Zevenkamp Als Case Study Voor Een Duurzame Herstructurering Van Jaren ’70 En ’80 Wĳken

7Up Zevenkamp als case study voor een duurzame herstructurering van jaren ’70 en ’80 wĳken

Machiel van Dorst, Liliane Geerling, Paul de Graaf, Jacques Vink, Harmen van de Wal

7Up Zevenkamp als case study voor een duurzame herstructurering van jaren ’70 en ’80 wĳken

Machiel van Dorst, Liliane Geerling, Paul de Graaf, Jacques Vink, Harmen van de Wal — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - ‘In an environment which has a living structure each of us tends, more easily, to become alive.’

Christopher Alexander (The phenomenon of life: an essay on the art of building and the nature of the universe | pagina 372)

— - – - 2— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - –Inhoudsopgave - — - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Inhoudsopgave Voorwoord - Zevenkamp adaptief wĳkontwerp 4 Proloog 8 Inleiding 14

Reinventing Zevenkamp - het ontwerpend onderzoek Theoretisch kader 18 Jaren ’70- ’80 wĳken 22 Facts en ﬁgures Zevenkamp 34 Zevenkamp als ecosysteem 56 Zevenkamp stroomt 75 Zevenkamp op ooghoogte 92 Reﬂectie 116

7Up in de praktĳk - het werkboek 124

Deelnemers ontwerpateliers en interviews 135 Literatuurlĳst 136 Colofon 143

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - –3 - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Voorwoord- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

Voorwoord - Zevenkamp adaptief wĳkontwerp In de jaren 1976/9 werd de hoofdstructuur van de Binnen een sterke hoofdstructuur met trein- wĳk Zevenkamp vormgegeven en vervolgens is stations, de metro, snelwegen, een krachtige de wĳk met ruim 7000 woningen binnen ongeveer stedelĳke hoofdwegenstructuur en een groot- 10 jaar gebouwd. Het ontwerp vond plaats onder schalige regionale groenstructuur zĳn de uitwer- leiding van Tjakko Hazewinkel, samen met Riek kingen van de wĳken totaal verschillend. De 8- en Bakker, Tineke Blok en ondergetekende, en ver- opbouw van het Lage Land, het hoogbouw en volgens in deeluitwerkingen van Frits Palmboom, park concept van Ommoord, de echte bloemkool Marianne Visser, Erik van Egeraat, Jan Hein Jonker en cul de sac structuur van Schollevaar en en Cees van de Graaf. Zevenkamp als een hybride van stedelĳke morfologie en een suburbaan woon programma. Zevenkamp was en is onderdeel van het ROCA Het latere Prinsenland is ontwikkeld als een gebied, een stadsdeel ontworpen op basis van netwerkstructuur in plaats van de uitwerking van de wĳkgedachte met 6 grote wĳken en een de wĳkgedachte. stadsdeelcentrum in het Rotterdamse en 5 in het Capelse deel van de groeistad. De analyse van 7-UP naar 3 concepten voor duur- Het gehele programma van ROCA, met nu 150.000 zaamheid, 25 jaar na dato, stelt voor de ontwer- inwoners was opgezet met op wĳkniveau alle pers van het eerste uur twee vragen. Wat was het voorzieningen die bĳ het woonprogramma van die duurzaamheid begrip in die tĳd en hoe adaptief is wĳk behoren en op stadsdeelniveau de boven- de wĳk eigenlĳk voor nieuwe duurzaamheid visies. wĳkse voorzieningen. Bĳ groot adaptief vermogen zou het oorspronke- lĳke concept met recht duurzaam kunnen worden genoemd.

— - – - 4— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Voorwoord - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

De belangrĳkste ingrediënten die wĳ toen De reflecties voor de drie duurzaamheids kĳk- hanteerden waren de volgende. Een belangrĳke wĳzen laten in dit boek zien dat er veel transfor- rol voor de metro, met uiteindelĳk drie halten met matie denkbaar is gegeven de structuur van de concentraties van gestapelde bouw, voorzienin- wĳk nu. Een korte beschouwing op het hogere gen en ouderenhuisvesting. Een belangrĳke rol schaalniveau die ik daar aan toevoeg stelt nog voor het fietsnetwerk, meestal gelegen langs de een aantal andere noties aan de orde. singelstructuren, gecombineerd als doorgaande De moderne netwerkstad maakt het gewenst dat inter-wĳk fietsverbindingen zowel als de verbin- stadsdelen en grote wĳken in die netwerksamen- dingen tussen de deelplannen en de basisscholen leving kunnen worden opgenomen en ook door van de verschillende denominaties. Ongelĳk- inpassing van bepaalde voorzieningen daar deel vloerse kruisingen met de hoofdinfrastructuur van uitmaken. In Zevenkamp zĳn maar weinig waren daarin opgenomen in de eerste deel- bovenwĳkse voorzieningen, behalve een sociale plannen (later er helaas uitbezuinigd). werkplaats (waarvoor metrobereikbaarheid essen- In de oorspronkelĳke plannen was een netwerk- tieel is) en een protestant christelĳke middelbare structuur voor de auto voorzien die uiteindelĳk school waarvoor datzelfde geldt evenals fietsbe- eindigde in een ring die vervolgens door bewo- reik op stedelĳk niveau. nersinbreng werd geknipt. Dat kwam voort uit de wet geluidhinder (die daarmee ook de breedte De naar binnen gekeerde verkeerstructuur belem- van de hoofdprofielen bepaalde) en de opvat- mert een volwaardige relatie met de relevante tingen van de verkeersmensen in die tĳd : een recreatieve voorzieningen langs de plas (zeer sterke scheiding tussen stroomfunctie en buurt- stedelĳk functionerend) en bevordert ook niet functie. Bovendien werden de netwerkrelaties de vestiging van bovenwĳkse voorzieningen in met Ommoord en de latere optie 8-kamp de wĳk. De mogelĳke doortrekking van de metro – nu Nesselande - niet gerealiseerd. In 7-Up wordt voorbĳ Nesselande naar de Zuidplaspolder en terecht dit opnieuw aan de orde gesteld. Gouda zou een echte stap zĳn in het positioneren van Zevenkamp in een netwerkstad. Dat is zeker In het maakproces werd de wĳk gebouwd op zand gewenst, en dat kan ook nog. Een meer orthogo- uit de Zevenhuizerplas, net zoals de latere wĳk nale verkeerstructuur waarin ook de omgeving Nesselande, waardoor die plas nu twee keer zo betrokken zou zĳn, zou alsnog veel mogelĳk- groot is geworden. Door gemeentegrens discus- heden bieden. sies kon de wĳk Zevenkamp helaas niet direct aan Het morfologisch en typologisch ontwerp van wĳk de plas worden gelegd. Een kunstmatig dĳkje in zette zich af tegen de hoogbouwwĳk Ommoord de Noord Zuid parken moest het zicht op de plas en de pur sang bloemkool wĳk Schollevaar. bevorderen, Dat is helaas niet sterk uit de verf Het gesloten bouwblok als uitgangspunt voor gekomen. de verhouding publiek privaat leek ons toen de aangewezen weg. Het stadsverwarmingssysteem was een gegeven. Veel van de andere ideeën uit de drie duurzaam- In het programma werd tot doel gesteld om 75% heid concepten in dit boek zouden zonder meer van de woningen grondgebonden te laten zĳn. direct in te passen zĳn in de deze wĳk: een ge- Uiteindelĳk zĳn twee bescheiden centra in de wĳk wone buurt voor gewone mensen. mogelĳk gebleken. Prof. Ir Joost Schrĳnen

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - –5 - — - –

— - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Proloog- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - ‘De duurzame herstructurering van de wĳk Zevenkamp is vanuit drie perspectieven bestudeerd.’

Proloog In het debat over duurzame stedenbouw wordt weinig ruimte voor onzekerheid of voor eigen ini- zelden precies gedeﬁnieerd wat een duurzame tiatief van andere stakeholders. De duidelĳkheid ontwikkeling is. Duurzame benaderingen of en objectiviteit die deze benadering lĳkt te bieden methoden proberen uitgangspunten van een is voor bestuurders en beheerders aantrekkelĳk duurzame ontwikkeling hanteerbaar te maken, – zeker als het wordt gekoppeld aan een mooie maar gaan daarbĳ uit van onuitgesproken voor- visualisatie van het eindresultaat – maar botst onderstellingen over wat duurzaam is. Meestal vaak met onzekerheden (politiek, sociaal, econo- wordt duurzaamheid daarbĳ gedeﬁnieerd vanuit misch) in het proces en wensen en eisen van de één bepaald perspectief. In duurzame steden- bewoners. bouwkundige projecten wordt meestal gekozen Daartegenover staat de ‘ooghoogte’ benadering voor of een eenzĳdig getalsmatige, milieutech- die huidige bewoners centraal stelt, omdat zĳ ten nische benadering of louter voor een mensge- slotte met het resultaat moeten leven. Projecten richte benadering. De stromenbenadering is een die uit deze benadering voortkomen blĳven, door dergelĳke milieutechnische benadering, waarin de nadruk op het hier en nu, vaak steken in klein- de energie-, water- en materiaalstromen in een schalige voorstellen die nauwelĳks invloed heb- stadsdeel, wĳk of buurt centraal staan. Deze ben op de milieuprestatie van een buurt of wĳk. worden in kaart gebracht en geanalyseerd om van Bĳ deze benadering krĳgen bewoners het gevoel daaruit ruimtelĳke voorstellen te doen. Dit is een dat zĳ worden gehoord, wat de populariteit van topdown perspectief, bepaald door planologen deze benadering verklaart, maar als de onderlig- en ingenieurs. Deze benadering veronderstelt gende (duurzaamheid)problematiek niet wordt het bestaan van een wetenschappelĳk meetbaar aangepakt kan het toch leiden tot teleurstelling antwoord op de duurzaamheidsopgave. Het laat op de langere termĳn.

— - – - 8— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -Proloog – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

7Up gaat uit van een brede aanpak en pleit er voor 7Up laat zien dat er een handelingsperspectief om de perspectieven van de verschillende stake- is waarin ontwerpers, bewoners en stakeholders holders altĳd in samenhang te zien. Dit vanuit het op een gefundeerde manier, in het hier en nu, besef dat duurzame herstructureringsvoorstellen gezamenlĳk kunnen werken aan een duurzame alleen succesvol zĳn als zowel de milieuprestatie, toekomst op de lange termĳn. Hiermee biedt 7Up, als de leefbaarheid verbeteren. De ecosysteem- naar wĳ hopen, een bĳdrage aan het debat over benadering, die nog niet vaak wordt toegepast in en het begrip van duurzaamheid in het steden- Nederland, biedt op de stromenbenadering en de bouwkundig (her)ontwerp van de bestaande stad ooghoogtebenadering een welkome aanvulling. in het algemeen en de jaren ´70 en ´80 wĳken in De ecosysteembenadering probeert constructief het bĳzonder. om te gaan met onzekerheid in het ontwerpen uitvoeringsproces. Het probleem van ontwerpen voor duurzaamheid is het ontwerpen aan een on- voorspelbare toekomst. We zien dat er milieupro- blemen zĳn die om actie vragen, maar wanneer en op welke schaal die problemen zullen plaats vinden blĳft onzeker. Dit vraagt om een veerkrachtig ontwerp zonder vooraf bepaald eindbeeld. Daarnaast is een ﬂexibel uitvoeringsproces nodig waarmee het stadsdeel binnen een bandbreedte van mogelĳke scenario’s kan blĳven functioneren.

De drie benaderingen zĳn door 7Up getest in een ontwerpend onderzoek in een woonwĳk die is gebouwd in de jaren ´70 en ´80. Zĳ blĳken elk een sleutel in zich te hebben voor een succesvol duurzaam herontwerp van de bestaande stad. De stromenbenadering geeft inzicht in het metabolisme van de wĳk. De ooghoogtebenadering analyseert wensen en verlangens, maar ook capaciteiten van bewoners. De ecosysteembenadering brengt de relatie tussen het sociale systeem (de bewoners en hun onderlinge relaties) en het natuurlĳke systeem (de fysieke omgeving met zowel groen als gebouwen) in beeld. Een integrale aanpak op basis van deze drie benaderingen koppelt een duurzaam vergezicht aan een proces dat moge- lĳkheden biedt voor eigen initiatief, tussentĳdse heroverwegingen en onverwachte gebeurtenissen. Zo kun je concreet werken aan een veerkrachtige, levendige wĳk, die toekomstige ontwikkelingen aan kan op basis van haar eigen kracht.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - –9 - — - –

— - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Inleiding- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - ‘7Up levert een bĳdrage aan de ruimtelĳke vertaling van duurzaamheid op verschillende stedenbouwkundige schaalniveaus in bestaand stedelĳk gebied.’

Inleiding Atelier 7Up heeft tussen september 2009 en juni ontwerper begint en wat nog wel en wat niet de 2010 een ontwerpend onderzoek uitgevoerd naar toets der kritiek kan doorstaan. de ruimtelĳke vertaling van duurzame ontwikkeling in de stedenbouw. De aanleiding van het Het onderzoek kiest het perspectief van de ont- onderzoek was de theoretische en praktische werper en voor de aanpak een ontwerpend onder- onduidelĳkheid over wat duurzame stedenbouw zoek. Nadat er een theoretische positie is bepaald is. De theorie rond duurzame ontwikkeling in de worden de kansen voor een ontwerper bepaald stedenbouw kent verschillende concepten en be- in een concrete opgave. Hiervoor is het startpunt naderingen die schĳnbaar naast elkaar bestaan. (of de missie) als volgt: ‘Een bĳdrage leveren aan de ruimtelĳke vertaling van duurzaamheid op de Het gevolg is een praktĳk die een grote variatie verschillende stedenbouwkundige schaalniveaus van projecten kent onder de noemer ‘duurzame in Nederland in bestaand stedelĳk gebied’. Het stedenbouw’. Dit etiket wordt gebruikt voor een vaststellen van de opgave is hierbĳ van belang integrale ecologische wĳk (meestal op buurten wordt ingegeven door de maatschappelĳke schaal), voor een project dat zich richt op zonne- relevantie. De woningvoorraad in 2020 bestaat energie (‘blauwe daken’) of voor een stad die voor 92% uit bestaande bouw. De grootste

streeft naar een aanzienlĳke CO2 reductie. Totaal opgave voor duurzame stedenbouw is daarmee verschillende concepten die blĳkbaar allemaal de bestaande stad. In dit project is ingezoomd op binnen het concept van duurzame stedenbouw de jaren ’70-’80 wĳken. Deze wĳken functioneren passen. Mogelĳk is het zo dat vele projecten ge- over het algemeen nog goed, maar de tekenen oormerkt zouden kunnen worden als duurzaam. dat deze wĳken achteruitgaan zĳn aanwezig. In dat geval is het zinnig om te weten waar je als Bĳna 30% van de Nederlandse woningvoorraad is

— - – -14 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Inleiding - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

gebouwd tussen 1970 en 1985, een reden te meer Voor elke benadering wordt gestart met een om te zorgen dat dit aantrekkelĳke wĳken blĳven. hypothese voor een goede oplossing, waarna deze in varianten wordt uitgewerkt. Hiermee is dus niet De wĳk Zevenkamp, een grote jaren ’70-’80 wĳk in gezegd dat de gekozen oplossing de beste is (hier Rotterdam, dient als casus voor het ontwerpend zĳn geen toetsingscriteria voor). Wel wordt er ge- onderzoek. De doelstelling voor het onderzoek is: zocht naar een intersubjectieve oplossing door de de ontwikkeling van een wĳk langs verschillende (tussentĳdse) resultaten van elke ontwerpproces benaderingen van duurzaamheid. Door middel voor te leggen aan externe partĳen. Dit is vorm van ontwerpend onderzoek worden vanuit deze gegeven in drie integratieateliers met betrokken benaderingen voorstellen gedaan die vervolgens actoren, waaronder corporaties, wetenschappers, met elkaar worden geconfronteerd. Dit betekent thema deskundigen en ontwerpers. dat het onderzoek uit een aantal delen bestaat, In de synthese met bĳbehorende discussie is ieder met eigen onderzoeksvragen: getracht een antwoord te geven op de onder- 1) Bepalen van het theoretisch kader: zoeksvragen. De resultaten uit de synthese zĳn – Wat is een duurzame ontwikkeling in de vertaald in een set (ruimtelĳke) ingrepen voor stedenbouw? het veerkrachtig en levendig houden van de jaren – Welke benaderingen zĳn toepasbaar voor de ’70-’80 wĳken. Een aantal voorbeelden van deze wĳk Zevenkamp? ingrepen is te vinden in ‘7Up in de praktĳk - het 2) Analyse van de opgave: werkboek’, pagina 124. De complete set ingrepen – Wat is de morfologie van Zevenkamp? vormt een toolbox die gebruikt kan worden bĳ – Wat is het toekomstperspectief van het werken aan vergelĳkbare herstructurerings- Zevenkamp? opgaven. – Welke bewoners en andere actoren vormen Zevenkamp?

Hierna volgt het ontwerpend onderzoek zelf. Ontwerpend onderzoek (of onderzoek door ontwerp) is een onderzoeksmethodiek, waarbĳ een ontwerpdoel centraal staat. In dit geval is dat een duurzaam Zevenkamp. Dit is een wenselĳke toekomst, maar nu nog niet waarschĳnlĳk. Door het ontwerpproces gecontroleerd te doorlopen worden: – diverse duurzaamheidbenaderingen getoetst op de toepasbaarheid in een stedenbouwkundig ontwerp; – resultaten met elkaar geconfronteerd: zĳn er overeenkomsten, strĳdigheden of zĳn zĳ indiﬀerent ten opzichte van elkaar?

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 15– - — - –

— - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Theoretisch - – - — Kader- – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - Reinventing Zevenkamp Het ontwerpend onderzoek

Theoretisch kader Wat is een duurzame afbakening komt voort uit een onvermogen om ontwikkeling? met complexiteit om te gaan. In dit kader is In mondiaal perspectief is er een breed gedragen duurzame ontwikkeling ook wel uitgelegd als een 1 Brundtland G.H. (1987). Our consensus over wat de definitie van een duurzame combinatie van people, planet en prosperity, we- Common Future – The world ontwikkeling is: ‘Een ontwikkeling die voorziet in derom een aantal begrippen die ieder voor zich commission on Environment and de behoefte van de huidige generaties zonder op meerdere manieren te interpreteren zĳn. Development. Oxford: Oxford daarmee voor toekomstige generaties de moge- De volgende thema’s komen met grote regel- University Press lĳkheden te beperken om ook in hun behoeften te maat aan bod bĳ het beschrĳven van de juiste 2 Du Plessis C. (2009) Urban voorzien’.1 Vanuit een wetenschappelĳk perspec- ingrediënten van een duurzame ontwikkeling in de Sustainability science as a tief wordt dit een ‘wicked concept’ genoemd, een gebouwde omgeving4: new paradigm for planning. concept met een hoge mate van complexiteit dat – milieuproblematiek, zoals vervuiling, Dobbelsteen, A. van den, Dorst niet eenduidig (objectief) uitlegbaar is.2 Deze versnippering, verstoring; M.J. van, Timmeren A. van (eds). definitie is gekozen vanwege de politieke consen- – de leefbaarheid van de gebouwde en de Smart Building in a Changing sus die het bewerkstelligt. Helaas kan een defini- natuurlĳke omgeving; Climate. Amsterdam: Techne Press tie als deze vervolgens ook misbruikt worden. De – een ruimtelĳke kwaliteit die bĳdraagt aan een 3 www.youtube.com/ Rotterdamse praktĳk kent hier een goed voor- duurzaam gebruik; hieronder vallen benade watch?v=iKdSI5SD3hs beeld van in de volgende uitspraak: ‘Als je kĳkt ringen als ‘dierbaarheid is duurzaamheid’ of 4 Dorst M.J. van (2005). Een naar de Brundtland definitie kun je een hele hoop het debat over verdichting5; duurzaam leefbare woonomgeving. dingen doorvertalen naar energie en grondstoffen – economische kwaliteit, welvaart; Delft: Eburon en energie kun je vertalen in CO uitstoot’ (aldus – plan- en beheerproces; 2 5 Uytenhaak R. (2009) Steden vol R. Grashoff, ex-wethouder Participatie, Cultuur en – de betrokkenheid van actoren. ruimtelijke kwaliteiten van dichtheid. Milieu in Rotterdam).3 Deze per definitie foutieve Rotterdam: Uitgeverĳ 010.

— - – -18 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -Reinventing — - – - — Zevenkamp - – - — | Theoretisch- – - — - Kader– - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Deze ingrediënten sluiten elkaar niet uit: milieu- De wĳk als ecosysteem betrokkenheid is een onderdeel van een duur- Ecologie onderzoekt de verspreiding en aanwezig- zaam beheerproces, maar is ook verbonden met heid van soorten door de tĳd heen.9 De keuze voor milieuproblematiek en leefbaarheid. Voor het het object domein (individueel organisme, popu- ontwerpend onderzoek Reinventing Zevenkamp is latie of soort) bepaalt hier het domein omgeving de ruimtelĳke kwaliteit het middel dat ter beschik- (milieu).10 De omgeving is hier de wĳk Zevenkamp; king staat. De ontwerpteams gebruiken ieder binnen dit milieu komen vele soorten voor, maar een andere benadering om de wĳk Zevenkamp de mens is dominant. De mens en zĳn artefacten duurzaam te (her)ontwikkelen: het stromenper- (de gebouwde omgeving en producten) hebben spectief, de wĳk op ooghoogte en de wĳk als een grote invloed op het ecosysteem Zevenkamp. ecosysteem. Deze benaderingen laten zich goed Deze invloed is direct op de bio tische en de abioti- 6 Carson R. (1962) Silent Spring. in een historisch perspectief plaatsen: sche leefomgeving van de mens, Boston: Houghton Mifflin. maar indirect is er ook een grote invloed op de 7 Meadows D. (1972). Rapport van de 1962 – De aarde als ecosysteem leefomgeving van andere soorten (flora en fauna). club van Rome – de grenzen aan de In dit jaar publiceert Rachel Carson haar boek Een duurzame ontwikkeling vanuit dit perspectief groei. Utrecht: Het spectrum. Silent Spring6. Hierin wordt het beeld geschetst voor Zevenkamp is het behoud - en waar mogelĳk 8 United Nations (1992). Report of van een mensheid die onderdeel uitmaakt van een ontwikkeling van - het ecosysteem. Twee the United Nations conference on een groter ecologisch systeem, met alle weder- doelen staan hierbĳ centraal. Ten eerste aandacht environment and development, zĳdse beïnvloeding die daar bĳ komt kĳken. Deze voor de biodiversiteit als beslist eindige bron. Rio de Janeiro. New York: United ecologische benadering is de eerste stap naar Ten tweede afstemming (of harmonie) en ver- Nations department of Economic een duurzame ontwikkeling, hier opgeschaald van bondenheid tussen het cultuursysteem en het and Social Affairs. ecosysteem naar planeet, maar ook toepasbaar ‘natuurlĳke’-systeem.11 9 Krebs C.J. (1989) Ecological voor elke gebiedsgerichte benadering. Methodology. Harper Collins De wĳk als College Publisher, New York 1972 – Milieu en klimaat milieutechnisch systeem 10 Bakker K,. Mook J.H., Rhĳn J.G. In dit jaar verschĳnt het rapport van de Club van Zevenkamp als milieutechnisch systeem wordt van (1995). Oecologie. Houten/ Rome.7 Dit is het begin van een grotere milieu- hieronder het stromenperspectief genoemd.12 De Diegem: Bohn Stafleu Van beweging, waarbĳ klimaatverandering het hoofd- wĳk wordt gezien als een afgebakende eenheid Loghum. thema is, direct gekoppeld aan de onwenselĳk- waar stromen in- en uitgaan. De belangrĳkste 11 Jong T.M., Dekker J.N.M., heid van het gebruik van eindige voorraden. stromen zĳn energie, water, materialen (inclusief Posthoorn R. (eds) Landscape voedsel en afval) en verkeer. Bĳ ‘milieubewust ecology in the Dutch context: nature, 1992 – De mens centraal bouwen’ wordt getracht om kringlopen te sluiten. town and infrastructure. KNNV- In dit jaar vindt een belangrĳke conferentie plaats De relatie met de context is hierbĳ cruciaal. Dit uitgeverĳ, Zeist. van de Verenigde Naties in Rio de Janeiro. Hier kan de lokale context zĳn, zoals het oppervlakte 12 Tjallingii S.P. (1996). Ecological ontstaat het breed gedragen perspectief dat water, maar ook een grotere schaal, zoals de aan- Conditions. Proefschrift TU Delft. mensen het moeten doen en ook het uiteinde- voer van fossiele brandstof en de uitstoot van CO . 13 Duĳvestein C.A.J. (2002). Het 2 lĳke doel zĳn: ‘Human beings are at the centre Door de ecologen Van Wirdum en Van Leeuwen nieuwe ecologisch bouwen. Delft: of concerns for sustainable development. They is het ‘ecodevice’ ontwikkeld als hulpmiddel om SOM faculteit Bouwkunde TU are entitled to a healthy and productive life in stromen weer te geven.13 De volgende stap is het Delft. harmony with nature’.8 verduurzamen van stromen door middel van de 14 Idem. driestappenstrategie14 of REAP – een stromen- 15 Dobbelsteen A. van den (ed. 2009). benadering voor energie.15 In een duurzame REAP. Rotterdam: RCI

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 19– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Theoretisch - – - — Kader- – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

oplossing worden stromen tegengehouden en Combinatie vastgehouden. De driestappenstrategie werkt Deze drie benaderingen komen terug in elk (goed) hierbĳ als volgt: debat over een duurzame ontwikkeling in de Aan de IN-kant van het systeem gaat het om: gebouwde omgeving. Helaas worden de ver- Stap 1: het voorkomen van onnodig gebruik; schillende aanvliegroutes niet altĳd duidelĳk Stap 2: het gebruik van eindeloze bronnen; herkend en is de complexiteit aanleiding om een Stap 3: gebruik eindige bronnen verstandig. beperking aan te brengen, bĳvoorbeeld door ‘speerpunten’ te benoemen. Dit is strĳdig met de Aan de UIT-kant van het systeem gaat het om: betekenis van een duurzame ontwikkeling, omdat Stap 1: voorkom afval; het uiteindelĳk gaat om het voorkomen van af- Stap 2: hergebruik afval; wenteling. Met het benoemen van speerpunten is Stap 3: verwerk afval verstandig. de kans juist groot dat we iets doen wat ten koste Het verduurzamen van stromen is in deze benade- gaat van mensen elders of van volgende gene- ring aanleiding voor ontwerpingrepen in Zeven- raties. Dit is dan ook de overweging om verschil- kamp. lende benaderingen naast elkaar te onderkennen en te testen bĳ een ruimtelĳke vertaling in een De wĳk als antropocentrisch bestaande wĳk. systeem – het ooghoogte perspectief De deﬁnitie van een duurzame ontwikkeling spreekt over ‘behoeften’ van mensen. In Agenda 21 ligt de nadruk op primaire behoeften, zoals gezondheid en veiligheid.16 In de Nederlandse situatie is leefbaarheid een tweede perspectief. Naast agenda 21 thema’s gaat het hier ook over de kwaliteit van de sociale omgeving en de mate waarin de fysieke omgeving de individuele behoeften en de sociale kwaliteit faciliteert.17 Aanvullend hierop wordt met een antropocentrisch perspectief ook een multi-actoren benadering bedoeld.18 Dit laatste legt de nadruk op het proces van bouwen en beheren en de (duurzame) betrokkenheid van 16 United Nations (1992). Report of alle partĳen. Bĳ een ontwerp voor Zevenkamp is the United Nations conference on de lokale leefbaarheid het uitgangspunt. Hierop environment and development, volgt een strategie voor een duurzame leefbare Rio de Janeiro. New York: United woonomgeving. De input van bewoners en andere Nations department of Economic actoren is hierbĳ van belang. and Social Aﬀairs. 17 Dorst M.J. van (2005). Een duurzaam leefbare woonomgeving. Delft: Eburon 18 Tjallingii S.P. (1996). Ecological Conditions. Proefschrift TU Delft.

