Naar/i [M K n t t i D u i n e n i Rerohuuten M A . 4 T

$ i \ U 7 ; jv" /> .E jv ir3 ^ K -$ m h ïJ i

w A w A """ ^

F, R

S yS S E M E R s'_-• - B u / s u m I ' [' V L N G ! ( '% • > » ,-V f'£» ' A - R l a r 'ï c u m A / v ~ A ’ A A A ~'Tk

ilA .■Cw-=SB'MsSÈÊk rï-é A A

E/ n / g

SJLt

ïM j W J .a a n J r r Kemne* Binnen

Kembri

I fiu jT u k jt Baren Dit tijdschrift wil verleden, heden en toekomst van het Gooi en omstreken in al zijn facetten belichten, met als invalshoeken historisch perspectief, natuur, landschap en ruimtelijke ordening. Het wordt toegezonden aan de leden van de Vereniging van Vrienden van het Gooi en de donateurs van de Stichting Tussen Vecht en Eem.

De Vereniging van Vrienden van het Gooistelt zich tot De Stichting Tussen Vecht en Eemoverkoepelt ruim 25 doel zowel in het landelijk als in het stedelijk gebiedlokale het en regionale organisaties op historisch en eigen karakter van het Gooi en omstreken zo goedaanverwant gebied. Zij bevordert en verbreidt de kennis mogelijk te bewaren en een goed natuurbeheer te op historisch gebied betreffende de streek, onder andere bevorderen. Zij streeft hierbij naar een milieubeheerin en het Goois Museum te Hilversum. Voorts ijvert zij voor een ruimtelijke ordening, die aantasting van natuur-het enbehoud van cultuurhistorische en karakteristieke cultuurwaarden tegengaan of voorkomen. Het bestuurwaarden. De Stichting organiseert jaarlijks een open dag volgt de ruimtelijke ordening op de voet, adviseertin overéén van de gemeenten in de regio. De stichting is en maakt zonodig bezwaar tegen voorgenomen plannen.opgericht in 1970, maar vormt in feite de voortzetting Er is een door de vereniging ingestelde Gooise van de in 1934 opgerichte Stichting ’Museum voor het Natuurwacht, die misbruik en ontsiering van de natuurGooi en Omstreken’, later ’Vereniging van Vrienden tegen moet gaan. Verder organiseert de verenigingvan voor het Goois Museum’, die in 1969 werd opgeheven en leden roeitochten op het Naardermeer en wandelexcur-waarvan de bezittingen aan de gemeente Hilversum zijn sies onder deskundige leiding. overgedragen. De vereniging werd in 1935 opgericht en telt ruim 4000T.V.E. overkoepelt onder andere Historische Kringen leden, zij organiseerde in 1959 het Gooicongres datin Ankeveen, Baarn, Blaricum, Bussum, Eemnes, mede de stoot gaf tot de oprichting van het Gewest Gooi’s-Graveland, Hilversum, Huizen, Kortenhoef, Laren, en Vechtstreek. Op vertoon van het lidmaatschapsbewijsLoosdrecht, Muiden, Muiderberg, Naarden, Nederhorst hebben de leden toegang tot de landgoederen ’Bantam’,den Berg en Weesp, musea in Hilversum, Huizen, Laren 'De Beek’, ’Oud Bussem', 'Boekesteyn’ en 'Oud- en Naarden, alsmede archeologische en genealogische Naarden’. organisaties.

Lidmaatschap/abonnement Donatie/abonnement aanmelden bij J.B. Perry-Vlasveld, aanmelden bij Braam 34, 1273 EA Huizen, 02152-66848. F.W.M. Witteveen-Brenninkmeijer, Minimum contributie ƒ 20,- per jaar. Brediusweg 14a, 1401 AG Bussum, 02159-13630. Minimum donatie ƒ 20,- per jaar. Bestuur voorzitter ir J.W.G. Pfeiffer, Dagelijks Bestuur Van Tienhovenlaan 23, 1412 EB Naarden, 02159-41637voorzitter mr. F. Le Coultre, vice-voorzitter N. Biersteker-Vonk, Koningin Wilhelminalaan 1, 1261 AG Blaricum, Alexanderlaan 44, 1213 XT Hilversum, 035-855294 02153-83013 secretaris G. Hamminga-van der Vegte, secretaris E.W.M. Witteveen-Brenninkmeijer, Amersfoortsestr.weg 122, 1411 HJ Naarden, Brediusweg 14a, 1401 AG Bussum, 02159-13630 02159-41915 penningmeester ir. G. Padt, penningmeester mr G.H. Fuhri Snethlage, Rembrandtlaan 69,1412 JN Naarden, 02159-40701 Everard Meysterweg 21,3817 HA Amersfoort, Postbankrekening 3892084 033-621851 Bankrekening 47.62.75.199 Postbankrekening 262888 t.n.v. Stichting Tussen Vecht en Eem Bankrekening 94.21.88.209 leden t.n.v. de penningmeester van de VVG K. Kool, Laren, 02153-15680 leden dr. P. Leupen, Hilversum, 035-45704. ir E.J. van Busschbach, Laren, 02153-15755 drs. Maria W.J.L. Boersen, Naarden, 02159-46926 dr C. Dudok de Wit, Bussum, 02159-12420 A. Farjon, Huizen, 02152-62857 Correspondentie-adres Secretariaat E. Goldfinger-Albertis, Hilversum, 035-210423 Brediusweg 14A, 1401 AG Bussum, 02159-13630 drs J. Kwantes, Bussum, 02159-35970 drs S.R. Roest, Blaricum, 02153-14438

Correspondentie-adres Secretariaat Amersfoortsestraatweg 122, 1411 HJ Naarden, 02159-41915

Gooise Natuurwacht J. Kamies, Geysendorfferstraat 30, 1403 VZ Bussum, 02159-15995.

Informatie Naardermeer-excursies, bestellen extra tijdschriften, adreswijzigingen en opzeggingen, uitsluitend bij J.B. Perry-Vlasveld, Braam 34, 1273 EA Huizen, 02152-66848. s

10e jaargang, nr. 2, mei 1992

Tussen Vecht en Eem

CESKOSLOVENSKO

J.A.KOMENSKY UNESCO * -j S X ~i

(X

UJ £E

Tijdschrift van de Vereniging van Vrienden van het Gooi en de Stichting Tussen Vecht en Eem Redactie Inhoud

voorzitter M. W. Jolles, Mr. M.W. Jolles, Larixlaan 10, 1213 SZ Hilversum,Voorwoord van de redactie 51 035-214227 secretaris M.E.H.M. Mout, E.A.M. Scheltema-Vriesendorp, Turfpoortstraat 39, 1411 EE Naarden, 02159-43610 Comenius: een Boheemse balling in de zeventiende eeuw leden dr. A.J. Kölker, Jan Steenstraat 41 Inleiding 52 2162 BM Lisse, 023-144360 (kantoor) E.E. van Mensch, JHB Koekkoekstraat 26, Clara ten Cate-Waller, 1214 AD Hilversum, 035-234913 Jan Amos Comenius (1592-1670) 54 Mw. C.M. Abrahamse, Diependaalselaan 294, 1215 KH Hilversum, 035-292646 (kantoor) D.A. Jonkers, Koggewagen 3, S. Poolman, 1261 KA Blaricum, 02152-60456 Opwinding rond het graf van drs. G.H.J. Holthuizen-Seegers, Comenius 66 Verdiweg 337, 3816 KK Amersfoort, 033-755320 L.R. Huese-Rommerts, Van Gelderlaan 74, Dirk Dekema, 1215 SP Hilversum, 035-219279 Van wie is het Comeniusmausoleum 79 D. Dekema, Drossaard 30, 1412 NS Naarden, 02159-40760 drs. Maria W.J.L. Boersen, A. Paulownalaan 5, H. Schaftenaar, 1412 AK Naarden, 02159-46926 Comenius op ‘Pathmos’ (Berghuysen ?) 81

S. Poolman, Honderd jaar Comenius Museum, Redactiesecretariaat een overzicht 83 Turfpoortstraat 39, 1411 EE Naarden, 02159-43610. Birgitta Feijen, Het Comenius Museum: een nieuwe toekomst tegemoet 88 TUSSEN VECHT EN EEM verschijnt vier maal per jaar. Nieuwe leden/donateurs krijgen alle TVE activiteiten 91 nummers van het lopende jaar.

Losse nummers, inbinden jaargangen VVG activiteiten 93 K. Kool, Jagerspad 31, 1251 ZW Laren, 02153-15680. Varia 95 Druk: Drukkerij Spieghelprint, De Nieuwe Vaart 50, 1401 GS Bussum, 02159-50200.

© TVE 1992. Gedeeltelijk overnemen van artikelen slechts toegestaan met uitdrukkelijke bronvermel­ ding. Geheel overnemen na schriftelijke toestemming van het redactiesecretariaat. ISSN 0169-9334 Bij de titelpagina: Unesco postzegel Comenius Oplage van dit nummer 5500 exemplaren. maart 1992 Voorwoord van de redactie

Een heel nummer van Tussen Vecht en EemZo komt de Waalse kerk in Naarden al een aan Comenius gewijd? Is dat niet wat ver stapje nader. Ook is van belang dat men in gezocht? een land dat ten tijde van Comenius onder Ja, als de lezer verwacht diepgaande strenge Habsburgse heerschappij stond met verhandelingen over zijn leven en werkenmeer te dan gewone belangstelling het verloop krijgen. Daarover is al genoeg geschrevenvan en de Nederlandse oorlog tegen Spanje het ligt niet op onze weg daaraan nog ietsvolgde. toe In de eerste helft van de zeventiende te voegen. eeuw speelde de Republiek een grote rol in Nee, als onze gedachte juist is dat het zin Europa! heeft de aandacht van de lezer te vestigenAl op met al leek het ons interessant genoeg om de raakpunten van Comenius met Naardenenkele van deze aspecten tot onderwerp van of, in wijder verband, met Nederland. dit nummer te nemen. Immers juist in de Hoe komt het dat hij Nederland als oord komendevan maand zal tijdens meerdere zijn ballingschap heeft gekozen en de laatsteofficiële herdenkingsplechtigheden op oude veertien jaren van zijn leven in Amsterdamvriendschapsbanden tussen beide landen heeft gewoond? Waarom werd hij in de gewezen worden. Maar ook in de laatste tijd toenmalige Waalse kerk in Naarden begra­ontwikkelen zich banden van vriendschappe­ ven, en heeft hij inderdaad enige tijd inlijke die aard! stad gewoond, of wellicht alleen op uitnodi­Zo brachten vorig jaar leerlingen van het ging van vrienden in de buurt gelogeerd?Comenius College in Hilversum een De laatste tijd ziet men vaak groepen geslaagd bezoek aan het J.A. Komensky Tsjechen in de vesting naar het mausoleumgymnasium in Uhersky Brod. ”Ik voel dat van Comenius zoeken en soms zelfs in hunwe bezig zijn een deel van een nieuw Europa enthousiasme de eerste de beste kerk die teze worden. We mogen de entree niet er voor aanzien fotograferen. Maar hoe zitmissen”, aldus de strekking van de woorden het nu precies met het echte mausoleum? die de rector bij het afscheid van de Wanneer is het gesticht en wie is de eige­ Hollandse bezoekers heeft gesproken. naar? Comenius was theoloog en lid van’Jumelages’ de tussen steden in Tsjecho- Broederuniteit in Bohemen. In het beginSlowakije en in ons land zijn tegenwoordig in van de zeventiende eeuw waren veel trek. Zulke betrekkingen moeten echter niet Nederlanders, vooral uit het zuiden, lidmaatbij een vriendelijke uitwisseling van woorden van de calvinistische vreemdelingenkerkblijven. in Om ze echt inhoud te geven kan wat Praag. Comenius had geen contact met hen,meer en diepere kennis van leven en streven maar wist van de verbreiding van het van Comenius nuttig zijn. calvinisme in de Republiek der VerenigdeMisschien kan de ’sluipweg’ die de redactie Provinciën. Bovendien bezocht hij de hier wijst een handje helpen de Tsjechen de Republiek in zijn studententijd. entree niet te doen missen. Op den duur werd de positie van de Protes­Hopelijk dragen de komende Naardense tanten in Bohemen onhoudbaar en eenfeesten deel en een bezoek aan het Comenius van het vermogen van de Praagse calvi­Museum in zijn luisterrijke nieuwe behuizing nistische vreemdelingenkerk werd toen indaartoe de bij. Dan zou dit aan Comenius Republiek in veiligheid gebracht, waar hetgewijde nummer niet ver gezocht geweest na 1620 terecht kwam bij de Waalse kerk vanzijn! Dordrecht. Een deel van de rente droeg het consistorie op zijn beurt weer af aan Leszno,M.W. Jolles het centrum van de Broederuniteit in ballingschap.

51 Comenius, een Boheemse balling in de zeventiende eeuw

M.E.H.N. Mout

Inleiding Van alle ballingen die Bohemen vanwegegers, die geen protestanten en geen voor­ hun protestantisme en hun oppositie tegenstanders van een zekere politieke autonomie de Habsburgse keizer moesten verlaten, isin het land zouden dulden. Johannes Amos Comenius ongetwijfeld de beroemdste. Zijn leven stond sinds de jarenComenius moest zich na 1648 maar zien te twintig van de zeventiende eeuw in het tekenschikken in zijn lot als balling. In Amsterdam van die ballingschap. Hij zou in vele landenlukte dat wonderwel. Ofschoon hij zichzelf verblijven (Polen, Duitsland, Hongarije,in zijn brieven beschreef als ’een arme oude Engeland, Zweden) om tenslotte in 1656man', in behoorden de veertien Nederlandse de Republiek der Verenigde Provinciënjaren te ongetwijfeld tot de vruchtbaarste en belanden, veertien jaar later in Amsterdamactiefste van zijn hele leven. Aanvankelijk te sterven en in Naarden begraven te had hij zich slechts voorgenomen een winter worden. Als hij in 1641 de uitnodigingin had de Republiek door te brengen en een aangenomen president te worden van aantal van zijn belangrijkste werken voor Harvard College in Amerika (toen natuurlijkAmsterdamse uitgevers persklaar te maken. nog een Engelse kolonie), was Naarden Maar tenslotte bleef hij voorgoed, diep mogelijk een mausoleum en een museumdankbaar voor de gastvrijheid die hij in misgelopen. Want wie in die tijd de oceaanAmsterdam van zijn vrienden en bescherm­ eenmaal was overgestoken, kwam meestal heren genoot. Hij had een hoge dunk van de niet meer terug naar Europa. tolerantie in de Nederlandse maatschappij van die dagen, die hem toestond in rust zijn Maar het is anders gegaan. Comenius wildewerken te schrijven en te publiceren. liever niet uit Europa weg. Nog sterker: toenBovenal had Comenius waardering voor het hij overwoog zich in Engeland te vestigen,feit dat hij in Amsterdam in absolute kreeg hij direct te maken met verzet van zijnveiligheid kon leven. Hoe vaak was zijn vrouw. Europa: dat was voor hen het bestaan en dat van de zijnen niet bedreigd continent en hij noch zijn vrouw kon degeweest in andere oorden van ballingschap, gedachte verdragen dat er een zee tussenhoeveel moeilijkheden had hij niet in zijn hen en het vaderland Bohemen zou zijn.talrijke woonplaatsen moeten overwinnen. Zeker, het leven in Amsterdam was verre Lange tijd leefden Comenius en zijn familievan eenvoudig: Comenius werd als leider inderdaad in Midden-Europa, zo dichtvan zijn kerk, de Broederuniteit, voort­ mogelijk bij Bohemen en koesterden dedurend geconfronteerd met problemen, die hoop op terugkeer naar hun geboorteland.alle samenhingen met het leven van die Maar toen zij zich in 1656 in de Nederlandsereligieuze gemeenschap in ballingschap. Republiek vestigden, was die hoop welhaastMaar in de Republiek kon geen Habsburgs vervlogen. De Vrede van Westfalen, die deleger hem ooit bereiken en kon hij zich Republiek het einde van haar oorlog metwijden aan zijn theologisch, filosofisch en Spanje bracht, betekende voor Bohemenpedagogisch de werk zonder dat hij ooit voor uiteindelijke overwinning van de Habsbur-zijn bestaan hoefde te vrezen.

