazduh – Ovi regioni u celini imaju visok kvalitet vazduha, ali ima nešto zagađenja u Zaposlenost – Broj nezaposlenih osoba u ovih urbanim područjima. pet opština regiona iznosi 12.349. To predstavlja Preporuke: U urbanim područjima je procenat od osam odsto, ali to je samo prividan neophodan sistem za kontrolu, kao i neprekidan broj pošto je veliki broj ljudi zaposlen u napor da se smanji nivo zagađenja u dolinama i preduzećima koja su u procesu restrukturiranja. ublaži uticaj na klimatske promene. Gledano pojedinačno po sektorima, najviše zaposlenih u regionu se bavi proizvodnjom Voda – Zaliha ovog resursa nema malo, ali je pod (44 odsto) dok samo jedan odsto stanovništva negativnim uticajem nedovoljno pročišćenih navodi da je zaposleno u poljoprivredi. Najveći voda, lošeg upravljanja otpadnim vodama i procenat zaposlenih u industrijskom sektoru prateće infrastrukture. nalazi se u Kosjeriću (5) i Gornjem Milanovcu Preporuke: Kako bi obuhvaćene zajednice u (49 odsto). Broj zaposlenih koji rade u turizmu celini imale koristi, kao i budući razvoj turizma je zanemariv, s jedinim izuzetkom Mionice s prioritet je da se unaprede upavljanje vodom i učešćem od 7 odsto zaposlenih u ovom sektoru. infrastruktura, uspostavi sveobuhvatni sistem Najrazvijenija industrijska područja nalaze se u za kontrolu vode, stvori program podrške Kosjeriću, Gornjem Milanovcu i Valjevu. za podizanje svesti lokalnog stanovništva koji bi ciljao glavne zagađivače, i nastavi s Transport – Ovaj region je dobro pokriven napredovanjem primene Okvirne direktive o mrežom puteva iako mnogi seoski putevi nisu u vodama. dobrom stanju. Glavna železnička trasa prolazi ovim područjem, a najbliži aerodrom je Nikola Zemljište – Generalno je visokog kvaliteta za Tesla, koji se nalazi oko 110 kilometara od zemljoradnju, ali na ovaj kvalitet negativno utiču Valjeva, Ljiga i Mionice, oko 150 kilometara neodgovarajuća obrada zemljišta, netretirane od Gornjeg Milanovca i oko 160 kilometara proceđene vode od deponija i eksploatacije od Kosjerića. Smatra se da javni prevoz nije ruda, erozije i poplave. Obrazovanje o upotrebi zadovoljavajući. agrotehničkih mera postalo je dostupno Preporuke: Razmotriti mogućnosti za raz- ruralnom stanovništvu na celoj teritoriji ovog vijanje saradnje javnog i privatnog sektora u regiona ili preko nevladinih organizacija ili obezbeđivanju javnog prevoza. akademskog osoblja. Podsticati stvaranje pouzdanijeg voznog reda. Preispitati mogućnosti da javni prevoz koristi obnovljive resurse. 78
4.2Centralna Srbija
Energija – Obnovljivi izvori i njihova zaštita: može biti korisno za preživljavanje sela i seoske Izvori energije koji se koriste su struja, čvrsta populacije u planinskim područjima ovog goriva, ugalj, nafta i drvo. Drvo se sve više koristi regiona. za grejanje kuća. Infrastruktura za distribuciju prirodnog gasa nije razvijena osim u Gornjem Takođe, važan korak u ovom pravcu je osnivanje Milanovcu, a održivi izvori energije koriste se Centra za organsko voćarstvo. samo u malom broju domaćinstava. Obnovljivi izvori s potencijalom su su hidro, solarni i 4.2.20a ZAKLJUČCI I PREPORUKE geotermalni malih razmera, kao i biomasa. ZA RAZVOJ TURIZMA Zaštita u vidu povećanja grejne efi kasnosti tek U CENTRALNOJ SRBIJI počinje da se procenjuje, a zahtevi utvrđuju. Dalje razvijanje turizma u ovom regionu pruža Preporuke:Dodatno utvrditi isplativost dobre izglede za razvoj ruralnog, banjskog, svih oblika obnovljivih izvora kako bi se sportskog i rekreativnog turizma, kao i turizma doprinelo ponudi energije mrežnom sistemu. iz posebnih interesovanja (lov, biciklizam, avanturistički turizam). Većina ovih tipova Razmotriti izvodljivost stimulisanja zahteva turizma povezana je ili može biti povezana sa za smanjenje troškova time što bi javni prevoz očuvanom prirodom i zaštićenim prirodnim korisitio obnovljivu energiju. bogatstvima. Glavni zaključci sprovedenog istraživanja o održivom turizmu i ruralnom Industrija – Upošljava najveći udeo zaposlene razvoju regiona su: populacije u Centralnoj Srbiji. Najrazvijenije grane su proizvodnja hrane i metala. Zajedno Centralna Srbija, kao i drugi regioni, ima s prehrambenom industrijom, tekstilna i značajan problem sa starosnom strukturom građevinska industrija, kao i proizvodnja obuće, u selima, naročito u planinskim mestima. beleže pad i prolaze kroz procese konsolidacije Pružanje prilika koje će namamiti mlade da i privatizacije. žive u njima je prioritet za opštinsku i državnu administraciju. Ipak, ovo se može ostvariti jedino Poljoprivreda – Obuhvata 35.658 osoba ili oko sveobuhvatnim planiranjem ruralnog razvoja. To 20 odsto ukupnog stanovništva regiona. Najveći podrazumeva subvencije u poljoprivredi, pomoć udeo stanovnika koji se bave poljoprivredom je u otvaranju novih plantaža (naročito voća), u Mionici (45,2 odsto), a najmanji u Valjevu i obnovu i izgradnju infrastrukture (transport Milanovcu (15 odsto). Od ukupnog stanovništva i komunalne službe), grantove za pokretanje koje se bavi poljoprivredom, oko 70 odsto je malih preduzeća, obnovu škola i zdravstvenih aktivno dok je 30 odsto izdržavano. Skoro ustanova, kao i podršku razvoju turizma u svi aktivni poljoprivrednici su individualni seoskim domaćinstvima. poljoprivredni proizvođači. Preporuke: Sa slabljenjem prehrambene Preporuke: Ugostitelj koji je učestvovao u industrije u Valjevu, gajenje voća je počelo intervjuu i jedan od pokretača ruralnog turizma značajno da se smanjuje. Izvoz suvih šljiva i u Srbiji, vidi rešenje u povoljnim kreditima za malina dao je novi podsticaj voćarstvu, što razvoj turizma koji bi imali razumevanje za 79
Centralna4.2 Srbija specifi čnosti ruralnog turizma. Većina aktivnih se izbegla urbanizacija nalik onoj na Zlatiboru domaćinstava vidi kao moguće rešenje soft kredite i Kopaoniku. Razvoj ruralnih sportskih i za razvoj turizma, naročito za mlade u ruralnim rekreativnih kao i specijalnih modela turizma područjima. Prema njima, najveći problem je zavisi od odgovarajuće zaštite prirode. izjednačavanje ruralnog turizma s tradicionalnim formama komercijalnog turizma koji postavlja Najveća pretnja životnoj sredini po pitanju nerealne infrastrukturne, higijenske i tehničke razvoja turizma postoji na Divčibarama. zahteve pred seoski turizam. Buduća studija izvodljivosti za novi turistički proizvod Divčibare morala bi da uzme u obzir Prava standardizacija i obuka o ponudi smeštaja i sve prirodne karakteristike platoa i da proba da hrane u seoskim domaćinstvima su neophodne da zaštiti njegovu glavnu komparativnu vrednost u bi se ocenio kvalitet ponude i potrebne da bi se odnosu na turističke destinacije u okruženju - ponuda orijentisala prema stranim turistima. čist vazduh i očuvanu prirodu (livade i šume). Sva domaćinstva su istakla potrebu za dodatnim Prekomerna gradnja će gotovo sigurno isterati iz turističkim atrakcijama koje bi privukle posetioce ovog dela planine Maljen ruralna domaćinstva da putuju u ruralna područja. Pozitivan napredak koja su tradicionalno okrenuta gajenju stoke. po ovom pitanju postoji (bazeni, trim staze, staze Pozitivan je početak obuke lokalnog stanovništva za šetanje, sportski tereni), ali ih još nema dovoljno. za proizvodnju organske hrane. Novi dekret Vlade Srbije o fi nansijskoj pomoći za organsku Preporuke: U saradnji sa profesionalnim proizvodnju ratarskih useva, povrća, voća i udruženjima treba koordinisati poboljšanje i vinove loze, kao i ogranski uzgoj stoke, pozitivno širenje obeležnih staza i prikazati informacije o će uticati na povećanje ovog tipa proizvodnje u planinarenju, biciklizmu i kanjoningu. Obučiti regionu. Organska proizvodnja stvara izglede za lokalno stanovništvo kao vodiče, u okviru programa nove oblike ruralnog turizma. za razvoj održivog turizma. Lokalne turističke organizacije kao i seoska S obzirom na to da su svi perspektivni oblici turizma domaćinstva ukazali su na potrebu za u regionu povezani sa nedirnutom prirodom i etno neprestanom edukacijom domaćinstava o izgledom predela, posebnu pažnju treba posvetiti pružanju turističkh usluga i komunikaciji sa njihovoj zaštiti. Trenutno je zaštićen samo jedan stranim turistima. procenat teritorije kao prirodno dobro, što je neprihvatljivo. Sve opštine su predložile svojim Postojanje razvijenih mreža i udruženja planovima zaštitu određenih lokalnih kompleksa domaćinstava koje pružaju usluge seoskog prirode. turizma ima veoma dobar potencijal za osiguravanje jednog od preduslova za razvoj Preporuke: Posebno treba istaknuti planinu održivog ruralnog turizma. Povlen s Taorskim vrelima i Povlenske lopte, Brdo grad iznad Kosjerića, kanjon reke Ribnice Preporuke: Iskoristiti ove mreže i udruženja s pećinom Šalitrena, pećinu Petnica i njeno kako bi se stvorio koordinisan i inkluzivan okruženje, Rajac, buduće veštačko jezero iza brane pristup obuci o održivom turizmu, kao i Stubo-Rovno, kao i neke delove Divčibara, kako bi „zajednički glas“ i regionalna platforma za njegov razvoj.
GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE REGIONA JUŽNI BANAT
4.3.1. Položaj Sve četri opštine koje čine region Južnog Banata severoistoku regiona, dok drugi, Deliblatska za potrebe ove studije (Vršac, Alibunar, Kovin i peščara sa Zagajičkim brdima, zauzima cen- Bela Crkva) pripadaju Južnobanatskom okrugu. tralni položaj. Prirodnu granicu regiona čini samo Dunav na jugu. Istočna i deo severne granice određene su Vršačke planine su jedini planinski deo u re- državnom granicom prema Rumuniji, dok su gionu Južnog Banata i deo su starog jezgra Bal- ostali delovi teritorije razgraničeni administra- kanskog poluostrva (ostrvske planine). Pružaju tivno. se u pravcu istok-zapad, u dužini od 19 kilo- metara, sa najvećom širinom od 8 kilometara. 4.3.2. Reljef Naročito su značajne i zbog činjenice da je Južni Banat čini najdinamičniji deo ravničarskog najviši vrh Vršačkih planina, Gudurički vrh - reljefa Vojvodine. Nadmorske visine rastu od 641 m, istovremeno i najviši vrh u Vojvodini. obala Dunava na jugu prema severoistoku i Povoljno strujanje vazduha omogućava odlične Vršačkim planinama. Ako se izuzme nekoliko uslove za bavljenje paraglajdingom. uzvišenja prosečna nadmorska visina regiona je oko 120 m. Deliblatska peščara, najveća evropska kontinen- talna peščara, ostatak je geomorfoloških procesa U reljefu Južnog Banata jasno se izdvajaju dva iz pleistocena. Kao takva ona čini bogatstvo ge- oblika koja odudaraju od klasičnog ravničarskog odiverziteta i biodiverziteta ne samo Panonske pejzaža. Prvi su Vršačke planine na krajnjem nizije već i čitave Evrope. Tabela 4.3.1 Grb Opština Region Površina Broj [km2] stanovnika Kovin Južnobanatski 730 36,802 okrug Vršac Južnobanatski 1,324 54,369 okrug Alibunar Južnobanatski 602 22,954 okrug Bela crkva Južnobanatski 353 20,367 okrug 82
4.3Južni Banat
Nastala eolskim radom izdužena je u pravcu du- Ekstremni hidrološki događaji (poplave i suše) vanja vetrova, jugoistok-severozapad. Prostire se koji mogu biti povezani sa procesom klimatskih na više od 300 km2. Izrazito dinski reljef danas promena izazivali su ozbiljne štete i u Srbiji je prekriven travnatom ili šumskom vegetacijom (Karadžić i Mijović, 2006.). tako da su dine umrtvljene i raznošenje peska zaustavljeno. Izraziti nedostatak površinskih Dve velike poplave u Srbiji zabeležene su 1979. voda uslovio je osobenosti peščarskih, step- i 1999. godine. U skorije vreme, učestalost pop- skih i šumskih ekosistema1. Zagajička brda su lava u Srbiji (i susednim regionima) je znatno uzvišenje na severoistoku Deliblatske peščare i povećan. Dve teške poplave dogodile su se izdižu se prosečno 100 m iznad nje. I pored male tokom dve uzastopne godine (2005. i 2006.). nadmorske visine izrazito su strmih strana tako da razbijaju monotoniju ravničarskog pejzaža. Opštine Sečanj, Žitište, Bela Crkva i Plandište teško su poplavljene 2005. godine. Postojeća 4.3.3. Klima mreža kanala za odvodnjavanje zemljišta Klima je kontinentalna, sa vrlo hladnom i ve- delimično sprečava poplave. Ipak, neki delovi trovitom zimom i toplim, vlažnim letom sa ma- opštine Bela Crkva su još uvek plavni. lom količinom padavina. Godišnje amplitude Opština Vršac sprovodi plan uređenja toka temperature su izrazito velike i kreću se između potoka Mesić na dužini od 9 km, sa ciljem 42°C i -32,6°C. Srednja zimska temperature je sprečavanja plavljenja prigradskih naselja. iznad 1°C. Srednja godišnja količina padavina je ispod 600 mm. Najsušnije doba godine je zima2. Zime u Južnom Banatu su nekoliko stepeni 4.3.4. Stanovništvo hladnije a leta nekoliko stepeni toplija nego u Područje Južnog Banata zauzima 2485 km2. centralnoj Srbiji. Klima Deliblatske peščare se Gustina naseljenosti je niska (od 38 do 68 neznatno razlikuje od ostatka ovog područja stanovnika po km2). Kao i u mnogim drugim nižom vlažnošću i hladnijim noćima u toku opštinama u Vojvodini, ovaj region se suočava leta. Južni Banat je veoma vetrovito područje sa sa problemima smanjenja broja stanovnika. dominantnim jugoistočnim vetrom u zimskom periodu, poznatijim kao košava. Međusobno udaljena naselja u ovom regionu ukazuju na nizak nivo uticaja urbanizacije na životnu sredinu. Tokom poslednje tri decenije (1973. – 2002.), na celom evropskom području, prijavljen broj nesreća izazvanih poplavama je dramatično povećan (Hoiois, Guha-Sapir, 2003.). 1 . 2 Ducić V., Radovanović M. (2005). Klima Srbije. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Beograd
1 Zaštićena prirodna dobra u Srbiji. Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd. 2007 2 Ducić V., Radovanović M. (2005). Klima Srbije. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. Beograd 83
ŽIVOTNA SREDINA Južni4.3 Banat
4.3.5. Vazduh 4.3.6. Vode Prema podacima dobijenim od Progra- Za ovaj region karakterističan je bezvodni cen- ma sprovođenja konvencije o dugoročnom tar – Deliblatska peščara. Na ovom delu teri- prekograničnom aerozagađenju (CLRTAP torije nema površinskih voda, ali peščar pred- - Program on Conduction of Convention on stavlja veliki rezervoar atmosferske vode, tako Long-range Trans-boundary Air Pollution), da je zemljište bogato podzemnim vodama. koje je obezbedio Hidrometeorološki zavod Visina peščanih naslaga i njihov nagib ka Du- Republike Srbije, opštine u Južnom Banatu su navu omogućavaju da se podzemne vode kreću izložene značajnim emisijama sumpor-dioksida prema jugu i fomiraju izvore na obodu peščare.
(SO2) i azotnih oksida iz susednih regiona (in- Tako je Deliblatska peščara značajan izvor dustrijski i petrohemijski kompleks u Pančevu, podzemnih voda dobrog kvaliteta3. železara u Smederevu i termoelektrane Kos- tolac 1 i 2). Međutim, zbog povoljnog pravca Prirodnim vodotokovima ovog regiona domini- vetra, teritorije sve četiri opštine imaju dobar ra Dunav, koji takođe predstavlja prirodnu kvalitet vazduha. Najveće dnevne koncentracije granicu na jugu. Tok Dunava je ovde značajno
SO2 i azotnih oksida u okviru urbanih područja usporen zbog brane Đerdap podignute u istoi- opština Vršac, Bela Crkva, Alibunar i Kovin su menom kanjonu. Na levoj obali Dunava postoje obično ispod dozvoljenih granica. Uticaj loka- brojni rukavci i manji broj rečnih ostrva. Obala lnih zagađivača vazduha, industrije u Vršcu Dunava kod Deliblatske peščare se odlikuje (Hemofarm Fresenius Medical Care Srbija, visokim, oštro sečenim lesnim delovima. Niži Komobrix Oil) i potencijalno onih u Gaju (He- tokovi Karaša i Nere, reka koje se spuštaju sa mofarm antibiotici, opština Kovin) na kvalitet Karpata u susednoj Rumuniji, protiču istočnim vazduha u ruralnim područjima je nizak. delom ovog regiona. Tok Karaša nije regulisan i on često plavi okolno tlo. Tok Nere se odli- kuje bujicama koje su naročito izražene tokom proleća kada se sneg na Karpatima otapa. Tabela 4.3.2 3 Opština Površina Broj Stanovništvo Gustina Povećanje broja 2 (km ) naselja naseljenosti stanovnika (‰) 1991 2002 (stanovnika/km2)
Alibunar 602 10 24 930 22 954 38.1 -7.9 Vršac 800 24 54 552 54 369 68 -0.3
Bela Crkva 353 14 21 845 20 367 57.7 -6.8 Kovin 730 10 36 924 36 802 50.4 -0.3
3 PPPPN SRP Deliblatska peščara, Republika Srbija, Autonomna pokrajina Vojvodina, Pokrajinski sekretarijat za arhitekturu, urbani- zam i graditeljstvo, Novi Sad, 2006. 84
4.3Južni Banat
Osim toga, iskopavanje šljunka je stvorilo sedam Sistem kanala DTD ima nizak kvalitet vode (u veštačkih jezera u blizini Bele Crkve. Najveće od klasi III) čemu doprinosi Vršac koji svoje netre- ovih jezera je Glavno i nalazi se na 700 metara tirane otpadne vode ispušta u Vršački kanal. Prvi od centra grada. Jezera su pogodna za rekreaciju podzemni sloj vode na celokupnom području i piknike, a i bogate su ribom. Južnog Banata je zagađen fekalnim bakteri- jama, amonijakom, nitratima, gvožđem itd. Dunav, Karaš i Nera su najvažnije reke u ovom Glavni uzroci zagađenja voda su nekontrolisana regionu. Veštačka jezera i mreža kanala Du- upotreba hemikalija koje se koriste u poljo- nav-Tisa-Dunav predstavljaju dodatni izvori privrednoj proizvodnji i nekontrolisano odla- površinske vode. ganje otpada i otpadnih voda iz domaćinstava Zajednička karakteristika ove oblasti je drugi i industrije. Belocrkvanska jezera periodično, sloj podzemnih voda. Jedan od dva najvažnija tokom leta, imaju kvalitet vode koji je niži nego izvora za regionalne sisteme vodosnabdevanja u što je potrebno (zbog nivoa fekalnih bakterija). Vojvodini je podzemni basen koji se nalazi duž Dunava, između Kovina i Dubovca. 4.3.7. Geologija i zemljište Na aluvijalnim ravnima, podzemna voda se nal- Karakteristična za Južni Banat je velika varija- azi na dubini od 2-11 m. Kvalitet podzemnih bilnost različitih tipova zemljišta. Arenosoli i voda je loš. Podzemna voda na rečnim terasa- eutrični kambisol na pesku su dominantni tipo- ma se nalazi nešto dublje (10-20 m), a voda je vi zemljišta u Deliblatskoj peščari. Debeli slo- boljeg kvaliteta od one na aluvijalnim ravnima. jevi eolskog peska i jedinstveni reljef koji obra- Podzemne vode u području peščara leže na ve- zuju dine posledica su geoloških procesa koji likim dubinama, skoro svuda na najmanje 30 m su se odvijali tokom pleistocena. Drugi delovi ispod površine terena. regiona su pokriveni černozemom na lesu, halo- morfnom zemljom i fl uvisolima. U regionu Hidrološka situacija razlikuje se od opštine do Vršačkih planina dominiraju rankeri i distrični opštine, od potpunog nepostojanja površinske kambisoli. vode (reka ili jezera) u opštini Alibunar, do de- Glavne pretnje zemljištu u Južnom Banatu su vet jezera i guste rečne mreže u opštini Bela eolska erozija, proces salinizacije (akumula- Crkva. cija lako rastvorljivih soli u nekim slojevima Površinske i podzemne vode se ne nalaze u ok- zemljišnog profi la), poplave, nekontrolisano viru prihvatljive klase kvaliteta. Kvalitet vode odlaganje otpada i nekontrolisana upotreba Dunava pripada III klasi, zbog masovnog agro-hemikalija i industrijskih nusproizvoda. ispuštanja netretiranih otpadnih voda gradova Kako bi se smanjio loš uticaj hemijskog Beograda, Pančeva i Smedereva koji se nalaze tretmana biljaka u svim opštinama postoje uzvodno, dok Kovin ispušta otpadnu vodu koja programi obuke poljoprivredih proizvođača je primarno tretirana. Reka Nera koja teče iz za korišćenje savremenih agrotehničkih mera. Rumunije je periodično čak u još nižoj katego- Poljoprivredna škola u Vršcu, u sklopu svojih riji kvaliteta, a Bela Crkva u nju ispušta svoje dodatnih aktivnosti, obučava zainteresovane netretirane otpadne vode. održivom načinu poljoprivredne proizvodnje. 85
Tabela 4.3.4 4.3 Broj očišćenih Broj Opština lokacija 2009 Međutim, sva anketirana domaćinstva koja naselja pružaju usluge ishrane turistima ne praktikuju -2011 ovakav vid proizvodnje ili ne kupuju hranu od organskih proizvođača. Alibunar 10 46 14 83 4.3.8. Nastajanje, sakupljanje i odla- Bela Crkva 24 23 ganje otpada Vršac U opštinama Vršac, Alibunar, Kovin i Bela Kovin 10 133 Crkva sakupljanje i odlaganje otpada je odgo- Ukupno 58 285 vornost javnih preduzeća čiji je osnivač lokalna samouprava. U opštini Alibunar otpad se odlaže na U sledećoj tabeli su dati podaci o nastajanju i neodgovarajuću deponiju, lociranu pored re- sakupljanju otpada u navedenim opštinama. gionalnog puta Vršac – Bela Crkva. Stanovnici sela Crvena Crkva imaju godinama problema Zbog činjenice da neka naselja nisu obuhvaćena sa ovom opštinskom deponijom. Po njihovim sakupljanjem otpada oko 4000 tona otpada rečima, posebno je uznemiravajuće kada vetar godišnje (12%) završi na ilegalnim deponijama. počne da raznosi plastične kese, papir i ostali Deliblatska peščara, specijalni rezervat prirode, otpad po voćnjacima, vinogradima, dvorištima je ugrožena ilegalnim, pa čak i legalnim deponi- i po putu Vršac - Bela Crkva. jama koje nisu izgrađene u skladu sa standardi- ma. Neka od ovih područja su očišćena u kam- Potpisan je protokol o saradnji između opštine panji “Očistimo Srbiju” (jednodnevna akcija) u Alibunar i privatnog partnera “Rinova System” poslednje tri godine, ali su ponovo formirane 2011. godine. Defi nisane su zajedničke ak- divlje deponije. U narednoj tabeli su prikazani tivnosti na izgradnji postrojenja za separaciju rezultati ove akcije u periodu od 2009 - 2011. otpada i remedijaciju postojećih neuslovnih de- ponija. Opština Broj Broj Broj Generisanje Sakupljanje stanovnika stanovnika stanovnika otpada otpada (t/god) pokriven pokriven (t/god)* sakupljanjem sakupljanjem otpada otpada (%) Alibunar1 19780 14853 75.1 6290 4723 Bela Crkva1 17285 9899 57.3 5497 3148 Vršac1 51217 50970 99.5 16287 16208 Kovin1 33725 33725 100.00 10725 10725 Ukupno 122.007 109.447 89,7 38.798 34.804
Tabela 4.3.3: Generisanje i sakupljanje otpada u regionu 1Južnobanatski okrug *Na osnovu prosečnog generisanja otpada po glavi stanovnika Izvor: Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, Akcija „Očistimo Srbiju” 86
4.3Južni Banat
Otpad u opštini Kovin se odlaže na nekoliko 4.3.9. Reciklaža neadekvatnih deponija. Deponija u Kovinu ima U opštini Vršac postoji primarna selekcija ot- drenažu deponijskog gasa, tako da nema opas- pada. Žičani kontejneri za PET otpad su nosti od požara i eksplozija. Procenjuje se da je postavljeni u gradu, a kontejneri za selektivno ukupna površina neuslovnih deponija na opštini prikupljanje papirnog, PET i metalnog otpada 4 Kovin oko 25 ha su postavljeni u svim školama. Pre odlaganja na deponiju, vrši se sekundarna selekcija na depon- Otpad iz opštine Vršac se odlaže na deponi- iji u Vršcu, otpad se balira i priprema za trans- ju čija je remedijacija izvršena. Ove godine je port na reciklažu. određena i lokacija za odlaganje građevinskog otpada. Medicinski otpad se tretira u lokalnoj Lista ovlašćenih operatera u ovom regionu je bolnici. U toku poslednje dve godine očišćeno data u Aneksu 4.3.1. je i sanirano 16 od 22 lokalne divlje deponije u selima u saradnji sa javnim komunalnim “Bogsi” je porodično preduzeće iz Vršca, osno- preduzećem. vano 2010. godine i ima 6 zaposlenih. Budući da u Vršcu javno komunalno preduzeće priku- Opštine Vršac, Alibunar, Kovin, Bela Crkva i plja reciklabirni komunalni otpad, “Bogsi” je Plandište su potpisale ugovor o zajedničkom uglavnom orijentisan na industrijski otpad. upravljanju otpadom. Regionalni plan uprav- ljanja otpadom nije završen. Planirano je da U ovim opštinama ne postoji reciklažna in- regionalna sanitarna deponija bude locirana u dustrija, ali u Novom Sadu od 2005. godine Vršcu, neposredno pored postojeće deponije. radi fabrika za reciklažu PET-a “Greentech”. Na primeru ovog privrednog društva se može Opština Kovin je potpisala ugovor sa opštinom pokazati progres u reciklažnom biznisu u Srbiji Smederevo o zajedničkom upravljanju otpa- i potencijali za nova radna mesta. dom2. Regionalna sanitarna deponija će biti izgrađena u Segda-Jelen Dolu na teritoriji Sme- Slika 4.3.1 dereva. Izgradnja i upravljanje regionalnim cen- trom za sakupljanje, selekciju i odlaganje komu- nalnog otpada je poverena privrednom društvu Porr Werner and Weber (ugovor je potpisan u martu 2012.).
Nacionalnom strategijom upravljanja otpadom u Republici Srbiji predviđena je izgradnja sani- tarne deponije i reciklažnog centra (naredna slika).
4 Regionalni plan upravljanja otpadom za opštine Smederevo i Kovin, Juli 2010
4 87
Južni4.3 Banat
“Greentech” je organizovao sopstvenu mrežu i opasan otpad. Ilegalne deponije se nalaze sakupljača čiji je razvoj prikazan u narednoj ta- svuda u regionu, čak i u zaštićenim područjima, beli5. ali su u ovoj opštini skoro sve ilegalne deponije sanirane. Procenjuje se da u ovoj mreži radi 539 stal- no i 1540 privremeno zaposlenih lica.Mreža Ne postoje pouzdani podaci o količinama i sakupljača u Srbiji nije dovoljno razvijena, tako sastavu otpada generisanog na teritorijama ovih da recikleri nemaju dovoljno otpada za recik- opština (izuzev Vršca). Moguće je organizovati liranje (npr. “Greentech”, koristi 70% svojih ka- merenje sastava otpada u svakom godišnjem paciteta). Ministarstvo životne sredine, rudarst- dobu (prema pravilniku) u cilju organizovanja va i prostornog planiranja je procenilo (2011.) odgovarajuće sistema upravljanja otpadom, to da je u poslove vezano za reciklažu angažovano bi se moglo realizovati kontrolom i pritiskom oko 7.000 ljudi, kao i da će se izgradnjom nadležnih institucija. reciklažnih dvorišta stvoriti uslovi za još 10.000 Karakteristika skoro svih javnih komunalnih radnih mesta6 u dve naredne godine. preduzeća u Republici Srbije je pružanje svih komunalnih usluga, ne samo u vezi otpada, 4.3.10. Zaključci i preporuke što značajno umanjuje efi kasnost i efektivnost Prosečna situacija u pogledu sakupljanja prikupljanja i tretmana otpada, zavisnost od otpada u ovom regionu je bolja nego u Srbiji, lokalne politike i monopol. Odlaganje otpada mada varira od 60% do 100% od opštine do se ne plaća, tako da oni nemaju interesa za opštine. Upravljanje otpadom u opštini Vršac promenu situacije. Dodatno, većina javnih je najbolje u regionu - postoji primarna i preduzeća posluje sa gubitkom, budući da je cena sekundarna selekcija otpada, skoro cela površina komunalnih usluga socijalna kategorija. Jedan je obuhvaćena sakupljanjem, otpad se odlaže na od glavnih pokretača održivog i odgovarajućeg saniranu deponiju. U ostalim opštinama regiona upravljanja otpadom je obezbeđivanje dovoljno otpad se sakuplja i odlaže na neadekvatnim sredstava za troškove poslovanja. Neophodno deponijama koje ne ispunjavaju ni osnovne je uskladiti nivo naknada za prikupljanje i standarde. Na deponije se, osim u Vršcu, odlaže odlaganje otpada da bi se osiguralo održivo Godina Sakupljeno Broj Javna Privatni Ukupan broj PET (t) sakupljača preduzeća sakupljači novozaposlenih1
2008 2500 50 15 35 2009 2800 73 16 57 46 2010 2700 66 18 48 57 2011 40002 98 20 77 158 2012 200
5 Izvor: 6 Izvor: 5 Tabela 4.3.4. “Greentech” prezentacija na seminaru o zelenoj ekonomiji u or- Izvor: “ ganizaciji “Ambasadori životne sredine” Beograd, Maj 2012 Greentech” prezentacija na seminaru o zelenoj ekonomiji u organizaciji “Ambasadori životne sredine” Beograd, Maj 2012 6 1 Procena 2Kapacitet za preradu do PET fl ekica je 7.200 tona/godišnje Stakleno zvono http://staklenozvono.rs/?p=6772 88
4.3Južni Banat
pružanje usluga. Imajući u vidu osetljivost Lokalne samouprave bi trebalo da pripreme problema vezanih za usluge javnih preduzeća i projekte za remedijaciju zagađenih zaštićenih loše ekonomske situacije, novi sistem naplate bi područja, mesta i reka, i konkurišu za dodelu trebalo uvesti postepeno. sredstava iz dostupnih fondova. Osim toga, javna komunalna preduzeća nemaju odgovarajuću opremu kao ni dovoljno BIOLOŠKA RAZNOVRSNOST kontejnera za prikupljanje otpada i sredstva za Najveći deo površine Južnog Banata zauzima remedijaciju nesanitarnih deponija. Da bi se ovi obradivo zemljište. Uprkos tome, očuvani su problemi rešili postoji potreba za uključivanje fragmenti prirodnih ekosistema, najvećim de- privatnog sektora u sistem upravljanja otpadom lom u oblastima Deliblatske peščare i Vršačkih i razvoj privatno-javnog partnerstva u ovoj planina. Raznovrsnost ekosistema je visoka oblasti. pošto ova oblast poseduje mešavinu stepske vegetacije (zajednice klase Festucetea vagina- Generalno, ne postoji organizovan sistem jačanja tae), halofi lne vegetacije na slanom zemljištu kapaciteta lokalne zajednice i razvoj javne svesti, (Festuco-puccinellietea), šumsko-stepskih kom- vezano za probleme i rešenja održivog upravljanja pleksa (Aceri tatarici-Quercion), termofi lnih otpadom. Nevladine organizacije su uključene u šuma (Quercion pubescenti-petraeae), i senovitih projekte reciklaže, ali u najvećem broju slučajeva listopadnih šuma. Bogatstvo fl ore i faune ovog u školama i obdaništima, ne postoje seminari područja zaštićeno je u okviru dva velika kom- vezani za reciklažu ili upravljanje otpadom. pleksa. Ključno je da lokalne samouprave i javna komunalna preduzeća u svoje planove uključe kampanje podizanja svesti u cilju odgovarajućeg 4.3.12. Zaštićena prirodna dobra informisanja građana i razvijanja svesti o Oko 16% površine ovog regiona je zaštićeno kao održivom upravljanju otpadom. Posebnu pažnju prirodno nasleđe, što je iznad proseka za Srbiju bi trebalo obratiti na seoske oblasti, budući da u celini. Najvažnija prirodna dobra su Specijalni imaju specifi čne probleme, vezane za organski rezervat prirode „Deliblatska peščara“ i Predeo otpad i neke vrste opasnog otpada, kao što je izuzetne lepote „Vršačke planine“. ambalaža od pesticida. Specijalni rezervat prirode „Deliblatska Organizovanje klastera u regionu i njegove peščara” – Nalazi se u južnom Banatu i aktivnosti mogu pomoći u minimizaciji predstavlja najveću preostalu kontinentalnu otpada, ponovnoj upotrebi; stepenu reciklaže; peščaru u Evropi. Specifi čne posledice geoloških prikupljanju i tretmanu otpada i obezbeđivanju procesa iz daleke prošlosti čine ovu eolsku funkcionalne i ažurne baze podataka o otpadu peščaru jedinstvenom u poređenju sa drugim na regionalnom nivou; osnivanje i razvoj peščarama Panonske nizije. Takođe, poznata posebnih programa obuke i razvoj kapaciteta je kao Evropska Sahara, što je čini jednim of članica klastera; zalaganju za zaštitu zdravlja važnijih centara biodiverziteta Evrope i glavnom i socijalnu zaštitu individualnih sakupljača stepskom oblašću u Srbiji. otpada koji se može reciklirati; poboljanju statusa i zaštiti marginalnizovanih grupa, kao i povećanje uticaja stavova javnosti. 89
Južni4.3 Banat
Njena površina iznosi 348 km2. Specifi čan Očuvani su i brojni pravoslavni manastiri iz reljef i polustepska klima doprinele su stvaranju XVIII i XIX veka. specifi čnog šumskog eko-sistema. Najdominantnija delatnost u ovim selima, Bogatstvo fl ore (sa preko 900 vrsta i podvrsta) uključujući i teritoriju SRP je poljoprivreda se ogleda i u velikom broju retkih vrsta, relikta (ratarstvo), dok je uzgoj životinja u padu. Tako i endema. Najvažnije među njima su Paeonia poljoprivredni potencijal nije maksimalno offi cinalis, subsp. banatica, Artemisia pancicii, iskoršićen a prisutan je i stalni gubitak starih Rindera umbelata, Fritillaria degeniana i pašnjaka. Helichrysum arenarium. Od retkih vrsta životinja mnoge pripadaju stepskim staništima: pustinjski Zbog svoje jedinstvene i univerzalne vrednosti, mravi, endemski insekt Tentyria frywaldskii, ovaj rezevat je kategorizovan kao Značajno stepski smuk (Coluber caspius), stepski soko područje za biljke (IPA), Značajno područje za (Falco cherrug), stepski skočimiš (Sicista subtilis), ptice (IBA), Ramsarsko područje, potencijalni tekunica (Spermophilus citellus) i slepo kuče deo Emerald mreže, i UNESCO svetska baština (Spalax leucodon) koje je globalno ugroženo. (WH) i liste „Čovek i biosfera“ (MAB lista). Granice ovog zaštićenog prirodnog dobra Neke od atrakcija koje su interesantne obuhvataju deo Dunava koji je važno stanište posetiocima su Devojački Bunar, Čardak, močvarnih ptica. U Srbiji ovo je jedino stalno Šumarak, Dubovački rit na rekama Dunav mesto za gnežđenje za jednu od globalno i Karaš. Osim prirodnih vrednosti i blizine ugroženih vrsta, patuljastog kormorana Dunava, ovaj predeo ima potencijal i resurse za (Phalacocorax pygmaeus), kao i mesto za lov i ribolov. gnežđenje mnogih ostalih rariteta prirode. Ovim zaštićenim područjem upravlja JP Deo Deliblatske peščare, Ramsarsko područje „Vojvodinašume“ – Šumsko gazdinstvo „Banat“, Labudovo okno, najvažnija je migraciona sa sedištem u Pančevu. stanica močvarnih ptica u Srbiji. On obuhvata vodeni tok i obale Dunava, tri rečna ostrva, Glavna turistička infrastruktura sastoji se od poplavljeni meandar reke Karaš i ušce reke Nere. Obrazovnog centra i Omladinskog naselja „Čardak“, kao i 6 razvijenih staza za šetnju. Granice zaštićenog prirodnog dobra I prirodni i kulturni aspekti pružaju realni obuhvataju administrativne teritorije sledećih potencijal da ova oblast postane privlačna opština: Alibunar, Vršac, Bela Crkva, Kovin turistima. Ipak, prema podacima nedavnog and Požarevac. SRP „Deliblatska peščara“ je istraživanja o eko-turizmu u zaštićenim okružen brojnim živopisnim selima kao što su oblastima Vojvodine7, na vrhuncu sezone Dolovo, Deliblato, Gaj, Mramorak i Bavanište iskoristi se samo 10% smeštajnog kapaciteta, a - koja datiraju još iz srednjovekovnih vremena i ne više od 500 od ukupno 6000 posetilaca na bogata su kulturnim i istorijskim različitostima. 7
7 Studija razvijena u okviru projekta EU „Podrška lokalnom socio- ekonomskom razvoju putem razvoja eko-turizma u zaštićenim područjima“. Pokret za očuvanje prirode Sremske Mitrovice, 2012. 0 90
4.3Južni Banat
ulazu plaća taksu za posetioce. Prema podacima „Deliblatska peščara“, Upravljanje otpadom u i informacijama dobijenim u intervjuu sa SRP Deliblatska peščara - borba sa plastičnim predstavnikom upravljača zaštićene oblasti, otpadom i Upravljanje otpadom u SRP Deli- prihodi od turizma ne postoje, a nizak je i nivo blatska peščara uklanjanje i sanacija deponija. zapošljavanja (jedna osoba godišnje), iako među (www.natreg.eu). Njegova primena bi u ovom (20) zaposlenih, 90% njih dolazi iz lokalne području poboljšala mogućnosti za razvoj rural- zajednice. nog turizma kao i njegov kvalitet.