— - – -20 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - ECOSYSTEMEN STROMEN OOGHOOGTE

ruimte

DRIE BENADERINGEN IN ÉÉN METHODE: 7UP

HET VOORKOMEN VAN AFWENTELING: RELATIES IN RUIMTE EN TIJD — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - –wijken - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - ’In jaren ’70 en ’80 wĳken zĳn gerichte ingrepen nodig om de toekomstwaarde van deze wĳken veilig te stellen.’

Jaren ’70 - ’80 wĳken Inleiding auto naar de achtergrond, ten gunste van De woningvoorraad die in Nederland is gebouwd een mensvriendelĳker omgeving, die een sociale tussen 1970 en 1985 bestaat uit ongeveer functie moest krĳgen. Deze wĳken worden door 1,6 miljoen woningen, ca. 28% van onze totale hun organische structuur ook wel bloemkool- woningvoorraad. Vanuit internationaal perspectief wĳken genoemd. kunnen we deze jaren ’70-’80 wĳken als redelĳk uniek bestempelen. Alhoewel er jarenlang vanuit In planningsprocessen werd getracht om het de vakwereld van stedenbouw en architectuur democratisch gehalte van het stedenbouwkundig geen waardering voor deze wĳken was, begint ontwerp te verbeteren met behulp van diverse zich een nieuwe interesse te ontwikkelen, wat participatie trajecten (Van der Steeg, 2006). heeft geresulteerd in een aantal onderzoeken en Vergeleken met wĳken van net na de Tweede publicaties (De Vletter, 2004; Steeg, 2006; Visser, Wereldoorlog functioneren de jaren ’70-’80 2008; Middelkoop e.a. 2009, Middelkoop 2011). wĳken nog redelĳk goed. Er is echter een aantal Er is een aantal belangrĳke kenmerken te noemen aanwĳzingen, waaronder stagnerende woning- die deze wĳken op zich zelf doen staan. Dit zĳn prĳzen, dalend inkomen, dalend opleidingsniveau de grote aantallen eengezinswoningen, de variatie en demograﬁsche veranderingen (Van Seventer, in typologie, de materialisatie en de stedenbouw- 2006; Van Lieshout, 2006; Den Hoed, 2009; Maas, kundige structuur, waarin de functionalistische 2008; Rost 2008), dat gerichte ingrepen nodig zĳn rechte lĳnen plaats maakten voor een meer om de toekomstwaarde van deze wĳken veilig te organische structuur en de introductie plaatsvond stellen en grootschalige herstructurering over een van het wereldberoemd geworden woonerf. In aantal jaren te voorkomen. het ontwerp van de openbare ruimte verdween de

— - – -22 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - –Reinventing - — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - wijken– - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

1 2

3 4

1 GEESTENBERG, EINDHOVEN DOOR INBO ARCHITECTEN, 1971-1973 2 DE WANDELMEENT DOOR LEO DE JONGE EN PIETER WEEDA, HILVERSUM, 1974-1977 — - – -3 — ZEVENKAMP - – - — TIJDENS - – - DE— AANLEG - – - —4 ZEVENKAMP - – - — IN- – DE - BEGINJAREN — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 23– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - –wijken - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

Ideologie American Cities (1961). In dit boek valt ze de STEDENBOUW IN DE stedenbouwers en planners aan die de bestaande NAOORLOGSE PERIODE kwaliteiten van de stad minachtten. Volgens Stedenbouw en architectuur werden in de eerste Jacobs bieden succesvolle stedelĳke leefomge- periode na de Tweede Wereldoorlog sterk beïn- vingen een ‘ballet of the sidewalks’, dat leidt tot vloed door het modernisme. Wagenaar (2008) veiligheid, sociale cohesie en levendige wĳk- wĳst hierbĳ naar de overtuiging dat de wreedhe- economie. Er zĳn volgens haar vier kenmerken den in deze oorlog voortkwamen uit de verstoorde noodzakelĳk. Een menging van functies, diver- relatie tussen het individu en de maatschappĳ. siteit in de buurt ten aanzien van leeftĳd, kleine Om dit te herstellen was een nieuwe sociale orde bouwblokken en een dicht voetgangersnetwerk nodig. Het idee ontstond dat de stedelĳke en ar- en tenslotte een hoge dichtheid om het nood- chitectonische vormgeving, door het organiseren zakelĳke programma voor een leefbare buurt op van de ruimte en het doen van fysieke ingrepen, peil te kunnen houden. In die tĳd uitten ook de sociale problemen kon oplossen en faciliteren stadsbewoners steeds meer kritiek richting plan- en zelfs een nieuwe sociale orde laten ontstaan. ners en ontwerpers. De conceptuele planning- Deze ‘wĳkgedachte’ werd het centrale idee voor benadering van de jaren ‘60 maakte plaats voor de naoorlogse wĳken. In Nederland was net na het sociaal-politieke denken van de jaren ’70 de Tweede Wereldoorlog een enorm tekort aan (De Vletter, 2004). De combinatie van het vak- woningen. En eveneens een tekort aan bouwma- debat en het debat met bewoners deed steden- terialen wat leidde tot een toename in gebruik bouwers en architecten beseﬀen dat de ‘maak- van beton. Dit zette door in de jaren zestig toen bare samenleving’ niet bestond en de toekomst hoogbouw de norm werd voor stedelĳke uitleg- niet te voorspellen was. Globale bestemmings- gebieden. Wonen, werken en recreatie werden plannen werden vervangen door gedetailleerde ruimtelĳk gescheiden. ‘Openheid’ werd een zoneringsplannen. Alleen de dichtheid van belangrĳk uitgangspunt in de architectuur wat gebouwen, de hoofdinfrastructuur, de voorzienin- leidde tot open voorgevels, die de daglichttoe- gen en het karakter van de leefomgeving werden treding in de woning verbeterde, maar de privacy vastgelegd. Vervolgens werden delen van het plan van de bewoners verminderde. Dit werd onder- door verschillende architecten ingevuld om een steund door een stedenbouw met grootschalige grote mate aan verscheidenheid in de architec- collectieve groengebieden in plaats van kleine tuur en het ontwerp van de openbare ruimte te privétuinen (Zweerink, 2005). In grootschalige verzekeren (De Vletter, 2004). stadsuitbreidingen, zoals de Bĳlmermeer werden deze ontwerpidealen toegepast maar ook in de De buurt als basis voor New Towns als Zoetermeer. sociale interactie De wĳkgedachte uit het modernisme werd niet Groeiende kritiek en de losgelaten, maar kreeg een nieuwe invulling. Het zoektocht naar een alternatieve individu werd het vertrekpunt voor het ontwerp stedenbouw en de stad moest worden aangepast om aan de Tegen het eind van de jaren zestig groeide de wensen van het individu te voldoen (Nio, 2009). kritiek op de modernistische stedenbouw. Jane Er werd gezocht naar een nieuwe manier van Jacobs was een beroemde vertolkster van deze wonen en samenleven en deze werd vertaald in kritiek, o.a. in haar Death and Life of Great een architectonische en stedenbouwkundige

— - – -24 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - –Reinventing - — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - wijken– - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

1 2

3 4

1 BACH (1983), VOORSTEL VOOR EEN HERONTWERP VAN DE STRAAT ALS EEN WOONERF (VAN DER LEUN, ET AL., 2009) 2 3 BAGGELHUIZEN, AS- — - – - —SEN - –1975-1976, - — - BEN – - VAN — TONGEREN - – - — (VAN - – DER - — LEUN, - – ET - AL., — 2009) - – -4 — WOONERF - – - —IN TRONDHEIM, - – - — -NOORWEGEN – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 25– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - –wijken - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

vormgeving met als terugkerend thema de relatie identiﬁcatie, herkenbaarheid, kleine schaal en tussen het openbare en het privé domein. Er ontmoeting in de architectuur en de stedenbouw werden pogingen ondernomen om een maximum een plek te geven, maar was zich er onvoldoende aan privacy voor het individu te combineren met van bewust voor welke soort sociale interacties zoveel mogelĳk ruimte voor sociale interactie men nu eigenlĳk ontwierp. (Van der Leun, 2009). Ontmoeten, menging, variatie en kleinschaligheid kwamen in de ontwerpen Ontwerp Kenmerken van de centraal te staan (Van der Steeg, 2006). jaren ’70-’80 wĳken Vanuit de omgevingspsychologie is aangetoond WONEN dat er sterke verbanden zĳn tussen omgeving en Alhoewel je de woningen die tussen 1970 en gedrag, hoewel de exacte relatie moeilĳk te 1985 in Nederland zĳn gebouwd natuurlĳk nooit bepalen is. De ‘omgeving’ kan verschillende vor- allemaal kunt veralgemeniseren, is toch een men van gedrag, zoals sociale interactie, onder- aantal speciﬁeke kenmerken te noemen. Ook zie steunen of juist tegengaan (Bell, 2001). Appleyard je een duidelĳk verschil tussen de vroeg en laat & Lintell (1972) lieten zien dat een toename van gebouwde jaren ’70-’80 wĳken, als gevolg van een het aantal verkeersbewegingen in een straat voortschrĳdend inzicht over woonerven en bloem- zorgde voor een afname in het aantal sociale con- koolstructuren en de economische crisis, die tacten, evenals in het territorium gevoel, wat een leidde tot een verschraling in de materialisatie. belangrĳke factor voor informele sociale controle Het belangrĳkste kenmerk is dat deze wĳken voor en veiligheid in een woonomgeving is. Newman 74% bestaan uit eengezinswoningen (Lofvers et (1972) vond een relatie tussen het soort architec- al., 2009). In plaats van stedenbouwers werkten tonisch en stedenbouwkundig ontwerp, de gevoe- vooral architecten delen van een globaal plan uit, ligheid van groepen en vandalisme en misdaad. wat leidde tot een grote diversiteit in woningtypen Whyte (1980) heeft uitgebreid beschreven hoe en woonomgevingen (Van der Leun, 2009). In de ruimtelĳke interventies de gebruikspatronen van praktĳk werden zo hele wĳken samengesteld, de openbare ruimte kunnen beïnvloeden. waarbĳ de som der delen niet altĳd tot een aan- Gehl (2001) heeft ook aangetoond dat architecten trekkelĳk geheel leidde. Duĳvestein zei hierover: en stedenbouwers de mogelĳkheden voor sociale ‘Het architectonisch product van de jaren ’70 was interactie positief kunnen beïnvloeden en geeft een mislukking. Er zĳn geen nieuwe buurten of hier vele voorbeelden van. Blokland (2009) wĳst steden met hoge kwaliteit gemaakt. Over 50 jaar op het belang van de verblĳfskwaliteit van de worden er geen architectuur excursies meer naar openbare ruimte en dat deze kwaliteit op zodani- deze bloemkoolwĳken gemaakt. Ook heeft deze ge wĳze gemengd wordt met verkeersfuncties, dat periode geen universele ontwerpprincipes opge- de gebruikers van de openbare ruimte informatie leverd, behalve de kleine schaal, en dat principe over elkaar kunnen uitwisselen (visueel), zonder sloeg in als een bom.’ (De Vletter, 2004, p.137). dat zĳ elkaar werkelĳk hoeven te ontmoeten. Ondanks het laagbouwkarakter werden in de De socioloog kreeg een belangrĳke rol in behoef- periode 1970-1985 100.000 woningen per jaar tenonderzoek en trad op als mediator in ontwerp- gebouwd (De Vletter, 2004). Als gevolg van een processen (Nio, 2008). Desondanks kwam uitein- liberaler woningbeleid, werden corporaties delĳk weinig van de kennis over het menselĳke aangemoedigd om meer verschillende typen gedrag echt terecht in de ruimtelĳke ontwerpen. woningen te ontwikkelen. Ook werden openbare Men probeerde om algemene begrippen als fondsen ter beschikking gesteld om de ontwikke-

— - – -26 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - –Reinventing - — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - wijken– - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

ling van nieuwe ideeën voor volkshuisvestings- en langzaam verkeer te combineren (Nio, 2009). plannen, bouwmethoden, bouwmaterialen, Een woonerf bestaat uit een groep woningen, woningtypologieën en verkaveling te onder- die via een wat besloten, maar openbare open steunen. Veel ontwerpen waren het gevolg van ruimte toegankelĳk zĳn. Deze ruimte kan een plein het innemen van een tegenovergesteld standpunt zĳn, een pad voor voetgangers, of een straat. naar de voorgaande ontwerppraktĳk. In de Verschillende open ruimtes kunnen met elkaar appartementencomplexen bĳvoorbeeld werd het verbonden zĳn, maar doorgaand verkeer wordt aantal verdiepingen beperkt, werden in plaats van zoveel mogelĳk tegen gegaan. Deze groepen één, verschillende entrees gemaakt, waardoor er woningen zĳn vaak weer met een hoofdontslui- minder gebruikers per entree kwamen. De nadruk ting verbonden. Veel van deze buurten hebben lag verder op het organiseren van een hoog niveau een grote hoeveelheid open ruimte, in de worm van privacy voor de individuele bewoner. Voorge- van parkjes, collectieve binnenterreinen en privé vels kregen daarom vaak een gesloten karakter. tuinen. Voetgangersroutes, vaak gecombineerd Deze gesloten gevels werden versterkt door met groengebieden, verbinden de woonerven met bergingen en schuren aan de voorkant te plaatsen elkaar (Van der Leun, et al, 2009). Deze hiërarchie (van der Steeg, et al., 2008). Een verscheidenheid in de stedenbouwkundige structuur kan gezien aan woningtypes werd gestimuleerd via het HAT- worden als de ruimtelĳke vertaling van de ideeën eenheden beleid. Dit beleid was erop gericht om over de relatie tussen het openbare en het privé het woningtekort voor jongeren op te lossen door domein, die nogal breed waren, waardoor er een hiervoor kleine één- en tweepersoonswoningen te grote verscheidenheid aan structuren ontstond. ontwikkelen. Vaak werden deze HAT-eenheden in De jaren ’70-’80 wĳken hebben over het algemeen de hoeken van gebouwen geplaatst, of in zoge- meer functies dan de naoorlogse wĳken, maar naamde poort-gebouwen (Visser, et al, 2008). wonen is in deze wĳken de hoofdfunctie. De le- vendigheid op straat is daarom nooit echt bereikt. STEDENBOUWKUNDIGE STRUCTUUR Al tĳdens hun ontwikkeling ontstond kritiek op de Het meest opvallende en beroemdste kenmerk bloemkoolwĳken. Carel Weber zei hier het volgen- van de jaren ’70-’80 wĳken is natuurlĳk het ‘woon- de over: ‘Er was geen stedenbouw. Des ondanks erf’. Het concept van het woonerf werd voor het ontstond er een hypnotiserend woonmilieu. Maar eerst bedacht door Niek de Boer in 1965. In navol- de stedenbouwkundige structuur ervan was zo ging van Jacobs observaties pleitte hĳ voor een zwak als de pest. Als je daarin de gebouwen herwaardering van de straat als verblĳfsplek voor gaat vervangen hou je er niets van over. In goeie lokale bewoners. Volgens hem heeft de straat een stedenbouw kun je rustig gebouwen weghalen, de belangrĳke sociale functie. De verkeersfunctie van stedenbouw blĳft bestaan, die heeft een relatieve een straat moest zoveel mogelĳk beperkt worden, autonomie.’ (De Vletter, 2004, p.175). zodat kinderen er kunnen spelen en bewoners elkaar ontmoeten. De straat moest veranderen in een collectief domein. De vorm varieerde van project tot project. In de eerste voorstellen van Niek de Boer, werd het autoverkeer gescheiden van het langzaam verkeer. In de wĳk Emmerhout in Emmen is dit te zien. Anderen, bĳvoorbeeld Joost Vahl, benadrukten juist het belang om autoverkeer

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 27– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - –wijken - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

Huidige status en mogelĳke inwoners tussen de 50 en 65 jaar boven het achteruitgang jaren Nederlands gemiddelde, en een afnemend ’70-’80 wĳken aantal jongeren. Het aantal inwoners ouder dan SOCIAAL-ECONOMISCHE EN 65 jaar is nu nog beperkt, maar zal gezien de RUIMTELIJKE STATUS sterke pré-vergrĳzing de komende jaren sterk Onderzoek dat is uitgevoerd in 86 jaren ’70-’80 toenemen. Nog een demograﬁsche verandering wĳken (15% van de woningen die tussen 1970 and is de groei van andere nationaliteiten in deze 1985 gebouwd zĳn), geeft inzicht in een aantal vaak nog overwegend autochtone wĳken (Van algemene trends en de sociaal-economische der Steeg, et al., 2006). Op de langere termĳn zal status van deze wĳken. Een algemene trend is deze toenemende diversiteit de wĳk kunnen ver- de toename van het eigen woningbezit in deze rĳken, maar op de korte termĳn lĳken door deze wĳken. Corporaties zĳn delen van hun bezit toenemende diversiteit de sociale solidariteit en aan het verkopen. In 2000 bestond 52% van de het sociaal kapitaal af te nemen. Met name in de woningvoorraad in deze wĳken uit huurwoningen, directe woonomgeving, waarin het vertrouwensni- in 2005 nog maar 47%. Vergeleken met de totale veau, zelfs binnen de eigen groep, en de mate van Nederlandse woningvoorraad scoren de woningen samenwerking afneemt als de diversiteit toeneemt in deze wĳken gemiddeld en zĳn weinig huizen in (Putnam, 2007). Tot slot is er in deze wĳken een deze wĳken van slechte kwaliteit (Van der Steeg, afname in het gemiddelde opleidingsniveau en et al, 2006). Maar met de strenger wordende een afname in de hogere inkomensgroepen waar bouweisen, in het bĳzonder op het gebied van te nemen. energie-eﬃciëntie zullen ook deze woningen in de nabĳe toekomst ingrepen moeten ondergaan. AFGLIJDEN VAN WIJKEN Er is een kleine groei in wĳkdiensten als winkels Om te concluderen of de jaren ’70-’80 wĳken en scholen, maar deze groei is lager dan het Ne- dreigen af te glĳden moet je kunnen vaststellen derlands gemiddelde en ligt op 22 banen per 1000 of er en wat de achteruitgang van een wĳk is. Er inwoners, terwĳl de gemiddelde Nederlandse bestaan veel indicatoren en theorieën over het wĳk 26 banen per 1000 inwoners heeft. Sociale afglĳden van een wĳk, maar geen vastomlĳnd overlast, beïnvloed door factoren als vandalisme model dat alles omvat. Om deze oorzaken in dit en onveiligheid, is aanzienlĳk toegenomen de ontwerpend onderzoek uit te werken gaat veel te afgelopen jaren. De verhuisgeneigdheid is veel ver en valt buiten ons bereik. Wel staat vast dat groter onder inwoners die nog maar kort in deze er sociale en ruimtelĳke oorzaken zĳn voor het wĳken wonen, vergeleken met de pioniers, die er afglĳden van een wĳk en dat deze elkaar beïn- al vanaf de start wonen. Het aantal inwoners dat vloeden (Lub et al., 2008; Knol et al., 2006). De tevreden is over hun leefomgeving ligt onder het SEV heeft samen met andere bureaus geprobeerd Nederlands gemiddelde en ook de gemiddelde om een instrument te ontwikkelen waarmee be- groei van de huizenprĳzen ligt in deze wĳken paald kan worden of een wĳk zich in de gevaren- onder het Nederlands gemiddelde (Van der zone bevindt, de ‘Kanskaart voor Nederland’. In Steeg, et al, 2006). dit instrument wordt een relatie gelegd tussen een aantal indicatoren, woningprĳzen en verhuisbe- De gemiddelde leeftĳd is weer lager dan het wegingen. Vanuit dit onderzoek werd duidelĳk dat Nederlands gemiddelde, maar er is wel sprake de indicatoren gewelddadige misdaad, diefstal, van een sterke pré-vergrĳzing, met een aantal vandalisme, vervuiling en hinderlĳk gedrag de ver-

— - – -28 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - –Reinventing - — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - wijken– - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

1 2

3 4

1 OVERGANGEN PUBLIEK-PRIVAAT VERDIENEN MEER AANDACHT, EIGENAREN HEBBEN VAAK ONVOLDOENDE MIDDELEN VOOR BEHEER EN ONDERHOUD AAN — - –DE - WONING — - – 2- —3 -4 – DOOR - — VEEL - – ANONIEME - — - – OPENBARE - — - –RUIMTE - — KOMT - – -ER — RELATIEF - – - VEEL— GRAFITTI- – - — VOOR - – -IN — JAREN - – ’70 - EN— ’80 - WIJKEN – - — - – - — - – - — - 29– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - –wijken - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

1 2

3 4

— - – -30 — - 1– VEEL- — GRAFITTI - – - — 2 - 3– VEEL- — ACHTERPADEN - – - — - EN– -BLINDE — - GEVELS – - — 4 - DE– -(GEPARKEERDE) — - – - — AUTO - – DOMINEERT- — - – -DE — OPENBARE - – - — RUIMTE - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - –Reinventing - — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - wijken– - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

huisbewegingen beïnvloeden, terwĳl een gebrek Om de ruimtelĳke en sociale structuur in een aan programma en diensten en de ligging van een aantal wĳken te verbeteren zĳn verschillende buurt de woningprĳs sterk beïnvloeden. Ook is maatregelen genomen. Voorbeelden van ruimte- er een sterke correlatie tussen de demograﬁsche lĳke interventies zĳn het privatiseren van gemeen- kenmerken, met name de werkeloosheid en het schappelĳke binnenterreinen, het slopen van een aantal jongeren tussen 15 en 19 jaar, en de mate aantal blokken en de transformatie van HAT-een- waarin een buurt achteruitgaat. Achteruitgang in heden in grotere appartementen. Voorbeelden van wĳken komt voornamelĳk voor in wĳken met veel sociale interventies zĳn het verhuizen van over- hoogbouw en vooroorlogse wĳken met kleine lastgevende huishoudens, het aanstellen van wĳk- woningen. De jaren ’70-’80 wĳken lĳken aan dit managers en extra politie. Ruimtelĳke interventies rĳtje te kunnen worden toegevoegd en een oor- om de neergang van wĳken te bestrĳden hebben zaak hiervoor kan zĳn dat veel van de wĳken in de alleen zin als tegelĳkertĳd de sociale problemen, hoogtĳdagen van de woningcrisis gebouwd zĳn als misdaad en overlast, worden aangepakt. De en daarmee een grote groep ongewenste bewo- verschillende aspecten van neergang van een ners aantrok (Knol et al., 2006). Na de grootscha- wĳk hebben een accumulatief eﬀect: bewoners lige herstructurering in een aantal vooroorlogse verlaten een wĳk als de neergang voelbaar wordt en net naoorlogse wĳken lĳkt het bĳna logisch dat en de woonomgeving achteruitgaat. Voor deze de jaren ’70-’80 wĳken nu aan de beurt zĳn. Alle bewoners komen vaak anderen terug met minder wĳken gaan door een soort kringloop van ontwik- mogelĳkheden en/of meer sociaal-economische keling, stagnatie en, op enig niveau onvermĳde- problemen, wat het proces van neergang verder lĳke, achteruitgang. De woningen in de jaren versneld. (Visser et al, 2008). ’70-’80 wĳken zĳn over het algemeen ruim en technisch in orde. Desondanks was in de jaren ’90 CONCLUSIES al een neergang te zien in een aantal jaren ’70-’80 De ruimtelĳke vertaling van de ideeën en principes wĳken en zĳn interventies gepleegd om deze over sociale leefomgevingen heeft in de praktĳk in neergang te keren. In een aantal perifeer gele- de jaren ’70-’80 wĳken niet overal goed uitgepakt gen gebieden, zoals Julianadorp in Den Helder en functioneert vaak niet meer. Desdanks bieden en Beĳum-Oost in Groningen, maar ook in de deze wĳken over het algemeen meer aanleiding Beverwaard in Rotterdam leken problemen zich te voor sociaal gedrag dan hun voorgangers. Door clusteren. Na het instorten van de woningmarkt in de ontwikkeling van woonerven en de nadruk op 1982, werd een groot deel van de net gereed geko- het sociale gebruik van straten kunnen veel van men woningen omgezet in sociale huur, waarmee deze wĳken sociale activiteiten, zoals het spelen ook een groep sociaal zwakkeren, zoals werklo- op straat, in principe beter ondersteunen. Helaas zen, verslaafden en personen met psychiatrische missen veel jaren ’70-’80 wĳken aantrekkelĳke ar- problemen, in deze wĳken een woning kregen chitectuur en stedenbouwkundige kwaliteiten, als toegewezen. In sommige wĳken liep de leegstand levendige straten en pleinen. Ondanks de nadruk binnen de sociale huur op tot 30%. Er ontstonden bĳ de aanleg op een verscheidenheid in func- in deze wĳken ook problemen met semi-openbare ties hebben de meeste wĳken ook een beperkt groen gebieden, waarvan niet duidelĳk was wie stedelĳk programma. Bĳna alle wĳken hebben verantwoordelĳk was voor het beheer en onder- in mindere of meerdere mate te maken met pré- houd en een goed gebruik (Visser, et al, 2008). vergrĳzing, maar binnen de wĳken onvoldoende mogelĳkheden om dit op te vangen. Het lĳkt

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 31– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Jaren - – ’70- — - ’80 - –wijken - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

verstandig om in de komende tien tot twintig jaar sommige eengezinswoningen en de HAT-eenheden geschikt te maken voor senioren. Ruimtelĳk zĳn de woningen in deze wĳken vaak nog goed. Bouwkundig zĳn er echter aanpassingen nodig om de energieprestatie te verbeteren en aan de huidige eisen te voldoen. Er treden demograﬁsche veranderingen op, zoals een verandering in de etniciteit van de bevolking en een dalend opleidingsniveau, die de sociale structuur van deze wĳken negatief kunnen beïnvloeden. Veel van de huidige problemen zĳn terug te leiden op de sociale structuur en niet op de ruimtelĳke structuur. Maar sommige problemen, als vandalisme en graﬃti, hangen niet alleen samen met het grote aantal jongeren in deze wĳken, maar ook met de ruimtelĳke structuur, die weinig mogelĳk- heden biedt voor informele sociale controle en vaak beperkt overzicht biedt. Ruimtelĳke ingrepen kunnen de sociale structuur niet verbeteren maar wel faciliteren.