52 Voor een balling is zo’n gevoel van veiligheideen museum - symbolen van een veilige essentieel. Dit is het geschenk geweest vanhaven voor een opgejaagde vreemdeling. de Nederlandse maatschappij van de Zo blijft de herinnering bewaard van wat zeventiende eeuw aan de Boheemse ballingzich eeuwen geleden heeft afgespeeld: Comenius. Hij heeft vast niet voorzien datvoorbij, maar nog goed te begrijpen voor wie hij, die zijn werken voor de hele mensheidzich verdiept in de vraag hoe het is, een had bestemd, na zijn dood nog een apartballing en een vreemdeling te zijn - in welke tegengeschenk zou geven aan Naarden,tijd de dan ook. stad waar hij is begraven: een mausoleum en

Portret door J. Strachovsky (1920), van 1980 tot 1992 in de tuin van het Spaanse Huis opgesteld

53 Jan Amos Comenius (1592-1670)

Clara ten Cate-Waller

Jan Amos Comenius was een veelzijdig daar de school van de Boheemse Broeder­ geleerde afkomstig uit Moravië, het gebiedschap, waar zijn familie toe behoorde. tussen Bohemen en Slowakije in de huidigeDit was een kleine kerkgemeenschap, die Tsjechische en Slowaakse federale repu­ echter een aanzienlijke rol speelde in het bliek. Koninkrijk Bohemen, dat in die tijd bestond Comenius heeft bijna twee honderd werkenuit Bohemen, Eger, Moravië, Silezië en geschreven; tot op heden is hij een van(Lausitz de tot 1635). De Broederschap belangrijkste figuren uit de Tsjechische enontstond in het midden van de vijftiende Slowaakse geschiedenis. eeuw in navolging van Jan Hus (1369-1415), Zijn graf in Naarden-vesting wordt jaarlijksdie vooral zuivering van de kerk voorstond. door vele van zijn landgenoten bezocht.In 1605 kwam Comenius voor het eerst in Comenius heeft een filosofisch systeem aanraking met de verschrikkingen van de uitgedacht met het doel de wereld te oorlog. Toen het leger van keizer Rudolf II verbeteren. Met zijn soms utopische idealenMoravië binnenviel en Straznice in vlammen streefde hij steeds naar een wereld, waarin opging, vluchtte Comenius terug naar oorlog en onderdrukking plaats zoudenNivnice naar andere familieleden. maken voor vrede en gerechtigheid. Stadhouder Karei van Zerotin, bescherm­ Op pedagogisch terrein was hij een van heerde van de broederschap, stuurde Come­ hervormers. In zijn leerboeken maakte hijnius op zij n zestiende naar de Latij nse school als eerste gebruik van aanschouwelijk te Prerov. Na deze school afgelopen te onderwijs. hebben, ging hij in 1611 filosofie en theologie Behalve theoloog was Comenius bisschopstuderen aan de calvinistische universiteit in van zijn kerk, de Boheems-Moravische Herborn en later in Heidelberg. Tijdens Broederschap. deze studie hebben de colleges van Johann Naast bovengenoemde activiteiten hieldHeinrich Alsted grote invloed op hem Comenius zich bezig met de meest uiteen­gehad, met name wat betreft het chiliasme lopende zaken, zoals cartografie, muziek,(het Griekse woord chilias betekent duizend: het schrijven van toneelstukken en hethet geloof in de komst van het duizendjarig drukken en uitgeven van boeken. vredesrijk op aarde). Bovenal werd hij zijn leven lang gedrevenIn 1613 voltooide Comenius zijn studie en door de hoop op de bevrijding van zijnkeerde terug naar Moravië. vaderland, dat door de Habsburgers werdHij werd benoemd tot leider van de Latijnse onderdrukt en mengde hij zich daaromschool in de in Prerov, waar hijzelf leerling was politiek. geweest. Twee jaar later werd hij tot geestelijke gewijd van de Broederschap en in 1618 kreeg hij een aanstelling tot leraar en Levensloop predikant in Fulnek. In die tijd trad hij in het Jan Amos Comenius werd op 28 maart 1592huwelijk met Magdalena Vizovska. geboren als zoon van een molenaar in hetIn 1618 kwam er een eind aan deze rustige en Moravische plaatsje Nivnice (bij Uherskygelukkige periode in zijn leven, toen met de Brod). Reeds op tienjarige leeftijd werd hijBoheemse opstand de Dertigjarige oorlog wees. uitbrak. Oorzaak van de opstand was de Zijn schooltijd bracht hij door in Straznice,toenemende spanning tussen de protes­ waar hij bij een tante woonde. Hij bezochttanten en katholieken in Bohemen, ontstaan

54 door de opkomst van de contrareformatie periode uit het land verbannen. enerzijds en de toename van het aantal Comenius hield zich aanvankelijk schuil op protestanten anderzijds. De directe aan­ de landgoederen van Zerotin, die niet aan de leiding voor het uitbreken van de oorlog was opstand had deelgenomen en dus niet de zogenaamde ’Praagse defenestratie’, bestraft werd, maar week vervolgens ook uit toen op 23 mei 1618 drie katholieke stad­ naar het Poolse Leszno, waar een groot deel houders uit een venster werden gegooid. van de gevluchte Moraviërs zich had Eén bracht het er levend vanaf, ondanks een gevestigd. Daar hielp hij met de organisatie val van dertig meter hoogte. van de kerk in ballingschap. In ’de slag bij de Witte Berg’ (1620) werd Bohemen onder leiding van de calvinistische In 1624 hertrouwde hij met Dorothea Frederik V van de Palts verslagen door de Cyrillova, dochter van de bisschop van de Habsburgers. Frederik. een kleinzoon van Broedergemeenschap. Zij zouden vier Willem van Oranje, vluchtte naar Den kinderen krijgen: drie meisjes en een zoon Flaag. Tijdens deze oorlog brak de pest uit. Daniël (1648-1694). Onder de slachtoffers waren ook de vrouw van Comenius en hun twee jonge kinderen. In 1626 reisde Comenius naar Den Haag in Na de overwinning van de Habsburgers de Republiek van de Verenigde Neder­ werden de protestanten in Bohemen landen om daar aan Frederik V profetieën te vervolgd. De predikanten werden in die overhandigen van onder andere Christoph

Kudlau'tt'Z fiuiwrtz •.LJuhazoio/fz- f ' . 5piti n Pojiowifc MORAVIA iy/arj Brod fe- ,/^H radtfcli al * NOVA KT POST CAINES Z.ahorc>'. PRIORES VTUKATLS l JIMA DEI TNPATIO è , auctor* J A Contcttio Oftaiüd f t " 3 L ------—- Kt mounts t | 0 » ï T m r , ^ jh Cymvuty i H ink ,^ 1 1 ^ -'" *^ B o r fr t Komn $ } iJn'ta r- Koryczim, Po/esihowdz schit'z

o ftro w ï | mans ^ A Jaufom l m,kn töelika 1 — BzenoP. iA fl Wacenotcdz M t v j g 't{~Sirasmtx. i Swtoboritx ^ *etron> . lUenitz *

£ $ $ m % \ &

Detail van de kaart van Moravië, gedrukt in de Republiek in 1626

55 Kotter, een leerlooier uit Silezië. en wetenschap inhielden. Comenius van zijn De bedoeling was om met de uitgave van kant was het niet eens met de filosofische deze voorspellingen de hoop van Frederikideeën van Descartes en diens rationalisme. op de bevrijding van Bohemen te versterken.Het geschrift waarin hij dit uiteenzette en Comenius liet bij deze gelegenheid zijn kaarttevens de denkbeelden van Copernicus van Moravië drukken. veroordeelde, zou tijdens de brand van 1656 verloren gaan. Ondertussen werd de toestand voor de protestanten in Bohemen steeds slechter. Vervolgens ging hij naar Zweden, dit op In 1627 moesten alle protestanten bij verzoek van de Nederlandse wapenhande­ keizerlijk edict het land verlaten. laar Lodewijk de Geer, die veel in dat land Tijdens zijn verblijf in Leszno schreef verbleef. De Geer had al in 1620 de rebellen Comenius verschillende van zijn belang­in Bohemen van wapens voorzien. rijkste werken, zoals deIanua Linguarum De Bohemers hadden hun hoop gevestigd (De poort der talen), dat in 1631 verscheen.op de Zweedse koning Gustaaf Adolf, die In de Broederschap behoorde hij al spoedigeen verbond had gesloten met de protes­ tot de leidinggevende figuren. tantse machten in Saksen en Brandenburg. Comenius was in zijn streven naar een betereNa jaren strijd bleek deze hoop tevergeefs. wereld in aanraking gekomen met het begripBovendien was in 1632 Frederik V over­ ’pansofie’ en schreef daarover. Dit is een leden. algemene synthese van alle wetenschappen,Comenius werd in 1642 in Zweden ont­ die beoogt tot het juiste begrip van de wereldvangen door de kanselier Oxenstierna, die in al zijn complexiteit te komen. veel belangstelling had voor zijn ideeën over Samuel Hartlib, een koopman uit Gdansk,onderwijshervorming en voor zijn peda­ die in Engeland woonde, was ook met gogische inzichten. Hoewel Comenius zich dergelijke ideeën bezig. Hij had kennis eigenlijk aan de pansofie wilde wijden, genomen van Comenius’ pansofische drong Oxenstierna erop aan dat hij diege­ geschriften en nodigde hem samen met nen, die met de hervorming van het onder­ Johannis Peil en John Dury uit om naarwijs in Zweden belast waren, zou helpen bij Engeland te komen. het ontwerpen van nieuwe leerboeken. Resultaat: zeven manuscripten, waaronder In 1641 ging Comenius naar Engeland,de Methoda Linguarum novissima. vormde een driemanschap met Hartlib en In 1647 werden overigens andere school­ Dury en schreef er zijnVia Lucis (De weg hervormingen doorgevoerd, die eerder van het licht). Het streven om een panso­waren ontworpen door de universiteit van fische school op te richten mislukte wegensUppsala, omdat Comenius zijn boeken niet politiek ongunstige omstandigheden enop het tijd had afgeleverd. uitbreken van een burgeroorlog. In 1642Comenius verbleef in deze periode in de vertrok hij uit Engeland. Poolse stad Elbing, die door Zweden was Er volgde een kort verblijf in de Republiek,ingelijfd, financieel gesteund door De Geer, waar hij onder andere contact had met dedie hem zijn leven lang zou blijven bescher­ universiteit van Leiden; daar vernam hij men.dat zijn Ianua Linguarum in vele talen vertaald werd, zelfs in het Arabisch, Turks, PerzischIn 1648 keerde Comenius terug naar Leszno, en Mongools. Ook bracht hij een bezoek waaraan hij benoemd was tot bisschop van de de Franse filosoof René Descartes, die als Broedergemeente. In datzelfde jaar over­ banneling op kasteel Endegeest verbleef.leed zijn vrouw Dorothea, na eerst het leven Descartes had bezwaar tegen Comenius’ te hebben geschonken aan een zoon Daniël. gebruik van de bijbel als wetenschappelijkeIn datzelfde jaar kwam er ook een einde aan bron en was het niet eens met diens panso­de Dertigjarige oorlog met de vrede van fische ideeën, die een combinatie van religieWestfalen (bij ons bekend als de vrede van

56 j j g g p V ft Hij vroeg ontslag en keerde terug naar V-. 1 t 4: x- Leszno. Toen de Pools-Zweedse oorlog uitbrak, koos Leszno de kant van Zweden. Tijdens deze oorlog in 1665 werd Leszno platgebrand door de Poolse katholieke bevolking, waarbij bijna de hele bibliotheek van Comenius in vlammen opging. Dit was een reden om in te gaan op de uitnodiging van Laurens zoon van Lodewijk de Geer om naar Amsterdam te komen, waar hij tot zijn dood in 1670 zou blijven. Na al zijn omzwervingen beschouwde hij deze stad als zijn toevluchtsoord. Hij wijdde zijn boekOpera Didactica Omnia, dat in 1657 uitkwam, aan de stad Amsterdam: "De meest geliefde onder de steden, het juweel van de Nederlanden en de trots van Europa”. Comenius kreeg af en toe financiële steun van de stad; sommige regenten hadden grote iL A c n ca O p e r a " belangstelling voor zijn geschriften.

■» Al> Annoi-OJiy ad LOOfr Hij kreeg de sleutel van de stadsbibliotheek en zelfs werd hem een professoraat aange­ -V_ .. .: boden. Dit laatste weigerde hij, omdat hij . zich niet wilde binden. Hij werd geportret­ teerd door de schilder Juriaen Ovens. Titelpagina Opera Didactica Eindelijk kon hij in alle rust zijn pansofische gedachten uitwerken Dein: rerum humana- Münster). Bohemen bleef onder de macht rum emendatione consultatio catholica van de Habsburgers en het protestantisme (Algemeen beraad over de verbetering der werd er niet geduld. Comenius stelde menselijke dingen), dat hij echter niet heeft pogingen in het werk om kanselier Oxen-kunnen voltooien. stierna te bewegen tot ingrijpen in het In die tijd schreef hij veel voor de Broeder­ vredesverdrag, maar tevergeefs. gemeente en probeerde hen vanuit Amster­ Twee jaar lang preekte hij in Leszno en gafdam te leiden. Hij werd lid van het drukkers- er les. gilde en richtte een Tsjechische drukkerij op, waarvoor speciale letters werden In 1650 vertrok hij, inmiddels voor de derdegegoten. Tevens hield hij zich bezig met de maal getrouwd en wel met Johanna Gajuso-uitgave van werken van anderen, waarover va, naar Sarospatak in Hongarije. Dit ophij onderhandelingen voerde met boek­ uitnodiging van de oude vorstin Suzanneverkopers als Janssonius, Van Waesberge en Lorantffy en haar zoon vorst Sigmund Elsevier. Rakoczi, die anti-Habsburgs waren. Aanvankelijk heeft Comenius in Amsterdam Sigmund wilde een nieuwe school met goedgewoond in het 'Huis met de hoofden’ op onderwijs. Comenius hoopte een nieuweKeizersgracht 123, daarna verhuisde hij naar pansofische school op te kunnen richteneen en huis met een diamantroos in het bovendien vestigde hij zijn hoop op eenuithangbord van de weduwe van juwelier Hongaarse overwinning op de Habsburgers.Lodewijk Smit op Prinsengracht 361 of 415. Het verliep echter heel anders: Sigmund Toen zijn vrouw Johanna en zijn twee overleed en over de oprichting van de schoolkinderen Suzanna en Daniël naar Amster­ kreeg Comenius onenigheid. dam kwamen, trokken zij gezamenlijk in het

57 a Theologie en filosofie Comenius heeft een theologisch en filoso­ fisch uitgangspunt voor zijn denken van waaruit zijn ideeën over pedagogiek, staatsinrichting en over de wereld in het algemeen zijn voortgekomen. Hoe geniaal hij ook als pedagoog was, zijn opvoedkunde stond in dienst van een veel groter plan. W k'ilTM Centraal stond bij ComeniusEmendatio rerum humanarum (De verbetering der menselijke dingen). Hij wilde de mensheid mm weer in de juiste houding tegenover God brengen, omdat hij geloofde in de weder­ komst van Christus en in het duizendjarig i l l i g i illffl m m vredesrijk op aarde op grond van ’Openba­ üieiiQ ring 20: 2-7’. Het doel van de mens op aarde is te zorgen dat de wereld in orde wordt gemaakt voor Christus’ wederkomst. In het geloof van Comenius speelde Christus en de gggfc Christologie een grote rol en hij hield art ir ---ai rekening met ’het einde der tijden’; dit is het Het 'Huis met de Hoofden' zogenaamde eschatologisch denken. Het voornaamste middel tot deze hervor­ ming van de mensheid was de pansofie. huis ”’t Witte Lam” op de Egelantiersgracht.Met dit systeem van harmonisch geordende Aan het einde van zijn leven in 1668 kennis wilde hij de essentie van alle weten­ publiceerde ComeniusUnum Necessarium schappen verenigen als wegwijzer door de (Het ene nodige), waarin hij Amsterdam verdeelde en duistere wereld naar een van dankt, de stad waar hij veertien jaar lang,vrede. Het juiste weten is een aansporing tot beter dan waar ook, kon denken, schrijvenhet juiste doen. hetgeen regulerend moet en publiceren. zijn voor het ervaren van Gods wil. Op 15 november 1670 zou hij daar over­In dePampaedia (Al-opvoeding) schrijft lijden. Comenius:In de scholen moet aan allen alles onderwezen worden. Maar dat betekent niet Van de vele aspecten van het leven waar dat wij van iedereen kennis van alle weten­ Comenius zich mee bezighield, spelen vierschap verlangen. Dat is niet nuttig en dankzij onderwerpen de voornaamste rol binnenons korte leven ook niet mogelijk. zijn werken en activiteiten: theologie, De pansofie zou leiden tot de ’heelheid’ van filosofie, pedagogiek en politiek. Op alde deze wereld, die in zo veel opzichten ver­ vier gebieden wilde Comenius verande­scheurd was. Comenius verlangde naar één ringen aanbrengen. Aan de hand van universeledeze godsdienst, één universele thema’s volgen nu een aantal van zijn waarheid, één volkerengemeenschap en één belangrijkste ideeën, van waaruit zijn universele taal, kortom een volkomen geschriften en activiteiten voortkwamen.broederschap onder de mensen. De onderwerpen hangen binnen de wereld­Om de wereld te verbeteren is de juiste beschouwing van Comenius met elkaar opvoeding van jong en oud essentieel. samen en mogen niet los van elkaar wordenComenius hecht groot belang aan een goede gezien. Dit geldt in zo sterke mate voor deopvoeding van de jeugd, die de wereld van theologie en de filosofie dat zij als één themade toekomst is. Via de weg van de pedago­ behandeld worden. giek zou de mensheid hervormd moeten