Uprkos negativnom demografskom trendu i Vršačke planine (44 km2 sa 1017 biljnih i 150 rastu broja starijeg stanovništva, ovo područje životinjskih vrsta). ima bogat potencijal za razvoj ruralnog turizma i u većini sela on je povezan sa tradicionalnim Planina se nalazi u jugoistočnom Banatu i to je načinima uzgoja stoke i svinja, proizvodnjom najviši planinski masiv u Vojvodini (641 metar autentične lokalne hrane, autentičnom seoskom nadmorske visine). arhitekturom i kulturnim nasleđem. Najvažnija grupa biljnih vrsta obuhvata endem- Nedostatak zaposlenih, naročito rendžera, ske relikte i retke vrste kao što su Minuartia i mnoge mogućnosti za nelegalan pristup hirsuta subsp. frutescens, Helleborus purpurascens, vrednim delovima i resursima zaštićene oblasti, Doronicum hungaricum, i zvončići (Campanulla pa i kršenje pravila zaštite i zakona, stvaraju grossekii and Campanulla sphaerotix). većinu problema i čine očiglednim pravac za neophodan napredak. Bolje organizovan pristup/rad sa posetiocima, kao i nadzor, i Među brojnim vrstama insekata, vodozemaca, povećani kapaciteti seljana da učestvuju u gmizavaca, ptica i sisara, mnoge predstavljaju upravljanju i razvoju turizma samo su neki prirodne retkosti od nacionalnog i internac- zadaci i mogućnosti za napredovanje. ionalnog značajna. Brojne vrste ptica predstav- ljaju posebno prirodno bogatstvo. Ukupan broj Nedostatak održivog turizma, investicija i vrsta ptica koje naseljavaju Vršačke planine je zajedničke promocije zaštićenog područja kao oko 130, od kojih se 90 vrsta tu i gnezdi. Među i učešće lokalnih stanovnika i zajednica u nje- najznačajnijim su uralska ili sova jastrebača govom upravljanju prepoznate su u nedavno (Strik uralensis), orao zmijar (Circaetus galli- sprovedenom projektu JIE po imenu „Natreg cus), i belovrata muharica (Ficedula albicollis). - Signalizacija i neformalno obrazovanje – U Deliblatskoj peščari, Vršačkim planinama i obrazovni kursevi za određivanje turističke i drugim delovima Južnog Banata postoji veliki 8 poslovne politike različitih interesnih grupa broj utvrđenih IPA i IBA područja. u SRP Deliblatska peščara, Otvaranje pro- davnica sa tradicionalnim proizvodima u SRP 8
8 Zaštićena prirodna dobra Srbije, Zavod za zaštitu prirode Srbije, 2007. 91
Južni4.3 Banat
Bogato kulturno nasleđe obuhvata autentičnu Očigledan jaz između volje Jedinice za arhitekturu u okolnim selima, kao i sam grad rukovođenje zaštićenom oblašću JP „Varoš“ da Vršac. Tradicionalni podrumi vina značajno sarađuje sa lokalnim stanovništvom i promoviše doprinose turističkoj atraktivnosti (više o ovome njeno nasleđe i tradicionalne proizvode sa jedne u poglavlju Turizam), dok su vlasnici podruma strane, i nedostatak fi nansijske i drugih oblika povezani preko lokalnog udruženja proizvođača podrške lokalnih vlasti i turističkih organizacija vina. sa druge strane, ostaje glavna prepreka u ovom (zaštićenom) području i mesto za napredavanje Predelom izuzetne lepote „Vršačke planine“ razvoja lokalnog turizma zasnovnog na upravlja Javno preduzeće „Varoš“, osnovano principima održivosti. 1997. godine, sa sedištem u Vršcu. Ovo preduzeće fi nansira opština i osim na komunalne usluge, njegova glavna dužnost treba da bude fokus na SOCIO-EKONOMSKI upravljanje zaštićenim područjem. Ipak, prema KONTEKST – PRITISCI NA informacijama koje smo dobili od nadležnih ŽIVOTNU SREDINU - iz JP „Varoš“, poslednje četiri godine nije bilo nikakve fi nansijske podrške od strane opštine. Nadležnost za turistički informativni centar 4.3.13. Energija prebačena je na lokalne turističke organizacije, Od energetskih izvora najviše se koriste i to uopšte ne funcioniše. Finansiranje zaštitnih električna energija, prirodni gas i čvrsta goriva. i razvojnih aktivnosti ovde pružaju nevladine Prostor opštine Kovin je značajan sa aspekta organizacije ili inicijative individualnih eksploatacije prirodnog gasa. Zemni gas se eksperata preko projekata koje fi nansiraju eksploatiše na gasnom polju Mramorak, koje donatori. se nalazi u severoistočnom delu Kovina i preko dovodnih gasovoda je uključen u sistem gasovo- Ne postoje ni sakupljanje taksi od posetilaca ni da za Pančevo. Takođe, ovaj prostor je odobren kvantitavini podaci o broju posetilaca i učestalosti Naftnoj industriji Srbije za potrebe istraživanja. poseta. U okviru JP „Varoš“ ne postoji osoba U Južnom Banatu je veoma rasprostanjena zadužena za promociju turističkih aktivnosti. U upotreba gasa u domaćinstvima. Gasna infras- saradnji sa lokalnim turističkim organizacijama, truktura najbolje je razvijena u Kovinu i Ali- uspeli su da pripreme i distribuiraju promotivni bunaru, a slabije u Vršcu, dok u Beloj Crkvi ne materijal (letke i mape), dok su druge inicijative postoji. ostale nepodržane (pravljenje lokalnih suvernira, brendiranje tradicionalnih proizvoda, itd). Zagađenja vazduha prouzrokovana korišćenjem Najbolja saradnja u ovoj oblasti postoji između čvrstih goriva detektovana su u Vršcu tokom JP „Varoš“ odeljenja za upravljanje zaštićenim zimskih dana bez vetra. S obzirom na učestalost područjem i lokalnih ekoloških NVO (Avalon, vetrova u regionu ovakvih dana nema previše. GEA, itd). 92
4.3Južni Banat
Prema Programu ostvarivanja Strategije razvoja m/s, potencijal Južnog Banata je jako veliki energetike Srbije u AP Vojvodini u periodu od (najveći u celoj Srbiji). Uprkos tome, u ovom 2007. do 2012. godine, jedan od prioriteta je regionu ne postoji ni jedna ozbiljna vetroelek- povećanje proizvodnje energije iz obnovljivih trana. Prosečna energija vetra u Južnom Banatu izvora. Ovi izvori se veoma retko koriste, uprkos na visini od 100 m u aprilu je iznad 375 kWh/ tome što postoji značajan potencijal. To se odno- m2, dok je snaga vetra na istoj visini u grejnoj si, pre svega, na dobijanje energije korišćenjem sezoni preko 500 W/m2. biomase. Naime, pretpostavlja se da se oko dve trećine sporednih proizvoda ratarstva (strna Ipak, ne postoje veliki vetrogeneratori u ovom žita, soja, kukuruz, suncokret, lišće šećerne repe) regionu. Nekoliko vetrogeneratora je u planu, zaore ili iskoristi za stočarstvo, dok jedna trećina od kojih su u postupku realizacije Koševo 1 i preostaje za energetsku upotrebu. Od ove preo- Koševo 2 u Vršačkoj opštini. Planirana snaga stale trećine, realno je da se za proizvodnju ener- ovih vetrogeneratora je 117 mW. Preduzeće gije iskoristi oko 60%, međutim ovaj potencijal “Electrawinds-S” iz Beograda, u vlasništvu nije iskorišćen. Najveći potencijal imaju opštine belgijskih kompanija “Electrawinds SA” i Kovin i Vršac (oko 40.000 t), Alibunar posedu- “Greenco SA”, planira da u južnobanatskoj je potencijal od oko 35.000 t, dok Bela Crkva opštini Alibunar izgradi dva vetroparka. Projekti raspolaže sa oko 10.000 t sporednih proizvoda za vetroparkove “Alibunar” i “Malibunar” su ratarstva pogodnih za energetsku upotrebu. urađeni, a investitor čeka neohodne dozvole za Takođe, u Južnom Banatu su značajni i geoter- izgradnju. Samo neznatan broj domaćinstava malni izvori, koji se mogu koristiti za zagrevan- koristi male vetrogeneratore za sopstvene je. Najveće mogućnosti za ovaj vid proizvodnje potrebe. energije ima opština Alibunar. Jedina opština Južnog Banata u kojoj je identi- Ovde se voda koristi za punjenje otvorenog fi kovana svega jedna lokacija za izgradnju male rekreacionog bazena. Kompanija NIS hidroelektrane je opština Bela Crkva. Energet- „Naftagas“ pronašla je vodu visokobogatu ski potencijal iznosi 1.220 kW, a moguća proiz- radioaktivnim jodom na dubini od 600 m vodnja je 8.190 MWh. bušenjem još 1986. godine. Ovakvih voda ima još na teritoriji Deliblatske peščare. Na reci Neri su do devedesetih godina prošlog veka postojale male hidroelektrane ali danas Najveći potencijal za korišćenje energije vetra u više nisu u upotrebi. celoj Srbiji ima upravo region Južnog Banata. Studija „Atlas vetrova AP Vojvodine“ iz 2008. Povećanje učešća obnovljive energije u ukupnoj godine posebno ističe ovaj region kao obslast u proizvodnji i potrošnji ima višestruki značaj. kojoj je eksploatacija energije vetra u potpunosti Smanjenje proizvodnje energije konvencijalnim isplativa (srednje godišnje brzine vetrova preko putem smanjiće zagađenje na mestima 6 m/s, posebno na Vršačkom bregu). S obzi- gde se ona proizvodi. S obzirom na uticaj rom da je uz primenu savremenih tehnologija termoelektrane “Kostolac” na kvalitet vazduha moguća isplativost i pri brzinama većim od 3 u region Južnog Banata, smanjenje zagađenja bi
9 www.obnovljiviizvorienergije.rs/obnovljivi-izvori-energije-u-srbiji. html 93
Južni4.3 Banat
imalo posredan pozitivni uticaj. Direktan uticaj Objašnjanje tabele ovakve proizvodnje leži u smanjenju zavisnosti Solarna energija od uvoza energije. Takođe, mala postrojenja (1) Godišnji prosečne vrednosti dozračene sunčeve en- mogu da smanje utrošak novca za energiju kod ergije tokom dana na horizontalnu površinu (kWh/m2) svih domaćinstava, a posebno kod onih koja (2) Godišnje vrednosti dozračene energije Sunca na žele da pružaju turističke usluge. horizontalnu površinu (kWh/m2)
Pored termoelektrane u Kostolcu, glavnu pretnju Energija biomase za očuvanje životne sredine ovog regiona imala (1) Površina zemljišta pod šumama (ha) bi termoelektrana u Kovinu. Njena potencijalna (2) Površina poljoprivrednog zemljišta (ha) izgradnja je vezana za obnavljanje kopa uglja u ovom gradu, ali i za dogovor lokalnih vlasti oko Energija vetra prioriteta razvoja opštine. (1) Prosečna godišnja snaga vetra na visini od 100m (W/m2) Južni Banat, potencijal obnovljivih izvora energije9 Geotermalna energija 9 http:// (1) Potencijalna snaga geotermalnih izvora (MW) Tabela 4.3.5 (2) Broj lokacija sa geotermalnim izvorima u opštinama
Opština Solarna Energija Energija Geoterm. Hidro energija biomase (ha) vetra energija energija 2 (kWh/m2) (1) šume (W/m ) (1) (MW) (MW) (1) dnevno (2) poljopriv. (2) broj izvora (1) (MW) (2) godiš. zemljište (2) (kW) (3) (MWh) Kovin (1) 3.8 - 4 10 - 20 000 > 300 - - (2) - 30 - 40 000 - Vršac (1) 3.6 - 3.8 5 - 10 000 > 300 < 3 - (2) 1424.75 40 - 50 000 1 Alibunar (1) 3.6 - 3.8 1 - 5 000 > 300 < 3 - (2) - 30 - 40 000 3 Bela crkva (1) 3.8 - 4 1 - 5 000 > 300 - - (2) - 10 - 20 000 - 1220 8190
i. 94
4.3Južni Banat
4.3.14. Energetska efi kasnost ilovače u kalupima). Ćerpič (nepečena cigla) u u zgradarstvu tom periodu je korišćen kao dopunski materi- jal za izgradnju seoskih objekata ili kao osnovni U ovom regionu slobodnostojeći objekti čine materijal za izgradnju gradskih objekata. Vojvo- najveći procenat izgrađenih objekata, ali je dina ima u izobilju kvalitetnu ilovaču, što je i do- značajno napomenuti da su kuće u nizu prisutne prinelo ovakvom izboru materijala za građenje. u svim periodima građenja, što inače nije karak- U periodu između dva svetska rata naboj ostaje teristika ostalih regiona Srbije. One postoje kao dominantni materijal za građenje, ali sve više tip i u najstarijim periodima građenja u seoskim objekata se gradi i od nepečene cigle. To je peri- naseljima, što je retkost u Srbiji, a objašnjava se od kada je izgrađeno 26% individualnih objeka- planskom organizacijom kako gradskih tako i ta koji danas čine stambeni fond Vojvodine, što, seoskih područja od strane Austrougarske. zajedno sa prethodnim periodom (do 1919. go- Analizom perioda građenja objekata u Vojvo- dine), predstavlja 31% objeka ta koji su građeni dini dolazi se do podataka da je najveći broj na tradicionalan način - nabojem ili ćerpičom objekata (81%) podignut u periodu između (ređe pečenom ciglom). Međuspratna kon- 1919. i 1980. godine (periodi: B- 1919-1945; strukcija je drvena, sa ilovačom kao završnim C- 1946-1970; D- 1971-1980). Specifi čnost slojem. ovog regiona u odnosu na ostale regione Srbije je veći broj objekata izgrađenih u periodu pre U periodu posle Drugog svetskog rata menjaju se 1919. godine, nego što je podignuto u poslednje materijali za građenje, utoliko što pečena opeka dve decenije. Ovakvi podaci mogu se delimično postaje najčešće primenjivan materijal, a kasnije objasniti društveno - ekonomskom situacijom opekarski ošupljeni blok. Drvena međuspratna u poslednje dve decenije ali i velikim brojem konstrukcija sa karatavanom primenjuje se kod očuvanih starih objekata koji se i danas koriste prizemnih objekata koji imaju tavanski prostor za stanovanje. u kome se ne boravi. Na objektima građenim od Slobodnostojeći objekti čine najveći procenat 70-tih godina prošlog veka počinju da se pri- sagrađenih objekata, ali je značajno napomenuti menjuju noviji tipovi međuspratnih konstruk- da su kuće u nizu prisutne u svim periodima cija, najčešće sitnorebraste sa opekarskim ispu- građenja, što inače nije karakteristika ostalih re- nama. Individualni objekti u ovom regionu su giona Srbije. One postoje kao tip i u najstarijim građeni sa završnom kosom krovnom konstruk- periodima građenja u seoskim naseljima, što je cijom od drvene građe. Najčešće je primenjivan retkost u Srbiji, a objašnjava se planskom organ- crep kao pokrivač i to: kod objekata građenih do izacijom kako gradskih tako i seoskih područja 1945. godine, ravan - biber crep, a kod objekata od strane Austrougarske. građenih kasnije - žljebljeni crep. U odnosu na primenjene materijale i tehnike Termoizolacija je primenjena kod objekata građenja, jednoporodične stambene zgrade u građenih u poslednjih dvadeset godina, dok Vojvodini pokazuju veliki broj specifi čnosti. su sporadični primeri starijih objekata koji su Objekti nastali pre 1919. godine u seoskim termički izolovani. Naknadno postavljanje područjima građeni su od naboja (nabijene termoizolacije kod starijih objekata vrši se na 95
Južni4.3 Banat objektima koji su građeni posle 1945. godine Svega 18% populacije regiona ostvaruje prihod od pečene cigle, a objekti građeni pre toga, od (prosek Srbije je 20%), a 37% stanovništva se tradicionalnih materijala (naboja ili ćerpiča) vodi kao izdržavana lica (prosek Srbije je 34%). ostaju neizolovani. Ovakvo stanje može se U tom pogledu najugroženija je opština Kovin. objasniti dobrim akumulacionim karakteristi- Prema poslednjem izveštaju Nacionalne službe kama naboja i ćerpiča i prirodnom regulacijom za zapošljavanje iz septembra 2010. godine, na vlažnosti unutrašnjeg prostora kod objekata koji nivou Južnobanatskog regiona je evidentirano su građeni ovim materijalima, te se ne pokazuje 15.556 nezaposlenih lica.10 Ukoliko se posmatra potreba za dodatnim izolovanjem. odnos nezaposlenih prema broju radno aktivnih lica, najveći procenat nezaposlenih lica je u Beloj Najčešće primenjivan način grejanja individu- Crkvi (23%), a najmanji je u Kovinu (14%). alnih objekata u Vojvodini su pojedinačne peći koje koriste čvrsto gorivo, uglavnom drvo. Kod Industrijski sektor angažuje najveći broj radno starijih objekata (do 1945. godine) postojala aktivnog stanovništva Južnobanatskog regiona. je tradicija građenja visokih, zidanih peći, od Prema poslednjim podacima Republičkog ćerpiča. Peći su zidane uz zid ka kuhinji ili ostavi, zavoda za statistiku, u prerađivačkoj industriji tako da je loženje vršeno iz te susedne prostorije, je zaposleno 16.577 lica, što čini 33% ukupno koja je obično imala direktnu vezu sa spoljnim zaposlenih na nivou regiona11. Hoteli i prostorom. Na ovaj način je izbegnuto prljanje prerađivačka industrija zapošljavaju ukupno sobe i jednostavno rešavano dopremanje ogreva 199 osoba, što čini 0,7% ukupno zaposlenih. do ložišta. Kod starih seoskih kuća koje nemaju Najveći broj zaposlenih, u ovoj oblasti je u očuvane zidane peći, šporeti na drva predstavl- opštini Vršac (90 osoba), dok najveći procent u jaju osnovni vid grejanja. Noviji objekti takođe, odnosu na ukupan broj zaposlenih je u Kovinu u najvećoj meri, koriste pojedinačne peći za za- i iznosi 1.35%. grevanje, a kao ogrev najčešće se koristi drvo, zatim ugalj, a najređe gas, iako postoji razgra- 4.3.16. Industrija nata mreža gasnih instalacija, kako u gradskim, Od industrije, Južnobanatski okrug ima tako i u seoskim područjima. razvijenu, pre svega, prehrambeno-prerađivačku industriju i farmaceutsku industriju u Vršcu. 4.3.15. Zaposlenost Prehrambena industrija se bazira na jakoj Učešće radno aktivnog stanovništva od 67% sirovinskoj bazi proizvedenoj na lokalnom je nešto iznad proseka Srbije, dok je učešće nivou. Od prerađivačke industrije razvijeni su populacije preko 65 godina starosti na nivou pogoni: žito-mlinske industrije, prerada voća proseka Srbije i iznosi 17% ukupne populacije. i povrća, prerada mleka i mesa, proizvodnja Interesantno je primetiti da je učešće aktivnog šećera, proizvodnja konditorskih proizvoda, stanovništva (45%) i stanovništva koje obavlja proizvodnja piva i vina, proizvodnja skroba i neko zanimanje (35%) u svim opštinama na skrobnih derivata i proizvodnja stočne hrane. 10 nivou proseka Srbije. 11 10 11 Nezaposlenim se smatraju lica starosti od 15 do 65 godina, koja Opštine u Srbiji 2009, Republički zavod za statistiku, 2010. godine. su sposobna i odmah spremna da rade a koja nisu zasnovala radni odnos ili na drugi način ostvarila pravo na rad i u skladu s tim se vode na evidenciji nezaposlenih i aktivno traže zaposlenje. Nezapos- lenim se ne smatra učenik, student, penzionisano lice i zemljoradnik koji obavlja zemljoradničku delatnost i obavezno je osiguran po osnovu katastarskog prihoda (Zakon o zapošljavanju i osiguranju u slučaju nezaposlenosti, „Službeni glasnik RS“, br. 71/03). 96
4.3Južni Banat
4.3.16.a. Rudarstvo U proizvodnji vina u Južnom Banatu posebno i hemijska industrija ističemo vinogradarsko područje Vršca gde Južnodnobanatski region poseduje izvesna čuveni proizvođač vina „Vršački Vinogradi“, nalazišta nafte, prirodnog gasa i termominer- raspolaže ukupnom površinom od oko 1.700 ha. alnih voda. Zahvaljujući nalazištu nafte i pri- Ovaj region ima dugu tradiciju proizvodnje rodnog gasa na prostoru opštine Kovin, NIS vina (posebno belog), tako da postoje i privatni NAFTAGAS ima istražni prostor. Zemni gas uzgajivači vinove loze sa sopstvenim vinarijama se eksploataiše na gasnom polju „Mramorak“ i proizvodnjom koja se stalno unapređuje. i ovo gasno polje je preko dovodnih gasovoda uključeno u sistem gasovoda za Pančevo. Pored Proizvodnja konditorskih proizvoda se nalazi toga, u Kovinu se na dva lokaliteta eksploatiše u opštini Vršac. Industriju konditorskih proiz- opekarska glina (Fabrika „Naša sloga“ AD) a voda predstavljaju fabrika koja ima tradiciju na više mesta u koritu Dunava se vadi pesak. U proizvodnje čokolade i bombona. U proizvod- Vršcu od mineralnih sirovina postoje nalazišta nom asortimanu fabrike čokolade su zastupljeni kaolina i silicijuma. Nekadašnji kop uglja u proizvodi na bazi kakaoa, kao i bombona, kara- opštini Kovin je u fazi privatizacije (neuspela mela, želea, itd. Postoje i kapaciteti za proizvod- privatizacija 2007. godine). Ako se obnovi nje- nju keksa i vafl i, kao i drugih srodnih proizvoda. gov rad postoje planovi za izgradnju termoele- ktrane. Proizvodnja piva se obavlja u pivarama Pančeva i Vršca, sa izuzetno dugom tradicijom. Nažalost U regionu Južnog Banata najrazvijeniji je ova najstarija pivara u Srbiji je trenutno u prerađivački kompleks hemijske industrije stečaju i čeka se odluka Vlade Republike Srbije u oblasti proizvodnje lekova i farmaceutskih o njenoj daljoj budućnosti. sirovina. Najznačajniji proizvođač je koncern „Hemofarm“ iz Vršca, koji poseduje više Osnovni problemi prehrambeno-prerađivačke zavisnih društava u zemlji i inostranstvu. industrije su: nedovoljna akumulacija kapitala, Hemofarm je prva vojvođanska fabrika lekova, nedostatak investicija i suženo tržište. Jedan osnovana još 1960. godine. U Vršcu se nalazi od ograničavajućih faktora je i nedovršena i hemijska industrija „Brixol“, koja proizvodi privatizacija, obzirom da je privatizovano kućnu hemiju. nešto više od 50% preduzeća prehrambeno- prerađivačke industije a nisu ni sve privatizacije Projekat „Tehnološki park“ u Vršcu omogućiće bile uspešne. dolazak velikih svetskih farmaceutskih Bolja kontrola ispuštanja otpadnih voda kompanija. Ideja lokalnih vlasti je da Vršac poželjna je za sva industrijska postrojenja koja potvrdi lidersko mesto u farmaceutskoj industriji postoje u regionu Srbije. Potencijalni problemi za životnu sredinu regiona leže u otpadnim vodama iz ove industrije, kao i u skladištenju čvrstog otpada 97
Južni4.3 Banat iz procesa proizvodnje. Ova pitanja je najbolje Poljoprivredno stanovništvo Južnobanatskog rešiti pre izgradnje industrijskih objekata, regiona broji 22.339 ljudi, odnosno 17,3% uku- prilikom potpisivanja ugovora i projektovanja. pnog stanovništva regiona. Najveći udeo pol- U Vršcu, kao najjačem industrijskom gradu, joprivrednog stanovništva je u Alibunaru (oko postoji kontrola kvaliteta vazduha na više 27%), a najmanji u Vršcu (oko 11%). Od ukup- kontrolnih tačaka. Analiza rezultata ukazuje nog poljoprivrednog stanovništva oko 60% čini na to da nema većeg aerozagađenja izazvanog aktivno poljoprivredno stanovništvo, dok se oko industrijskom proizvodnjom. 40% odnosi na izdržavano stanovništvo. Oko 87% aktivnog poljoprivrednog stanovništva 4.3.17. Poljoprivreda predstavljaju individualni poljoprivrednici. Poljoprivreda je, pored industrije, nosilac U Južnobanatskom regionu postoji ukupno privrednog rasta i razvoja Južnobanatskog re- 15.325 poljoprivrednih gazdinstava. Prosečna giona. Ona predstavlja okosnicu agroindustri- površina obradivog zemljišta kojima raspolažu jskog kompleksa, koji je jedan od najvažnijih poljoprivredna gazdinstva iznosi oko 4,5 ha. proizvodnih kompleksa u strukturi ukupne privrede posmatrane oblasti. Veliki potencijal za Proizvodnja pšenice 2008. godine iznosila je razvoj poljoprivrede predstavlja poljoprivredno 92.761 tonu, a prosečni prinosi po hektaru kreću zemljište, koje čini 76,2% ukupne površine re- se od 4 tone na porodičnim gazdinstvima u Be- giona. Najveći udeo poljoprivrednog zemljišta u loj Crkvi, do 5,6 tona u privrednim društvima ukupnoj površini ima opština Alibunar (85,3%), i zadrugama u Kovinu. Proizvodnja kukuruza dok je namanji udeo u opštini Kovin (64,8%). je znatno veća i 2008. godine iznosila je oko 350.000 tona, a prosečni prinosi po hektaru U strukturi poljoprivrednih površina dominira- dostizali su i 6,8 tona u privrednim društvima ju oranice i bašte (83,65%), a zatim slede li- i zadrugama Alibunara. Od industrijskog bilja vade i pašnjaci (13,33%) i voćnjaci i vinogradi najzastupljeniji je suncokret, dok se u Kovinu (1,95%). Opštine Alibunar i Kovin se izdvajaju u značajnim količinama gaji i šećerna repa, čiji prema površini oraničnih površina koje dostižu prinosi dostižu preko 50 tona po hektaru. Od i do 90% ukupnog poljoprivrednog zemljišta. voća se najviše gaje višnje, jabuke i breskve. S Struktura zemljišta u opštini Vršac je po- obzirom na najveći broj sunčanih dana u go- godna za gajenje vinove loze, pa je prisutna dini opština Bela Crkva se izdvaja po kvalitetu nadprosečna zastupljenost vinograda (oko 3% i slatkoći voća. poljoprivrednog zemljišta), dok je u Beloj Crkvi nadprosečna zastupljenost voćnjaka (oko 3%) i U Južnobanatskom regionu se gaji oko 267 livada i pašnjaka (oko 20%). hiljada primeraka razne živine, oko 47 hiljada svinja, 23 hiljade ovaca i 7 hiljada koza. Sa oko Na oraničnim površinama uglavnom se gaje žita 5 hiljada košnica, Vršac se u regionu ističe u (65,64%) i industrijsko bilje (29,96%). Opština pčelarstvu. Alibunar izdvaja se prema velikom udelu žita u oraničnim površinama (preko 70%), dok se Vršac ističe po visokoj zastupljenosti industri- jskog bilja (oko 35%). 98
4.3Južni Banat
Dominacija poljoprivredne proizvodnje u tiku s kraja 2008. godine, čak 71% pošumljenih regionu umanjuje uticaj industrije na životnu površina na nivou Južnobanatskog regiona nal- sredinu. Ipak, poljoprivreda može da ima azi se na teritoriji opštine Vršac. višestruki negativan uticaj na životnu sredinu. Slika 4.3.2 On u mnogome zavisi od načina uzgajanja poljoprivrednih kultura i domaćih životinja.
Nepravilna upotreba agrotehničkih preparata utiče na kvalitet zemljišta i vode, podzemne i nadzemne, a time i na kvalitet vode za upotrebu. Neregulisano otklanjanje otpada iz poljoprivredne proizvodnje takođe dovodi do značajnih zagađenja okoline.
Osnovni problem jako razvijene poljoprivredne proizvodnje jeste smanjivanje biološke raznovrsnosti u regionu12. Sadnja monokultura na velikim površinama ne ostavlja puno prostora za ostali živi svet. Zbog toga su zaštićena Prema poslednjim podacima Republičkog zavo- prirodna područja od velike važnosti za ovaj da za statistiku, na kraju 2008. godine na nivou region ali i za Srbiju. okruga je pošumljeno svega 89 ha, od čega je 12 ha pod četinarima. Celokupan zasad je bio na 4.3.18. Šumarstvo, lov i ribolov teritoriji opštine Kovin. Južnobanatski region spada u red slabo pošumljenih zona Srbije gde je ispod 5% površine Prema istom izvoru, posečena je drvna masa pokriveno šumom. Viši nivo pošumljenosti od lišćara od 36.787 m3 (od čega tehničko drvo ukupno 8.250 ha ima jedino opština Vršac. 26%), odnosno 24.264 m3 četinara (od čega Prema podacima Republičkog zavoda za statis- tehničko drvo 52%). Tabela 4.3.6 Lovište Površina Divljač
Vršački ritovi - Vršac 910 ha ptice močvarice, zec, fazan, prepelica, ređe srneća divljač Vršačke planine - Vršac 6032 ha srneća divljač, divlja svinja, fazan Deliblatska peščara - Kovin 33610 ha jelenska divljač, vuk, divlja svinja, divlje patke, divlje guske Južni Banat - Kovin 46234 ha srneća divljač, zec, fazan, prepelica, grlica Srednji Banat - Alibunar 52444 ha srneća divljač, divlja svinja, zec, fazan, 12 jarebica
12 Stefanova, V. i Ivanov, S. (2011). Agro ekološka situaciona analiza Republike Srbije. Sustainable tourism for rural development UN joint programme. 2011 99
Južni4.3 Banat
Održavanje šume u Deliblatskoj peščari ima Najvažniji putni pravac je magistralni put E-70 veliku važnost i za prirodu i za poljoprivredu koji od Beograda preko Pančeva, Alibunara i njene okoline. Zasađena šuma sprečava Vršca vodi do državne granice sa Rumunijom. raznošenje peska o okolnom obradivom Od velikog značaja je i magistralni put 24 koji zemljištu. Veliki požari (poslednji 2007. godine) od Pančeva vodi preko Kovina i Smedereva do uništavaju humusni sloj i onemogućavaju koridora 10 i autoputa E-75 za Niš. Region- ponovno zasađivanje drveća. Borba protiv alni putevi povezuju Belu Crkvu sa Kovinom, požara najvažniji je faktor zaštite ovog krhkog Alibunarom i Vršcom. Svi gradovi regiona ekosistema. povezani su autobuskim prevozom. Prosečna udaljenost gradova od Beograda iznosi oko 70 Teritorije pod šumom i stepskim rastinjem km (Alibunar 56 km, Bela Crkva 96 km, Vršac omogućuju razvoj lova. Ovim lovištima 86 km, Kovin 50 km). upravljaju JP „Vojvodinašume“ ili lokalna lovačka udruženja. Preko teritorije Južnog Banata prolazi važna železnička pruga od Beograda preko Pančeva, Zahvaljujući rečnom potencijalu (Dunav, Karaš Alibunara i Vršca do državne granice sa Rumu- i Nera) na nivou okruga postoji mogućnost za nijom. Putnički voz na ovoj relaciji saobraća jed- razvoj ribolova. nom dnevno, svakim danom u nedelji. Vršac je, takođe, povezan sa Belom Crkvom železničkom 4.3.19.Saobraćaj prugom, međutim putnički saobraćaj se ne odvija na ovoj pruzi, dok Kovin nije obuhvaćen Mreža puteva Južnog Banata obuhvata 447 km železničkom mrežom. puteva, odnosno 135 km magistralnih puteva, 131 km regionalnih puteva i 181 km lokalnih Aerodrom Nikola Tesla udaljen je od Alibunara puteva. Celokupna putna mreža, uključujući i Kovina oko 70 km, od Vršca oko 100 km i od i sve lokalne puteve, odnosi se na savremeni Bele Crkve oko 120 km. kolovoz i u dobrom je stanju. Tabela 4.3.7. Putna mreža Južnog Banata Opština Putna mreža Magistralni Regionalni Lokalni putevi putevi putevi
Ukupno Savremeni Ukupno Savremeni Ukupno Savremeni Ukupno Savremeni kolovoz kolovoz kolovoz kolovoz Alibunar 82 82 24 24 48 48 10 10 Bela Crkva 86 86 26 26 21 21 39 39
Vršac 168 168 61 61 18 18 89 89 Kovin 111 111 24 24 44 44 43 43 Region 447 447 135 135 131 131 181 181 0 100
4.3Južni Banat TURIZAM – PRAKSA I ODRŽIVOST - Poslednjih godina se, pored „Vršačkih 4.3.20. Turizam – trenutno stanje vinograda“, i male vinarije ovog regiona Region Južnog Banata najmanje je posećen promovišu kao interesantne destinacije u okviru od sva četiri odabrana regiona. U 2008. godini promocije Puteva vina Turističke organizacije njega je posetilo 19488 turista13 što čini svega Srbije (TOS). Najposećeniji su podrumi vina u 0,85% ukupnog turističkog prometa u Srbiji te Vršcu, Gudurici i Velikom Središtu. Turistima godine .Manji turistički promet u odnosu na su u ponudi obilazak vinograda i podruma u ostale regione posledica je kako njegove veličine kojima vino sazreva, kao i degustacija vina u tako i smeštajnih kapaciteta. uređenim starim podrumskim prostorijama. Pojedine vinarije nude uz vino i hranu u vidu Na osnovu podataka o turizmu u centralnoj zakuske. Nacionalne gastronomske specijalitete Srbiji, može se identifi kovati postojanje nudi jedan restoran u Gudurici i više restorana nekoliko različitih oblika turizma. Neki oblici u Vršcu. imaju značajan potencijal u ovom regionu, kao što su: Vršačke planine su veoma popularna turistička destinacija. Jedan od simbola ovog regiona, Kulturni turizam Vršačka kula, smešten je vrhu Vršačkih planina. Vinski turizam spada u najrazvijenije tipove Na ovim planinama nalaze se i dve crkve: crkva turizma u regionu. Usled povoljnih klimatskih Svetog Teodora i Crkvica kao i dva manastira: uslova, dobrog kvaliteta zemljišta, sklonosti lo- Mesić manastir i manastir u selu Malo Središte. kalnog stanovništva ka razvijanju vinskog turiz- ma, Vršačke planine su postale čuvene po svojim U Deliblatskoj peščari, nedaleko od Banatskog vinogradima kako u zemlji tako i u inostranstvu. Karlovca, nalazi se turistički lokalitet “Devojački bunar”. U njemu se trenutno nalazi Tabela 4.3.8. Broj ležajeva po opštinama i tipu smeštaja oko 1.200 vikend kuća, ali ima i hotelske, Izvor: Dijagnostički izveštaj održivog ruralnog turizma u Srbiji, Spanish konferencijske, sportske i wellness kapacitete. MDG Achievement Fund Joint Programme, 2011. Dodatni Seosko Opština Hoteli Etno kuće Ukupno ležajevi domaćinstvo Alibunar 448 100 548 Vršac 310 504 10 824 Bela Crkva 276 690 36 1002 Kovin 138 130 201 469 13 Ukupno: 896 734 0 211 1841
13 Turistički promet u Republici Srbiji u 2008. Republički zavod za statistiku Srbije. 2010. 101
Južni4.3 Banat
Selo Dubovac nalazi se u južnom delu Deliblatske nastava i letnje škole održavaju se u Omladin- peščare, na mestu gde peščara izlazi na obale skom naselju „Čardak“ u Deliblatskoj peščari Dunava. Selo je smešteno oko rukavca Dunava. i u domu „Crveni krst“ na Vršačkom bregu. U U njemu postoji ponuda privatnog smeštaja u regionu Južnog Banata rekreativni turizam na- apartmanima i ishrane u restoranu, uz mogućnost jrazvijeniji je u okolini Bele Crkve. Na sedam iznajmljivanja čamaca i plovidbe po rukavcu. Belocrkvanskih jezera turisti dolaze tokom cele godine. U letnjim mesecima su ona uglavnom Organizovane ruralne turističke ponude ima kupališta. Većina jezera ima opremljene plaže u selu Skorenovac i Deliblato. Udruženje (tuševi, toaleti) a Glavno jezero poseduje i domaćina u eko-ruralnom turizmu – Skorenovac ograđeno plivalište za decu, betoniran kej, nudi smeštaj i ishranu uz aktivan odmor na selu, skakaonice. Jezera se koriste i za obuku u jedren- spremanje zimnice i učešće u tradicionalnom ju i ronjenju. Nekoliko ronilačkih udruženja iz svinjokolju. Domaćinstva su okrenuta i ka Srbije nude vikend ronjenja na jezerima preko stranim turistima, većinom iz Mađarske, čiji cele godine. je jezik maternji i za stanovnike Skorenovca. Turističku ponudu obogaćuju mnogobrojne Turizam posebnih interesa manifestacije koje se održavaju tokom cele Lovni turizam je dobro razvijen u regionu. Na godine Najpoznatije su „Dani berbe grožđa“ teritoriji Južnog Banata postoji pet lovišta sa u Vršcu i „Karneval cveća“ u Beloj Crkvi, ali i dobro poznatom ponudom i za domaće i za in- manifestacije poput “Prvomajskog uranka”, ostrane lovce. Većina lovišta ima svoje smeštajne “Sabora pčelara”, “Zlatna udica”, “Hajke na kapacitete ili koriste usluge okolnih hotela i pri- banatsku lisicu”, “Likovne kolonija“ i dr. vatnih kuća Lovišta poseduju sopstvene uzgoj- no-lovne centre.Na obodu Deliblatske peščare, Sportsko-rekreativni turizam u selu Deliblatu, nalazi se Specijalni rezervat pri- Vršačke planine su zaštićene kao predeo izuzet- rode „Kraljevac“. U njemu je dozvoljen sportski nih odlika i Javno preduzeće „Varoš“ upravlja ribolov. Za ribolovce u regionu stoji na raspo- njime. Na planini postoje uređene planinarske ladanju čitava obala Dunava, posebno njegovi i biciklističke staze. Posetioci upražnjavaju al- rukavci, kao i kanal DTD, reke Nera i Karaš.Na pinizam i slobodno penjanje na stenovitim internet sajtovima ljubitelja biciklizma moguće odsecima. Usled povoljnih vazdušnih strujanja je pronaći predložene biciklističke ture po Deli- Vršačke planine su poznato poletište, za domaće blatskoj peščari. Međutim, zvanično ne postoji i inostrane letače paraglajderom. Od 2011. go- ni turistička ponuda ni infrastruktura za organ- dine ispred platoa Vršačke kule održava se i svet- izovano bavljenje ovom sportskom aktivnošću. ski kup u paraglajdingu. Za ekoturiste postoji mogućnost posmatranja ptica, ali ova ponuda još uvek nije institucionalizovana. Rekreativna 2 102
4.3Južni Banat
4.3.20.a. Planovi za razvoj turizma 4.3.20.b. Pritisci sektora turizma Turizam u regionu Južnog Banata obuhvaćen je na životnu sredinu Strategijom razvoja turizma Banata14 i lokalnim Analizom turističke ponude regiona vidi se da strategijama razvoja opština (Annex III). je ona još uvek u fazi razvoja. Turistički sektor za sada nema veliki uticaj na životnu sredinu Razvoj vinskog turizma u Gudurici je u regiona. prioritetima strategija razvoja turizma u Vršcu. U planu je povećanje smeštajnih kapaciteta i restorana sa etno kuhinjom. Međutim, vlasnici malih vinarija nisu dobili pomoć države i pored više prijava na raspisane konkurse.
Lokalna strategija razvoja Vršca planira još ulaganja u okolna sela sa ciljem jačanja manifestacionog turizma, kao i u sam grad koji bi postao najtraženija vikend destinacija. Strategijom razvoja opštine Bela Crkva planira se izgradnja biciklističke staze oko jezera. Takođe, važna je i izrada plana detaljne regulacije marine na Dunavu kod Banatske Palanke. Sonja Banko: Srndać Najveći uticaj na prirodu ima lovni turizam. Ipak, Kraljevac je međunarodno značajno područje on se ne izvodi u totalno prirodnim uslovima za ptice (IBA). U njemu se planira izgradnja jer je divljač uzgajana i lov je kontrolisan. Ovo istraživačke baze po ugledu na „Zasavicu“, se odnosi i na organizovan ribolov. Ribolovci vizitorskog centra i infrastukture za posmatranje koji pecaju na otvorenim vodama Dunava, ptica Nere i Karaša dužni su da poseduju dnevne ili sezonske dozvole. Problem prekomernog Svi lokalni razvojni planovi ističu važnost ribolova vezan je samo za nedozvoljeni lov izgradnje novih smeštajnih kapaciteta, mrežom i strujnim agregatima, i nema dodirnih uređivanje starih i standardizaciju njihovog tačaka sa turizmom. kvaliteta. „Divlja“ gradnja na mnogim mestima ugrožava Ukoliko se razvoj turizma u ovom regionu ne prirodne vrednosti i ambijentalni izgled bude planirao sveobuhvatno, postoji realna okruženja. Ovo je posebno izraženo u Beloj opasnost gubitka nesumnjivih razvojnih Crkvi, gde pored narušenog izgleda nesređeni potencijala. odvodi komunalnih voda dovode do zagađivanja 14 jezera.