Als algemene regel geldt dat alle wĳken een proces van vernieuwing en achteruitgang mee- maken en dat de jaren ’70-’80 wĳken hierop geen uitzondering vormen. Maar omdat veel van deze wĳken belangrĳke onderdelen missen als een centraal ontmoetingsplein, een breed aanbod van programma en aantrekkelĳke architectuur en de woningmarkt in Nederland zich ontspant zullen deze wĳken zich moeten inspannen om populair te blĳven als aantrekkelĳke woonomgeving. Of deze wĳken de herstructureringswĳken van de toekomst worden valt te bezien, maar een goede monitoring van hun sociale en ruimtelĳke status en problemen aanpakken als ze nog klein zĳn lĳken een slimme aanpak ter voorkoming van een neerwaartse spiraal.

— - – -32 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

VOLKSTUINEN

WOLLEFOPPENWEG

NESSELANDE

OMMOORD

A20/ BEDRIJFSTERREIN/ GROENE STRIP — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — -| Facts– - — en figures- – - —Zevenkamp - – - — - – - — - – Zevenkamp- — - – - als — casestudy - – - — | 7up - – - — - –

Facts en ﬁgures Zevenkamp Stedenbouwkundige structuur sche recessie werd de afronding van de wĳk twee Zevenkamp jaar uitgesteld en werd een bezuiniging doorge- Zevenkamp is gebouwd tussen 1979 en 1986. De voerd. Ook ontstond een veranderend inzicht over wĳk is één van de wĳken in de deelgemeente de ideeën van de jaren ’70 en keerde de orthogo- Prins Alexander en ligt in het noordoosten van nale opbouw terug in de structuur. In de materiali- Rotterdam. Het is tevens één van de grootste satie en de variatie in typologie in de deelplannen jaren ’70-’80 wĳken in Nederland. Alleen de wĳk 3 en 4 is dit duidelĳk te zien. Kersenboogerd in Hoorn is groter. De steden- bouwkundigen kregen de opdracht een aantrek- Zevenkamp heeft een sterk naar binnen gericht kelĳke woonomgeving met eengezinswoningen karakter, met slechts drie wĳkentrees voor te realiseren, een woningtype waar in Rotterdam autoverkeer en een aantal harde grenzen. Ten een groot tekort aan was, waardoor veel bewoners zuiden is dat de rĳksweg A20 met een 6 meter wegtrokken naar de buurgemeenten. Het grote hoge geluidswal en een geluidhinderzone van 150 woningtekort leidde tot een snelle ontwikkeling en meter, waarin een bedrĳfsterrein ligt. Ten westen in 1979 werden de eerste 500 woningen gebouwd. ligt de wĳk Ommoord en ten oosten grenst de wĳk In de daarop volgende jaren moesten nog eens aan een volkstuinencomplex en de vinexwĳk Nes- 1000 woningen gebouwd worden, zodat de wĳk in selande. Het groene buitengebied en de Zeven- 1984 gereed zou zĳn. De wĳk is opgebouwd in vier huizerplas grenzen aan de noordkant van de wĳk, deelplannen. Deelplan 1 en 2 hebben een struc- maar zĳn door een dĳk hiervan gescheiden, waar- tuur met woonerven, kleine straten en pleinen. In door dit groen en water in de wĳk niet voelbaar 1984 werd Zevenkamp al wel op het metronetwerk zĳn. De wĳk heeft een klein centrum en bestaat uit aangesloten, maar als gevolg van de economi- een verzameling buurtjes, die georganiseerd zĳn

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 35– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Facts - – en- — figures - – Zevenkamp- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

3 2

1 2

1E KWADRANT 4E KWADRANT

1 LIGGING ZEVENKAMP IN ROTTERDAM 2 ZEVENKAMP BESTAAT UIT VIER KWADRANTEN DIE NA ELKAAR ZIJN ONTWIKKELD — - – -36 — - – - 3— VERSCHILLEN - – - — -IN – STRUCTUUR - — - – TUSSEN- — - HET – - 1E — EN HET- – 4E- —KWADRANT - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — -| Facts– - — en figures- – - —Zevenkamp - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

2 3

— - –1 - DE — OFFICIËLE - – - — ENTREE - – VAN- — DE - WIJK – - —2 3- – DE - KOPBLOKKEN — - – - — DINKEL-TJONGER-ZEVENKAMPSERING - – - — - – - — - – - — FUNCTIONEREN- – - — - – MORFOLOGISCH- — - – - — ALS - – ENTREE - — - – - — - 37– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Facts - – en- — figures - – Zevenkamp- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

1 2

3 4

1 ONTSLUITING VANAF DE A20 2 ZEVENKAMP WORDT VIA EEN RINGWEG ONTSLOTEN 3 DE WIJK IS STERK INZICHZELF GEKEERD — - – -38 — - – - 4— EIGENDOMSVERHOUDING - – - — - – - — - ZEVENKAMP – - — - (BRON:– - — BUREAU - – - MIDDELKOOP)— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — -| Facts– - — en figures- – - —Zevenkamp - – - — - – - — - – Zevenkamp- — - – -als — casestudy - – - — | 7Up - – - — - –

— - – - —ZEVENKAMP - – - — HEEFT- – - OVERWEGEND— - – - — EEN - LAAGBOUWMILIEU– - — - – - — MET - –LANGS - — DE - ZEVENKAMPSERING– - — - – - — MEERLAAGSE - – - — -BOUW – - —EN AF - EN– -TOE — EEN - –HOOGTEACCENT - — - – - — - 39– - — - – — - – -7up — -| Zevenkamp– - — - – als - casestudy— - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Facts - – en- — figures - – Zevenkamp- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

rond een hoofdontsluiting, de Zevenkampsering. woning, middels een koopgarant regeling worden Deze hoofdontsluiting lĳkt een rondweg, maar risico’s gedeeld. Bĳ doorverkoop moet de woning heeft een onderbreking in het noordelĳk deel en als eerste weer terug aan Woonbron worden aan- kruist de metro op twee punten. De metro loopt geboden. Doel is uiteindelĳk 30% van de voorraad dwars door de wĳk en heeft drie haltes, waarvan in de wĳk te verkopen. Op dit moment is 10% ver- één in het centrum. De wĳk heeft een uitgebreid kocht. Woonbron biedt geen onderhoudsservice voetgangers- en fietsnetwerk, met zelfs een wanneer de woning verkocht is. Deelname aan ‘fietssnelweg’ door de wĳk. Er is veel openbare, een VVE is wel verplicht. Net als Woonbron biedt semi-openbare en privé ruimte in de wĳk aanwe- Woonstad Rotterdam woningen zowel te koop als zig. Sommige van deze ruimtes worden goed en te huur aan, maar in de vorm van maatschappelĳk liefdevol gebruikt door bewoners, veel ruimte lĳkt verantwoord eigendom, waarbĳ de corporatie echter geen (sociale) functie te vervullen en ligt verantwoordelĳk blĳft voor het onderhoud. Vestia er verlaten en slecht onderhouden bĳ. heeft nog geen woningen verkocht en is dit ook (nog) niet van plan om te doen. Bebouwing De bouwtechnische staat van de woningen is Er staan 7.145 woningen in Zevenkamp. Hiervan op sommige aspecten niet goed. Alleen op de is 36% koop en 64% huur. De bebouwing in begane grond is dubbel glas toegepast. Dit geldt Zevenkamp kent verschillende bouwstĳlen en voor alle woningen (bezuiniging bĳ de aanleg). type woningen: eengezinswoningen, apparte- Er zĳn vochtproblemen en schimmelvorming op menten en maisonnettes. De wĳk bestaat voor de eerste verdieping van sommige woningen. iets meer dan de helft uit eengezinswoningen. De Dubbel glas wordt niet planmatig aangepakt, gestapelde bouw is voor het grootste deel 3-5 alleen als bewoners er om vragen. Sommige verdiepingen en is voornamelĳk langs de Zeven- woningen kampen met schimmelproblemen aan kampsering gesitueerd. Nabĳ de metrostations is de begane grondvloer. Stadverwarmingsbuizen ook een aantal gebouwen te vinden die meer dan lopen onder de vloer in de kruipruimte, en deze 3-5 lagen hoog zĳn, zoals serviceflat de Tochten. zĳn soms slordig geïsoleerd, verwarmen de Veel eengezinswoningen bestaan uit baksteen en kruipruimte en veroorzaken daardoor optrekkend hebben een schuin dak met dakpannen. Ook heb- vocht uit de grond. Alle daken zĳn reeds een keer ben veel blokken de bergingen aan de voorkant, vervangen, dit hoeft normaal gesproken pas weer waardoor er weinig contact is met de straat. Veel over een jaar of 15, aangezien ook de isolatie achter kanten van de woningen grenzen aan de sterk verbeterd is. Bĳ de bouw zĳn geïsoleerde (semi-)openbare ruimte, maar hebben inmiddels spouwmuren toegepast, maar er zĳn aanwĳzin- een hoge schutting, waardoor ook daar weinig gen dat op sommige plaatsen de isolatie verzakt contact is met de openbare ruimte. De meerlaag- is door slechte verankering, en wellicht niet eens se bouw langs de Zevenkampsering is uitgevoerd overal is toegepast. Hier ontstaan vochtplekken. met poortgebouwen. Door een gebrek aan fundering zĳn veel bergingen verzakt. Er zĳn drie corporaties met bezit in Zevenkamp: Woonbron, Woonstad Rotterdam en Vestia. De Openbare ruimte verhuurbaarheid van de eengezinswoningen is Een grote opgave, maar ook een grote kans is de nog prima, die van de HAT- eenheden niet. Woon- inrichting van de openbare ruimte in de wĳk. Deze bron biedt de mogelĳkheid tot koop van de huur- is zeer hard en stenig ingericht, met nergens een

— - – -40 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — -| Facts– - — en figures- – - —Zevenkamp - – - — - – - — - – Zevenkamp- — - – - als — casestudy - – - — | 7up - – - — - –

1 2

3 4

1 SEMI-OPENBARE RUIMTE (ACHTERKANT) MET SOCIALE FUNCTIE 2 SEMI-OPENBARE RUIMTE (VOORKANT) MET SOCIALE FUNCTIE — - – - — - – - — -3 – SEMI-OPENBARE - — - – - — RUIMTE - – - ZONDER — - – SOCIALE - — - FUNCTIE – - — 4- –AFWIJKENDE - — - – SEMI-OPENBARE- — - – - — RUIMTE: - – - BLOK— - ZEVENKAMPSE – - — - – RING- — - – - — - 41– - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — -| Facts– - — en figures- – - —Zevenkamp - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

verbĳzondering in de materialisering: er worden plataan heeft 6 soorten insecten en een lokale eik alleen grĳze 30x30 tegels, betonstraatstenen en 300. In het noordwesten en het zuidoosten is een asfalt toegepast. Ook is er veel vervuiling en op aantal sportvelden en in het noordoosten is een veel plaatsen is graffiti aangebracht. Er is een volkstuinencomplex. In de buurten is veel snip- enorme overmaat aan niet gebruikte openbare pergroen en een aantal binnenterreinen heeft een ruimte met veel onduidelĳke overgangen tussen groene inrichting. De parken hebben een beperkt openbaar en privé. Hierdoor is het voor bewoners programma en de grootste gebruikersgroep wordt moeilĳk is om zich plekken toe te eigenen. Het gevormd door de hondenbezitters. teveel aan openbare ruimte in Zevenkamp draagt wel bĳ aan de circulatie, maar genereert zelf geen De hoofdontsluiting mist een groene structuur en activiteiten. Ook ontbreken vaak visuele relaties ook op de buurtschaal komt de wĳk stenig over. en verbindingen. Hoewel ruimte voor ontmoeting De voortuinen bĳ de gestapelde bouw hebben het uitgangspunt voor het ontwerp in veel jaren vaak een rommelig karakter en voegen weinig toe ’70-’80 wĳken was, is er is een tekort aan ontmoe- aan de beleving van de groenwaarde. Ook hebben tingsplekken met verblĳfskwaliteit. Er is teveel veel voortuinen een stenig karakter of een berging. kĳkgroen en te weinig gebruiksgroen. Het groen wordt matig tot slecht onderhouden. De bewoners zĳn wel tevreden over het groen om de Groen en ecologie wĳk, maar niet over de kwaliteit en het onderhoud Zevenkamp grenst aan de noordzĳde aan de van het groen in de wĳk. Er zĳn kansen om de natuurgebieden de Rotte, Rottemeren, Zevenhui- groenstructuur te versterken, programmeren en zerplas en het Lage en Hoge Bergse Bos. Helaas is vervlechten met de langzaam verkeersverbindin- daar in de wĳk niet zoveel van te merken. gen: de ‘walkable city’. Zevenkamp heeft een grote hoeveelheid groen op wĳkniveau, maar het is monotoon, weinig Programma hiërarchisch en eensoortig. Van het oorspron- Zevenkamp heeft naast wonen een beschei- kelĳke polderlandschap in Zevenkamp is door den programma. Er is een klein winkelcentrum het ophogen niet veel meer te herkennen. Alleen gevestigd in het centrum bĳ metrostation de verbrede oorspronkelĳke Ommoordse en Ambachts land en nog een kleiner bĳ metrostation Schollevaartse tocht herinneren daar nu nog aan. Nieuw-Verlaat. In het centrum is ook een aantal Tussen de Zevenhuizerplas en de woonbebouwing recreatieve voorzieningen gevestigd, zoals een van Zevenkamp ligt, als een groene buffer tussen zwembad en een sporthal, die ook bezoekers van recreatie en woongebied, het Wollefoppenpark. buiten de wĳk aantrekken. Aan de randen van de Zevenkamp heeft naast de genoemde tochten ook wĳk bevinden zich voetbalvelden, volkstuinen en een aantal singels. De singels zĳn de belangrĳk- scouting. Er zĳn diverse basisscholen die goed ste groene kwaliteitsdragers. verdeeld zĳn over de wĳk, maar er is geen keuze in bĳzonder onderwĳs als Jenaplan, Dalton of De straatbomen in de verharding groeien slecht bĳvoorbeeld Montessori. Er is één middelbare en hebben een beperkte levensduur, omdat bĳ school, maar deze is reformatorisch en wordt de aanleg is gekozen voor snelgroeiers. Deze bezocht door een specifieke groep leerlingen, populieren zĳn aan het einde van de levensduur. grotendeels van buiten de wĳk. Er woont een Inzet van inheemse bomen en planten genereert grote groep kinderen en jongeren in de wĳk, maar een grotere biodiversiteit. Ter vergelĳking: een er is maar één jongerencentrum, dat niet alle

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 43– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Facts - – en- — figures - – Zevenkamp- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -44 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — -| Facts– - — en figures- – - —Zevenkamp - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —SCHOLEN, - – - WINKELCENTRA,— - – - — ZORG- – - EN— WELZIJN - – - — - 45– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Facts - – en- — figures - – Zevenkamp- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

dagen open is en a-centrisch ligt, waardoor het naar de zee en het kost energie. Deze afwente- bĳvoorbeeld voor jonge meisjes, die er nog niet ling is ongewenst. Bovendien is Zevenkamp in de alleen naar toe mogen moeilĳk bereikbaar is. huidige situatie afhankelĳk van voldoende water De inwoners in de wĳk hebben behoefte aan een in de Rotte. Benutting van nutriënten biedt Zeven- ontmoetingsplek voor allen, zoals een grand- kamp een lokale grondstof die op langere termĳn café of een echt ontmoetingsplein. Tot slot is het steeds waardevoller zal worden (gezien de eindig- belangrĳk om de communicatie en de zichtbaarheid van bĳvoorbeeld de fosfaatvoorraad waar heid van voorzieningen te verbeteren, zoals het nu uit geput wordt). Daarnaast kan regenwater wĳkcentrum LCC, dat achter een kantoor verstopt gericht ingezet worden om op bepaalde plekken zit en vanaf de straat niet heel zichtbaar is. wel de gewenste oppervlaktewaterkwaliteit te behalen. Regenwaterberging biedt ook de moge- Waterhuishouding lĳkheid alternatieven voor drinkwater te bieden Zevenkamp drĳft op een laag zand in het veen. en zo de afhankelĳkheid van deze externe bron te Er is (nog) geen waterkwantiteit probleem, maar verminderen. wel een waterkwaliteit probleem. Er is ook oppervlaktewater aanwezig in de wĳk, in de vorm Het drinkwatergebruik kan teruggebracht worden van singels, maar dit is niet altĳd helder, soms door hemelwatergebruik. Dit hemelwater kan na vervuild (met name drĳfvuil) en de vormgeving zuivering op het oppervlaktewater worden ge- van singels en bruggen heeft dezelfde beper- loosd. Ongeveer 17.000m2 helofytenﬁlter is nodig kingen als de bebouwing. De waterstromen die om het grĳze water van de wĳk te zuiveren. Dit op- Zevenkamp in- en uitgaan zĳn karakteristiek voor pervlak is vrĳ eenvoudig te realiseren in het groen een woonwĳk in het westelĳk, laaggelegen deel aan de randen van de buurten. Er is voldoende van Nederland. Het gebied heeft een surplus aan ruimte voor decentrale waterzuivering (grĳs- en water door kwel (opkomend water uit de onder- zwartwater) aanwezig. Het vergist zwartwater kan grond) en neerslag, dat wordt weggepompt. Door in combinatie met nutriëntrĳk oppervlaktewater het hoge verhardingspercentage wordt naast het gebruikt worden voor (drĳvende) landbouw. Het afvalwater (voornamelĳk gebruikt drinkwater) ook water in de Zevenhuizerplas kan gebruikt worden veel neerslag afgevoerd via het riool en is er een als warmteopslag. lagere verdamping. Daarnaast valt op dat er rede- lĳk veel water het gebied in wordt gepompt.

Het kwelwater in Zevenkamp is rĳk aan nutriënten, wat het moeilĳker maakt het oppervlaktewater helder te houden. Als oplossing is tot nu toe altĳd gekozen om het gebied te spoelen met gebieds- vreemd oppervlaktewater uit de Rotte, terwĳl relatief schoon regenwater in het riool verdwĳnt. Hierdoor worden verschillende kwaliteiten op on- zorgvuldige manier gemengd, waardoor uiteinde- lĳk meer water gezuiverd moet worden. Boven- dien verplaatst doorspoelen het probleem van overtollige nutriënten naar de buren of uiteindelĳk

— - – -46 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Facts - – en- — figures - – Zevenkamp- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

Mobiliteit redig veel verharding omdat naast de ring aan Een belangrĳke factor die de gemotoriseerde beide zĳden ventwegen zĳn aangelegd. Een aan- mobiliteitsbewegingen momenteel hoog houdt tal goed gepositioneerde verbindingen kan deze in Zevenkamp is de slechte functionele opbouw ventwegen overbodig maken. van de wĳk. Met name de afwezigheid van winkels in de directe omgeving stimuleert voor 70% van Het openbaar vervoer op het hogere schaal- de huishoudens het gebruik van de auto voor niveau is met de metro en drie haltes in de wĳk dagelĳkse boodschappen. In Zevenkamp zĳn er uitstekend. Hierdoor is er een goede openbaar slechts twee plekken waar de 17.000 inwoners vervoerverbinding tussen Zevenkamp en de Prins hun boodschappen kunnen doen. De helft van de Alexanderpolder en het centrum van Rotterdam woningen is meer dan 600 meter van een winkel met hun intercity treinstations. De bereikbaar- verwĳderd. Het gebruik van de auto kan worden heid van de metrostations is helaas minder goed. teruggedrongen als de auto iets minder gemakke- Aanvullend op de metrolĳn loopt er een buslĳn, lĳk bereikbaar is vanuit de woning en er tege- die het zuiden van de wĳk bedient. Op deze wĳze lĳkertĳd een goed werkend fietspaden netwerk is de maximale afstand van bĳna elke woning tot is dat tot aan de woning loopt. Dit netwerk is in aan een haltepunt 500 meter. Dit is een redelĳke Zevenkamp voldoende aanwezig, maar aange- afstand wanneer het gaat om de metrohaltes en zien de meeste mensen hun auto vlak voor de er genoeg fietsenstallingen bĳ de metrohaltes woning kunnen parkeren, is de stimulans om de zĳn. De aanwezigheid van zowel een metro- als auto te laten staan nog niet voldoende aanwezig. een buslĳn zorgt ervoor dat elke woning binnen Wanneer auto’s op enige afstand van de woning een redelĳke afstand van OV-haltes komt. Toch is geparkeerd moeten worden, wordt die stimulans het systeem niet efficiënt, omdat er veel kilome- ingebouwd. Het vereist een parkeersysteem ters gereden worden door twee systemen, die dat sociaal geaccepteerd is. Anders dan veel geen van beiden volledig gevuld zĳn. Beter lĳkt parkeergarages in naoorlogse woonwĳken, zal er het om een hub-systeem toe te passen waarbĳ dus veel aandacht moeten worden geschonken alle langere afstandsritten via de metro gaan aan de sociale veiligheid. Ook moet de afstand en er vanaf de woning tot aan de metro met een tussen woning en de parkeerplekken niet te groot vervoer-op-maatsysteem wordt gewerkt. Zo kan er worden. Er zĳn verschillende opties voor geauto- optimaal van de metro gebruik worden gemaakt matiseerd parkeren die hiervoor kunnen worden en wordt het aantal met gemotoriseerd vervoer aangedragen. Binnen een straal van 150 meter gereden kilometers terug gebracht. Er is een goed van de woning kunnen parkeertorens worden toe- werkend fietsnetwerk, met, zoals in veel wĳken uit gepast met een zeer kleine voetprint. Er kan ook die periode, een fietssnelweg, maar de eilanden- gebruik gemaakt worden van parkeerlift systemen structuur werkt op diverse punten de fijnmazig- die aan twee auto’s boven elkaar plaats bieden, heid van de fietsstructuur tegen. zonder dat er een hellingbaan nodig is en de ma- noeuvreerruimte voor de auto’s tot een minimum beperkt kan blĳven.