58 worden en voltooien wat God als schepperpedagoog is maar als theoloog geschreven. begonnen. Deze weg zou de mensheid Comenius zag vrijheid als een zeer hoog echter niet kunnen gaan zonder het heils­goed en was een voorstander van de ver­ werk van Christus. draagzaamheid, ook tegenover niet- Ook de politiek en de kerk zouden beïnvloedchristenen. moeten worden tot verbetering van de ’menselijke dingen’. Daarom had Comenius Pedagogiek het voorstel om drie wereldraden aan te stellen: Comenius bevorderde en introduceerde een • Het College van het Licht, voor de aantal zienswijzen ten aanzien van het opvoeding van de gehele mensheid.onderwijs die van groot belang waren voor • De heilige raad der Kerken, als toezicht de hervorming ervan. Enkele voorbeelden: op de kerken en de religie. • Comenius deelt de school, maar ook het • De rechtbank van de Vrede, ter bevorde­hele leven in fases in. Het is slechts een ring van de gerechtigheid. onderdeel in het grote leer- en opvoe- Comenius deelde de dingen vaak driedeligdingsproces. Het hele leven is een school. in, waarvan dit een voorbeeld is. De eerste fase begint al vóór de geboorte, Zijn hoofdwerk over het hervormen van namelijkde als embryo, de laatste fase is de mensheid en zijn pansofische gedachten isschool van de dood. De rerum humanarum emendatione consul­Meer praktisch gericht ontwierp hij ook tatie) catholica. Dit werk, ook wel in het kort een schoolsysteem, waar de volgende Consultatio Catholica genoemd, bestaat uit school op de vorige voortbouwt. Het kind zeven delen, waarvan het vierde deel de gaat eerst naar de moedertaalschool (6-12 Pampaedia (Al-opvoeding) in die zin het jaar) waar het onderwezen wordt in de belangrijkste is, dat het een nieuwe visie volkstaal, vervolgens naar de Latijnse geeft op zijn pedagogische denkbeelden.school (12-18 jaar). Latijn was in zoverre Hij ziet het hele leven als een school voor devan groot belang, omdat het een inter­ eeuwigheid, te beginnen met de school vóórnationale taal was. Tenslotte studeerde de geboorte tot en met de school van de men aan de universiteit (18-24 jaar). dood. • Voor God is er geen aanzien des persoons. Ook in zijn tijd was het christendom onder­Volgens Comenius moesten alle kinderen, ling zeer verdeeld en bestreden de verschil­arm of rijk, jongen of meisje, van het lende kerken elkaar. Comenius pleitte voorplatteland of uit de stad naar de school de eenheid binnen de kerken, maar geloofdewaar het onderwijs in de moedertaal werd dat het volledig opgaan in het geloof en onderwezen.de Hij stelde voor de kinderen persoonlijke betrekking tot God meer per leeftijd in één lokaal onder te brengen. waarde had dan alle orden en kerken. • Hij hield rekening in zijn onderwijs­ Het geloof speelde bij Comenius een grotemethode met het kind. Daarom moesten rol. In zijn werken kwam dit onder anderekleine kinderen in de volkstaal worden tot uiting in Orbisde sensualium pictus (de onderwezen. Bijzonder was dat hij erop zichtbare wereld) uit 1658 enPampaedia de , aandrong het kind zelfstandig te laten waar hij begint en eindigt met het verwijzenwerken. Comenius hechtte er ook waarde naar God. Zijn geloof speelt een cruciale rolaan om bij het lesgeven de dingen in in zijn laatste werk:Unum Necessarium uit werkelijkheid te kunnen laten zien: de 1668. kinderen moesten mee naar buiten Uit veel van zijn werken blijkt welke waarde worden genomen om de natuur in Comenius hechtte aan de Bijbel, waaruit hijwerkelijkheid te aanschouwen. veel thema’s ontleende. Men moest ze vooral geen onnodige Dat de theologie zijn uitgangspunt was dingen leren, met liefde bejegenen en niet illustreert de volgende uitspraak:Wat ik te zwaar straffen. Hij was de eerste voor de jeugd heb geschreven, heb ik niet pedagoogals die erop wees dat de kleuter-

59

A jaren en met name de rol van de moeder daarin van doorslaggevende betekenis £or»»'.r cornicatur. waren voor de toekomst van het kind. Aa De jaren der jeugd waren er om de mens tot ware humaniteit te brengen. Agnus balat. , , , , • Comenius bevorderde het visuele onder­ barfQcfcrtfMcftr. h' “ Bb wijs. Dit bestond reeds, maar was zeer (\caiLt Ilridet. , beperkt. Door de boekdrukkunst kon de Cc invloed van Comenius op het gebied van txr&eufcbrecfMfjfrrt. °“ het pictorale onderwijs zich verspreiden. Upitpa, dicit , , De afbeeldingen waren direct betrokken Dd bij de tekst. Comenius stelt dat de weg Infanséjulat. , , , naar het begrip leidt via de zintuigen. Taal Ee is in essentie verwijzend. bas j&uib ttjfriurf. eee Een schoolboek van zijn handOrbis is de Kntusfl at. sensualium pictus uit 1658. Het boek Ff draagt als ondertitel:Afbeelding en Anfer gingrit. benoeming van de voornaamste dingen en buCSdiioijacfw. Gg levensverrichtingen. Comenius’ bedoeling was om in dit boek alle dingen in de wereld Odialat. hah hdh te verwerken, zoals de mensheid, de bcitïïuub (WUtfKt. Hh natuur, ambachten, een aantal weten­ A/ajmintrit. schappen en religie. Het boek bevat ;;; li honderdvijftig afbeeldingen, waaronder bKtHfluspftpfw. de bijbehorende tekst in Latijn, Tsje­ An,u tetrinnit. kb* bbil chisch, Duits en Frans is afgedrukt, maar bui<efdjtiflcfw. Kk er bestaan ook edities in andere talen. Lupus lilulat. De woorden uit deze tekst waren genum­ 1mu‘u l i merd, corresponderend met onderdelen van de prent. Zo kon het kind zelfstandig Urfusmünmuit. kennis opdoen, hetgeen Comenius t>

60 verveling verricht kan worden, zullen er dangeëindigd en dat betekende het verlies van acht uren overblijven. werk en welstand voor velen die het daarin Ook besteedde Comenius aandacht in devaak tot grote hoogte hadden gebracht. Didactica Magna aan het visuele. Comenius gaf de hoop echter nooit helemaal Het actieve gebruik van het oog stond inop. de Nog in 1667 reisde hij naar Breda, toen zeventiende eeuw in de belangstelling vandaar een vredesconferentie werd gehouden vele wetenschappers. Het visueel waar­ ter beëindiging van de Tweede Engelse nemen leidde immers tot de kennis van deoorlog. Met zijn geschriftAngelus Pacis concrete wereld der dingen. (De engel des vredes) wilde hij bemiddelen Het goed waarnemen was voor Comeniusen de beide mogendheden oproepen hun voor het verkrijgen van kennis van grootstrijd te staken. belang. In dit geschrift richtte hij zich ook in het algemeen tegen de oorlog met religieuze en Politiek menselijke motieven. Hij stond een toleran­ tie voor die nationale, godsdienstige en Comenius probeerde door geschriften enindividuele vrijheden moest respecteren. activiteiten de politiek te beïnvloeden, inVrede was in Comenius' denken een eerste tweeërlei zin: ten behoeve van zijn vaderlandvereiste voor een betere wereld, al ging hij en van de wereldvrede. daarin ook weer niet zo ver dat hij een Hij leed onder de overheersing van Bohe-gewapende strijd voor de bevrijding van men door het Habsburgse rijk en hoopte,Bohemen als afkeurde. protestant, op herstel van de godsdienst­ vrijheid. Voortdurend was hij daarom opEn dan tot slot nog een aantal losse ideeën zoek naar medestanders voor de bevrijdingdie Comenius ten aanzien van politiek en van zijn vaderland, die hij hoopte te vindenstaatsinrichting voorstond. onder andere in Zweden, Engeland en de• Alle volkeren moesten een eenheid Nederlanden. Al tijdens het Twaalfjarig vormen en onenigheden zouden door een bestand (1609-1621) waren de Nederlandenforum van rechters krachtens bindende in allerlei internationale zaken verwikkeld uitspraken beslecht moeten worden. geraakt, vooral toen in 1618 in Bohemen• Denkde ook aan andere landen dan aan dertigjarige oorlog begon. Vanaf dat Europa (wij zouden nu waarschijnlijk moment was onze Tachtigjarige oorlog eenzeggen: de Derde Wereld). Een rechtvaar­ onderdeel geworden van de grote anti-Habs-dige verdeling van welvaart is een eerste burgse campagne die door Frankrijk werdvereiste om armoede en honger elders te geleid. Het kwam echter niet tot een directe voorkomen. inmenging in de Dertigjarige oorlog en •de Martelingen, gevangenschap, geweld in Republiek bleef neutraal ten opzichte van dewelke vorm ook, zijn uit den boze. Duitse keizer en de katholieke rijksvorsten.• Despotisme en anarchie zijn evenzeer Frederik V, keurvorst van de Palts, afkeurenswaardig. de ’Winterkoning’ van Bohemen, werd verslagen in de slag bij de Witte Berg voorDe Duitse Comeniuskenner Klaus Schalier Praag (1620), vluchtte en vestigde zich innoemt de pedagogiek van Comenius een Den Haag. Ook veel Tsjechische ballingenpolitieke pedagogiek. Via de opvoeding wil zochten na 1620 in de Noordelijke Neder­Comenius de verbetering van de wereld en landen een veilige verblijfplaats. de vrede naderbij brengen. Ook hier komt Voor Comenius betekende dit alles het de verwevenheid van zijn ideeën tot uiting. einde van veel illusies. Zijn gevoelens en die van vele anderen bracht hij onder woordenHomo universalis in Het Labyrinth der Wereld en het Paradijs des Harten, dat hij in 1623 voltooide. Comenius was als 'universele mens’ geen De bloei van Praag als cultureel centrum wasuitzondering, denk maar aan zijn tijdgenoten

61 René Descartes en Constantijn Huygens. Naast theologie, filosofie, pedagogiek en politiek hield Comenius zich nog met een tal van andere zaken bezig, waarvan er hier een lis illl aantal volgen. Cartografie iffiiÉli Comenius heeft als eerste Moravië en detail in kaart gebracht. Tijdens zijn tweede X E » T1 > * bezoek aan Holland in 1627 werd deze kaart iVS mmm in Amsterdam uitgegeven. De kaart mmmm vereeuwigt meer dan 800 steden, dorpjes, nederzettingen, burchten, kerken en kloosters uit het toenmalige Moravië, bovendien een aanzienlijk deel van Silezië en zuid-west Slowakije. amm

Muziek Het Labyrinth der wereld Over muziek schreef Comenius:Het is het natuurlijkste in de mens. Hij vond muziek mensheid. Beide heeft hij trachten te een belangrijk onderdeel van de opvoedingbevorderen. Hij schreef Latijnse leerboeken en er bestaat zelfs een wiegeliedje voor drie-,uitgaande van de volkstaal. Zolang er geen vierjarigen met een melodie, die hij hoogst­universele taal bestond, was Latijn de enige waarschijnlijk zelf gecomponeerd heeft. internationale taal. Op tweeëntwintig jarige Comenius vergeleek muziek ook met zijnleeftijd begon Comenius met het schrijven filosofische gedachten en trok een parallelvan een Boheems-Latijns woordenboek met tussen de pansofie en de harmonie van de bedoeling om aan te tonen dat men zich in verschillende tonen. het Tsjechisch even goed kon uitdrukken als in het Latijn. Ook heeft hij een niet voltooide Astronomie verzameling Tsjechische spreekwoorden Comenius bestudeerde onder andere denagelaten. theorieën van de Pool Nicolaus CopernicusAls filoloog maar ook als literator wilde (1473-1543), maar accepteerde zijn idee datComenius de Tsjechische taal tot bloei de aarde om de zon draaide niet. brengen. Eén van de belangrijkste werken binnen de Tsjechische literatuur is zijn werk Perpetuum mobile gepubliceerd in 1631Het labyrinth der Comenius heeft getracht een perpetuum wereld en het paradijs des harten. mobile te ontwerpen. Het zichzelf aan­ In de vorm van een allegorie toont Comenius drijvende mechaniek was een ideaal van onsdie in dit werk de fouten in de samenleving. tijd. Aan de hand daarvan zou hij de Hij stelt de wereld voor als een stad, waarin wetmatigheid van het bestaan kunnen een pelgrim en twee gidsen hun weg gaan. verklaren. Zijn theorie was dat geen enkeleVoor de pelgrim is deze stad een labyrint, aardse kracht deze machine zou kunnenwaar veel kwaad gebeurt. Eerst bekijkt de aandrijven, daar al het aardse onduurzaampelgrim de stad vanuit een toren. Vervolgens was. heeft de pelgrim de keus uit zes straten, die alle leiden naar het kasteel ’Geluk’. De zes Internationale taal en volkstaal straten symboliseren ieder een stand, te Enerzijds was Comenius een voorstanderweten: de huisgezinnen; de ambachtslieden; van het gebruik van de volkstaal, anderzijdsde geleerden; de geestelijkheid; de macht­ sloot één internationale taal aan bij zijn hebbers en bestuurders en als laatste de ideaal van de eenheid van taal voor de ridderstand. Allen proberen het kasteel

62 ’Geluk’ te bereiken, maar de pelgrim vindtaan de natuur een grote waarde. Opvallend in dat kasteel niet het paradijs dat hij zoekt.is dat hij de rol van de psyche in het ziekte­ Daarvoor moet hij eerst vrede in zijn harten genezingsproces betrok en van mening hebben. Niet in deze wereld, maar met was dat de stoornissen van de functies in het Christus als gids vindt hij wat hij zocht. lichaam en van de zintuigen een graadmeter Comenius heeft ook toneelstukken geschre­waren van de psychische capaciteit van de ven, onder andereDiogenes Cynicus mens. redivivus (De verrezen hondschen Dio­ genes). Het opvoeren van toneelstukkenDe belangstelling voor Comenius tot op heden nam hij op in het leerprogramma voor zijn studenten. Comenius is nooit helemaal in vergetelheid geraakt. In het verleden heeft men echter Het openbare leven wel vaak een eenzijdige voorstelling van Comenius vond dat er geen bedelaars hem gegeven en hem te vaak gezien zoals mochten zijn. Kroegen en tapperijen keurdemen hem graag wilde zien. Enerzijds had dit hij af. Voorts schreef hij over de zorg vante demaken met de tijdgeest of stromingen die openbare wegen en over het reizen vaner waren, anderzijds waren niet alle belang­ jonge mensen en stelde voorschriften rijke werken van Comenius even bekend of aangaande de reiskleding op. Wat kledingzelfs in ontdekt. het algemeen betreft was Comenius er Daarnaast heeft men Comenius soms te veel voorstander van dat er wetten kwamen hoeeen rol toebedeeld als de voorloper van de verschillende geledingen van de maat­stromingen of ideeën, die na zijn dood zijn schappij zich moesten kleden. Zo vondontstaan. hij Tijdens zijn leven werd hij niet dat kinderen zich in de kleur wit moestenaltijd begrepen, maar men moet zijn ideeën kleden; jonge mannen in het goudgeel;als een concept uit zijn tijd blijven zien. geleerden in het groen; geestelijken in hetDaar staat tegenover dat Comenius door zijn blauw; ambtenaren in het rood of purperveelzijdigheid en en vernieuwende gedachten grijsaards in het grijs of zwart. de meest verschillende groeperingen aansprak en ook in onze tijd nog iets te Geneeskunde zeggen heeft. Comenius’ geneeskundige inzichten staanEen zeer slecht licht wierp de Fransman verspreid in meerdere van zijn werken. Pierre Bayle aan het einde van de zeven­ Reeds in zijnIanua Linguarum komt het tiende eeuw op hem in Dictionairezijn hoofdstukDe Medicina voor. Comenius washistorique et critique. Als één van de van mening dat de ervaring van de medicuswegbereiders van de Verlichting ging Bayle zwaarder moest wegen dan de rede en dattekeer tegen het feit dat Comenius visioenen deze vervolgens weer belangrijker was danuitgaf van onder andere Christoph Kotter en de autoriteit van de geneesheer. nota bene als wetenschapper in deze Comenius stelde: wanneer een arts een ziekevisioenen kon geloven. behandelt, moet hij eerst de pijn verzachtenComenius werd hergewaardeerd door de en de natuurlijke krachten ondersteunenfilosoof die Leibniz, maar dan voornamelijk als nog aanwezig zijn. Pas dan moet de arts depedagoog. De reden van deze eenzijdige tegennatuurlijke kracht in de zieke bestrij­waardering lag onder andere in het feit dat den, allereerst door een manier van leven- in tegenstelling tot zijn pedagogische voor te schrijven. Het beste geneesmiddelhervormingen is - de pansofische gedachten volgens Comenius het dieet. Mocht het van Comenius niet in de tijdgeest van de nodig zijn geneesmiddelen toe te dienenVerlichting dan pasten, de tijd waarin men zich adviseert hij planten en mineralen. toelegde op specialismen. Er zijn dus raakvlakken te vinden met deDe pedagogische geschriften van Comenius natuurgeneeskunde, maar dat geldt voorzijn vanaf de tweede helft van de zeventiende alle geneeskunde uit die tijd. Ook hechtteeeuw hij in Rusland gebruikt, vooral onder