14 Štetić S. (2008). Strategija razvoja turizma Banata (studija razvoja turizma Banata). Beograd 103
Južni4.3 Banat
4.3.21. Održivi turizam u regionu godine. Poštovanje ovih turističkih zona i doz- S obzirom na to da među najperspektivnije voljenih aktivnosti u njima mora da bude osnov atraktivnosti za dalji razvoj turizma u regiji za svako dalje planiranje razvoja turizma. spadaju specijalni rezervati prirode i vinske ture, a da za seoski turizam postoje dobri potencijali Ukoliko region Južnog Banata uporedimo sa realno je govoriti o mogućnosti razvoja održivog ostala tri istraživana regiona, ovaj ima najviše turizma. Još uvek slabo razvijena privreda Južnog razvojnih potencijala. Međutim ako kao Banata omogućava postojanje područja sa kriterijum za razvijenost ruralnog turizma malim obimom razvoja. Ova područja, zaštićena uzmemo nivo pružanja usluga hrane i smeštaja ili ne, pružaju turistima autentičan prirodni u seoskim domaćinstvima, onda Južni Banat doživljaj. To je prvi uslov za uspostavljanje zaostaje za ostalim istraživanim područjima. jedne eko destinacije. Da bi Vršačke planine, Ipak, ovde se nalazi jedan izuzetak – selo Deliblatska peščara i priobalja Karaša, Nere i Skorenovac u opštini Kovin. Skorenovac ima Dunava to postala potrebno je raditi na boljoj bogatu istoriju i jedno je od onih naselja u kome koordinaciji između svih aktera društvenog se iščitava nemirna istorija ovog dela Evrope života (lokalne samouprave, upravljača Razvoj turizma je otpočeo 2002. godine, a danas prirodnim dobrima i lokalnog stanovništva). je u ponudu uključeno 16 domaćinstava sa 130 Razvoj malog biznisa (smeštaj, ishrana, suveniri, ležaja u kojima se ostvaruje 6.000 noćenja. vožnja čamcima, jahanje itd.) baziranog na Pored boravka u domaćinstvima, strane turiste, posetama i aktivnostima u prirodnom okruženju pretežno iz Mađarske, uglavnom interesuje doprineće smanjenju nezaposlenosti, povećanju obilazak lokanih i regionalnih turističkih prihoda poljoprivrednog stanovništva i vrednosti u koje spadaju Dunav, Đerdapska globalnom ruralnom razvoju. Mogućnostima klisura, Deliblatska peščara; gradovi Beograd, razvoja ekoturizma u regionu istraživane su u Novi Sad i Smederevo. Početke razvoja ruralnog okviru projekata „Zaštićena prirodna dobra i turizma beleži i selo Gudurica u opštini Vršac. ekoturizam Vojvodine“ i „Gudurica – destinacija Ponuda donosi nešto drugačije, a to je spoj eko-ruralnog turizma“15. ruralnog iskustva i vinogradarstva. Selo, i okruženje koje uključuje, nudi zelene padine Planirana izgradnja Info centra u Deliblatskoj Vršačkih planina, vinske podrume, zanimljivu peščari dobra je startna pozicija za dalji razvoj seosku arhitekturu i to je dobar resurs za dalji održivog turizma. Prostorna organizacija tu- razvoj. U tom pravcu usvojen je i idejni projekat rizma u SRP „Deliblatska peščara“ razlikuje Gudurica – destinacija ruralnog turizma. turističke zone, turističke prostorne komplekse i turističke lokacije koje će biti izgrađene kroz Predloženi set indikatora održivog ruralnog primenu Prostornog plana područja posebne turizma za Južni Banat možete naći u Aneksu namene SRP „Deliblatska peščara“ iz 2006. br. 4.3.2. 15
15 Departman za geografi ju, hotelijerstvo i turizam. Novi Sad, 2006 4 104
4.3Južni Banat
4.3.22. ZAKLJUČCI denog na teritoriji koju pokrivaju opštine. I PREPORUKE: Trebalo bi uvesti novi sistem obračuna cena Sledeća ekološka pitanja, njihov razvoj i/ili up- koji bi ujednačio nivo cena za sakupljanje ot- ravljanje njima važni su putokazi i faktori koji pada i osigurao održive usluge, imajući u vidu doprinose budućem održivom uspehu regiona, osetljivost pitanja u vezi sa uslugama javne uopšteno, i razvoju održivog turizma, posebno. komunalne službe.Snažna potreba da se ispi- taju mogućnosti za učešće privatnog sektora u Reljef – reljef ovog regiona je prilično jedinstven, sistemu za upravljanje otpadom i razvoj sarad- ali isto tako veoma osetljiv. Interesantno kul- nje javnog i privatnog sektora u ovoj oblasti. turno nasledje je posebna odlika ovog regiona. Od suštinske je važnosti da lokalna vlast i Preporuke: Planovi za prostorni razvoj tre- javne službe obuhvate u svojim planovima ba to da uzmu u obzir prilikom razmatranja kampanje za podizanje svestu kako bi adek- mogućnosti i poslovanja. vatno informisale građane i razvile svet o održivom upravljanju otpadom. Posebnu Demografi ja – Gustina naseljenosti je niska (u pažnju treba posvetiti ruralnim područjima rasponu od 38 do 36 pojedinaca po km2). kao i jer imaju specifi čne probleme sa organskim u mnogim drugim opštinama u Vojvodini, ovaj otpadom i nekim vrstama opasnog otpada. region se suočava sa problemom smanjenja bro- ja stanovnika. Organizovanje regionalnih klastera da bi se smanjili troškovi i pomoglo u smanjenju Otpad i reciklaža – Situacija sa prikupljanjem količine otpada i njegovoj ponovnoj upotrebi; otpada u ovom regionu je bolja nego u ostalim nivo reciklaže; sakupljanje i obrada otpada. delovima Srbije, ali varira od 60% do 100% od opštine do opštine. Upravljanje otpadom u Pokretanje i razvijanje specijalnih programa opštini Vršac je najbolje u regionu, pokrivena je obuke i povećanje mogućnosti za članove skoro cela opština, a otpad se odlaže na sanita- klastera; zalaganje za zdravstvenu i socijalnu ranu deponiju. U drugim opštinama ovog regio- zaštitu pojedinačnih sakupljača meterijala za na otpad se sakuplja i odlaže na neodgovarajućim reciklažu; poboljšanje statusa i zaštita prava deponijama, koje ne zadovoljavaju osnovne marginalizovanih društvenih grupa; pojačati standarde. Opasan otpad se, takođe, odlaže u uticaj javnog mnjenja. deponije. Nelegalna smetlišta se nalaze po ce- lom regionu, čak i u zaštićenim područjima, ali Lokalne zajednice bi mogle da pripreme projekte su u okviru teritorije Vršca nelegalna smetlišta za sanaciju zagađenih zaštićenih oblasti, mesta i uklonjena iz gotovo svih sela. Preduzeđima reka i konkurišu za sredstva iz dostupnih fondova. zaduženim za upravljanje otpadom nedostaju sredstva za operativne troškove, investiran- Biodiverzitet – Raznovrsnot ekosistema je je u opremu, razvoj sveobuhvatne usluge. velika pošto je region mešavina stepske veg- Preporuke:Uspostaviti sistem za prikupl- etacije, halofi lne vegetacije na slanom zemljištu, janje, kontrolu i ocenu tačnih podataka o šumsko-stepskih kompleksa, termofi lnih i listo- reciklaži, količini i sastavu otpada proizve- padnih šuma. Bogatstvo fl ore i faune ovog regio- 105
Južni4.3 Banat na je zaštićeno u dva velika zaštićena područja. kako bi se osiguralo da pretnje zagađenjem Održavanje šuma u Deliblatskoj peščari je od budu na vreme uočene.Podsticati i podržati pre- velike važnosti ne samo zbog njene ekološke lazak na obnovljivu energiju kako bi se sman- vrednosti, već i zbog zaštite poljoprivrednih jila upotreba čvrstih goriva u domaćinstvima. aktivnosti u njenom okruženju. Pošumljene oblasti sprečavaju širenje peska na okolno Voda – površinske i podzemne vode nisu pri- obradivo zemljište. Veliki požari uništavaju hvatljivog kvaliteta. Kvalitet vode Dunava pri- humusni sloj zemljišta i sprečavaju ponovno pada trećoj klasi zahvaljujući obilnom uzvod- sađenje drveća. Borba protiv požara je najvažniji nom ispuštanju neprečišćenih otpadnih voda faktor odbrane u ovom osetljivom eko-sistemu. iz Beograda, Pančeva i Smedereva, i primarno Preporuke: Osigurati sveobuhvatni region- prečišćenih otpadnih voda iz Kovina. Reka alni sistem za: Očuvanje biodiverziteta, Nera koja dotiče iz Rumunije, periodično je Uvođenje i unapređenje održivih poljoprivred- lošije klase kvaliteta jer Bela Crkva otpušta nih tehnika Savremenu obuku i zaštitu od neprečišćene otpadne vode u nju. Kanal Du- požara Unapređenje svesti o biodiverzitetu. nav-Tisa-Dunav ima nizak kvalitet vode, III klase, jer Vršac otpušta neprečišćenu otpad- Zaštićena područja – Oko 16% teri- nu vodu u kanal Vršac. Prvi vodonosni sloj u torije ovog regiona je pod zaštitom što je čitavom južnom Banatu je zagađen fekalnim iznad prosečnog nivoa za Srbiju u celini. bakterijama, amonijakom, nitratima, gvožđem Najvažnija zaštićena prirodna dobra su Speci- itd. Glavni zagađivači vode su nekontrolisana jalni rezervat prirode „Deliblatska peščara“ upotreba agrohemikalija, nekontrolisano odla- i Predeo izuzetne lepote „Vršačke planine“. ganje otpada i otpadnih voda iz donaćinstava Preporuke: Razviti sveobuhvatne i inkluiz- i industrije. Jezera Bele Crkve su tokom leta vne planove upravljanja. Osigurati učešće periodično nižeg kvaliteta vode nego što treba 16 svih zainteresovanih strana u upravljanju (zbog nivoa fekalnih bakterija) . Izvor ova- vodama. Pokrenuti sveobuhvatne planove kovog zagađenja je brza urbanizacija okoline za razvoj turizma i Pokrenuti obuku o up- jezera u kombinaciji sa neadekvatnom in- ravljanju zaštićenim prirodnim dobrima frastrukturom za odlaganje otpadnih voda. kao deo nacionalnog plana i regionalnih Preporuke: Treba obaviti procenu trenutnog planova za očuvanje i upravljanje u turizmu. stanja i preduzeti mere za sanaciju. Uspeh razvo- ja održivog ruralnog turizma može biti postig- Vazduh – Iako postoji realna opasnost od nut poboljšanjem ove situacije jer je to vitalna aerozagađenja iz okolnih regiona, zbog pretežno komponenta infrastrukture koja je potrebna za povoljnog pravca vetra sve četiri opštine imaju ruralni razvoj. vazduh dobrog kvaliteta. Najveće dnevne kon- centracije sumpor dioksida i azot-oksida su Zemljište – Južni Banat se odlikuje velikom uglavnom ispod dozvoljene granice na urbanim raznovrsnošću zemljišta. Glavne pretnje teritorijama Vršca, Bele Crkve, Alibunara i Ko- zemljištu u južnom Banatu su eolska erozija, vina. Preporuke: I dalje se fokusirati na praćenje salinizacija, poplave i nekontrolisano odlaganje otpada, kao i nekontrolisana uporeba agrohe- mikalija i industrijski otpad. 16 Regionalna zelena agenda – Vršac, Plandište, Bela Crkva. Ekološki centar Stanište. 2010. 6 106
4.3Južni Banat
Preporuke: Započeti program obuke za pol- Ispitati mogućnosti za razvoj elektrana mal- joprivredne proizvođače o upotrebi modernih ih kapaciteta koje koriste obnovljive izvore agrotehničkih mera kako bi se umanjili štetni energije, za snabdevanje ruralne zajednice efekti primene hemikalija u zemljoradnji. Uzeti Industrija – Prehrambena i farmaceutska in- za primer Poljoprivrednu školu iz Vršca, koja dustrija su najrazvijenije u Vršcu. Poslednjih obučava zainteresovano stanovništvo o održivoj godina, uprkos dobrom potencijalu, poljo- poljoprivrednoj proizvodnji. Neophodno je us- privredna proizvodnja je slaba, a postojeći ka- vojiti sveobuhvatni pristup koji još više uključuje paciteti u okviru prehrambene industrije nisu aktuelnu poljoprivrednu zajednicu kao deo vizije efi kasno iskorišćeni. Osnovi problemi u preh- za poljoprivredu ovog regiona u budućnosti. rambenoj industriji su nedostatak akumulacije kapitala, nedostatk investicija i usko tržište. Zaposlenost – Industrijski sektor zapošljava Jedan od ograničavajućih faktora je nezavršen najveći deo radno sposobnog stanovništva u re- proces privatizacije. Hemijska i farmaceutska gionu južni Banat. Proizvodnja upošljava 33% industrija dominiraju industrijskim sektorom, radne snage u regionu. Glavne industrijske a eksploatacija ruda je u porastu. grane su prehrambena, hemijska i farmaceutska industrija, i eksploatacija minerala, naft e i pri- Preporuke: Sastaviti strukture za podršku rodnog gasa. privatizaciji Uspostaviti snažne mehanizme koji bi osigurali sanaciju rudarskih lokacija i – glavna grana železničke mreže Transport ekološki odgovorno upravljanje poslovima. prolazi kroz region do granice sa Rumunijom, Preispitati planove za ponovnu eksploataciju postoji mreža puteva dobrog kvaliteta, a i aero- uglja i mogućnosti za novu termoelektranu, dromi se nalaze u blizini. u svetlu obnovljivih potencijala, mogućeg zagađenja i propadanja zemljišta. Energija – Najčešći izvori energije su struja iz nacionalne mreže, prirodni gas i čvrsta goriva. Poboljšati upravljanje otpadnim vodama za Nalazišta prirodnog gasa, uglja i eventualno naf- sve industrijske elektrane koje rade u ovom te postoje u regionu, ali povećanje učešća obnov- regionu. ljive energije u ukupnoj proizvodnji i potrošnji ima značajan potencijal. Naročito biomasa, ge- Poljoprivreda – Značajan je potencijal za raz- otermalni izvori i pogotovo vetar. Korišćenje voj poljoprivrede jer poljoprivredno zemljište obnovljivih izvora energije bi dovelo do sman- čini 76,2% ukupne površine regiona. Najveći jenja zagađenja čiji je uzrok elektrana u Kostol- udeo se nalazi u opštini Alibunar (85,3%) a na- cu i smanjenje zavisnosti od uvezene energije. jmanji u opštini Kovin (64,8%). Poljoprivred-
Preporuke: Obaviti sveobuhvatne studije iz- nim zemljištem dominara obradivo zemljište vodljivosti za sve obnovljive izvore i njihovim (83,65%), zatim slede livade i pašnjaci (13,33%) i potencijalom.Pronaći načine za razvoj koji stalni usevi (1,95%). Alibunar i Kovin se ističu sa obuhvata sve aspekte svojine, adaptaciju mreže, udelom od 90% obradivog zemljišta od ukupnog fi nansiranje itd. 107
Južni4.3 Banat poljoprivrednog zemljišta. Zamljište u opštini svakog od njih postoji na različitim Vršac ima dobro razvijeno vinogradarstvo, dok nivoima, ali je generalno nezadovoljavajuća. su u Beloj Crkvi velike površine pokrivene Najviši nivo saradnje postoji između malih voćnjacima. Obradivo tlo je uglavnom kultivisa- turističkih preduzeća i opštinskih turističkih no sa žitaricama (65,64%) i industrijskim biljem organizacija. U većini slučajeva, pomoć koju (29,96). Neadekvatna upoteba agrotehničkih pružaju opštinske turističke organizacije se hemikalija je uticala na kvalitet zemljišta i voda, zasniva na promotivnim aktivnostima, a manje površinskih i dubinskih, te i na kvalitet komu- na obuci za poslovanje u turističkom sektoru. nalne vode. Neregulisano uklanjanje otpada od Tokom sprovođenja svojih projekata u vezi sa poljoprivredne proizvodnje je takođe dovelo i razvojem turističke ponude ili zaštite životne do značajnog zagađenje sredine. Glavni prob- sredine lokalne NVO dobijaju pomoć od lem kod visoko razvijene poljoprivredne proiz- seoskog stanovništva u vidu hrane i smeštaja. vodnje jeste smanjenje biodiverziteta u regionu17. Gajenje monokultura na velikim površinama Najmanje je razvijena saradnja između veliki ne ostavlja mnogo prostora za životinjski državnih preduzeća koja upravljaju zaštićenim svet. Stoga su zaštićena prirodna dobra od prirodnim resursima i njihove okoline. Ova sve veće važnosti za ovaj region ali i za Srbiju. saradnja je nešto bolja u području Vršačkih Preporuke: Strategija održivog ruralnog raz- planina nego kod Deliblatske peščare. voja treba da osigura ublažavanje aktuelnih problema sa poljoprivrednim zagađenjem. Rad na primeni planske dokumentacije. Ohrabriti mala gazdinstva da prepoznaju do- Mnogo planova a malo urađenog posla na datne izvore prihoda kako bi se zadržala kul- njihovoj primeni primorava ljude da traže turna i društvena dinamika regiona. druge izvore prihoda, van turizma. Privatne investicije u razvoj turističke infrastrukture 4.3.22. a ZAKLJUČCI I napravljene na osnovu strateških planova još uvek ne stvaraju značajan profi t. PREPORUKE O RAZVOJU Preporuke: Važno je da se stanovništvo aktivno TURIZMA U JUŽNOM BANATU uključi u razvoj planske dokumentacije. Potreba Nekoliko uslova se mora ispuniti za da se stvore mogućnosti za učešće zainteresnih uspešan razvoj turizma, zajedno sa svojim strana. održivim komponentama. U nastavku se razmatraju samo one najvažnije: Planirana izgradnja turističke infrastrukture. Bolja saradnja zainteresovanih strana. Izgradnja turističke infrastrukture još Razvijanje turizma u ovom regionu je izazvalo nije sistematizovana, što može dovesti pozitivne reakcije većine zainteresovanih do uništenja prirodnog i etno ambijenta. strana: lokalne vlasti i privatnih investitora, Preporuka: Razviti koordinsani, inkluzivni stanovništva koje živi od zemlje u selima i celovit pristup za izgradnju infrastrukture. i nevladinog sektora. Saradnja između Kombinovanjem koncepata održive izgradnje 17
17 Agro ekološka situaciona analiza Republike Srbije. Održivi turizam za ruralni razvoj zajednički program UN 2011. 8 108
4.3Južni Banat
i starih građevinskih metoda moguće je od lovaca se ne usmeravaju na poboljšanje zaštiti staru arhitekturu i ispuniti sve potrebe turističke ponude u specijalnim rezervatima modernog smeštaja. prirode, samo na održavanje lovostaja. Standardizacija smeštaja i hrane obezbediće Preporuke: Poboljšati turističku ponudu bolju i kompaktniju turističku ponudu. u ovim lokacijama i onda je odgovarajuće naplatiti. Izgradnja obeleženih biciklističkih Preporuka: Obuka lokalnih turističkih orga- staza i staza za šetanje, etno lokacija, mesta nizacija i stanovništva za pružanje kvalitetnih za posmatranje ptica i otvaranje štala su samo usluga je preduslov za razvoj ruralnog turizma, neke od ideja za ovu svrhu. Sve ovo treba da ali i turizma uopšte u regionu. proprate čiste i održavani objekti za higijenu (toaleti i kupatila), planirana mesta za parking Upotreba raspoloživih resursa. Iako je region i različiti tipovi smeštaja (kampovi, odmarališta, južnog Banata pre svega poljoprivredni, većina seoska domaćinstva, hoteli) i hrana. Samo pod restorana kupuje hranu u hipermarketima ovim uslovima specijalni rezervati prirode u gradovima, čak i onima u Beogradu. mogu postati eko destinacije. Festivali u Ovakva situacija neće privući turiste koji regionu su povezani sa poljoprivrednom žele da uživaju u ambijentu i autentičnoj tradicijom i koriste resurse seoske sredine, lokalnoj kuhinji, naročito ne one koji pružaju izuzetnu priliku za dodatne prihode učekuju da dobiju organski uzgajanu hranu. ali i za promociju lokalnih ruralnih vrednosti. Preporuka: Neophodan je bolji odnos između Opasnost se krije u njihovom mogućem poljoprivrednih proizvođača i ugostitelja. pretvaranju u vašare, koji su već prisutni u Takođe, obuka o organskoj proizvodnji morala velikom broju u Srbiji i gde bi se prodavali bi da se proširi na čitav region. prozvodi nižeg kvaliteta, proizvedeni van Srbije. Preporuke: Neophodno je festivalima povratiti Energetska efi kasnost. Sva intervjuisana staru slavu i stvoriti mogućnost za razvijanje domaćinstva i restorani koji nude hranu „repeat“ biznisa kod turističkih klijenata. i prenoćište koriste samo dva vide ener- Čuvene specijalitete lokalne kuhinje, veliki broj gije – struju i čvrsto gorivo (drvo). Sto- etničkih zajednica i multikulturalnost takođe bi ga, upkos velikim potencijalima, alterna- trebalo iskoristiti za razvoj ruralnog turizma van tivni izvori energije jedva da se koriste. specijalnih rezervata prirode. Ovo naročito važi Preporuke: Opštinski programi podrške za za sela koja se bave vinskim turizmom, s obzirom uvođenje održivih izvora energije bi uveliko do- na to da je u njima ponuda hrane i smeštaja prineli poboljšanju ove situacije. Ovi programi zanemariva. Najperspektivnija nova lokacija treba da budu praćeni obukom o ekonomskoj i ovog regiona za ravoj turizma jeste Devojački ekološkoj održivosti prelaska na upotrebu ovog Bunar u opštini Alibunar u kojoj je planirana vida energije. izgradnja hotela, odmarališta, restorana i terena za golf. Tu već postoji više od 1000 vikendica. Razvoj postojećih i izgradnja novih turističkih Saradnja lokalnog stanovništva sa preduzećima destinacija. Specijalni rezervati prirode koja bi investirala u izgradnju ovih objekata nemaju nikakve fi nansijske koristi od turista. omogućila bi otvaranje novih radnih mesta kao Jedini izuzetak je lov. Nažalost, prihodi i ponudu lokalnih proizvoda za turiste. 109
Južni4.3 Banat
Neka lovišta obezbeđuju lovcima prenoćište tela zaštićenih područja. Čak i kada postoji volja i hranu. Tamo gde to nije slučaj, moguće je da se to i uradi (naročto kod Vršačkih planina), napraviti saradnju sa lokalnim stanovništvom prisutan je manjak podrške lokalnih vlasti i zainteresovanim da pruži ove usluge. Ovo posebno politike prema zaštiti i razvoju turizma. Glavne važi za ribolovni turizam koji još nije razvijen. oblasti za unapređenje su rad sa posetiocima, Preporuke: Sa lokalnim zainteresovanim povećanje kapacatita lokalnog stanovništva, kao stranama ispitati mogućnost za razvoj. i kapaciteta rukovodećeg osoblja u zaštićenim područjima za održivi razvoj, naročito po pitanju Opšti razvoj infrastrukture. Južni Banat ima ruralnog turizma, kao jednog od prirodno iste probleme sa infrastrukturom kao i ostatak najperspektivnijih aspekta ekonomskog razvoja Srbije. Pre svega važno je izgraditi regionalnu ovog područja. Postojeća saradnja sa nevladinim deponiju i centar za reciklažu a onda početi sektorom (naročito u Vršcu) i nedavno sa organizovanim sakupljanjem otpada od sprovedeni međunarodni projekti (Deliblatska domaćinstava u regionu. Takođe je važno peščara) stvaraju realne mogućnosti za napredak, rešiti situaciju sa otpadnim vodama, tako što imajući za cilj povećanje kapaciteta osoblja bi se za gradska područja izgradili kolektori upravnih tela zaštićenih oblasti i lokalnog i prečistači otpadnih voda, a alternativni stanovništva za više održiv razvoj turizma. načini našli za manje ruralne komplekse. Mnogi anketirani ispitanici naveli su problem Preporuke: Jasnija defi nicija obaveza u okviru divljih, nesanitarnih deponija i otpuštanja JP „Varoš“ prilikom upravljanja zaštićenom opštinskih otpadnih voda u vodene tokove. oblašću i čvršća podrška lokalnih i državnih Preporuka: Da bi se zaštitile turističke lokacije, vlasti za obe zaštićene oblasti u ovom regionu stare i nove, od negativnih uticaja turista, – neophodni su koraci u ovom procesu. neophodno je sprovesti studiju procene uticaja na životnu sredinu i odrediti maksimalno Zasnovati razvoj na zaključcima i preporukama opterećenje turistima za sve mesta. Ovo datim u “Natreg – Signalizacija i neformalno naročito važi za zaštićena prirodnih dobra. obrazovanje – obrazovni kursevi za određivanje SRP „Deliblatska peščara“ je napravila takvu turističke i poslovne politike različitih interesnih dokumentaciju. grupa u SRP „Deliblatska peščara“, Otvaranje prodavnica sa tradicionalnim proizvodima u SRP Upravljanje zaštićenim dobrima i mogućnosti „Deliblatska peščara“, Upravljanje otpadom u SRP za održivi seoski turizam – Kao što je gore „Deliblatska peščara“ - borba sa plastičnim otpadom pomenuto, postoji značajan potencijal za i Upravljanje otpadom u SRP „Deliblatska održivu upotrebu prirodnih i kulturnih resursa, peščara“ uklanjanje i sanacija deponija. http:// kao i za uključivanje lokalnog stanovništva u ili www.natreg.eu) oko zaštićenog područja ovog regiona u razvoj turizma. Glavni preduslov za razvoj je bolja uzajmna saradnja sa lokalnom zajednicom, koju bi, između ostalih, mogla da pokrenu upravljačka
4.4 Donje Podunavlje
Donje Podunavlje4.4
GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE REGIONA DONJEG PODUNAVLJA
4.4.1. Položaj 4.4.2. Prirodne odlike Ovo je region sa tri izrazite prirodne granice. Region donjeg Podunavlja prostire se kroz tri Severnu i istočnu granicu čini reka Dunav. prirodno-geografske celine – obod Panonskog Zapadna granica leži na reci Moravi, dok basena, Karpatske planine Istočne Srbije i obod južna granica prolazi severnim obroncima Deli Vlaško-pontijskog basena. Jovana, Malog Krša i Homoljskih planina. Velikomoravska kotlina, Braničevo i Stig su Opštine Požarevac, Veliko Gradište i Golubac delovi oboda Panonskog basena koji pripadaju pripadaju Braničevskom administrativnom ovom regionu. U njihovom reljefu dominiraju okrugu, a Majdanpek i Kladovo Borskom. aluvijalne ravni donjih tokova Velike Morave, Ukupna površina na kojoj se prostiru opštine Mlave i Peka, i Dunava na severu. To je ovog regiona iznosi 2755 km2 . ravničarsko-brdovita oblast. Od specifi čnih oblika u reljefu nalaze se tri manje peščare sa fosilnim dinskim reljefom, od kojih je Ramska najveća. Tabela 4.4.1. Grb Opština Region Površina Broj [km2] stanovnika
Požarevac (grad) Braničevski okrug 482 74,902
Kladovo Borski okrug 629 23,622 Majdanpek Borski okrug 932 23,703 Veliko Gradište Braničevski okrug 344 20,659 Golubac Braničevski okrug 368 9,913 112
4.4Donje Podunavlje
Karpatske planine istočne Srbije počinju na Od specifi čnih oblika reljefa najzanimljiviji severu od reke Dunav i prostiru se kroz čitav je prirodni kameni most Šuplja stena na reci region. Najlepši deo pejzaža je Đerdapska Prerast kod Majdanpeka. Njegova visina klisura, takođe poznata i kao Gvozdena vrata. dostiže 34 m, a širina do 9 m. Zakonom je Đerdapska klisura je najveća klisura probojnica zaštićena i predstavlja geomorfološko nasleđe u Evropi. Na dužini većoj od 90 km smenjuju se naše zemlje. Takođe, još jedan zaštićeni prirodni četiri suženja (klisure) i tri proširenja (kotline). objekat jeste bigrena akumulacija kod manastira Najuži deo klisure je Mali Kazan sa svega 150 m Tumane. Slapovi i bigrene kade čine ovaj objekat širine. Krečnjačke strane klisure strmo se izdižu predelom izuzetne prirodne lepote. nad Dunavom, što klisuri daje atraktivan izgled. Obod vlaško-pontijskog basena zauzima U Dunav se u toku kroz Đerdapsku klisuru krajnji severoistok Srbije. To je uzak pojas pored uliva veći broj desnih pritoka. Najatraktivniji i Dunava male nadmorske visine. Od prirodnih morfološki najzanimljiviji je kanjon Boljetinske zanimljivosti u ovom delu regiona donjeg reke. Kanjon je značajan sa aspekta zaštite Podunavlja treba istaći dolinu reke Matke kod geološkog nasleđa, jer kompletan kenozoik Sipa, nekadašnji rukavac Dunava kod Kladova i može uočiti u njemu 1. fosilne peščare u dunavskom ključu.
Desnu stranu Đerdapske klisure čine Golubačke 4.4.3. Klima planine i Miroč. Planina Miroč je krečnjačka Klima je umereno kontinentalna, sa značajnim visoravan sa najvišim vrhom Velikim Štrbcem sezonskim i godišnjim temperaturnim od 768 m. Skoro svi rečni tokovi u centralnom varijacijama i, u zaleđu, odlikama modifi kovane delu planine poniru i ponovo se pojavljuju u planinske klime. U januaru se temperature vidu izvora u priobalju Dunava. Ponorska voda kreću od -7 do -1оC, a u julu od 22 do 25 оC, sa izgrađuje duge i duboke pećine i jame. Miroč blagom i sunčanom jeseni. Najjači je jugoistočni je bogat podzemnim kraškim oblicima, od vetar poznat pod nazivom košava koji tokom kojih su najpoznatiji Nemački ponor (3422 jeseni i zime duva sa Karpata. m), Buronov ponor (2925 m). Takođe, na planini je nekoliko jama većih dubina: Rakin Klimatske karakteristike okoline Đerdapske ponor (285 m), jama u Laništu (272 m), Faca akomulacije se delom razlikuju od onih u Šora (266m)2. Speleološki objekti nisu uređeni, ostalom delu regiona, ali je taj uticaj ograničen tako da su dostupni samo obučenim, iskusnim na usko priobalje i ima mikroklimatski značaj4. spelolozima. Jedina turistički uređena pećina u regionu je Rajkova pećina kod Majdanpeka. Zaštićena je zakonom kao spomenik prirode3. 4
1 2 3
1 3 Zaštićena prirodna dobra u Srbiji. Zavod za za[titu prirode Srbije, Protected natural resources in Serbia, Zavod za zaštitu prirode Beograd 2007 Srbije, Beograd, 2007 2 4 Akademski speleološko-alpinistički klub, ASAK; www.asak.org.rs Ducić, V., Radovanović, M. (2002): Đerdap – klimatske osobenos- ti nacionalnog parka i njegovog neposrednog okruženja, Glasnik Geografskog društva Republike Srpske, 7, Banja Luka 113
Donje Podunavlje4.4
4.4.4. Stanovništvo ŽIVOTNA SREDINA Ukupna površina opština Požarevac, Veliko Gradište, Golubac, Majdanpek i Kladovo iznosi 2 4.4.5. Vazduh 2.755 km . Požarevac je opština sa velikom Opština Požarevac je izložena značajnim gustionom naseljenosti, Veliko Gradište sa emisijama sumpor-dioksida i azotnih oksida srednjom dok je gustina naseljenosti u ostalim iz termoelektrana (Kostolac 1 i 2). Čestično opštinama znatno niža. zagađenje u opštinama Majdanpek, Požarevac i Veliko Gradište je povezano sa rudarskim Prema poslednjim procenama Republičkog aktivnostima u Novoj Moldaviji (Rumunija), zavoda za statistiku na dan 30.6.2008. godine, Majdanpeku i Požarevcu. Industrijska zona u donje Podunavlje je naseljavalo 152.790 Turnu Severinu (Rumunija) je takođe značajan stanovnika, što je za čak 6% manje u odnosu na zagađivač ovog regiona. popis iz 2002. godine. Najveći pad stanovništva Najveće dnevne koncentracije sumpor-dioksida od 12% je zabeležen u opštini Majdanpek, a i azotnih oksida u Kostolcu povremeno prelaze broj stanovnika nije bitnije menjan jedino na dnevne dozvoljene granice. Druga naselja u teritoriji opštine Požarevac. Prosečna gustina regionu imaju značajno bolji kvalitet vazduha. naseljenosti je ispod nacionalnog proseka i iznosi svega 58 stanovnik na km2, što region svrstava u red ruralnih područja.
Obale Dunava su pod velikim pritiscima urbanizacije. Tabela 4.2.2. Površina Broj Stanovništvo Gustina Povećanje Opština (km2) naselja naseljenosti broja 1991. 2002. (stanovnika/ stanovnika km2) (‰) Požarevac 481 27 78,054 74,902 155.7 -4.0 Veliko Gradište 344 26 22,969 20,659 60.1 -10.1 Golubac 368 24 10,882 9913 26.9 -8.9 Majdanpek 932 14 26,952 23,703 25.4 -12.1 Kladovo 629 23 26,714 23,613 37.5 -11.6 114
4.4Donje Podunavlje
4.4.6. Voda Dunav je jedna od najvažnijih evropskih reka u stvari, 14 km dug i u proseku 300 m širok i takođe deo Panevropskog transportnog rukavac Dunava, koji je pregrađen nasipima. koridora broj 7. Sastavni je deo transevropskog plovidbenog sistema Rajna – Majna – Dunav, Kvalitet vode Dunava kreće se od II do III/IV koji svojim tokom dugim 3.505 km spaja klase. Neke od njenih pritoka (Veliki i Mali Pek Atlantski okean sa Sredozemnim morem, i Šaški potok) zagađene su otpadnim vodama čime povezuje zapadnu i istočnu Evropu. Duž iz rudnika bakra i fl otacijske deponije, čime njegovog toka kroz Srbiju, na obalama u donjem se snižava klasa kvaliteta vode. Pored toga, na Podunavlju nalaze se brojna prirodna i kulturna osnovu praćenja kvaliteta vode pritoka Dunava dobra. utvrđeno je da voda iz akumulacije HE-Đerdap I (opština Kladovo) ispunjava propisane uslove Dunav i njegove pritoke predstavljaju glavne za kvalitet vode II klase. Srebrno jezero je površinske vode u regionu. Iako pritoke uglavnom u zahtevanoj klasi kvaliteta vode ali Dunava imaju odličan kvalitet vode, voda u povremeno, zbog turizma i otpadnih voda iz svim opštinama pod direktnim je uticajem poljoprivrednih domaćinstava i vikendica oko površinskih kopova basena lignita u Kostolcu, jezera, prelazi u klasu II. rudnika u Majdanpeku, jalovišta pepela (blizu Dunava) u Kostolcu, energetske industrije, 4.4.7. Zemljište komercijalnih, industrijskih i poljoprivrednih Zemljište u ovom regionu uglavnom je otpadnih voda i rečnog transporta, a indirektno sastavljeno od kraškog krečnjaka, gnajsa, od strane zagađivača u vazduhu i zemljištu. andezita, dacita i drugih stena. Nanosi lesa i peska su prisutni u zoni dunavske okuke. Plodna zemljišta (smonice, fl uvisoli i eugleji) Pored Dunava u regionu donjeg Podunavlja prisutna su u ravnicama, brdovitim predelima i postoji još nekoliko većih reka. Gotovo celim dolinama. tokom se kroz region kreće reka Pek. Ona je poznata po zlatu koje se još uvek može naći u Arenosoli i eutrični kambisoli na pesku su sedimentima njenog toka, pa privlači avanturiste prisutni fragmentarno. Na većim nadmorskim koji se bave ispiranjem zlata. visinama dominiraju distrični kambisoli, luvisoli i eutrični kambisoli. Najveće veštačka akumulacija u Srbiji, Zemljište je direktno izloženo degradaciji Đerdapsko jezero, nastalo je u Đerdapskoj izazvanoj blizinom površinskih kopova uglja i klisuri nakon izgradnje hidrocentrale Đerdap mineralnih sirovina (u Kostolcu i Majdanpeku), 1., početkom 1970ih godina. Do tog dela brze kao i zagađenju iz termoelektrana u kostolačkom vode Dunava su usporene, pa on na ovoj deonici basenu lignita (pre svega od deponije pepela) ima izgled mirne reke, pogodne za plovidbu. Još i zagađenju bakrom iz rudarskog basena u jedno veštačko jezero, Srebrno jezero, nalazi Majdanpeku, gde je najgori uticaj od odlaganja se dva kilometra od Velikog Gradišta. To je, Tabela 4.2.2: Generisanje i sakupljanje otpada u regionu 1Braničevski okrug 2 Borski okrug Izvor: Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog 5 www.danas.rs/dodaci/branicevo/niko_nece_opstinsko_smece. 59.html? news_id=215168 115
Donje Podunavlje4.4
rudarskih nusproizvoda i fl otacijskog jezera i otpada, koji se nagomilao na dnu reke. Lokalni jalovine Valja Fundata. Osim toga, zemljište je operater odlaže otpad čak i na ilegalne deponije5. izloženo uticaju suše i erozije, a u ravničarskim i niskobrdovitim područjima svih opština Postoji mnogo ilegalnih deponija svuda u i nekontrolisanoj primeni agrohemijskih regionu. U zaštićenim područjima Ribnica sredstava, dok brdsko-planinske oblasti svih (opština Majdanpek) i Brnjica (opština opština uglavnom ostaju van uticaja koji Golubac) postoje dve ilegalne deponije. doprinose zagađenju zemljišta. Neke od ovih deponija su očišćene u akciji 4.4.8.a Nastajanje, sakupljanje „Očistimo Srbiju” (jednodnevna akcija), ali su ponovo formirane. U narednoj tabeli dati su i odlaganje otpada rezultati ove akcije u periodu od 2009 do 2011. U opštinama Golubac, Požarevac, Kladovo i godine. Tabela 4.2.4: Majdanpek sakupljanje i odlaganje otpada je Broj odgovornost javnih preduzeća koje je osnovala očišćenih Broj lokalna samouprava. Lokalna samouprava Opština lokacija naselja opštine Veliko Gradište prenela je odgovornost 2009-2011 za upravljanje otpadom privatnom operateru ugovor je potpisan na 25 godina 2009. godine. Golubac 24 49
U tabeli br. 4.4.4. je prikazano nastajanje i Požarevac 27 213 sakupljanje otpada u ovom regionu. Veliko Gradište 26 62 Sakupljeni otpad se odlaže na neadekvatne Kladovo 23 61 deponije. U Velikom Gradištu, na primer, ugrožene su turističke destinacije Jaz i Beli Majdanpek 14 65 bagrem zbog smetlišta u selu Požeženo. Reka Total 114 450 Pek je takođe zagađena zbog ilegalnih deponija
Broj stanovnika Broj stanovnika Generisanje Sakupljanje Broj pokriven pokriven Opština otpada otpada stanovnika sakupljanjem sakupljanjem (t/god)* (t/god) otpada otpada (%)
Golubac1 8161 4770 58.4 2595 1517 Požarevac1 74070 51649 69.7 23554 16424 Veliko Gradište1 17559 17559 100.0 5584 5584
2 20635 17203 83.4 6562 5471 u Kladovo 18179 15991 88.0 5781 5085 g Majdanpek2 g Ukupno 138.604 107.172 77.3 44.076 34.081
*Na osnovu prosečnog generisanja otpada po glavi stanovnika 5 116
4.4Donje Podunavlje
Iz prikazane tabele se može videti da oko 10.000 4.4.8. b Reciklaža tona otpada svake godine završi na ilegalnim Planirana je izgradnja dva reciklažna centra u deponijama. Nacionalnom strategijom ovom regionu – u Požarevcu i Majdanpeku. upravljanja otpadom planirana je izgradnja sanitarnih deponija i reciklažnog centra u Primarno selektovani otpad iz domaćinstava će regionu (slika). biti adekvatno pripreman i lagerovan za dalju Potpisan je sporazum o zajedničkom upravljanju preradu u reciklažnoj industriji. Sakupljanje i otpadom svih opština Braničevskog okruga, razdvajanje specifi čnih tokova otpada, kao što je električni i elektronski otpad, gume, baterije, Slika 4.2.1 otpadna ulja itd. takođe će biti organizovano. U Aneksu 4.4.1. dat je spisak ovlašćenih operatera u regionu. Broj zaposlenih u ovim preduzećima se kreće od 5 do 10, pored zaposlenih u javnim preduzećima.
Primarna selekcija PET ambalažnog otpada je organizovana u gradovima6 i delimično u selima. U opštini Veliko Gradište su postavljeni kontejneri za primarnu selekciju plastike, metala i papira. izuzev Velikog Gradišta i opštine Majdanpek Preduzeće EVA je najveći operater u opštini (Borski okrug). Regionalni plan upravljanja Kladovo. Sakupljanjem PET ambalažnog treba da se kreira i usvoji na skupštinama svih otpada, papira/kartona, plastičnog i metalnog opština. Lokacija sanitarne deponije i transfer otpada pokriva opštine Kladovo i Zaječar. U stanica bi trebalo da budu defi nisane ovim pripremi biznis plana i studije izvodljivosti za planom. Sredstva bi trebalo da se obezbede iz prikupljanje i tretman (priprema za transport) fondova Evropske unije. plastičnog otpada dobio je podršku u okviru Opština Kladovo će odlagati otpad na budućoj projekta svetske banke IFC Linkages, EVA tretira regionalnoj sanitarnoj deponiji Halovo 2 u otpadni papir/karton, plastiku i PET ambalažu Zaječaru (videti poglavlje „Region Istočne presovanjem radi pripreme za transport. Srbije”). Preduzeće je porodično i ima 10 zaposlenih.
Opština Veliko Gradište će odlagati otpad na Preduzeće je organizovalo sakupljanje budućoj sanitarnoj deponiji u Smederevu. plastičnog i PET ambalažnog otpada postavljanjem 200 otvorenih žičanih kontejnera u Kladovu i Zaječaru i nekim selima. Gradovi su u potpunosti pokriveni, ali nisu sva sela, a u selima gde su kontejneri postavljeni, njihov broj nije dovoljan. U 2011. godini prikupljeno je oko 150 tona PET-a, koji je predat na reciklažu Brzanplast-u. 6 6 Plan upravljanja otpadom za opštinu Požarevac, decembar, 2008; Plan upravljanja otpadom za opštinu, decembar, 2010 117
Donje Podunavlje4.4
Kontejneri za prikupljanje papira/kartona su otpadom, što značajno umanjuje efi kasnost postavljeni u velikoprodajnim i maloprodajnim i efektivnost prikupljanja i tretmana otpada, objektima. Vlasnik preduzuća smatra da zavisnost od lokalne politike i monopola. svest građana nije dovoljno visoka i da papir Odlaganje otpada se ne plaća, tako da oni sakupljen u kontejnerima postavljenim na nemaju interesa za promenu situacije. Dodatno, javnim prostorima ne bi bio dovoljno čist (jedan većina javnih preduzeća posluje sa gubitkom, od problema sa ovako prikupljenim plastičnim budući da je cena komunalnih usluga socijalna otpadom je prisustvo drugih vrsta otpada). U kategorija. Jedan od glavnih pokretača održivog 2011. godini je prikupljeno oko 400 tona papira/ i odgovarajućeg upravljanja otpadom je kartona i predato na reciklažu fabrikama hartije obezbeđivanje dovoljnog broja sredstava za u Beogradu i Čačku. Budući da industrija u troškove poslovanja. Neophodno je uskladiti nivo ovom regionu nije razvijena, učešće otpada, naknada za prikupljanje i odlaganje otpada da prikupljenog iz industrije je svega 10% (npr. bi se osiguralo održivo pružanje usluga. Imajući iz Fabrike Gorenje, Zaječarske pivare, Fabrike u vidu osetljivost problema vezanih za usluge kablova Zaječar). javnih preduzeća i loše ekonomske situacije, novi sistem naplate bi trebalo uvesti postepeno. 4.4.9. Zaključci i preporuke U opštini Veliko Gradište cena ove usluge je tri Prosečno je situacija u pogledu prikupljanja puta veća nego u ostalim opštinama, budući da otpada u ovom regionu nešto bolja nego u Srbiji sakupljanjem, transportom i odlaganjem otpada i varira od opštine do opštine. Otpad se sakuplja upravlja privatni operater. Zbog toga su građani 7 i lageruje na neadekvatnim deponijama, koje organizovali proteste i zahtevali niže cene. ne ispunjavaju ni najosnovnije standarde. Na Analize će pokazati da li je ova, za građane komunalne deponije se odlaže i opasan otpad, a skupa usluga, imala pozitivne efekte na čistoću ilegalne deponije se nalaze širom regiona, čak i opštine i stanje životne sredine. u zaštićenim podrujima. Javna preduzeća nemaju odgovarajuću opremu, Ne postoje pouzdani podaci o količinama i dovoljno kontejnera za sakupljanje transport sastavu otpada generisanog na teritorijama otpada, sredstva za remedijaciju nesanitarnih ovih opština, budući da većina nije opremljena. deponija. U cilju prevazilaženja ovih problema, Moguće je organizovati utvrđivanje postoji jaka potreba za privatno-javnim sastava otpada u svakom godišnjem dobu partnerstvom. Primer opštine Veliko Gradište (prema pravilniku) i merenje količina, u pokazuje da ova vrsta partnerstva nije uvek cilju organizovanja odgovarajućeg sistema rešenje Privatni partner nije ispunio svoje upravljanja otpadom, to bi se moglo realizovati obaveze, odlaže otpad na ilegalne deponije, kontrolom i pritiskom nadležnih institucija. a građani nisu zadovoljni kvalitetom usluge. Povećanje kapaciteta javnih preduzeća u Karakteristika skoro svih javnih komunalnih pogledu ove vrste saradnje može pomoći u preduzeća u Republici Srbije je pružanje donošenju ispravnih odluka. svih komunalnih usluga, ne samo u vezi sa 7 http://
7 http://recnaroda.co.rs/arhiva/arc/jan10/19/1.htm 118
4.4Donje Podunavlje
Generalno, ne postoji organizovan sistem 4.4.10. Biološka raznovrsnost jačanja kapaciteta lokalne zajednice i razvoj Veliki deo ukupne površine opština javne svesti, vezano za probleme i rešenja Požarevac i Kladovo se koristi, bilo za naselja, održivog upravljanja otpadom. Obrazovni industrijske komplekse ili obradivo zemljište. programi koje sprovode nevladine organizacije Ostale opštine su pokrivene većim delom uglavnom su ograničeni na škole i obdaništa. šumskim ekosistemima. U dolinama i duž Ključno je da lokalne samouprave i javna obala reka dominiraju higrofi lne šume sa komunalna preduzeća u svoje planove uključe hrastom (Quercetum pedunculifl orae). U okviru kampanje podizanja svesti u cilju odgovarajućeg Nacionalnog parka Đerdap šumski ekosistemi informisanja građana i razvijanja svesti o koji preovlađuju jesu različite varijante hrastovih održivom upravljanju otpadom. Posebnu pažnju šuma (Quercetum fraineto-cerris, Quercetum bi trebalo obratiti na seoske oblasti, budući da petraeae) i reliktnih šumskih zajednica (Syringo- imaju specifi čne probleme, vezane za organski Carpinetum orientalis, Junglandetum s.lato, itd.) otpad i neke vrste opasnog otpada, kao što je Registrovano je više od 50 mešovitih šumskih ambalaža od pesticida. i žbunskih zajednica, od kojih su 35 reliktnog karaktera. Najvrednije bogatstvo fl ore i Organizovanje klastera u regionu i njegove faune ovog regiona je zaštićeno u okviru aktivnosti mogu pomoći u minimizaciji Nacionalnog parka Đerdap. otpada, ponovnoj upotrebi; stepenu reciklaže; prikupljanju i tretmanu otpada i obezbeđivanju Velika heterogenost u smislu geologije i funkcionalne i ažurne baze podataka o otpadu na zemljišta, kao i specifi čna mikroklima klisure regionalnom nivou; osnivanje i razvoj posebnih učinile su da Đerdapska klisura postane glavno programa obuke i razvoj kapaciteta članica utočište za drevne evropske biljne i životinjske klastera; zalaganju za zaštitu zdravlja i socijalnu vrste. zaštitu individualnih sakupljača otpada koji se Područje Nacionalnog parka naseljeno je sa može reciklirati; poboljšanju statusa i zaštiti preko 1.100 biljnih vrsta, među kojima se nalaze marginalizovanih grupa, kao i povećanje svesti tercijerni relikti kao što su: Corylus colurna, javnosti i učešća u donočenju odluka koje se tiču Juglans regia, Syringa vulgaris, Taxus baccata, životne sredine. Tilia argentea, Tilia caucasica, Acer intermedium, Ilex aquifolium, Celtis australis, itd. Tulipa Lokalne samouprave trebalo bi da pripreme hungarica je stenoendemska vrsta. Bogatstvo projekte za revitalizaciju zagađenih zaštićenih fl ore se takođe ogleda i u bogatstvu vegetacije, područja, delova naselja i reka, i konkurišu za pre svega šumskog tipa. dodelu sredstava iz dostupnih fondova. 119
Donje Podunavlje4.4
4.4.11. Zaštićena područja Među zaštićenim prirodnim dobrima u ovoj Dunav je usporen izgradnjom brane kod Sipa oblasti, Nacionalni park Đerdap je najveće i 1968., pa je u klisuri širok do 5 km i uzak svega najvažnije dobro, i iz perspektive prirodnih i iz 150 m (Veliki Kazan), sa dubinom do 90 m. perspektive kulturnih vrednosti. Područje ima svega 7 manjih naselja, uglavnom uz magistralu i Dunav. Nacionalni park Đerdap je zaštićen od 1974. Nacionalni park je stanište za više od 150 godine i obuhvata površinu od 63.000 hektara. vrsta ptica, kao što su suri (zlatni) orao (Aquila Ðerdap se nalazi na severoistoku Srbije, chrysaetos), orao zmijar (Circaetus gallicus), na granici sa Rumunijom. To je šumovito orao belorepan (Haliaeetus albicilla), crna roda
Mapa 1: Nacionalni park Đerdap prostranstvo u južnom delu Karpata, gde se (Ciconia nigra), siva čaplja (Ardea cinerea). nalazi najveća probojnica Evrope Ðerdapska Fauna vrsta iz porodice sisara je takođe bogata. klisura, duga skoro 100 km. Čine je 4 odvojene Najatraktivnije vrste su mrki medved (Ursus klisure i 3 veća proširenja. Dominantne arctos), vidra (Lutra lutra), (evroazijski) ris (Lynx geološke formacije su krečnjaci. Najviši vrhovi lynx), divlja svinja (Sus scrofa), šakal (Canis su Veliki Liškovac (803 m), Šomrda (803 m) i aureus), jelen (Cervus elaphus), srna (Capreolus Veliki Štrbac (768 m). IBA zahvata tok Dunava capreolus), divokoza (Rupicapra rupicapra) i od naselja Vinci do Sipa (943-1.048 rečni km). druge vrste. 0 120
4.4Donje Podunavlje
Osim njegovih prirodnih vrednosti, lepote SOCIOEKONOMSKI prirode i njegove posebne geomorfologije ovaj Nacionalni park čuva i kulturno nasleđe, KONTEKS - PRITISAK uključujući: arhaeološko nalazište Lepenski Vir, NA ŽIVOTNU SREDINU- otkriveno pre izgradnje prve brane Đerdap 1. Ovo je nalazište praistorijske kulture 4.4.12. Energetika (7.000/6.000 godina pre nove ere) i iz rimskog Region donjeg Podunavlja zauzima drugo doba, čiji je najvredniji spomenik Trajanova mesto po proizvodnji električne energije u Srbiji. tabla, oznaka na nekadašnjem putu izgrađenom Najznačajniji proizvođači električne energije u doba rimskog cara Trajana. su hidroelektrana Đerdap I i termoelektrane Kostolac A i Kostolac B. Najsnažnija je Na području Nacionalnog parka Đerdap i hidroelektrana Đerdap I, sa 1026 MW snage. drugim oblastima donjeg Podunavlja postoje Za njom slede Kostolac B ukupne snage 700 ustanovljena Ramsarska područja, Značajna MW i Kostolac A, sa 310 MW. botanička područja-IPA, Područja od međunarodnog značaja za ptice - IBA, Pregrađivanje Dunava izgradnjom hidro- Odabrana područje dnevnih leptira u Srbiji elektrane i formiranjem velike Đerdapske -PBA i EMERALD područja. Granice IBA akumulacije došlo je do značajnijih promena se gotovo sasvim preklapaju sa granicama u životnoj sredini njegovog priobalja, uz Nacionalnog parka “Ðerdap”. značajan uticaj na uzvodna područja. One Osim toga, izuzetno vredna područja kod se ogledaju u trajim promenama vodnog Male Vrbice (IBA područje i budući Specijalni ekosistema akumulacije i ekosistema priobalja. rezervat prirode), Rajkova pećina i Beli Izvorac Na degradaciju kvaliteta vode u akumulaciji (budući spomenici prirode), su u procesu značajan doprinos ima unošenje organskih su donošenja akta o zaštiti, kao i proširenje materija i otpada iz uzvodnijeg dela sliva. Veliki zaštićenog područja Spomenika prirode Šuplja deo ovih zagađujućih materija se akumulira na stena. dnu jezera.
Nacionalni park Đerdap je kandidat za U cilju zaštite akumulacije i priobalja Privredno UNESCO – Čovek i biosfera (MaB) listu i sa društvo HE Đerdap je izgradila mrežu kanala, arheološkim lokalitetom Lepenski Vir kandidat cevovoda i crpnih stanica. Takođe, aktivan je za UNESCO Listu svetske kulturne i prirodne i program praćenja, merenja i analize uticaja baštine (World Cultural and Natural Heritage uspora vode na priobalje i životnu sredinu8. List). Pored izrazitih izmena u ekosistemu akumulacija je doprinela i hidromorfološim promenama ovog dela toka Dunava. Kao posledica toga došlo je do pomeranja originalne lokacije nekih 8 Internet prezentacija Privrednog društva HE Đerdap: www.djer- istorijskih spomenika, kao što su arheološko dap.rs nalazište Lepenski Vir. 8 121
Donje Podunavlje4.4 U planu je izradnja hidroelektrane Đerdap III, tona uglja, što proizvodi 1.600.000 tona pepela nizvodno od hidroelektrane Đerdap I. i šljake. Ovi produkti se deponuju na pepelište površine 250 ha. Sagorevanjem uglja se u vazduh Privredno društvo Termoelektrane i kopovi ispušta 4.000.000 m3 dimnog gasa na sat.9 Kostolac takođe spada u velike zagađivače vazduha i zemljišta u regionu. Godišnje se u Drvo se sve više koristi za zagrevanje privatnih termoelektranama sagori više od 7.000.000 domaćinstava. Infrastruktura za distribuciju prirodnog gasa nije razvijena. Planski dokumenti Tabela br. 4.2.5 Donje Podunavlje, za gasifi kaciju postoje samo u Požarevcu. potencijal obnovljivih izvora energije Opština Solarna Energija Energija Geoterm. Hidro 9 energija biomase vetra energija energija (kWh/m2) (ha) (W/m2) (MW) (1) (MW) (1) dnevno (1) šume (1) (MW) (2) godišnje (2) poljopriv. (2) broj izvora (2) (kW) zemljište (3) (MWh)
Požarevac (1) 3.8 - 4 1 -5 000 200 - 300 -- (2) - 20 -30 000 - Kladovo (1) 3.8 - 4 20 -30 000 > 300 -< 2 (2) - 10 -20 000 - - Majdanpek (1) 3.8 - 4 > 40 000 > 300 - 2 - 5 (2) - 5 -10 000 - - Veliko Gradište (1) 3.8 - 4 1 -5 000 > 300 -- (2) - 10 -20 000 - Golubac (1) 3.8 - 4 10 -20 000 > 300 -< 2 (2) - - -
Solarna energija (1) Godišnji prosečne vrednosti Geotermalna energija dozračene sunčeve energije tokom dana na (1) Potencijalna snaga geotermalnih izvora (MW) horizontalnu površinu (kWh/m2) (2) Broj lokacija sa geotermalnim izvorima u opštinama
(2) Godišnje vrednosti dozračene energije Sunca na horizontalnu površinu (kWh/m2) Hidroenergetski potencijal (male hidroelektrane) Energija bimase (1) ukupni hidroenergetski potencijal malih hidrocentrala (1) Površina zemljišta pod šumama (ha) u opštinama (MW) (2) Površina poljoprivrednog zemljišta (ha) (2) Procenjena snaga (kW) (3) Potencijalna godišnja proizvodnjaa energije (MWh) Energija vetra (1) Prosečna godišnja snaga vetra na visini od 100m 9 Internet prezentacija Privrednog društva termoelektrane i kopovi (W/m2) Kostolac: www.te-ko.rs 122
4.4Donje Podunavlje
Od obnovljivih izvora značajni su potencijali za karaktera, koji se manifestuje u vidu ekstremno korišćenje energije vetra u donjem Podunavlju. U visokih, odnosno niskih temperatura tokom opštinama Požarevac, Veliko Gradište, Golubac čitave godine. i Kladovo prosečna energija vetra na visini od 100 m u aprilu dostiže 375 kWh/m2. Nešto Osnovna karakteristika se ogleda u činjenici da manja energija vetra prisutna je u Majdanpeku je više od 90% objekata građeno u periodu 1941. i kreće se od 75 kWh/m2 do 225 kWh/m2 na − 1990. kada je zabeležen prosperitetan razvoj severu opštine uz Dunav. Prema snazi vetra i širenje gotovo svih naseljenih delova regiona. koja na visini od 100 m u grejnoj sezoni iznosi Najveći broj objekata izgrađen je u posleratnom i do 500 W/m2, izdvajaju se opštine Požarevac i periodu 1946. − 1970. (35,45%) koji se vezuje za Veliko Gradište, dok se najmanja snaga beleži u period sveobuhvatne obnove zemlje. Sa druge Majdanpeku (do 300 W/m2). strane, specifi čni socijalni i ekonomski faktori u zemlji doprineli su marginalnom porastu broja Region donjeg Podunavlja ne poseduje značajne domaćinstava u poslednje dve decenije, kada je potencijale za izgradnju malih hidroelektrana. na teritoriji regiona izgrađeno manje od 10% Ukupni energetski potencijal vodotokova objekata usled značajnih migratornih pojava donjeg Podunavlja, koji se odnosi na male tokom poslednjih trideset godina10. hidroelektrane, iznosi svega oko 5 MW. Opština Majdanpek se izdvaja sa 6 identifi kovanih Od ukupnog broja analiziranih objekata u lokacija za izgradnju malih hidroelektrana, 93,47% njih predstavlja individualne objekte, dok u Požarevcu i Velikom Gradištu ne postoji a najveći deo njih (86,19% od ukupnog broja) nijedna ovakva lokacija. činili su slobodnostojeći objekti, od toga 49,8% je u ruralnim oblastima. 4.4.13. Energetska efi kasnost Uprkos propisima iz oblasti termičke zaštite, u zgradarstvu najveći broj objekata je i danas potpuno ili Region donjeg Podunavlja je pretežno ruralno nedovoljno izolovan i u pogledu toplotnog područje sa velikim brojem sela i samo oko 20% komfora i termičke zaštite apsolutno ne urbanizovanog područja gradskog tipa. ispunjava savremene uslove i standarde. Na čitavom prostoru ovog regiona preovlađuje Najveći broj objekata ima instaliran sopstveni kontinentalna klima, sa prosečnom zimskom sistem grejanja, najčešće u vidu pojedinačnih temperaturom oko 0°C i letnjom temperaturom peći na čvrsta goriva (drvo, ugalj), dok manji oko 20°C. Izuzetak predstavlja Negotinska broj objekata ima instaliran sistem centralnog Krajina, gde usled specifi čnosti geografskog grejanja sa sopstvenim kotlovima. Manji broj položaja i uticaja okolnih planinskih masiva, individualnih objekata koji se nalaze u zonama dolazi do izmena kontinentalnog karaktera većih gradova koristi priključke na daljinsko klime i stvaranja posebnog klimata lokalnog grejanje.