De hiërarchische opbouw van het verkeersnet, waarbĳ een centrale ring als collector dient om kleinere buurten te voeden, zorgt voor oneven-

— - – -48 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — -| Facts– - — en figures- – - —Zevenkamp - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

300 m

1 2

1 FIETSSTRUCTUUR IN ZEVENKAMP 2 DE WINKELS LIGGEN NIET OP LOOPAFSTAND VAN HET OVERGROTE DEEL VAN DE WONINGEN 3 VOOR HET — - – -OVERGROTE — - – - DEEL — VAN- – DE- — WONINGEN - – - — GELDT - – DAT - — DE METROHALTES- – - — - – NIET - — OP LOOPAFSTAND- – - — - – ZIJN - — , DE - DRIE – - METROSTATIONS— - – - — - ZOUDEN – - — WEL - – KUNNEN - — DIEN- – EN- — - 49– - — - – ALS HUB (FIETSOVERSTAPPLAATS), MAAR ZE BIEDEN TE WEINIG STALLINGSPLAATSEN

Aanpasbaarheid en ﬂexibiliteit De ‘pioniers’ van de wĳk vinden dat de nieuwe in- De wĳk heeft een overmaat aan ongebruikte open- stroom die veelal bestaat uit ‘tweeverdieners’ zich bare ruimte, waar nog programma toegevoegd te weinig inzet voor de wĳk. De mensen die voor zou kunnen worden. De huidige woningvoorraad 1990 in Zevenkamp zĳn komen wonen hebben is onvoldoende toegerust op de veranderende een sterkere behoefte aan actie en resultaat. Zĳ bevolkingssamenstelling, waarbĳ er in de willen dingen herstellen zoals ze ‘vroeger’ waren. toekomst meer woningen voor ouderen nodig De mensen die na 1990 in Zevenkamp zĳn komen zullen zĳn. De eengezinswoningen zĳn over het wonen zĳn meer bezorgd over veiligheid en orde. algemeen klein (<85m2) en lastig aan te passen. De wĳk kent een beperkt voorzieningenniveau. Het winkelcentrum heeft een naar binnen gerichte en gedateerde uitstraling met veel leegstand. De wĳk is deels verkeersluw en leent zich goed voor spelen op straat. Op termĳn zou er gericht gesloopt en getransformeerd kunnen worden. Er zouden levensloopbestendige en ﬂexibele woningtypes toegevoegd moeten worden en woningtypes moeten meer geclusterd worden. Sociaal kapitaal Zevenkamp is een gewone wĳk voor gewone Rotterdammers. Het is een wat introverte stads- wĳk (en samenleving) zonder centra, maar met decentrale specialiteiten. De wĳk kampt met een saai imago in de ‘strĳd op de woningmarkt’. Er is een rĳk verenigingsleven, maar een toenemende eenzaamheid onder ouderen. Er is wel sociale cohesie in de wĳk, maar slechts op enkele plaatsen en tussen bepaalde mensen. Er zĳn nauwe- lĳks terugkerende, gezamenlĳke activiteiten in Zevenkamp; weinig of geen culturele evenemen- ten (kleinschalig, noch grootschalig). Enkele organisaties hebben wél zeer uiteenlopende contacten, zowel binnen als buiten de buurt en zowel met deelnetwerken als met losse organisaties.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 51– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Facts - – en- — figures - – Zevenkamp- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -52 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — -| Facts– - — en figures- – - —Zevenkamp - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Energie wĳk; als een verzameling buurten. De wĳk heeft bĳ Zevenkamp is voor haar energie toevoer afhanke- mensen die er niet wonen een saai en ongedefi- lĳk van het landelĳk energienetwerk, dat weer nieerd imago. De architectuur is weinig opwindend afhankelĳk is van internationale ontwikkelingen. en er zĳn weinig beeldbepalende gebouwen. De Voor warmte is Zevenkamp aangesloten op de entrees zĳn zonder een duidelĳk herkenningspunt. stadsverwarming, afhankelĳk van de bron een De kwaliteiten zitten in de buurten, verborgen relatief duurzame oplossing. Er valt in deze wĳk achter de stenige en overgedimensioneerde nog veel te winnen met het isoleren van de hoofdontsluiting, de Zevenkampsering, wat het woningen. Hiervoor zĳn verschillende opties. beeld bĳ mensen van buiten de wĳk niet verbetert. Isolatie aan de binnenzĳde maakt interieurs van Er is veel anonimiteit, maar tegelĳkertĳd wordt woningen weliswaar kleiner, maar de huishoudens er ook veel ‘geopzoomerd’ en is er een sterke worden ook kleiner. Isolatie aan de buitenzĳde oranjebeleving. houdt de woningen ruim, maar heeft als effect dat de verschĳningsvorm van een wĳk volledig zal Materialen veranderen. In de jaren ’70-’80 wĳken is dat over Zevenkamp maakt een zeer stenige indruk. Voor het algemeen geen probleem, omdat deze vaak een deel ligt dat aan de gebruikte materialen in de zeer eentonig zĳn. openbare ruimte die over het algemeen goedkoop zĳn, voor een deel ligt dat aan de architectuur, In Zevenkamp levert zonenergie de grootste kan- waarin baksteen een hoofdrol speelt, maar het sen op voor hernieuwbare energie. Met 190.000m2 komt ook omdat Zevenkamp naar verhouding aan platte daken en 74.000m2 aan zuidoostelĳk en meer verhard oppervlakte heeft in de buitenruimte zuidwestelĳk georiënteerde schuine daken is er dan vergelĳkbare andere wĳken. Er is gemiddeld een groot potentieel aan vlakken waar zonenergie 46% van de buitenruimte verhard. Ter vergelĳking: kan worden geoogst. Als gebruik gemaakt wordt in Nesselande is dat 36%, in Ommoord 32% en van de momenteel bebouwde vlakken kan voor in de toekomstige wĳk Kaap de Goede Hoek, bĳ 63% in de huidige energievoorziening worden Hoek van Holland, is dat ook 32%. De verharding voorzien. Biomassa levert maar een bescheiden in Zevenkamp kan met 30% tot 50% worden terug- hoeveelheid energie op. Hoewel de ligging voor gedrongen, wat veel ruimte geeft voor aanpassin- windenergie potentie heeft, stuit de plaatsing gen in de wĳk. in bewoond gebied vaak op (te)veel bezwaren. Zevenkamp zou wel een aandeel kunnen nemen Er zĳn vooral harde en niet vernieuwbare materi- in een windmolenpark op zee. Voor gebruik van alen toegepast: beton, asfalt, betonstraatstenen, geothermische energie ligt Zevenkamp ongunstig. betontegels, staal, lood. Nergens zĳn bĳzondere Opslag van energie in de bodem is wel een optie. materialen toegepast. De enige zachte/natuurlĳke materialen zĳn gras, bomen en heesters. Alleen Identiteit op de begane grond in woningen is dubbel glas Voor een duurzame wĳk is de emotionele waarde, toegepast. Er zĳn vochtproblemen in veel gevels de identificatie met de identiteit van een gebouw door het verzakken van de isolatie. Ook zĳn er of een gebied, cruciaal. De emotionele waarde schimmelproblemen in kruipkelders waar de vormt de basis van de economische waarde. De stadsverwarming onder door loopt. Dit geeft een menselĳke maat is hierbĳ belangrĳk. Zevenkamp slecht binnenklimaat in de woningen. Er zĳn veel wordt ervaren als ´meerkamp´ in plaats van één lange blinde gevelwanden die graffiti aantrekken.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 53– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Facts - – en- — figures - – Zevenkamp- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

Inwoners In Zevenkamp wonen bĳna 17.000 inwoners, waarvan 27% een niet westerse achtergrond heeft. De diversiteit van de bevolking neemt toe. Er wonen veel kinderen en jongeren, maar er is ook sprake van een sterke pré-vergrĳzing, net als in veel andere jaren ’70-’80 wĳken. En nog steeds is het een echte gezinswĳk met 44% gezinnen (t.o.v. 29 % Rotterdam). Opvallend is ook het grote aantal eenoudergezinnen (veel Antilliaanse tienermoeders) van 33%. Zevenkamp is een gewone buurt voor gewone mensen. Veel van de eerste bewoners, de zogenaamde pioniers, kwamen uit Crooswĳk. Zĳ spreken over Zevenkamp als ‘ons dorp’ en vinden het jammer dat nieuwe inwoners minder binding met de wĳk lĳken te hebben. Vergeleken met heel Rotterdam scoort Zevenkamp goed. De gegevens vanuit de Sociale Index en de Jeugdveiligheids- index (COS) laten wel een aantal opvallende elementen zien. Zo scoort Zevenkamp 21% hoger dan het Rotterdamse gemiddelde op het gebied van jongerenoverlast en -criminaliteit. Deze overlast manifesteert zich vooral in en rond het centrum/ metrostation Ambachtsland, de Jazzbuurt en de Instrumentenbuurt. Verder scoort de wĳk onder het Rotterdams gemiddelde op de thema’s: adequate voorzieningen, gezondheid (in de groep van 15-35 jaar en de groep van 65+) en sociale isolatie, vooral in de groep met de leeftĳd 65+. Er wonen relatief veel mensen in de wĳk met sociale en/of economische problemen. Stichting Orion en het Leger des Heils huren woningen voor bewoners met een geestelĳke handicap, tienermoeders en (ex)drugsverslaafden. Het gemiddeld opleidingsniveau neemt langzaam af evenals het aantal inwoners uit de hogere inkomensgroepen.

C. ERGUN, M. EPSKAMP, 2009, BUURTANALYSE TEN BEHOEVE VAN HET INTEGRALE WIJK- ACTIEPLAN VOOR ZEVENKAMP; CENTRUM VOOR ONDERZOEK EN STATISTIEK

— - – -54 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — als- – ecosysteem - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - ‘Zevenkamp als ecosysteem staat niet alleen voor een groenere wĳk maar ook voor een wĳk die functioneert als een ecosysteem: een veerkrachtige, robuuste, dynamische en diverse stedelĳke leefomgeving.’ Zevenkamp als ecosysteem In de ecosysteembenadering zoals die is gefor- waarbĳ het gepresenteerde plan niet dé maar één muleerd binnen atelier 7Up wordt natuur enerzĳds van de mogelĳke uitkomsten is. als essentieel fysiek element voor de stad gezien (de groene stad, ecosysteemdiensten e.d.), an- Ecosysteembenadering derzĳds als een metafoor voor de werking van de De gezaghebbende ecoloog Howard Odum is stad en de manier waarop ze omgaat met cycli, één van de eersten die theorieën uit de ecologie trends en schokken. toepaste op de stad en de menselĳke maatschap- De stad als ecosysteem betekent dus niet alleen pĳ (o.a. in A Prosperous Way Down). Ook binnen een groenere stad, maar ook een stad die zich het United Nations Environment Programme is gedraagt als ecosysteem: een veerkrachtige, ro- onderzoek gedaan naar Cities as sustainable buuste, dynamische en diverse stad. Het centrale eco-systems (zie het gelĳknamige boek door doel van dit systeem is een goede habitat te bie- Newman en Jennings). den aan de dominante soort de mens in harmonie met andere onderdelen van het systeem; zowel Het planetaire ecosysteem zoals wĳ dat kennen aan de ondergrond en de gebouwde omgeving als is mede vormgegeven door het leven dat zich op aan de ﬂora en fauna. het aardoppervlak heeft ontwikkeld met gebruik van de energie van de zon, die deels opgeslagen ‘Zevenkamp als ecosysteem’ vertaalt deze is in de gloeiende kern van de planeet. Het leven gedachtegang naar een samenhangend steden- op aarde creëert omstandigheden die gunstig bouwkundig ontwerp. Het resultaat laat zien hoe zĳn voor het leven op aarde. Het samenhangende de ecosysteembenadering inspirerend en sturend complex van ecosystemen dat zorgvuldig een kan zĳn voor het stedenbouwkundig ontwerp, balans in stand houdt, wordt door de invloed van

— - – -56 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — - | Zevenkamp– - — - – als - —ecosysteem - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

1 2

1 2 DE ECOSYSTEEMBENADERING BEHELST ZOWEL DE GROENE RUIMTE ALS HET ONDERLIGGENDE SYSTEEM VAN RELATIES 3 HET SOCIALE EN HET — - – -NATUURLIJKE — - – - —SYSTEEM - – - MET — DE - BEWONERS– - — - VAN– - ZEVENKAMP— - – - —EN HUN - – BEHOEFTEN - — - – ALS- — MIDDELPUNT - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 57– - — - – — - – -7up — -| Zevenkamp– - — - – als - casestudy— - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — als- – ecosysteem - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

de mens bedreigd. De vitale functies van de aarde een constructieve rol kunnen aanmeten die ons die haar als systeem zo veerkrachtig maken wor- overleven op lange termĳn kan waarborgen. den aangetast. Dat de aantasting van het systeem wordt veroorzaakt door het huidige paradigma Onzekere toekomst van oneindige economische groei (gecombineerd De organisch gegroeide historische stad lĳkt nog met explosieve bevolkingsgroei) lĳkt onmisken- lang niet over zĳn houdbaarheidsdatum heen, baar. De manier waarop we als mensen nu leven maar veel stadsuitbreidingen uit de afgelopen is bedreigend voor onze eigen leefomstandig- eeuw zĳn veel minder bestand tegen veranderin- heden. gen in demograﬁe, welvaart en maatschappelĳke waarden. Klimaatverandering en het einde van de Nieuw paradigma goedkope olie zullen veranderingen brengen die Nieuwe sociale, economische en ruimtelĳke in aard en omvang moeilĳk precies te voorspel- paradigma’s moeten gebaseerd zĳn op een len zĳn. Een duurzame stad zal die veranderingen respectvolle omgang met de vitale functies van moeten kunnen doorstaan. En de veerkracht die het aardse ecosysteem. Sterker nog ze moeten daarvoor nodig is zien wĳ als een sleutel tot een gebaseerd zĳn op dezelfde principes als na- stedelĳk ontwerp dat klaar is voor de toekomst. tuurlĳke ecosystemen. Onze afhankelĳkheid van en verbondenheid met het globale natuurlĳke Veerkracht ecosysteem moet worden verankerd in de ge- Juist natuurlĳke ecosystemen geven blĳk van bouwde omgeving. Natuurlĳke systemen dienen grote veerkracht: veranderingen worden opgevan- daarbĳ als voorbeeld, zonder dat er letterlĳk gen en geleidelĳk geïncorporeerd zonder de inte- geciteerd wordt. Dit is geen pleidooi voor oerna- griteit van het systeem aan te tasten. De aarde als tuur of behoud van natuur en landschap op zich. geheel is hiervan het grootste en meest geavan- Het betekent ook niet dat we terug moeten naar ceerde voorbeeld. Met alleen zonlicht houdt het vroeger. De situatie waar we ons nu in bevinden leven zich daar al miljoenen jaren in stand, waar- vraagt inventiviteit en vernieuwing en technologie bĳ het leven ook een actieve rol speelt: het leven kan een rol spelen in het eﬀectief toepassen van op aarde creëert de omstandigheden waarin ze natuurlĳke principes op een schaal en dichtheid kan gedĳen. Of: leven schept gunstige voorwaar- die de stedelĳke omgeving eigen is. den voor leven (Life creates conditions conducive Het betekent dat we onze standaarden voor to life). Dit wordt niet bewust georkestreerd maar kwaliteit afmeten aan het enige valide voorbeeld: gebeurt door zelfregulerende mechanismen op de natuur en de manier waarop zĳ de voorwaar- systeemniveau. den voor leven, voor haar eigen voortbestaan, in stand houdt met alleen zonne-energie. De Systeem manier waarop ze kringlopen sluit zonder reke- Een systeem heeft een doel, onderdelen en rela- ning achteraf, zonder geëxternaliseerde kosten, ties tussen die onderdelen. Naast het doel zĳn de zonder losse eindjes. De manier waarop alle relaties heel belangrĳk voor een goed werkend onderdelen van het systeem een constructieve rol systeem. De uitwisseling tussen onderdelen leidt spelen, wat overigens niet betekent dat de natuur tot versterkende en balancerende mechanismen. rechtvaardig is of nooit wreed kan zĳn naar onze De optelsom van deze mechanismen zorgt ervoor maatstaven. Wĳ staan in de bĳzondere positie dat een dynamische balans in stand wordt dat we ons als bewust onderdeel van het systeem gehouden die heel goed bestand is tegen

— - – -58 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — - | Zevenkamp– - — - – als - —ecosysteem - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

schokken. Kunnen we onze stad zo vormgeven Complexiteit en zelforganisatie en organiseren dat zĳ optimaal functioneert als Het ontwerp van een dergelĳk ecosysteem gaat zelfregulerend systeem en dat zĳ past binnen niet over een gefixeerd eindresultaat, maar over ecosystemen op grotere schaal, zowel mens- het inbouwen van kwaliteiten in het ruimtelĳk gemaakte als natuurlĳke? ontwerp die de systeemkwaliteiten van de wĳk ondersteunen en aanzetten tot het verder ontwik- Aanpak en handelings- kelen van die kwaliteiten. Die systeemkwaliteiten perspectief gaan zowel over de relatie tussen de mens en zĳn De essentie van de ecosysteem-benadering van omgeving als de relaties tussen mensen onderling. de stad is dat we de stad proberen te modelleren Een ecosysteem-benadering is dus niet alleen een op de principes van ecosystemen. Daarbĳ is het ruimtelĳke, stedenbouwkundige benadering, maar ecosysteem een metaforisch model. Een stad die omvat ook sociale en organisatorische aspecten. zich gedraagt als ecosysteem, een veerkrachtige, Het probeert eigenlĳk de complexe werkelĳkheid robuuste, dynamische en diverse stad en een te omarmen en daarin te sturen zonder alles te bron van concrete ‘groene’ oplossingen (ecosy- willen bepalen of vorm te geven. Het is daarmee stem services). De veerkracht die deze systemen een heel ambitieuze, integrale benadering die kenmerkt is gebaseerd op diversiteit, (over)maat vraagt om een brede interdisciplinaire inzet. De en preadaptatie. Diversiteit versterkt het systeem uitdaging was om binnen de beperkte opzet van en draagt bĳ aan de veerkracht van de wĳk. het onderzoek deze complexe benadering te Overmaat biedt ruimte voor flexibiliteit en onver- onderzoeken op haar mogelĳkheden en om haar wachte ontwikkelingen. Pre-adaptatieve kwali- toegankelĳk te maken voor een gemêleerd publiek teiten worden ingebouwd met een vormgeving die van betrokkenen uit verschillende vakgebieden. onder verschillende omstandigheden kan werken. Een stad moet in primitieve vorm in zĳn eigen De stad/wĳk als ecosysteem basisbehoeften (water, voedsel, beschutting) In het stedelĳk ecosysteem staat de mens cen- kunnen voorzien en daar voor de eigenschappen traal. Het doel is het huisvesten van de bewoners en kennis bezitten. en het stimuleren van hun welbevinden; het Of die zo benut worden doet er minder toe, eigen- creëren en in stand houden van de best moge- schappen en kennis moeten ook bĳdragen aan de lĳke leefomstandigheden voor bewoners. Maar lokale leefbaarheid, cultuur en economie hier en de mens en de mensgemaakte omgeving is ook nu. Leefbaarheid omvat hierbĳ zowel leefbaarheid een onlosmakelĳk deel van een groter geheel: de voor mensen als voor het natuurlĳke systeem dat natuurlĳke omgeving die uiteindelĳk de hele aarde onze leefomstandigheden ondersteunt. Maatre- omvat. gelen die de globale duurzaamheid bevorderen worden er gekoppeld aan maatregelen die de Het stedelĳk ecosysteem is opgebouwd uit waarneembare leefkwaliteit verbeteren of onder- relaties. Relaties tussen mensen onderling, steunen. Wensen van mensen staan niet nood- tussen mensen en de leefomgeving, tussen de zakelĳkerwĳs centraal maar er wordt wel voor mensgemaakte en de natuurlĳke omgeving, etc. iedereen een handelingsperspectief geboden. Dit complexe web van relaties is moeilĳk precies Technologie is een middel, maar niet als onzicht- in kaart te brengen. En meer dan de precieze bare technofix; ze biedt alleen oplossingen die de constellatie is het interessant om de aard van de gebruiker betrekken. relaties te onderzoeken. Wat is karakteristiek voor

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 59– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — als- – ecosysteem - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

VOEDSEL

HUTTING

WATER

INFORMATIE

ENERGIE

1 2

3 4

1 NIET EEN TOEKOMSTBEELD MAAR EEN BANDBREEDTE AAN MOGELIJKHEDEN BIEDT HET KADER VOOR ONTWIKKELING VAN DE WIJK 2 DE BANDBREEDTE — - – -60 — - – -WORDT — - ONDERZOCHT– - — - – VOOR- — ELK - – VAN - — DE 7- INWONERRECHTEN – - — - – - — VAN - ZEVENKAMP– - — - – 3 - MOGELIJKE— - – - DRIEDELING— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — - | Zevenkamp– - — - – als - —ecosysteem - – - — - – - — - – Zevenkamp- — - – - als — casestudy - – - — | 7up - – - — - –

de relaties in het systeem Zevenkamp? Dit doen — iedere inwoner heeft, hoe artificieel zĳn omge- we door de basisbehoeften van de centrale soort, ving ook is, het recht op een redelĳke afstand de mens, nader te bekĳken. Naast de basisbe- van zĳn woning een relatie aan te kunnen gaan hoeften, zoals die in de Rechten van de Mens zĳn met de rĳkdommen van de natuur; hiermee vastgelegd -voeding, onderdak en water- hebben is het recht op een minimale biodiversiteit we nog vier basisbehoeften van de bewoner van gewaarborgd. Zevenkamp (en de hedendaagse Nederlander in het algemeen) gedefinieerd, die onze relatie met Bandbreedte onze omgeving weerspiegelen: energie, informatie, Deze Verklaring van Inwonerrechten definieert de mobiliteit en diversiteit. Aan deze zeven basisbe- stabiele basis van het systeem: de voorwaarden hoeften moet in elk geval worden voldaan om het voor een duurzaam leefbaar Zevenkamp. Dit doel van Zevenkamp -het bieden van een prettige betekent niet dat er één wenselĳke toekomst is, leefomgeving- te waarborgen. Daarom hebben we deze is per definitie onvoorspelbaar en het is juist ze vastgelegd in een Verklaring van Inwonerrech- de bedoeling dat Zevenkamp in uiteenlopende ten van Zevenkamp. situaties (van rampzalig tot voorspoedig) vast kan houden aan de waarden die in de Inwonerrechten Verklaring van Inwonerrechten Zevenkamp: zĳn vastgelegd. — iedere inwoner heeft het recht op genoeg voedsel en van voldoende kwaliteit; De bandbreedte waarbinnen Zevenkamp een — iedere inwoner heeft het recht op goed on- prettige leefomgeving is en blĳft – en dus de derdak, bescherming tegen hitte, koude en integriteit van haar systeem bewaart– bepaalt de neerslag; veerkracht van de wĳk. Sterk versimpeld kun je — iedere inwoner heeft recht op water om te zeggen dat er een optimale verhouding is tussen drinken en zich mee te wassen; leefomstandigheden en de bevrediging van de — iedere inwoner heeft het recht op genoeg basisbehoeften, met aan de ene kant een tekort energie om in de hier genoemde basisbe- en aan de andere kant een teveel (aan bevrediging hoeften te kunnen voorzien (bĳvoorbeeld zĳn van die behoeften). onderkomen mee te kunnen verwarmen en een minimum aan vrĳetĳdsbestedingen te kunnen De gevaren van een tekort moge duidelĳk zĳn. doen); De gevaren van een teveel zitten enerzĳds in het — iedere inwoner heeft het recht om zich vrĳelĳk adagium dat alles giftig is in voldoende dosis (ook in het publieke domein te begeven; dit houdt water is dodelĳk als je er teveel van binnen krĳgt), in dat iedere inwoner onverminderd toegang anderzĳds in de begrenzing in ruimte en beschik- moet hebben tot de informatievoorziening die baarheid van grondstoffen en in de wederzĳdse in dit land als standaard geldt, informatie die beïnvloeding van behoeften onderling, waarbĳ een betrekking heeft op de hier genoemde basisbe- teveel van het een de mogelĳkheden beperkt en hoeften en de rechten en plichten die daarmee mogelĳk een tekort veroorzaakt van het ander. De samenhangen; ruimte tussen tekort en teveel is de bandbreedte — iedere inwoner heeft daarmee ook het recht op waarbinnen het systeem functioneert. Daarbuiten mobiliteit om zo relaties aan te gaan die zich komt de integriteit van het systeem in de geva- buiten de directe woonomgeving bevinden; renzone. De weergave van de bandbreedte in een cirkeldiagram met het 0-punt in het centrum als

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 61– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — als- – ecosysteem - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

OPEN VERKEERSSTRUCTUUR EEN OPEN, ORTHOGONAAL GEORGANISEERD VERKEERS- SYSTEEM VERVANGT HET BESTAANDE CONCENTRISCHE VERKEERSSYSTEEM. MET KLEINE AANPASSINGEN KAN EEN OPEN, ORTHOGONALE STRUCTUUR WORDEN GEREALISEERD. DIT HAALDE DE DRUK VAN DE RINGWEG EN KAN DE HOEVEEL- HEID ASFALT DRAMATISCH VERMINDEREN.

BESTAAND STRATENPATROON NIEUW STRATENPATROON

DE HUIDIGE VERKEERSSTRUCTUUR AANGEPASTE, OPEN VERKEERSSTRUCTUUR

MINDER VERHARD OPPER- VLAKTE ER IS MOMENTEEL PLAATS VOOR 8.800 PARKEERPLAATSEN IN DE OPENBARE RUIMTE. DAT IS RUIM 9.000M2 PARKEERPLAATS. DOOR GEBRUIK TE MAKEN VAN KLEINSCHALIGE , GEAUTOMATISEERDE PARKEER - GARAGES KAN DIT OPPERVLAK VRIJKOMEN VOOR ANDER ON- VERHARD GEBRUIK.

RINGWEG MET VENTWEGEN OPHEFFING VENTWEGEN BIJ OPEN VERKEERSSTRUCTUUR

— - – -62 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — - | Zevenkamp– - — - – als - —ecosysteem - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

8.800 PARKEERPLAATSEN IN DE OPENBARE RUIMTE PARKEERTORENS OP MAXIMAAL 300M VAN DE WONING

GROENE STRUCTUREN ER KOMT MEER RUIMTE VOOR BEPLANTING. DEZE GAAT DE RUIMTELIJKE STRUCTUUR ONDERSTEUNEN EN WORDT IN- GEZET OM DE BIODIVERSITEIT TE VERGROTEN. IN DE GROEN- STRUCTUUR IS RUIMTE VOOR STADSLANDBOUW.