63 ï „ **&'■■■

S t'S

*S» '■ * k fS r

^sjf l-

Schilder Oskar Kokoschka met president van Tsjecho-Slowakije Masaryk, 1936

Peter de Grote. Hij heeft herhaaldelijk over Comenius Zijn pedagogische werken werden ooklezingen in gehouden en zich over hem andere landen van Europa gebruikt, uitgelaten in interviews. In 1935/36 heeft bijvoorbeeld door de Jezuïeten (ook reedsKokoschka gedurende meerdere maanden tijdens zijn leven), die zijn ideeën gebruiktende president van de Tsjecho-Slowaakse voor hun opvoedkundige activiteiten.republiek, Thomas G. Masaryk, geportret­ Aan het einde van de achttiende eeuw wasteerd. Links van het portret van Masaryk het de cultuurfilosoof en schrijver J.G. schilderde Kokoschka een visioen van Herder die als eerste de traditie om Come- Comenius, die uit zijn werkVia de Lucis nius alleen als pedagoog te zien doorbrak.(De weg van het licht) de vijf zintuigen Hij waardeerde Comenius vanwege zijn toont, de bron van de menselijke wereld- algemene oproep om ’de menselijke dingenbeleving. Verder staan er de woorden te verbeteren’. Hij was in de achttiende 'J. Amos Komensky’ en 'Via Lucis’ geschre­ eeuw één van de weinigen die voor die ven op het schilderij. Rechts heeft ideeën belangstelling had. Naast Herder wasKokoschka Praag afgebeeld met de Karels- in die tijd ook Goethe een bewonderaarbrug van en het Hradschin, een complex van Comenius. regeringsgebouwen. Invloed heeft Comenius ook gehad opTijdens vele deze periode spraken Kokoschka en anderen. Te noemen valt de beeldende Masaryk uitvoerig over de opvoedings- kunstenaar en schrijver Oskar Kokoschka.theorieën van Comenius, waarin het Deze kunstenaar kreeg als kleine jongen aanschouweneen en beleven als ideaal van de uitgave van Orbisde Sensualium Pictus. opvoeding werd gesteld. Zij verkozen de

64 methoden van Comenius boven de toen­ malige opvoedingsmethoden in Tsjecho- slowakije. Kokoschka heeft tegen Masaryk tijdens één van deze gesprekken gezegd: Sie mit der Autoriteit eines Staatslenkers könnten diesen Erziehungsmethoden durchsetzen, für die Comenius gestritten hat (U met het gezag van een staatsleider zou deze opvoedingsmethoden kunnen door­ zetten, waarvoor Comenius gestreden heeft). Thomas Masaryk ijverde gedurende de eerste wereldoorlog voor een onafhanke­ lijk Tsjechoslowakije. Hij werd door de Nationale Raad tot eerste president van de nieuwe republiek gekozen in 1918. Zijn levenswerk was het opsporen van ideële trends in de Tsjechische geschiedenis, met het doel inhoud te geven aan het streven naar zelfstandigheid. In zijn filosofische en sociologische geschriften spelen de begrip­ pen democratie, religie en tolerantie een centrale rol. Masaryk was ervan overtuigd dat er geen tegenstelling bestond tussen de religieuze en wetenschappelijke waarheid. De betekenis van Comenius werd mede door invloed van Masaryk in de Tsjecho- slowaakse republiek geaccentueerd.

Deze gegevens werden in 1991 verzameld ten behoeve van de totstandkoming van het nieuwe Comeniusmuseum, waarover u elders in dit nummer leest.

65 Opwinding rond het graf van Comenius

S. Poolman

Het feit dat in Naarden al sinds vele jaren Voorgeschiedenis een ’stukje Tsjecho-Slowakije’ ligt, waar vele landgenoten van Comenius opComenius, getypeerdde als enige die na 1621 afkomen, geeft de stad een aspect dat uniekde draden van het verwoeste politieke en is in Nederland en Europa. Het Zuidduitsenationale leven van Bohemen bijeen wist te Konstanz heeft weliswaar vergelijkbare houden en zijn landgenoten een nieuw ideaal monumenten voor de vijftiende eeuwsegaf ,2) werd om verschillende redenen na kerkhervormer Jan Hus, maar een mauso­1670 een verboden en vergeten auteur. leum kon voor Hus niet worden opgericht;Onder het regime van de katholieke zijn stoffelijke resten werden vanaf een Habsburgers bijvoorbeeld, viel zijn werk brandstapel door wind en water verspreid.onder de censuur en waren herdenkingen Konstanz is trouwens in veel opzichten eenverboden. Een rigide Contrareformatie plek geweest waar verering en verguizing reduceerdevan het Tsjechisch protestantisme tot de godsdienst van een kleine en ver­ Hus zichtbaar werden, een plek waar afwisselend en gelijktijdig reformatorischespreide en minderheid. Tijdens de achttiende verlicht-katholieke Duitse en Oostenrijkse eeuw konden in feite alleen de Duitse krachten zich deden gelden. Een voorbeeldHernhutters is de herinnering aan Comenius de jarenlange strijd om een monument voorin het openbaar in ere houden. Hus opgericht te krijgen, hetgeen uiteindelijkDe Slowaakse (katholieke!) geestelijke Jan Kollar en de in het Duits schrijvende resulteerde in de plaatsing van de zogenaamde historicus Frantisek Palacky worden ’Hussenstein’, op de plek waar Hus en Hieronymus mogelijk verbrand werden. achteraf beschouwd als de eersten die Een steen die enerzijds de hoeksteen werd vanComenius voor eigen land hebben heront­ veel verbroedering van Tsjechen en Duitsersdekt. Zij publiceerden respectievelijk in en ook tussen katholieken en protestanten1824 en 1829. De Boheemse dichter Jan Erazin Vocel (...) maar anderzijds ook een steen des aanstoots wasP geldt als de eerste bedevaartganger naar Met bovenstaand citaat wordt een essentieelNaarden in 1836 of 1837. Hij keerde echter verschil tussen Hus en Comenius enerzijdsonverrichter zake terug, omdat inwoners en tussen Konstanz en Naarden anderzijds,van de Vesting hem niet naar de Klooster­ treffend aangegeven. Het is hier echter nietstraat, maar naar de Grote Kerk hadden de plaats om diep in te gaan op oorzaken,verwezen. Pas na 1848, toen het onderwijs verbanden en vergelijkingen. Geconstateerden de rechtspraak in Tsjecho-Slowakije zich wordt slechts dat Naarden een ’bedevaart­weer van de Tsjechische taal mochten traditie’ kent met een ander en rustiger bedienen en vooral na de overgang van keizerrijk naar dubbelmonarchie in 1867, karakter. Enige opwinding die niet beperkt bleef tot een bepaalde kring en waarin kreeg de herinnering aan Comenius het karakter van een nationale ’revival’. Naarden de landelijke pers haalde, ontstond slechts in 1892,1929 en 1972. Op deze plaatsVanuit die achtergrond richtte een vereni­ staat vooral de opwinding rond het grafging van van Boheemse leraren - ’Budec’ - zich in 1870 via het Ministerie van Buitenlandse Comenius centraal. Zaken tot het Amsterdamse (!) gemeente­ bestuur met een verzoek om informatie over

66 de laatste rustplaats van hun grote voor­king dat belangstellenden uitsluitend met vader. Dit in het kader van een herdenkinghem contact mogen opnemen. van de tweehonderste sterfdag in 1871. De 'eerste Nederlandse Comenius-kenner’ Typerend is het feit dat men - achteraf - metR.A.B. Oosterhuis typeert de brief het verzoek aan het verkeerde adres en - enthousiast ontvangen door 'Budec' - later bovendien ruim een jaar te laat was. als 'een zonderling en nietszeggend opstel': Maar ook in Nederland heerste er bij de Een domheer van het Haarlemsche Dom­ weinigen die zich nog voor Comenius kapittel zou een aanteekening hebben interesseerden, onzekerheid over het jaargemaakt en omtrent iemand van een heel ander de plaats van overlijden. In het blad geloof dan het zijne en in een ander bisdom De Navorscher werden in 1853 en 1865 (Utrecht) ter aarde besteld... Het klinkt al verzoekjes om informatie geplaatst die zeer onwaarschijnlijk,4) weinig of geen respons opleverden. Uiteindelijk bleek dan ook dat de notaris Het verzoek van 'Budec’ in 1870 was voor nietde het graf zelf, maar een grafregister had stadsarchivaris P. Scheltema aanleiding omontdekt; een register uit het archief van de een uitgebreid onderzoek in te stellen. Waalse Kerk met de volgende vermelding: Na een dood spoor in de Amsterdamse No. 8. Johannes Amos Comenius, enterré le archieven en een negatief antwoord van22 Nov. 1670. C’est apparemment le fameux Naardens burgemeester G.C. Fabius, autheur du Janua Linguarum. plaatste hij op 25 en 26 september 1871 een oproep in een tweetal landelijke bladen. Een apart kasboek bevatte ook nog een Vervolgens verscheen de Naardense notarisvermelding dat de begrafenis van Comenius J.P. de Roeper op het toneel met ’een was betaald door de predikant J.L. Grou- ontdekking'. Jaren later bleek dat zijn wels, die daarvoor ƒ 15 had gedoteerd. reactie dateerde van 24 september 1871, eenBovendien trof men in het grafregister de dag voordat de oproep van archivaris namen aan van twee heren die in de acht­ Scheltema in de landelijke bladen verscheen.tiende eeuw in het graf van Comenius waren Bovendien richtte hij zijn antwoord nietbijgezet: tot Brouwerius van Nidek (1742), de archivaris, maar rechtstreeks tot de oudheidkundige en dichter en tevens Louis Boheemse lerarenvereniging. Het Neder­ Guerre, een kapitein van het garnizoen landse publiek kon pas van de ontdekking(1750)5). kennis nemen via het Algemeen Handels­Het grafregister - overigens in tweevoud, blad van 3 november van dat jaar. een origineel en een afschrift - werd door De Geconcludeerd kan worden dat De RoeperRoeper slechts aan enkele uitverkorenen ter direct of indirect de inhoud kende vaninzage de gegeven. Formeel waren de docu­ correspondentie van Scheltema met burge­menten echter niet op de juiste plaats. Bij de meester Fabius. De sleutel tot dit kleine opheffing van de Waalse kerk in 1819 raadsel ligt waarschijnlijk bij de broer van debesloot de liquidatiecommissie - benoemd notaris, gemeentesecretaris A.L. de Roeper,door de gemeente Naarden - om een deel die destijds ook het archief beheerde. van de stukken naar Leiden te sturen, waar Wat schreef notaris J.P. de Roeper na zijn het bestuur van de Waalse kerken in ontdekking aan de vereniging 'Budec'?Nederland zijn zetel had6). Trouw-, doop- en Ik snuffelde in oude aanteekeningen vanbegraafboeken een wilde de commissie voor familielid die leefde in de 18e eeuw. Dat wasNaarden behouden. Notaris De Roeper een kanunnik van het kapittel van het oudehaalde waarschijnlijk via zijn broer, die het bisdom Haarlem. En daar vond ik waarlijkarchief voor de gemeente Naarden beheer­ een aanteekening die mij op het spoor brachtde, het grafregister in huis. Later beriep hij (...) Ik durf te zeggen de eenige te zijn, diezich op het feit dat zijn vrouw lid was geweest deze ontdekking (de plaats van het graf)kan van de Waalse kerk. Een zwak argument aantoonen en bewijzen (...).3) omdat zij zich in Naarden vestigde in een tijd De Roeper besluit zijn brief met de opmer­ dat de Waalse gemeente te Naarden reeds

67 3T7. '•w:^*5T- . Ti - — • < -V, . i j * ... t'.êsL*!'**' * x è . * * h i !

Professoren Van den Broek en Matiegka bij ‘graf van Comenius’, 1929 lang was opgeheven. archief dat niet naar Leiden behoorde Na het overlijden van de notaris in 1878 werdgezonden te wordend het afschrift door zijn weduwe naar het Notaris De Roeper maakte zich na zijn archief van de Waalse kerk te Leiden ontdekking verdienstelijk door Tsjechische gestuurd; het origineel bleef in het bezit bezoekers,van waaronder professoren en een de familie tot 1892. Voor de duur van detweetal uitgevers, gastvrij in zijn woning te eerste Comenius-herdenking in Naardenontvangen. Op hun verzoek, hij werd ten werd het document met het kasboek onrechte als de Nederlandse Comenius afgestaan, waarna de gemeente weigerde despecialist beschouwd, ontwierp hij een stukken terug te geven. Zij werden perma­tekening van het interieur en exterieur van nent tentoongesteld in het eerste Comeniusde Waalse kerk, toen deze nog als zodanig Museum, gesitueerd op een bovenverdie­functioneerde. De uitvoering liet De Roeper ping van het raadhuis. Dit ondanks hetover aan C.L. van Resteren8*. verzet van de nabestaanden van de familie.De afbeelding van het interieur komt Het is begrijpelijk, dat de gemeente zich aanauthentiek over, al heeft Oosterhuis dat verzet niet storen kon... Voor haar wasargumenten tegen de plaats van het graf; het toch in1820 reeds bestemd dat deel van hetexterieur kan de toets der kritiek echter niet

68 aangekocht. De hiervoor besproken tekeningen ondergingen hetzelfde lot. Jaren later bleek dat de rol van De Roeper zich niet had beperkt tot het tonen van è grafregister en ’grafsteen’, het ontwerpen van tekeningen en het rondleiden van Tsjechen. Oosterhuis houdt hem en zijn familie namelijk ook voor een groot deel verantwoordelijk voor de verspreiding van het gerucht dat het graf van Comenius samen met dat van anderen was geruimd; een gerucht dat in de periode 1871-1929 dikwijls in de Tsjechische literatuur met enige zekerheid werd weergegeven. Een van de bronnen voor het gerucht was ook een artikel in het Handelsblad van 1 november 1871, twee dagen voordat het bericht over de ontdekking van De Roeper verscheen. In het artikel van 1 november stond dat ’een oude kerkvoogd een grafsteen had gezien met de naam Amos. Deze steen Interieur Waalse Kerk, 19e eeuwse tekening zou omstreeks 1830 zijn verplaatst en opgeruimd’. Een voormalige secretaris van doorstaan. Het afbeelden van een plompede Tsjecho-Slowaakse ambassade te Den dikke toren is namelijk niet historisch Haag, Rudolf Vonka, gebruikte deze verantwoord. getuigenis nog in 1925 en deed er een schep De mededeelingen uit de bron-notaris Debovenop door te beweren dat alle stoffelijke Roeper zijn, behalve dan de genoemde resten waren opgegraven, een tijd lang op documenten, waarschijnlijk alle ontsprotenhet plein achter de kazerne waren opge­ aan een rijke phantasie. Nooit is er doorstapeld den en 'buiten de stad’ waren begraven man (...) naar getracht aan te tonen, datop het een onbekende plek. Dit alles in het graf was te vinden op de aangeduide plaats.kader van een versterking van de kazerne Nooit is aangewezen waar ergens in de oudedoor koning Willem III ter voorbereiding op papieren van een toren melding wordt 'de oorlog’ met België. Oosterhuis bewees gemaakt. De bezoekers kregen te zien de tweeechter via garnizoensboeken en kerk­ stukken uit het kerkelijk archief en verder archieven dat er in 1830 geen sprake was van niets. Het eenige wat eigenlijk bewezen werd,versterking en ruiming. En wat de ’oude was dat de kansel op de aangegeven plaatskerkvoogd’ betreft: de Waalse Kerk kende had gestaan. De getuigen waren in 1871 engeen voogden en die oude man zou vólgens eenige jaren daarna nog in leven.9'1 Oosterhuis wel eens de Waalse kerk met de Dat de Tsjechische bezoekers slechts de Grote Kerk kunnen hebben verward. Het is twee documenten onder ogen kregen isechter niet wel mogelijk, zegt Oosterhuis, dat de juist. De Roeper moet ook hen een steenoriginele grafsteen van Comenius (een met een nummer 8 hebben laten zien, andere dan ’steen nummer 8’) naar de Grote afkomstig uit de voormalige Waalse kerk,Kerk verhuisde na de bijzetting van Brouwe- die ruim tien jaar eerder van magazijn tot rius van Nidek (1740) of Louis Guerre kazerne was verbouwd. Na december 1871(1750). Tenslotte is ook de steen van de bewaarde de notaris de steen in zijn woning.eerste Waalse predikant, dominee Mathon, In 1909 brachten zijn erfgenamen die steenin de Grote Kerk terechtgekomen. op een veiling te Amsterdam waar zij doorOf ’steen nummer 8’ ooit een voorganger het Tsjechische Nationale Museum werd heeft gehad, is echter nooit bewezen.