10 10 Jovanović Popović Milica: Atlas porodičnih kuća Srbije, Arhitek- tonski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2012. 123
Donje Podunavlje4.4
4.4.14. Zaposlenost Region donjeg Podunavlja nije poljoprivrednog Učešće radno aktivnog stanovništva od 65% karaktera, a o tome svedoči i svega 3% zaposlenih je nešto ispod proseka Srbije, dok je učešće u ovom sektoru. Pa ipak, najveći procenat populacije preko 65 godina starosti od 17% na zaposlenih u poljoprivredi je u opštinama nivou proseka Srbije. Golubac (13%) i Veliko Gradište (11%). U turizmu je zaposleno oko 2% stanovništva. Prema poslednjem izveštaju Nacionalne službe za zapošljavanje iz septembra 2010. godine, na 4.4.15. Industrija nivou pet opština regiona je evidentirano 9.561 Nosioci dosadašnjeg privrednog razvoja tog nezaposlenih lica. regiona su Rudnik bakra Majdanpek i Industrija za preradu Majdanpek (IPM). Oba preduzeća Posmatrano u odnosu na broj radnog se nalaze u restrukturiranju i pripadaju holding stanovništva, procenat od 10% nije zabrinjavajući. grupi RTB Bor koju čini matično preduzeće Međutim, ovaj broj je samo prividan obzirom RTB Bor i osam zavisnih preduzeća koja nisu u da veliki broj lica zaposlen u preduzećima koja potpunom vlasništvu matičnog preduzeća. se restrukturiraju. Industrijska proizvodnja u regionu nije uspela da se oporavi od naglog pada ulaganja tokom Opština Nezaposleni Zaposleni devedesetih godina prošlog veka. Ovo se posebno odnosi na prerađivačku industriju u opštinama Veliko Gradište 1010 1708 Požarevac i Veliko Gradište, prevashodno baziranu na preradi poljoprivrednih proizvoda. Golubac 497 751 Uspešno privatizovana preuzeća se nalaze u značajnije boljoj poziciji. To su Koncern Požarevac 3930 16,624 zdrave hrane Bambi, Transportno preduzeće Kladovo 1937 3738 Litas, Mlinsko-pekarsko preduzeće Žitostig i Preduzeće za puteve Požarevac. Sva ova Majdanpek 2187 3920 preduzeća su smeštena u opštini Požarevac. Region 9561 26,741 4.4.16. Rudarstvo Industrijski razvoj opštine Majdanpek je od Tabela 4.4.4 Registrovan broj nezaposlenih Izvor: Za nezaposlene NSZ, za zaposlene RZS. sredine 50-ih godina prošlog veka zasnovan na razvoju rudarstva i srodne industrije prerade metala. Rudnik bakra Majdanpek DOO - RBM Posmatrano pojedinačno po delatnostima, proizvodi bakar, magnetit, koncentrate olova i najveći broj zaposlenih u regionu je u javnom cinka. sektoru - 28%. U industriji je angažovano 22% radne snage regiona, zahvaljujući pre RBM ima dva istraživačka i eksploataciona svega zaposlenima u Majdanpeku i Kladovu. polja: istraživanje i eksploatacija polje Vlaole − Jasikovo − lokacija Čoka Marin i istraživanje i eksploatacija polje Majdanpek. 124
4.4Donje Podunavlje
RBM je započeo proces restruktuiranja krajem 4.4.17. Poljoprivreda 2004. i tokom 2006. i 2007. su propala dva pokušaja Poljoprivredno zemljište čini oko 51% ukupne privatizacije putem tendera. površine regiona donjeg Podunavlja. Viši prosek poljoprivrednih površina imaju opštine Od otvaranja 1961. godine do danas rudnik je Požarevac i Veliko Gradište, gde je učešće proizveo 1.325.000 tona bakra u koncentratu, poljoprivrednog zemljišta oko 75% ukupnog preko 80.000 kg zlata i 415.000 kg srebra, čija je zemljišta. Poljoprivreda tako igra znatno važniju ukupna vrednost veća od 4.000 miliona dolara. ulogu u strukturi privrede Velikog Gradišta Za razliku od perioda do 1990. godine, kada su i Požarevca, nego ostalih opština donjeg razvoj rudnika karakterisale intenzivnost, visoka Podunavlja. U Majdanpeku poljoprivredno produktivnost i konkurentnost, nakon toga dolazi zemljište jedva prelazi 20% ukupne površine do pada fi zičkog obima proizvodnje, redukovanja opštine. investicija u opremu, tehnologiju i istraživanje, što se odrazilo i na poslovne rezultate. RBM Poljoprivredno stanovništvo donjeg zapošljava trenutno 952 radnika, a broj zaposlenih Podunavlja broji 21.414 ljudi, odnosno 14,6% se u poslednjih desetak godina stalno smanjivao. ukupnog stanovništva regiona. Najveći udeo poljoprivrednog stanovništva je u Velikom RBM je započeo proces restruktuiranja Gradištu (42,3%). Preko 95% aktivnog krajem 2004. S obzirom na to da se ekonomija poljoprivrednog stanovništva predstavljaju Majdanpeka većim delom oslanja na RBM, u individualni poljoprivrednici. interesu lokalnog razvoja je da se rudnik bakra Majdanpek privatizuje odvojeno od cele RTB Bor Prosečna površina obradivog zemljišta kojima grupe, imajući u vidu činjenicu da se rezerve bakra raspolažu poljoprivredna gazdinstva iznosi oko u Majdanpeku procenjuju na više od 100 miliona 2,9 ha. tona. Na oraničnim površinama većinom se uzgajaju Privatizacijom rudnika u Majdanpeku i žita (57,66%), a zatim slede krmno bilje obnavljanjem proizvodnje ojačala bi lokalna (16,58%) i povrće (11,49%), dok je zastupljenost industrija, ali bi se vrlo verovatno ponovo industrijskog bilja veoma niska. pojavili raniji problemi u životnoj sredini. Zato sa budućim vlasnikom treba napraviti ugovor koji će na odgovarajući način u skladu sa pozitivnom zakonskom regulativom štititi okolinu i stanovništvo Majdanpeka.
Slika 4.4.3 Površina pod šumom Izvor: Opštine u Srbiji 2009, Republički zavod za statistiku, 2010. godine. 125
Donje Podunavlje4.4
U regionu se gaje razne vrste voća i povrća. najšumovitijom opštinom u Srbiji. Prema U Kladovu je proizvodeno 6.670 tona vinove podacima Republičkog zavoda za statistiku loze, što je gotovo 60% proizvodnje regiona. s kraja 2008. godine, čak 61% pošumljenih površina na nivou regiona nalazi se na teritoriji opštine Majdanpek. Donje Podunavlje je, takođe, poznato po ribarstvu. Oko 60 vrsta riba je prisutno u Zahvaljujući rečnom potencijalu Dunava, Dunavu i pritokama na području Nacionalnog Porečkog zaliva i reke Poreč, postoji dobar parka Đerdap. Alasi i rekreativni ribolovci osnov za razvoj ribolova koji, pored izvornog najčešće love soma, smuđa, smuđa kamenjara, doprinosa, može imati značajnu ulogu i u tolstolobika, deveriku, štuku, mrenu, bucova, povećanju turističke ponude regiona. Posebno bandara i ostalu belu ribu. Osim uobičajenih, važna riba za privredu donjeg Podunavlja bila ima i ulovljenih kapitalnih somova dužine oko je moruna (Huso huso). Ove ogromne ribe se 2 metra i težine oko 100 kilograma, smuđa od 5 mreste u slatkoj vodi i dolazile su daleko uzvodno do 10 kilograma. uz Dunav. Izgradnja brana i nepostojanje propusnica za ribe onemogućilo im je prolaz u Stočni fond donjeg Podunavlja obuhvata oko našu zemlju, a time i proizvodnju kavijara po 266.000 primeraka razne živine, oko 73.000 kome je Kladovo bilo svetski poznato. Danas svinja, 40.000 ovaca i 7.000 koza. postoji samo jedno privatno preduzeće na teritoriji opštine Negotin (Feniks) koje se bavi 4.4.18. Šumarstvo, lov i ribolov uzgojem ove ribe. Region donjeg Podunavlja spada u red najšumovitijih zona Srbije, gde je preko 60% Region karakteriše bogat lovni potencijal površine pod šumom. Sa ukupno 132.000 ha vrstama karakterističnim za ovo područje (srna, šume, region čini 7% pošumljenih površina divlja svinja, zec, fazan i jarebica). Broj lovaca u Srbije. U opštini Majdanpek pošumljeno je lovištima se stalno povećava, pogotovo u opštini 11 preko 80% teritorije što ovu opštinu karakteriše Majdanpek . Lovištima upravljaju NP Đerdap, JP Srbijašume i lokalna lovačka udruženja, Tabela 4.4.6. članice Lovačkog saveza Srbije. Lovište Površina Divljač
Miroč – Štrbac 16.135 ha jelen i divlja svinja Đerdap 5.825 ha jelen, srna, divlja svinja, divokoza, zec, jarebica, fazan Todorova reka 40.000 ha srna, divlja svinja, zec, fazan i poljska jarebica Severni Kučaj 21.507 ha srna, jelen, divlja svinja
11 11 Analiza efekata inicirane teritorijalne promene opštine Majdanpek, studija, Ekonomski institut. 2010 126
4.4Donje Podunavlje TURIZAM – PRAKSA I 4.4.19. Saobraćaj ODRŽIVOST - Mreža puteva u regionu donjeg Podunavlja je dugačka 1.172 km, sa 306 km glavnih, 293 km 4.4.20. Turizam – trenutno stanje regionalnih i 573 km lokalnih puteva. Oko 70% Region donjeg Podunavlja je u 2008. godini mreže puteva je pokriveno modernim tipom posetilo 95.474 turista, što čini svega 4,21%12 asfalta, dok je 30%, uglavnom lokalnih puteva, ukupnog turističkog prometa u Srbiji te godine. lošeg kvaliteta. Većina turista je iz Srbije, dok strani turisti čine svega 7,4% prometa. Za razliku od 2007. godine Najvažnija maršruta je magistralni put 25-1 kada je u regionu bilo 1.94213 kreveta danas ih koji vodi od Požarevca tokom reke Dunav, ima 3.299. Prema istraživanju Ekonomskog preko Velikog Gradišta, Golupca, Donjeg fakulteta stepen zauzetosti svih smeštajnih Milanovca do Kladova. Kladovo je takođe kapaciteta je mali i iznosi 25,3%. Kvalitet povezano sa Negotinom magistralnim putem smeštajnih kapaciteta još uvek nije značajno E-752. Najvažniji regionalni put je Majdanpek povećan. – Požarevac, a gradovi u regionu donjeg Podunavlja su povezani lokalnim autobuskim linijama. Na osnovu podataka o turizmu u regionu donjeg Podunavlja, može se identifi kovati postojanje Postoje dva glavna železnička pravca u regionu nekoliko različitih oblika turizma. Neki oblici donjeg Podunavlja. Požarevac je železničkom imaju značajan potencijal u ovom regionu, kao prugom povezan sa železničkim koridorom 10, što su: a postoji i železnička pruga od Požarevca do Majdanpeka. Kulturni turizam Dužinom toka Dunava kroz Srbiju nalaze se Iz Požarevca postoje tri polaska dnevno za već poznate kulturno-istorijske vrednosti. Tu su Beograd i sedam polazaka za Smederevo, Malu arheološka nalazišta Viminacijum i Lepenski Krsnu, Majdanpek i Zaječar. Vir, kao i tvrđave Ram, Golubac, Diana i Fetislam. Najveći broj posetilaca ovih turističkih Rečni saobraćaj je veoma važan za region donjeg lokaliteta čine učenici osnovnih i srednjih škola Podunavlja, pogotovu za međunarodni teretni na ekskurzijama (edukativni turizam). Ostali saobraćaj. posetioci su ili deo organizovanih grupa ili porodice i pojedinci na proputovanju. Najbliži aerodrom je aerodrom Nikola Tesla u Beogradu, koji se nalazi 90 km od Požarevca, Dosadašnje realizovane investicije su bile 120 km od Velikog Gradišta, 140 km od usmerene na Viminacijum i Lepenski Vir. U Golupca, 190 km od Majdanpeka i 260 km od Viminacijumu (12 km od centra Požarevca) Kladova. je do nedavno je turistima bila dostupna samo pokrivena rimska nekropola kroz koju ih je 12 13 12 Turistički promet u Republici Srbiji u 2008. Republički zavod za statistiku Srbije, 2010 13 Master plan turističke destinacije „Donje podunavlje“, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2007 127
Donje Podunavlje4.4 Tabela 4.47. Dodatni Seoska Opština Hoteli Etno kuće Ukupno ležajevi domaćinstva Golubac 120 120 Kladovo 672 778 6 48 832 Majdanpek 590 196 196 982 Požarevac 383 72 455 Veliko Gradište 444 609 1053
Ukupno: 1537 1583 6 316 provodio stručni vodič. Danas se pored nekropole ni brojem ni kvalitetom još uvek ne ispunjavaju nalazi i otvoreni arheološki park, te je lokalitet standarde privatnog smeštaja. postao znatno otvoreniji za posetu turistima. Blizina kopa uglja Drmno ne ugrožava direktno Kongresni turizam je najčešće zastupljen u arheološki lokalitet, ali je zato ugrožena njegova hotelima Donjeg Milanovca. šira okolina na kojoj postoji još uvek veliki broj neistraženih rudnih lokacija. Sportski i rekreativni turizam Uz svoju raznovrsnu ponudu tokom čitave Arheološko nalazište Lepenski Vir nalazi se godine, glavna lokacija je nacionalni park Đerdap, u Đerdapskoj klisuri. Na ovom mestu nađeni koji uključuje nautičke ture, odmore, biciklizam, su ostaci religijske arhitekture koja datira iz kružne ture, lov i ribolov. Plovidba privatnim perioda od 6.500 do 5.500 p.n.e. Od jula 2011. brodom ili jahtom spada u najrazvijenije oblike godine, lokalitet prekriva novi krov. nautičkog turizma u regionu. Donje Podunavlje za ovaj vid turizma ima značajnije razvijenu U regionu postoji nekoliko tradicionalnih infrastrukturu u vidu sidrišta (Kostolac, V. festivala. Najpoznatije su „Ljubićevske Gradište, Golubac i D. Milanovac) i dokova konjičke igre“ u okolini Požarevca, Zlatna (Ram, V. Gradište, Požežena i Kladovo). Neki bućka takmičenje sportskih ribolovaca u Tekiji od sidrišta i dokova nude usluge korišćenja i Jorgovan fest folklorna smotra u selu Miroču. vode, struje i dosipanja goriva. Pored njih se nalaze restorani za ishranu turista. Za ovaj vid Ruralni turizam nudi celogodišnju ponudu, nautičkog turizma vezani su i Međunarodni koja uključuje planinski, eko i etno turizam, jedrilički kup Đerdap, odnosno, Međunarodna rekreativni lov, proizvodnju ekološke hrane i turistička regata Dunav, koji se održavaju u julu zanatskih etno proizvoda. Smeštajni kapaciteti i avgustu svake godine. Poslednji vid plovidbe postoje u selima Rudna glava, Crnajka, brodovima po Dunavu jesu kružne ture Golubinje i Obljaga Mare. U njihov razvoj se turističkim brodovima. U ponudi su dva broda ulaže iz sredstava lokalne samouprave, ali oni na Srebrnom jezeru i jedan u Kladovu. 128
4.4Donje Podunavlje
kroz celu Srbiju. U Đerdapskoj klisuri ona se Pristajanje kruzera koji krstare rečnim nalazi i na Rumunskoj strani. Postoje izrađene koridorom 7 do nedavno nije postojalo. mape sa prikazanim turističkim vrednostima Završetkom marine u D. Milanovcu 2010. i infrastrukturom koja stoji na raspolaganju godine otvorena je mogućnost za razvoj ove biciklistima. Nekoliko domaćinstava i dva turističke ponude za strane goste. Tokom 2010. kampa specijalizovani su za prijem biciklista. godine bilo je 64 pristajanja i prilikom njih D. TOS je u publikaciji „Otkrijte Dunav u Srbiji“ Milanovac je posetilo 10.531 stranih turista. (Discover Danube in Serbia) predstavio dve zanimljive dnevne rute, i to: Ram – Srebrno Najpoznatije turističko letovalište, ali i veliko jezero – Golubac sa dužinom od 42 km i vikend naselje, je Srebrno jezero. Deo priobalja Lepenski Vir – Tekija dužine 61 km. jezera je uređen kao kupalište sa peščanom plažom. Veliki deo jezera ima prirodan izgled Lovni turizam u regionu je razvijen. Brdsko- i koriste ga ribolovci. Jezero je bogato je svim planinski reljef i bogatstvo šumama karakterišu vrstama slatkovodne ribe. Pecanje je moguće region, kao i prostrane vode Dunava, što samo uz plaćenu dozvolu. Na jezeru je upotpunjuje lovnu ponudu. Najrazvijeniji je zabranjena upotreba čamaca na motorni pogon. lov na krupnu jelensku i srneću divljač, divlje Razvoj turizma na jezeru uslovio je izgradnju svinje i sitnu pernatu divljač. Lov u NP Đerdap hotela, restorana i privatnih vila i vikendica se sprovodi u prirodnim uslovima, gde je za iznajmljivanje turistima. Lider u izgradnji divljač mnogo opreznija, pa se lovcima pruža smeštajnih kapaciteta i prateće turističke mogućnost uživanja u autentičnom lovu. infrastrukture je Silver lake Investment. S obzirom na to da se region pruža uz Dunav Za odmor pored Dunava turistima stoje na ribolovni turizam je izrazito razvijen. Dunav raspolaganju privatne sobe i apartmani u D. je u Đerdapskoj klisuri bogat ribom koju Milanovcu, Tekiji i Kladovu. U vikend naseljima love profesionalni i rekreativni ribari. Za obe Vinci i Usije kod Golupca izgrađeno je više od kategorije potrebno je imti plaćenu dozvolu. 2000 vikendica gde izletnici i turisti provode Ona za rekreativne ribolovce iznosi 46 evra čitavo leto. na godišnjem nivou ili 10 evra na dnevnom. Ribolovci iz Srbije su duž Dunava napravili Omladinski kamp Đerdap dobro je opremljen sopstvene smeštajne kapacitete u vidu vikenica. sportskom infrastrukturom i namenjen Ove vikendice iznajmljuju drugim ribolovcima. je pre svega mladim sportistima i đačkim Za strane turiste postoje smeštajni kapaciteti u ekskurzijama. U njegovu rekonstrukciju ulagalo domaćinstvima. Ribolov se izvodi sa obale ili iz je Ministarstvo za sport i omladinu. čamaca.
Kroz Đerdapsku klisuru prolazi deo velike Planinsko zaleđe Đerdapske klisure pruža međunarodne biciklističke trase EuroVelo mogućnost za pešačenje, vožnju biciklom ili 6, koja spaja Atlanski okean i Crno more. džipovima. U NP Đerdap obeleženo je devet Biciklistička staza pored Dunava obeležena je planinarskih staza. Dužine su između 2 i 20 129
Donje Podunavlje4.4 kilometara. Najživopisnija je staza kroz kanjon 4.4.21. Planovi za razvoj turizma Brnjičke reke koga odlikuje izuzetan biljni i Razvoj turizma u regionu predstavljen je životinjski živi svet. Kraće staze u parku vode do kroz dva master plana, Master plan turističke uređenih vidikovaca sa kojih se prostire dobar destinacije donje Podunavlje14 i Master plan pogled na Dunav i klisuru. kulturnoistorijske rute Put rimskih careva (Felix romuliana)15 i lokalne strateške razvojne planove. Brdske biciklističke staze koje su ucrtane u karte, i koje se granaju sa glavnog biciklističkog puta, MP Donje Podunavlje daje prednost razvoju čine samo mali deo ponude okolnih planina. nautičkog turizma, kratkih odmora, turizma Avanturistima je u ponudi veliki broj neuređenih specijalnog interesa i kružnim turama. Razvoj zemljanih puteva koji presecaju planine na sve nautičkog turizma je okrenut ka zaustavljanju strane. Ove puteve pored biciklista koriste i međunarodnih turista na rečnim krstarenjima ljubitelji četvorotočkaša, pa su česte džip ture brodom. Njima će se ponuditi jedinstven spoj kroz Miroč ili planine oko Majdanpeka. prirodnih lepota i divljeg sveta NP Đerdap, kulturnoistorijski spomenici, mesta sa uređenim Turizam posebnih interesa obalama i očuvanom arhitekturom. Prema Turizam posebnih interesa uključuje istraživanje ovom master planu snaga za komercijalizaciju pećina, avanturističke ture, istraživačke ture, sportskog, kongresnog, ruralnog turizma i ture geološkog nasleđa (raznovrsne formacije) manifestacija je nešto manja. sa funkcionalnom integracijom sa drugim oblicima turizma. Prateći usvojeni master plan Nacionalna turistička razvojna korporacija je donela U blizini Majdanpeka se nalazi turistički prioritete za ulaganje u turizam regije16. To su: uređena Rajkova pećina. Spada u najlepše ribarsko selo Tekija, međunarodno pristanište uređene pećine u Srbiji. U okviru ovog lokaliteta sa šetalištem i lukom u Donjem Milanovcu, postoji restoran, parking i prodavnica suvenira. tvrđava Golubac, hotel Golubac na Dunavu, Ostale pećine regiona se ne koriste u turističke novi gradski hotel u D. Milanovcu i tematski svrhe. nautički centar u Porečkom zalivu.
Nacionalni park Đerdap nudi mogućnost Trenutna investicija u uređenje arheološkog posmatranja ptica uz stručnog vodiča. Posebnih lokaliteta Lepenski Vir pretpostavlja i završetak programskih ponuda za ovaj vid turizma nema. radova na pristaništu za turističke brodove, sidrištu za jahte i brodove, kao i etno sela za smeštaj turista.
14 15 16 14 Master plan turističke destinacije Donje Podunavlje, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2007 15 Master plan kulturnoistorijske rute Put rimskih careva (Felix romuliana), Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu
16 Internet sajt Nacionalne turističke razvojne korporacije − www. razvojturizma.rs 00 130
4.4Donje Podunavlje Na Srebrnom jezeru je Silver lake Investment i u izgled gradskih fasada sa vode. Takođe, započeo investiranje (trenutno u izgradnju planirana su i ulaganja u sela regiona kako bi se hotela visoke kategorije kao što je Danubia pojačala ponuda seoskog turizma. Parkhotel 4* i Luxury Hotel 5*, luksuzne apartmane i vile, sportsko rekreativne objekte 4.4.22. Pritisci sektora turizma na sa tematski sagrađenim terenima, privezište životnu sredinu na obali Dunava, komercijalnu zonu na jezeru, Trenutno stanje turističkog sektora i prometa šetalište, uređenu obalu, ribnjake i još mnogo turista u njemu ne predstavlja poseban pritisak toga. Akcenat je posebno stavljen na golf terene na životnu sredinu. Uticaj turista se udružuje sa koji će se prostirati na više desetina hektara i uticajem lokalnog stanovništva i prvenstveno u potpunosti zadovoljiti profesionalne igrače se odnosi na zagađenje vode i zemljišta usled 17 golfa. Ovo je prvi privatni master plan u turizmu nedovoljno razvijene komunalne infrastrukture Srbije. Do sada je u izgradnju šest ugostiteljskih (otpadne vode i otpad). Poseban problem čine objekata uloženo pola miliona evra i 4,3 miliona nelegalno izgrađene vikendice koje pored evra u otkup zemljišta. MP Donje Podunavlje narušavanja izgleda prostora većinom nemaju predviđa izgradnju ovog odmarališta. ni rešenu komunalnu infrastrukturu. Najveću investiciju i promenu u prostoru će doneti izgradnja Silver lake odmarališta. Master plan kulturnoistorijske rute Put rimskih S obzirom na to da je u pitanju ekskluzivni careva (Felix romuliana) ima za cilj povezivanje turističko-kongresni i sportsko-rekreativni kulturnih atrakcija. Na teritoriji regiona donjeg centar posebno mesto u planiranju posvećeno Podunavlja se nalaze sledeći lokaliteti sa rute: je zaštiti prirode. Konzorcijum Silver lake Viminacijum, Trajanova tabla, Diana, Trajanov Investment planira da se kandiduje za gazdovanje most i muzej u Kladovu. U sve ove lokacije je vodama kako bi zaštitio vodu kao najbitniji planirano da se investira. Osim Viminacijuma resurs turističke ponude. ostale tačke na putu rimskih careva kroz region Ostale investicije u turizam regiona, koje po nemaju ni osnovnu turističku infrastrukturu. U planu prati izgradnja komunalne infrastrukture, Viminacijumu je planirana izgradnja hipodroma ne bi trebalo da imaju značajniji negativan uticaj za dvokolice, amfi teatra i prokopavanje kanala na kvalitet i promenu izgleda životne sredine. za pristup lokalitetu brodovima sa Dunava. Trajanova tabla bi trebala da dobije, pored osnovne infrastrukture, i kamene stepenice do 4.4.23. Održivi turizam u regionu table i panoramski lift. Trajanov most će uz donjeg Podunavlja turistički informativni centar imati i laserski Nacionalni park Đerdap zauzima 23% teritorije hologram, 3D prikaz nekadašnjeg izgleda mosta regiona donjeg Podunavlja i pruža se duž preko Dunava. Ukupna planirana vrednost svih cele Đerdapske klisure. Status zaštite prirode investicija u regionu iznosi 4,3 miliona evra. i prirodno-kulturna ponuda parka veoma MP Donje Podunavlje predviđene su i investicije je interesantna za turiste naklonjene poseti u obnavljanje gradskih naselja uz Dunav, kao očuvanoj prirodi. Deo kapaciteta za održivi 17
17 Internet sajt Silver lake resort − www.silverlake.co.rs 131
Donje Podunavlje4.4 turizam u parku postoji (pešačke i biciklističke potencijala ovog parka da bi se privukli turisti. U staze, vidikovci, vodiči i osmatračnice za saradnji sa Zavodom za proučavanje kulturnog posmatranje ptica) ali je još uvek slabo razvijen razvoja u Srbiji JP NP Đerdap je nedavno i neuklopljen u opštu turističku ponudu. Za objavio knjigu Ukus Đerdapa – tradicionalna turiste koji uživaju u autentičnom okruženju kuhinja Nacionalnog parka Đerdap, kojom se postoje smeštajni objekti manjeg kapaciteta u promovišu lokalno kulturno nasleđe i tradicija, a selima koja se nalaze na teritoriji parka. s druge strane pomaže u brendiranju turističkog Strategija razvoja održivog turizma u NP proizvoda ovih krajeva. Đerdap18 kao prioritet izdvaja zajedničko delovanje svih aktera vezanih za nacionalni park, Što se tiče saradnje s lokalnim stanovništvom kao i pojačan rad na marketingu i popularizaciji na razvoju ruralnog turizma, u razgovoru je ove turističke destinacije. Unapređenje navedeno da su „uključeni u obezbeđivanje turističke ponude i njeno otvaranje ka turistima smeštaja kad god je to potrebno“ i da postoje koji žele da uživaju u prirodnim i kulturnim potencijali za održivi turizam u obližnjim posebnostima Đerdapa. selima, ali još ne funkcionišu u okviru održivog turizma. Po osnivanju (1974.), parkom upravlja državno preduzeće i 1989. postao je JP Nacionalni park Kad je reč o razvoju turizma u okviru upravljanja Đerdap. Sedište mu je u Donjem Milanovcu i ovim nacionalnim parkom primećuje se da ima dve operativne jedinice, u Dobri i Tekiji je jedan od glavnih izazova sistematsko i (http://www.npdjerdap.org). organizovano uključivanje lokalnog stanovništva u turističke planove i razvoj. U dokumentima Niko od 72 zaposlenih nije zadužen samo za uprave ovog parka nema programa za planirani turističke aktivnosti19, osoblje parka organizuje razvoj kapaciteta za bližu budućnost. Već različite turističke aktivnosti, kao što su: poseta pomenuto istraživanje (Orlović Lovren, Vizitorskom centru u Donjem Milanovcu, 2011.) i njegovi rezultati potvrđuju da oni koji posete vidikovcima u mestima Ploče, Kovilovo, upravljaju zaštićenim područjima smatraju da Veliki Štrbac i Mali Štrbac, organizovane je nedostatak svesti o zaštiti životne sredine u obilaske, koje vodi stručno osoblje, izlete da bi se lokalnoj zajednici jedna od glavnih stvari koje posmatrale ptice. Prema podacima prikupljenim sprečavaju da se područjem upravlja na održiviji iz razgovora s predstavnikom parka, posetioci način. Jasno je da se aktivnije uključivanje su uglavnom tu došli na đačku ekskurziju ili su zajednice u odlučivanje i delatnosti smatra planinari – kad se uzmu u obzir grupe turista – važnim. Imajući na umu niži obrazovni nivo ili su tu porodično. populacije u ovom regionu, kao i nedostatak mogućnosti za razvoj, od najveće je važnosti Postoje tri lokalne turističke organizacije – po za održivost u razvoju u budućnosti kako za jedna za svaku opštinu na kojoj se park prostire upravljače parkom tako i za sve koji učestvuju u – Majdanpek, Kladovo and Golubac. Saradnja razvoju – razvoj kapaciteta lokalne zajednice ili parka i tih lokalnih turističkih organizacija zainteresovanih. Održivi ruralni turizam trebalo obuhvata pribavljanje materijala koji će privući bi da odigra važnu ulogu u ovome. posetioce, turističkog vodiča i predstavljanje 1818 19Strategija razvoja održivog turizma u NP Đerdap, NP Đerdap, 2010
19 Orlović Lovren, V. (2011), Pedagogija i razvoj kapaciteta za održivo upravljanje zaštićenim dobrima, neobjavljena doktorska disertacija, Beograd: Filozofski fakultet, Pedagogija 132
4.4Donje Podunavlje Saradnja sa lokalnim turističkim organizacijama postoji, ali uglavnom u aspektima promocije a ne biznisa i zajednice da se uključe u razvoj turizma u smislu planiranog zajedničkog razvoja ruralnog – kao mehanizmu društvene kohezije i lokalnog turizma na teritoriji parka i oko nje. Naravno, razvoja.21 problem dugoročnih sredstava uobičajen je, kao i u drugim zaštićenim područjima u Srbiji, ali Doprinosom implementaciji Strategije EU treba mu se posvetiti. za dunavski region JP NP Đerdap uključen je u Dunavski centar za kompetenciju (Danube Na strateškom nivou – što je navedeno u Competence Center - DCC), koji je osnovan Strategiji održivog razvoja turizma ( JP NP kao udruženje članova iz javnog, privatnog i Đerdap i Mladi istraživači Srbije, 2010.), u nevladinog sektora, radi doprinosa održivom dokumentima kao što je Nacionlana strategija razvoju u dunavskom regionu pokretanjem za turizam (2006.) nema pominjanja „održivog i sprovođenjem relevantnih projekata, turizma“, što ne pomaže u promovisanju i izgradnjom kapaciteta zainteresovanih strana izgradnji kapaciteta za ovakvu aktivnost u praksi, za turizam i promovisanjem standarda kvaliteta na svim nivoima i od različitih zainteresovanih turističkih usluga/proizvoda22. DCC je glavni strana. partner u sprovođenju regionalnog projekta koji podržava Savezno ministarstvo za ekonomsku Jasno je da JP NP Đerdap ima potencijal da saradnju i razvoj Savezne Republike Nemačke odigra važnu ulogu u poboljšanju lokanih (BMZ), a koje učestvuje preko svoje agencije kapaciteta. Neke od aktivnosti koje uprava za međunarodnu saradnju (GIZ) i radi na parka sprovela su: poboljšanju prekogranične turističke saradnje u oblastima srednjeg i donjeg toka Dunava/ Kao jedini predstavnik Srbije u Karpatskoj zajednicama u Hrvatskoj, Srbiji, Rumuniji, mreži zaštićenih područja20, uključeni su u Bugarskoj, Moldaviji i Ukrajini. aktivnosti i projekte u vezi sa implementacijom Karpatske konvencije. Intenziviranje međunarodne saradnje od strane uprave parka doprinelo je poboljšanju stručnosti Kao aktivni član Federacije EUROPARC, JP osoblja kroz seminare i radionice, kao što su NP Đerdap , zajedno sa državnim institucijama Obuka za eko-turizam održana u Japanu preko (resorno ministartsvo i Zavod za zaštitu japanske Agencije za međunarodnu saradnju prirode Srbije) i Nacionalnom turističkom JICA ili kroz radionice koje organizuju partneri organizacijom prošle godine bio je domaćin (28. (UNDP), Projekat razvoja održivog turizma – o juna – 1. jula 2011.) treninga s temom „Održivi principu liderstva i metodologiji i ulozi lokalnih turizam u zaštićenim područjima – građenje akcionih komiteta (LAG). mostova, traženje rešenja“, pod pokroviteljstvom Zajednice Povelja za održivi turizam (Federations Veća svest i kapacitet osoblja parka ostvarena ‘Sustainable Tourism Charter). Neke od radionica kroz pomenute aktivnosti saradnje, treba da i diskusija bile su posvećene motivisanju lokalnih doprinese njihovoj više strateškoj i efektivnijoj 20 h p:// 21 h p://npdjerdap.org/pdf/VII_European_ Charter_Network_Mee ng 20 2221 http:// www.carpathianparks.org www.danubecc.org 22 Petrović, A. (2006). Speleoturizam u Srbiji – stanje i perspektive razvoja. Zbornik radova LIV, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 133
Donje Podunavlje4.4 po svom karakteru ne mogu svrstati u klasičnu ulozi u uključivanju lokalne zajednice u ponudu ruralnog turizma. aktivnosti održivog ruralnog turizma u ovom regionu. Majdanpek ima bogatu turističku ponudu, dobru organizaciju turizma i turistički marketing Zbog postojanja velikog broja interesantnih i prednjači u poređenju sa brojnim drugim speleoloških oblika, posebno na planini Miroč, opštinama regije. Po broju domaćinstava koja organizovana poseta inostranih speleologa su uključena u ponudu ruralnog turizma ističe 23 neuređenim pećinama bi imala perspektivu . se selo Rudna glava gde je pet domaćinstava Za sada u njih idu samo srpski speleolozi sa uključeno u turističko poslovanje. Zatim, tu su i svojim inostranim gostima. sledeća seoska naselja: Obljaga Mare, Golubinje i Crnajka. Ponuda uključuje i odlične prirodne Posebna edukacija lokalnog stanovništva i resurse poput geomorfoloških vrednosti turističkih organizacija o ovom vidu turizma je krečnjačkog reljefa i Đerdapsku klisuru. potrebna. Opština Kladovo organizuje svoju ponudu oko Opština Požarevac svoju turističku ponudu prirodnih vrednosti Nacionalnog parka Đerdap uglavnom bazira na kulturnim sadržajima i bogatog kulturnog nasleđa koje uključuje grada. Na obližnjem brdu Tulba podignuto je Trajanovu tablu, ostatke Trajanovog mosta, nekoliko objekata sa ciljem da se promoviše tvrđavu Fetislam, hidroelektranu Đerdap. Etno tradicionalna arhitektura ovog dela Srbije. kompleks Brza Palanka se nalazi duž šetališta Revitalizacija i dalje uređivanje ovog objekta pored Dunava u istoimenom naselju. Ponuda moglo bi da posluži kao baza za razvoj etno uključuje stalnu postavku sa posuđem, alatima, turizma oko koga bi se kasnije mogla razviti i nošnjom i drugim tragovima materijalne ponuda ruralnog turizma. kulture. Petrovo selo koje su osnovali doseljenici u XIX veku ima odlike starog miročkog naselja Opština Golubac svoju turističku ponudu i očuvanu ambijentalnu celinu, ali se ne koristi u bazira na Dunavu, Đerdapskoj klisure, svrhu turističkog razvoja. nacionalnom parku i spomeničke baštine (posebno Golubačkoj tvrđavi). Ruralni turizam Opština Negotin na svojoj teritoriji ima deset ne zauzima zapaženije mesto iako su potencijali seoskih naselja koja se bave ruralnim turizmom. odlični. Selo Dobra ima tek jedno domaćinstvo To su: Rajac, Rogljevo, Braćevac, Tamnič, koje je uključeno u ponudu ruralnog turizma. Popovica, Šarkamen, Čubra, Sikole, Kovilovo, Najčešći gosti su biciklisti na proputovanju kroz Radujevac. Njihova ponuda dopunjena je ovaj deo Đerdapske klisure. sadržajima prirodnih vrednosti u okolini. Najznačajniji su oblici kraškog reljefa (prerasti), Ponuda opštine Veliko Gradište najviše je vezana planina Deli Jovan i obale Dunava. Najveći za priobalje Dunava i Srebrno jezero (fl uvijalno, potencijal u oblasti etno i ruralnog turizma su odnosno, rečno jezero Dunava). Privatni Rajačke pivnice, kao jedinstveni arhitektonski smeštaj, kao i ostali objekti smeštaja, uglavnom kompleks vinskih podruma. Značajan turističko- se vezuju za resurse turizma na vodama, pa se rekreativni i edukativni potencijal predstavlja 23
23 www.carpathianparks.org 4 134
4.4Donje Podunavlje padinama planina Deli Jovan, Mali Krš i selo Zatonje, sa obližnjim Zatonskim ritom i Homoljske planine. Region donje Podunavlje zatalasanim terenima Ramskog brda. prostire se preko tri prirodna kompleksa: oboda Panonskog basena, Karpatskih planina istočne Predložene indikatore održivog ruralnog Srbije i oboda Vlaško Pontijskog basena. Reka turizma možete naći u Aneksu 4.4.2. Dunav jedna od najvažnijih reka Evrope, protiče kroz region donjeg Ponudavlja, i oko 4.4.24. Zaključci i preporuke nje se nalaze mnogi spomenici kulture i prirode, Sledeća ekološka pitanja, njihov razvoj i/ili uključujući pećinske sisteme, klisure, jezera i upravljanje njima važni su putokazi i faktori koji ostatke istorijskih naseobina. Osim Dunava, doprinose budućem održivom uspehu regiona, postoji još nekoliko većih reka u donjem uopšteno, i razvoju održivog turizma, posebno: Podunavlju kao šte je reka Pek. Region donje Podunavlje je najšumovitiji predeo u Srbiji i Predeo – Predeo igra važnu ulogu u identitetu, vise od 60% područja je pokriveno šumama. privrednoj aktivnosti i privlačnosti ovog Sa ukupno 132.000 ha šuma, ovaj region čini regiona. Za ovaj region su karakteristične tri 7% ukupnog pošumljenog područja Srbije. prirodne granice. Severna i istočna granica su Preporuke: Sa unapređenjem svesti o potrebi obeležene Dunavom. Zapadna granica leži na da se zaštiti i očuva prirodno i kulturno blago Moravi, dok južna granica leži na severnim regiona, postoji i rastuća potreba da se osmisli sveobuhvatni pristup kako bi stanovništvo na
Slobodan Puzović: Đerdapska klisura 2 135
Donje Podunavlje4.4 održiv način imalo koristi od predela i da bi se nalaze u celom regionu, čak i u zaštićenim prirodna i kulturna dobra dobila zaštitu koju područjima, a ne postoje tačni podaci o količini zaslužuju. i sastavu otpada proizvednog u ovom regionu. Javne komunalne službe pružaju sve komunalne Demografi ja – Nastavlja se visok nivo migracije usluge, ne samo u vezi otpada, što značajno selo-grad. Najveći pad populacije od 12% umanjuje efi kasnost i produktivnost sakupljanja primećen je u opštini Majdanpek, dok samo u otpada i njegove obrade, na koju utiču i opštini Požarevac nije bilo značajnih promena. Prosečna gustina naseljenosti je ispod državnog Zavinost od lokalne politike i monopola. Bez proseka. Distribucija naseljenih mesta ukazuje konkurencije nema razloga da se poboljšaju da su obale Dunava pod najvećim urbanističkim usluge. pritiskom. Preporuke: Planovi za ruralni razvoj treba da Javne komunalne službe ne plaćaju odlaganje imaju sveobuhvatni pristup, ne samo da predlažu otpada niti imaju interes da to promene. aktivnosti kojima bi se preokrenula migracija već i da stimulišu dugoročno održive privredne Javne komunalne službe upravljaju otpadom sa aktivnosti u ruralnim područjima. gubitkom, jer je cena po kojoj to rade postavljena kao socijalna kategorija. Otpad i reciklaža – U proseku ovaj region je neznatno bolji od ostatka Srbije po pitanju Preporuke: Jedan od osnovnih pokretača sakupljanja otpada, ali prikupljene količine održivog i efi kasnog upravljanja otpadom jeste variraju od opštine do opštine. Planiraju se dva osigurati dovoljno sredstava za operativne centra za recikliranje u regionu – u Požarevcu troškove. i Majdanpeku. Ipak, otpad se sakuplja i odlaže na neadekvatnim deponijama. Ilegalna smelišta Uskladiti nivo naknada za sakupljanje otpada kako bi se obezbedile održive usluge. Imajući u vidu osetljivost pitanja u vezi sa cenama komunalnih usluga i slabu ekonomsku situaciju, novi sistem određivanja cena trebalo bi uvoditi postepeno.
Komunalne službe nemaju odgovarajuću opremu, dovoljno kontejnera za skupljanje otpada, sredstva za sanaciju nesanitarnih deponija.