ERFSCHEIDINGEN BESTAANDE UIT PLANTEN OF STEENBROKKEN, LIJNVORMIGE STRUCTUREN GROEN, MET WEINIG NACHTELIJKE KUNNEN EEN ROL SPELEN VOOR DE BIODIVERSITEIT. VOGELS EN VERLICHTING, HELPEN VLEERMUIZEN TE NAVIGEREN KLEINE ZOOGDIEREN KUNNEN ER SCHUILEN

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 63– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — als- – ecosysteem - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

absolute referentie (geen enkele bevrediging van zĳn en het huidige rioolsysteem weliswaar erg ef- behoeften) maakt het mogelĳk de verschillende ficiënt is, maar ook veel energie vergt wat, gezien basisbehoeften in samenhang weer te geven. de eindigheid van fossiele brandstoffen, kwets- Hoe bouw je die bandbreedte in een ontwerp in? baar kan worden. Op basis van literatuurstudie Op basis van de Verklaring van Inwonerrechten is en gesprekken met experts zĳn er verschillende onderzocht waar de bandbreedte ligt voor elk van mogelĳkheden onderzocht en aangedragen. Er de zeven inwonersrechten, en hoe verschuivingen is voor bĳna elke basisbehoefte met opzet geen in de positie van een inwonerrecht de andere keuze gemaakt voor een specifiek principe. De beïnvloedt. Deze oefening maakt duidelĳk hoe ontwikkeling van duurzame systemen is nog in complex deze wisselwerking is, maar gaf wel een volle gang en de keuze voor een enkel systeem gevoel voor de manier waarop ze elkaar beïnvloe- dat de hele wĳk zou moeten bedienen kan de den. Zo ontstaat inzicht in de kwetsbaarheid van introductie ervan op slot zetten. Het is in het geval het huidige systeem. van een duurzaam rioolsysteem bĳvoorbeeld mogelĳk om per woning een eigen systeem te Woonlandschap Zevenkamp introduceren, maar ook om het per groep van 10 Zeven grondrechten zĳn gedefinieerd voor de woningen, of zelfs 250 woningen te doen. Er kan inwoners van Zevenkamp, zeven behoeftes die de volledig gebruik gemaakt worden van regenwater, basis vormen voor een stedelĳke vernieuwing die maar de woningen kunnen ook nog aangesloten altĳd in evenwicht moeten worden gebracht. Te- blĳven op het gemeentelĳk drinkwaternet. Wat in gen de achtergrond van een veranderend klimaat, dit voorbeeld wel duidelĳk is, is dat het gemeen- afname van beschikbaarheid van grondstoffen en telĳke rioleringsnetwerk gedecentraliseerd moet fossiele brandstoffen vormen de zeven rechten en worden en in kleine clusters opgedeeld. Het hun onderlinge verhoudingen de basis voor het opdelen van de totale wĳk in kleinere clusters is programma voor een duurzaam Zevenkamp. Om een aanpak die niet alleen voor de basisbehoefte te voorzien in de zeven basisbehoeftes moet ‘wonen en leefomgeving’ van belang is. Ook voor een aantal centrale vragen worden beantwoord. mobiliteit is het opdelen in kleinere delen een Deze vragen vormen een programma van eisen belangrĳke strategie, omdat deze het mogelĳk voor een veerkrachtige wĳk. maakt om woonerven te creëren, of kleinschalige Iedere basisbehoefte is uitgebreid onderzocht buurtparkeergarages te plannen. Beiden zĳn en in centrale vragen uiteengerafeld. Hierop zĳn maatregelen die mensen stimuleren om minder vele zeer specifieke antwoorden mogelĳk. Deze gebruik te maken van de auto, waardoor gemoto- worden allemaal onderzocht, maar het ontwerp riseerd vervoer wordt teruggedrongen. van de stedelĳke vernieuwing wordt hier niet aan Op deze manier worden de centrale vragen per opgehangen. Er wordt echter gezocht naar een basisbehoefte in kaart gebracht en vervolgens aantal algemene kenmerken die de belangrĳkste aan oplossingsrichtingen gekoppeld; acht oplossingen mogelĳk maakt. Op die manier wordt thema’s die gezamenlĳk richting geven aan in het plan een veerkracht ingebouwd die niet van structurele keuzes voor ontwerp en inrichting van één of enkele oplossingen afhankelĳk is. de wĳk. Deze vormen op hun beurt de belangrĳk- Zo is voor de behoefte ‘wonen en leefomgeving’ ste ingrediënten voor de stedelĳke vernieuwing een vraag gesteld over de mogelĳkheid van van Zevenkamp. Op die manier is op basis van de duurzame zuivering van het rioolwater, omdat ecologische metafoor, waarin onderlinge relaties een gezonde leefomgeving ook hygiënisch moet en veerkracht centraal staan, een werkwĳze

— - – -64 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — - | Zevenkamp– - — - – als - —ecosysteem - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

gecreëerd waarbĳ het product een ontwerp, een en internet in ieder geval op een aantal plekken strategie en een programma van eisen in één is. gewaarborgd. We zitten nu in een overgangsperi- ode van analoge naar digitale technieken, en van Het programma van eisen kabel-, naar draadloze verbindingen. Dit heeft als De verkeersstructuur, die nu gebaseerd is op een grote voordeel dat er een diversiteit in aanbod is, overgedimensioneerde ring die als collector dient waardoor bĳ het uitvallen van een techniek, er voor buurtverkeer wordt opengebroken, minder altĳd andere zĳn. Deze diversiteit moet worden hiërarchisch en krĳgt een orthogonale opbouw. gekoesterd en het is daarom raadzaam om de Dit verbetert de doorstroming, terwĳl het ook een toegang tot de verschillende media niet alleen belangrĳke reductie van de verharding oplevert. via de woningen te regelen, die vaak niet de Deze reductie is essentieel in het organiseren variatie hebben, maar ook via de openbare ruimte. van ruimte voor nieuwe ontwikkelingen. Het geeft Een moderne variant van de telefooncel, ook de mogelĳkheid om het stenige karakter van aangevuld met internet toegang is een goede Zevenkamp aan te passen. De buurtstructuur die optie om op een aantal centrale plaatsen in de in het oorspronkelĳke stedenbouwkundige plan wĳk te plaatsen. aanwezig is wordt versterkt, zodat het eenvoudiger wordt om veranderingen ‘bottom up’ te organise- De groenstructuur wordt zodanig aangepast dat ren, mocht dat gewenst zĳn, en om het beheer van het een grote(re) biodiversiteit huisvest en de bĳvoorbeeld een nieuwe riolering, of energie in daken worden gereed gemaakt voor gebruik, om kleine, overzichtelĳke groepen te organiseren. Om er zonnecellen op te plaatsen, hydropone cultuur meer bestand te zĳn tegen schokken van buitenaf op mogelĳk te maken of door middel van sedum zou Zevenkamp kunnen overstappen op een smart begroeiing groen te maken. Uiteindelĳk wordt het grid die zowel afname als toelevering van elek- geheel van de aanpassingen samengevat in een triciteit mogelĳk maakt en een meer decentrale aanpassing van de gehele buitenruimte door van opzet met lokale opslag en gebruik van energie, de wĳk een woonlandschap te maken. Dit houdt in op basis van deze clustering van buurten. Het dat de samenhang tussen de woning en de woon- biedt de mogelĳkheid dat mensen die op andere omgeving sterker wordt gemaakt. Dit heeft veel manieren energie opwekken (bĳvoorbeeld met voordelen. Het creëert een sterke identiteit, waar micro-windturbines of zonnepanelen), deze ook deze in Zevenkamp lĳkt te ontbreken, het zorgt kunnen delen met anderen. Er wordt een decen- voor duidelĳkheid over de status van de buiten- traal duurzaam rioolsysteem aangelegd wanneer ruimte en door een landschappelĳke aanpak van de bestaande riolering aan renovatie toe is. Dit de buurten, waarbĳ het landschap een symbiose hangt samen met het aanpassen van de bestaan- aangaat met de woningen, wordt automatisch veel de oppervlaktewaterstructuur om het regenwater ruimte voor biodiversiteit gemaakt. Er zĳn veel niet meer via riolering weg te spoelen. Nutriëntrĳk voorbeelden van verschillende woonlandschap- water dat via kwel opkomt in de westhoek van pen die mogelĳk zĳn. Alle woonlandschappen zĳn het plangebied wordt niet weggespoeld, maar echter afhankelĳk van een collectief besef over gebruikt voor (water)landbouw. De schoolpleinen de waarde ervan. Het is dus van belang om bĳ een worden buurtpleinen met kleine winkels en vrĳe stedelĳke vernieuwing een duidelĳk akkoord van wiﬁ. Hierdoor wordt het gemotoriseerde vervoer de bewoners te hebben. Waar de wĳk Zevenkamp binnen de wĳk teruggedrongen ten gunste van nu wordt gedomineerd door de ontsluitingsstruc- ﬁetsen en blĳft toegang tot mobiele telefonie tuur en de aanwezigheid van de auto, zal in de

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 65– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — als- – ecosysteem - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

GEBRUIK NUTRIËNTRIJK WATER DE BESTAANDE WATERSTRUC- TUUR WORDT UITGEBREID EN IN SAMENHANG MET DE RUIMTE- LIJKE STRUCTUUR GEBRACHT. DE NUTRIËNTRIJKE KWEL BLIJFT GESCHEIDEN EN WORDT TOEGE- PAST IN STADSLANDBOUW.

CLUSTERING / BUURTVOR- MING DE WIJK ZEVENKAMP WORDT IN KLEINE EENHEDEN OPGEDEELD. AFHANKELIJK VAN DE FYSIEKE OF SOCIALE MOGELIJKHEDEN IN BUURTSCHAPPEN OF STRAAT- SCHAPPEN.

BUURT SCHAAL

CLUSTERING IN BUURTEN OF STRATEN DECENTRALE DUURZAME SANITATIE IS EENVOUDIGER

— - – -66 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — - | Zevenkamp– - — - – als - —ecosysteem - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

BUURTPLEINTJES DE SCHOOLPLEINEN WORDEN VOOR DE HELE BUURT INGEZET. NAAST EEN SCHOOL KOMT ER OOK RUIMTE VOOR KLEINE WIN- KELS, EEN GRATIS WIFIPUNT, EEN ZENDMAST MET EIGEN ENERGIEGENERATOR EN EEN LOKALE ZOEKMACHINE.

DE PLEINTJES KUNNEN GOED WORDEN TOEGEPAST IN COMBINATIE MET AUTOMATISCHE PARKEERTORENS

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 67– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — als- – ecosysteem - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

toekomst het landschapsconcept een veel grotere gebouwd in appartementenblokken verderop in rol spelen: je woont niet meer aan een zĳstraat het park dat deel uit gaat maken van het bos. Ver- van de Zevenkampsering, maar in een tuinen-, spreid tussen de bomen komen bosjes met lage water-, of boslandschap. en middelhoge struiken tot twee meter hoog, een Dat betekent dat de focus verschuift van de orga- ideale schuilplek voor veel vogels en kleine zoog- nisatie (van de woningen ten opzichte van elkaar dieren. Hier komt ruimte voor ‘forest gardening’. en hun bereikbaarheid) naar de beleving. De forest garden is een tuin die zo is ingericht dat met minimale inzet van menskracht en energie Drie ontwerpen de maximale productie wordt bereikt. Het is een Voor een deel van Zevenkamp is de mogelĳk- grotendeels zelfvoorzienend systeem, waarbĳ heid onderzocht om er een woonlandschap van het voornaamste onderhoud in de oogst zit van te maken. Er zĳn meerdere woonlandschappen uiteenlopende producten van fruit en noten via denkbaar, variërend van woonlandschappen kruiden tot medicinale planten en zelfs bouwma- waarin alle buitenruimte een openbaar of collec- terialen, zoals bamboe. Deze vorm van stadsland- tief karakter krĳgt, tot woonlandschappen waarin bouw biedt een heel andere kĳk op onderhoud en de meeste buitenruimte wordt geprivatiseerd. Drie beheer van de openbare ruimte. woonlandschappen zĳn nader uitgewerkt: een Gezien het collectieve karakter van dit woon- boswoonlandschap, waarin de (meeste) buiten- landschap ligt het voor de hand om de sanitatie ruimte publiek is en wordt vormgegeven als een per bouwblok te regelen en de voorzieningen bos, een waterwoonlandschap, waarin de ruimte daarvoor, zoals rietbedden, als parkelementen in die vrĳ komt doordat er minder verharding nodig de buitenruimte op te nemen. Een tweede soort is wordt gebruikt om er grachten van te maken en boswoonlandschap is die waarin de achtertuinen een tuinenwoonlandschap, waarin de tuinen ver- gehandhaafd blĳven en alleen de buitenruimte groot zĳn en de omheiningen een belangrĳk deel rondom de bouwblokken wordt aangepast. van het beeld van de publieke ruimte bepalen. TUINENWOONLANDSCHAP BOSWOONLANDSCHAP In het tuinenwoonlandschap wordt suburbia In het boswoonlandschap krĳgt de buurt een uitbundiger gevierd dan ooit. De eigen tuin, die in krachtige nieuwe identiteit als bos, of parkland- Zevenkamp nooit echt groot is geweest, krĳgt de schap. Auto’s kunnen worden geparkeerd in ruimte, nu auto’s niet meer voor de deur hoeven parkeerliften die onder heuvels begraven liggen. te worden geparkeerd. Dit gebeurt in automa- De straten worden smaller gemaakt, net genoeg tische parkeertorens met een kleine voetprint. om een ambulance of een brandweerauto door te De straten worden smaller gemaakt, net breed laten, maar in feite niet veel meer dan ﬁetspaden, genoeg om een ambulance of een brandweerauto in luie bochten kronkelend tussen de bomen door. door te laten, maar in feite niet veel meer dan De privé buitenruimte wordt teruggebracht tot een ﬁetspaden, van tĳd tot tĳd afgewisseld met veranda voor en achter de woning, waardoor de kleine pleinen. buitenruimte maximaal benut wordt om het bos De grotere tuinen komen met een nieuwe verant- vorm te geven en tegelĳkertĳd het privacyma- woordelĳkheid om meer zaken in privégebied op nagement van de woningen helder blĳft. Enkele te lossen. De omheiningen rond de tuinen zullen bouwblokken worden gedeeltelĳk afgebroken om bĳvoorbeeld een belangrĳke rol spelen in het ruimte te maken. De woningen worden terug- accommoderen van biodiversiteit, door ze, naar

— - – -68 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — - | Zevenkamp– - — - – als - —ecosysteem - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

IN HET BOSLANDSCHAP KRIJGT DE BUURT EEN KRACHTIGE NIEUWE IDENTITEIT ALS BOS, OF PARKLANDSCHAP. DE STRATEN WORDEN SMALLER GEMAAKT, NET GENOEG OM EEN AMBULANCE OF BRANDWEERAUTO DOOR TE LATEN, MAAR IN FEITE NIET VEEL MEER DAN FIETSPADEN, IN LUIE BOCHTEN KRONKELEND TUSSEN DE BOMEN DOOR.

IN HET TUINLANDSCHAP KRIJGT DE EIGEN TUIN DE RUIMTE. DE STRATEN WORDEN SMALLER GEMAAKT, NET GENOEG OM EEN AMBULANCE OF EEN BRANDWEERAUTO DOOR TE LATEN, VAN TIJD TOT TIJD AFGEWISSELD MET KLEINE PLEINEN. DE OMHEININGEN WORDEN OPGEBOUWD UIT EEN COMBINATIE VAN RUÏNEUZE BROKSTUKKEN EN STRUIKGEWAS.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 69– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — als- – ecosysteem - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

het voorbeeld van Louis Le Roy, op te bouwen daken goed gebruikt kunnen worden voor de als een combinatie van ruïneuze brokstukken en plaatsing van zonnepanelen en voor de struikgewas. Ideale schuilplekken voor veel vo- coproductie van energie. gels en kleine zoogdieren. Ook de sanitatie wordt per woning geregeld en voorzieningen daarvoor, Cycli, trends en schokken zoals rietﬁlters en septic tanks, worden in de Om een idee te geven hoe een veerkrachtig tuinen opgenomen. Zevenkamp reageert op de verschillende cycli, Het geprivatiseerde karakter van het tuinenwoon- trends en schokken die de toekomst biedt, is een landschap zal collectiviteit niet onmogelĳk ma- toekomstscenario geschetst. Het gaat er niet ken. Met name van de daken kan goed collectief om of dit toekomstscenario zal uitkomen, of om gebruik gemaakt worden. De platte daken kunnen een volledig overzicht te bieden van alle cycli, worden verhuurd aan bedrĳven voor hydropone trends en schokken, maar om te laten zien hoe agrarische teelt, terwĳl de op het zuiden gerichte een wĳk als Zevenkamp hierop kan anticiperen en schuine daken goed gebruikt kunnen worden voor reageren met relatief simpele ingrepen, die zowel de plaatsing van zonnepanelen voor de (co)pro- een waarde kunnen hebben in het nu, als de weg ductie van energie. Kassen op daken bieden ook kan bereiden voor meer radicale of vergezochte klimaattechnische voordelen. Zeker als ze ingezet ingrepen in de toekomst. worden om warmte op te slaan in de zomer die ‘s winters weer ingezet kan worden.

WATERWOONLANDSCHAP Wonen aan het water is voor veel mensen een droom en voor veel makelaars aanleiding om de prĳs van een woning te verhogen. De ruimte die vrĳkomt (omdat de verharding met 50% kan worden teruggebracht) wordt ingezet om een waterwoonlandschap te maken, zonder dat iemand een stuk tuin hoeft op te geven. Parkeren gebeurt in automatische parkeertorens met een kleine voetprint en de straten worden smaller gemaakt. Doordat de publieke ruimte zoveel mogelĳk wordt weg gegraven en ingeruild voor water, zullen er echter meer zaken in de tuinen moeten worden opgelost. De sanitatie wordt per blok of per woning geregeld en voorzieningen daarvoor, zoals rietbedden en septic tanks, worden in de tuinen opgenomen.

Van de daken kan goed collectief gebruik gemaakt worden. De platte daken kunnen worden verhuurd aan bedrĳven voor teelt op hydrocul- tuur, terwĳl de op het zuiden gerichte schuine

— - – -70 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — - | Zevenkamp– - — - – als - —ecosysteem - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

WONEN AAN HET WATER IS VOOR VEEL MENSEN EEN DROOM EN VOOR VEEL MAKELAARS AANLEIDING OM DE PRIJS VAN EEN WONING TE VERHOGEN. DE RUIMTE DIE VRIJ- KOMT NU DE VERHARDING MET 50% KAN WORDEN TERUGGEBRACHT WORDT INGEZET OM EEN WATERWOONLANDSCHAP TE MAKEN, ZONDER DAT IEMAND EEN STUK TUIN HOEFT OP TE GEVEN.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 71– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | TheoretischZevenkamp - – - — alsKader- – ecosysteem - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -72 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — Zevenkamp - – - — - | Zevenkamp– - — - – als - —ecosysteem - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 73– - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – Reinventing-Reinventing — - – - Zevenkamp— Zevenkamp - – - — | Zevenkamp| Theoretisch- – - — stroomt- Kader– - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - – ‘Schaarste aan fossiele brandstoffen en grondstoffen zal van grote invloed zĳn op de toekomstige inrichting van Nederland. De ontwerpscenario’s voor ‘Zevenkamp Stroomt’ gaan in op het verband tussen dit economisch vraagstuk en de gangbare milieuthema’s .’ Zevenkamp stroomt De stromenbenadering is het werkterrein van scenario’s samengebracht in een compleet voor- ingenieurs. Er is veel rekenwerk nodig en de stel voor Zevenkamp in 2040. uitkomsten moeten in onderling verband worden Centraal stond hierbĳ dat optimalisaties aan de geïnterpreteerd. Als eerste stap zĳn de energie- energie- en materiaalstromen alleen kans van sla- en materiaalstromen van het huidige Zevenkamp gen hebben als ze ook andere voordelen bieden. in kaart gebracht. Dit levert een gekwantificeerde Als bĳvoorbeeld de biodiversiteit verbetert of de ’baseline’ op waaraan voorstellen voor Zeven- sociale coherentie in de wĳk versterkt wordt, zul- kamp kunnen worden getoetst. len de voorstellen breed gedragen worden. Slim combineren Reactivering Vervolgens zĳn we gaan ontwerpen. Rond de Uitgangspunt voor de scenario’s is de bestaande thema’s water, groen, energie en verkeer zĳn vier stedenbouwkundige structuur van Zevenkamp. De scenario’s uitgewerkt. De voorstellen gaan verder huidige structuur biedt onbenutte mogelĳkheden dan alleen ruimtelĳke plannen, het zĳn beschrĳ- die in de scenario’s worden geïllustreerd. vingen van mogelĳke toekomsten van Zevenkamp. Met name het tussengebied in Zevenkamp biedt Na evaluatie zĳn delen van elk van deze vier kansen voor de wĳk. Met het tussengebied wordt

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 75– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | TheoretischZevenkamp - – - — stroomtKader- – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

2 3

4 5

— - – -76 — - – - 1— SCHAALNIVEAUS - – - — - – BINNEN - — -ZEVENKAMP – - — - –2 - GROENNETWERK — - – - — -3 – ENERGIENETWERK - — - – - — -4 – WATERNETWERK - — - – - — 5 - VERKEERSNETWERK – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

het openbaar gebied tussen de bouwblokken en Verschillende schaalniveaus woonbuurten bedoeld. Na ‘reactivering’ van het De studie levert ook het inzicht op dat per schaal- tussengebied kunnen de verschillende onder delen niveau speciﬁeke ontwerpoplossingen moge- waaruit Zevenkamp bestaat, de bouwblokken en lĳk zĳn. Wat op de kleine schaal werkt zal niet woonbuurten, los van elkaar en in de loop van de zondermeer op een groter schaalniveau werken tĳd transformeren. en vice versa. Netwerken Scenario’s In het tussengebied zĳn vier netwerken aanwezig: Hieronder volgt per netwerk een analyse en een het groennetwerk, het waternetwerk, het energien- scenario. In een overkoepelend voorstel voor etwerk en het verkeersnetwerk. De verschillende Zevenkamp 2040 zĳn de vier thematische netwerken zĳn geïnventariseerd en stonden cen- scenario’s samengebracht. traal in vier scenario’s voor de wĳk. Systeemmodel Uitgangspunt voor zowel de analyse van de huidige situatie als de ontwerpscenario’s is het zogenaamde systeemmodel: een model waarmee de stad als samenhangend systeem wordt beschouwd. In de stad wisselen de actoren (mensen, huishoudens, bedrĳven, de ﬂora en de fauna) onderling energie en materialen uit. De actoren zĳn onlosmakelĳk verbonden met de bodem, lucht en het landschap. Dit systeemmodel wordt ook wel stedelĳk metabolisme genoemd, zoals ook door de Amerikaans ecoloog Odum zĳn beschreven. In tegenstelling tot Odum worden geldstromen niet als integraal onderdeel van dit systeem beschouwd. Economie De aanpassingen aan het verkeers-, groen-, water- en energienetwerk vragen om investerin- gen. Daartegenover staan inkomsten in de vorm van besparingen en waardeverhoging. De openbare ruimte verbetert, waardoor de waarde van de woningen aan die openbare ruimte zal steigen. Zo neemt het draagvlak voor investe ringen van eigenaren, zowel van particulieren als van corporaties, toe.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 77– - — - – SCENARIO 1: LANGS GROENE LIJNEN

DE BESTAANDE GROENSTRUCTUUR VAN ZEVENKAMP TEN NOORDEN VAN ZEVENKAMP LIGT HET ‘ROTTEPARK’ — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Analyse groennetwerk Scenario 1: De groenstructuur van de wĳk is zowel ver- Langs groene lĳnen snipperd als monotoon. Weliswaar kennen de voortuinen een grote diversiteit aan planten EENHEID EN CONTINUÏTEIT diersoorten, maar samen vormen ze een land- De verbrokkelde groenstructuur die bestaat schap van kleine postzegels zonder onderlinge uit singels, langzaamverkeersverbindingen en relatie. Het groene deel van de openbare ruimte grasstroken wordt tot een ruimtelĳke eenheid van Zevenkamp daarentegen is monotoon. Deze gesmeed. De (bio)diversiteit van deze groen- ecologische schrale omgeving vraagt bovendien structuren zal verbeteren door het maken van om veel beheer en is daardoor een kostenpost verbindingen met het omliggende landschap. De voor de gemeente. aangrenzende binnenterreinen, grasvlaktes en De wĳk vergrĳst, veel senioren willen graag actief parken worden ruimtelĳk en programmatisch bĳ blĳven, niet alleen fysiek (ﬁetsen, wandelen, dit groennetwerk betrokken. Fietsverbindingen tuinieren) maar ook sociaal (educatie en ontmoe- en nieuwe wandelpaden lopen door het netwerk ten). Het groennetwerk biedt ruimte voor deze heen. De recreatieve waarde van het groen in de activiteiten. wĳk wordt hierdoor versterkt en het ﬁetsgebruik gestimuleerd. In de toekomstige continue groenstructuur kunnen nieuwe tuinen, erven en stads- boerderĳen ontstaan. Deze nieuwe voorzieningen worden gekoppeld aan scholen en ouderenzorg. Hierdoor zal de groenstructuur de sociale cohesie van de wĳk versterken.