69 Voor zover mij bekend, is deze voorgangerkerk gebruikt. Gedwongen door de bouw­ ook nooit in de Grote Kerk aangetroffen.vallige staat weken zij echter uit naar de Hoe het ook zij, de verdienstelijke, maar Grote Kerk. Sindsdien werd de kapel door fantasierijke beweringen van secretaris de stad waarschijnlijk als magazijn en als Vonka werden door Oosterhuis tot de stadstimmermanswerkplaats gebruikt. bodem toe afgebroken. Een TsjechischeVanaf 1838 tot 1845 was er een calicotfabriek geleerde typeerde de beweringen van Vonkavan de firma Couvreur in gevestigd. Na 1845 tegenover Oosterhuis als volgt:Wenn ich der werd de kapel - met het aangrenzende, door Vonka ware, würde ich mich ertrinken.w* Naarden verwaarloosde ’kazerne-weeshuis’ De ’schade’ veroorzaakt door Vonka, Deaan het Rijk overgedragen - als magazijn van Roeper c.s. en andere fantasierijke Vesting-de genie gebruikt. Oosterhuis bestudeerde bewoners was echter al lang en breed de herstelbegroting van 1845 en conclu­ aangericht; bij veel Tsjechen heeft tussendeerde dat de voormalige kerk hierin geen 1871 en 1929 de overtuiging geleefd datrol het speelde. In 1861 besloot het Rijk de stoffelijk overschot van Comenius was ruimte geschikt te maken voor de inkwar­ verdwenen. Dit werd zelfs in het onderwijstiering van een tirailleurscompagnie. Door verkondigd. de aanleg van een zolder, ondersteund door Deze opvatting werd dan ook versterkt dooreen rij palen werd het gebouw in tweeën de staat, waarin de voormalige Waalse kerkverdeeld. Bovendien werd er een geheel verkeerde. De ruimingslegende stoelt echternieuwe planken vloer gelegd. De voordien op geen enkel officieel stuk, betrouwbareaanwezige tegels en zerken zijn sindsdien mededeling of tastbaar feit. Zo luidt de spoorloos verdwenen met uitzondering van conclusie van R.A.B. Oosterhuis die, als drie grafstenen: ’steen nummer 8’ werd eerst enige in zijn tijd, een zeer nauwgezet en ’in een gangetje’ gelegd en dook later op in verantwoord onderzoek heeft verricht naarde woning van De Roeper. De grafsteen van de geschiedenis van de kerk. Volgens hemde eerste predikant van de Waalse kerk, was ruiming van de graven volgens hemds. tot Mathon, verhuisde naar de Grote Kerk. 1840 niet mogelijk geweest. In die tijd was J.P. Thierens burgemeester van Naarden en tot de opheffing ouderling van de Waalse I kerk. Een ander familielid, J.J. Thierens, een voormalige diaken, was destijds gemeen­ tesecretaris. Beiden, respectievelijk over­ leden in 1840 en 1828, zouden zich volgens Oosterhuis hebben verzet tegen zogenaamde plannen rond 1830 tot ruiming van de graven in een voormalige kerk waar veel familie­ leden hun laatste rustplaats hadden gevon­ den en waar nog maar betrekkelijk recent, in 1817 en 1818, de laatste begrafenissen hadden plaatsgevonden. Oosterhuis wordt in zijn mening gesterkt door het ontbreken van elk bewijs voor het ruimen van graven.

Het lot van de voormalige Waalse kerk, 1819-1929 Na het opheffen van de Waalse gemeente in 1819 hadden de Lutheranen, mede­ gebruikers sinds 1791, de voormalige middeleeuwse kapel nog tot maart 1820 alsExterieur Waalse Kerk na 1845

70 graven wordt niet gerept. De graven, verzakt door vermolming van kisten werden wel aangevuld met nieuw zand. In 1896 vond een tweede ingrijpende verbouwing plaats die de ruimte verdeelde in een hoofdwacht, een arrestantenkamer en een kleermakerij. Deze verbouwing werd geleid door aan­ nemer M.P. van Wettum, de latere burge­ meester. Hij bevestigde later dat hij in 1896 geen spoor meer van tegels of zerken onder de opgebroken vloer had gevonden. (De houten vloer van 1861 werd vervangen door een cementen.) Van ruiming van stoffelijke resten in 1896 was opnieuw geen enkele sprake.

1892-1929 Na de eerste Comeniusherdenking te Plattegrond uit 1896, CDO: hoofdwacht;Naarden in 1892 bleef het betrekkelijk en M: arrestantenkamer; N: kleermakerij opvallend rustig rond de nagedachtenis van Comenius. Een in 1891 te Amsterdam Van een andere steen wordt in 1928 vermeldopgerichte Comenius Vereniging stierf na dat men ’deze nog kon vinden voor de1895 deur een stille dood. Een zustervereniging in van het oude gebouw in de Kloosterstraat’11Naarden, *. opgericht in 1893, hield zich Uit die tijd dateert slechts één betrouwbarehoofdzakelijk bezig met de instandhouding ooggetuigenis en wel van J. A. van Eijkenvan het kleine museum, maar blijkens het Nieukerk. Deze verklaarde in 1928 tegen­ notulenboek van de vereniging vergaderde over Oosterhuis het volgende:In het begin men tussen 1894 en 1907 niet een maal13h van 1860 (= 1861) was ik als zevenjarige De nagedachtenis kreeg, uiteraard, een jongen bij mijn stiefvader, den heer G.J. vannieuwe impuls na de Eerste Wereldoorlog Eijken, op bezoek, toen aan deze werd bij de oprichting van de eerste Tsjecho- meegedeeld, dat men bezig was grafzerkenslowaakse in republiek in 1918. Vanaf dat jaar de Waalsche kerk te verwijderen. De heer werd het vooral voor de in Nederland B. van Rhijn, aannemer te Naarden ... hadwonende Tsjechen een traditie om op op zijn verzoek toestemming gekregen eenige28 maart, de geboortedag van Komensky, gave zerken uit den kerkvloer te nemen omnaar Naarden te gaan. gebroken zerken, die weer elders werden Bij een van deze bijeenkomsten bij de gebruikt, te vervangen. Utrechtse Poort vroeg een jonge, Neder­ Bij onze komst in het kerkgebouw zagen landsewij, arts aan de Tsjecho-Slowaken dat men een graf geopend had; wij zagenwaarom het men niet bij het graf bijeenkwam: overschot van een menschenlijk voor ons,Men dat mompelde dat de graven in de Waalsche bij aanraking tot stof verviel... voor een kerk waren geruimd, maar dat niemand in zevenjarige jongen gaf het geziene een beeldstaat was te zeggen wanneer en door wien dat dat men niet weer vergeet. Ook de toenmaligewas geschied.141 burgemeester Fabius was erbij geroepen enDit was voor R. A.B. Oosterhuis de aan­ zag het geopende.121 graf leiding om een onderzoek in te stellen. In de aannemersrapporten die van weekVanwaar tot deze belangstelling van een week de vorderingen van de verbouwing’buitenstaander’? Oosterhuis was in 1916 'bij aangaven wordt menigmaal van zerken enhet Amsterdamse Concertgebouw’ bevriend tegels gesproken, maar over ruiming vangeraakt met gevluchte Tsjechen. Via hen

71 leerde hij zijn latere vrouw kennen, Theresiamee eens was. Findejova, secretaresse van een eveneensTwee jaar later ging Van Wettum echter gevluchte Oostenrijkse gravin. Oosterhuisoverstag onder voorwaarde dat het onder­ ontdekte verbanden tussen zijn eigen zoek zich zou beperken tot ’de theoretisch vakgebied, de homeopathie, en de ideeënaangewezen plek'. Daarnaast mocht er geen van Comenius over geneeskunde. Via dezevervoer van beenderen plaatsvinden en invalshoek ontwikkelde hij zich tot dé moest Oosterhuis bij de opgravingen Nederlandse Comeniuskenner. In 1920aanwezig zijn. Deze had in 1928, een jaar schreef hij het eerste Nederlandse artikel voor de opgravingen bij Uitgeverij De over Comenius, waarbij ook uit TsjechischeKroon in Hilversum een neerslag van zijn in bronnen was geput. Verder vertaalde hijPraag uitgegeven studie laten drukken. bijvoorbeeld de Tsjechische ’tegenhanger’Daarin reconstrueerde hij met de weinige van Erasmus’Lof der Zotheid, Het Laby­ gegevens uit de archieven het interieur en de rinth der Wereld van Comenius. Zijn afmetingen van de Waalse kerk. interesse kwam vanaf 1925 in een stroom­Hij constateerde bijvoorbeeld dat het meest versnelling toen een Duitse journalist deoostelijke deel van het gebouw (het huidige Tsjechen verweet dat zij hun grote voorvaderMausoleum) slechts het koorgedeelte van de niet op een gepaste wijze vereerden; de kerk is geweest. Verder reconstrueerde hij toestand van de voormalige Waalse kerk,plaats en afmetingen van de preekstoel die waar soldaten voor hem de omtrek van vanhet 1828 tot 1918 in de kleine Hervormde graf met krijt hadden uitgetekend, was kerk van Bussum, de huidige Irenekapel, immers onwaardig (’zelfs een bordje konhad er gestaan. Ook het aantal en de plaatsing niet vanaf’). van de zijbanken en de 42 stoelen bleek van De voornoemde Rudolf Vonka wierp zichbelang te zijn. De breedte van het koor, vervolgens op als de verdediger van dedichtbij dc preekstoel bepaalde Oosterhuis Tsjechische eer. Hij klampte zich vast aan deop 5V2 a 6 meter. Deze rij werd beschouwd ruimingslegende en vermeldde, terecht, alsdat een ereplaats, bestemd voor predikanten, zijn landgenoten desondanks niet ondank­ouderlingen en anderen die zich voor de baar waren geweest. Zij waren, lijfelijk kerk verdienstelijk hadden gemaakt. en financieel, betrokken geweest bij de De tweede predikant van de kerk, ds. oprichting van het eerste en tweede Grouwels, een kennis van Comenius, kocht Comeniusmonument15). Bovendien warenbijvoorbeeld voor zichzelf en zijn familie er subsidies verstrekt aan het Comenius graf nummer 4 dat pal voor de preekstoel Museum. was gelegen. Op het moment van die Oosterhuis besloot de zaak voor eens enaankoop waren de graven 7 en 8 nog altijd recht te zetten en wierp zich met grotebeschikbaar. De kern van het probleem is energie op militaire en kerkelijke archievenechter dat de volgorde van de nummers niet die voordien als bronnen ’voor Comenius’bekend was. door vrijwel iedereen waren verwaarloosd. Diverse publikaties volgden tussen 1925De topografieen in de kapel 1929. In 1926 vertaalde Oosterhuis zijn bevindingen in het Duits; een studie vanHet probleem van de plaatsbepaling van het bij na 400 bladzij den die twee j aar later in hetgraf kon Oosterhuis aanpakken met zijn Tsjechisch (maar niet in het Nederlands!) reconstructie van het interieur en met enkele werd uitgegeven. Deze studie heeft ertoegegevens uit het grafregister. Uit dit register bijgedragen dat de Tsjechische regering bleekin dat, zoals eerder vermeld, Comenius, 1927 een officieel verzoek deed voor eenBrouwerius en Guerre in graf nummer 8 onderzoek van de graven in de Weeshuis­waren begraven en dat Ds. Grouwels de kazerne. Burgemeester Van Wettum begrafenis van de Tsjech had betaald. weigerde echter op ethisch-religieuze Grouwels was overigens gelieerd aan De gronden; een argument waar OosterhuisGeer, het de familie die Comenius had onder-

72 steund. liggen, evenals nummer 25 en 26. Van onschatbare waarde bleek een aan­ Brengen wij nu dit schema over op den tekening, die vertaald uit het Frans, als volgttegenwoordigenplattegrond van het verknipte luidt:Opzij van nummer 8 naar den kant vankerkgebouw, (1928) dan vinden wij het graf den muur heeft men twee stenen, juist ter aangeduider plaatse, gelegen juist onder aansluitend aan den muur, gelicht, waardooreen dunnen steenen binnenmuur.19* men voldoende ruimte kreeg om daarin een kind te begraven, aangezien het grootste deel Double-check der andere graven, gelegen in het doophuis, vol waren en men heeft daarin 25 juni 1748Nog ter niet tevreden, controleerde Oosterhuis aarde besteld een jongetje van 3 jaar, vanzijn bevindingen via een tweede invalshoek: mevrouw de weduwe Graham, weduwe vaneen 'Résolution touchant les sépulchres’ uit een Schotse kapitein ...161 1656. Hierin werd aan de ouderling Jean Op grond van dit gegeven constateerdeCouette, tevens leraar van de Franse school, Oosterhuis dat het graf van Comenius zichopgedragen om te zorgen voor een systema­ alleen kon bevinden in het zuidoostelijketiek in de nummering der graven en deze te deel van de kerk ’op geringe afstand vanregistreren. de In het grafregister worden door muur, die het doophek afsluit’17'. De muurhem naast de eerste acht graven ook de loopt hier enigszins schuin af, hetgeen nietnummers 9 tot en met 16 als een eenheid het geval is aan de noordoostelijke kant.aangeduid. Indien men de overige graven Bovendien ’springen’ de muren onder ookde verdeelt in rijen van acht, dan levert dit vloer ’naar binnen’. Mede hierdoor was eener systematiek op, ten eerste gebaseerd op volgens Oosterhuis geen plaats voor eende verdeling tussen algemene en particuliere kind (onder een breedte van twee stenen)graven en ten tweede op het feit dat aan de noordermuur (de plaats waar zodoende bepaalde graven van familieleden tegenwoordig echter wel de bloemen aan elkaar grensden. (Oosterhuis ging ervan worden gelegd). uit dat de families hun graven zoveel Om zijn bevindingen te controleren mogelijk aan elkaar wilden laten grenzen; hij bepaalde Oosterhuis de onderlinge plaatsinggaf toe dat er uitzonderingen op deze regel van de graven. Uitgaande van de afmetingenwaren.) van een grafsteen die - waarschijnlijk in Bij een verdeling in negen graven per rij 1861 - naar de Grote Kerk was verplaatst, - mogelijk door het breder worden van het bepaalde hij dat de eerste rij uit acht koor in de richting van het schip - zou de grafstenen heeft bestaan. Het totaal aantalsystematiek verdwenen zijn. Oosterhuis kon graven kwam volgens hem op 51. (Hierinuiteindelijk zijn schema VI omwerken in het werden 175 personen begraven waaronderhier afgebeelde schema.20* zeven buitenlanders.)181 Oosterhuis ont­De Amsterdamse arts besluit zijn essay van wierp vervolgens zes schema's en koos augustus 1928 met een Naschrift waarin hij uiteindelijk voor schema VI en wel om dede daadwerkelijke opgraving aankondigt. volgende redenen (in zijn woorden): Deze zou in de zomer van 1929 geleid a. De graven liggen hier, voor zoover worden door de Tsjechische antropoloog mogelijk, in het koor, wat steeds de meestprof. J. Matiegka. Deze had inmiddels de begeerde plaats was. nodige kritiek geleverd op de studie van b. Graf 26 ligt juist vóór het midden der Oosterhuis. Deze stelde zijn inzichten bij vrouwenbanken, wat, volgens een door het voor theoretisch mogelijk te achten aanteekening in het grafregister, het gevaldat er een andere ordening van de eerste was. acht graven had plaatsgevonden. Deze c. Graf 15 ligt hier gedeeltelijk onder de nieuwe rangschikking liet hij sterker dan voorste zijbank, wat overeenstemt met eenvoorheen afhangen van het feit dat vooral de aanteekening in het grafregister (...) aanzienlijke families hun graven aan elkaar d. De graven 23 en 24 moeten naast elkaarwilden laten grenzen. Uiteindelijk bleven er

73 vier mogelijkheden over waarvan Oosterhuis figuur 1 het meest waarschijnlijk achtte. Het onderzoek van Matiegka, die het liefst de hele bodem van de kerk had opengelegd, zou het een en ander moeten bevestigen.