Velika je potreba za učešćem privatnog sektora u sistemu za upravljanje otpadom i razvojem partnerstva između javnog i privatnog sektora. U tom pogledu, pažljivo treba razmotriti iskustva opštine Veliko Gradište. 136
4.4Donje Podunavlje
Generalno, ne postoji organizovani sistem za bogatstvo fl ore i faune ovog regiona je jačanje kapaciteta lokalne zajednice i razvoj zaštićeno u Nacionalnom parku Đerdap. javne svesti o problemima i rešenjima za održivo Preporuke: Zaštita biodiverziteta ne može biti upravljanje otpadom. NVO su uključene u prepuštena samo nadležnostima nacionalnih projekte o recikliranju, ali u većini slučajeva u parkova, kao ostrva okruženih osiromašenom školama i obdaništima ne postoje seminari o sredinom. Sveobuhvatna strategija koju reciklaži i upravljanju otpadom. Od suštinske podržava državna politika treba da podstakne je važnosti da lokalne vlasti i komunalne službe zaštitu biodiveziteta i unapređenje različitosti u uključe u svoje planove kampanje za podizanje svim aktivnostima koje se tiču prirodne sredine. svesti kako bi adekvatno informisali građane i razvili svest o održivom upravljanju otpadom. Zaštićena područja – Nacionalni park Posebnu pažnju treba posvetiti ruralnim Đerdap je najveći i najvažniji, iz ugla oblastima jer imaju specifi čne probleme sa prirodnih i kulturnih vrednosti, ovog regiona. organskim otpadom i nekim vrstama opasnog otpada (npr. ambalaža pesticida). Preporuke: Saradnja sa državnim stručnjacima i naučnim Organizovanje regionalnog klastera i njegove institucijama može ojačati kapacitete osoblja aktivnosti može pomoći u smanjenju i ponovnoj Parka i njihovu viziju o održivom ruralnom upotrebi otpada; nivo reciklaže, sakupljanje i turizmu, što može doprineti njihovoj stručnijoj obrada otpada i obezbeđivanje funkcionalne i sistematskoj saradnji sa lokalnom zajednicom i ažurirane baze podataka o reciklaži na i zainteresovanim stranama. regionalnom nivou; formiranje i razvoj specijalnih programa obuke i jačanje kapaciteta Izgradnja turističke infrastrukture i promocija članova klastera; zauzimanje za zdravstvenu u javnosti, uz aktivne mere zaštite prirodnih i socijalnu zaštitu pojedinačnih sakupljača vrednosti. sekundarnih sirovina; poboljšanje položaja i zaštita prava marginalizovanih društvenih Primenu EU Strategije za dunavski region treba grupa; jačanje uticaj javnog mnjenja. iskoristiti kao odskočnu dasku za dalje učešće zainteresovanih strana. Lokalne zajednice bi trebalo da pripreme projekte o sanaciji zagađenih zaštićenih Maksimalno iskoristiti članstvo u Dunavskom područja, lokaliteta i reka, kao i da konkurišu za centru za kompetenciju. sredstva iz raspoloživih fondova. Nastaviti jačanje međunarodne saradnje, kao Biodiverzitet – Ovaj region je mahom što je obuka za eko-turizam održana u Japanu ruralni sa velikim brojem sela i samo 20% (preko Japanske agencije za međunarodnu urbanizovanih gradova, uglavnom duž saradnju JICA ili radionica koje organizuju obala Dunava. Evidentirano je više od 50 partneri (UNDP), projekat za razvoj održivog mešanih šuma i žbunastih zajednica, od ruralnog turizma – O vodećim principima, kojih je 35 reliktnog karaktera. Jedinstveno metodologji i ulozi Lokalnih akcionih komiteta (LAG). 137
Donje Podunavlje4.4
Nastaviti sa jačanjem kapaciteta zaposlenih sliva. Veliki deo ovih zagađivača zahvaljujući u Parku jer bi to trebalo bi da dovede do veće slabijem toku vode taloži se na dnu jezera. strateške i efi kasne uloge u uključivanju lokalne Preporuke: Posebnu pažnju treba posvetiti zajednice u aktivnost ruralnog turizma u analizi svih objekata i aktivnosti koje direktno regionu. i indirektno utiču na kvalitet svih vodenih sistema u regionu i razviti program za smanjenje, Zbog velikog broja interesantnih speleoloških ublažavanje i prevenciju zagađenja u bliskoj formacija, naročito na planini Miroč, budućnosti, uz primenu Okvirne direktive o organizovane posete stranih speleologa vodama. Rešavanje ovih pitanja obezbediće neadaptiranim pećinama bi imale budućnost, poverenje u turističku industriju kao i podržati Za sada ih posećuju sam srpski speleolozi koji širenje turstičkih proizvoda. su ponekad u pratnji svojih stranih gostiju. Zemljište – Direktna opasnost od degradacije Osmisliti programe obuke svih zainteresovanih dolazi iz otvorenih kopova uglja i iskopavanja strana za razvoj održivog ruralnog turizma: mineralnih resursa (u Kostolcu i Majdanpeku), lokalnog stanovništva, udruženja građana, zagađenja od termalnih elektrana u Kostolicu, lokalnih turističkih organizacija, itd. basena lignita (najgore dolazi od deponije pepela) i zagađenja bakrom u rudarskom basenu Vazduh – Urbana naselja ovog regiona izložena Majdanpek (najgore je odlaganje rudarskih su značajnim emisijama termolektrana i rudnika. nusproizvoda i fl otatacijsko jalovište u Valja Preporuke: Uspostaviti sveobuhvatni sistem Fundata). Osim toga, zemljište je pogođeno praćenja osnovnih komponenti životne sredine sušom i erozijom i nekontrolisanom primenom (monitoring) koji pokriva čitav region ili barem agrotehničkih supstanci. Zemljište brdskih i žarišta. planinskih delova je znatno manje zagađeno. Preporuke: Neophodni su sveobuhvatni Voda − Dunav i njegove pritoke predstavljaju programi za prepoznavanje žarišta i pokretanje glavni izvor površinskih voda u regionu, za sanacionih akcija, kao i programi za očuvanje razliku od drugih regiona ovog istraživanja koji tla. se pretežno oslanjaju na podzemne vode. Iako su pritoke Dunava odličnog kvaliteta vode, Zaposlenost − Udeo radno sposobnog sta- sve vode u opštini su pod direktnim uticajem novništva iznosi 65%, što je malo ispod srpskog eksploatacije rude i zagađenja otpadnim vodama proseka, ali je udeo u populaciji starijoj od iz industrijskih i urbanih mesta. Izgradnja 65 godina 17% i izjednačava se sa srpskim hidroelektrane na Dunavu i formiranje prosekom. Po sektorima, najviše zaposlenih ima velikog Đerdapskog jezera izazvali su značajne u javnom sektoru 28%, industrija zapoljašava promene u prirodnoj sredini oko njegovih 22% u Majdanpeku i Kladovu. Region donjeg Podunavlja nema značajan poljoprivredni sektor obala. Oni su ostavili trajne posledice na sa samo 3% zaposlenih. Turizam upošljava oko 2%. ekosistem vode i jezera. Pogoršavanje kvaliteta Preporuke: Podrška razvoju održivog ruralnog vode je u velikoj meri rezultat preterenog unosa turizma uticala bi na smanjenje migracija selo- organskih materija i otpada sa uzvodnog dela grad i proširila ruralnu ekonomsku bazu. 138
4.4Donje Podunavlje
Transport – Region je relativno dobro boljoj poziciji i obuhvataju kompanije koje se pokriven različitim vidovima saobraćaja. bave proizvodnjom zdrave hrane, saobraćajem, Za razliku od ostalih regiona, ovde i proizvodnjom hleba, između ostalog. Sve rečni saobraćaj igra značajnu ulogu. ove kompanije se nalaze u opštini Požarevac. Preporuke: Ovaj region ima kapacitet da Preporuke: U procesima privatizacije i izgradnju razvije veliki broj vidova održivog turističkog budućih industrijskih postrojenja, u skladu sa saobraćaja, kao što su: staze za bicikl, rečni međunarodnim standardima, posebnu pažnju transport, i pešačke staze između gradova. obratiti na upravljanje životnom sredinom. Integrisanje javnog prevoza i njegovo usklađivanje, gde je to moguće, sa turističkim Poljoprivreda – Poljoprivreda igra važniju potrebama bio bi značajan korak napred. ulogu u privrednoj strukturi Velikog Gradišta i Požarevca nego u ostalim opštinama regiona. U Energetika – Region donjeg Podunavlja je Majdanpeku, na primer, poljoprivredno zemljište drugi po važnosti u proizvodnji struje u Srbiji. jedva da prelazi 20% ukupne površine opštine. Najvažniji proizvođači struje su hidroelektrana Preporuke: Kao i sva ruralna područja u Đerdap I i termoelektrane Kostolac A i Kostalac Srbiji, ovaj region bi mogao imati koristi od B i imaju značajan uticaj na životnu sredinu. sveobuhvatnog pristupa ruralnom razvoju Za grejanje kuća se najviše koristi drvo, a koji uključuje i usaglašava poljoprivredno distribucija prirodnog gasa nije još razvijena. stanovništvo u okvirima održivog ruralnog Značajan potencijal postoji za iskorišćavanje turzma kako bi se proširile mogućnosti za energije vetra. Postoje mogućnosti za ostvarivanje prihoda. izgradnju nekoliko malih hidroelektrana. Preporuke: Uspostaviti sveobuhvatnu kontrolu Šumarstvo, lov i ribolov – Region donjeg zagađenja. Podunavlja je jedan od najgušće pošumljenih oblasti sa više od 60% teritorije pokrivene Industrija – Od sredine pedesetih godina šumama. Sa ukupno 132.000 ha šuma, ovaj prošlog veka ekonomski razvoj ovog regiona je region predstavlja 7% pošumljene oblasti Srbije. u velikoj meri bio zasnovan na razvoju rudarstva Ribolov već doprinosi privredi, a lovišta su i srodnih metaloprerađivačkih industrija, prisutna, kako u Nacionalnom parku, tako i na obradi koncentrata magnetita, bakra, olova i privatnim posedima. cinka, kao i na pružanju prozvodnih usluga. Industrijska proizvodnja regiona nije uspela Preporuke: Omogućiti da održavanje i eksploatacija šuma kao i razvoj lova i ribolova da se opravi od ozbiljnog pada investicija prate međunarodnu „najbolju poslovnu praksu“ tokom devedestih, a rudarstvo nije uspelo u cilju obezbeđivanja dugoročne održivosti, da održi konkurentnost. To naročito važi za otvaranja i proširivanja tržišta i privlačenja proizvodnu industriju u opštinama Veliko posetioca. Gradište i Požarevac, koja se prvenstveno zasniva na preradi poljoprivrednih proizvoda. Uspešno privatizovana preduzeća su u znatno 139
Donje Podunavlje4.4
4.4.25. Zaključci i preporuke kampova bi povećalo ponudu, konkurentnost i izbor. Takođe, infrastruktura za biciklističku za razvoj održivog turizma stazu EuroVelo 6 nije dovoljno razvijena. Osim u donjem Podunavlju dobre signalizacije i mapa, stalan problem Osnovni elementi za razvoj održivog turizma je to što biciklistička ruta koristi magistralu, u ovom regionu povezani su sa podsticanjem koja inače nije odgovarajućeg kvaliteta. većeg broja tranzitnih turista da se zadrže u Preporuke: Ovo bi trebalo da bude deo ovom području, poboljšanjem infrastrukture sveobuhvatnog plana za poboljšanje na turističkim lokalitetima, daljem razvoju infrastrukture. smeštajnih objekata dobrog kvaliteta, kao i marketingu i promociji turizma. Ulaganje u infrastrukturu je poraslo tokom poslednje decenije, ali još dosta toga treba da Prioriteti su – izgradnja dodatnih pristaništa se uradi. za turističke brodove na međunarodnoj plovnoj Preporuke: Posebnu pažnju treba obratiti na trasi Panevropski koridor 7 i širenje ponude za izgradnju i poboljšanje pomoćne infrastrukture turiste na krstarenju. Privlačenje turista koji kao što su parkirališta, toaleti, info pultovi, krstare Dunavom da se zadrže kraće ili duže informativna izdanja, signalizacija i suvenirnice. vreme imalo bi pozitivan uticaj na sveukupan To treba da se obavi u sklopu sveobuhvatnog razvoj malih preduzeća u ovom regionu, direktno plana za poboljšanje infrastrukture kako bi se bi stimulisalo otvaranje restorana, prodavnica poništio pristup „korak po korak“ i uključila sa suvenirima i drugim vrstama proizvoda iz pitanja svih zainteresovanih strana. okolnih sela, kao i pružanje usluga turističkih vodiča. Izgradnja novih smeštajnih kapaciteta Razvoj smeštajnih objekata ne treba da bude mogla bi značajno da doprinese smanjenju usmeren samo ka izgradnji novih jedinica. nezaposlenosti u regionu. Preporuke: Postojeći objekti u velikoj meri ne zadovoljavaju standarde smeštaja, pa samim tim treba da Razmotriti uticaje nautičkog turizma pomoću budu poboljšani i standardizovani. Povećanje analize i poređenja iskustava drugih država broja seoskih domaćinstava koja žele da se i napraviti planove za ublažavanje njegovih bave ruralnim turizmom, naročito na teritorijii negativnih uticaja. nacionalnog parka i u njegovoj blizini, postavilo bi snažnu osnovu za razvoj održivog turizma. Uspostaviti mehanizme za podršku proizvodnji Preporuke: Uključiti lokalno stanovništvo lokalnih prehrambenih proizvoda. (npr. kroz tematske grupe) u indentifi kaciju problema i prepreka u razvoju ruralnog Pokušaj da se privuku turisti na duži boravak turizma i osmišljavanje akcionog plana. odnosi se na tranzitne turiste koji dolaze na Đerdap magistralnim putem, kolima ili biciklom. Region je jako bogat očuvanom prirodom. Auto-kamp je na raspologanju samo na Srebrnom Razvoj turizma zasnovan na zaštićenim jezeru. Otvaranje nekoliko dobro opremljenih 0 140
4.4Donje Podunavlje
područjima i održivim aktivnostima u njima hotela i restorana pružile bi dodatne mogućnosti trebalo bi da bude prioritet za nacionalni park. da se poveća organska proizvodnja. Takođe, važna je bolja promocija postojećeg i budućeg turizma. Nivo turističkih znanja raste, ali im treba dalja Preporuke: Uspostavljanje (trentuno podrška. nepostojeće) saradnje nacionalnog parka i Preporuke: U cilju razvoja održivog ruralnog turističkih radnika u regionu je prioritet za turizma čitavom regionu su potrebni edukativni formiranje jedinstvene i koordinisane turističke programi sastavljeni tako da zadovolje potrebe ponude u kojoj NP Đerdap može da bude lokalnog stanovništva i turističkih organizacija, katalizator/pokretač razvoja održivog turizma. a koji bi mogli biti deo državne ili regionalne inicijative. Postojeća saradnja sa domaćim i međunarodnim organizacijama u ovoj oblasti, kao i ulaganje Potencijal za razvoj održivog turizma u u turističku infrastrukturu (vizitorski centar, okolnim selima postoji, ali još nije adekvatno staze) u okviru NP Đerdap i u njegovoj izražen ili razmatran u tekućim planovima. okolini čine dobru osnovu za dalji rad Preporuke: Procentiti mogućnosti, potrebe i rukovodstva parka i njegovih zaposlenih. pristupe koji su neophodni kako bi se povećao Preporuke: Postaviti planove za aktuelno ovaj potencijal. strateško unapređenje partnerstva sa lokalnim zainteresovanim stranama za razvoj ruralnog turizma. Organizovati program za poboljšanje njihovih kapaciteta, uključujući i veštine pisanja predloga projekata i upravljanja projektima, samo je jedan od mogućih načina za doprinos ovom procesu.
Većina pećina i ponora ovog regiona nalazi se u NP Đerdap. Preporuke: Za razvoj speleo-turizma bilo bi poželjno da se prati primer održivog speleološkog turizma u NP Aggtelelek u severnoj Mađarskoj.
Koncept organske proizvodnje hrane ili nije dovoljno poznat ili nije dovoljno jasan lokalnim proizvođačima. Preporuke: Obuka poljoprivrednika ali i potražnja ovih proizvoda i generalno poljoprivrednih proizvoda od strane lokalnih 4.5 Istočna Srbija
GEOGRAFSKE Istočna4.5 Srbija KARAKTERISTIKE REGIONA ISTOČNA SRBIJA
4.5.1. Položaj 4.5.2. Reljef Region Istočne Srbije u ovoj studiji znatno je uži U reljefu regiona Istočne Srbije najistaknutije od same Istočne Srbije u geografskom pogledu. su dve morfostrukture, jedna brdsko-planinska On je ograničen pograničnim opštinama s (Stara planina) i jedna nizijska (dolina Timoka). Bugarskom i Rumunijom i to: Negotin, Zaječar, Pored njih posebnu celinu čine planine Deli Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad. Ovaj region Jovan, Sto, Tupižnica i Tresibaba, Knjaževačka i nema jasnu prirodnu granicu. Ka istoku se Zaječarska kotlina kao i dolina Nišave. granica prema Bugarskoj pruža duž grebena Stare planine, donjeg toka Timoka i delom Stara planina zauzima najveću površinu u uz Dunav. Južni obronci planine Miroč čine reljefu ove regije i prostire se od Dimitrovgrada severnu granicu, dok se zapadna pruža preko na jugu do Vrške Čuke na severu, u dužini od planina Deli Jovan, Tupižnica, Tresibaba i 100 kilometara. Ona čini završni deo masiva istočnog dela Suve planine. planine Balkan, koji se pruža od Crnog mora duž čitave Bugarske. Pomenute opštine administrativno spadaju u tri okruga – Borski, Zaječarski i Pirotski. Reljef Stare planine veoma je diseciran, a brojni Ukupna površina proučavanog regiona je 5075 planinski vodotokovi obogaćuju pejzažne km2 , a podaci koji su dati u tabeli ispod su odlike1. Veći broj vrhova prelazi nadmorsku zvanični po popisu iz 2002. godine. visinu od 1700 metara, a najviši vrh Stare planine je Midžor sa 2.169 metara. Tabela 4.5.1 Grb Opština Region Površina Broj [km2] stanovnika
Pirot Pirot 1,232 63,791
Dimitrovgrad Pirot 483 11,748 Knjaževac Zaječar 1,202 37,172
Zaječar Zaječar 1,069 58,547 Negotin Bor 1,089 43,551 1 Zaštićena prirodna dobra u Srbiji, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd, 2007.
1 Zaštićena prirodna dobra u Srbiji, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd, 2007. 142
4.5Istočna Srbija
Deli Jovan pripada Karpatskim planinama u U slivu reke Nišave nalazi se još jedna velika Srbiji. Planina ima meridijanski pravac pružanja klisura. Nju je načinila reka Jerma probijajući se u dužini od 25 kilometara. Greben Deli Jovana kroz Vlašku planinu. I sama reka Nišava prolazi jedinstven je sa najvišim vrhom koji neznatno kroz nekoliko tesnaca u svom toku kroz ovaj prelazi 1.100 metara nadmorske visine. Sastoji region. se iz kompaktnih, magmatskih stena i izrazito je šumovit. Na severu regiona posebnu pažnju pobuđuje reka Zamne koja je, spuštajući se sa Deli Planina Vidlič, smeštena južno od Stare planine, Jovana, usekla klisurastu dolinu kroz krečnjake. zasebna je celina. To je krečnjačka planina, bez U rečnom koritu Zamne izdubljeni su veliki površinskih tokova, dobrim delom bez šume. erozivni lonci, koji reci daju atraktivan izgled. Na Vidliču je Odorovačko polje, jedino kraško polje u Srbiji. Reka Zamna, kao i susedna Vratna, probijajući se kroz usku partiju krečnjaka izgradila je Planina Tupižnica pripada grupi Balkanskih specifi čne oblike u reljefu, takozvane prerasti. planina u Srbiji. Planina ima izgled krečnjačkog To su priordni kameni mostovi nastali na platoa, blago nagnutog ka istoku. Zapadni mestima gde se reka nekada kretala podzemnim deo planine završava se strmim krečnjačkim tokom, odnosno obrušavanjem tavanice kratkih odsekom. Na njoj se pored površinskih nalaze protočnih pećina. Svojom lepotom posebno se i podzemni kraški oblici reljefa, od kojih su ističu tri Vratnjanske prerasti. Najviša prerast najzanimljivije jame ledenice. Veći deo Tupižnice izdiže se više od 20 metara iznad reke, širine nalazi se ispod 1.100 metara nadmorske visine, oko 15 metara. prekriven šumama, livadama i pašnjacima, a ima i dosta kamenjara i stenovitih terena. U regionu Istočne Srbije ima mnogo krečnjačkih terena, ali oni nisu toliko moćni kao oni u Brojni vodotokovi koji se spuštaju sa Stare susedstvu (Kučaj, Beljanica, Rtanj). I pored toga planine duboko zasecaju njene padine. Kratak u njima su kraškom erozijom nastali podzemni kanjon Rosomačke reke predstavlja pravi oblici reljefa. U dolini reke Zamne ima više prirodni kuriozitet. Reka Visočica je u svom pećina od kojih su neke duge preko 1.000 gornjem toku usekla dolinu u padine Stare metara sa puno pećinskog nakita. Zanimljivo planine. U donjem toku, posle sela Temska, je da se ledenice na Tupižnici zadržavaju i ona nosi ime Temštica i tu teče živopisnom tokom letnjih meseci zbog niskih temperatura. klisurom kroz crvene peščare. Još jednu klisuru Najzanimljiviji speleološki objekat u ovom delu malih dimenzija izgradila je reka Papratna na Srbije predstavlja nedavno otkrivena dvorana istočnim padinama Stare planine, kod sela Donja gigantskih razmera u Odorovačkom polju. Kamenica. Mnogi kratki tokovi obrušavaju se Speleološka istraživanja u ovom objektu su još sa Stare planine preko niza slapova i vodopada u toku. izuzetne lepote.
2 Ducić V, Radovanović M. (2005). Klima Srbije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd Istočna4.5 Srbija
4.5.3. Klima S obzirom na meridijanski pravac pružanja U toku 2010. godine bilo je više poplava u regije i na njen reljef, regija pripada dvema kli- opštinama Zaječar i Knjaževac. Detaljne analize matskim podoblastima. Prva podoblast zahvata neophodne su da bi se utvrdila moguća veza dolinu Timoka od Knjaževca do Negotina2. To iznenadnih poplava Belog i Crnog Timoka (kao je najkontinentalnija oblast Srbije s naj-većom i drugih reka u Srbiji) s klimatskim promenama. prosečnom amplitudom temperature u Negotinu od 23,2 stepena Celzijusa. Ovaj klimatski region odlikuje se čestim anticiklonama, pa se 4.5.4. Stanovništvo zbog toga u zimskim mesecima snežni pokrivač Ovih pet opština zauzima ukupnu površinu duže zadržava nego u drugim delovima od 5080 kvadratnih kilometara. Problemi zemlje.Godišnja količina padavina kreće se u smanjenja stanovništva zajednički su za sve vrednostima od 600 do 700 milimetara. opštine. To je posledica kako niskog nataliteta, tako i visoke stope emigracije. Emigracija je Druga klimatska podoblast obuhvata Staru obično prouzrokovana ekonomskim razlozima. planinu. Zona između 1.200 i 1.800 metara Razvoj ruralnog turizma ima potencijal da nadmorske visine predstavlja pojas hladne i promeni ovaj nepovoljan trend. snežne borealne planinske klime sa srednjim godišnjim temperaturama od četiri do sedam Retka naselja u ovom regionu pokazatelj su stepeni Celzijusa i od 950 do 1.100 milimetara niskog intenziteta pritisaka urbanizacije na padavina. Iznad šumske granice, u zoni od 1.700 životnu sredinu. Očuvana priroda može biti do 2.000 metara nadmorske visine prostire se atraktivna za razvoj ruralnog turizma. prelazni subalpski pojas sa srednjim godišnjim temperaturama od 2,5 do četiri stepena Celzijusa Tabela 4.5.2 i od 1.000 do 1.150 milimetara padavina3. 2Opština Površina Broj Stanovništvo Gustina Povećanje broja 3 IBID (km2) naselja naseljenosti stanovnika (‰) 1991 2002 (stanovnika/ km2)
Knjaževac 1202 86 43 551 37 172 30.9 -14.6 Negotin 1089 39 50 139 43 418 39.9 -13.4
Zaječar 1069 42 71 076 65 969 61.7 -7.2
Dimitrovgrad 483 43 13 334 11 748 24.3 -11.9
Pirot 1232 72 67 113 63 791 51.8 -4.9
3 IBID 144
4.5Istočna Srbija ŽIVOTNA SREDINA U regionu istočne Srbije, postoji nekoliko tremalnih izvora. Najpoznatiji su oni u 4.5.5. Vazduh Gamzigradskoj i Zvonačkoj banji, ali postoje Opštine u Istočnoj Srbiji izložene su emisiji i neke u blizini Knjaževca (Rgoška banja) i sumpor-dioksida i azotnih oksida iz susednih Pirota (Dag-banjica). Temperatura vode u ovim izvorima kreće se od 28 do 42oC. regiona (uglavnom iz industrijskih kompleksa u Boru). Ipak, dostupni podaci za period od 1995. Glavne reke, Timok sa svojim pritokama i Nišava, do 2009. pokazuju da urbana područja Negotina, su zagađene nizvodno od većih urbanih područja. Knjaževca, Pirota, Dimitrovgrada i Zaječara imaju dobar kvalitet vazduha jer najveće dnevne Veće količine podzemne vode prisutne su samo koncentracije SO i azotnih oksida ne prelaze 2 u dolinama i kotlinama. U Timočkom basenu dozvoljene dnevne granice. Kvalitet vazduha u postoji nekoliko horizonata podzemne vode ruralnim područjima je još bolji. koja napaja arteske bunare, sa dubine od 210 metara u Negotinu i od 110 do 320 metara u 4.5.6. Vode Zaječaru. Manji arteski baseni postoje u dolini Glavne reke u ovom regionu su Dunav, Timok i Belog Timoka (arteski bunar dubine 320 metara njegove pritoke Crni Timok i Beli Timok. Čiste u Minićevu). Voda u svim arteskim bunarima je reke i izdašna kraška vrela karakteristični su za dobrog kvaliteta, ali njihov nedostatak je niska planinske regije istočne Srbije. Ukupna dužina izdašnost u odnosu na potrebe. Timoka, od izvora njegove najduže pritoke – Trgoviškog Timoka, doušća u Dunav je 201 km. Kvalitet voda nizijskih reka u opštinama Negotin, Zaječar i Knjaževac nije u prihvatljivoj Većina tokova koji teku niz Staru planinu klasi kvaliteta. Kvalitet vode Dunava je u rasponu slivaju se strmo i bujičnog su karaktera i imaju od klase II do klase III. Kvalitet vode delova značajne erozivne moći. Više od 57,5 odsto sliva Timoka, Trgoviškog Timoka, Belog Timoka Trgoviškog Timoka pogođeno je srednjom i i Nišave kreće se od II/III klase do kategorije jakom erozijom. van klasifi kacije. Akumulacija Grlište (Zaječar) je zagađena Lasovačkom i Lenovačkom Reka Nišava protiče kroz južni deo regiona. rekom, erozijom okolnog tla, nekontrolisanom To je najveća pritoka Južne Morave. Na svom upotrebom agrotehničkih mera na obradivom putu kroz Pirotsku dolinu, Nišava je kanalisana zemljištu i neplanskom gradnjom vikendica i zaštićena nasipima od plavljenja. Vode njene na obali jezera. Većina reka u planinama nalazi leve pritoke, Jerme, su delimično veštački se u visokoj I i I/II klasi kvaliteta vode. Ovo preusmerene u sliv reke Vlasine za potrebe uključuje Crni Timok uzvodno od Zaječara hidro energije. kao i vodotokove u planinskim oblastima uzvodno od Pirota, Dimitrovgrada i Knjaževca. Zavojsko jezero, u blizini Pirota, je nastalo Nizvodno od većih sela kvalitet vode u rekama pregrađivanjem reke Visočice, nakon velikog se menja na klasu IIa ili IIb, dok u reci Temštici, odrona koji je stvorio prirodnu branu, koja je nizvodno od sela Temštica, pada na klasu III. kasnije ojačana i voda iz jezera se koristi za Prvi sistem za prečišćavanje otpadnih voda u proizvodnju električne energije. Srbiji, izgrađen je u Pirotu, najsavremenijoj izraelskoj tehnologiji. Istočna4.5 Srbija 4.5.8. Nastajanje, sakupljanje 4.5.7. Zemljište Karpatsko-balkanske planine u Timočkom i odlaganje otpada U opštinama Pirot, Zaječar, Dimitrovgrad, basenu u svom sastavu uglavnom imaju lapor, Knjaževac i Negotin sakupljanje i odlaganje pesak, škriljac, kraški krečnjak, gnajs, andezit, otpada u nadlažnosti je javnih komunalnih dacit i druge stene. Naslage lesa i peska prisutne preduzeća koje je osnovala lokalna samouprava. su u zoni takozvane dunavske krivine. Plodna Karakteristika svih opština ovog regiona, kao zemljišta (smonice, fl uvisoli i eugleji) su i većine opština u Republici Srbiji, jeste da raspoređena u ravnicama, brdovitim predelima ne postoje vage na deponijama kako bi se i dolinama. Krečnjačko-dolomitne crnice, primljene količine otpada izmerile. Svi podaci litosoli i rendzine, rankeri i distrični kambisoli koji se odnose na količine otpada i njegov sastav dominiraju u predelima viših planina. bazirani su na proceni prosečno generisanog Zemljištu preti zagađenje od rudnika u otpada po glavi stanovnika.4 U sledećoj tabeli oblastima opština Zaječar i Negotin (aluvijalne dati su podaci o generisanju i sakupljanju otpada priobalne farme uz Veliki Timok nizvodno od u ovim opštinama. tačke slivanja reka Bor i Krivelj), industrije u opštinama Negotin, Zaječar i Knjaževac, erozija Opasan otpad se bez ikakve kontrole odlaže na i suše kao i nekontrolisana upotreba agro- komunalne deponije. Deponije u ovom regionu hemikalija u ravničarskim i oblastima nižih ne ispunjavaju najosnovnije sanitarne i tehničke brda.
Broj stanovnika Broj stanovnika Generisanje Sakupljanje Broj pokriven pokriven Opština otpada otpada stanovnika sakupljanjem sakupljanjem (t/god)* (t/god) otpada otpada (%)
Pirot1 57911 39804 68.7 18416 12658 Dimitrovgrad1 10056 8636 85.9 3198 2746 Zaječar2 58547 36830 62,9 18618 11712 Knjaževac2 30902 18538 60.0 9827 5895
Negotin3 36879 15917 43.2 11728 5062
Ukupno 194.295 119.725 61.6 61.786 38.703
*Na osnovu prosečnog generisanja otpada po glavi stanovnika Tabela 4.5.2: Generisanje i sakupljanje otpada u regionu 1Pirotski okrug 2Zaječarski okrug 3Borski okrug Izvor: Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog 4 planiranja, Akcija „Očistimo Srbiju” Strategija upravljanja otpadom Republike Srbije, 2010 - 2019 146
4.5Istočna Srbija
Najgora situacije je u knjaževačkoj i negotinskoj4 uslove. Na primer, deponija u Negotinu u opštini, budući da u svakoj postoji više od 100 upotrebi je od 1959. godine bez ikakvih mera divljih deponija. smanjenja uticaja na životnu sredinu, dok je deponija u Knjaževcu udaljena svega 700 metara U nacionalnoj strategiji upravljanja otpadom od centra grada i takođe radi bez ikakvih mera i Zakonu o upravljanju otpadom (Službeni sanitarne zaštite. glasnik RS, 36/09 i 88/10) kao najbolje rešenje za odlaganje otpada preporučuje se formiranje Seoska naselja su izuzeta od sakupljanja regionalnih sanitarnih deponija. Regionalna otpada što za rezultat ima postojanje smetlišta sanitarna deponije trebalo bi da pokrije i divljih deponija u većini sela, kao i duž potrebe za odlaganjem otpada za oko 200.000 puteva i obala reka u ovom regionu. U skladu stanovnika. s prikazanim podacima gotovo 23.000 tona otpada završava na divljim deponijama. Mnoga Regionalni plan upravljanja otpadom za opštine od ovih mesta su uređena u kampanji Očistimo Zaječar, Boljevac, Bor, Kladovo, Majdanpek, Srbiju (jednodnevna akcija) u toku poslednje Negotin i Knjaževac7 usvojen je u novembru tri godine, ali su smetlišta ponovo nastajala. U 2009. godine. narednoj tabeli dati su rezultati ove akcije u periodu od 2009. do 2011.6 godine. Tabela 4.5.4 S obzirom da Zaječar ima centralni položaj u regionu, odlučeno je da se deponija izgradi Broj Broj očišćenih na njegovoj teritoriji. Na deponiji Halovo 2 Opština naselja lokacija 2009-2011 odlagaće se otpad sa teritorija opština Zaječar, Negotin i Knjaževac. Izgradiće se šest transfer Pirot 72 131 stanica. Plan upravljanja otpadom predviđa paralelnu izgradnju deponije za odlaganje Dimitrovgrad 43 42 otpada i postrojenja za separaciju otpada na Zaječar 42 139 deponiji. Izgradnja deponije trebalo bi da se završi do 2014. godine, posle čega bi se sva Knjaževac 85 86 smetlišta očistila i izvršila remedijacija. Negotin 39 435 Ukupno 251 833 Otpad iz opština Pirot i Dimitrovgrad (kao i iz Bele Palanke i Babušnice) trebalo bi da se odlaže na sanitarnu deponiju Muntina padina8. Deponija je izgrađena u skladu s 6 najvišim standardima i sva neophodna oprema Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, akcija Očistimo Srbiju je isporučena. Mada je izgradnja završena pre nekoliko meseci, deponija se još ne koristi, 7 Plan upravljanja otpadom za opštinu Negotin, 2008. budući da se čelnici opština Pirot, Babušnica, Dimitrovgrad i Bela Palanka, posle više od 8 Regionalni plan upravljanja otpadom za opštine Zaječar, Boljevac, 4 Bor, Kladovo, Majdanpek, Negotin i Knjaževac. Univerzitet u Novom Sadu, Odsek za zaštitu životne sredine, novembar 2009. 147
Istočna4.5 Srbija godinu dana pregovora, još nisu konačno društvima koja se bave reciklažom. Na deponiji dogovorili o načinu upravljanja deponijom9. je takođe predviđeno kompostiranje baštenskog otpada. Izgradnja transfer stanice u Dimitrovgradu počeće posle sakupljanja i obrade podataka o Postrojenje za separaciju otpada na deponiji prikupljanju otpada u opštini. Muntina padina u Pirotu nije izgrađeno, ali je izgrađen plato za moguću buduću izgradnju Na slici br. 4.5.1 prikazana su mesta u ovom postrojenja. regionu, predviđena Nacionalnom strategijom upravljanja otpadom (usvojena 2010. godine), Spisak ovlašćenih operatera za upravljanje ot- za izgradnju deponija i reciklažnih dvorišta. padom u ovom regionu10 dat je u Aneksu 4.5.1. Kao i u svim regionima u Srbiji, i u ovom regionu otpad, koji se može reciklirati, sakupljaju pojedinci (uglavnom romska populacija) iz kontejnera i sa deponija bez ikakve lične zaštite. U gradovima postoji primarna selekcija otpada, dok sela nisu pokrivena. PET ambalažni otpad prikupljaju javna komunalna preduzeća u otvorenim žičanim kontejnerima i prodaju ga reciklerima. U gradu Negotinu odvojeno se sakuplja PET ambalažni otpad, ali ga javno komunalno preduzeće odlaže na deponiju. Slika 4.5.1 4.5.8.a Reciklaža U Pirotu su postavljeni kontejneri za PET i Na postojećoj deponiji Halovo u Zaječaru, staklo, ali sela nisu pokrivena. javno komunalno preduzeće izdvaja istrošene gume i prodaje ih cementari Holcim kao izvor U ovim opštinama ne postoje privredna društva alternativne energije. koja se bave reciklažom, ali je u ovom regionu aktivna fabrika za reciklažu PET otpada Na budućoj deponiji Halovo 2 u Zaječaru će se Eurofoil iz Bora. Kapacitet fabrike je 7.000 tona/ razdvajati plastika, papir/karton, građevinski godišnje recikliranog PET ambalažnog otpada otpad, kabasti kućni otpad, električni i elektronski u PET fl ekice (PET fl ekice se izvoze na dalju otpad (koji je prikupilo javno preduzeće ili su preradu, budući da u Srbiji ne postoji fabrika za ga građani doneli), istrošene gume, baterije, konačnu preradu PET-a). Eurofoil je počeo sa kao i opasan otpad iz domaćinstava. Otpad će preradom PET-a u maju 2012. godine. Fabrika se razdvajati, balirati i prodavati privrednim je potpisala ugovore sa 40 opština i planira da ih opremi sa svom neophodnom mehanizacijom i da obezbedi plate za radnike (od tri do pet 9 Projekat upravljanja čvrstim otpadom, Studija izvodljivosti, Pirot, zaposlenih u svakoj opštini). Finalni izveštaj (Municipal Infrastructure Agency Support Pro- gramme), novembar 2010.
10 Danas, 20. jul 2012, http://www.danas.rs/dodaci/vikend/plave_ strane/jedna_neverovatna_srpska_ prica.45.html?news_id=210946 148
4.5Istočna Srbija
4.5.9. Zaključci i preporuke za promenu situacije. Dodatno, većina javnih Situacija po pitanju sakupljanja otpada u ovom preduzeća posluje s gubitkom, budući da je cena regionu lošija je od prosečne u Srbiji. Svega komunalnih usluga socijalna kategorija. Jedan 60 odsto otpada iz domaćinstava sakuplja od glavnih pokretača održivog i odgovarajućeg se i odlaže na neadekvatne deponije, koje upravljanja otpadom je obezbeđivanje dovoljno ne ispunjavaju ni najosnovnije standarde, sredstava za troškove poslovanja. Neophodno opštine Negotin i Knjaževac su, na primer, je uskladiti nivo naknada za prikupljanje i prve na listi po broju nelegalnih deponija. odlaganje otpada da bi se osiguralo održivo pružanje usluga. Imajući u vidu osetljivost Prikupljanje otpada veoma je povezano s problema vezanih za usluge javnih preduzeća industijskim aktivnostima, s obzirom da su i loše ekonomske situacije, novi sistem naplate količine velike, a kvalitet visok. Ovaj region trebalo bi uvesti postepeno. je jedan od najsiromašnijih u Srbiji, industrije skoro i da nema, tako da mreža sakupljača Javna preduzeća nemaju dovoljno opreme i nije razvijena. Najveći broj sakupljača okrenut kontejnera za prikupljanje otpada niti sredstava je sakupljanju industrijskog otpada (metalni, za remedijaciju divljih deponija. U cilju rešavanja tekstilni otpad). ovih problema, neophodno je uključivanje privatnog sektora u sistem upravljanja otpadom i Ne postoje pouzdani podaci o količinama i razvoj privatno-javnog partnerstva u ovoj oblasti. sastavu otpada generisanog na teritorijama ovih opština. Moguće je organizovati merenje sastava Generalno, ne postoji organizovan sistem jačanja otpada u svakom godišnjem dobu (prema kapaciteta lokalne zajednice i razvoj javne svesti, pravilniku) u cilju organizovanja odgovarajućeg vezano za probleme i rešenja održivog upravljanja sistema upravljanja otpadom, to bi se moglo otpadom. Nevladine organizacije uključene su u realizovati kontrolom i pritiskom nadležnih projekte reciklaže, ali u najvećem broju slučajeva institucija. u školama i obdaništima, ne postoje seminari vezani za reciklažu ili upravljanje otpadom. Karakteristika skoro svih javnih komunalnih Ključno je da lokalne samouprave i javna preduzeća u Republici Srbije jeste pružanje komunalna preduzeća u svoje planove uključe svih komunalnih usluga, ne samo u vezi otpada, kampanje podizanja svesti u cilju odgovarajućeg što značajno umanjuje efi kasnost i efektivnost informisanja građana i razvijanja svesti o prikupljanja i tretmana otpada, zavisnost od održivom upravljanju otpadom. Posebnu pažnju lokalne politike kao i činjenica da nemaju trebalo bi obratiti na seoske oblasti, budući da konkurenciju. Primer je problem sa deponijom imaju specifi čne probleme vezane za organski Muntina padina, koja nije počela s radom jer otpad i neke vrste opasnog otpada, kao što je opštine ne mogu da nađu način za saradnju ambalaža od pesticida. posle više od godinu dana pregovora. Odlaganje otpada se ne plaća, tako da oni nemaju interesa 149
Istočna4.5 Srbija
Organizovanje klastera u regionu i njegove karaktera, kao i bogata fauna) i Klisura reke aktivnosti mogu pomoći u minimizaciji Jerme (pokriva 68 kvadratnih kilometara, a otpada, ponovnoj upotrebi, stepenu reciklaže, nastanjuje je 901 biljna vrsta od kojih je 77 prikupljanju i tretmanu otpada i obezbeđivanju endemskog karaktera, kao i bogata fauna). funkcionalne i ažurne baze podataka o otpadu Područje Specijalnog rezervata prirode Jerma na regionalnom nivou, osnivanje i razvoj obuhvata masiv planine Greben, Vlašku planinu, posebnih programa obuke i razvoj kapaciteta kao i najveći deo reke Jerme, pritoke Nišave. članica klastera, zalaganju za zaštitu zdravlja Jerma predstavlja jedinstven kompleks dolina i i socijalnu zaštitu individualnih sakupljača krečnjačkih klisura sa liticama visokim i preko otpada koji se može reciklirati, poboljšanju 700 metara, sa brojnim pećinama, jamama i statusa i zaštiti marginalnizovanih grupa, kao i stenama. Krečnjaki masiv Asenovo Kale, visok povećanje uticaja stavova javnosti. 1.032 metra, dominira ovim područjem. Lokalne samouprave bi trebalo da pripreme projekte za remedijaciju zagađenih zaštićenih Od ukupno 901 biljne vrste, koliko je do sada u područja, mesta i reka, i konkurišu za dodelu ovom rezervatu otkriveno, 77 vrsta je endemskog sredstava iz dostupnih fondova. ili subendemskog karaktera (Pulsatilla montana subsp. bulgarica, Centaurea nyssana, Parietaria BIOLOŠKA RAZNOVRSNOST serbica, Eryngium serbicum itd). Tercijarni relikti I ravničarska i brdovita područja, kao i velike takođe su brojni, pogotovu među vrstama doline, koriste se ili za naselja ili kao obradivo drveća koje obrazuje bogate šumske i žbunske zemljište. Prirodni ekosistemi postoje pre zajednice. Ovo područje je vrlo znčajano za svega u brdsko-planinskim predelima. Veliki gnežđenje ptica i proglešeno je IBA područjem. deo površine projektnog regiona Istočna Klisura reke Jerme predstavlja stanište za reliktne Srbija pokriven je prirodnim šumama koje endemske pseudoškorpione, vrstu od globalnog pripadaju termofi lnom (Quercion pubescenti- značaja (Roncus strahor, Roncus sotirovii), rečnog petraeae) ili vlažnom tipu. Livadska vegetacija raka (Astacus astacus), grčku žabu (Rana graeca), (vegetacija klase Festuco-Brometea i Molinio- velikog mrmoljka (vodenjak Triturus cristatus), Arrhenatereta), distribuirana je fragmentarno surog (zlatnog) orla (Aquila chrysaetos), jarebice u ovom regionu. Alpske livade koje pripadaju kamenjarke (Alectoris graeca), (evroazijskog) risa vegetaciji klase Juncetea trifi di dominiraju na (Lynx lynx), vidre (Lutra lutra) kao i mnogih većim nadmorskim visinama Stare planine. drugih životinjskih vrsta. Stara planina nalazi se u Istočnoj Srbiji, na 4.5.11. Zaštićena prirodna dobra granici s Bugarskom, i predstavlja deo planinskog Bogatstvo fl ore i faune zaštićeno je u ovom masiva Balkana. Stara planina je, u smislu fl ore regionu u okviru dva velika kompleksa. koja je naseljava, jedan od najbogatijih regiona Park prirode Stara planina (prostire se na u Srbiji, sa oko 1.190 do sada utvrđenih biljnih 486 kvadratnih kilometara, a naseljava ga vrsta. Pored toga, to je jedan od najvažnijih 1.190 biljnih vrsta od kojih je 116 endemskog centara tercijernih endemskih, reliktnih i 150
4.5Istočna Srbija
glacijalnih reliktnih vrsta. Na primer, neke od videti bitni elementi tradicionalnog načina specifi čnih vrsta Stare planine su Campanula života i proizvodnje hrane, što pored prirodnih calycialata, lokalna endemska vrsta ovog masiva, i kulturnih vrednosti koje ovaj kraj ima daje a Senecio pancicii, centralno-balkanska endemska opravdanje da se ovo područje zaštiti. vrsta koja je u Srbiji prisutna samo na Staroj planini. Od raznih šumskih i biljnih zajednica Od ove godine (2012) u JP „Srbijašume“ posebno interesantne su zajednice planinskih osnovana je posebna jedinica za upravljanje tresetišta u Jabučkom ravništu, Babinom zubu ovim zaštićenim područjem, koju čine 23 i u regionu Arbinje. „čuvara“ (rendžera), 2 glavna rendžera i njihov Ovde su takođe prisutne i brojne vrste životinja. šef. Do sada je identifi kovano 116 vrsta leptira, 18 vrsta vodozemaca i gmizavaca, 203 vrste ptica Iako nisu posebno planirane, turističke i 30 vrsta sisara. Stara planina je stanište riđeg aktivnosti u ovom parku su raznovrsne: mišara (Buteo rufi nus), poljske ševe (Alauda organizovane planinske biciklističke ture, lov arvensis) i šumske šljuke (Scolopax rusticola). i ribolov, međunarodni kampovi, splavarenje rekom Visočicom, kao i organizovane posete Kulturno nasleđe ovog područja predstavljaju zainteresovanih turista obližnjim selima. Prema spomenici i ostaci koji datiraju od predistorije, planu uprave, napravljene su brojne pešačke antičkog i rimskog perioda, srednjeg veka staze, koje povezuju sela s obližnjim turističkim (manastiri tipične arhitekture sa freskama atrakcijama (planinski vrhovi, reke, pećine i i očuvanom okolinom) kao i tradicionalno slično). Prilike da se iskoriste lokalni kapaciteti građene kuće sa kraja XIX i početka XX veka. za smeštaj otvorene su kad su u pitanju sve Zajedno s rečnim klancem Jerme, i Stara pomenute aktivnosti, a učesnici tih aktivnosti planina je zaštićena, budući deo mreže zainteresovani su da odsednu u seoskim kućama EMERALD. Potencijalno vredna područja čiju koje im obezbeđuju hranu i smeštaj. prirodu treba zaštititi jesu planine Tupižnica (35 km2) i Deli Jovan (delom u istočnoj Srbiji). Prema podacima dobijenim od predstavnika Na Staroj planini i u drugim delovima istočne uprave parka, ima seljana koji pružaju usluge Srbije postoje zaštićena područja – područja smeštaja po prihvatljivim standardima, koji od međunarodnog značaja za biljke (IPA), sarađuju uglavnom s lokalnim turističkim područja od međunarodnog značaja za ptice organizacijama. Park daje informacije i njihov (IBA) i odabrana područja za dnevne leptire kontakt na zahtev. U procesu kandidovanja (PBA), kao i geološki bitna područja (GH). ovog područja za rezervat biosfere prema Uneskovom programu Čovek i biosfera (MAB), Park prirode “Stara planina” pod zaštitom je osoblje parka prikuplja kontakte lokalnog od 1997. i njime upravlja JP „Srbijašume“ iz stanovništva koje obezbeđuje smeštaj i hranu, Beograda kroz svoje šumske uprave Boljevac, tako da ovi podaci budu dostupniji i pregledniji Knjaževac, Zaječar i Pirot12. Ovde se još mogu
12 Zaštićena prirodna dobra (2008), Beograd: JP Srbijašume 151
Istočna4.5 Srbija planina” za rezervat biosfere prema Uneskovom turistima. Otvaranje vizitorskog centra „Vrelo“ programu Čovek i biosfera (MAB). (krajem 2011. godine) trebalo bi da pomogne da se posetiocima pruže precizne i kvalitetne U nedavno pokrenutom projektu STAR (za čiju informacije. Sada ovakve informacije pružaju je primenu zaduženo Ministarstvo poljoprivrede, rendžeri, koji poznaju mesta i aktivnosti na šumarstva i vodoprivrede) postoji plan da se teritoriji parka. organizuje da se tipične životinjske vrste za ovaj kraj hrane na planinskim pašnjacima na većoj Uprava parka sarađuje s nevladinim or- nadmorskoj visini da bi se lokalnom stanovništvu ganizacijama, a u tu saradnju uključeno i zainteresovanim stranama ilustrovalo koliko je je i Društvo za zaštitu životne sredine to važno sa gledišta održavanja ekosistema, kao „Stara planina“; zajedno su postavili table i i iz perspektive turizma i lokalne ekonomije. informativne table i organizovali edukativne Deo ovog projekta je i obučavanje rendžera planinske rute u nekoliko sela. U cilju podizanja da bi se razvile njihove veštine za vođenje svesti javnosti, osoblje parka drži radionice posetilaca. Ali ovo još nije realizovano i do sada na otvorenom srednjoškolcima iz lokalne je jedini trening koji je imalo osoblje bio trening zajednice. Takođe sarađuju sa NVO „Grlica“, u sedištu uprave „Srbijašuma“ u Beogradu. koja radi na promociji i očuvanju starih zanata, posebno proizvodnje čuvenih ćilima iz ovog Usled kolebljive demografske strukture i odlaska dela Srbije (najviše iz Pirota). Napravljen je stanovništva van zemlje, teško je održati izvorne promotivni materijal o lokalnim proizvodima odlike ovog područja – kao što su tradicionalni kao i o prirodnim i kulturnim lepotama da bi se način života i proizvodnje hrane u selima ovoga ovaj kraj učinio što privlačnijim turistima. kraja. Prema statističkim podacima, prosečni uzrast stanovnika na teritoriji četiri opštine Kad je reč o fokusu na razvoj ruralnog turizma, je 44,2 godine, s tendencijom porasta. Razvoj s Udruženjem uzgajivača stoke organizuju se održivog turizma ovog kraja mogao bi doprineti radionice da bi se poboljšao kapicitet njihovih njegovom smanjenju. Međutim, predlog da se članova da pruže turističke usluge. izgradi ogroman ski-centar verovatno će uništiti neke od glavnih prirodnih vrednosti ovog kraja, „Građanske inicijative“, NVO koja deluje na možda će čak biti i nelegalan. Kapacitet lokalne nacionalnom nivou, zajedno s lokalnom NVO zajednice treba osnažiti da bi ljudi postali GEA razvija saradnju privatnog i javnog svesni posledica projekata poput tog i da bi sektora da bi se sprečio dalji nastanak divljih i bili spremni da odlučuju o daljem razvoju. U nelegalnih deponija u gradovima i selima ovoga situacijama poput ove bila bi korisna povećana područja. svest o važnosti održivosti u sva četiri regiona. Ali podizanje svesti i kompetencije lokalnih U saradnji s lokalnom turističkom organizacijom, vlasti i osoblja parka – posebno rendžera, mogao uprava parka priprema dokumentaciju za bi biti jedan od faktora koji će najviše doprineti zvanično kandidovanje Parka prirode „Stara razvoju održivog turizma i celokupnom razvoju Stare planine. 152
4.5Istočna Srbija
Opština Solarna Energija Energija Geoterm. Hidro biomase energija energija vetra energija (ha) (MW) (kWh/m2) (W/m2) (1) (MW) (1) šume (1) (MW) (2) (kW) (1) dnevno (2) poljopriv. (3) (MWh) (2) godišnje (2) broj izvora zemljište
Pirot (1) > 4.2 > 40.000 100-200 - 20-30 (2) - 10-20.000 25.925 94.026
Dimitrovgrad (1) > 4.2 10-20.000 100-200 - 2 - 5 (2) - 5-10.000 Knjaževac (1) 4 - 4.2 > 40.000 100-200 - 10-20 (2) - 10-20.000 10.706 30.180
Zaječar (1) 4 - 4.2 30-40.000 100-200 < 3 - (2) 1498.05 40-50.000 1 17.516 60.210
Negotin (1) 4 - 4.2 20-30.000 200-300 - 2 - 5 (2) 1453.35 30-40.000
Tabela br. 4.5.5 Istočna Srbija, potencijal obnovljivih izvora energije 153
Istočna4.5 Srbija Stara planina se može smatrati uzorom u putna infrastruktura. Izgradnjom akumulacije smislu saradnje između nevladinih organizacija Zavoj kod Pirota smanjen je protok Visočice u proteklih nekoliko godina, podrške koju je i Temštice nizvodno od brane. Novi planovi dobila od projekta STAR (preko Ministarstva predviđaju prevođenje dela vode iz Temštice poljoprivrede) kao i inicijative za dobijanje u jezero, što bi moglo da dovede do ekoloških statusa međunarodnog rezervata biosfere – što problema usled presušivanja nizvodnog dela na najbolji način promoviše saradnju između reke do ušća Visočice u letnjim mesecima. lokalne zajednice i uprave JP, kao i drugih U regionu postoji 19 manjih hidroelektrana zainteresovanih strana. od kojih su dve u državnom vlasništvu. To su HE Gamzigrad i Sokolovica Međutim, nedavne komercijalne turističke zajedničke snage od pet megavata. aktivnosti koje je podržala Vlada uključuju razvijanje ski-centra. Ovo podrazumeva Region Istočne Srbije karakteriše visok ogromnu i invazivnu infrastrukturu, koja već potencijal za izgradnju malih hidroelektrana i ima uticaja na životnu sredinu; uz povećan rizik velike mogućnosti za povećanje udela energije od erozije i ugrožavanje postojećeg stepena dobijene iz obnovljivih izvora u ukupnoj zaštite Stara planina ne bi bila uzor u održivom potrošnji energije. Ukupni energetski potencijal turizmu ni u jednom od njegovih aspekata. U vodotokova regiona, koji se odnosi na male ovom regionu postoji čitav niz manjih zaštićenih hidroelektrane, iznosi oko 65 MW. Sa 25.925 područja, od kojih su najznačajniji Krupačko kW procenjene snage potencijalnih malih vrelo i Tupižnica. hidroelektrana, opština Pirot nalazi se na trećem mestu posmatrajući celokupnu teritoriju Republike Srbije. Ovi poslovi treba da budu rađeni uz detaljno procenu uticaja pregrađivanja SOCIOEKONOMSKI vodotokova na životnu sredinu i posebno na KONTEKST – PRITISCI NA režim voda, sedimentaciju, eroziju,... kao i na ŽIVOTNU SREDINU živi svet.