GROENE VERBINDINGEN Op regionaal niveau wordt Zevenkamp een scha- kel tussen het groene hart aan de noordkant en het stadsdeel Prins Alexander in het zuiden. De groenstructuur van Zevenkamp wordt zo onlosma- kelĳk verbonden met de naastliggende wĳken. De wĳk zelf proﬁteert van het prachtige groengebied waar de Rotte doorheen stroomt, omgedoopt tot ‘het Rottepark’.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 79– - — - – SINGELS (STADSLANDBOUW)

NUTRIENTARM OPPERVLAKTE WATER

WEINIG KWELWATER

VEEL NUTRIENTRIJK KWELWATER

WATEROPVANG VAN BUURT SCENARIO 2: WATERRIJK ZEVENKAMP

DE ROTTE EN DE ZEVENHUIZERPLAS BIEDEN MOGELIJKHEDEN OM ZEVENKAMP AAN TE SLUITEN OP HET HET BESTAANDE WATERSYSTEEM VAN ZEVENKAMP OMRINGENDE LANDSCHAP — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Analyse waternetwerk Scenario 2: De waterkwaliteit wordt in sterke mate bepaald Waterrĳk Zevenkamp door nutriëntrĳk kwelwater dat met name aan de zuidwestzĳde in het oppervlaktewater terecht VERGROTEN VAN HET OPPERVLAKTE- komt. Om het teveel aan nutriënten af te voeren WATER wordt de wĳk met water uit de Rotte doorge- Er zĳn drie redenen om het oppervlaktewater te spoeld. Via een inlaat aan de noordwestzĳde vergroten: meer buffercapaciteit tĳdens piekbelas- stroomt het water via een netwerk van sloten en tingen, meer ruimte voor helofytenvĳvers en het singels naar de zuidoostzĳde waar het water de kunnen realiseren van een grotere verscheiden- wĳk verlaat. Er is een centrale rioolaansluiting aan heid aan waterkwaliteiten in de wĳk. de zuidzĳde. Op wĳkniveau is er ondanks deze maatregelen een kwalitatief waterprobleem. De NUTRIËNTEN nutriënten die door de kwel, en deels ook via de In Zevenkamp is er een kweloverschot. Het inlaat vanuit de Rotte, worden aangevoerd belas- huidige oppervlaktewater in Zevenkamp bevat ten het oppervlaktewater, met overmatige algen- daardoor veel nutriënten, wat tot overmatige en kroosgroei tot gevolg. algen- en kroosgroei leidt. Door het nutriënten- Daarnaast is in Zevenkamp de afvoer van hemel- overschot is het oppervlaktewater zuurstofarm water bĳ piekbelastingen een probleem. Dit komt met weinig vis. De nutriënten kunnen worden door de vele verharde openbare ruimte in de wĳk. afgevangen en gebruikt voor stadslandbouw- Toename van de buffercapaciteit is gewenst. projecten zoals beschreven in het ‘Langs groene lĳnen’ scenario. WATER &IDENTITEIT Het waternetwerk kan de identiteit van Zevenkamp WATERZUIVERING versterken. Het waternetwerk bestaat uit de Zeven- Helofytenfilters en rietvĳverpartĳen spelen een huizerplas ten noorden van de wĳk en de singels belangrĳke rol in lokale waterzuivering. In ‘Water- en waterpartĳen in de wĳk. rĳk Zevenkamp’ is ruimte gemaakt voor deze natuurlĳke zuiveringsystemen. Zo hoeft er uitein- Het aanwezige netwerk van singels en waterpar- delĳk geen afvalwater meer via het riool uit de tĳen van de wĳk kan zowel functioneel (waterhuis- wĳk te worden afgevoerd. houdkundig) als ruimtelĳk identiteit aan de wĳk geven. BUFFERING EN KWALITEIT De Zevenhuizerplas heeft geen waterhuishoud- Nu bestaat het oppervlaktewater in Zevenkamp kundige betekenis voor Zevenkamp. Terwĳl het uit lange singels met eentonige waterkanten of naastgelegen Nesselande haar identiteit aan de waterpartĳen met betegelde of betonnen kades. Zevenhuizerplas ontleent, ligt Zevenkamp er met Vergroting van het wateroppervlak door eco- zĳn rug naartoe. De Zevenhuizerplas waterhuis- oevers, helofytenfilters en rietvĳverpartĳen houdkundig met de wĳk verbinden blĳkt uiterst vormen de begrenzingen van deze nieuwe ingewikkeld en kostbaar. De ruimtelĳke relatie van waterpartĳen en geven het oppervlaktewater Zevenkamp met de Zevenhuizerplas versterken is een natuurlĳk en recreatief karakter. daarentegen goed te realiseren.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 81– - — - – SCENARIO 3: ENERGIE COMMUNITIES

HET BESTAANDE ENERGIENETWERK VAN ZEVENKAMP ROND ZEVENKAMP LIGGEN KASSEN, DE ZEVENHUIZER-PLAS EN EN BEDRIJVENTERREINEN, WAARMEE WARMTE UITGEWISSELD KAN WORDEN — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Analyse energienetwerk Scenario 3: Een groot deel van Zevenkamp heeft stadsverwar- Energie communities ming. Doordat stadsverwarming gebruikt maakt van restwarmte uit de industrie is dit relatief ENERGETISCHE RELATIES & SMARTGRIDS gunstig. Naast de stadsverwarming heeft de wĳk Woningen, bedrĳven en voorzieningen binnen en verder een conventioneel energienetwerk. rondom Zevenkamp kunnen energie met elkaar Lokaal energie opwekken uit zon en wind wordt uitwisselen. Een voorbeeld van zo’n technologie is rendabel met een lokaal energiesysteem. Local een smartgrid. Het maakt uitwisseling van energie grids en smart grids maken uitwisseling van tussen woningen, bedrĳven en voorzieningen energie tussen de verschillende huishoudens in mogelĳk. De restwarmte van bĳvoorbeeld een een wĳk mogelĳk. Naarmate de afnemers grote zwembad of supermarkt kan worden gebruikt voor verschillen kennen in hun afnameproﬁel is er de omliggende woningen. Hiermee wordt de ener- meer uitwisseling mogelĳk. Zo hebben bedrĳven gievraag van de wĳk als totaal verkleind. bĳvoorbeeld energie over op het moment dat er in woningen juist energie nodig is. Het monofunctio- DIVERSITEIT & HERSTRUCTURERING nele karakter van de wĳk is hiervoor niet gunstig. Werkunits en voorzieningen in de woonbuur- Andere mogelĳkheden om de energiestromen te ten vergroten niet alleen de mogelĳkheden tot optimaliseren zĳn het verbeteren van woningiso- energie-uitwisseling maar kunnen ook de sociale latie, biovergassers en het benutten van zon- en coherentie in de wĳk versterken. windenergie. Deze maatregelen zĳn echter van bouwkundige aard en hebben geen invloed op de ENERGIE UITWISSELING stedenbouwkundige structuur van de wĳk. Ook op een wĳkoverstĳgend schaalniveau zĳn er mogelĳkheden voor energie-uitwisseling. Kassen ten noorden van de wĳk en het bedrĳventerrein aan de zuidzĳde produceren warmte die gebruikt kan worden voor de verwarming van de woningen. Daarnaast is er warmte en koude opslag (WKO) in de bodem van de wĳk of in het water van de Zevenhuizerplas mogelĳk.

RENOVATIE WONINGVOORRAAD De huidige woningvoorraad moet worden gere- noveerd. Transformatie van de huidige woningen tot zogenaamde passiefhuizen zĳn eerder van bouwkundige en architectonische aard dan dat zĳ invloed hebben op de stedenbouwkundige structuur van de wĳk.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 83– - — - – SCENARIO 4: SOEPELE TOEGANG

HET BESTAANDE VERKEERSNETWERK VAN ZEVENKAMP DE HUIDIGE (ONDERBROKEN) RINGWEG WORDT VERVANGEN DOOR EEN HOOFDWEG MET AFTAKKINGEN DE WIJK IN — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Analyse verkeersnetwerk Scenario 4: Zevenkamp heeft een sterk naar binnen gekeerd Soepele toegang karakter. Dit is het resultaat van bestuurlĳke beslissingen ten tĳde van het ontstaan van Zeven- LANGZAAM VERKEER kamp. De wĳk heeft daardoor slechts een beperkt Een optimaal langzaamverkeerontsluitingsysteem aantal hoofdtoegangswegen (die aansluiten op van de wĳk draagt bĳ aan minder gemotoriseerde een ringweg door de wĳk). Doordat de ring aan de verkeersbewegingen en dus energieverbruik. Het noordzĳde is doorgeknipt is de toegankelĳkheid fietsverkeer in Zevenkamp krĳgt voorrang boven voor auto’s niet optimaal. Dit leidt tot veel extra andere vervoersmiddelen. De fietsverbindingen verkeersbewegingen. Ook het aantal toegangs- tussen Zevenkamp en andere wĳken worden wegen voor fietsverkeer is beperkt. In Zevenkamp verbeterd. Ook zullen nieuwe voorzieningen of zelf is er een goed fietsnetwerk, maar de aanslui- werkplaatsen binnen de wĳk op het fietsnetwerk tingen met het regionale netwerk zĳn slecht ont- aansluiten. De fietsonderdoorgangen, onder A20 worpen. De aansluiting met de omliggende wĳken door, worden breder en overzichtelĳker. vindt plaats via donkere lage tunnels en onhan- dige routes.De aanwezigheid van een metrolĳn is OPENBAAR VERVOER een uniek en positief gegeven. De toegankelĳkheid en veiligheid van de openbare ruimte rondom de metrostations worden verbe- VERHARDING terd, zodat de drempel om het openbaarvervoer te De wĳk heeft nauwelĳks gebouwde parkeervoor- gebruiken (overstapweerstand) kleiner wordt. De zieningen waardoor de openbare ruimte voor een stations Nieuwerkerk aan de IJssel en Rotterdam groot deel parkeerplaats is. Alexander zĳn de dichtstbĳzĳnde OV-knopen. Voor de regionale verbindingen is het belangrĳk RELATIE MET DE STRAAT dat verbindingen hier naar toe goed zĳn. De openbare ruimte in Zevenkamp heeft een homogeen karakter. Het overgrote deel van de AUTO & PARKEREN openbare ruimte is verhard. In de wĳk wordt centraal parkeren geïntrodu- Daarnaast is op veel plaatsen de relatie tussen ceerd. Alle woningen krĳgen binnen een straal de woning en de straat slecht. Het zicht vanuit van 150m een parkeerplaats in een kleinschalige de woning op de straat wordt belemmerd door gebouwde parkeervoorziening. Hiermee wordt de bergingen aan de voorzĳde van de woningen. benodigde verharding drastisch verminderd en Hierdoor wordt het contact tussen de bewoners ontstaat er meer ruimte voor water, groen en onderling beperkt. recreatie. Het nieuwe ontsluitingssysteem, een hoofdroute die de wĳk doorsnĳdt met aftakkingen de wĳken in draagt hier toe bĳ. Dit systeem zal de huidige onderbroken ringweg vervangen.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 85– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

If then ... STROMEN VOLGENS ATELIER 7UP Zevenkamp in 2040 De volgende stromen zĳn in kaart gebracht: water, energie, voedsel, goederen en lucht. Met de hierboven geschetste netwerkvoorstellen Mobiliteit is aan de categorie energie toegevoegd. is een integraal scenario voor de wĳk voor het Ook zĳn afval en vervuiling apart aangegeven. jaar 2040 ontwikkeld. Enkele kenmerkende Afval (zoals bĳvoorbeeld GFT) is te recyclen, aspecten van dit scenario zĳn: vervuiling (zoals bĳvoorbeeld ﬁjnstof) niet. — De bestaande stedenbouwkundige structuur is Bouwmaterialen zĳn onderdeel van de categorie gereactiveerd. goederen en zĳn verder niet uitgesplitst. — De huidige groenstructuur wordt een netwerk waarin recreatie, ecologie en stadslandbouw STROMEN BINNEN ZEVENKAMP onlosmakelĳk met elkaar verbonden zĳn. Bĳ het berekenen van de stromen is de bepaling — Het waternetwerk draagt de identiteit van van gebiedsgrens essentieel. Om een pragma- Zevenkamp. De verschillende waterkwaliteiten tische reden is hier voor de bestuurlĳke contour in het gebied maken recreatieve activiteiten, van Zevenkamp gekozen. De bestuurlĳke contour zoals vissen en varen mogelĳk. Tegelĳkertĳd is van een wĳk als Zevenkamp levert eenduidige het onderdeel van de waterhuishouding en het gegevens op. Zo is het aantal bewoners bepaald ecologisch netwerk. en zĳn de gegevens van energiebedrĳven, het — Het toekomstige energienetwerk richt zich op CBS, de afvalverwerking, etc. eenvoudig te de integratie en koppeling van wonen en interpreteren. werken. Wĳkoverstĳgend zĳn de kassen- gebieden ten noorden van Zevenkamp en het VERANDERINGEN BINNEN DE STROMEN bedrĳventerrein en de snelweg ten zuiden van Voor de stromen die per netwerk centraal staan, de wĳk structuren waarmee energie uitwis- is telkens een tweede diagram gemaakt waarin seling vorm kan krĳgen. wordt getoond welke processen er spelen en wat — Minder auto’s op straat door de invoering van de reductie is voor in- en output. centrale parkeervoorzieningen maakt het mo- gelĳk de openbare ruimte van Zevenkamp te EVALUATIE ontharden. Een optimale en veilige ontsluiting In de evaluatie ist gekeken of het gemaakte van het openbaar vervoer zal het autogebruik scenario een antwoord was op de problemen verminderen. die uit de analyse van Zevenkamp naar voren kwamen. Ook zĳn er uitspraken gedaan over de BESTAANDE THEORIEËN OVER STROMEN veranderingen aan de stromen en de secundaire In de twintigste eeuw zĳn er verschillende voordelen die het scenario oplevert. Er is dus theorieën over stromen ontwikkeld (Odum, een kwalitatieve en een kwantitatieve evaluatie Tjallingii e.a). De stromen die een gebied in- en uitgevoerd. uitgaan zĳn per theorie verschillend. Mobiliteit en transport van goederen bĳvoorbeeld worden soms in aparte categorieën ondergebracht soms bĳ elkaar opgeteld.

— - – -86 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 87– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

A A

B B

C C

A WERKUNITS IN DE BUURT (UIT HET SCENARIO: ENERGIE COMMUNITIES) B WATER IN DE WIJK (UIT HET SCENARIO: WATERRIJK ZEVENKAMP) — - – -88 — - – - C— FIETSSNELWEGEN - – - — - – (UIT- — HET - SCENARIO:– - — - LANGS– - — GROENE - – - LIJNEN)— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 89– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -90 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — stroomt- – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

DE BESTUURLIJKE CONTOUREN VAN ZEVENKAMP VORMEN DE SYSTEEMGRENS IN DEZE STROMENBENADERING

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 91– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - Meisjes tĳdens de meidenvilla op vrĳdag: ‘Er is voor meisjes nergens een leuke plek buiten om gezellig te kletsen.’

Zevenkamp op ooghoogte Zevenkamp op ooghoogte is de antropo cen- Gezien de thema’s die actueel zĳn in jaren ’70-’80 trische benadering van een jaren ’70-’80 wĳk. Het wĳken is het meer dan relevant om de leefomge- ooghoogte perspectief zet in op een duur zame ving en het perspectief van de huidige gebruikers relatie tussen de gebruikers (bewoners, organisa- als uitgangspunt te kiezen voor een duurzame ties en bedrĳven) en de gebouwde omgeving en ontwikkeling. Interventies die de huidige gebrui- gaat op zoek naar nieuwe samenwerkingsvormen. kers faciliteren dragen direct bĳ aan de kwaliteit Wĳken waar een goede sociale cohesie aanwezig van leven en voorkomen indirect dat een wĳk is zĳn beter bestand tegen veranderingen. Het langzaam achteruit gaat en uiteindelĳk geher- gedrag van de gebruikers speelt een belangrĳke structureerd moet worden. Op die manier worden rol bĳ het realiseren van duurzame steden. Als andere duurzaamheidaspecten ook positief beïn- zĳ zich niet thuis en verbonden voelen met hun vloed, doordat vroegtĳdig energie- en materiaal- woon- of werkomgeving zullen zĳ minder snel ge- gebruik worden voorkomen. neigd zĳn een actieve rol te spelen in de verschil- Bĳ het ooghoogte perspectief gaat het om het lende netwerken en hun gedrag ten aanzien van welzĳn van mensen: is iedereen gezond, veilig, bĳvoorbeeld energiebesparende maatregelen, de onderdeel van een sociale omgeving en heeft hĳ mate van consumptief gebruik, omgang met afval of zĳ controle over de sociale en fysieke omge- of het gebruik van de auto aan te passen. Sociale ving? Dat kan vanuit de individuele behoeften van cohesie is essentieel, zodat gebruikers zich mensen (een omgevingspsychologische bena- blĳvend aan een wĳk committeren, ook in beheer dering), maar kan ook beginnen met de wĳk als en exploitatie. sociaal systeem (een sociologische benadering).

— - – -92 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -94 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — -Zevenkamp – - — - –| Zevenkamp - — - – -op — ooghoogte - – - — - – - — - – Zevenkamp- — - – -als — casestudy - – - — | 7Up - – - — - –

Uiteraard weten we dat de wĳk geen gesloten heid is ook relatief groot onder deze groep. sociaal systeem is en dat sociale netwerken niet De groep jongeren is eveneens ruim vertegen- plek gebonden zĳn. De betrokkenheid van bewo- woordigd in jaren ’70-’80 wĳken. Deze groep, die ners bĳ hun leefomgeving en bĳ een duurzame doorgaans direct met de term ‘hangjongeren’ ontwikkeling staat daarom centraal. Onderdelen wordt aangeduid, ziet men als bron voor soci- hierbĳ zĳn inspraak, meeontwerpen en het ver- ale overlast en criminaliteit. Dit kan ook worden binden van leefbaarheiddoelen met milieudoelen. uitgelegd als een mismatch tussen het ruimtelĳk Deze benadering is een actoren benadering: hier- ontwerp van en het programma in deze wĳken en bĳ komen naast de bewoners ook andere actoren de sociale behoeftes van jongeren. van de wĳk in beeld. Wanneer wordt ingezoomd De opgaven zĳn onderverdeeld in zeven thema’s, op het perspectief van de huidige bewoners in de zogenaamde bindingsfactoren van de wĳk. Zevenkamp lĳken de aspecten: sociale veilig- Deze bindingsfactoren zĳn van invloed op de heid, sociale interactie en gezondheid de meeste keuze van iemand voor een plek om te wonen. prioriteit te hebben. Dit zĳn: werk, woning, voorzieningen, toeganke- Gestart is - naast literatuuronderzoek - met wĳk- lĳkheid, sociaal netwerk, identiteit en openbare bezoeken, interviews en het tekenen van mental ruimte. In de interviews zĳn vooral vragen over maps met verschillende gebruikersgroepen uit de deze zeven thema’s gesteld. Per doelgroep staan wĳk (kinderen, jongeren, starters, gezinnen, 55+ de belangrĳkste overkoepelende resultaten per en ouderen). De opgaven van de verschillende thema gerangschikt. Voor kinderen en ouderen is gebruikersgroepen zĳn op die manier in kaart werk uiteraard van geen belang en daarom niet gebracht. In lĳn met de benadering van de Worlds ingevuld. Health Organisation is er een focus gelegd bĳ de gebruikers die het meest gebruik maken van de Bindingsfactoren woonomgeving en die kwetsbaarder zĳn. Voor JONGEREN Zevenkamp zĳn dit twee nadrukkelĳk aanwezige Jongeren worden over het algemeen aangeduid bewonersgroepen: de jongeren en de ouderen. als de groep in de leeftĳd van 11-16 jaar. De De wĳk is ooit gebouwd voor gezinnen, wat te ‘jongere’ bestaat niet. Er zĳn grote verschillen in zien is aan voorzieningen, zoals basisscholen bezigheden en sociaal gedrag en natuurlĳk is niet en speelplekken en het stedenbouwkundig plan elke jongere een ‘hangjongere’. Zowel kinderen met daarin veel nadruk op het langzaam verkeer als volwassenen zien hangjongeren als een groep netwerk. Maar in bĳna alle jaren ’70-’80 wĳken die zich verveelt en overlast veroorzaakt, maar zĳn er problemen met hangjongeren en is de jongeren kunnen alleen al door hun aanwezigheid vergrĳzing relatief veel sneller begonnen dan in op straat bĳdragen aan de sociale veiligheid. Juist andere woonwĳken. De groep ouderen zal dus de door anderen te observeren, met name volwasse- komende jaren groeien, waardoor de kans bestaat nen, en door de omgang met hun leeftĳdgenoten, dat de sociaalruimtelĳke problemen die bĳ deze ontwikkelen jongeren sociale vaardigheden en groep horen, zoals een beperkte mobiliteit en een krĳgen zĳ inzicht in gewenst gedrag. Er zou geen afname van de sociale contacten, groter zullen discussie moeten zĳn over het feit of jongeren worden. Eenzaamheid is een probleem voor veel mogen rondhangen op straat. Jongeren hebben bewoners in Zevenkamp, maar met name onder evenveel recht als iedere andere groep om de ouderen. De angst voor criminaliteit, als gevolg openbare ruimte te gebruiken, uiteraard op een van een gebrek aan (waargenomen) sociale veilig- manier die andere groepen niet uitsluit.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 95– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

Om een beter beeld van deze gebruikersgroep te De stedenbouwkundige structuur van de wĳk, met krĳgen zĳn interviews gehouden met jongeren tĳ- veel slechte zichtlĳnen, binnenterreinen en ach- dens activiteitenavonden in het jongerencentrum terpaden lokt vandalisme bĳna uit. De wĳkagent Sevens. Omdat overlast door jongeren in de wĳk geeft aan dat hĳ in sommige wĳkdelen onvol- Zevenkamp hoog scoort binnen Rotterdam zĳn doende overzicht heeft en dat in veel delen van ook gesprekken gevoerd met de wĳkagent en met de wĳk de openbare verlichting ontoereikend is, een aantal jongerenwerkers. bĳvoorbeeld in Ambachtsland. Hĳ is een sterke Eén van de eerste dingen die opvalt is dat er voorstander van hangplekken voor jongeren op gezien de hoeveelheid jongeren niet zoveel centrale plekken in de wĳk, zodat hĳ tenminste voorzieningen zĳn voor deze groep in de wĳk. Veel weet waar zĳ zich bevinden. jongeren geven aan dat ze het jammer vinden Ondanks een gebrek aan voorzieningen en de dat er bĳvoorbeeld geen ‘openbare’ middelbare vaak negatieve houding, waarmee zĳ bejegend school in de wĳk is. Er is één middelbare school, worden zĳn de jongeren toch niet ontevreden het Wartburgcollege, maar naar deze school op om in Zevenkamp te wonen (de jongeren uit dit streng reformatorische grondslag komen met onderzoek). Dit wordt deels beïnvloed door hun name kinderen van buiten de wĳk. In de deelge- referentiekader. Een aantal jongeren gaf aan meente is er wel aanbod van middelbare scholen vroeger in Crooswĳk gewoond te hebben en hun en de openbaar vervoer- en ﬁetsverbindingen zĳn verhuizing naar Zevenkamp te zien als een verbe- goed. Er is één jongerencentrum in de wĳk, waar tering, met bĳvoorbeeld een beter huis en meer hip hop avonden en rock concerten georgani- veiligheid op straat. Volgens één van de jonge- seerd worden, waar ook jongeren van buiten renwerkers kunnen er twee groepen jongeren in de wĳk op af komen. In het centrum is ook één Zevenkamp onderscheiden worden. De ene groep oefenruimte voor muzikanten. Jongeren geven is wat mobieler en op de stad gericht. Hun sociale aan dat het centrum te weinig open is. Door leven vindt vooral buiten de wĳk plaats. Zeven- de a-centrale ligging komen op de activiteiten kamp is de plek waar hun ouders wonen en waar met name jongeren uit de directe buurt af. De zĳ slapen, maar zĳ hebben geen binding met de jongerenwerkers rĳden ook nog met een bus door wĳk. De andere groep ervaart Zevenkamp juist de deelgemeente rond om met overlastgevende als ‘ons dorp’ en hun sociale leven, behalve de jongeren in contact te komen. Het belangrĳkste middelbare school, vindt in de wĳk plaats. Deze gemis volgens jongeren en jongerenwerkers is groep is in de meerderheid en is tevreden met hun een gebrek aan, liefst overdekte, plekken in de leven in Zevenkamp, liefst wel met de verbeterin- openbare ruimte om elkaar te ontmoeten en te gen zoals zĳ die hebben aangegeven. Samenge- chillen zonder dat zĳ direct worden gevraagd om vat hebben de jongeren heel bescheiden wensen: weg te gaan. een aantal plekken in de openbare ruimte, liefst Jongeren vinden het vervelend dat zĳ als groep ook een paar overdekte, om elkaar te ontmoeten over één kam worden geschoren, dus ook met en te chillen. leeftĳdgenoten die zich bezig houden met vandalisme en criminaliteit. Zĳ worden hierin gesteund OUDEREN door de wĳkagent en de jongerenwerkers, die Het woord ‘oudere’ wordt gebruikt voor iedereen aangeven dat het een kleine groep jongeren is die ouder is dan vĳfenzestig jaar. En net als dat die zich schuldig maakt aan vandalisme en/of dé jongere niet bestaat, bestaat dé oudere uiter- crimineel gedrag. aard ook niet (Bell, 2001). Binnen deze groep zĳn