De opgravingen Op 16 juli 1929 ging het onderzoek van start. Oosterhuis was daar wegens een vakantie niet bij aanwezig. Hij liet zich vervangen door prof.dr. J. Waterink, een hoogleraar pedagogiek aan de V.U. te Amsterdam. De Tsjechische afvaardiging bestond uit voornoemde Matiegka en ir. S. Sochor. Plattegrond met graf 3 aan de zuidzijde De Nederlandse hoogleraren in de ana­ tomie, prof.dr. J.P. Kleiweg de Zwaan en begraven met sieraden van koper en zilver in prof.dr. A.J.P. van den Broek sloten zichhaar bij lange haarvlechten. Het zilver was het onderzoek aan. bijna geheel verteerd en het koper geoxy- Begonnen werd met het verwijderen vandeerd, de maar het haar was bijna onveranderd cementen vloer van ongeveer 10 cm dikte.gebleven. Daaronder trof men een zandlaag van Omdat men geen graf van drie volwassen ongeveer 20 cm aan en vervolgens enigszinsmannen had aangetroffen, besloot men op vochtige zwarte aarde. Om zekerheid te een nieuwe plaats bij de noordermuur aan hebben over de richting van hoofd en hetvoeten werk te gaan. Opnieuw werd de aarde werd besloten, uitgaande van figuur 1, directaan naast de muur verwijderd om de smalle zijde van graf 2 loodrecht naar zodoende een compleet zijaanzicht te beneden te graven:Men stootte toen op de hebben van het aangrenzende graf. voetkootjes van een geraamte, waaruit bleekHier werd geen kindergeraamte noch een dat begraven werd met de voeten naar hetlijkkistje gevonden, hetgeen volgens het nauwste gedeelte van het koor toe. Dit is grafregister toch het geval had moeten zijn. begrijpelijk. Immers op deze wijze liggen deOp vrijdagmorgen 19 juli kwam het eerste lijken zóó, dat zij op den rug gedacht, bijgeraamte het bloot te liggen. Dit zou het oprichten met het aangezicht naar het Oostenstoffelijk overschot hebben moeten zijn van stonden.21) Louis Guerre, kapitein van de Invaliden­ Vervolgens week men uit naar de ruimte compagnie en ouderling van de Waalse tussen graf 3 en de muur waar een proefgangkerk. Van den Broek oordeelde op grond werd gegraven. Daar vond men de over­van de schedel dat de man 'hoogstwaar­ blijfselen van een totaal vermolmd kistje schijnlijk gebrekkig’ moet zijn geweest. waarin waarschijnlijk een pasgeboren kindAan de hand van zijn beenderen werd de was begraven. Meer in de richting van grafleeftijd 3 op 20 a 22 jaar geschat. Vast staat dat werden de voeten ontdekt van een nieuweGuerre, rij vader van negen kinderen, bijna geraamten. Men besloot vervolgens om zestigaan jaar is geworden. Bovendien rijmen de zijkant van graf 3 te graven in het anderezijn functies niet met de leeftijd. Deze vertrek, vlak langs de muur. Ook hier werdargumenten werden later nogal luchtig het lijkkistje van een kind gevonden. terzijde geschoven. Volgens Oosterhuis had naast dit kindergrafDe schedel van het tweede geraamte had een het gezamenlijke graf van Comenius, uitgesproken smalle gelaatszijde en zou Brouwerius en Guerre moeten liggen. moeten hebben toebehoord aan Brouwerius Men stuitte echter op het geraamte van eenvan Nidek. Op afbeeldingen heeft deze naar schatting 14- a 15-jarig meisje. Zij was echter een uitgesproken breed gezicht.

74 voor. Waterink heeft zijn twijfels niet ter plaatse kunnen uiten. Hij was de 22e juli, de dag van het communiqué naar het buitenland vertrokken en omdat ook Oosterhuis in het buitenland verbleef, konden zij slechts achteraf - na een plechtige herbegrafenis van Comenius c.s. in drie kleine kistjes op 25 juli - protesteren. Waterink vatte zijn kritiek als volgt samen: a. Uit de bestaande afbeeldingen van Brouwerius van Nidek blijkt allerminst, dat hij een zeer uitgesproken dolicho- cephaal (langschedelig)type moet zijn geweest (zoals de onderzoekers beweer­ den).In ieder geval niet iemand met een smal gelaat. Uitdrukkelijk zei prof. Matiegka: 'Zulke schedels vindt men bij M. Brouwerius van Nidek ons niet’. En Brouwerius' familie stamde uit de Krain, waar Slaven wonen! De schedel kon met enige welwillendheidb. Het is niet waarschijnlijk, dat we bij een worden toegekend aan een man van middel­bijna tachtigjarige geen vergroeide bare leeftijd. Brouwerius werd 65 jaar. frontaalnaden vinden. Tenslotte de schedel en het geraamte vanc. de Het is niet waarschijnlijk, dat iemand vóór onderste: ’Comenius’. De resten behoordenzijn 20ste jaar kapitein en ouderling is. aan iemand van hoge leeftijd, maar het bleekd. Het is niet waarschijnlijk, dat een ’onge­ dat de frontaalnaden van de schedel nog nietlukkige jongen’ kapitein wordt. vergroeid waren, hetgeen voor iemand e.van Het is niet waarschijnlijk, dat een tachtigja­ 78 nogal opmerkelijk is, maar er zijn rige in dien tijd zulk een gaaf gebit had. uitzonderingen. Verder verbaasde men Datzich zijn mij te veel onwaarschijnlijkheden bij over het aantal van twintig volkomen gaveelkaar!22'' tanden en kiezen. Wederom uitzonderlijk, maar niet onmogelijk. Ondanks de vele Hoe reageerde Oosterhuis? In zijn repliek, argumenten tégen, werd de vondst in eengepubliceerd een halfjaar na de opgra­ communiqué, gepubliceerd op 22 en 23vingen, juli, zegt hij af te zien van beschouwingen gepresenteerd als de juiste. Welke argumen­over de wijze van nummering en ook van het ten werden hiervoor gehanteerd? principe van ’aangrenzing van graven van Op de eerste plaats de aanwezigheid van driebloedverwanten'. Oosterhuis gaat nu uit van mannen in één graf; ’het enige graf als de bevindingen van Matiegka. Al analy­ zodanig’ (maar Waterink en Oosterhuis serend valt zijn oog op graf nummer 6, voerden aan dat dit niet juist was). waarin (van bovenaf gezien) als laatste vier Ten tweede betoogde Matiegka c.s. dat hetvan de acht zijn begraven: Lambert Kos onderste skelet een hoge leeftijd had. (1712), een kind van Philip le Clerq (1694), overeenstemmend met de leeftijd van Pierre le Clerq en Robert Burillon. Comenius. Als derde argument werd de Met betrekking tot de oudste drie - Ooster­ vondst van knobbels en vergroeiingenhuis liet het kind buiten beschouwing - aangevoerd. Dit duidde op reuma. Uit dehaalde hij via uitgebreid genealogisch weinige gegevens over de Amsterdamse tijdonderzoek de volgende gegevens boven van Comenius weten wij dat hij inderdaadtafel: Lambert Kos overleed op twintigjarige aan deze kwaal heeft geleden, maar reuma­leeftijd, Pierre le Clerq bereikte een leeftijd tiek kwam in deze lage landen algemeen tussen de 58 en 65 jaar en Robert Burillon

75 werd minstens 81. Een zwak punt is het van dien leeftijd afkomstig zijn. Men zou nu ontbreken van een kinderskelet. Daarnaastkunnen zeggen, dat het geopende graf gaat Oosterhuis ervan uit dat de ondersteonmogelijk nummer 8 kan zijn; men zou ook vier graven zijn geruimd (omdat men in aanjuni andere mogelijkheden kunnen denken 1928 onder ’de zogenaamde Comenius’ geen(verplaatsing, vergissing in de inschrijving). andere stoffelijke overschotten heeft Het antwoord op deze vraag willen wij gevonden). uitstellen tot na het onderzoek der andere Een aanwijzing is de overdracht van het skelettengraf ,23-1 in 1680, waarbij het niet onmogelijk is dat Heter vreemde is, dat dit antwoord niet komt. ruiming heeft plaatsgevonden. Kortom:Van de den Broek analyseert het skelet van inhoud van graf 6 stemt overeen met deBrouwerius van Nidek (en zegt dat diens vondsten van Matiegka. ’Graf 8 is in betrekkelijk korte en brede gezicht overeen­ werkelijkheid graf 6’, aldus Oosterhuis. komt met diens schedel, terwijl een eerdere En het meisje met de sieraden en de typering spreekt van een smal gelaat!). haarvlechten uit graf 3 (dat nu graf 1 moetDe analyse van het skelet van Comenius is zijn), het eerste graf dat men, gedeeltelijk,voor Van den Broek aan weinig of geen onderzocht? Zij wordt geïdentificeerd alstwijfels onderhevig.Alles te zamen genomen Geertui van der Soest. Zij werd begraven inis het dus zeer goed mogelijk het middelste en het familiegraf van burgemeester Groen­ het onderste skelet als die van Brouwerius van hout. De gegevens van Matiegka stemmenNidek en J.A. Comenius te beschouwen ... volgens Oosterhuis met die van het graf-Verdere bevestiging van dit resultaat is slechts register overeen. te verkrijgen door het onderzoek der andere Uiteindelijk moet de hier afgebeelde figuurgraven.24) de juiste plattegrond weergeven. Conclusies De reactie Oosterhuis/Waterink contra Matiegka/ Het laatste woord in dit artikel is aan één vanVan den Broek: het is de visie van amateurs, de twee Nederlandse deskundigen die zelfhoe professioneel ook, tegenover die van heeft meegegraven: prof. A.J.P. van dendeskundigen. Het is tegelijkertijd de visie Broek. Hij publiceerde bijna een jaar na devan de topografie tegenover de antropo­ opgravingen zijn bevindingen in Het logie. Waarbij men echter kan stellen dat de Nederlandsch Tijdschrift voor Genees­ antropologen te weinig hebben geluisterd kunde. Dat graf 8 (van ’Comenius’) in feitenaar de topografen en genealogen. graf 6 was (met Burillon) is volgens hem Andersom was wellicht moeilijker. onmogelijk, omdat het skelet van het kindDe antropologen van 1930 die deze skeletten niet gevonden was. Dit zou volgens hetanalyseerden, gebruikten ’geheimtaal’ die grafregister tussen de andere drie hebben voor buitenstaanders moeilijk toegankelijk moeten liggen. (Oosterhuis verklaart dit was. Het is begrijpelijk dat men uiteindelijk door ’wegzakking’.) de deskundigen het voordeel van de twijfel Over het graf dat volgens Van den Broekheeft gegeven. Maar twijfel is er, want de nummer 8 moet zijn:Opmerkelijk is de overgebleven vragen, met name rond 'Louis jeugdige leeftijd (op ten hoogste 22 jaar Guerre’te zijn nooit afdoende beantwoord. stellen) van het skelet, dat aan Louis Guerre moet worden toegeschreven, die de ambtenEn Oosterhuis? Hij vatte de zaak sportief op bekleedde van: ’capitaine des invalides eten liet haar rusten (ook al kreeg hij achteraf ancien d’eglise’ ... steun van een hoogleraar in de anatomie, Door Oosterhuis is, op grond van archiefstu­prof.dr. L. Bolk). Dat er op de plechtige die, aangetoond dat L. Guerre minstensherbegrafenis 'drie anderen' werden 57 jaar oud geworden moet zijn. Het skeletgehuldigd, A ’deed er voor hem niet zo heel (de bovenste)kan onmogelijk van een manveel toe’:Immers de hulde dien middag voor

76 de eerste maal na eenige eeuwen ... bij de plaats van zijn graf aan Comenius ,gebracht straalde ook af op de Walen, die zijn over­ schot eenmaal in hun midden opnamen, 25) Gedicht Wie zou denken dat Oosterhuis zich vervolgens uitsluitend aan zijn eigenlijke Het Comenius-museum vak, de homeopathie, zou wijden, had het Is weer rijkelijk verrijkt mis. Al voor de opgravingen had Oosterhuis een landelijk Comenius Comité opgericht Nu het met een dik dozijntje Nagels van zijn doodkist prijkt. om de plannen van Tsjechische kant ter Op een zacht fluweelen kussen overbrenging van het gebeente naar Tsjecho- Ligt de authentieke schop: Slowakije af te remmen. Oosterhuis mobili­ Daarmee groef men kort geleden seerde ’grote namen' waaronder de destijds Den beroemden doode op. bekende pedagoog J.H. Gunning. Ook burgemeester M.P. van Wettum maakte Ook het fleschje desinfectie Voor de opgegraven aard deel uit van het comité. Het doel was de Wordt daar, met het échte kurkje, restauratie van de verwaarloosde kapel. Voor het na-geslacht bewaard. Langdurige onderhandelingen met de In verband met deze vondsten, Tsjechische regering over de status van het Van historisch gróót gewicht. gebouw en het aandeel van de Tsjecho- Heb ik voor Ko Menius een Slowaken, vertraagden de 'restauratie’, in Relequi-club opgericht. feite transformatie, tot 1933. Twee jaar later Alles wat wij kunnen vinden kon het gebouw op de verjaardag van Van Comenius en zoo, Comenius als Mausoleum worden ingewijd. Doen w’als goede Vaderlanders De afronding werd bereikt in 1937. Het Aan 't Museum graag cadeau. interieur is sindsdien ongewijzigd gebleven. ’k Heb al 'n splinter van den stoelpoot Het comité van Oosterhuis schonk één van Van de stoel, waar hij op zat de gekleurde vensters. Zelf bleef Oosterhuis tot op hoge leeftijd gefascineerd door de En een scherf van het ontbijtbord Waar hij havermout van at. grote Tsjechische filosoof. In zijn lijfblad Een vermolmden sok-ophouder, 'Natura Docet’ publiceerde Oosterhuis tot 'n Stukje paedagogen-ziel, in de jaren zeventig met name over En drie milligram plombeersel, ’Comenius en de Natuurgeneeswijze’. In 1968 verscheen zelfs een compleet Dat uit zijn verstandkies viel. ’Comeniusnummer’. 'k Heb het gaatje in de voering Van de broekzak van den spruit Van den man, die bij 't begraven Haast de kerkklok heeft geluid. Tot slot een enkel woord over de pers. Kon Comenius weer opstaan Het jaar 1929 was het jaar dat Naarden Uit der Aarde koelen schoot, maandenlang de nationale en internationale Bij het zien van zijn Museum pers haalde. Met name in de week van de Lachte hij zich zóó weer dood opgraving ’zat de pers er bovenop’. Voor de destijds bekende sneldichter Clinge Doornbos uit Bussum was dit een inspiratie voor het volgende gedicht:

77 NOTEN BRONNEN 1) Rijksen, G. - Gezichten en gestalten van JanArchief Comenius Museum Naarden. Hus, p. 89. 1988. Oosterhuis, R. A.B. - Het graf van Comenius I-V. 2) Oosterhuis, R.A.B. - Johannes Amos 1925/1926. Naarder Courant 10-10-1925 t/m Comenius en Naarden, p. 7. 1928. 26-1-1926. 3) Oosterhuis, p. 50. Oosterhuis, R.A.B. - Het graf van Comenius te 4) ibid Naarden. 1925. Paedagogische Studiën, maand­ 5) Mattheus Brouwerius van Nidek (Amster­ blad voor onderwijs en opvoeding. Overdruk, 8 dam 1677-71742), oudheidkundige, dichter,pp. archeoloog, jurist). Oosterhuis, R.A.B. - De nadere vaststelling van Louis Guerre (Metz 16907-Naarden 1750) het graf van J. A. Comenius in hetjaarl929.1929. doorliep diverse officiersrangen en stierf alsPaedagogische Tijdschrift voor het christelijk kapitein van de invalidencompagnie vanonderwijs het 7-8. (Comenius nummer): pp. 201-250. garnizoen te Naarden. Hij was tevens Oosterhuis, R.A.B. - Comenius en zijn laatste ouderling van de Waalse kerk. rustplaats, tevens gids voor het mausoleum. 1938. 6) Vooralsnog bleven alle stukken in NaardenDe Kroon, Hilversum z.jr., 29 pp. tot 1884 toen zij op initiatief van burge­ meester Fabius naar Leiden werden gestuurd. 7) Oosterhuis, p. 52. 8) De originele tekeningen werden verkocht aan het Nationale Museum te Praag. 9) Oosterhuis, pp. 53-54. 10) Oosterhuis, R.A.B. - J.A . Comenius en Nederland. 1968 Natura Docet (4), p. 113 (Comeniusnummer). 11) Oosterhuis, 1928, p. 25. 12) Idem, p. 27. 13) Idem, p. 57. 14) Idem, p. 23. 15) Idem, pp. 57-59. 16) Idem, p. 33, onderstrepingen van mij (S.P.); de vertaling is van Oosterhuis en door mij in de huidige spelling overgezet. 17) Idem, p. 33. 18) Deze ’buitenlanders’ waren naast Jan Amos Comenius: M. Brouwerius van Nidek (ook in graf 8), drie leden van de familie Gun uit Schotland, Gifford Petley of Riverhead en Mr. Vincent. 19) Idem, pp. 37-38. 20) In de eerste rij liggen, zoals eerder vermeld, figuren die voor de kerk belangrijk zijn geweest, de predikanten Grouwels, De Putter, Mathon, Augier en Le Clerq (plus familieleden) en Comenius. 21) Waterink, J. - De opgravingen van het gebeente van Comenius. 1929. Paedagogisch Tijdschrift 7-8 (22), p. 196. 22) Waterink, 1929, p. 199. 23) Broek, A.J.P. van den - De identificeering van het gebeente van Johan Amos Comenius. 1930. Nederlandsch Tijdschrift voor Genees­ kunde 74.1.21, p. 2658. 24) Idem, p. 2661. 25) Oosterhuis, 1929, p. 249.