4.5.12. Energija Najveći potencijal za korišćenje energije sunčevog zračenja za proizvodnju električne Energetska proizvodnja u regionu Istočne energije postoje u Jugoistočnoj Srbiji, u Srbije zasniva se na konvencijalnim i održivim opštinama Pirot i Dimitrovgrad. U ovim izvorima energije. Oba vida proizvodnje vezana opštinama godišnji prosek dnevne energije su za hidroelektrane. sunčevog zračenja na horizontalnu površinu prelazi 4,2 kWh/m2. U Knjaževcu, Zaječaru i U veće proizvođaće spadaju HE Đerdap Negotinu dnevna energija sunčevog zračenja II (270 MW) i HE Pirot (80 MW), koje kreće se u rasponu od 4 do 4,2 kWh/m2. pripadaju Privrednom društvu Hidroelektrane Đerdap. Za potrebe izgradnje ovih akumulacija izmeštena su naselja i uspostavljena nova 154
4.5Istočna Srbija
Potencijali za korišćenje energije vetra znatno svih naseljenih delova regiona. Najveći broj variraju od opštine do opštine u regionu Istočne objekata izgrađen je u posleratnom periodu Srbije. Najveći potencijal postoji u opštini od 1946. do 1970. (35,45 %) koji se vezuje za Negotin, i to na Deli Jovanu i u severnim period sveobuhvatne obnove zemlje. S druge delovima opštine prema Kladovu uz Dunav. U strane, specifi čni socijalni i ekonomski faktori u ovom području prosečna energija vetra na visini zemlji doprineli su marginalnom porastu broja od 100 metara u aprilu dostiže i do 225 kWh/ domaćinstava u poslednje dve decenije, kada m2. U ostalim delovima opštine Negotin, kao i je na teritoriji regiona izgrađeno manje od 10 u Knjaževcu i Zaječaru (izuzimajući Tupižnicu odsto objekata usled značajnih migratornih koja ima izrazito veliki potencijal) energija pojava tokom poslednjih trideset godina13. vetra kreće se u rasponu od 75 do 150 kWh/ m2, dok u Pirotu i Dimitrovgradu ima najmanje Analiza ispitanog uzorka ukazuje na veliku potencijala za korišćenje energije vetra (ispod disproporciju među tipovima, gde se u 75 kWh/m2). funkciji individualnog stanovanja (porodično stanovanje) koristi 93 odsto objekata, od kojih je 4.5.13. Energetska efi kasnost 98,65 odsto po tipu slobodnostojeći, tako da se u zgradarstvu može reći da je ovaj tip stanovanja dominantan Regiom Istočne Srbije pretežno je ruralno u regionu. Dalja analiza ukazuje na činjenicu da područje s velikim brojem sela i samo oko 20 su to pretežno objekti male površine i spratnosti, odsto urbanizovaniog područja, gradskog tipa. relativno kompaktnog oblika. Na čitavom prostoru regiona preovlađuje kontinentalna klima, s prosečnom zimskom Posmatrajući tehnike građenja, konstrukciju temperaturom oko nule i letnjom temperaturom i građevinske materijale od kojih su sazidani oko dvadeset stepeni Celzijusa. Izuzetak individualni porodični objekti, moguće je izvući predstavlja Negotinska Krajina, gde, usled određene specifi čnosti na nivou regiona Istočne specifi čnosti geografskog položaja i uticaja Srbije. Primena tradicionalnih tehnika građenja, okolnih planinskih masiva, dolazi do izmena poput građenja bondručnim sistemom s kontinentalnog karaktera klime i stvaranja ispunom od čatme (tzv. čatmare), uočljiva je kod posebnog klimata lokalnog karaktera koji se značajnog broja objekata nastalih u ruralnim manifestuje u vidu ekstremno visokih, odnosno oblastima do 1950. godine. Osnovni materijal niskih temperatura tokom čitave godine. koji je korišćen za izgradnju zidova je opeka debljine od 25 do 38 centimetara. Počev od Osnovna karakteristika ogleda se u činjenici pedsetih godina prošlog veka počinje uvođenje da je više od 90 odsto objekata građeno u šupljih opekarskih blokova kao elemenata periodu od 1941. do 1990. godine, kada je za zidanje zidova, koji postepeno zamenjuju zabeležen prosperitetan razvoj i širenje gotovo teške masivne zidove od opeke. Međuspratne konstrukcije pokazuju veliki broj varijacija
13 Jovanović Popović Milica: Atlas porodičnih kuća Srbije, Arhitek- tonski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2012. 155
Istočna4.5 Srbija 4.5.15. Industrija prema tipu, ali i primenjenim materijalima. Industrijski sektor angažuje najveći broj radno Stariji objekti (izgrađeni do 1950.) realizovani aktivnog stanovništva Istočne Srbije. Prema su sa drvenim međuspratnim i tavanskim poslednjim podacima Republičkog zavoda za konstrukcijama, često ispunjenim zemljom, statistiku, u prerađivačkoj industriji zaposleno dok se kod objekata novijeg datuma primenjuju je 13.225 lica, što čini 35 odsto ukupno pločaste konstrukcije od armiranog betona, kao zaposlenih na nivou regiona. Najveći broj i poluprefabrikovane konstrukcije sa šupljim zaposlenih je u opštini Pirot (7.325), a najmanji glinenim elementima ispune. u Dimitrovgradu (svega 78).
Uprkos postajanju propisa iz oblasti tremičke Kompanije Tigar AD i Tigar Mh iz Pirota lideri zaštite i severnim vetrovima, najveći broj su industrije u regionu. Od 2003. godine postoji objekata i danas je potpuno ili nedovoljno zajednička fi rma Tigra i Michelina, koja ulaže u izolovan i u pogledu toplotnog komfora povećanje proizvodnje i ispunjavanje standarda i termičke zaštite apsolutno ne ispunjava EU. To se odnosi i na zaštitu životne sredine savremene uslove i standarde. (standard ISO 14001). NVO iz regiona žale se na zatvorenost sistema korporacije Tigar i slabu Najveći broj objekata ima instaliran sopstveni informisanost javnosti o njihovom uticaju na sistem grejanja, najčešće u vidu pojedinačnih životnu sredinu14. peći na čvrsto gorivo (drvo, ugalj), dok manji broj objekata ima instaliran sistem centralnog U Pirotu radi i nedavno privatizovana industrija grejanja sa sopstvenim kotlovima. Manji broj odeće Prvi maj, kao i nekoliko manjih preduzeća individualnih objekata koji se nalaze u zonama iz domena trgovine, ugostiteljstva, prehrane većih gradova koristi priključke na daljinsko i građevinarstva. Većina ovih preduzeća je u grejanje. vlasništvu države i očekuje privatizaciju.
4.5.14. Zaposlenost Privatizovana je i industrija hemijskih proizvoda Prema poslednjem izveštaju Nacionalne službe Prahovo. Novi vlasnik je grčka fi rma Neochimiki za zapošljavanje, iz septembra 2010. godine, L.V. Lavrentiadis koja je uz ovo preduzeće na nivou pet opština regiona evidentirano je nasledila i njegove nerešene probleme zagađenja 23.062 nezaposlenih lica. životne sredine. Pre svega deponiju od dva miliona tona fosfogipsa koji je decenijama Na nivou svih opština, izuzev Negotina (9 odlagan bez sanacije i koja ugrožava okolna odsto) zabeleženo je visoko prosečno učešće od poljoprivredna imanja. 17 odsto broja nezaposlenih lica u u ukupnom broju radno sposobnog stanovništva. Nekadašnja vodeća kompanija u regionu po proizvodnji vina Krajina vino iz Negotina nalazi se u stečaju i očekuje kupca. Slična situacija je i sa fabrikom motokultivatora i motora i fabrikom 14 Izveštaj sa radionice u okviru projekta Zelena info mreža, EkoForum. 21. 11. 2009. 156
4.5Istočna Srbija
sireva Džersi iz Knjaževca. U ovom gradu Na oraničnim površinama uglavnom se gaje pozitivno poslovanje beleži klanica Stokoimpeks žitarice (44,29 odsto) i krmno bilje (25,79 koja ima dozvolu za izvoz mesa u EU. odsto). U Istočnoj Srbiji oko 17,5 odsto poljoprivrednog zemljišta otpada na neobrađene Početkom 2011. godine potpisan je sporazum površine i rasadnike. Prema gajenju žita izdvaja između Vlade Srbije i kompanije Gorenje o se Negotin (preko 55 odsto), a u ovoj opštini izgradnji nove fabrike u Zaječaru. Vrednost se takođe u značajnijoj meri gaji i industrijsko početne investicije je 2,9 miliona evra. bilje (oko 8 odsto). Sve ovo navodi na zaključak da zemljište uglavnom nije zagađeno hemijskim Najviše investicija u nova osnovna sredstva u preparatima i đubrivima koji se koriste u prerađivačkoj industriji ostvareno je u opštini intezivnoj poljoprivredi, što ih preporučuje za Knjaževac u iznosu od 286 miliona RSD. organsku proizvodnju Ukupan iznos investicija iznosio je 3.899 miliona RSD što čini tek dva odsto investicija u Poljoprivredno stanovništvo Istočne prerađivački sektor na nivou Srbije i svedoči da Srbije broji 19.956 lica, odnosno 9,7 odsto industrija nije razvijena na nivou regiona. ukupnog stanovništva regiona. Najveći udeo poljoprivrednog stanovništva je u Negotinu 4.5.16. Poljoprivreda (23,9 odsto), a najmanji u Pirotu (3,9 odsto). Poljoprivredno zemljište u regionu Istočne Od ukupnog poljoprivrednog stanovništva Srbije čini 60,4 odsto ukupne površine regiona. oko 73 odsto čini aktivno poljoprivredno Zastupljenost poljoprivrednog zemljišta je na stanovništvo, dok se oko 27 odsto odnosi na gotovo istom nivou u svim opštinama regiona, s izdržavano stanovništvo. Oko 95 odsto aktivnog odstupanjima koja nisu veća od pet odsto. poljoprivrednog stanovništva predstavljaju individualni poljoprivrednici. U strukturi poljoprivrednih površina dominiraju livade i pašnjaci (51,52 odsto), a zatim slede U Strategiji lokalnog ekonomskog razvoja oranice i bašte (43,51 odsto) i voćnjaci i Pirota15 izneta su razmatranja o problemima vinogradi (4,93 odsto). Prema zastupljenosti poljoprivredne proizvodnje koja važe za čitav oraničnih površina izvajaju se opštine Zaječar region Istočne Srbije. Problemi su prevashodno (oko 65 odsto) i Negotin (oko 55 odsto). vezani za malu veličinu poseda, pretežno Voćarstvo je ravnomerno razvijeno u celom naturalnu proizvodnju bez specijalizovanih regionu, dok se negotinski kraj izdvaja prema robnih gazdinstava i na veliki procenat učešća nešto razvijenijem vinogradarstvu u odnosu na starog stanovništva u poljoprivrednoj populaciji. druge opštine regiona. U Dimitrovgradu se više Pozitivan primer razvoja održive i organske od 80 odsto poljoprivrednog zemljišta odnosi proizvodnje je Zemljoradnička zadruga u Arbilju na livade i pašnjake, a u Pirotu oko 65 odsto. sa oko 30 članova. Na 15 hektara površine gaje se organski proizvodi namenjeni izvozu u EU. Trenutna potražnja tržišta je veća nego što ova zadruga može da proizvede. Problem je u skupim sertifi katima i veštačkom osemenjavanju.
15 Strategija loklanog ekonomskog razvoja Pirota u funkciji formiran- ja Kancelarije za lokalni ekonomski razvoj Pirota, 2009. 157
Istočna4.5 Srbija
Takođe, manjak ljudi na selima, odnosno, loša poljoprivredna delatnost, sve do osamdesetih infrastruktura i teško prilagođavanje starijih godina. Sela Rajac, Rogljevo, Smedovac, povratnika iz gradova usporavaju mogućnost Mihajlovac i Veljkovo, bila su specifi čna po za brži napredak ovakve proizvodnje16. tome što je svako domaćinstvo imalo velike Potrebna je dodatna obuka poljoprivrednika. površine pod vinogradima.
Vinogradarstvo u Istočnoj Srbiji vuče korene Na prostoru knjaževačke opštine, vinova loza najverovatnije još iz perioda Rimskog carstva, se gajila vekovima unazad, o čemu svedoče iako pisanih podataka nema, ali se na osnovu kamene predstave pronađene u arheološkom imena brojnih potesa u seoskim atarima sa nalazištu u blizini sela Ravne. Veće površine pod sigurnošću može tvrditi da je gajenje vinove vinovom lozom sađene su po odlasku Turaka, loze na ovom prostoru prisutno vekovima. sredinom 19. veka, kada vino postaje jedan od značajnijih izvoznih artikala. Najcenjenija vina U Negotinskoj Krajini skoro da nema sela u ovog podneblja bila su iz Knjaževca, Štipine, kome vinogradarstvo nije bila dominantna Debelice i Koželja, naročito u sortimentu belih vina. Tabela 4.5.6 Lovište Površina Divljač
Negotin Negotinska 96423 ha zec, fazan, srna krajina 300 ha jelen-lopatar, mufl on, divlja svinja i običan jelen Vratna 300 ha Alija 500 ha Deli Jovan Zaječar 30000 ha srna, divlja svinja, zec, fazan i poljska jarebica Dubrava 4500 ha Romulijana 25000 ha Kraljevica 8000 ha Studena 4470 ha Vrška čuka Knjaževac 12900 ha jelen, srna, divlja svinja, zec, fazan Klisura 60000 ha i poljska jarebica Tupižnica 24000 ha Babin zub Pirot 80000 ha divlja svinja, zec i poljska jarebica Ponišavlje Dimitrovgrad 39700 ha srna, divlja svinja, zec, fazan i poljska jarebica Vidlič
16 Izveštaj sa radionice u okviru projekta Zelena info mreža, EkoForum. 21. 11. 2009. 158
4.5Istočna Srbija
Najpoznatiji aktivni podrum knjaževačke deo pošumljene površine (41 odsto) bio je na opštine i najveći potencijal u vinskom turizmu teritoriji opštine Pirot. Prema istom izvoru, istočne Srbije nalazi se u selu Potrkanje. posečena je drvna masa lišćara od 76.968 kubnih Vinarija Jović predstavlja porodični podrum metara (od čega je tehničko drvo u proseku 13 sa višegeneracijskom tradicijom. Vinogradi odsto), odnosno 21.704 kubna metra četinara u kojima uspeva grožđe koje se prerađuje (od čega je tehničko drvo 37 odsto). u vinariji, nalaze se u centru knjaževačkog vinogorja. Posebnu atrakciju ovog podruma čini Zahvaljujući jezeru Zavoj i Grlište moguć i autentični proizvod, vino od višanja – Višnjica. je ribolov, dok su za to pogodna područja Tupižnice-Trešibabe, Vidlića, Vratno područje 4.5.17. Šumarstvo, lov i ribolov kao i područje Stare planine. Područje Istočne Srbije ima oko 180 000 hektara pod šumom što u celoj Srbiji čini osam odsto od ukupne površine pod šumom. U drvnom fondu Sva lovišta u regionu opremljena su lovačkim dominiraju lišćari, a od vrsta je najzastupljenija domovima za smeštaj lovaca. Lovištima gazduju bukva. lokalna lovačka udruženja ili JP Srbijašume.
Prema poslednjim podacima Republičkog 4.5.18. Saobraćaj zavoda za statistiku, na kraju 2008. godine na Mreža puteva Istočne Srbije obuhvata 1.888 nivou okruga pošumljeno je svega 192 hektara, km puteva, odnosno 267 km magistralnih od čega je 27 hektara pod lišćarima. Najveći puteva, 702 km regionalnih puteva i 919 Tabela 4.5.7. Broj ležajeva po opštinama i tipu smeštaja Izvor: Dijagnostički izveštaj održivog ruralnog turizma u Srbiji, Spanish MDG Achievement Fund Joint Programme, 2011.
Dodatni Seoska Opština Hoteli Etno kuće Ukupno ležajevi domaćinstva
Dimitrovgrad 214 8 28 250
Pirot 465 104 4 101 674 Knjaževac 346 114 134 594 Zaječar 424 345 775 Negotin 316 103 419
Ukupno 1765 563 12 372 159
Istočna4.5 Srbija km lokalnih puteva. Oko 75% putne mreže je dobrog kvaliteta, a nekvalitetniji kolovoz u Nišu. Knjaževac je od njega udaljen oko 55 odnosi se uglavnom na lokalne puteve. kilometara, Pirot oko 70 kilometara, Zaječar i Dimitrovgrad oko 100 kilometara, Negotin oko Najvažniji putni pravac je magistralni put E-80 140 kilometara. Aerodrom Nikola Tesla udaljen koji od Niša preko Pirota i Dimitrovgrada vodi je od posmatranih gradova u proseku oko 300 do državne granice s Bugarskom, deo Kordidora kilometara. 10. Izborom dolinske varijante izgradnje autoputa kroz dolinu Nišave Ministarsvo za TURIZAM infrastrukturu RS nije uslišilo želju lokalnih – PRAKSA I ODRŽIVOST- vlasti za okolnu, brdsku varijantu. Jedan od glavnih razloga za podršku brdske varijante bio je zaštita obradivog zemljišta u dolini. Negotin 4.5.19. Turizam – trenutno stanje i Zaječar povezuje magistralni put E-771, dok Turistički promet u ovom regionu slabiji je su Zaječar i Knjaževac povezani regionalnim od regiona Donjeg Podunavlja. Tokom 2008. putem. godine region je posetilo 79.555 turista što predstavlja 3,51 odsto ukupnog turističkog 17 Planirana izgradnja autoputa kroz Istočnu prometa u Srbiji . Smeštajne kapacitete čine Srbiju znatno bi popravila trenutno njenu lošu hoteli, moteli, privatni smeštaj, planinarski povezanost s ostalim delovima zemlje. Iz istog domovi i učenička odmarališta, sa ukupno razloga pozitivno je i renoviranje magistralnog 2.362 ležaja. Kategorije hotelskog smeštaja ne puta Paraćin-Zaječar koje je u toku. odgovaraju standardima EU, već su rađeni po starim nacionalnim kategorizacijama. Mnogi Najvažniji železnički pravac je Niš-Pirot- od njih su u fazi privatizacije i rekonstrukcije. Dimitrovgrad-Bugarska. Iz Dimitrovgrada i Njihovi kapaciteti su uvršteni u ponudu Pirota dva puta dnevno imaju dolasci i polasci regiona, ali oni nisu u potpunosti upotrebljivi. za Beograd, jednom za Sofi ju i Istanbul. Važna Seoska domaćinstva koja su se prijavila OTO je i pruga koja ide od Niša preko Knjaževca, za smeštaj u ruralnom turizmu prošla su lokalne Zaječara i Negotina do pristaništa Prahovo. kriterijume kategorizacije koji ne ispunjavaju Saobraćaj na ovoj pruzi odvija se više puta standarde EU u potpunosti. dnevno. Blizina Stare planine vidi se kao jedna od Značajan robni transport odvija se i preko osnovnih prednosti u razvoju ruralnog turizma Dunava u opštini Negotin. opštine Zaječar. Ovaj oblik turizma nema dugu tradiciju i još uvek se nalazi u povoju. U selima Najbliži aerodrom je aerodrom Konstantin Veliki Mali Izvor i Nikoličevo razvijena je konkretna ponuda i ona uglavnom uključuje usluge hrane i smeštaja.
17 Turistički promet u Republici Srbiji u 2008, Republički zavod za statistiku Srbije. 2009. 160
4.5Istočna Srbija
Opštinu Knjaževac odlikuje ponuda ruralnog su u sistemu pružanja usluga hrane i smeštaja u turizma koja se u osnovi bazira na boravku u seoskim naseljima. seoskim domaćinstvima. U ponudi se nalazi 11 domaćinstava koja su manje ili više pravilno Na osnovu podataka o turizmu u Istočnoj Srbiji, raspoređena u svim delovima opštine. Broj ležaja može se identifi kovati postojanje nekoliko po domaćinstvu kreće se od šest do trideset. Pored različitih oblika turizma. Neki oblici imaju boravka u seoskim domaćinstvima, druženja značajan potencijal u ovom regionu, kao što su: sa domaćinima i uživanju u domaćoj hrani, posetiocima je na raspolaganju i neponovljivi Planinski turizam doživljaj prirode. Ona se s pravom svrstava u Stara Planina ima širok spektar celogodišnje najveće vrednosti ove turističke destinacije. turističke ponude: planinarenje, školske ekskurzije, planinski biciklizam, paraglajding, Opština Pirot je iz više razloga poznata kao i ponudu seoskog, lovnog i eko-turizma. po narodnoj tradiciji (ćilimi, pirotski sir, Prve ski-staze i dve žičare na Staroj planini tradicionalna arhitektura...) i deo tih vrednosti izgrađene su i puštene u rad od januara 2007. pretočen je i u ponudu ruralnog turizma. U čak godine. Do puštanja u rad skijališta Stara planina 16 seoskih naselja meštani se bave pružanjem najčešći posetioci planine bili su planinari, koji turističkih usluga (hrane i smeštaja). Iz ugla su koristili usluge planinarskog doma i hotela raznovrsnosti ponude posebno su atraktivna na lokalitetu Babin zub. Na lokalitetu Jabučko sela na obroncima Stare planine (jedno od ravnište izgrađeni su smeštajni kapaciteti. najupečatljivijih je selo Rsovci sa izvanrednim prirodnim i kulturnim vrednostima). Vlaška planina s kanjonom reke Jerme i manastir Posvećenost ruralnom turizmu uočava se i Poganovo česta je destinacija planinara, po ažuriranom i detaljnom sajtu Turističke učeničkih ekskurzija i vernika na obilasku organizacije opštine Pirot u delu koji se odnosi manastira. na ponudu ovog oblika turizma. Kulturni turizam Na krajnjem jugu ove regije nalazi se opština Prvenstveno u okviru rimskog nasleđa Dimitrovgrad. Njen prirodni ambijent, kao ponuda postoji od Gamzigrada do Ravne jedan od ključnih detalja u ponudi ruralnog (Felix Romuliana and Timacum Mi- turizma, takođe je vezan za Staru planinu. nus), srednjevekovnih utvrđenja i sakral- Ruralni turizam se prema nadležnim turističkim nih objekata, sa delimičnim učešćem etno radnicima posmatra kao poluga održivog razvoja, nasleđem u malim lokalnim zajednicama. s ciljem sprečavanja depopulacije i očuvanja Arheološki lokalitet Feliks Romulijana nalazi se prirode i kulturne baštine. Prema zvaničnim na UNESCO-voj listi svetske baštine od 2007. podacima kategorisano je 11 domaćinstava koja godine. Na ovom lokalitetu su intenzivirana 161
Istočna4.5 Srbija istraživanja i restauracije uz pomoć sredstava do- Turizam posebnih interesa bijenih od Ministarstva kulture RS i SR Nemačke. Turizam posebnih interesa uključuje speleološke i naučno-istraživačke aktivnos- U selu Ravno kod Knjaževca vrše se iskopavanja ti, planinski biciklizam i posmatranje ptica. na lokalitetu Timacum Minus, u čijoj se blizini Ove aktivnosti se sprovode većinom stihi- nalazi i arheo-etno park. jski, od strane specijalizovanih udruženja i društava. Posebna ponuda za ovaj vid tu- Ponuda kulturnog turizma proširena je u Ne- rizma nije uspostavljena. Ne postoje prop- gotinu i Knjaževcu putevima vina Srbije. isno obeležene staze ili osmatračnice za ptice.
Na putevima vina Srbije Timočki vinski rejon, s 4.5.20. Planovi za razvoj turizma rogljanskim i rajačkim pivnicama, nezaobilazna U regionu Istočne Srbije postoji više različitih je stanica. U ovim selima sa zaštićenom arhitek- planova za razvoj turizma, i to: MP Donje turom aktivna je petina nekadašnjih pivnica. Podunavlje18, MP Put rimskih careva (Felix Turistima je u ponudi degustacija i kupovi- Romuliana)19, Plan razvoja turizma na Staroj na vina i rakije, kao i organizacija ručkova. planini20 i Programa promocije i razvoja turizma Ruralni turizam u regionu nešto je razvijeniji u opštine Pirot21. Takođe, razvoj turizma postoji u opštinama Pirot i Knjaževac. Poslednjih godina svim strategijama lokalnog ekonomskog razvoja se ulažu napori u standardizaciju i klasifi kaciju (Annex III). smeštajnih kapaciteta. Kao komparativna pred- nost ovih seoskih domaćinstava, pored očuvane MP Donje Podunavlje obuhvata i opštinu prirode, naglašava se lokalna hrana (pirotski sir) Negotin. Ovim planom se predlažu pre svega i praktikovanje starih zanata (pirotski ćilimi). investicije u novi vinski risort, nepostojeći do sad Goste većinom čine izletnici i turisti u tranzitu u Srbiji, u selima Rogljevo, Rajac i Smedovac. koji su zainteresovani za proizvode i suvenire Takođe, predlog je da se celo selo Rogljevo (pirotska sela). pretvori u vinski resort visoke kategorije. Pored vinskog turizma priotitet je i obnavljanje hotela Banjski turizam Inex u Negotinu. Iskorišćenost termomineralnih izvora za potrebe turizma u regionu nije velika. Ponuda MP Put rimskih careva predviđa ulaganje u Gamzigradske Banje usmerena je ka reha- infrastrukturu lokaliteta Felix Romuliana bilitaciji bolesnika. Sportsko-rehabilitacioni i Timacum Minus. Najveća planirana centar Rogoška banja u procesu je privatizacije investicija u Romulijani je u centar za (ponuđen na prodaju). Nekadašnji hotel Mir u posetioce. Izgradnja starorimskog lavirinta i Zvonačkoj Banji je privatizovan, a zatim i ru- iniran. U ovoj Banji, i pored postojanja ponude TOS-a, nema više turističke infrastrukture, što 20 Plan razvoja turizma na Staroj planini sa predinvesticionom je izrazito loše uticalo na okolna sela jer je nji- studijom i fi zičko-tehničkim karakteristikama skijališta. Horwath i hov razvoj zavisio od Zvonačke Banje. Horwath Consulting, Zagreb, 2007. 21 18 Programa promocije i razvoja turizma opštine Pirot, M. Master plan turističke destinacije Donje Podunavlje, Ekonomski Gligorijević i M. Devedžić fakultet Univerziteta u Beograd, 2007.
19 Master plan kulturnoistorijske rute Put rimskih careva (Felix romuliana), Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu 162
4.5Istočna Srbija turizma na životnu sredinu tehnološkog parka upotpunilo bi turističku Stara planina proglašena je 1997. godine za ponudu. U selo Ravni bi se dislocirala Park prirode, zaštićeno prirodno dobro prve stara kuća sa Stare planine i predstavljala kategorije od strane Vlade RS na površini bi info-centar u arheo-etno parku Ravni. od 142.000 ha i uspostavljeno je trostepeno zoniranje zaštite. Shodno tadašnjim zonama Ipak, najviše polemike u javnosti, stručnoj i zaštite izgradnja predviđena Planom razvoja laičkoj, doneo je Plan razvoja turizma na Staroj turizma nije bila moguća. Smanjenje površine planini, na osnovu koga je Vlada RS donela pod zaštitom, promena zona zaštite i dobijanje Program razvoja planinskog turizma na području pozitivne procene uticaja plana na životnu Stare planine22. Po ovom programu planirano je sredinu pratili su politički pritisci i smene na da se na teritoriji Stare planine razvije skijaški rukovodećim funkcijama, posebno u Zavodu centar sa 40 ski-liftova, 30 ski-staza i dva velika za zaštitu prirode RS. Donošenjem Programa turistička kompleksa. Centar bi mogao da primi razvoja planinskog turizma i Prostornog 30.000 skijaša i u njegovu izgradnju treba uložiti plana za Staru planinu nije se postupalo po između 260 i 300 miliona evra. Na lokalitetu Zakonu o zaštiti životne sredine i Uredbi o Jabučko ravnište trebalo bi da bude središte zaštiti Parka prirode Stara planina24. Ovakvim ovog ski-centra. Plan razvoja, uz skijašku i stavovima i dokumentima se usprotivila stručna smeštajnu infrastrukturu, sportsko-rekreativni i i šira javnost. Potpisivanje peticija za povlačenje spa centar predviđa izgradnju saobraćajnica kao i Programa razvoja planinskog turizma nije komunalnu infrastukturu. Polemika je pre svega urodilo plodom, pa je izgradnja nastavljena. vođena sa aspekta ekološke održivosti razvoja Puštanje u rad prve ski-staze na Babinom zubu skijališta u odnosu na ugrožavanje prirodnih prethodilo je ozvaničavanju planova koji regulišu vrednosti Stare planine, sa ekonomskog aspekta razvoj turizma. Prve dve ski-staze pokazatelj jer nema dovoljno snega niti potencijala da se su negativnog uticaja na životnu sredinu Stare ugosti toliki broj gostiju i isplati investicija, kao i planine. Usled nestručno odrađenog posla sa socijalnog jer lokalno stanovništvo verovatno na mestima gde je iskrčena šuma za ski-staze neće imati velike koristi od celog projekta pa se erozija je izgradila jaruge duboke preko dva njime neće sprečiti dalja depopulacija regiona. metra. Saniranje ovih posledica još uvek traje, a materijalni troškovi sanacije su znatno povećali Program promocije i razvoja turizma opštine cenu investicije. Pirot kao osnovne linije turističkog proizvoda izdvaja omladinski i ekskurzivni turizam, eko- Lokalitet Jabučko ravnište bilo je turizam, seoski i rekreativni turizam. Strategija visokoplaninsko tresetište, veoma važno za lokalnog ekonomskog razvoja23 ove opštine očuvanje biodiverziteta na planini. Nalazilo se delom prati preporuke Programa promocije u prvoj zoni zaštite, što je novim planom zaštite i razvoja, ali se okreće i ka razvoju turizma na Stare planine izmenjeno. Gradnja hotela na Staroj planini, shodno planovima razvoja ski- ovom lokalitetu, nepovratno ga je uništila. Zbog centra. nestabilnog terena, temelj hotela je delom počeo da tone, neposredno nakon puštanja u rad. 4.5.21. Pritisci sektora 22 24 Program razvoja planinskog turizma na području Stare planine. Izjava dr Ljilane Amidžić, nekadašnje direktorke ZZZP RS, Službeni glasnik, broj 85. Beograd, 18.09.2007 Večernje novosti, 16. 12 .2007.
23 Strategija lokalnog ekonomskog razvoja Pirota. Beograd-Pirot. 2009. 163
Istočna4.5 Srbija
Ako se razvoj planinskog turizma na Staroj 4.5.22. Održivi turizam u regionu planini uporedi sa trenutno jedinim pravim ski- Klasičnog održivog turizma u regionu trenutno centrom u našoj zemlji, Kopaonikom, izgledi nema. Ruralni turizam u opštinama Knjaževac, za očuvanje životne sredine nisu najbolji. U NP Pirot i Dimitrovgrad je najbliži ovom Kopaonik izgradnja zimskog turističkog centra turističkom tipu, ali on je još uvek nedovoljno dovela je u pitanje njegov status zaštićenog razvijen. prirodnog dobra. Novi planovi o proširenju kapaciteta samo dodatno otežavaju situaciju. Potencijali za razvoj održivog turizma postoje, Slično se može očekivati i na Staroj planini, ali ih Program razvoja planinskog turizma na posebno kada je u pitanju divlja gradnja i Staroj planini nije uvažio. Ako dođe do njegove zagađenje voda-zemljišta. Nakon usvajanja pune realizacije, razvoj održivog turizma moraće Programa razvoja planinskog turizma, ali i pre da se ograniči samo na Tupižnicu i Vlašku toga, lokalno stanovništvo (pitanje je dali su planinu. kupovali lokalni meštani ili tajkuni-biznismeni iz većih gradova) masovno je kupovalo Predloženi set indikatora održivog ruralnog zemljište na samoj planini i u njenom podnožju. turizma za Istočnu Srbiju možete naći u Aneksu Očekivano je da kada ski-centar proradi počne 4.5.3. izgradnja vikendica na otkupljenim parcelama i bez dozvole nadležnih službi.Ovakav neodrživi razvoj je duboko zabrinjavajući, neće dovesti do 4.5.23. ZAKLJUČCI povraćaja uloženih investicija usled potrebnih I PREPORUKE ulaganja, boljitak života lokalnih meštana, Sledeća ekološka pitanja, njihov razvoj i/ili prihod za obnovu ovih lokaliteta a i ugroziće upravljanje njima važni su putokazi i faktori koji status zaštićenog prirodnog dobra. doprinose budućem održivom uspehu regiona, uopšteno, i razvoju održivog turizma posebno: Situacija i tmurna perspektiva se ipak delom može popraviti ukoliko se odustane od Predeo – Predeo Istočne Srbije igra integralnu megalomanskog širenja ski-centra prema ulogu u identitetu, ekonomskoj aktivnosti i Midžoru i drugim grebenima Stare planine, sa privlačnosti ovog regiona. Najviše se ističu ostajanjem ski-centra na lokacijama Babinog dve morfološke strukture – Stara planina zuba i Jabučkog ravništa gde su već napravljene i dolina reke Timok. Osim njih, postoji i nepopravljive ekološke štete, uz preduzimanje specijalni kompleks koji se sastoji od planina dodatnih mera na ublažavanju njihovih efekata. Deli Jovan, Stol, Tupižnica i Tresibaba, basena Knjaževac i Zaječar, kao doline reke Nišave. Preporuke: U procesu harmonizacije nacionalnog zakonodavstva sa zakonodavstvom 164
4.5Istočna Srbija
Evropske unije, Direktiva o predelima će otpada, dobrog kvaliteta za reciklažu. Kako postati sastavni faktor zaštite, očuvanja i je ovaj region jedan od najsiromašnijih u održivog korišćenja u celoj Srbiji. Za ovaj Srbiji, gotovo da ne postoji nikakva privredna region, ova direktiva će postati važan nosilac aktivnost, niti razvijena mreža sakupljača. podrške zaštiti jednog od osnovnih elemenata Jedino se sakupljaju metal i tekstlini otpad. ruralnog turizma, pošto je ovaj predeo Ne postoje tačni podaci o količini i sastavu pod teškim pritiskom neodrživog razvoja. otpada napravljenog na teritoriji ovih opština. Novembra 2009. godine usvojen je Regionalni Demografi ja – Raštrkana naselja ovog plan za upravljanje otpadom za opštine Zaječar, regiona ukazuju na nizak intenzitet pritiska Boljevac, Bor, Kladovo, Majdanpek, Negotin i urbanizacije na životnu sredinu. Mnoga Knjaževac25. Postoji primarna selekcija PET sela su potpuno napuštena. Održavanje ambalaže u gradovima, ali ne i u selima regiona. autentičnih karakteristika ove oblasti – kao Preporuke: Jedan od osnovnih pokretača što su tradicionalni načini života i proizvodnje održivog upravljanja otpadom jeste osigurati hrane u lokalnim selima – pod pritiskom je dovoljno sredstava za operativne troškove. promena u demografskoj stukturi i smanjenja populacije zbog iseljavanja. Prema statističkim Uskladiti nivo naknada za sakupljanje otpada podacima, prosečna starost stanovnika ove kako bi se obezbedila održivost usluga. Imajući teritorije od četiri opštine je 44,2 godine, a u vidu osetljivost pitanja u vezi sa komunalnim prisutan je i negativan demografski trend. uslugama i slabu ekonomsku situaciju, novi sistem Što se tiče nivoa obrazovanja, oko 90 odsto određivanja cena trebalo bi uvoditi postepeno. stanovništva ima osnovnu i srednju školu. Reciklaža otpada treba da bude sastavni Preporuke: Planovi za ruralni razvoj u kombinaciji deo regionalnih planova za upravljanje s planovima za održivi turizam treba da imaju otpadom, zajedno sa formiranjem sveobuhvatni pristup, ne samo da predlažu iscrpnog programa edukacije o reciklaži. aktivnosti kojim bi se preokrenula migracija već i da stimulišu dugoročno održive privredne Komunalne službe nemaju odgovarajuću opremu, aktivnosti u ruralnim područjima, pri čemu dovoljno kontejnera za sakupljanje otpada, ruralni turizam može da igra odlučujuću ulogu. sredstva za sanaciju nesanitarnih deponija.
Otpad i reciklaža – Situacija po pitanju Snažna je potreba za učešćem privatnog sakupljanja otpada u ovom regionu jedna je sektora u sistemu upravljanja otpadom i od najlošijih u Srbiji. Samo 60 odsto otpada razvojem saradnje između javnog i privatnog sakuplja se i odlaže u neadekvatne deponije koje sektora. U tom pogledu, pažljivo treba ne zadovoljavaju osnovne standarde. Nelegalne razmotriti iskustva opštine Veliko Gradište. deponije se nalaze svuda po regionu, na primer opštine Negotin i Knjaževac su prve na listi s Generalno, ne postoji organizovani sistem za najvećim brojem ilegalnih smetlišta. Sakupljanje jačanje kapaciteta lokalne zajednice i razvoj otpada je čvrsto povezano s industrijskim javne svesti o problemima i rešenjima za održivo aktivnostima, jer se generišu velike količine upravljanje otpadom. NVO su uključene u
25 Regionalni plan upravljanja otpadom za opštine Zaječar, Boljevac, Bor, Kladovo, Majdanpek, Negotin i Knjaževac, Univerzitet u No- vom Sadu, Departman za zaštitu životne sredine, novembar 2009. 165
Istočna4.5 Srbija
i vlažnim šumama, kao i goletima i stenovitim projekte o recikliranju, ali u većini slučajeva u staništima. Livadska vegetacija (klase Festuco- školama i obdaništima ne postoje seminari o Brometea i Molinio-Arrhenatereta) postoji reciklaži i upravljanju otpadom. Od suštinske u fragmentima širom regiona. Alpske livade je važnosti da lokalne vlasti i komunalne službe koje pripadaju klasi Juncetea trifi di dominiraju uključe u svoje planove kampanje za dizanje višim visinama Stare planine. Zaštićena svesti kako bi adekvatno informisali građane i područja – dva velika kompleksa Park prirode razvili svest o održivom upravljanju otpadom. Stara planina (486 kvadratna kilometra, sa Posebnu pažnju treba posvetiti ruralnim 1.190 vrsta biljaka, od kojih je 116 endemsko, oblastima jer imaju specifi čne probleme s i bogata fauna) i SRP Jerma ( Jerma nažalost organskim otpadom i nekim vrstama opasnog još nije zaštićena, godinama se odugovlači otpada, kao što je ambalaža pesticida. procedura)(68 kvadratnih kilometara, sa 901 vrstom, 77 endemskih vrsta i bogata Organizovanje regionalnog klastera i njegove fauna). Ima mali Specijalni rezervat prirode aktivnosti mogu pomoći u smanjenju i „Venerina vlas“ na svega 0,27 ha) u zoni Jerme. ponovnoj upotrebi otpada; nivo reciklaže, Preporuke: Obezbediti da svi važni planovi sakupljanje i obrada otpada i obezbeđivanje razvoja budu obuhvaćeni Starteškom procenom funkcionalne i ažurirane baze podataka o uticaja kao i Procenom uticaja na životnu reciklaži na regionalnom nivou; formiranje i sredinu. Podsticati dalje proglašavanje zaštićenih razvoj specijalnih programa obuke i jačanje područja radi očuvanja i zaštite biodiverziteta. kapaciteta članova klastera; zauzimanje za zdravstvenu i socijalnu zaštitu pojedinačnih Vazduh - Zahvaljući ograničenom sakupljača sekundarnih sirovina; poboljšanje razvoju teške industrije nisu uočene opas- položaja i zaštita prava marginalizovanih nosti od zagađenja vazduha, a smatra se društvenih grupa; jačanje uticaj javnog mnjenja. da je seoski vazduh visokog kvaliteta. Preporuke: To ne znači da obiman sistem za Lokalne zajednice trebalo bi da pripreme praćenje nije potreban. projekte o sanaciji zagađenih zaštićenih područja, lokaliteta, i reka, i konkurišu Voda – Dunav, Timok i njihove pritoke Crni za sredstva iz raspoloživih fondova. Timok i Beli Timok glavne su reke ovog regiona. Čiste reke i izdašna kraška vrela karakteristični Biodiverzitet – Nizijski predeli i brdski su za planinske regije istočne Srbije. Glavne reke region, kao i velike doline iskorišćene su ili Timok, sa svojim pritokama, i Nišava zagađene za naseljavanje ili kao obradivo zemljište. su nizvodno od većih urbanih područja. Reke Prirodni ekosistemi zauzimaju prvenstveno ne zadovoljavaju prihvatljive standarde kvaliteta brdske i planinske regione. Velike površine voda. Kvalitet vode iz Dunava varira od klase II Istočne Srbije pokrivene su šumama; do III, kvalitet delova Timoka, Trgoviški i Beli termofl inim (Quercion pubescenti-petraeae) 166
4.5Istočna Srbija
Timok i Nišava isto se kreću od II do III klase, zaposlen je u proizvodnji (35 odsto). Najviši pa do izvan klasifi kacije. Naročito zabrinjava procenat zaposlenih u industrijskom sektoru Grlište (Zaječar) koje su zagadile Lasovačka je u Pirotu (50 odsto) i Knjaževcu (48 odsto). i Lenovačka reka. Okolna erozija zemljišta, Trgovinski sektor zapošljava oko devet odsto, nekontrolisana upotreba agro-tehničkih mera a zemljoradnja oko tri odsto stanovništva. na obradivo zemljište i neplanirana izgradnja Broj ljudi koji rade u turizmu je skroman vikendica na obali jezera, ako nisu osnovni (jedan odsto), dok je jedina opština koja se izvor zagađenja, svakako doprinose situaciji. izdvaja po ovom pitanju Dimitrovgrad sa U planinama većina reka je visokog I ili I/ osam odsto zaposlenih u turističkom sektoru. II kvaliteta vode (Crni Timok uzvodno od Preporuke: Jasno je da je neophodno povećanje Zaječara i vodotokovi u planinskim oblastima, investicija u tradicionalne industrije kako bi uzvodno od Pirota, Dimitrovgrada i Knjaževca). bile konkurentne, kao i nove investicije da bi se Jasno je da je potrebno ponovo razmotriti stvorila šira ekonomska baza. Održivi ruralni pitanje upravljanja vodom, naročito otpadnim. turizam ima potencijal da odigra važnu ulogu, Preporuke: Kao i kod drugih regiona pomenutih ali mora biti podržan primenom sveobuhvatnog u ovom izveštaju, očekuje se da će primena plana regionalnog razvoja. Okvirne direktive o vodama doneti promenu i obezbediti strukture koje bi se pravovremeno Transport – Planirana izgradnja autoputa bavile ovim pitanjima. kroz Istočnu Srbiju značajano bi poboljšala trenutno slabu putnu povezanost ovog regiona Zemljište - Pretnju za zemljište predstavlja sa ostatkom zemlje. Iz istog razloga veoma je zagađenje od eksploatacije ruda u opštinama važna rekonstrukcija magistralnog puta Paraćin- Zaječar i Negotin (aluvijalne rečne ratarske Zaječar koja je trenutno u toku. Ostali vidovi površine od Velikog Timoka nizvodno od saobraćaja, kao što su javni drumski prevoz ušća reka Bor i Krivelj), industrija u opštinama i železnica, treba da budu unapređeni radi Negotin, Zaječar i Knjaževac, erozija i suša, pružanja obuhvatnih opcija za prilaz tom regionu. nekontrolisane upotrebe agrohemikalija Preporuke: Ekonomski potencijal ovog u ravnicama i nižim brdskim predelima. regiona, naročito turizma, može da se ostvari Preporuke: Podsticanje razvoja sveobuhvatnih samo uz sveobuhvatan i integrisan saobraćajni programa za ublažavanje zagađenja za sve sistem koji pruža lak pristup regionu. otkrivene izvore. Obezbediti efi kasan program praćenja i kontrole.Proceniti izvodljivost za Energija – Ovim regionom dominiraju čišćenje i obnavljanje oštećenih područja i građevine izgrađene između 1941. i 1990. godine napraviti akcioni plan da bi se to izvelo. Uvesti (90 odsto). Porodične kuće predstavljaju 93 odsto obrazovni program o zdravlju, bezbednosti i svih zgrada i 98,65 odsto su samostalne kuće, od zaštiti životne sredine. kojih je 49,8 odsto ruralno. Uprkos postojećim propisima o termičkoj zaštiti zgrada i oštrim Zaposlenost – Gledano individualno po zimama, većina zgrada nema ili ima nedovoljnu sektorima, najveći udeo zaposlenih u regionu termoizolaciju. Samim tim, apsolutno nije u skladu s važećim uredbama i standardima o 167
Istočna4.5 Srbija termalnoj ugodnosti i zaštiti. Domaćinstva u adaptaciji starijih povratnika iz gradova uglavnom koriste različite vrste peći ili u usporavaju napredak ovakvog tipa proizvodnje27. najboljem slučaju sistem centralnog grejanja Preporuke: Pažljivo treba razmotriti sa zasebnim furunama. U većini slučajeva, za balansiranje kulturnog integriteta u okviru grejanje se koristi čvrsto gorivo, uglavnom drvo. ruralne zajednice i uvođenje alternativnih Preporuke: Energetska efi kasnost bi trebalo poljoprivrednih pristupa. Treba da se sprovede da bude prioritet, zajedno sa obrazovanjem sveobuhvatni plan ruralnog razvoja, u okviru i opštinskim strukturama podrške kako bi kojeg poljoprivreda nije samo jedan već glavni se obezbedio isplativi retro- fi t program. faktor, a edukacija dolazi druga po redu.