— - – -96 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — -Zevenkamp – - — - –| Zevenkamp - — - – -op — ooghoogte - – - — - – - — - – Zevenkamp- — - – -als — casestudy - – - — | 7Up - – - — - –

er grote individuele verschillen ten aanzien van zĳn de geïnterviewde ouderen over het algemeen mobiliteit, cognitieve en sensorische mogelĳk- tevreden met hun situatie in Zevenkamp en heden. Door de observaties in de wĳk bleek dat waarderen zĳ met name hun woning, de metro en ouderen overdag een belangrĳke gebruikersgroep de mogelĳkheid om in het park dichtbĳ te kunnen van de openbare ruimte vormen. Door een aantal zitten. Maar de mensen die al langer in de wĳk ouderen in de wĳk te interviewen en mental maps wonen vinden wel dat deze achteruitgaat, zowel in van hun wĳk te laten maken (onder andere in sociaal als fysiek opzicht. Als gevolg van de open ouderencomplex ‘De Aarhof’ en bĳ de 50+ eetta- vragen in de gesprekken, bleek dat winkelen de fel op dinsdagavond) is een beter beeld gevormd enige activiteit is die door alle individuen gedeeld van de activiteiten die voor deze groep belangrĳk wordt. Winkelen heeft een belangrĳke sociale zĳn en welke beperkingen zĳ als gevolg van hun functie (Gehl, 2003). Vanuit dit oogpunt zou bĳ leeftĳd ervaren, in relatie tot het gebruik van de een grote interventie in de wĳk winkelcentrum wĳk en/of de stad. Ambachtsland moeten worden aangepakt. Ook In de gesprekken met ouderen kwamen de vol- viel op dat veel diensten die aanwezig zĳn in de gende onderwerpen aan de orde: zĳn er voldoen- wĳk, zoals wĳkcentrum LCC, met onder andere de diensten voor hun leeftĳdsgroep aanwezig in een eettafel speciaal voor ouderen, onbekend de wĳk, is er voldoende mogelĳkheid voor sociale zĳn. De zichtbaarheid (LCC zit achter een kantoor interactie, ervaren zĳ overlast van hangjongeren verstopt, waardoor het vanaf het plein niet zicht- en wonen zĳ tevreden in de wĳk. baar is) en bekendheid van deze functies moet De meeste ouderen vinden dat er voldoende worden vergroot. diensten voor hun leeftĳd beschikbaar zĳn in de wĳk. Zĳ zĳn heel blĳ met de metro, die veel wordt CONCLUSIES gebruikt om te gaan winkelen in de winkelcentra Over het algemeen geven inwoners aan dat zĳ Hesseplaats en Alexandrium. Er wordt ook gewin- tevreden zĳn over hun wĳk, maar velen spreken keld in Ambachtsland, maar niet voor de gezellig- ook uit dat zĳ de buurt achteruit vinden gaan, heid, want men vindt het over het algemeen een zowel in fysiek als sociaal opzicht. Veel inwoners onaantrekkelĳk winkelcentrum. storen zich aan de matige inrichting van de open- Veel ouderen missen sociale contacten en een bare ruimte en het matige onderhoud en vinden aantal geeft aan zich eenzaam te voelen. Door dat de deelgemeente de wĳk verwaarloost. verlies van partner en vrienden zĳn hun kinde- Ook de toenemende diversiteit zien zĳ als een ren vaak het belangrĳkste sociale contact. Een bewĳs hiervoor. De metro zien velen als een prima beperkte mobiliteit – veelal veroorzaakt door een voorziening evenals de Zevenhuizerplas en de beroerte of een gebroken heup- lĳkt de belang- omliggende groengebieden. Een ontmoetingsplek rĳkste factor in het gevoel van sociale isolatie en voor allen wordt node gemist. eenzaamheid. Vanuit het perspectief van de ontwerper is het Veel ouderen durven de metro in de avond niet te bĳzonder interessant om de ogenschĳnlĳk gebruiken, uit angst om aangevallen of beroofd te strĳdige belangen van de verschillende worden. Zĳ zien een deel van de jeugd in Zeven- gebruikers groepen bĳ het gebruik van de open- kamp als overlastgevend. Sommige ouderen ge- bare ruimte te verenigen. ven juist expliciet aan dat zĳ graag contacten met andere leeftĳden willen, zoals jongeren, omdat zĳ mensen van hun eigen leeftĳd saai vinden. Toch

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 97– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -98 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — -Zevenkamp – - — - –| Zevenkamp - — - – -op — ooghoogte - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

OPGAVEN KINDEREN

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 99– - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

OPGAVEN JONGEREN

— - – -100 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — -Zevenkamp – - — - –| Zevenkamp - — - – -op — ooghoogte - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -101 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

OPGAVEN STARTERS

— - – -102 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — -Zevenkamp – - — - –| Zevenkamp - — - – -op — ooghoogte - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

OPGAVEN GEZINNEN

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -103 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

OPGAVEN 55+

— - – -104 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – -Reinventing — -Zevenkamp – - — Zevenkamp - –| Zevenkamp - — | Theoretisch- – -op — ooghoogte - Kader– - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

OPGAVEN OUDEREN

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -105 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - casestudy— - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -106 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — -Zevenkamp – - — - –| Zevenkamp - — - – -op — ooghoogte - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Bert, 80: ‘Ik ben te jong om op de bank te zitten en niets te doen’

Mevrouw Van der Loo, 86: ‘Ik kan in deze buurt alles krĳgen wat ik nodig heb’

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -107 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

Sociale interactie & sociale JAREN ’70-’80 WIJKEN VANUIT EEN PER- veiligheid SPECTIEF VOOR SOCIALE VEILIGHEID JAREN ’70-’80 WIJKEN VANUIT EEN PER- Bewoners nemen meestal de kortste route en om- SPECTIEF VOOR SOCIALE INTERACTIE dat in dit soort wĳken veel straten en kruisingen In hoofdstuk 2 is beschreven dat de jaren ’70-’80 zĳn, is het aantal gebruikers per straat laag. Ook wĳken meer mogelĳkheden bieden voor ontmoe- is er door de oriëntatie en typologie van woningen ting in de openbare ruimte dan hun voorgangers, minder toezicht vanuit de woning op straat. Er zĳn bĳvoorbeeld door de introductie van het woonerf veel hoeken, poorten, achterpaden en binnenter- en het dichte voetgangersnetwerk. Vergeleken reinen zonder direct contact met woningen of met het modernisme bieden woningen uit de drukke straten. Het onderhoud van de openbare jaren ’70-’80 over het algemeen meer privacy en ruimte laat vaak te wensen over in deze wĳken en daarmee meer mogelĳkheden voor controle over deze factor beïnvloedt het gevoel van sociale vei- sociale interacties, wat een belangrĳke factor ligheid sterk. Onderhoud valt buiten de reikwĳdte is wanneer sociale interactie als iets positiefs van het stedenbouwkundig ontwerp, maar in deze beleefd wordt (Van Dorst, 2005). Programmatisch wĳken is over het algemeen een overmaat aan zĳn deze wĳken vrĳ monofunctioneel, met wonen openbare ruimte wat veel onderhoud vergt. als voornaamste functie. Veel wĳken hebben een teveel aan openbare ruimte. Deze eigenschappen ZEVENKAMP VANUIT EEN PERSPECTIEF samen leiden tot een relatief laag aantal gebrui- VOOR SOCIALE VEILIGHEID kers van de openbare ruimte en beperken daar- Ook in Zevenkamp spelen bovenstaande proble- mee de mogelĳkheden voor sociale interactie. men. Op het gebied van zichtbaarheid, uniformi- teit, toegankelĳkheid en aantrekkelĳkheid is een ZEVENKAMP VANUIT EEN PERSPECTIEF aantal opgaven te zien. De structuur van de wĳk VOOR SOCIALE INTERACTIE en de oriëntatie van de gebouwen beperken de Zowel de kwaliteiten als de problemen, zoals zichtbaarheid. Er zĳn weinig mogelĳkheden voor hierboven beschreven zĳn van toepassing in overzicht, zelfs in het centrum van de wĳk. Ook Zevenkamp. De belangrĳkste kwaliteit in deze wĳk zĳn er weinig zichtlĳnen. Zowel in het centrum als is het dichte voetgangersnetwerk, dat kinderen in het voetgangersnetwerk zĳn er problemen met een veilige speelomgeving biedt. De wĳk biedt de openbare verlichting. Het uitgebreide voet- een beperkt programma naast wonen. Ook hier gangersnetwerk leidt tot een verdunning van het missen voorzieningen om elkaar te ontmoeten, aantal gebruikers en daarmee tot minder sociale zowel in de openbare ruimte als in een openbare controle. De poortvormige gebouwen en de vele voorziening zoals (grand-)café. Zevenkamp heeft hoeken in de bouwblokken maken toezicht lastig. veel openbare ruimte en openbaar groen zonder Er zĳn onduidelĳke overgangen tussen openbare, sociale functie. Zelf iets simpels als zitten op een semi-openbare en privé ruimtes. Bĳvoorbeeld op bankje in het park is lastig, als gevolg van slecht semi-openbare binnenterreinen waar een open- onderhoud en slechte plaatsing van de zitvoorzie- baar voetpad doorheen leidt. De grote aantallen ningen. De overgangen tussen openbare en privé graﬃti gecombineerd met achterstallig onder- ruimte zĳn over het algemeen slecht vormgege- houd dragen niet bĳ aan een gevoel van sociale ven en ook de visuele relaties zĳn slecht. veiligheid.

— - – -108 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — -Zevenkamp – - — - –| Zevenkamp - — - – -op — ooghoogte - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

1 2

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -109 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

1 2

3 4

— - – -110 — - – -VERSCHILLENDE — - – - — INVULLINGEN - – - — - VOOR– - — EEN -BINNENTERREIN – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Reinventing - – - — -Zevenkamp – - — - –| Zevenkamp - — - – -op — ooghoogte - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Conclusie De grootste opgave in de wĳk is in dit perspectief Vanuit het gebruikersonderzoek en de onderbou- de openbare ruimte. De inrichting is overal op een wing is een aantal uitgangspunten geformuleerd, standaard, minimaal niveau en raakt sleets. De die als startpunt voor een ontwerp op ooghoogte hele wĳk zit onder de graﬃti en beheer en onder- voor jaren ’70-’80 wĳken kunnen dienen. Dit zĳn houd laten te wensen over. Voor het verbeteren vanuit de sociale veiligheid: zichtbaarheid, lees- van de sociale interactie en de sociale veiligheid baarheid, toegankelĳkheid en aantrekkelĳkheid. moet iets worden gedaan aan de leesbaarheid, En vanuit sociale interactie: het laten samenko- de levensloopbestendigheid en het ontbreken van men van mensen, het integreren van functies en programma. Verschillende woningtypologieën zĳn gebruikers uitnodigen om te blĳven. In de tabel in de beleving van de huidige individuele bewo- hierboven staan deze bĳ elkaar. ner wellicht niet zo van belang, maar wel voor de toekomst van de wĳk, voor het vasthouden en Voorstellen voor verbetering aantrekken van diverse bewoners. De relatie tussen het menselĳk gedrag en de gebouwde omgeving is het centrale vertrekpunt voor de ontwerpvoorstellen in dit deelonderzoek. De wĳk Zevenkamp is zowel vanuit een sociaal als ook vanuit een fysiek perspectief onderzocht. Daar waar sociale aspecten een ruimtelĳke im- plicatie hebben zĳn ontwerprichtlĳnen gemaakt. Deze richtlĳnen hebben de vorm van patronen in de traditie van Christopher Alexander. Hier is voor gekozen, omdat juist bĳ een antropocentrische benadering de ontwerper niet een oplossing kan voorschrĳven. Elk patroon verbindt onderzoek met ontwerpsuggesties. Hiermee vormt de verzameling van patronen een hulpmiddel voor partici- patietrajecten met bewoners en andere actoren (zoals woningcorporaties en gemeente). Mogelĳke ingrepen in hun buurt zĳn hierdoor bespreekbaar en worden niet opgelegd. De patronen laten mo- gelĳkheden zien om de wĳk leefbaarder te maken en laten de mogelĳkheden open om met andere, gelĳkwaardige oplossingen te komen.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -111 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Zevenkamp - – - — op- – ooghoogte - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -112 — - – -UITGANGSPUNTEN — - – - — - VOOR– - — EEN - ONTWERP – - — OP- – OOGHOOGTE - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - INGREPEN OP WIJKNIVEAU

20 LEVENDIG PARK 41 MOOI PARKEREN

40 DUIDELIJK GROEN

15 HOOFDONTSLUITING

01 GROTE POORTEN

37 UITNODIGENDE ENTREES VOOR LANGZAAM VERKEER 22 CENTRAAL WIJKPLEIN

42 HERKENBAARE WIJKDELEN 31 LANGZAAM VERKEER NETWERK 16 NUTTIGE BOOM INGREPEN OP BUURTNIVEAU

39 LEVENSLOOPBESTENDIGE OPENBARE RUIMTE 57OPENBARE ONTMOETINGSPLEK 31 LANGZAAM VERKEER NETWERK

20 LEVENDIG PARK 15 HOOFDONTSLUITING

02 UNIFORM BLOK 40 DUIDELIJK GROEN

46 TOEGANKELIJK ACHTERPAD

47 DREMPELRUIMTE 45GEMEENSCHAPPELIJK BINNENTERREIN

16 NUTTIGE BOOM 37 UITNODIGENDE ENTREES VOOR LANGZAAM VERKEER 44 SOCIALE STRAAT INGREPEN OP BLOKNIVEAU EEN VARIANT

16 NUTTIGE BOOM

40 DUIDELIJK GROEN 41 MOOI PARKEREN

27 BRUIKBAAR BANKJE 45GEMEENSCHAPPELIJK BINNENTERREIN

02 UNIFORM BLOK 24 EETBAAR GROEN

46 TOEGANKELIJK ACHTERPAD 43 LEVENDE/GROENE MUUR

03 ENTREE BINNENPLAATS 47 DREMPELRUIMTE — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - casestudy— - – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Reflectie - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

Reflectie Reflectie op de ecosysteem- alle stakeholders. Er blĳkt bĳ een aantal stake- benadering holders - met name woningcorporaties - echter De ecologiebenadering start met het formuleren ook behoefte aan. Met deze benadering wordt van gedeelde waarden. Deze zĳn nu door de het lastiger om de toekomst te visualiseren in ontwerpers geformuleerd, maar zouden het beste eindbeelden. Daarom is het belangrĳk een aantal met de betrokken partĳen kunnen worden over- dragende ruimtelĳke elementen wel vast te leg- eengekomen. De waarden worden als rechten en gen, zoals een water- en wegenstructuur, die plichten verwoord, samengevat in zeven thema’s helpen om de ruimtelĳke identiteit te bepalen en die een onderlinge afhankelĳkheid en samenhang een herkenbare openbare ruimte te creëren. In vertonen. De gekozen prioriteiten zĳn subjectief, bestaande wĳken is deze structuur er in principe maar wel aannemelĳk. Deze benadering geeft al en gaat het er om de juiste elementen hieruit te snel aanleiding tot een ruimtelĳk ontwerp. Nadeel versterken. voor het ruimtelĳk ontwerp is dat er meer met onzekerheden ontworpen moet worden; de niet Reflectie op de stromen- te voorspellen toekomst. Het is een kwalita- benadering tieve benadering die wel gebruik maakt van de Het vertalen van stromen naar ruimtelĳke ingre- kwantitatieve analyse, maar veel onzekerheden en pen blĳkt niet eenduidig en niet alles is zichtbaar. aannames in zich draagt. Het is echter nadruk- Hiermee is het een lastige insteek voor de steden- kelĳk de bedoeling van de hier geformuleerde bouwkundige. Maar het ontwerpend onderzoek benadering om die onzekerheid niet te ontkennen, vanuit het stromenperspectief laat wel zien hoe maar er op een constructieve manier mee om te er, met behoud van het overgrote deel van de gaan. Het vraagt om een omslag in het denken bĳ bestaande bebouwing, significante duurzaam-

— - – -116 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -Reinventing — - – - —Zevenkamp - – - — | Reflectie - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -117 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Reflectie - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

heiddoelen te behalen zĳn. Over de ‘structuur- Zevenkamp afspeelt is verkregen. activering’ die het beste aansluit bĳ de wensen Tĳdens dit deelonderzoek bleek dat vooral het van huidige bewoners doet dit perspectief geen lagere schaalniveau zich prima leent voor een uitspraken en deze benadering heeft dus duidelĳk participatief ontwerptraject. Het deelonderzoek behoefte aan input vanuit een ooghoogte per- geeft echter geen zicht op de behoeften die de spectief. Het stromenperspectief onderscheidt zittende bewoners niet kennen en ook niet op die zich van een ecosysteem benadering doordat er van nieuwe bewoners (volgende generaties). nadrukkelĳk door de schalen heen wordt gewerkt. Het stromenperspectief lĳkt precies, maar het Conclusie en discussie is niet eenvoudig om alle stromen objectief te De drie benaderingen kennen allen een andere kwantificeren. Ook geldt dat het kiezen voor aanvliegroute naar een duurzaam Zevenkamp. Bĳ een speerpunt (bĳvoorbeeld energie of water of alle oplossingen vinden de ingrepen voorname- materiaal) houvast geeft, maar het risico heeft dat lĳk in de openbare ruimte plaats zonder (of met hiermee andere stromen buiten beeld blĳven. beperkte) sloop van woningen. Alle duurzame oplossingen integreren een tĳdshorizon en/of zĳn Reflectie op de ooghoogte zich bewust van de fysieke context. Hierdoor is er benadering bĳ iedere benadering een reeks aan mogelĳkhe- De beschreven ontwerprichtlĳnen zĳn plaatsspe- den voorgesteld, zonder dus één ontwerp als dé cifiek en betreffen een jaren ’70-’80 wĳk, met de oplossing aan te dragen. Binnen dit kader zĳn er nadruk op het verbeteren van de sociale interactie duidelĳke accent verschillen. In het stromenper- en de sociale veiligheid. De schetsen zĳn geen spectief worden de relaties met de omliggende definitieve ontwerpen, maar eerder een ruimtelĳk wĳken en het buitengebied bĳna automatisch programma van eisen voor een ontwerper die meegenomen. Bĳ de ecosysteem benadering op basis van de gekozen ontwerp-richtlĳnen een worden oplossingen op wĳkniveau getoetst en ontwerp maakt. het ooghoogte perspectief begint in de straat en Een beperking in het ontwerpend onderzoek is omvat zowel straatmeubilair als het bouwblok en de afwezigheid van daadwerkelĳke participatie de groenstructuur. van bewoners in het ontwerp. Hiervoor is, gezien het speculatieve karakter van het onderzoek, De benadering vanuit de zittende bewoners bewust gekozen. Er zĳn geen ontwerpsessies met (ooghoogte) legt de nadruk op kleine ingrepen bewoners/actoren gedaan, omdat dit veel tĳd van in de bestaande buitenruimte, de ecologische hen vraagt en er ten tĳde van het onderzoek geen benadering vraagt om een totale wĳkaanpak met actuele projecten speelden in de wĳk, waaraan de verstrekkende consequenties. Wanneer bĳvoor- ontwerprichtlĳnen gekoppeld en op die manier beeld het oppervlakte aan verharding wordt getest konden worden. Zonder iets van een teruggedrongen, zal er zoveel land braak komen verbetering in het vooruitzicht te kunnen stellen te liggen dat er niet te ontkomen valt aan een werd het niet juist bevonden om een ontwerppro- rigoureuze make-over van de buurt als geheel. ject met de wĳkbewoners te doen. Dit neemt niet De stromenbenadering maakt het mogelĳk om weg dat bĳ de totstandkoming van de richtlĳnen grote delen van de wĳk geheel ongemoeid te verschillende bewonersgroepen wel degelĳk ac- laten, maar zal andere delen van de wĳk vol- tief betrokken zĳn, waardoor er toch een redelĳk ledig moeten herontwerpen om aan de gestelde accuraat beeld van wat er zich aan processen in doelen te kunnen komen. Effect en reikwĳdte

— - – -118 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -Reinventing — - – - —Zevenkamp - – - — | Reflectie - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -119 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Reflectie - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— - – -120 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -Reinventing — - – - —Zevenkamp - – - — | Reflectie - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -121 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Reinventing- — - – - Zevenkamp— - – - — | Reflectie - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

van de oplossingen verschillen dus per gekozen Kansrĳke combinaties aanpak. Het stromen- en ecosysteem perspectief Elk van de drie benoemde benaderingen heeft zĳn beide een systeembenadering met gedeelde belangrĳke voordelen. Vanuit het gegeven dat voor- en nadelen. Het ooghoogte perspectief kent duurzame stedenbouw een wicked concept is, meer betrokkenheid bĳ de zittende bewoners en wordt er niet één oplossing gepresenteerd, omdat loopt hierdoor het gevaar om belangen die verder dit een eenduidig antwoord zou suggereren. An- liggen in ruimte en tĳd uit het oog te verliezen. dersom is dan ook vast te stellen dat geen van de Waar de antropocentrische benadering de mens drie benaderingen een afdoend antwoord geeft. centraal stelt en de systeembenadering de natuur Een antropocentrische benadering biedt veel ziet als onderdeel van de aanvoer en afvoer van kansen voor het ontwerp en het draagvlak, omdat stromen – een reguleerbare factor in het func- de wensen van de bewoners in beeld worden ge- tioneren van de menselĳke samenleving – daar bracht. Toch kan hiermee nog geen stap worden omarmt de ecosysteembenadering de complexi- gezet naar energietransities of het vergroten van teit en de onzekerheid van de toekomst en neemt de biodiversiteit. Deels doordat de focus daar niet die als uitgangspunt. De basisbehoeften van ligt, deels door tegenstrĳdige belangen. Anders- mensen zĳn ook meegenomen in het ecosysteem om kan een systeembenadering falen doordat perspectief, maar zĳn hier altĳd geformuleerd draagvlak ontbreekt. Hierbĳ worden in een milieu- binnen een bredere tĳd en ruimte horizon. In het technische benadering direct klimaatmaatregelen systeemperspectief is dit bredere perspectief genomen en in een ecologische benadering is dominant en wordt in de vormgeving pas weer de dat minder expliciet. Andersom leidt de laatste relatie met de bewoners gelegd. benadering eerder tot ruimtelĳke ingrepen.

De ontwerpvoorstellen laten dus een breed scala Als ontwerper is het goed om je te beseﬀen dat aan mogelĳkheden voor duurzame stedenbouw dé duurzame oplossing niet bestaat. De waarde zien. De verschillende studies tonen aan dat er, van het ontwerp zit meer in het combineren van in overeenstemming met het ‘wicked’ karakter strategieën en het toevoegen van perspectieven van de problematiek, verschillende ambities zĳn op het -vaak beperkte- uitgangspunt van een waarmee de studies benaderd kunnen worden opdrachtgever. De oplossingen in het ontwerpend die waarschĳnlĳk ook goed corresponderen met onderzoek zĳn interpretaties van een discours politieke motieven. Het is goed voor te stellen dat op hoofdlĳnen, kloppend, maar er zĳn nog meer een politicus die een duidelĳk herkenbare daad varianten mogelĳk. wil stellen, zich eerder tot het stromenperspectief aangetrokken voelt, dan tot het ecologische pers- Uit de integratieateliers bleek dat er onder be- pectief, terwĳl een politicus met een sterk sociale trokkenen bĳ de vernieuwing van de bestaande agenda een ooghoogte perspectief misschien stad behoefte bestaat aan benaderingen die een aanlokkelĳker vindt. Een gecombineerde aanpak duurzame ontwikkeling concreet en werkbaar stelt een ontwerper in staat om deze ambities van maken. Hierbĳ is een aansprekende presentatie te voren te overzien en daarop te anticiperen. van complexiteit die duurzaamheid nu eenmaal in zich heeft van belang, maar ook de visualise- ring van het ontwerp. De uitdaging is om dit te combineren en niet met eindbeelden te werken, maar wel beeldbepalende elementen en structu-

— - – -122 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -Reinventing — - – - —Zevenkamp - – - — | Reflectie - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

ren te benoemen en te laten zien. Het ontwerpen Ontwerp van proces, aan een duurzame stad vraagt om voorstellen ontwerp van kansen die gedurende het ontwikkelingsproces kunnen In alle bovengenoemde aanbevelingen kan de transformeren. Omdat veel van de gangbare noti- ontwerper een duidelĳke rol spelen. De ontwer- tie methoden uitgaan van een concreet eindbeeld per ontwerpt niet alleen een wĳk, hĳ/zĳ ontwerpt zĳn deze niet geschikt om dergelĳke processen kansen om de wĳk te veranderen, een proces dat inzichtelĳk te maken. Scenario based design is een wĳk van een niet duurzame naar een (meer) een goed alternatief. Met deze methode kunnen duurzame toestand brengt. Dit kan hĳ/zĳ natuur- mogelĳke toekomsten opgetekend worden om van lĳk niet alleen, maar ontwerpers combineren de daaruit conclusies te trekken voor de beslissingen eigenschap om complexiteit te verwerken tot een die nu genomen moeten worden. samenhangend concept. Het verschil is dat het samenhangende concept niet zo zeer het ruim- Daarnaast is het belangrĳk om top down expertise telĳk ontwerp is, maar het proces dat een reeks en synthese te combineren met een bottom up ruimtelĳke ingrepen inbedt in de locatie. benadering die de opgave vanuit het perspectief Hoewel de langere termĳn een focus is, net als van de bewoner en andere stakeholders bekĳkt. ontwerpen door de schalen heen, is het richting Dit houdt in dat er een belangrĳke taak ligt in het de praktĳk raadzaam om ook direct het laaghan- ontwikkelen van nieuwe organisatiemodellen, gend fruit te benoemen. In Zevenkamp bĳvoor- waarin de bottom, de bewoners, inzicht krĳgen beeld kunnen veel betontegels en -straatstenen er in de diverse transitieprocessen in een wĳk en vandaag nog uit. Het gaat hier om eenvoudige en de mogelĳkheid hebben om keuzes te maken en goedkope ingrepen, die niet tot conﬂicten leiden. die ook door te voeren. Er valt te denken aan een Conﬂictueuze ingrepen vragen om een partici- vereniging van eigenaren constructie op de schaal patief proces of een duidelĳke ingreep, hier lĳkt van een buurt of straat. Ten slotte is het van geen middenweg. In beide gevallen is het voor belang om de opgave te zien als een onderdeel een duurzaam plan van belang om de waan van van een continu ontwikkelingsproces van de wĳk de dag te overstĳgen, ook al betekent dit dat een en daar op een slimme manier koerswĳzigingen oplossing nog niet direct in het vocabulaire van de in aan te brengen richting een duurzame ontwik- opdrachtgever ligt. keling. Elke wĳk zou een overzicht moeten hebben van de grotere en kleinere onderhoudcycli, omdat het eind van een dergelĳke cyclus een kans biedt om veranderingen door te voeren. Dus als het riool vervangen moet worden, dan is het moment gekomen om indien gewenst over te stappen op een andere vorm van sanitatie. Het is zaak om dit soort momenten in kaart te brengen en te zorgen dat op die momenten alle kennis aanwezig is om een goede beslissing te nemen.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -123 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – 7-up — in -de – praktijk - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

7Up in de praktĳk Ontwerpoplossingen te plaatsen. De beelden bevatten mogelĳke in kaart gebracht oplossingen, zĳn ter inspiratie en om de discussie De ontwerpoplossingen die het project 7Up vanuit te prikkelen. Een aantal van deze vĳftig ontwerp- de verschillende perspectieven opleverde en oplossingen is als voorbeeld in dit hoofdstuk te niet strĳdig waren met elkaar zĳn beschreven en vinden. verbeeld. Vervolgens ziĳn deze oplossingen ook in een aantal andere wĳken die in de jaren ’70 en Door wie is de 7Up tool ’80 zĳn gebouwd getoetst. De speciﬁek ‘Zeven- te gebruiken? kampse’ oplossingen zĳn er uit gehaald en zo De ontwerpingrepen zĳn een ontwerphulpmid- bleven er voorlopig vĳftig oplossingen over. Deze del waarmee met een grote verscheidenheid zĳn op kaarten gezet, waarbĳ op de voorzĳde van aan partĳen aan de verduurzaming van jaren ’70 elke kaart de titel en een korte beschrĳving van de en ’80 wĳken gewerkt kan worden. Doordat de ingreep staat, op welke duurzame thema’s kaarten de problematiek, mogelĳke oplossingen (bindingsfactoren, energiegebruik, informatie, en de processen die daarvoor nodig zĳn op een mobiliteit, biodiversiteit, woningen, water, lucht- handzaam formaat bĳ elkaar brengen, zĳn ze kwaliteit/klimaat en voedsel) de ontwerpoplos- niet alleen inspirerend, maar geven tegelĳkertĳd sing invloed heeft, op welke schaalniveau deze praktische aanwĳzingen voor het in gang zetten toegepast kan worden (van bouwblok tot regio) van een veranderingsproces. Zĳ zĳn door de en met welke andere ontwerpoplossing(en) er een opzet geschikt en begrĳpelĳk voor bĳvoorbeeld verband is. Op de achterzĳde van elke kaart wordt bewoners, groen-beheerders, woningcorporaties elke ingreep verbeeld door een huidige situatie en professionals uit de verschillende ontwer- en een mogelĳke toekomstsituatie onder elkaar pende disciplines.