78 Van wie is het Comenius mausoleum

Dirk Dekema

In de jaren dat ik werkzaam hen als archi­er met het graf en de kapel moest gebeuren. varis van de gemeente Naarden heb ik Het graf was voor de toen jonge Tsjecho- verschillende mensen gesproken die in slowaaksede staat van bijzondere betekenis. veronderstelling waren dat het ComeniusHet resultaat van overleg tussen de verschil­ mausoleum Tsjechoslowaaks grondgebiedlende betrokken departementen was dat op zou zijn. Ook in de literatuur vindt men28 maart 1933 een overeenkomst werd daarover tegenstrijdige en verwarrende gesloten tussen de Nederlandse en Tsjecho- berichten. In het volgende artikel zal ik slowaaksede regeringen, waarbij de kapel en historische ontwikkelingen met betrekkingde ondergrond in eeuwigdurende erfpacht tot het eigendom van het gebouw op eenwerd rij uitgegeven. Tegenover een uitgifte in zetten en antwoord geven op de vraag:erfpacht Van staat een jaarlijkse vergoeding, de wie is het Comenius mausoleum. erfpachtcanon. Met het betalen van de canon erkent de erfpachter, in dit geval de Oorspronkelijk was het mausoleum onder­Tsjechoslowaakse staat, de eigendoms­ deel van het in het midden van de 15e eeuwrechten van de erfpachtgever. In de overeen­ gebouwde Mariaklooster. Dit klooster stondkomst werd de canon vastgesteld op het op de plek van de huidige Weeshuiskazerne.symbolische bedrag van één gulden, jaarlijks Het mausoleum zoals wij dat nu kennen teis betalen voor 1 juli. In 1934 werd door het het koor van de voormalige kloosterkerk.Ministerie van Binnenlandse zaken over­ Kort na de uitmoording door de Spanjaardenwogen om de grond aan de Tsjecho­ in 1572 koos Naarden definitief de zijdeslowaakse van regering over te dragen. de Republiek der Nederlanden en werdenDe overweging daarvoor was, dat men het de bezittingen van het katholieke kloosterniet in overeenstemming achtte met de overgedragen aan de stad. Vanaf dat internationale hoffelijkheid om aan een moment was Naarden eigenaar van de bevriende staat een jaarlijkse vergoeding, gebouwen. Een gedeelte werd in gebruikhoe gering ook, te vragen. Om dezelfde genomen door het weeshuis. Het koor vanreden was in overleg met het Ministerie van de voormalige kloosterkerk werd in 1652Financiën in in het kadaster vastgelegd dat de gebruik gegeven aan de Waalse gemeente.grond waarop de kapel staat vrijgesteld was Naarden kende in die tijd een aanzienlijkevan grondbelasting. Ook aan de gemeente gemeenschap van Franstalige vluchtelingenNaarden was verzocht om af te zien van het uit de Zuidelijke Nederlanden. Tot 1820heffen van eventuele belastingen aan de bleef het gebouw in gebruik bij de WaalseTsjechoslowaakse staat. Een toezegging die gemeente. In dat jaar werd het samen met dedoor de gemeente gaarne werd gedaan. rest van het complex als kazerne in gebruikNog in datzelfde jaar nam de Nederlandse genomen. De gemeente Naarden heeft inregering echter de beslissing om vanwege 1845 de kazerne, die zich toen in een zeerstaatsrechtelijke bezwaren toch niet over te slechte staat bevond, in eigendom over­gaan tot overdracht en dus bleef de erfpacht- gedragen aan het Rijk. overeenkomst bestaan. Vanaf 1871 was het algemeen bekend datDe kapel werd gerestaureerd en ingericht op Comenius in de voormalige Waalse kerk vankosten van Tsjechoslowakije en op 28 maart Naarden was begraven. Na de opgraving1935 en werd het Comenius mausoleum offi­ identificatie van het gebeente in 1929 stondcieel geopend. de Nederlandse regering voor de vraag Nadatwat Duitsland in 1939 Tsjechoslowakije

79 L: »

De herbegrafenis plechtigheid in 1929

binnenviel en grotendeels inlijfde bij hetsituatie gekomen. Duitse Rijk, ontstond er voor de Neder­Het bovenstaande is gebaseerd op gegevens landse regering een lastige situatie. uit de literatuur en het Naardense gemeente­ Men wilde in geen geval de Duitse regeringarchief. Volgens het kadaster is de kapel nog erkennen als rechtsopvolger van Tsjecho-altijd eigendom van de Nederlandse staat en slowakije. Besloten werd tot een eenzijdigewordt geen melding gemaakt van een beëindiging van de erfpachtovereenkomst.eventuele hernieuwing van het erfpacht­ Daartoe werd in de openbare registers vancontract. Maar of en in hoeverre na 1941 het kadaster de Tsjechoslowaakse staat alscontacten zijn geweest tussen de betrokken erfpachter doorgehaald en werd het perceelpartijen, de Tsjechoslowaakse en Neder­ weer op naam gesteld van de Nederlandselandse staat en de gemeente Naarden, zal staat. Voor zover mijn gegevens strekken,blijken als deze archieven na vijftig jaar is er sedertdien geen verandering in dezeopenbaar worden.

80 Comenius op ’Pathmos’ (Berghuysen?)

H. Schaftenaar

Nadat in 1871 bekend werd dat ComeniusZo indoet de gissing toch dienst. de Waalse kapel te Naarden was begraven,Sindsdien is er aan dit vraagstuk weinig kwam meteen de vraag naar voren "Waaromaandacht meer besteed en werden de in Naarden en niet in Amsterdam?”. theorieën over Comenius’ relatie met De Tsjechen die de kapel bezochten, Naarden, bij gebrek aan bewijs, naar het rijk vroegen het aan de Naarders en de verhalen-der fabelen verwezen. stroom kwam op gang:Comenius zou in Twee jaar geleden maakte drs. S. Poolman2’ Naarden hebben gewoond ... Comeniusmij zou echter attent op het feit dat Comenius in tijdens een bezoek bij de Waalse predikanteen brief van 7 mei 1664 vermeldde dat hij Grouwels zijn overleden ... Comenius zouzich na een inspannende arbeidsperiode, zijn gestorven op de buitenplaats van zijnbuiten Amsterdam wilde terugtrekken op beschermer te Valkeveen. Volgens Comenio-’een Pathmos’. Voor J. Kvacale, een loog Oosterhuis1’ zijn deze verklaringenTsjechisch te Comenioloog, was dat de vinden in de Tsjechische literatuur. Ookaanleiding het om te suggereren dat er wellicht verhaal waarbij men Comenius op Crailoeen landhuis met die naam bestond in of zou begraven: rond Naarden. Dat landhuis zou dan in het De Amsterdamse patriciërs hadden in Crailo,bezit zijn geweest van de Amsterdamse een gemeente, die aan Naarden grensde,koopmansfamilie hun De Geer of van de Waalse familiegraven op het daar aanwezige kerkhof,predikant J.L. Grouwels. Deze opmerkin­ omdat de bodem in Noord-Holland en genvooral waren voor mij de aanleiding om een en die van Amsterdam zeer vochtig is, zodat anderde verder te onderzoeken. graven zich terstond met water vullen. CrailoZoals verwacht komt de naam Pathmos, het ligt iets hoger dan de omgeving en ook Grieksede eiland waar de apostel Johannes de graven zijn er dus hoger. Komensky woondeOpenbaring schreef, niet voor als toponiem jaren lang in de villa van Laurens de Geerbinnen en de grenzen van de gemeente Naar­ zou ook in het graf van zijn Maecenas den. Maar op de reliëfrijke zandgronden ten begraven worden. Maar aangezien er toenoosten van de Vesting lagen in 1664 wel juist een epidemie in Amsterdam heerste, enkele ’Pathmossen’ (zo zal Comenius het ontstond er strijd over de vraag of men zijnwel bedoeld hebben), waar men zich stoffelijk overschot op het Crailose kerkhofuitstekend kon terugtrekken om uit te zou mogen begraven. Het gevolg was, datrusten. Ik denk hierbij aan enkele kleine Comenius' lijk naar Amsterdam teruggevoerdparadijsjes, die in het bezit waren van zeer moest worden. Toen men hierbij Naardenvermogende patriciërs3’. Kosten noch passeerde, gaf de toenmalige Waalse predi­moeite werden door hen gespaard om daar kant toestemming het lijk in zijn kerk ter op relatief korte afstand van Amsterdam een aarde te bestellen en wel in het koor. ‘Goois Arcadië’ te scheppen. Eén van die Natuurlijk is dit hele verhaal een verzinsel,paradijsjes was de hofstede Berghuysen4’, vervolgt Oosterhuis en eindigt dan metwaar de de Waalse predikant J.L. Grouwels, de zinnen:Waar de waarheid faalt, tiert de volle neef van Laurens de Geer (de maece­ gissing welig. Maar waar ze welig tiert, is zenas van Comenius) woonde3’. Sterker nog, een stille uitnodiging aan de ernstige onder­op 2 oktober 1699 werd de hofstede Berg­ zoeker om de waarheid te ontdekken, diehuysen door de weduwe van Gerard de Geer daar stellig in de bodem verborgen ligt. (Gerard was de erfgenaam van Laurens)

81 fy *4, ~ .^^w stw i»-Hj8*rr** ;-. ■

Gezicht op het IJ van de Diemerdijk tekening van Rembrandt ca. 1650

verkocht6'. NOTEN Het buitengoed Berghuysen was dus in de 17e eeuw het eigendom van Ds. Grouwels 1) Oosterhuis, R.A.B. - Johannes Amos Comenius en Naarden. 1928. Uitgave en/of de familie De Geer. drukkerij 'De Kroon', Hilversum, pp. 55-56. Als men hierbij nu denkt aan de relaties 2) Poolman, S. - Comenius tussen Amsterdam en tussen Comenius, de familie De Geer en de Naarden. 1990. 'De Omroeper', historisch predikant Grouwels7', ... wordt het dan niet tijdschrift voor Naarden, jrg. 3 nr. 1. 3) Bijvoorbeeld de hofsteden Kommerrust, Oud heel verleidelijk om te veronderstellen dat Bussem, Oud Naarden, Valkeveen en Comenius een deel van zijn oude dag op de Berghuysen. De eerste vier waren in het bezit buitenplaats van zijn vrienden te Naarden van rijke Amsterdammers (Uyttenbogaard, zou hebben kunnen doorgebracht? Voor Hinlopen, De Wilhem, Schuyt, Reynst), die evenals De Geer kunst- en wetenschap Comenius zou het landelijke en bovendien minnende vrienden hadden. Zo verbleef voor hem goed bereikbare Berghuysen, bijvoorbeeld op uitnodiging van Hinlopen, vergeleken met het zomers onaangename Vondel op Oud Bussem. 4) Het huidige, inmiddels verkavelde landgoed Amsterdam, ongetwijfeld een ’Pathmos’ Berghuis aan de Huizerstraatweg ligt op de geweest kunnen zijn! plaats van het voormalige Berghuysen. Als deze veronderstelling juist is, dan heeft De hofstede was circa 20 hectare groot en Comenius Naarden en de Waalse kerk beter bestond uit een herenhuis annex boerderij. 5) In een gedicht van vóór 1659 over Kommerrust gekend dan tot dusver werd aangenomen. maakt de dichter Jan Vos reeds melding van Waarom Comenius in Naarden begraven is, ds. Grouwels op Berghuysen. kan ik nu verder afdoen met hetgeen In de verpondingskohieren uit 1740 (GAN) Oosterhuis reeds in 1928 schreef8', want ook wordt 'De Waterkamp van Dom. Grouwel’ genoemd, welke tot Berghuysen behoorde. hij veronderstelde een relatie tussen In het archief van Stad en Lande van Gooiland Comenius en de Naardense dominee vermeldt een Memorie van 14 april 1775, dat Grouwels, alhoewel hij deze niet via de 'Do Grouwels, Fransche Predikant' in 1667 buitenplaats Berghuysen liet lopen. Ooster­ schaarrecht had gekocht, in relatie met de hofstede Berghuysen. In hetzelfde archief huis ging er vanuit dat Comenius zelf, bij zijn vermeldt een 18e eeuwse brief van Helena leven, over de plaats van zijn teraarde­ Heshuysen, dat J.L. Grouwels voorheen bestelling heeft beschikt. Waarom Comenius eigenaar was van de hofstede Berghuysen. 6) Pogingen door mij ondernomen om de 17e zijn keus vestigde op de Naardense kapel, eeuwse koopcontracten van Berghuysen op te werd door Oosterhuis verklaard met het feit sporen, hadden in het kader van dit onderwerp dat het kerkje klein en eenvoudig was tot nu toe als resultaat dat aangetoond werd (Comenius was afkerig van praal en pracht dat Vrouwe Maria Barnarts, de weduwe van Gerard de Geer, op 2 oktober 1699 de bij een begrafenis en streefde naar eenvoud). hofstede Berghuysen verkocht. Gerard de Bovendien was de Waalse kerk bestemd Geer, heer van Oosterby en commissaris van voor een gemeenschap die grotendeels uit zijne Koninklijke Majesteit van Zweden, was vluchtelingen bestond. Een waardige laatste reeds in 1687 overleden (RANH, Oud rechterlijk archief Naarden, inv. 3069 p. 32). rustplaats voor het lichaam van banneling 7) Poolman, S. - op. cit. Comenius, die ooit schreef:Ik hoop dat mijn 8) Oosterhuis, R.A.B. - op. cit. pp. 16-17. lichaam de rust beschoren mag zijn, die mijn9) Tonkelaar, A.J. den - Naarden en Comenius. leven niet ten deel viel.9' Spiegel Historiael II, 12 (1967), pp. 688-692.