Industrija – Ovim sektorom, iako zapošljava Vinogradarstvo – Ovaj region poznat je po najveći broj ljudi u regionu, dominiralo je gajenju vina koje je prisutno već vekovima. nekoliko velikih industrija koje već neko Dosta vinograda uspešno posluje, ali mnogima vreme slabe i ostavljaju u nasleđe značajno su potrebne investicije kako bi se odvojili od zagađenje životne sredine koje mora da se reši. državnog vlasništva. Vinogradarski turizam Privatizacija i strane investicije odvijaju se sporo. već je prihvaćen i izdati su planovi za njegov Preporuke: Treba koordinirati razvoj razvoj. Kao i u drugim zemljama s priznatom sveobuhvatnog plana razvoja i prepoznati potrebe vinskom industrijom, uspeh vinarija je prioritet, za privlačenjem stranih ulaganja. Turizam bi a turizam može da obezbedi značajan dodatni mogao igrati značajnu ulogu u ovom programu. doprinos. Uspeh vinskog turizma može se odvijati parelelno ili biti podsticaj za razvoj Poljoprivreda – Poljoprivredno zemljište u dobrog kvalieta privrednih proizvoda, restorana Istočnoj Srbiji pokriva 60,4 odsto ukupne i drugih oblika turizma. Preporuke: Stimulisati površine regiona. Struktura poljoprivrednog nove investicije u vinogradarstvu stvaranjem zemljišta gotovo je ista u svim opštinama regiona, neohodnih podsticaja za privlačenje investitora. s odstupanjima ne većim od pet odsto. Strategija za lokalni ekonomski razvoj Pirota26 postavila Šumarstvo, lov i ribolov – Istočna Srbija je je na razmatranje probleme poljoprivredne region koji pokriva oko 155.000 ha šuma, proizvodnje koji se odnose na čitav region što iznosi ukupno osam odsto šuma Srbije. istočne Srbije. Problemi su prvenstveno Jezera Zavoj i Grlište nude mogućnosti za vezani za malu veličinu poseda i veliki ribolov dok su područja za lov Tupižnica, procenat starijih ljudi među poljoprivrednom Tresibaba, Vidlič, Vratna i Stara Planina. populacijom. Organska poljoprivreda razvija Sva lovišta su opremljena lovačkim kućama se preko Zemljoradničke zadruge u Arbilju za smeštaj lovaca. Lovištima upravljaju ili koja isporučuje proizvode za izvoz u EU. Ipak, lokalna lovačka udruženja ili JPSrbijašume. trenutna potražnja tržišta je veća nego što Preporuke: Treba osigurati da svi navedeni zadruga može da proizvede, sertifi kati i veštačka upravljači prate međunarodnu „dobru praksu“ oplodnja su skupi i još važnije, nedostatak ljudi po pitanju održivosti. Ne samo da obezbede u selima, slaba infrastruktura, kao i teškoće njihovu dugoročnu održivost i ekonomski
26 Strategija za lokalni ekonomski razvoj Pirota u funkciji formiranja Kancelraije za lokalni ekonomsku razvoj Pirot,a 2009.
27 Izveštaj sa radionice u okviru projekta Zelena info mreža, EkoFo- rum, 21. novembar 2009. 168
4.5Istočna Srbija
doprinos, nego i da otvore i prošire tržište i za očuvanje etno ambijenta, ruralnog izgleda i privuku posetioce. U šumarstvu bi trebalo duha stanovnika ovog područja. Mnoge oblasti forsirati uzgoj autohtonih vrsta drveća i Evrope morale su da se nose s ovim pitanjem održavati šumski sastav, sklop, obrast što sličnije i nije ga lako rešiti. Odustati od neodrživog prirodnom, kao i povećati opštu satrostnu širenja ski-centra prema Midžoru i drugim strukturu šuma. U lovstvu i ribarstvu pomagati grebenima Stare planine, sa ostajanjem ski- opstanak autohtonih vrsta i redukovati prisustvo centra na lokacijama Babinog zuba i Jabučkog alohtonih vrsta životinja. ravništa gde su već napravljene nepopravljive ekološke štete, uz preduzimanje dodatnih mera na ublažavanju njihovih efekata. 4.5.24. ZAKLJUČCI I PREPORUKE ZA RAZVOJ Treba razmotriti primenu strateške procene TURIZMA U ISTOČNOJ uticaja na ovaj razvojni plan ako nije previše SRBIJI kasno. Ovo bi trebalo da ukaže na mnoge Okosnica razvoja turizma u regionu Istočne direktne i indirektne uticaje razvoja i dozvoli Srbije je planinski turizam na Staroj planini. pokretanje sanacionih i ublažujućih aktivnosti. Planirane kapitalne investicije za izgradnju najvećeg zimskog ski-odmarališta na Balkanu Pravna snaga uredbi i propisa u vezi sa statusom mogu delom pozitivno da utiču na ruralnu zaštićenih područja postoji i trebalo bi je korisiti sredinu oko ski-centra. Nažalost, isto se ne za sprečavanje daljeg kršenja ekoloških principa može reći za socijalne i ekološke uticaje. i promovisanje principa održivosti prilikom Preporuke: Treba nastaviti s nastojanjima da budućeg razvijanja turizma. se ekološka pitanja i pitanje održivosti uvrste u ove razvojne planove. Treba nastaviti napore da Predložiti Staru planinu za UNESCO Čovek bi se utvrdile potencijalne koristi od ruralnog i biosfera (MAB) program i proglasiti je za turizma na Staroj planini. Na simpozijumu rezervat biosfere. Na taj način bi se razvoj i Društva urbanista Srbije pod nazivom praćenje turizma, kao i drugih aktivnosti, ovde „Strateški i metodološki prostupi za promociju odvijali prema međunarodnim standardima. turističog potencijala srpskog sela“, koji je održan 2007, predstavljeni su projekti rekonstrukcije To bi moglo da promoviše i dovede u fokus neke starih i konstrukcije novih porodičnih kuća prednosti ove oblasti, kao što su tradicionalni na Staroj planini. Ovi pilot-projekti pružaju život, hrana i potencijal za razvoj poljoprivrede. izuzetnu osnovu za zaštitu arhitekture Stare Poboljšana i funkcionalna koordinacija između planine i u planiranju buduće izgradnje. nadležnih institucija JP Srbijašume sa svojim Dalji rad na razvoju ruralnog turizma u regionu, lokalnim upravama, resornim ministarstvima, naročito u opštinama u blizini Stare planine, republičke i lokalne turističke organizacije može ublažiti uticaj planiranog visokorazvijenog i opštine, NVO, donatora i realizatora planinskog turističkog centra. međunarodno fi nansiranih projekata. Podsticati stvaranje neophodnih struktura Treba razmotriti ograničenja koja ne podstiču podrške koje su potrebne za poboljšanje prodaju ruralnih porodičnih kuća čiju bi namenu ekonomskih prilika putem održivog ruralnog budući vlasnici sigurno promenili. To je važno 169
Istočna4.5 Srbija turizma, što bi pomoglo da se spreči iseljavanje Održavanje jedne od autentičnih karakteristika iz ovog regiona i poboljša kapacitet u okviru ovog područja, tradicionalni život i proizvodnja zajednice i da se stvori šira ekonomska baza. hrane u lokalnim selima je pod pritiskom Na planinama Tupižnica i Vlaška planina može se demografske strukture i smanjenja broja razviti održivi planinski turizam koji kombinuje stanovnika. smeštaj u seoskim kućama i planinskim kolibama sa sportskim i rekreativnim sadržajem. Neophodna je koordinacija između inicijativa Fokusirati napore za njegov razvoj u skladu sa za planiranje ruralnog razvoja, upravljanje principima održivosti. Ovo bi moglo da igra životnom sredinom i ruralnog turizma, koja značajnu ulogu u zaustavljanju neodrživog treba da da energiju, ulije optimizam i pruži razvoja na Staroj planini. podršku u cilju ograničavanja i sprečavanja migracije iz sela u grad. Obnova Zvonačke Banje i obnavljanje turi- stičkog prometa pružiće podsticaj za opstanak okolnih sela, čija je populacija već teško pogo- đena migracijom.
Odrediti održivost, podršku (lokalnu, opštinsku, državnu, itd) i pristup fi nansijama (državnim – privatnim). Treba napraviti celokupni plan razvoja. Prateći najnovije trendove u banjama Evrope, razvoj spa turizma u regionu treba da uzme u obzir povećanje raznovrsnosti u spa odmaralištima5 da bi bio centar ponude u okviru klastera koji ima kapacitet da privuče širok spektar tipova turizma i proširi sezonu lokacija. Tako, osim medicinskog turizma, trebalo bi da postoje sportski i fi tnes, konferencijski, manifestacioni turizam, kao i ostale vrste turizma.
Održivo i organsko gajenje Zemljoradničke zadruge pruža potencijalnu platformu za povezivanje poljoprivrede i turizma. Preporuke: Podsticati i podržati ulogu Zemljoradničke zadruge kao potencijalne platforme za umrežavanje i obuku o razvoju ruralnog turizma. 28 Sibinović M, Belij M, 2010. Termalne vode Rogoške banje kao osnov razvoja banjskog turizma Knjaževačkog kraja,. Glasnik SGD. sv. 90
5 0
. 5. Razvojne politike, zakonski okvir i mehanizmi njihove implementacije
Za ovo istraživanje korišćeni su dostupni S obzirom na to da su rezultati analiza i intervjua dokumenti u Srbiji o ruralnom turizmu, razvoju navedeni u tekstu, želimo posebno da istaknemo turizma i očuvanja životne sredine. Analizirani neke od zaključaka koji se odnose na planiranje dokumenti odnose se na celu Srbiju, određenu i pravne dokumente analizirane u studiji, kao regiju ili su lokalnog karaktera. Kao što je i njihovu implementaciju. Cilj je da se istaknu napomenuto u uvodnom delu, veliki problem je solidno urađeni dokumenti i skrene pažnja na podela na regione obuhvaćene ovim projektom, nedoslednosti koje mogu da utiču na budućnost ne podudara sa zvaničnim administrativnim ruralnog i održivog razvoja. podelama Srbije. Imajući u vidu regionalne dokumente o razvoju, uloženi su napori da se • Na nacionalnom nivou objavljeni su izdvoje planovi koji se tiču pre svega opština strateški i razvojni dokumenti koji se odnose koje pripadaju istraživanim regionima. na ruralni razvoj, razvoj turizma i očuvanje životne sredine. Oni defi nišu radnje i rešenja Analiza dokumenata i njihovo sprovođenje koje treba primeniti u određenom periodu obavljeno je u dve faze. Prva faza je kabinetsko na nivou cele Srbije ili nekih njenih manjih istraživanje u toku koga su obrađeni svi teritorijalnih jedinica. Tek se delimično dokumenti relevantni za temu istraživanja počelo s radom na realizaciji ovih aktivnosti. (strateški i razvojni planovi, urbanistički • Kada je reč o realizaciji planova za razvoj planovi, analiza uticaja itd). Analizom ovih turizma u Srbiji, svesni smo toga da se započelo dokumenata došlo se do spiska pitanja za s onim koji su ekonomski perspektivniji (na intervjue sa zainteresovanim stranama u primer, ski-centar na Staroj planini), ali ne i lokalnim zajednicama (opštinama). Rezultati nužno najkompatibilniji sa međunarodnom ove analize zajedno s odgovorima iz upitnika praksom u pogledu održivosti i principima uključeni su u ovu studiju. Najveći problem zaštite prirode. Analiza ovih dokumenata tokom intervjua bili su šablonski odgovori po pokazuje da nisu uvek jasni u pogledu toga gotovo svim opštinama. Na primer, na pitanje šta je prioritet za akciju ili šta treba staviti na kako se troši novac iz opštinskog fonda za prvo mesto po važnosti. životnu sredinu, odgovor je najčešće u svim • Neki od zaključaka prikazanih u ovim opštinama bio isti - „prema planu i programu dokumentima, kao i u regionalnim i koji je odobrilo Ministarstvo“. Bilo je teško opštinskim dokumentima, ne pokrivaju u dobiti detaljnije odgovore. potpunosti ekonomsku i socijalnu stvarnost U analizi dokumenata u vezi s razvojem turizma, posmatranog područja. Jednostavno rečeno od velikog značaja bio je dokument Analiza – želje su postavljene na mnogo viši nivo uključenosti turizma u lokalnim razvojnim u odnosu na realne mogućnosti za razvoj. strategijama1 razvijen u okviru zajedničkog Odnosno, ne postoji održivost projekta/ programa UN. programa, jer osim ekonomske ili socijalne komponente nije zadovoljen treći stub održivosti – ekologija. 1 1 Analiza uključenosti turizma u lokalnim razvojnim strategijama. Zajednički program UN Održivi turizam u funkciji ruralnog razvoja, Beograd, 2011. 172
5.Razvojne politike, zakonski okvir i mehanizmi njihove implementacije • Nedostatak fi nansijskih sredstava za u potpunosti je drugačija. Brojni incidenti realizaciju planiranih aktivnosti je česta. koji se ističu u štampi ne govore u prilog To je posebno evidentno u implementaciji kvaliteta ovih usluga i primeni zakona. Lokalnih ekoloških akcionih planova • Glavni problem u primeni zakonskih (LEAP-a). Većina ispitanika je pohvalila odredbi jeste nedostatak saglasnosti oko donošenje dokumenta LEAP-a, ali je nadležnosti za određeni problem. Većina kritikovala njegovu primenu. Razlog za to lokalnih i državnih institucija proglasila je su ekonomske prepreke za implementaciju nenadležnost za mnoge probleme očuvanja planova, pa se stoga čekaju „bolja” vremena. životne sredine, zbog čega se postavlja • Pozitivno je što su neki regioni ili opštine pitanje ko se o ovim problemima brine. Deo usvojili planove za razvoj turizma. Pojedini problema leži u nedostatku podzakonskih su čak razvili posebne planove za razvoj akata koji bi rešili ovu dilemu. Mnoge održivog turizma. Nažalost, mnogi od njih probleme generiše nerešen sukob interesa, vode se idejom „šta bi bilo kad bi bilo”. kada na jednom istom prostoru ili u odnosu Objektivnost i stručna analiza morale bi da na jedan isti resurs, gravitira više interesnih preuzmu primat u pripremi ovih planova grupa čije aktivnosti ne mogu da egzistiraju kako bi se oni najbolje sproveli. Samo su paralelno, jedna drugu uglavnom isključuju. veći opštinski centri sastavili sve važne Brojni strateški dokumenti ne prepoznaju strateške i razvojne dokumente. Manje jasno ove sukobe interesa I nedaju rešenja opštine su kreirale samo neke od planova ili za njihovo izbegavanje. su tek u fazi izrade.Studija procene uticaja • Kada se radi o realizaciji velikih projekata koji na životnu sredinu (za projekte) i Strateške se bave važnim pitanjima održivog razvoja studije procene uticaja na životnu sredinu (npr. izgradnja regionalnih deponija), često (za programe i planove) se često rade samo se probijaju planirani rok i budžet. Razlog radi zadovoljavanja forme i da se rezultati i nije samo promenljiva globalna ekonomska analize, kao i zaključci ponekad već unapred situacija, već i loše osmišljen projekat. znaju pošto samu izradu i uglavnom plaćaju • Prostorni planovi se uglavnom ne slede. Neki zainteresovani investitori. Veoma je velika od njih su zastareli i čekaju modernizaciju. odgovornost na institucijama koje izdaju Drugi se ne poštuju u potpunosti ili prolaze sertifi kate/akreditacije kompanijama koje kroz naknadne izmene kako bi se prilagodili rade takve studije. „novoj realnosti”. • Deklarativna priroda pitanja očuvanja • Konačno, treba pomenuti i neusaglašenost životne sredine već je pomenuta. Dokumenti među dokumentima za planiranje koji se u vezi sa zaštitom određenih područja odnose na istu teritoriju. Dok jedni žele zaista su sastavljeni prema međunarodnim da zaštite svoju teritoriju i samo razvijaju standardima, ali im nedostaje adekvatna održivost, drugi smatraju da razvoj treba da primena kao i kontinuirano nadgledanje bude samo u komercijalne svrhe. primene. • Pored donetih propisa, osnovane su i specijalne službe po opštinama koje se brinu o životnoj sredini. Situacija na terenu 6. Poteškoće i mogućnosti za održivi razvoj turizma u ruralnim krajevim
Održivi razvoj turizma u ruralnoj Srbiji mora da zemlje od bivših velikih poljoprivrednih prevaziđe mnoge poteškoće kako bi u potpunosti zadruga i velikog broja domaćinstava, važna iskoristio prepoznati potencijal ovih oblasti. poljoprivredna dobra prešla su u vlasništvo Na osnovu teorijskih istraživanja i intervjua sa brojnih kompanija. Neke od njih planiraju da se najvažnijim predstavnicima za razvoj ruralnog bave poljoprivrednom proizvodnjom, a većina turizma u četiri odabrane regije – južni Banat, čeka odobrenje države da proda zemlju stranim donje Podunavlje, istočna i centralna Srbija – kompanijama. Iz želje za profi tom mnoge uočene su glavne poteškoće i mogućnosti za internacionalne agrokompanije uspostaviće održivi razvoj turizma. sistem industrijske poljoprivrede koji iskorišćava vodu i gorivo na neodrživ način ako zakon nije Poteškoće dovoljno rigorozan. Industrijska poljoprivreda Demografi ja. Populacija se smanjuje u mnogim zagađuje životnu sredinu zbog velike upotrebe selima koja su udaljena od urbanih centara ili se hemikalija, zagađuje vodu, izaziva eroziju tla i nalaze u pograničnim krajevima. Treba naglasiti narušava biodiverzitet.4 i da je stopa rađanja veoma niska u poslednjih 50 godina (V.Nikitović, demograf2). Razlog Slaba infrastruktura u selima. Do devedesetih tome je što veliki broj omladine odlazi i napušta godina prošloga veka infrastruktura u selima stariju populaciju. U poslednjih 10 godina u 370 održavala se redovno. Radile su seoske škole, sela širom Srbije nije rođeno nijedno dete (M. domovi zdravlja i održavali su se prohodnost Vukmirović, direktor Zavoda za statistiku RS3). puteva i sistem električne energije. Međutim, čak ni tada mnoga planinska sela nisu imala Održivost ruralnog života. Uzrok masovne struju, telefon niti asfaltirani put. selidbe su teški uslovi života u ruralnom okruženju, kao i siromaštvo. Usled propadanja Danas je slika još gora. Škole su napuštene poljoprivrednih zadruga domaćinstva su se ili imaju jednocifren broj đaka. Dispanzeri prebacila na samostalnu proizvodnju. Mnoga su prebačeni u grad ili rade samo dva sata domaćinstva nisu mogla da se prilagode nedeljno, a putevi se slabo održavaju. Ne promeni i obezbede uslove za egzistenciju. Da postoji organizovano odvoženje otpada, lokalne bi preživeli, stanovnici sela su radili u gradskim prodavnice snabdevene su samo osnovnim fabrikama, a poljoprivreda je bila sekundarno životnim namirnicama, slabog izbora i kvaliteta, zanimanje. Međutim, zbog zatvaranja fabrika a po znatno višim cenama. morali su da se suoče sa životom na selu. Nepripremljeni za modernu poljoprivredu, neki Neraznovrsnost ponude u ruralnom turizmu. su prodali svoju zemlju i imanje i preselili se u Domaćinstva su se uglavnom usmerila na gradove. Oni koji su ostali na selu obrađivali su pružanje usluga smeštaja i hrane za turiste. Zbog ovakve ponude, domaće turiste privlači zemlju su samo za svoje lične potrebe. odlazak na selo samo zbog dobre i zdrave hrane. Turisti sami organizuju dodatne aktivnosti Struktura vlasništva poljoprivrednih površina. (pešačenje, vožnja bicikla). Domaćinstva koja su Poteškoće za male farmere i životnu sredinu u svoju ponudu uvrstila i neke dodatne objekte, posebno su izraženi u Vojvodini. Kupovinom 2 na primer bazen, povećala su posetu tokom 4 32,3 Isto Tekst Rode zaboravile Srbiju. Veb-sajt Radio-televizije Srbije. 21. maj 2011.
4 Horrigan, L. at al. (2002) Kako održiva poljoprivreda utiče na životnu sredinu i zdravlje ljudi, Štetnost industrijske poljoprivrede, Perspektive u očuvanju životne sredine i zdravlja, Izdanje 110 174
6.Poteškoće i mogućnosti za održivi razvoj turizma u ruralnim krajevim leta za i do 100%. Nedostatak raznovrsne tradicionalnu arhitekturu, ili su je potpuno ponude najviše se ogleda u nekim specifi čnim ignorisale. Ovo je dovelo do arhitektonski ružne aktivnostima, kao što su posmatranje ptica, slike sela i gubljenja etno izgleda za mnoga od planinski biciklizam, sportsko penjanje, obilazak njih. Dominantan tradicionalni izgled zadržao pećina, vožnja kanua i ribolov. se u selima koja su delimično ili potpuno napuštena. Neupućenost u moderne tokove u turizmu. Ruralno stanovništvo koje je počelo da se Raskorak između propisa i stvarne slike na bavi turizmom nije profesionalno obučeno terenu. Zakonska regulativa koja uređuje oblast za pružanje usluga turistima. To dovodi do zagađenja životne sredine je većim delom razlika u shvatanju koncepta ruralnog turizma, usaglašena sa propisima EU. Nažalost, trenutna standarda kvaliteta i održivosti. Loklane situacija na terenu je drugačija, jer problem turističke organizacije su počele sa obukom, ali nastaje u primeni zakona. Industrijske i gradske rezultati još nisu vidljivi. otpadne vode završavaju u rekama. Uprkos kampanji Očistimo Srbiju, stalno se pojavljuju Standardizacija smeštajnih objekata. Različita divlje deponije. Otrovni otpad ispušta se u shvatanja ruralnog turizma i uslova koje odvodne kanale. Ilegalnom sečom šuma građani on zahteva prouzrokuju različite stepene nadoknađuju svoj mali budžet. Poljoprivrednici kvaliteta u pogledu smeštaja i obroka. koji proizvode hranu za prodaju ne znaju Neizbežna je standardizacija i kategorizacija dovoljno o pesticidima i samim tim u proizvodu u ovim oblastima. Međutim, u Pravilniku o postoji velika količina neželjenih sastojaka. U minimalnim tehničkim i sanitarno-higijenskim 5 većini slučajeva oni formiraju bašte za ličnu uslovima koji je usvojen krajem 2010. godine, upotrebu, a ostatak zemlje koju obrađuju i treitaju nije se vodilo računa o stvarnoj slici na terenu. hemikalijama ostaje bez stručnog nadzora. Ovo Većina domaćinstava ne može da ispuni ove dovodi u pitanje kvalitet proizvedene hrane, čak visoke standarde, koji podsećaju na one iz i u tradicionalno čistim ruralnim krajevima. komercijalne turističke industrije. Ako se Razloga za postojanje aktivnosti koje ugožavaju specifi čnosti ruralnog turizma ne uzmu u obzir, životnu sredinu predstavnici lokalnih institucija neka će domaćinstva biti primorana da pružaju vide u neusaglašenosti propisa na svim nivoima, nelegalne usluge ili da napuste turistički sektor. nejasnim nadležnostima između institucija Potreban je sveobuhvatan pristup, informisanje (posebno inspekcijsim poslovima), nerazvijenoj domaćinstava koja se bave turizmom o svim infrastrukturi6, ali i neefi kasnim sudovima. aspektima ove industrije, kao i unapređenje smeštaja. Država ima deklarativni pristup očuvanju prirode. U Srbiji je pod zaštitom države oko Građenje bez osvrta na tradicionalnu 6% teritorije. Na osnovu evropskih propisa, arhitekturu. Moderne zgrade koje su u ovaj procenat trebalo bi da se poveća na 10% oblastima obuhvaćenim studijom izgrađene u narednih nekoliko godina. Međutim, uprkos proteklih decenija nisu u potpunosti poštovale 6 5 , 5 (Pravilnik o minimalnim tehničkim i sanitarno-higijenskim uslovima za pružanje ugostiteljskih usluga u domaćoj radinosti i u seoskom turističkom domaćinstvu. Službeni glasnik RS br. 41.2010)
6 Beleške sa terena sa projekta Priprema javnosti u Srbiji za učešće u zaštiti voda, Mladi istraživači Srbije, 2011 175
Poteškoće i mogućnosti za održivi razvoj6. turizma u ruralnim krajevim želji da se određeno prirodno dobro zaštiti industrije i izgradnje ski staza, žičara, turističkih problem je primena donetih propisa kojim bi kompleksa i vikend naselja daleko je od održive se poštovala njegova zaštita. S druge strane, komponente turizma. Jedini oblik turizma u formalno se iskazuje želja za povećanjem zaštićenim oblastima trebalo bi da bude održivi površina pod zaštitom prirode, a kada se dostave turizam, jer ima pozitivan uticaj kako na prirodu studije kao predlog za zaštitu onda nadležni tako i na lokalnu ekonomiju. organi odugovlače sa procedurom ili izbegavaju da neko područje stave pod zaštitu, želeći da Važno je napomenuti da republičke/pokrajinske prostor i resurse i dalje koriste bez ikakvih institucije moraju tesno da sarađuju sa lokalnim ograničenja. Primer je najveće zaštićeno stanovništvom kada je u pitanju očuvanje i prirodno dobro u Srbiji, Prirodni park Stara unapređenje životne sredine. Ovo bi sprečilo planina, površine od 114.332 ha. Promene proteste i neprijatne događaje poput onih režima stepena zaštite pojedinih njegovih delova u Parku prirode Mokra Gora nastalih usled radi uspostavljanja komercijalne turističke proširenja površine pod zaštitom.
Više od bilo koje ljudske delatnosti turizam zavisi od kvaliteta životne sredine i zato je veza između njih od izuzetne važnosti. Razvoj neminovno dovodi do promena; razvojem turizma takođe nastaju promene, koje mogu biti pozitivne i negativne. Usled globalizacije turizma sprovedena su mnoga istraživanja koja na osnovu iskustva analiziraju vezu između turizma i prirodnih dobara. Uticaj turizma na životnu sredinu veoma je kompleksan i on ne samo što utiče na ekološke komponente već utiče i na sociokulturne i ekonomske elemente.
Samo analizom sva tri faktora moguće je prikazati realnu sliku uticaja turizma na određenoj destinaciji. Pored uočavanja i predviđanja posledica, neophodno je i dati odgovore koji će smanjiti dalje uništenje, a podstaći razvoj.
Pošto je prirodno nasleđe jedan od osnovnih resursa u rualnom turizmu, a činjenica je da je pod jakim pritiskom razvoja turizma, ključ uspeha jeste u tome da se prepoznaju svi pozitivni uticaji i time olakša borba protiv negativnih aspekata. Priroda ima veliku važnost za razvoj turizma. Međutim, uprkos ovoj činjenici, retko se analizira njena ranjivost usled uticaja turizma. Upotrebom zemlje i izgradnjom turističke infrastrukture menja se priroda. Zbog toga dolazi do uočljivih promena u odnosu na period pre razvoja turizma. Neohodan je sveobuhvatni pristup, životna sredina mora se posmatrati kroz sve svoje komponente. Mnogo je negativnih uticaja turizma na fl oru i faunu. Turizam remeti prirodna staništa, a katkad dovodi do izumiranja vrsta. Zagađenje vode je česta pojava na turističkim destinacijama i, nažalost, ovo se može desiti i u ruralnom turizmu. Vazduh dodatno zagađuje pojačan saobraćaj. Konstantan problem je i odlaganje otpada, kao i korišćenje neobnovljivih izvora energije. 176
6.Poteškoće i mogućnosti za održivi razvoj turizma u ruralnim krajevim upravljače zaštićenih područja. U nekim Lokalno stanovništvo i odnos prema zaštiti delovima Srbije ova nepravilnost dovodi do životne sredine. Veliki broj intervjuisanih teškoća u razvoju turizma, a posebno održivog. domaćinstava zalagao se za očuvanje životne Sistem fi nansiranja zaštićenih područja sredine. Ovo je dobar znak, ali postoji i bojazan predstavlja dodatni problem. Usled da stanovništvo ne zna tačno značenje ovog nemogućnosti plaćanja operativnih troškova termina. Uprkos dobrobitima koje donosi održavanja i troškova zaposlenih, uprave zaštita, ona nosi i određena pravila i ograničenja zaštićenih prirodnih dobara u nekim slučajevima za lokalno stanovništvo. To se posebno odlučuju se na dodatnu zaradu prodajom resursa odnosi na nelegalnu seču šume, nedozvoljeno (šume, kamen, šljunak). Često se dešava da ove sakuplajnje plodova i lekovitog bilja, krivolov, delatnosti prelaze zakonom dozvoljenu seču divlju gradnju ili nepropisno odlaganje otpada. šuma (sanitarna, pripremna, oplodna, završna, u Uprkos postojanju mehanizama za ućešće zavisnosti od vrste šume) ili čišćenje od šljunka javnosti, lokalno stanovništvo najčešće nije antibujičarskih ustava. dovoljno informisano, niti uključeno u proces upravljanja zaštićenim područjima. Veća fi nasijska podrška vladinih institucija upravljačima zaštićenih područja trebalo bi da Opšti stav stanovništva prema prirodi. Do doprinese razvoju mehanizama koji bi omogućili većeg zagađivanja prirode u okolini planinskih i i podstakli učešće lokalnog stanovništva u izolovanih sela ne dolazi iz više razloga koji nisu donošenju odluka koje se tiču životne sredine povezani sa većom svesti o očuvanju životne i uskladili ekonomski razvoj sa principim sredine, već sa malom gustinom naseljenosti održivosti. i malim procentu stvaranja otpada po glavi stanovnika. Usled nedostatka kanalizacije i organizovanog odvoženja smeća, otpadni Mogućnosti materijal završava na divljim deponijama i Priroda ruralnih oblasti u Srbiji. Usled rekama. Poseban problem je što čvrsti otpad depopulacije u udaljenim seoskim područjima završava u koritu reka ili plove nizvodno. Opšta i zaštite pojedinačnih prirodnih dobara u svesnost o problemima očuvanja životne sredine ruralnim oblastima Srbije, ljudska delatnost još mala je u većini ruralnih oblasti, a tradicionalno ne utiče znatno na životnu sredinu. Četiri regije u umeće njihovih predaka da doprinesu održivom Srbiji koje su bile predmet istraživanja izuzetno životu ne zanemaruju samo stanovnici sela već su bogate u specifi čnim oblicima reljefa, poput i šire društvo. prirodnih kamenih mostova - prerasta, kanjona, klisura, pećina i vrtača. Bogatstvo biodiverziteta Nedostatak saradnje sa upravljačima zaštićenih fl ore i faune zajedno sa prelepim predelima područja. Saradnja između upravljača zaštićenih predstavljaju atrakciju za sve ljubitelje prirode. područja, lokalnih institucija i nevladinih Planiranje zaštite dodatnih područja doprineće organizacija nije uvek na željenom nivou. daljem očuvanju prirode i privući će više turista. Upravljači razvijaju svoje lične strategije razvoja Sve ovo čini jaku osnovu za razvoj ruralnog turizma, koje nekada nisu u skladu s planovima turizma u Srbiji i kompetitivnu prednost u lokalnih turističkih organizacija i opštinskih odnosu na susedne zemlje. institucija, ili sa željama lokalnog stanovništva. Sa druge strane, dešava se da kreatori opštinskih i regionalnih razvojnih planova ne uključuju 177
Tabela 6.1: Ocena razvoja ruralnog turizma po različitim segmentima Poteškoće i mogućnosti za održivi razvoj6. turizma u ruralnim krajevim
nizak; solidan, visok Značaj Značaj Kvalitet Nivo Primena principa prirodnih kulturnih ponude organizacije održivog razvoja resursa resursa
južni Banat
donje Podunavlje
istočna Srbija
centralna Srbija
Natura 2000 - evropska mreža zaštićenih uzgajanje na slatinama u Vardetal Natura 2000 područja, ohrabruje ljude da rade u skladu zaštićenom području. Na taj način su za sada s prirodom. Ona podržava razvoj održivih osigurani budućnost poljoprivrednika kao i načina upotrebe zemljišta. Natura 2000 je zaštita slatina u regionu. Poslednjih godina, stoga prilagodljiv i savremen instrument fi nansijska podrška aktivnostima na zaštiti zaštite evropskog prirodnog nasleđa. U procesu prirode u ruralnim područjima značajno je pristupanja EU Srbija će biti u obavezi da porasla i sada predstavlja osnovni izvor dohotka nominuje područja za ovu ekološku mrežu poljoprivrednika. a potom da njima adekvatno upravlja. Kao i svaka Zemlja članica EU, i Srbija će morati da Nacionalni ruralni razvoj. Plan strategije obezbedi da njena zaštićena područja budu u ruralnog razvoja Srbije7 zalaže se za živa i dobrom stanju kao i da o tome redovno izveštava napredna sela u bliskoj budućnosti. Koncept Evropsku komisiju. Kroz usmerenu fi nansijsku je osmišljen za komercijalnu poljoprivredu podršku, u zaštićenim područjima je moguće i porodične farme, kao i za mala i srednja ublažiti nepovoljne trendove opadanja nivoa preduzeća. Selo je i održivo jer se vodi briga o tradicionalne poljoprivrede, smanjenja broja prirodnoj sredini koja je najznačajnija vrednost stanovnika u ruralnim područjima i povećanja i bogatstvo za stanovništvo ruralnih sredina. korišćenja sredstava transporta kao posledice Uslovi i kvalitet života u ovim selima moći će zapošljavanja van tih područja. U Nemačkoj, da se meri sa onima u razvijenijim delovima poljoprivrednici koji na tradicionalan način Srbije. Deo strateških ciljeva postići će se od proizvode voće u područjima kojima se rukovodi subvencija od EU. Nacionalna agencija za na ovakav način postižu cenu svojih proizvoda regionalni razvoj i Privredna komora Srbije koja je tri puta veća od cena voćarskih proizvoda pomažu malim privrednicima da iskoriste ove proizvedenih na konvencionalan, intenzivan subvencije. Razvoj malih preduzeća u ruralnim način. Ovo odražava porast društvene područjima uključuje uspostavljanje turističke potražnje za hranom proizvedenom u zdravim ponude u seoskim domaćinstvima ili pokretanje okruženjima. U Danskoj, 250 poljoprivrednika malih specijalizovanih turističkih biznisa (za uspešno je promenilo neuspešnu praksu ponudu posebnih turističkih interesovanja). intenzivne poljoprivrede prelaskom na 7 7 Plan strategije ruralnog razvoja Srbije 2009 – 2013. Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede,2009 178
6.Poteškoće i mogućnosti za održivi razvoj turizma u ruralnim krajevim Zapošljavanje i povratak stanovništva na selo. Novi izvori energije. Istraživanja alternativnih Kroz pomenute aktivnosti moguće je zadržati izvora energije u Srbiji i potencijala određenih seoske stanovnike, naročito mlade. Međutim, regiona za proizvodnju energije iz obnovljivih poboljšani uslovi života na selu i mogućnosti izvora bila su tema više studija i analiza. Na za zaradu u poljoprivredi ili malom biznisu osnovu tih istraživanja napravljeni su planovi, omogućili bi i povratak stanovnika iz urbanih od kojih su neki trenutno u procesu realizacije. delova zemlje na selo. Povratnici mogu da budu Smanjivanjem zavisnosti Srbije od energije iz grupe nezaposlenih ali i iz grupacije visoko dobijene iz termoelektrana značajno će se obrazovanih građana. smanjiti pritisak na životnu sredinu. Takođe, edukacija stanovništva o mogućnostima Organska proizvodnja. Intenzivna obuka održivog korišćenja energije vetra, vode, sunca svih zainteresovanih domaćinstava u pogledu i geotermalnih izvora smanjiće individualno pokretanja organske proizvodnje imaće dalji korišćenje energije iz konvencionlnih uticaj na ruralni razvoj. Ovaj uticaj se vidi kroz izvora kojima se zagađuje ambijetalni mali broj već pokrenutih delatnosti. Pojaviće vazduh i emituju gasovi staklene bašte. se nove mogućnosti za plasman proizvoda na evropskom tržištu, a realna je slika da će u Edukacija LTO i lokalnog stanovništva o budućnosti ruralna turistička domaćinstva, usled pružanju turističkih usluga. Sveobuhvatni i smanjenja zagađenja zemljišta, imati bolji sistem sistematski program edukacije od vitalnog je nabavke i kvalitetniju hranu. Nacionalna agrarna značaja da bi se obezbedilo bolje razumevanje politika treba da uključi organsku poljoprivredu, toga šta su zapravo održivi turizam, potrebe alternativne pristupe poljoprivredi i fokusira se turista, potrebni standardi, mogućnosti, kao i na ugrađivanje principa održivosti u celokupnoj realna očekivanja. Edukacija je već pokazala poljoprivrednoj proizvodnji. pozitivne rezultate u TO Majdanpek. Zaposleni u ovom sektoru obučavani su na seminarima i Integrisano upravljanje rečnim tokovima. Prema stručnim putovanjima u inostranstvu i stekli su Evropskoj direktivi o vodama, koja se realizuje sertifi kate za pozicije predviđene Zakonom o kroz Zakon o vodama Republike Srbije, u turizmu (osam turističkih vodiča sa nacionalnom buduće će se slivovima i podslivovima upravljati licencom). Svoja znanja prenose pružaocima integralno. Ovakav vid upravljanja previđa usluga smeštaja i ishrane na sertifi kovanim zaštitu vodotoka od svih vrsta zagađivanja i seminarima.Ovaj sistem edukacije trebalo bi da dovođenje kvaliteta vode u njima na dobar status. postane standard za sve turističke regione u Srbiji. Kvalitetna voda i čisti vodotoci preduslov su za ravoj svih vrsta turizma, posebno nautičkog.
Regionalne deponije. Planirano je da do 2014. godine bude završeno 12 regionalnih deponija, koje će zameniti trenutno registrovane 164 nesanitarne opštinske deponije. Izgradnja deponija, transferne stanice i pokrivanje cele teritorije Srbije organizovanim službama za sakupljanje otpada rešiće veliki problem divljih deponija i zagađenja vodotokova. 179
Poteškoće i mogućnosti za održivi razvoj6. turizma u ruralnim krajevim
Održivi turizam zasniva se na integralnom i složenom principu koji podjednako ističe pet komponenata: zaštita životne sredine, potvrda društvenog integriteta, očuvanje kulturnog identiteta lokalnog stanovništva, optimalno ispunjavanje potreba turista i stvaranje ekonomskog profi ta.
Ako povežemo takve koncepte s ruralnim turizmom, možemo zaključiti da su osnovni ciljevi održivog ruralnog turizma sledeći:
Očuvanje životne sredine – Očuvanje zaštićenih prirodnih dobara, pre svega nacionalnih parkova, a potom i parkova prirode, rezervata i spomenika prirode. Ruralni turizam bi trebalo da posluži kao stimulans i za osnivanje novih zaštićenih područja pošto Srbija nema dovoljan procenat teritorije pod zaštitom. Ovaj proces, u kome turistička privreda insistira na programima zaštite prirode, poznat je kao turistička zaštita prirode i prisutan je u nekim državama koje svoju ponudu fokusiraju na eko i ruralnom turizmu. Gotovo svaka od turističkih regija ruralnog turizma u Srbiji ima mrežu zaštićenih područja. U južnom Banatu je Specijalni rezervat prirode Deliblatska peščara, ali i ramsarsko područje Labudovo okno. U donjem Podunavlju se nalazi Nacionalni park Đerdap. Turistička ponuda, pa i ponuda ruralnog turizma istočne Srbije tesno je povezana sa Parkom prirode Stara planina, koji bi u dogledno vreme trebalo da bude proglašena za rezervat biosfere (MaB). U centralnoj Srbiji se nalazi više manjih zaštićenih područja od presudnog značaja za turističku ponudu, a kao veće i značajnije ističe se Park prirode Rajac. Ponuda ruralnog turizma mora biti tako usaglašena da podupire zaštitu prirode.