— - – -124 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 7–up - in — de -praktijk – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

De 7Up tool Op basis van de gekozen 7Up ingrepen is een her- getoetst in de praktĳk ontwerp voor het binnenterrein gemaakt, waarbĳ Corporatie Woonstad Rotterdam heeft de 7UP bewoners ook zelf delen kunnen oppakken en dat tool in praktĳk toegepast voor de herinrichting gefaseerd kan worden uitgevoerd, oftewel lang- van een binnenterrein in deelplan 1 in Zevenkamp zaam kan groeien, zodat zĳ ook langzaam bĳ het (grenzend aan Liede/Hunze/Zevenkmapsering/Kil). beheer betrokken kunnen worden. De bewoners Op dit binnenterrein speelt een aantal problemen. vonden de 7Up tool een prettige manier om nieu- Het grootste probleem is de wateroverlast bĳ we ideeën voor hun binnenterrein op te doen en hevige regenbuien. Het binnenterrein is verzakt om inzicht te krĳgen in verschillende (duurzame) en voor een groot deel verhard en karig ingericht. oplossingen en verbanden. Om beheerervaringen Bĳna iedereen heeft zĳn achtertuin met een hoge uit te wisselen is het binnenterrein aan het August schutting van het binnenterrein afgeschermd. Vermeĳlenpad in Zevenkamp bezocht, waar bewo- Verder is er achterstallig onderhoud aan de ners al lange tĳd ervaring hebben met het samen inrichtingselementen. Met de bewoners van dit delen en beheren van hun binnenterrein. binnenterrein zĳn twee avonden georganiseerd. Tĳdens de eerste avond is kort de werkwĳze van 7UP toegelicht en konden bewoners aangeven welke ingrepen zĳ aansprekend vonden en in hun buurt of op hun binnenterrein vonden passen. Er wonen nog steeds redelĳk wat ‘pioniers’ rond het binnenterrein, die aangaven dat 30 jaar geleden het binnenterrein druk werd gebruikt, maar door het ouder worden van de kinderen, nieuwe instroom van bewoners, slecht onderhoud, etc. hebben steeds meer mensen zich op hun ‘erf’ teruggetrokken.

De bewoners willen het binnenterrein graag weer als ontmoetings-plek gebruiken. Ingrepen uit de 7UP tool die aanspraken waren: duidelĳk groen, entree binnenplaats, eetbaar groen, groene daken en groene gevel, groen parkeren, zonnepanelen, duidelĳke erfgrens, herkenbare buurtgrens, een echt buurtplein, slimme waterhuishouding, iets moois, leesbare openbare ruimte, onderhoud openbare ruimte, levensloopbestendige woning.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -125 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – 7-up — in -de – praktijk - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

VIJFTIG 7UP ONTWERPOPLOSSINGEN 01 Verbinden van groen- en waterstructuur op 25 Nuttige boom verschillende schaalniveaus 26 Duidelĳk groen 02 Verbinden langzaam verkeernetwerk in de 27 Speelnatuur wĳk met regionaal netwerk 28 Leesbare openbare ruimte 03 Sluit energiekringlopen 29 Levensloopbestendige openbare ruimte 04 Doorgaand ﬁetspad 30 Gedeelde ruimte 05 Clustering 31 Materialisatie openbare ruimte 06 Woonlandschap 32 Levendig licht 07 Open verkeerssysteem 33 Onderhoud openbare ruimte 08 Toegankelĳk openbaar vervoer 34 WIFI-buurtplein 09 Slim parkeren 35 Openbare ontmoetingsruimte 10 Wĳkenergie 36 Sociale straat 11 Slimme waterhuishouding 37 Brede stoep 12 Decentrale sanitatie 38 Drempelruimte 13 Nutriëntrĳk water voor stadslandbouw 39 Grote poort 14 Wĳkidentiteit 40 Uniform blok 15 Wĳk- of buurtentree 41 Ontmoetingsruimte op blokniveau 16 Herkenbare wĳk- of buurtgrens 42 Entree binnenterrein 17 Landmark 43 Gemeenschappelĳk binnenterrein 18 Iets moois 44 Perceelgrens 19 Wĳkcentrum 45 Groene gevel 20 Werken in de wĳk 46 Levensloopbestendige woning 21 Plek voor jongeren 47 Materialisatie gebouw 22 Graﬃtiplek 48 Hoekoplossing gebouw 23 Levendig park 49 Slim dak 24 Eetbaar groen 50 ‘Open’ voorgevel

BINDINGSFACTOREN MOBILITEIT WATER de mate waarin bewoners zich ver- de wĳze, en het gemak waarop men- het gebruik en de kwaliteit van water bonden voelen met elkaar en de wĳk. sen zich in de wĳk en buiten de wĳk binnen een wĳk kunnen verplaatsen ENERGIE LUCHT/KLIMAAT het energiegebruik van de bewoners BIODIVERSITEIT gezonde leefomgeving voor mens de variatie aan levende organismen plant en dier binnen een wĳk INFORMATIE in en rond een wĳk de toegang tot, en de toegankelĳk- VOEDSEL heid van informatie ONDERDAK de voedselvoorziening en het eetge- kwaliteit van de woningen drag van mensen

— - – -126 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - 7–up - in — de -praktijk – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

SCHAALNIVEAUS DE HERSTRUCTURERING VAN GROTE WIJKEN BESLAAT VEEL SCHAALNIVEAUS. LETTERLIJK VAN WONING TOT STAD. ER ZIJN OPLOSSINGEN DIE OP ELK SCHAALNIVEAU TE GEBRUIKEN ZIJN, MAAR DE MEESTEN ZIJN BEDOELD VOOR EEN SPECIFIEK SCHAALNIVEAU. DE ONTWER- POPLOSSINGEN ZIJN DAAROM INGEDEELD NAAR TOEPASBAAR- HEID PER SCHAALNIVEAU.

Verbind langzaamverkeernetwerk 2 2 met regionaal netwerk

Veel wĳken uit de jaren 70/80 liggen aan de rand van de stad, dicht bĳ het omringende landschap, maar bewoners merken hier door een gebrek aan visuele en langzaam verkeer verbindingen in de wĳk weinig van. Het is belangrĳk om in routes die verbindingen vormen met het omliggende landschap te investeren. (Her)ontwerp de verbindingen met het omringende landschap met duidelĳke en directe ﬁets- en wandelpaden en directe zichtlĳnen.

thema’s titel van het patroon onderlinge relaties schaalniveaus voorbeeld van illustratie toepassing van de een huidige situatie ontwerpoplossing — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -127 – - — - – 40 Uniform blok 40

11 23 32 39

Verschillende woning typologieën zorgen verschillende leefstĳlen, alhoewel de ervoor dat aan de wensen van verschillende leefstĳl gedeeltelĳk wordt beïnvloed door bewoners wordt voldaan. Wanneer slechts leeftĳd. Transformeer een bouwblok naar één type bewoners wordt gefaciliteerd één of twee op elkaar aansluitende typolo- kunnen getto’s of ‘gated communities’ gieën, bĳvoorbeeld woningen voor starters ontstaan, waardoor sociale uitwisseling en en woon-werk eenheden. het opbouwen van sociaal kapitaal tussen verschillende sociale groepen lastig wordt. Maar teveel verschillende typen bewoners kunnen leiden tot sociale overlast en beperkte sociale cohesie. Binnen de jaren 70/80 wĳken is over het algemeen meer diversiteit in woningtypologie dan in de naoorlogse wĳken. Deze diversiteit is echter geclusterd op het schaalniveau van het bouwblok of de straat. Het is beter om op een hoger schaalniveau diversiteit te clusteren. De diversiteit op het lage schaalniveau zou bewoners in verschillende levensfasen moeten faciliteren en niet alleen met 21 Plek voor jongeren 21

51233

Jaren 70/80 wĳken hebben vaak wel graﬃtti kunnen uitdrukken. Ontwerp samen voorzieningen voor jonge kinderen, maar met jongeren, buurtbewoners, wĳkagenten bĳna nooit voor jongeren. Juist in deze en jongerenwerkers plekken voor jongeren wĳken vormen de jongeren een belangrĳke in de wĳk en let daarbĳ op zaken als zien gebruikersgroep, waarmee bĳ de inrichting en gezien worden, verschillen in wensen van de openbare ruimte rekening gehouden van meiden en jongens en overdekt kunnen moet worden. Veel volwassenen hebben zitten. Kĳk ook naar mogelĳkheden voor een negatieve houding ten opzichte van dubbel ruimtegebruik. Vaak staan ruimtes rondhangende jongeren. Deze houding is in de wĳk leeg in de avonduren, die door gedeeltelĳk te verklaren vanuit het feit dat jongeren gebruikt kunnen worden. Gebruik sommige jongeren overlast en vandalisme van bĳvoorbeeld een recreatieruimte in een veroorzaken, maar ook als jongeren geen bejaardentehuis in ruil voor boodschap- overlast veroorzaken in de openbare ruimte pen doen voor of een ommetje maken met worden ze vaak weggestuurd. De complexe de bewoners. Hierdoor kunnen ook nieuwe onderliggende oorzaken hiervoor kunnen relaties tussen verschillende bewoners in niet ruimtelĳk worden opgelost. Maar het een wĳk ontstaan. aantal anonieme plekken kan wel worden verminderd en jongeren kan ruimte geboden worden waar zĳ zich welkom voelen, kunnen verblĳven of waar zĳ zich bĳvoorbeeld met 47 Materialisatie gebouw 47

9112941

De gevels van de woningen in jaren 70/80 wĳken bestaan voornamelĳk uit baksteen. Dit als reactie op de modernistische gebouwen uit de periode daarvoor, met strakke lĳnen en gebruik van beton. Baksteen en dakpannen geven deze wĳken aan één kant een zachter en kleinschaliger uiterlĳk, maar door de geringe afwisseling in materialen, ook een eentonig uiterlĳk. Dit wordt nog eens versterkt door het groot aantal muur- tjes die dienen als perceelgrenzen. Bĳ veel woningen ontstaan problemen door slecht metselwerk en/of verzakkende isolatie. Met een steeds strenger wordende norm voor energie-eﬃciëntie, zullen extra isolatie en dubbel glas moeten worden toegepast. Bĳ groot onderhoud moet de verbetering van de energie-eﬃciëntie worden gecombineerd met het toevoegen van meer kleur en diversiteit aan gevels.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - —Deelnemers - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Deelnemers werkateliers en interviews Joost van Ballegooĳen (dS+V) Mitch Neef (buurtwerk Alexander) Jan Bemelman (Deelgemeente Prins Alexander) Marc den Ouden (HHSK) Raymond Fraanje (Woonstad Rotterdam) Jan Willem Smid (Vestia) Sjoerdtje Giesen (Woonbron) Frank van Steenbergen (Erasmus Universiteit/Drift) Arno Groen (Woonstad Rotterdam) Nico Tillie (dS+V) Martin Guit (dS+V) Roel Vunderink (wĳkagent Zevenkamp) Fransje Hooimeĳer (TNO/TU Delft) Mario Willems (TNO, afdeling bouw & ondergrond/ Marĳk Huisman (Erasmus Universiteit IHS) Innovatie & Ruimte) Patrick Kaashoek (Woonstad Rotterdam) Omar Zaroual (buurtwerk Alexander) Pieter Keĳzer (Vestia) Niels de Zwarte (Bureau Stadsnatuur) Igor Kluin (Qurrent) Maarten Kooistra (Bureau Middelkoop) Maarten Looĳer (dS+V) Derk Loorbach (Erasmus Universiteit/Drift) Anneke Molenaar (Orion Camphill)

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -135 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Literatuurlijst- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

Literatuurlĳst — Appleyard, D. and Lintell, M., 1972. The Environmental Quality of City Streets: The Residents’ Viewpoint. Journal of the American Planning Association, [online]. 38(2). — Atelier 7Up, 2009. Reinventing Zevenkamp: onderzoeksplan. 28 april 2009. — Bakker K,. Mook J.H., Rhĳn J.G. van, 1995. Oecologie. Houten Diegem: Bohn Staﬂeu Van Loghum. — Bell, P.A., Green, T., Fisher & Baum, J., 2001. Environmental psychology. Mahway: Erlbaum. — Bĳlsma, L., Bergenhenegouwen, G., Schluchter, S. & Zaaĳer, L., 2008. Transformatie van woonwĳken met behoud van stedenbouwkundige identiteit. Rotterdam: Nai Uitgevers. — Blokland, T., 2009. Van ogen per straat naar oog voor elkaar - Jacobs’ these en sociale veiligheid. In S. Franke, G. Hospers, ed. De levende stad: Over de hedendaagse betekenis van Jane Jacobs. Amster- dam: SUN Trancity, pp. 95-106. — Bogaard, J. van den et al., 2009. Speelnatuur in de stad; Hoe maak je dat? Utrecht: Uitgeverĳ Jan van Arkel. — Carson R., 1962. Silent Spring. Boston: Houghton Miﬄin. — Dobbelsteen, van den, Dorst M.J. van, Timmeren A. van (eds). Smart Building in a Changing Climate. Amsterdam: Techne Press. — Dorst, M.J.van , 2005. Een duurzaam leefbare woonomgeving: fysieke voorwaarden voor privacyregulering. [online] TU Delft. — Drost, M. et. al., 2009. Groenvisie Rotterdam. dS+V — Du Plessis C. , 2009. Urban Sustainability science as a new paradigm for planning. — Duĳvestein C.A.J., 1997. Ecologisch Bouwen. Delft: SOM, faculteit Bouwkunde TU Delft. — Duĳvestein C.A.J. , 2002. Het nieuwe ecologisch bouwen. Delft: SOM faculteit Bouwkunde TU Delft.

— - – -136 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -Literatuurlijst — - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

— Ergun, C. & Epskamp, M., 2009. Buurtanalyse van het integrale wĳkactieplan voor Zevenkamp. — Gehl, J., 2001. Life between buildings: Using public space. Copenhagen: Danish Architectural Press. — Graaf, P. de, 2011. Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam. Rotterdam (www.pauldegraaf.eu). — Hoed, R. den, 2009. Elke buurt die ouder wordt gaat achteruit. Algemeen Dagblad, [online] 11 June. — Jacobs, J., 1993. Death and Life of Great American Cities. Modern Library Edition. — Jong T.M., Dekker J.N.M., Posthoorn R. (eds). Landscape ecology in the Dutch context: nature, town and infrastructure. KNNVuitgeverĳ, Zeist. — Karsten, In S. Franke, G. Hospers, ed, 2009. De levende stad: Over de hedendaagse betekenis van Jane Jacobs. Amsterdam: SUN Trancity, 2009, pp. — Knol, F. Mariet, G. & Singelenberg, J., 2006. Kanskaart van Nederland. [online] SEV. — Krebs C.J. ,1989. Ecological Methodology. Harper Collins College Publisher, New York. — Leun, A., van der, Jutten, N. & Lofvers, W., 2009. Studie Woonerven; focus op kwaliteiten. Layout, Issue 08, September 2009. — Leun, A. van den , Oskam, M., Van der Steeg, T. & Ubink, M., 2008. Bloemkoolwĳken: Gereedschapskist voor de doorontwikkeling van laat-naoorlogse woonwĳken. Layout, Issue 04, March 2008. — Lieshout, M. van, 2006. Tweedeling dreigt in grote steden. De Volkskrant, [online] 18 October. — Lub, V., Van Arum, S., Sprinkhuizen, A., 2009. Voor het verval: Belemmeringen en voorwaarden voor vroegsignalering en bewonersparticipatie in wĳkveiligheid. Journal of Social Intervention: Theory and Practice [online]. 18(4). — Luten, I., 2008. Handboek veilig Ontwerp en Beheer. Bussum: Uiteverĳ Thoth. — Lynch, K., 1960. The Image of the City. Cambridge MA: The MIT Press. — Lynch, K., 1981. Good city form. Cambridge MA: The MIT Press. — Maas, M. 2008. Pizza altĳd koud in bloemkoolwĳk. Algemeen Dagblad, [online] 10 December. — Maas, J., 2009. Vitamine G: Een groene woonomgeving bevordert gezondheid. Stedebouw & Ruimtelĳke Ordening. Nirov. 90(04), pp. 24-27. — Meadows D.,1972. Rapport van de club van Rome – de grenzen aan de groei. Utrecht: Het spectrum. — Newman, O., 1972. Defensible Space; Crime Prevention Through Urban Design. New York: Macmillan Pub Co. — Newman, P., Jennings, I., 2008. Cities as Sustainable Ecosystems. Principles and Practices. Washington D.C.: Island Press — Nio, I. 2009. Mythen van het woonerf; Opkomst, neergang en dynamiek. In A. van der Leun (red), N. Jutten(red), W. Lofvers(red), Studie Woonerven; focus op Kwaliteit, Layout, Issue 08, september 2009. — Odum, H.T., 2001. A Prosperous Way Down. Boulder: University Press of Colorado — Putnam, R.D., 2007. E Pluribus Unum: Diversity and Community in the Twenty-ﬁrst Century. Scandina¬vian Political Studies, [online]. 30(2). — Rost, B., 2009. Upgrade voor bloemkoolwĳk: Antilopespoor, een van de vele wĳken in bloemkoolwĳk Maarssenbroek. Algemeen Dagblad [online] 28 March 2008. — Seventer, D. van , 2006. Almere verloederd? Ach, overal is wel wat. De Volkskrant, [online] 29 July. — Steeg, Van der, T., Ubink, M., Winsemius, J. & Van der Wĳk, H. 2006. Bloemkoolwĳken; Woningvoorraad en bevolkinsdynamiek in laat-naoorlogse wĳken. — Steeg, Van der, T., Ubink, M., Bloemkoolwĳken: analyse en perspectief, SUN, Amsterdam 2011.

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -137 – - — - – — - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – Literatuurlijst- — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

— Tillie N., Dobbelsteen A. van den, Doepel D., Jager W. de, Joubert M. & Mayenburg D.. REAP - Rotter- damse EnergieAanpak en -Planning; Rotterdam Climate Initiative, Rotterdam, 2009a — Tjallingii S.P.,1996. Ecological Conditions. Proefschrift TU Delft. — United Nations World Commission on Environment and Development – the Brundtland Commission Our Common Future 1987, [online]. — United Nations,1992. Report of the United Nations conference on environment and development, Rio de Janeiro. New York: United Nations department of Economic and Social Aﬀairs. — Uytenhaak R., 2009. Steden vol ruimtelĳke kwaliteiten van dichtheid. Rotterdam: Uitgeverĳ 010. — Veldt, L., Roode A.L, Van Rhee, M. 2008. Zevenkamp, Monitor Prins Alexander 2007. Deelgemeente Prins Alexander. — Visser, A., et. al. 2008. De Toekomst van de Bloemkoolwĳken. http://www.aedesnet.nl/binaries/ downloads/2008/11/20081107-sev-publicatie--de-toekomst-van-de-bloemk.pdf [Accessed 18 September 2009]. — Vletter, M. de, 2004. De Kritiese jaren zeventig; Architectuur en stedenbouw in Nederland 1968-1982. Rot- terdam, NAi Uitgevers. — Wagenaar, C., 2008. Lecture series History of Urbanism, TU Delft. — Whyte, W.H., 1980. The Social Life of Small Urban Spaces. New York. Project for Public Spaces — Yin, R.K., 2003. Case Study Research: Design and Methods. Thousand Oakes CA: Sage Publications. — Zweerink, K., 2005. Van Pendrecht tot Ommoord: Geschiedenis en toekomst van de naoorlogse wĳken in Rotterdam. Bussum: Thoth.

— - – -138 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -Literatuurlijst — - – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -139 – - — - –

— - – -7Up — -| Zevenkamp– - — - – als - case— - study – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – -

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wĳze, hetzĳ elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige ander manier, zonder voorafgaande schriftelĳke toestemming van de auteurs.

Redactie heeft deze uitgave zorgvuldig en naar beste weten samengesteld, maar kunnen niet instaan voor de juistheid van de weerge- geven informatie. Ondanks inspanningen van de auteurs konden helaas niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties worden achterhaald. Redactie en uitgever aanvaarden geen enkele aansprakelĳkheid voor schade, van welke aard ook, gebaseerd op de informatie in deze uitgave.

— - – -142 — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — Colofon- – - — - – - — - –Zevenkamp - — - – als- — case - –study - — | 7Up - – - — - –

Colofon Atelier 7Up wordt gevormd door: Machiel van Dorst, leerstoel environmental design TUDelft Liliane Geerling, BVR adviseurs ruimtelĳke ontwikkeling Paul de Graaf, Paul de Graaf Ontwerp & Onderzoek Jacques Vink, RUIMTELAB² Harmen van de Wal, KRILL

AAN DIT PROJECT WERKTEN VERDER MEE: Inez Balsa Da Silva, Anne Bruin, Arnold de Bruin, Barbara Costatino, Monique Herrebrug, Javier Inigo, Carmen Largacha, Petra Maas, Arjan de Nooĳer en Gianpiero Venturini.

GRAFISCH BASISONTWERP Arënne Boelens oﬃce

DIT PROJECT IS FINANCIEEL ONDERSTEUND DOOR het Stimuleringsfonds Architectuur het Rotterdam Climate Initiative

— - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — - – - — -143 – - — - –

ECOSYSTEMEN STROMEN OOGHOOGTE

Duurzame (her)ontwikkeling is in de stedenbouw een vanzelfsprekend uitgangspunt geworden. In theorie en praktĳk is er echter nog geen eenduidige deﬁnitie, noch een benadering van duurzame stedenbouw. Dit boek is het resultaat van een ontwerpend onderzoek waarin verschillende benaderingen van duurzame stedenbouw op één locatie zĳn uitgeprobeerd. Voor de wĳk Zevenkamp in Rotterdam zĳn drie aanvliegroutes gekozen: een ecosysteem benadering, een stromen benadering en het ooghoogte perspectief van bewoners. Het resultaat is een nieuwe vergelĳ- king van de verschillende vormen van duurzame stedenbouw en ook inzicht in kansrĳke combinaties en mogelĳke strĳdigheden. De methodiek van ontwerpend onderzoek geeft naast ontwerpen voor Zevenkamp, ook een mooie set aan ontwerpoplossingen die veelal generiek zĳn voor dit type herstructureringsopgave. Een aantal van de 50 richtlĳnen staat in dit boek, de gehele set vormt een instrument die locatie speciﬁek kan worden ingezet voor werkelĳk integrale duurzame (her)ontwikkeling.