Pored zaštićenih prirodnih dobara, akcenat treba staviti i na one prirodne predele koji nisu zaštićeni, ali se ističu po svom značaju kao vredni eko-sistemi ili raspolažu izvesnim bogatstvom biodiverziteta (prilog 2). Dalje, očuvanje elemenata životne sredine odnosi se i na sprečavanje formiranja i širenja divljih deponija, od kojih su neke i u onim naseljima u kojima se razvija ponuda ruralnog turizma. Tu je i niz drugim problema životne sredine, čije rešavanje turizam mora da pomogne: zagađivanje vodenih tokova, erozija izazvana izgradnjom, zagađivanje izazvano neadekvatnom primenom hemizacije u poljoprivredi, komunalno uređenje sela i neposredne okoline. 0 7. Potencijalne koristi od promocije održivog turizma u regionu
Koristi Prema priručniku Upravljanje turizmom i Poslovne mogućnosti. Održivi ruralni turizam u biodiverzitetom8, održivi turizam bi trebalo da: oblastima, sportskog turizma i turizma specijalnih interesa otvoriće nove mogućnosti za veliki broj • Optimalno iskoristi one resurse u sredini koji novih radnih mesta. Obezbeđivanje smeštaja predstavljaju glavni element u razvoju turizma, s i obroka u domaćinstvu i mali specijalizovani tim da se održi ekološki napredak i da se pomogne moteli, organizovanje turističkih tura, izrada u očuvanju prirodnog nasleđa i biodiverziteta; suvenira, tradicionalnih predmeta (ćilima, • Poštuje društveno-kulturnu autentičnost džempera, drvenog nameštaja itd.) i spremanje zajednice, sačuva izgrađeno kulturno nasleđe hrane (kobasice, pršuta, šunka, džem itd.) samo i tradicionalne vrednosti, kao i da doprinese su neki od profesija, odnosno proizvoda koji interkulturnom razumevanju i toleranciji; bi odgovorili na turističku potražnju. Ovde bi • Osigura izvodljive, dugoročne ekonomske se mogli ubrojati i iznajmljivanje opreme za aktivnosti koje će obezbediti društveno- speleologiju i kanjoning, iznajmljivanje bicikala, ekonomsku korist svim privrednim akterima brodića, kočija, vođenje škole jahanja itd. Svi prema njihovom udelu, uključujući stabilno ti novi poslovi doneli bi sredstva za opstanak zapošljavanje i priliku za zarađivanje, kao i na selu. Uz to, povećanje broja ljudi koji koriste društvene usluge zajednici koja je u pitanju, uslugu pravljenja hrane povećalo bi potražnju kao i da doprinese smanjenju siromaštva. za lokalnim poljoprivrednim proizvodima, što bi još više ojačalo ruralnu privredu. Prilikom pravljenja planova za razvoj turizma u Srbiji trebalo bi uzeti u obzir ove važne segmente Investicije i sredstva. Povratak stanovništva selu održivog turizma. Uz to, istraživanje sprovedeno koja su na ivici demografskog opstanka doneo da bi se bolje razumela kooperacija velikih bi mogućnost da se uloži u nov posao, ponajpre turističkih preduzeća i zaštićenih prirodnih u održive i ekonomski isplative poljoprivredne područja9 pokazala su da, pored uspešne saradnje, aktivnosti, kao što je uzgajanje voća (posebno postoje i otežavajući faktori. Oni su u vezi u centralnoj Srbiji), proizvodnja vina (donje sa potrebom da se postave strukture koje će Podunavlje i istočna Srbija), uzgoj stoke (istočna doprineti tome da se profi t investira u dodatnu i centralna Srbija), čuvanje pčela itd. Otvaranje zaštitu zaštićenih prirodnih područja da bi se malih preduzeća koja bi pružala turističke usluge neutralizovao mogući negativni uticaj turizma. privuklo bi i strane i domaće investicije. Pored kompanija koje vode računa o životnoj Istraživanje trenutnog stanja u turizmu u ova četiri sredini, ima mnogo onih koje pokušavaju da regiona Srbije dalo je takođe neke kvantitativne izbegnu svoju moralnu odgovornost prema pokazatelje u vezi sa ruralnim turizmom. društvu i životnoj sredini. Iz toga proizlazi da je Investicije u smeštaj sa kuhinjom i hranom u za razvoj održivog turizma najbolja kooperacija restoranima kreću se od 10.000 i 100.000 evra sa lokalnim stanovništvom i malim preduzećima. po investiciji (prosečna je 30.000 evra). Iskusni Uspostavljanje održivog turizma u ruralnim i domaćini procenili su da 70% dobiti u ruralnom zaštićenim područjima Srbije dovelo bi do velikih turizmu dolazi od smeštaja i hrane. Zauzetost dobrobiti, i to: smeštajnih kapaciteta u ruralnom turimu je slaba i kreće se od 7 do 10%, što znači da domaćinstvo 8 sa 15 ležajeva godišnje zaradi približno 4.500 89 Upravljanje turizmom i biodiverzitetom. Priručnik o CBD evra. Ako se, proširenjem turističke ponude, smernicama za biodiverzitet i razvoj turizma. CBD i UNEP, zauzetost smeštajnih kapaciteta poveća na 2007
9 Izgrađivanje veza između zaštićenih područja i sektora turizma. Kako turizam može da doprinese očuvanju dobara. UNEP, 2005. 182
7.Potencijalne koristi od promocije održivog turizma u regionu
25%, prihod od 15.000 evra opravdao bi uložena Finansijski prihod– Održivost se u ovom sredstva. Trebalo bi primetiti da na dodatne smislu smatra nivoom fi nansijskog prihoda troškove (domaći proizvodi, suveniri) odlazi 50% koji se dobija od obrta u turizmu. Pokazatelj novca koji turisti potroše u ruralnom turizmu. fi nansijskog obrta napravljenog na jednoj destinaciji jeste odnos između turističkih Zaštita životne sredine. Pošto su u okviru održivog boravaka i broja ležajeva. Izuzev centralne Srbije, turizma jedna od glavnih atrakcija za turiste ostali regioni često ne pokazuju ekonomsku zaštićena prirodna područja, njihovo očuvanje je izvoljivost, jer u njima nema dovoljno gostiju važan činilac bilo kog plana razvoja, i na lokalnom mesecima, (posebno u istočnoj Srbiji i Donjem i na regionalnom nivou. Održanje očuvanosti Podunavlju). Zanimljivo je analizirati cene prirodnih dobara i pokušaji da se poveća procenat usluga u domaćinstvima u zemlji. Najniže cene teriotije pod zaštitom obezbediće dodatnu sigurnost su u istočnoj Srbiji – variraju od 5 do 15 evra za prilikom ulaganja u održivi turizam. Uzajaman noćenje sa doručkom. U centralnoj Srbiji cene odnos zaštite prirode i malih preduzeća ima veliki su od 10 do 15 eva za noćenje sa doručkom. uticaj na ekonomsku izvodljivost bilo koje grane Ako ove cene uporedimo s ponudom u Evropi, ruralnog turizma. Zbog tih međuzavisnosti u očigledno je da su u istom okviru, budući da okviru ruralnog turizma lokalni stanovnici ne samo tamo cene variraju od 10 evra (istočna Evropa) što su korisnici prirode nego su takođe zaduženi do 30 evra (zapadna Evropa). Razlozi za toliko za njenu zaštitu. Pozitivan ishod otvaranja nizak obrt mogu se naći u nerazvijenosti novih radnih mesta u lokalnoj privredi nema ponude; slaboj popularnosti ruralnog turizma veliki negativan uticaj na životnu sredinu, što je na domaćem turističkom tržištu; lošoj reklami posebno važno kad su u pitanju zaštićena prirodna i sveopštem siromaštvu u selima, gde je ono područja. Deo sredstava uloženih u razvoj održivog vidljivije nego u urbanim sredinama. turizma treba preusmeriti na zaštitu prirode. Zapošljavanje. Turizam, kao grana industrije, Lokalni razvoj i ublažavanje siromaštva. Privredni jedna je od onih sa najviše mogućnosti za razvoj zasnovan na održivom turizmu u ruralnim početnike. Da bi se ušlo u ovu granu industrije oblastima u Srbiji doprineće boljim uslovima neophodno je ispuniti ne previše zahtevne života. Ovo se odnosi kako na razvoj nove, tako i standarde edukacije, a iskustvo je ovde na obnavljanje stare infrastructure u novim selima. vrednije od akademskih zvanja. Jasno je da Nova radna mesta zadržaće stanovništvo i podržati nijedan od četiri regiona obuhvaćena studijom povratak dela populacije i time oživeti lokalne usluge, nije oblast u kojoj je obrazovno postignuće kao što su škole i domovi zdravlja. Razvoj institucija veliko i ono se ne može smatrati preprekom. za organsku proizvodnju, eksperimentalna polja useva, veterinarske i poljoprivredne stanice privući Društvene promene. Rezultati terenskih će nove stručnjake u toj oblasti, koja je od velike istraživanja pokazuju da žene upravljaju dobrim važnosti za dalji razvoj. delom domaćinstava u turističkim selima. Muškarci ili rade u gradovima, ili su prevashodno Razvoj ruralnih predela smanjiće stopu siromaštva posvećeni poljoprivrednim poslovima, stoga koja postoji i omogućiće sredstva velikom broju glavnu ulogu u turizmu imaju žene. Ovo je ljudi koji nemaju načina da se zaposle ili dostignu važan pokazatelj, s obzirom na to da većinu pristojan životni standard. Poljoprivredni razvoj je nezaposlenog stanovništva, posebno u ruralnim veoma važan za ruralne oblasti, ali i ulaganje u mala predelima, čine žene. Njihovo aktiviranje da preduzeća i sektor turizma treba da obogati ruralnu fi nansijski doprinesu domaćinstvu takođe privredu. poboljšava i njihov društveni status. Postoji sedam osnovnih metoda participacije lokalnog stanovništva u ovom razvoju. To su: pasivna participacija – lokalno stanovništvo inormisano je samo o projektima razvoja; participacija kroz konsultacije – stručnjaci slušaju šta ima da kaže lokalno stanovništvo, ali ne deluju nužno u skladu s njihovim predlozima; plaćena participacija – lokalno stanovništvo participira u zamenu za neki vid stimuacije; interaktivna participacija – lokalno stanovništvo učestvuje u zajedničkoj analizi i razvoju akcionog plana; samoaktivacija i umrežavanje − lokalno stanovništvo učestvuje inicijativama nezavisnim od spoljnih faktora. Održivim turizmom lokalno stanovništvo parcipira interaktivno i kroz samoaktiviranost i proces umrežavanja. Nažalost, današnji nivo organizacije u turizmu u većini regiona pokazuje da se sa lokalnim stanovništvom nije dovoljno konsultovalo na temu razvoja ruralnog turizma. • Očuvanje kulturnog identiteta lokalnog stanovništva – Kulturna održivost podrazumeva očuvanje kulturnih navika zajednica pružalaca trurističkih usluga, koje često zna da promeni neki jak uticaj, uključujući i turizam. Turizam utiče na navike stanovništva, način života, čak i njihov način oblačenja. Čak i ako društvo opstane, njegova kultura može znatno da se izmeni. Najmanji dašak turizma može da utiče na lokalnu kulturu, međutim, promene koje on donosi ne mogu se lako otkriti i ne primeti se lako kad stupe na scenu. Iz tog razloga ovo pitanje veoma je važno za ruralni turizam. Trud da se pristupi ovom pitanju ulaže se svuda u svetu i u svim slučajevima, kao najbolji se pokazao individualni i lokalni pristup. Promena je neizbežna. Potrebno je samo naći načina da se ona kontroliše, tako da stanovništvo ne služi turizmu, već on stanovništvu.
Uzevši ovo u obzir, sve sličnosti i razlike kulturnog nasleđa ruralnih oblasti u Srbiji treba pažljivo analizirati i pratiti. Južni Banat je višenacionalna zajednica, pa bi turizam mogao da pomogne da se očuvaju integritet i kulturno nasleđe manjina (Mađara, Rumuna i Roma) time što bi promovisao i čuvao njihovu kulturu i lokalne običaje. Istočna Srbija veoma je poznata po specifi čnosti verovanja koja u njoj vladaju, vlaškoj manjini i sakralnom nasleđu (manastirima). Ovi elementi trebalo bi da postanu deo turističke ponude tog regiona, ali tako da se zadrže njegove jedinstvenosti. U zapadnoj Srbiji treba da očuvaju njene brojne manifestacije, da im se omogući redovnost i da se u njihovoj ponudi poveća tradicionalni element. Kosidba na Rajcu, na primer, koja se održava u julu, često se reklamira kao tradicionalna manifestacija. S druge strane, tu su i mesta na kojima se prodaju proizvodi koji nisu ni u kakvoj vezi s tradicionalnom kulturom ili izbor muzike koji nije u skladu s željom organizatora da napravi tradicionalnu manifestaciju.
• Optimalno ispunjenje potreba turista – Ako se turisti vrate na destinaciju posle prve posete, to pokazuje njihovo zadovoljstvo ponudom. Mišljenje turista može se ispitati upitnicima koji daju objektivnu sliku njihovog zadovoljstva destinacijom. Jedno istraživanje pokazuje da su turisti veoma zadovoljni turističkim proizvodom u seoskim domaćinstvima u zapadnoj Srbiji. Najbolji njegovi segmenti su divlja priroda, mir i tišina koji se povezuju s ruralnom atmosferom. Turisti ukazuju na to da je gostoljubivost lokalnog stanovništva naša velika prednost. Veoma su zadovoljni jednostavnom ponudom u ovom regionu (šetnje prirodom, obilazak znamenitosti itd.). Nažalost, segmenti turističkog proizvoda su ispod održivog nivoa međunarodnog prepoznavanja u drugim oblastima. U južnom Banatu ruralni turizam postoji samo u selu Skorenovac. Mađarski posetioci koji dođu u ovo mesto uglavnom su zadovoljni ponudom. Jedan od razloga je kontakt s lokalnim mađarskim stanovništvom i mogućnost da nauče nešto više o svojoj kulturi. U istočnoj Srbiji ima mnogo problema koje treba prevazići. Posetioci nisu zadovoljni kvalitetom puteva, informacijama, nepostojanjem dodatnih sadržaja i aktivnosti i takođe nedostatkom prefesionalnosti lokalnih domaćina, što ne treba mešati sa njihovom urođenom gostoljubivošću.
Prvo treba obezbediti više sadržaja u ponudi, koji će podstaći duži boravak u zemlji i učiniti ga primamljivijim. U ovom regionu itineri i tematski obilasci trenutno nisu dobro prezentovani, što nije slučaj u razvijenim zemljama Evrope. U Austriji su, na primer, sirne ture veoma popularne i na njih se gleda kao na sredstvo poboljšanja kvaliteta. U ponudu je uključeno bar pet specijaliteta od različitih sireva. Jelovnici u restoranima obično navode imena proizvođača sireva, čime brendiraju lokalne poljoprivredne proizvode. Nemačka u ponudu (S chsische Schweiz) uključuje male tematske hotele samo za bicikliste. Skoro svaki razvijeni evropski region i zemlja u kojoj postoji ruralni turizam obavezno analizira zadovoljstvo posetilaca. To nije slučaj sa Srbijom. Veoma je važno osmisliti kvalitetne tematske rute. One bi mogle da uključe lokalnu hranu (centralna Srbija i južni Banat), obilazak arheoloških nalazišta (donje Podunavlje), karstne oblike reljefa i druge vidove geološkog nasleđa (donje Podunavlje i istočna Srbija), istraživanje zanimljivih biljnih i životinjskih vrsta (istočna Srbija). Najvažnije je, međutim, uvesti sistem koji će meriti zadovoljstvo posetilaca i time dati osnovu za dalji napredak. Turizam utiče na kulturno nasleđe, kao i na celokupno društvo. Što je manja i izolovanija lokalna zajednica, to ovaj uticaj može biti jači. Turizam znatno može da utiče na ruralne zajednice, zbog toga što su one obično isključene iz globalnog turističkog razvoja. Komercijalizacija i tradicionalne vrednosti su jedan vid uticaja na društvene i kulturne vrednosti, budući da se lokalno nasleđe menja da bi ga turisti lakše konzumirali.
Kulturni izraz time postaje više poput nekog elementa masovnog turizma. On izaziva remećenje tradicije, lokalnog dijalekta, promene lokalne muzike, hrane, arhitekture i porodičnih odnosa (Fennell , 1999). Religijski obredi, običaji i festivali su kraći, „prerađeni“ i na izvestan način pročišćeni tako da ispune očekivanja posetilaca, što ne mora obavezno da ima negativne posledice. Turizam takođe utiče na društvenu i kulturnu dobit. Rasprostranjeno je mišljenje da se posredstvom turizma susreću ljudi različitih nacionalnosti i kultura i da se širi kulturna i etnička tolerancija. Svako od njih donosi svoj način razmišljanja, što dovodi do povezivanja ljudi, a ne podela među njima.
Trenutni nivo razvoja ruralnog turizma u južnom Banatu, donjem Podunavlju, istočnoj Srbiji i centralnoj Srbiji ne utiče negativno na životnu sredinu. Međutim, ne treba smetnuti s uma da je jedan od glavnih problema procene uticaja turizma taj što procena počinje tek kad se nešto već razvilo, tako da je teško formirati model za analizu praćenja promena (Holden, 2000). Zbog toga je važno prepoznati potencijalne promene pre nego što one nastanu. Nacionalne agencije trebalo bi da ovo vide kao smernicu da uvedu neophodne strukture tako da se taj uticaj može unapred proceniti, pratiti, a negativan uticaj ublažiti. 8. Zaključci i preporuke
Sva četiri izdvojena regiona u Srbiji moraju se Ruralni razvoj suočiti sa zagađenjem životne sredine koje su Promene u poljoprivredi koje rezultiraju nasledili iz prošlosti, bilo da su u pitanju vazduh, ukrupnjavanjem poseda i pojavom velikih zemljište ili voda. Uopšteno govoreći, životna zemljoposednika, uz inteziviranje korišćenja sredina u ova četiri regiona trenutno nije pod snažnih mašina i brojnih agro-tehničkih mera, negativnim uticajem turizma i postoji solidna imaće veliki uticaj na ruralni život iz društvene osnova za razvoj održivog ruralnog turizma perspektive kao i na životnu sredinu. Idealno koji će pospešiti lokalne ekonomije i osnažiti bi bilo da se obezbedi očuvanje, negovanje i socijalni status stanovništva. To ne znači da ne unapređenje tradicionalnog ruralnog života postoje izuzeci gde razvoj turizma očigledno kroz poljoprivredu zasnovanu na malim nije krenuo putem održivosti u odnosu na gazdinstvima koja čuvaju integritet kulturne i životnu sredinu. Pored toga, mnoge pomoćne društvene dinamike. Ovo zahteva da se podrži usluge koje su osnova održivog turističkog preduzetništvo i proširi ruralna ekonomska razvoja još nisu dostigle nivo da ograničavaju baza da bi se obezbedio dodatni prihod ili umanjuju zagađenje, odnosno nisu postigle poljoprivrednim domaćinstvima. U turizam se standard koji se može porediti s međunarodnim lakše ulazi nego u druge privredne grane, on a koji usvaja parametre održivosti kako bismo koristi bogatstvo prirode, može biti pokretač izbegli ekološke rizike u budućnosti. ruralnog razvoja i može pomoći u očuvanju životne sredine; Kad se uzmu u obzir aktuelni problemi po pitanju održivog razvoja u Srbiji, napredak Osnivanje malih preduzeća od suštinskog je ruralnog održivog turizma zasigurno ima značaja za razvoj ruralnih područja u Srbiji i kapacitet da izgradi značajan doprinos. To jedan od preduslova uspešnog razvoja ruralnog navodi na zaključak, da bi trebalo podržati turizma; usvajanje održivog ruralnog turizma u Srbiji kao pokretača održivog razvoja na lokalnom/ Obnova tradicionalne poljoprivredne regionalnom nivou. proizvodnje domaćinstava, otvaranje novih ruralnih radnih mesta i obezbeđivanje dodatnih Kada razmotrimo prilike koje ruralni razvoj subvencija za poljoprivredu, uzgoj stoke i turizam, pruža za održivi turizam u posmatranim znatno će doprineti smanjenju iseljavanja iz sela regionima Srbije i kada razmotrimo sve i podržaće povratak stanovništva nazad na sela; poteškoće, mogućnosti i korist od toga, mogu se izvući neki opšti zaključci i preporuke, koji Mala preduzeća, turizam, upravljanje zaštićenim važe za sva četiri regiona. Radi lakšeg pregleda, područjima i otvaranje stručnih institucija podeljeni su u nekoliko grupa, ali ruralni (škole, ambulante, poljoprivredne i veterinarske razvoj, održivi turizam i zaštita životne sredine stanice) mogli bi da podstaknu povratak neraskidivo su povezani na razne načine i zavise visokoobrazovanog stanovništva, posebno u jedni od drugih. ruralne regione; 186
8.Zaključci i pšreporuke
Dalji rad na uspostavljanju organske čega se može zaključiti da bi razvoj održivog poljoprivrede i drugih oblika održive ruralnog turizma mogao biti uspešan. Ekološka poljoprivredne proizvodnje pozitivno će uticati komponenta treba da se učvrsti rešavanjem na ruralnu ekonomiju reklamiranjem organskih problema javnih komunalnih usluga (posebno proizvoda na domaćem i stranom tržištu, na upravljanja otpadom) a očuvanje zaštićenih smanjenje zagađenja životne sredine i na jačanje područja ne zahteva samo primenu najbolje turizma usmerenog na kvalitetnu organsku prakse u njima već i sveobuhvatnu kampanju da hrane. se građani informišu o onome što životna sredina pruža i o njenoj vrednosti. Društvena i kulturna Treba uložiti napore da se razviju mreže komponenta takođe zahtevaju neophodne saradnje na svim nivoima. Ovo je ključ uspeha strukture da bi se očuvale kultura, tradicija i bilo koje zajednice, a obezbediće platformu za lokalne zajednice i njihov integritet. Održivi obrazovanje i za razvoj veština. ruralni turizam može da pruži novi podsticaj očuvanju i zaštiti ovih važnih elemenata. Jasno je Održivi turizam da se ekonomska komponenta u ovom trenutku Iako u različitim regionima (južni Banat, smatra slabom. Međutim, uz uspostavljanje Donje Podunavlje, istočna Srbija, centralna odgovarajućih struktura koje podržavaju Srbija) postoji velika neusaglašenost u ruralnoj raznovrsne održive proizvode i prepoznatljiv turističkoj ponudi i kvalitetu, ruralni turizam kvalitet, turistička poseta može se samo tek počinje da se razvija u Srbiji, za razliku uvećati. Ako se ne kontrolišu na odgovarajući od drugih evropskih zemalja, gde je ovaj vid način, turističke aktivnosti mogu da imaju turizma veoma popularan. Kao i kod svih oblika negativne posledice po životnu sredinu. Ruralni razvoja održivog turizma, njegov krajnji uspeh turizam obuhvata mnogo aktivnosti u ruralnim zasnovan je na uspešnoj koordinaciji različitih oblastima, tako da spisak ovih posledica može zainteresovanih strana. Ako ruralni turizam biti veoma dugačak. Da bi se smanjili negativni napreduje na održiv način, treba uzeti u obzir uticaji i uvećali pozitivni, najvažnije je primeniti sledeće: tehnike procene uticaja na životnu sredinu u svakom od vidova razvoja ruralnog turizma, da Kod sva četiri regiona je prepoznat pravi se njihovom primenom postave ograničenja, kao potencijal za razvoj ruralnog turizma, ali on i etički kodeks, kao garancija da će svi učesnici još ne doprinosi znatno turističkoj ponudi niti u turizmu biti svesni posledica koje ima svaki je dostignut pravi zamah, naročito u južnom njihov postupak na određenoj lokaciji. Banatu, Donjem Podunavlju i istočnoj Srbiji. Ovo pruža priliku da se započne sa primenom Turizam i njegova interakcija sa životnom strategija održivosti i to sprovođenjem temeljnih sredinom nađu se u fokusu samo kada se javi strateških procena uticaja na životnu sredinu. neki negativan uticaj. Ako ne postoje podaci o stanju životne sredine pre uključivanja turizma, Svih pet principa održivosti snažno su nemoguće je reagovati na pravi način. Zbog toga zastupljeni u četiri regiona obuhvaćena je veza ruralnog turizma i životne sredine kroz studijom – ekonomski, društveni, kulturni, odgovarajući monitoring veoma važna i pažljivo ekološki i princip zadovoljstva turista, na osnovu je treba analizirati. 187
Zaključci i pšreporuke8.
Potencijal za održivi turizam u ruralnim i kampove, ekološke škole, izrada promotivnog zaštićenim područjima u Srbiji, slično kao materijala o planinarenju i planinskom biklizmu. u drugim zemljama, leži u širokom spektru Razvoj održivog ruralnog turizma trebalo bi da turizma usmerenog na ruralno, kao i turizma ide u pravcu privlačenja prvenstveno domaćih koji se tiče specijalnih interesovanja, poput: turista da bi ovaj sektor turizma zaživeo i ojačao, planinarenja, foto-safarija, biciklizma, a što bi pomoglo da se poveća posećenost van posmatranja ptica, splavarenja, jahanja, ribolova, sezone; plovljenja jahtama, brodovima ili kajakom, obilaženja kanjona i klisura, pećina itd. Takođe Razvojem podržavajućih struktura i leži i u lovu, kulturnom, medicinskom i turizmu sprovođenjem obuke olakšao bi se ulazak u usmerenom na organizacije događaja, kao i u industriju. To uključuje: osnivanje foruma, svim aspektima agroturizma, turizma okrenutog uočavanje specifi čnih potreba i propisa o ka hrani, zanatima; profesionalnim veštinama; prioritet je razvoj i primena programa standarda koji bi pokrio Razvoj novih turističkih destinacija, posebno što je više moguće aspekata industrije turizma onih koje su u vezi s bogatstvom prirode, i koji bi zadovoljio standard najbolje prakse van zaštićenim područjima i vinskim rutama može zemlje. Primeri za ovo mogli bi biti Green Key da proširi turistički proizvod, stvori klastere (Zeleni ključ), Sunfl ower (Suncokret) i drugi. i habove, kao i veću mogućnost zapošljavanja, Ove programe trebalo bi preraditi tako da ali i da doprinese zaštititi i unapređenju stanja mogu odmah da se primene poštujući kulturne životne sredine u ruralnoj Srbiji. Uglavnom je i i društvene specifi čnosti; slučaj da ovakve destinacije već postoje u četiri regiona obuhvaćena ovom studijom. Potreban Direktna investicija u infrastrukturu neophodnu je koordinisan pristup njihovom razvoju, čime za turizam označena je kao primarni zahtev. bi se stvorile destinacije sa nizom dinamičnih Potrebno je napraviti biciklističke i pešačke aktivnosti koje su zaista zanimljive turistima. staze, osmatračnice, info-centre itd, a to je prethodno dobro isplanirano i koordinisano da Specijalizovanost pojedinih ruralnih bi podržalo sveobuhvatne strateške planove u domaćinstava i malih biznisa (hoteli, hosteli) turizmu; da pruže usluge turistima sa posebnim interesovanjima trebalo bi da se proceni da bi Neophodno je investirati i u strukture podrške se odredile tržišne niše. Najvažnije je obezbediti turizmu. One su potrebne za dugoročni i održivi da izbor smeštaja pokriva svu širinu potražnje i regionalni razvoj uopšte, ali su od velike važnosti da ima prepoznatljiv kvalitet; za početni razvoj i za uspeh turizma. Ovde se podrazumevaju upravljanje vodama, kontrola i Podstaći i stvoriti, jednom usmerenom obukom smanjenje zagađenja, uklanjanje i recikliranje u oblasti održivog turizma, svest i razumevanje otpada, zdravstveni i programi, obuka iz oblasti toga koje sve mogućnosti turizam pruža. upravljanja životnom sredinom, efi kasan i Npr. aktivnosti raznih NVO koje obučavaju sveobuhvatan javni prevoz i sistem puteva koji u posmatranju ptica i pejzažnoj fotografi ji, podržava ruralni razvoj, ali ne narušava lepotu podrška izviđačima i istraživačima, volonterske i autentičnost predela i ruralni način života. 188
8.Zaključci i pšreporuke
Potrebna je veća zaštita izvorne arhtekture, zadržavanje velikog dela ekonomskog prihoda planiranjem sistema koji bi se striktno da bi se podržale ruralne inicijative. pridržavao smernica u obnavljanju starih zdanja, kao i principa kompatibilnosti novogradnje Kreiranje kvalitetnog programa prikupljanja da bi se zadržali integritet, kulturni identitet i primarnih podataka da bi se podržao razvoj jedinstvenost ruralnog turističkog proizvoda turizma od najveće je važnosti za bilo kakav Srbije; s tim u vezi je i značaj sprečavanja divlje razvoj turizma u budućnosti, kao i za program gradnje posebno na osetljivim lokacijama u zoni njegovog praćenja. vodosnabdevanja i zaštićenih područja Jasna mogućnost je i razvoj klastera koji, Da bi razvoj održivog turizma uspeo, potrebna među drugim prednostima, koriste i zaštićena je jasna vizija održivosti u svim delovima vlasti, i područja da bi stvorili kritičnu masu i poslužili bočno i vertikalno gledano (na nivou države, na kao katalizatori kako za stvaranje tražnje, tako regionalnom i lokalnom nivou) i da se ona ne i za podsticanje investicija. Razvoj klastera samo prihvata već i promoviše; u drugim zemljama pokazao se kao uspešan pristup. On uključuje stvaranje transportnih Treba uposliti profesionalce, obučene MTO i centara, veću kontrolu nad pitanjima zaštite sve strane zainteresovane za razvoj aktivnosti životne sredine i potencijal da se razvije u održivom turizmu i treba podstaći njihove turistički proizvod prepoznatljiv u regionu, postojeće aktivnosti u smeru obuke lokalnog s raznovrsnom ponudom. Sve ovo privlači stanovništva da pruži turističke usluge; potencijalne posetioce kako ne bi mogla nijedna pojedinačna ponuda. Inkluzivnost je preduslov za razvoj održivog turizma. Stoga treba da budu uključene sve Razmotriti primere iz sveta pristupu razvoja zainteresovane strane i treba ih ohrabriti da održivog turizma kao što su Zelena kutija (Th e učestvuju u planiranju razvoja turizma; Green Box, Irska), pristup fondacije Parkovi mira (Peace Parks Foundation) inkluziji lokalnih Posebnu pažnju treba posvetiti potencijalnim zajednica u korist nacionalnih parkova itd. lokacijama za koordinativne centre da bi se kreirao podstrek uspehu koordinisanog razvoja Identifi kovanje i stvaranje portala i foruma turizma. Zbog toga treba raditi na dodatnoj za razvoj ruralnog turizma koji je inkluzivan, obuci i obuci u svim aspektima turističke ali nije u državnom vlasništvu. Idealno bi bilo održivosti, ponudi, potražnji i lancu nabavke, kad bi ga država kofi nansirala/podržavala/ profesionalnim veštinama itd. Od suštinske subvencionisala. je važnosti uprava u glavnim zaštićenim područjima, kao što su uprave nacionalnih Zaštita životne sredine parkova i rezervata/parkova prirode , lokalni Treba ojačati svest o značaju prirode u Srbiji, turistički radnici, predstavnici opštinske i između ostalog njenoj raznovrsnosti i koristi regionalne vlasti itd.; koju od nje imamo, kao i ulozi javnosti u njenoj zaštiti i očuvanju. Treba razmotriti usvajanje Planovi razvoja održivog ruralnog turizma treba programa kao što su FEEE program zelenih da se uspostave tako da se stavi naglasak na škola (FEEE Green Schools Programme). 189
Zaključci i pšreporuke8.
Poboljšati implementaciju zakonskih propisa Istražiti mogućnosti saradnje između privatnog koji regulišu oblast zaštite životne sredine i i javnog sektora u upravljanju zaštićenim osmisliti striktniju kaznenu politiku područjima, ili njegovim pojedinim aspektima, kao i u aktivnostima razvoja održivog turizma Poboljšati postojeće sisteme uprave zaštićenih na njegovoj i obližnjoj teritoriji. područja i menadžment planovima podržati uvođenje održivog turizma; Primena Prostornog plana Srbije, Prostornog plana AP Vojvodine, Prostornih planova Dalja zaštita novih područja koja su izuzetno područja posebne namene, kao i prostornih važna zbog sveukupnog geodiverziteta, planova opština, koji moraju biti međusobno biodiverziteta i kulturne baštine doprineće usaglašeni, od suštinskog značaja za usklađivanje razvoju održivog turizma i poboljšati sektorskih politika, očuvanja životne sredine i mogućnosti koje imaju okolna područja. Treba dostizanja sveukupnog održivog razvoja društva, razmotriti razvoj koridora između zaštićenih pa i razvoja u domenu ruralnog turizma. područja u cilju očuvanja/protoka biodiverziteta i uspostavljanja funkcionalnih ekoloških mreža. Demografi ja Obim i kvalitet lokalne i regionalne radne Uključivanje zaštićenih područja na teritoriji snage jedan je od najvažnijih preduslova za Srbije na svetske liste ili pridruživanje mreži uspešan razvoj održivog turizma, i upravo je zaštićenih područja (Emerald, Natura 2000, nedostatak radne snage glavni problem koji se UNESCO Čovek i biosfera područja itd.) još javlja u sva četiri regiona. Ekstremno negativan će ojačati zaštitu prirode i omogućiće stručniji prirodni priraštaj postao je najveći ekonomski pristup upravljanju, kao i promociju u domaćoj i geografski problem poslednjih decenija i međunarodnoj javnosti i olakšaće dovođenje dvadesetog veka u Srbiji i od tada se konstantno turista; pojačava. Do šezdesetih godina prošloga veka, tada rastući priraštaj u Srbiji odlazio je 20% Razvijati da zaštićena područja kao eko- na urbano i do 80% na ruralno stanovništvo. destinacije postanu katalizatori razvoja Migracija je mahom okarakterisana kao selidba turističkih centara, kao i napore koji se čine u iz sela u grad, ali se od 1991. godine i tu pokazao zaštićenim područjima prirode da se dosegnu pad broja populacije, jer je slabio i priliv radne standardi održivog turizma; snage iz ruralnih krajeva. Šezdesetih godina prošloga veka počelo je intenzivno starenje i Pristupiti svim mogućnostima i kapacitetima nestajanje sela, što je početkom dvadeset prvog koji će biti stvoreni regionalnim sistemom veka poprimilo oblike epidemije jer se širi brzo upravljanja otpadom, regionalnim sistemima na oblasti Srbije koje nisu patile od nedostatka uklanjanja otpadnih voda i proizvodnjom radne snage proteklih decenija. Danas nema energije iz obnovljivih izvora, da bi se dalje prekida u migracijama, samo su dopunjene radilo na zaštiti životne sredine i smanjenju iseljavanjem ljudi van teritorije Srbije. Postoji negativnih uticaja na nju; nada da će razvoj ruralnog turizma delovati kao glavni podsticaj da se ova situacija preokrene. Podržati uključivanje lokalnog stanovništva u poslove upravljanja zaštićenim prirodnim i kulturnim dobrima. 0 9. Literatura
21 for tourist trade, (2000): Sustainable and Hadžić and others, (2005): Cult Tourism, Responsible Tourism development in 21 century, Department of Geography, Tourism and Hotel Tourist Organization of Serbia, Belgrade Management, Faculty of Sciences, Novi Sad Hijmans, R.J., S.E. Cameron, J.L. Parra, P.G. Beronja, J. 2005: Towards halting the loss of Jones and A. Jarvis, 2005. Very high resolution biodiversity by 2010, Assessing national eff orts interpolated climate surfaces for global land towards the 2010 target - National Assessment areas. International Journal of Climatology 25: Report - Serbia; CEE Working Group for 1965-1978. Biodiversity Conservation, Budapest Butler, R., (1998): Rural recreation and tourism, Holden, A., (2000): Environment and Tourism, Th e Geography of Rural Change, Longman, Routledge, Introductions to Environment Harlow. Series. Routledge, Taylor & Francis Group, London and New York. Carbone and others, (2005): Making Tourism More Sustainable, A Guide for Policy Markers, Horvat I., Glavac V. et Ellenberg H. (1974): United Nations Environment Programme, Vegetation Südosteuropas. - G. Fischer, Jena, 768 p. Paris, World Tourism Organization, Madrid Ilić, T., (2005): Sustainable Rural tourism Development in municipality of Kesjerić, Decree on Protection of the Landscape of Master Th esis, Department of Geography, Exceptional beauty Rajac (1963)., Ljig: Council Tourism and Hotel Management, Faculty of for Education and Culture Sciences, Novi Sad
Eagles,P.et al. (2002).Sustainable Tourism in Indicators of Sustainable Development Protected Areas – Guidelines for Planning and for Tourism Destinations, A Guidebook, Management, Gland: IUCN. World Tourism Organization, Madrid, European Communities. 1991. Habitats of the 2004 European Community. CORINE biotopes manual, Volume 2. Luxembourg: Commission Jakšić P. 2008. Developing methods for target of the European Communities. species and Prime Butterfl y Areas selection criteria in Serbia. Bulletin of the Natural European Communities. 1992. Council History Museum, Belgrade Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural habitats and of wild fauna and fl ora. Offi cial Journal of the European Josifović, M. 1970-1977 Flora SR Srbije, Communities, L206. SANU, Beograd ″ Geotermalna energija, kako iskoristiti skriveni Jovanović Popović Milica at all: Atlas of family ″ potencijal u Srbiji, Jeff erson institute, www. housing in Serbia , Faculty of architecture altenergija.org University of Belgrade, 2012. 192
Jovanović Popović Milica at all: ″Building Orlovic,L.V.(2011). Adult Education and typology of Serbia″ Internal report, Faculty of Capacity Development for Sustainable architecture University of Belgrade, 2010. management of Protected Areas, unpublished Jovičić, D., (1999): Ecoturism: An Introduction, PhD dissertation, Belgrade: Faculty of Routledge, London Philosophy, Department for Adult Education Karadžić, B., Mijović A. (eds) 2007. Environment Protected Natural Resources of Serbia. (2007). in Serbia-an indicator based review. Serbian Belgrade: Institute for nature conservation of Environmental Protection Agency, Belgrade Serbia. Kojić, M., R. Popović and B. Karadžić 1998. Puzovic, S. 2009. Important bird areas in Serbia. Sintaksonomski pregled vegetacije Srbije. Ministry of environment and spatial planning, IBISS,Beograd. Institute for nature conservation, Provincial Koriscenje enrgije vetra u Srbiji, Jeff erson Secretariat of Environmental protection and institute, www.altenergija.org sustainable development, Belgrade.
Managing Tourism and Biodiversity. User’s Rašajski J. 2004. Birds of Serbia with Manual on the CBD Guidelines on Biodiversity distribution maps. Triton public Vršac. and Tourism Development (2007)CBD and Republic of Serbia Tourism Development UNEP. Strategy, Ministry of Trade, Tourism and Services, Horwath Consulting, Zagreb, Faculty Master Plan of the Tourist Destination Lower of Economy, Belgrade, 2005. Danube (orig.: Master plan turističke destinacije „Donje podunavlje) (2007).Belgrade: School of Roberts, L., Hall, D., (2001): Rural Economy of the University of Belgrade. Tourism and Recreation: Principles to Practice, CABI Publishing, Wallingford Meyer,M.et Al.(2005) Development of a Methodology and a Tourism Management Stanje i razvoj biomase u Srbiji, Jeff erson Plan for the Special Nature Reserve Zasavica, institute, www.altenergija.org Bonn and Belgrade Stanje i razvoj malih hidroelektrana u Srbiji, Jeff erson institute, www.altenergija.org Ministry of Environment Protection and State of environment report (2005-2009). Spatial Planning of Republic of Serbia, www. SEPA, Belgrade ekoplan.gov.rs. 7/17/2010. Mišić, V. (1982): Reliktne polidominantne šumske Stevanović, V. (ed.) 1999. Crvena knjiga fl ore zajednice Srbije. - Matica Srpska, Novi Sad Srbije 1. Ministarstvo za životnu sredinu Republike Srbije, Biološki fakultet Univerziteta Moworth, M., Munt, I., (2003): Tourism u Beogradu. Sustainability: Development and New Tourism Stevanovic, V. 2005. IPAs in Serbia. In: in the Th ird World, London: Routledge Important plant areas in Central and Eastern Europe. Plantlife International. 193
Stevanović,V. and Vasić, V. (eds.) Biodiverzitet Internet stranice: Jugoslavije sa pregledom vrsta od medjunarodnog Institute for the Protection of nature of Serbia: značaja. Ecolibri, Biološki fakultet, Beograd. www.natureprotection.org.rs
Stojanović, V., (2011): Tourism and http://www.cekor.org/u_izdavastvo/6_ Sustainable Development, Department izdavastvo.pdf of Geography, Tourism and Hotel Management, Faculty of Sciences, Novi http://www.energoportal.info/stranice/ Sad obnovljivi%20izvori/OIE%20-%20 Stojanović, V., and others, Development STANJE%20I%20RAZVOJ.pdf Fiseability Study of Ecotourism in Protected Areas of Vojvodina (with http://www.schrack.rs/fi leadmin/f/rs/pictures/ special attention to Ramsar area), company-contact/events/Schrack_Info_dani/ Department of Geography, Tourism and Prezentacije/Dr_ZeljkoDespotovic_Info_ Hotel Management, Faculty of Sciences, dani_april_2012_SCHRACK.pdf Novi Sad http://www.kombeg.org.rs/aktivnosti/ Study developed within the EU funded Project zadruzni_savez/Detaljnije.aspx?veza=5829 „Support to local socio economic development http://www.building-typology.eu/tabula.html through eco tourism development in protected areas“,(2012).Nature Conservation Movement www.smeits.rs/include/data/docs0066.doc of Sremska Mitrovica. http://poslovi.nsz.gov.rs/page/index/55/ Study on integrated development of the story/163 Suvobor (2002). Belgrade: Th e Institute for the Protection of Nature of Serbia. http://www.siepa.gov.rs/site/en/home/1/key_ industries/renewable_energy/ Study on Protection of Natural Values of the Divcibare (2002), Belgrade: Th e Institute for http://www.obnovljiviizvorienergije.rs/ the Protection of Nature of Serbia. obnovljivi-izvori-energije-u-srbiji.html
Sustainable Tourism Development Strategy of NP Đerdap. (2010). NP Đerdap and Young Researchers of Serbia.
Aneksi
ANEKS 4.4.1. U narednoj tabeli je dat spisak operatera koji su ovlašćeni za prikupljanje, transport i tretman otpada u regionu Centralne Srbije Izvor: Agencija za zaštitu životne sredine, www.sepa.gov.rs Opština Operater Dozvola izdata za: Tip otpada
Sakupljanje Transport Tretman1
Dragan x Neopasan otpad Vasiljković Ljig MM x x Neopasan otpad
Kis Stil x x Plastika, drvo Plastika i ostali Neopasan otpad Kemic x x Plastika, papir metal, Metva x x x ambalažni otpad
Valjevo Plastika, papir metal, Nik-fi lx x ambalažni otpad Metalprom Metal, plastika, guma
Inos-Balkan Guma xx
5 Imaju dozvolu za transport Kosjerić x transporteri letećeg pepela (iz termoelektrane) Plastični ambalažni otpad, gume Hemigum2 xxx Krov x x Višeslojni ambalažni otpad Plastika, plastični ambalažni otpad Vuplast x x x Metal Gornji Petrović x Milanovac P&C Metal, ambalažni otpad Lazović Papirprint Ambalažni otpad GM Metal, plastika xx Reciklaža
1 2 Podrazumeva i pripremu za transport-baliranje, sortiranje, ne samo reciklažu Bavi se reciklažom otpadnih guma
Aneksi
ANEKS 4.3.1. U narednoj tabeli je dat spisak operatera koji su ovlašćeni za prikupljanje, transport i tretman otpada u regionu južnog Banata. Izvor: Agencija za zaštitu životne sredine, www.sepa.gov.rs Dozvola izdata za: Opština Operater Tip otpada Sakupljanje Transport Tretman|
Alibunar Zoki x x Otpadne gume Bela Crkva SAF metal x x Neopasan otpad Neopasan otpad, akumulatori Angrokom Metal, plastika, sve vrste Bogsi x x x ambalažnog otpada, staklo
Vršac Plastika, plastični ambalažni ST Plast otpad Metal Todorović Metal, plastika, sve vrste x ambalažnog otpada, staklo, Ferobel otpadne gume
1 Podrazumeva i pripremu za transport- baliranje, sortiranje, ne samo reciklažu 2 Bavi se reciklažom otpadnih guma
ANEKS 4.3.2. Predloženi set indikatora održivog ruralnog turizma za Južni Banat
Oblast Indikatori
Lokalna kultura i norme Zadovoljstvo lokalnog stanovništva obimom turističkog ponašanja razvoja Udeo tradicionalnih (neizmenjenih) običaja u turističkoj ponudi Odnos smeštajnih kapaciteta i broja lokalnog stanovništva
Lokalna arhitektura i Procenat obnovljenih istorijskih građevina unapređenje vizuelne Procenat građevina (u turizmu) koje ne ispunjavaju morfologije kriterijume autohtone arhitekture Ocena trenutne unutrašnje i spoljašnje fi zionomije i poređenje sa stanjem u prošlosti Uključivanje starih građevina i objekata (interpretacija, animacija) u turističku ponudu
Procenat dohotka koji se Procenat lokalnog stanovništva koji je zaposlen u preusmerava od turizma turizmu ili je u nekoj vezi sa turizmom ka zajednicama Procenat lokalnog dohotka koji je dobijen od bavljenja turizmom Broj (procenat) prodavnica i ugostiteljskih objekata koji su u vezi sa ruralnim turizmom
Učešće u turističkom Nivo i obim angažovanja lokalnih zajednica u planiranju planovima i strategijama turističkog razvoja
Zaštita prirode i životne Procenat posetilaca u ruralnom turizmu koji sredine posećuju zaštićena područja u Južnom Banatu
Stepen organizacije Broj udruženja i organizacija angažovanih na turizma razvoju ruralnog turizma Prisutnost strategije razvoja turizma (odnosno, ruralnog turizma) Postojanje organizovanih tura, itinerera i konkretnih turističkih proizvoda sa akcentom na ruralni turizam
Zadovoljstvo Procenat ponovljenih poseta posetilaca Stavovi posetilaca o turističkoj ponudi (ankete, upitnik) 00 Aneksi
ANEKS 4.4.1. U narednoj tabeli je dat spisak operatera koji su ovlašćeni za prikupljanje, transport i tretman otpada u ovom regionu. Izvor: Agencija za zaštitu životne sredine, www.sepa.gov.rs Opština Operater Dozvola izdata za: Tip otpada
Sakupljanje Transport Tretman1
Kladovo Eva x x x Plastika, papir/karton, metal
Plastika x x x Plastika
Veliko Armagedon x x Metal Gradište eko MB metal x x Metal
Požarevac Karplast x x Plastika EMA x x Metal Platika, metal, otpadne gume, Potis x x papir/karton Profi l x x Metal Ristić M x x Metal, sve vrste ambalažnog otpada
1 Podrazumeva i pripremu za transport- baliranje, sortiranje, ne samo reciklažu 2 Bavi se reciklažom otpadnih guma
ANEKS 4.3.2. Predloženi set indikatora održivog ruralnog turizma za Donje Podunavlje
Oblast Indikatori
Ekološka vrednost i Broj vrsta i endemičnih vrsta osetljivost zaštićenog Frekventnost popisa vrsta područja Broj lokaliteta očuvanog geonasleđa (NP Đerdap) Broj lokaliteta i ekosistema za koje se smatra da mogu biti degradirani Količina smeća i deponija u destinaciji Broj vidikovaca i turističkih lokaliteta Procenat staza i puteva koji su u degradiranom stanju Ukupan broj posetilaca u zaštićenom području
Lokalne kulturne Broj i značaj kulturno-istorijskih lokaliteta vrednosti, uključujući Broj posetilaca zainteresovanih za kulturnu prvenstveno ruralni baštinu (kulturni) predeo Broj ili procenat kulturnih lokaliteta koji su degradirani Procenat građevina koji je izgubio izvorne odlike Procenat građevina koje su restaurirane u izvornom stilu
Zajednice lokalnog Zaposlenost lokalnog stanovništva u stanovništva institucijama turizma i zaštite prirode Procenat stanovništva koje se bavi ruralnim turizmom Stepen zadovoljstva lokalnog stanovništva razvojem ruralnog turizma Stepen lokalnog učešća u planovima ruralnog turizma i projektima njegove realizacije
Zadovoljstvo turista Ponovljene posete Zadovoljstvo turista (anketa, upitnici)