82 Honderd jaar Comenius Museum, een overzicht

S. Poolman

Het Comenius Museum te Naarden is voortgekomen uit een herdenking van de driehonderdste verjaardag van Jan Amos p COMENIUS'-FEESTEN, L ett. Naarden, 28 Maart 1892. Comenius op 28 maart 1892 te Naarden. g j ------.— De herdenking bestond uit een drietal j|| Bewijs van Toegang- onderdelen: een herdenkingsbijeenkomst !| tot de plechtigheid in de Groote Kerk. met muziek en zang in de Grote Kerk, de ?D I n. V, I)e le Voorzitter, onthulling van een gedenkteken op het pj g -uez qj ig| reent recht van toegang tot ae Ruysdaelplein en de opening van een S I tentoonstelling en tot het Si I bijwonen van de onthulling. expositie in een bovenkamer van het raadhuis. Deze expositie zou uitgroeien tot I.« J. Egbers re - Naardp.rü/S » * ™ een permanente tentoonstelling. Het initiatief tot de herdenking van 1892 waswaaronder de minister van Buitenlandse uitgegaan van een jonge luitenant, A.N.J.Zaken, mr. G. van Tienhoven. Fabius. Naast de organisatie zorgde hij voorNaast individuele leden stonden ook de stad het ontwerp van het monument en de tekstAmsterdam en de Amsterdamse Universi­ van een Comeniuscantate (op muziek gezetteitsbibliotheek op de ledenlijst van de doorC. Andriessen)1). Bovendien wist hij deDuitse Comenius Verein. Prof.dr H.C. familie De Roeper te overreden twee Rogge, ook een lid van het eerste uur (en belangrijke zeventiende eeuwse documentenlater lid van dc Nederlandsche Comenius af te staan voor de expositie. Vereeniging) hield tijdens de herdenking in De herdenking te Naarden, die plaatsvond1892 te Naarden een feestrede in de Grote in de middaguren, was ’s ochtends vooraf­ Kerk. gegaan door een bijeenkomst van de Nederlandsche Comenius Vereeniging te De oudheidkamer in het raadhuis, 1892-1923 Amsterdam. Dit gezelschap kwam bijeen in ’Het Huis met de Hoofden' aan de Keizers­ Vanaf 1895 verdwenen alle sporen van de in gracht 123, het voormalige bezit van de Amsterdam opgerichte Comenius Vereeni­ familie De Geer waar Comenius in 1656 ging. Het enige blijvende resultaat van haar enkele maanden had gelogeerd. De Neder­ werkzaamheden was een zustervereniging in landsche Comenius Vereeniging, een Naarden. Deze werd op 21 juni 1893 gezelschap van hoofdzakelijk academici, opgericht door wethouder G.J. van Eyken, was in eerste instantie een zijtak van de die ook een officiële, koninklijke goed­ Duitse Comenius Verein. Deze was op keuring voor de vereniging wist te ver­ 10 juni 1891 opgericht te Berlijn en had krijgen. Het doel van de vereniging, onder belangstellenden in heel de wereld opge­ voorzitterschap van burgemeester H.M. roepen ’Mitglied’, ’Stifter’ of ’Patron’ te Wesseling, was ’het door de zorgen van worden. Tot de leden van het eerste uur Fabius gestichte museum in stand te houden behoorden dan ook Tsjechen uit de toen­en uit te breiden’. malige dubbelmonarchie, enkele Ameri­ Veel initiatief ging er aanvankelijk van deze kanen en enkele bekende Nederlanders, vereniging niet uit, althans het notulenboek

83 maakt tusschen 1894 en 1907 van geen enkele bestuursvergadering melding. De verzame­ ling, niet anders dan wat luitenant Fabius in 1892 had weten bijeen te garen, bleef in den staat waarin ze zich destijds bevond en kon op geen vermeerdering wijzen. In de bovenzaal bleef alles zoals het was. De kransen lagen er even rustig in hun kasten als het Vestibulum (...) van Comenius in zijn door de stad Praag geschonken etalagekast. Tussen 1905 en 1909 werd de verzameling ’opgefrist’ en opnieuw geordend; de stad Praag schonk naast voornoemde vitrine ook 500 gulden, terwijl twee Tsjechische vereni­ gingen uit Amsterdam eveneens financiële bijdragen stuurden.Deze ... twee vereeni- gingen ... Osvëta en J.A. Komensky, hielden geregeld haar jaarlijksche bedevaarten naar de stad Naarden, soms op den zelfden dag, als de onderlinge verstandhouding goed was, soms met tusschenruimte van een week als de harmonie was verstoord. De stichting van de Tsjechoslowaakse republiek in 1918 gaf nieuwe impulsen voor de Comenius-herdenking en het museum.Het Spaanse Huis exterieur Het enthousiasme werd met name vertegen­ woordigd door prof. F. Drtina die in samenvoeging van Naarden en Bussum, Nederland een lezingentournee hield metwerd J.A. van Eyken Nieukerk voorzitter, zijn grote Tsjechische voorvader als onder­een stiefzoon van de oprichter der vereni­ werp. In feite was Drtina uitgenodigd doorging. Omdat Nieukerk in 1922 verhuisde de gemeente Amsterdam voor de onthullingnaar Den Haag werd het voorzitterschap van een sokkel, die nooit een standbeeldovergedragen van aan wethouder J. Smits. Comenius heeft gedragen. (De gipsmodellenOnder zijn leiding richtte de vereniging zich belandden in het Comenius Museum.) met de Tsjechische regering totB. en W. van Via het enthousiasme van Drtina en andereNaarden met het verzoek het museum te Tsjechoslowaken, ondersteund door verhuizen naar een beter onderkomen, te bekende Naardense kroniekschrijvers alsweten ds het Spaanse Huis aan de Turfpoort- F. W. Drijver en wethouder H. J. Maas, straat, een rijkseigendom. De Tsjecho­ beiden lid van de Comenius Vereniging,slowaakse ambassade te Den Haag ver­ kreeg Naarden in 1920 wel een standbeeld.klaarde zich daarbij bereid de kosten op zich Dit borstbeeld, ontworpen door J. Stra-te nemen van transport en (her)inrichting. chovsky werd geschonken door de Tsjecho­In de loop van 1923 en 1924 werd het slowaken. voorstel gerealiseerd; het eigenlijke museum werd ondergebracht in het achterste gedeelte van het in zijn huidige vorm uit 1615 In het Spaanse Huis, 1924-1992 stammende huis, dat eerder als raadhuis, Tot het jaar 1921 waren de burgemeestersstadswaag en militaire bakkerij had gediend. van Naarden tevens voorzitter van de Het voorste gedeelte van het pand werd Comeniusvereniging. Toen in 1921 debestemd als woonhuis voor een onder- benoeming van een nieuwe burgemeesterhuurder/opzichter. De officiële opening stagneerde, omdat de regering dacht aangeschiedde een op de herdenkingsdag van de

84 begrafenis van Comenius: 22 november 1924. Het jaar 1924 is voor het Comenius Museum een jaar met tegenstellingen geweest. Aan de ene kant was er sprake van een nieuw elan, een mooi onderkomen en enkele fraaie aanwinsten, waaronder een zeldzaam exemplaar van een van zijn belangrijkste werken, het in 1656 uitgegeven verzamelde hoofdwerkOpera Didactica Omnia, nu nog één van de pronkstukken uit de verzameling. Aan de andere kant werd het jaar afgesloten met een groot financieelComeniusmuseum, interieur met de voormalige tekort en een te gering aantal verenigings-bakkersovens links leden (in 1924 ongeveer vijftig die ƒ 50,- contributeerden). geven dat de verkoop van boeken de Van diverse kanten werd derhalve voorge­aandacht zou afleiden van de tentoon­ steld de vereniging een nationaal karakterstelling. te geven en onder voorzitterschap te stellenNa de opwinding rond het onderzoek naar van een hoogleraar pedagogiek. Het het gebeente van Comenius in 1929 en de driehoofdig bestuur weigerde dit echtertotstandkoming en van het Comenius Mauso­ breidde het aantal in 1925 uit met twee leum aan de Kloosterstraat (1933-1937), lokale ingezetenen. gebeurtenissen waarbij ook het museum Uit dit feit blijkt reeds, dat de Vereniging onder een grote belangstelling stond, werd verder alleen een plaatselijke betekenis zouhet stil aan de Turfpoortstraat. In de hebben, goeddeels bestaande uit het beheeroorlogsjaren werd het belangrijkste deel van van het kleine museum en de ontvangst de collectie tot driemaal toe opgeborgen in jaarlijks op 28 maart van Tsjechen op hetde kelder. Dit betekende niet dat het Raadhuis (...). museum ook werd gesloten. Met uitzonde­ Wanneer men zich bepaald zou hebbenring tot van de mei-dagen en een korte periode plaatselijke, passieve representaties van in 1944 bleef het Spaanse Huis, al of niet met ’Leven en werk van Comenius’ zou verdereeen rompcollectie, toegankelijk. Na het bespreking achterwege kunnen blijven, maaroverlijden van voorzitter J. Smits in 1943 men heeft de geestelijk/culturele invloed vanloodste penningmeester J. M. A. van Rooyen Comenius geweerd door het verbieden vanhet de Spaanse Huis door de laatste oorlogs­ verkoop door de conciërges van het museumjaren. van de Nederlandse vertalingen van zijnIn het jaarverslag over 1945 werd speciale beroemde werken (...) Deze vreemde dank betuigd aan de conciërge, mevrouw negatieve houding bleef bestaan tot beginVan Oostrom:Niettegenstaande de Duit- 1967toen de Vereniging (...) spontaan schers haar jongsten zoon gevangen namen uitdoofde en het beheer van het Museumen door later fusilleerden, bleef zij haar taak met het gemeentebestuur van Naarden ter handtoewijding vervullen. werd genomen. Na de oorlog werd het voorzitterschap van Deze harde, maar terechte kritiek werd de Comeniusvereniging waargenomen door uitgesproken door dr R.A.B. Oosterhuis,burgemeester J.E. Boddens Hosang. destijds de grootste Nederlandse Comenius-Hiermee werd een oude traditie hersteld: kenner. Hij vertaalde al in het begin vanvoor de het eerst sinds 1921 was een burge­ jaren twintig diverse werken van Comenius,meester van Naarden weer voorzitter van de die ondanks zeer positieve recensies toenVereniging. niet via het museum mochten worden verkocht. Als officiële reden werd opge-Het is hier niet de plaats om uitgebreid in te

85 gaan op de invloed die de toestand in Een nieuwe start, 1967 Tsjecho-Slowakije na 1948 en de Koude Oorlog hebben gehad op het museum enTussen het 1963 en 1967 is het museum wegens beleid van de diverse besturen. In het een restauratie gesloten geweest. algemeen heeft het bestuur zich op het De officiële heropening vond plaats op standpunt gesteld dat ’politiek’ vermeden6 november 1967. Het voorzitterschap van moest worden en in dat kader werd bijvoor­de nieuw opgerichte Stichting Comenius beeld aangeboden financiële steun vanMuseum of werd waargenomen door burge­ via de Tsjechoslowaakse ambassade afge- meester N.J.C. Cramer, die later werd wimpeld. Men wilde een onafhankelijke,opgevolgd door H.J. Kastein, die in de jaren museale koers varen. tachtig nog enkele jaren als bestuurslid terug Incidenten waren echter niet altijd te zou keren. vermijden. Bij een herdenking in 1972 aanDe gemeente benoemde in 1963 een klassiek de voet van het - in 1957 door de Tsjechischeopgeleid theoloog, ds A.J. den Tonkelaar regering aan Naarden geschonken - stand­als conservator. Aangezien hij als dominee beeld weigerde de Tsjechische ambassadeurook de Hervormde Gemeente te Bussum op het laatste moment een krans te leggen.moest bedienen, kwam het dagelijks beheer Wat was het geval? Eenmaal ter plekke na de heropening in handen van H.H.J. gearriveerd, bleken er protestbordjes te zijnHeule, afkomstig uit de verzekeringswereld. geplaatst met de namen van Tsjechische Deze zakenman en kunstkenner opende op dissidenten in gevangenschap. De toen­7 juni 1968 een Religieus Kunstkabinet dat malige directeur van het museum, H.H.J. ingericht was op de bovenverdieping van het Heule, heeft na een kort overleg de bordjesComenius Museum. Heule, aanvankelijk persoonlijk weggehaald. (’Geen politiekonbezoldigd werkzaam, gaf hier vooral rond Comenius die zelf boven alle partijenruimte aan door de religie geïnspireerde stond.’) Het incident haalde de landelijkeschilders. Tegelijkertijd bracht hij met veel pers en in de Tweede Kamer werden er energie en religieus getinte bevlogenheid het vragen over gesteld. nieuwe Comenius Museum naar buiten. Met het noemen van directeur Herman Heule hield veel lezingen, leerde Tsjechisch, Heule, zijn we beland in de roerige jaren voerde een omvangrijke correspondentie, zestig. Roerig, met name in en na 1968, hetvergrootte de bibliotheek en leidde ook jaar van de Russische inval in Tsjecho- buiten de openingstijden rond. Zijn ambities Slowakije. Het Spaanse Huis werd, tegen voor het museum waren hoog. Het museum zijn karakter en doelstelling, een ont­ zou een ’wereldcentrum’ moeten worden en moetingscentrum voor Tsjechoslowaaksein ieder geval een rijksmuseum. Zijn vluchtelingen en emigranten. De bezoekers­plannen waren niet haalbaar gezien de aantallen waren voor die tijd dan ook beperkte financiële middelen, waarover hij spectaculair hoog. Een schaduwzijde wasdan ook regelmatig in jaarverslagen en het gerucht of feit dat de Tsjechische brieven klaagt. Daarnaast had Heule het geheime dienst belangstelling had voorpolitieke de klimaat niet mee, hetgeen hier­ handtekeningen en opmerkingen in deboven al enigszins werd geïllustreerd. gastenboeken van Museum en Mausoleum.Hij verliet het museum bij zijn pensionering Beide boeken werden dan ook enige tijdop 65-jarige leeftijd. Zijn Religieus Kunst­ veilig opgeborgen. Dat van het Mausoleumkabinet was inmiddels vervangen door een kwam pas in november 1990 bij het bezoektentoonstelling over ’Comenius en de van Alexander Dubcek weer tevoorschijn.boekdrukkunst’, geschonken door het Het zal ook voor de huidige president Zuidmoravisch Provinciaal Volksbestuur Vaclav Havel een bijzondere ervaring zijnBrno in 1975. geweest om als voormalig dissident (22 maart 1991) juist in dit boek zijn hand­ tekening te zetten.

86 1982-1992 worden met vertegenwoordigers van een democratische Tsjechische en Slowaakse Na een interimfase van enkele jaren, waarbijFederale Republiek. Vrij reizen is in dit land het beheer werd uitgeoefend door de heer voor het eerst sinds decennia weer algemeen L.E. Beszelzen, heeft het museum vanaf mogelijk; het bezoekersaantal van het 1982 in relatieve stilte gewerkt aan een museum is dan ook spectaculair gestegen: gezonde basis. Vanuit het standpunt dat van gemiddeld 3000 in het begin van de jaren eerst een aantal praktische zaken intern optachtig via 8000 in 1990 tot 17.000 in 1991. orde moest zijn, voordat men ’naar buitenHet aandeel van de Tsjechen en Slowaken kon’, werd een aantal essentiële zaken hierin steeg van 40% naar ruim 70%. aangepakt. Eén en ander onder leiding vanDit aantal kon in het Spaanse Huis niet meer de voorzitters ds El. Noordermeer, M.J. van op een verantwoorde manier worden Baaien, mr F.R.J. Baron van Hövell tot ontvangen. Dit gegeven, gecombineerd met Westerflier, penningmeester mevrouw G. de zorgen over de klimaatbeheersing, (de Gootjes en het beheer van ondergetekende.oudste boeken moesten derhalve uit de Overigens is een oude wens van de voor­expositie genomen worden) en het gegeven noemde Oosterhuis min of meer gereali­ dat de Weeshuiskazerne leeg stond, hebben seerd: bij het beheer en het bestuur van hetertoe geleid ’ja’ te zeggen tegen een verhui­ museum werden en zijn in de loop der tijd zing. Bovendien biedt de lokatie naast het historici, slavisten en klassiek opgeleide Mausoleum grote praktische voordelen. Het theologen betrokken. Daarnaast zijn in Comeniusde Museum gaat een bloeiende voorbereidingsfase voor het jubileum toekomst tegemoet. professionele krachten op het gebied van de museologie, de public relations en het bibliotheekwezen actief. Het al te plaatse­ NOTEN lijke karakter, waarmee Oosterhuis een te 1) Eleide, M.J. A. van der - Gedenkboek geringe ’professionaliteit’ bedoelde, is Comeniusfeesten, TVE, 1987, pp. 177-180. geleidelijk ten goede veranderd. Wat veranderde er na 1982 in praktische zin? De tentoonstelling kreeg een thematischeCITATEN UIT opbouw en een andere opstelling, in de Rooyen, J.M. A. van - Jaarverslag 1945, Come­ vitrines werd verlichting en heldere kleur nius Museum aangebracht. De Rijksgebouwendienst Oosterhuis, R.A.B. - Johannes Amos Comenius zorgde voor enkele belangrijke verbete­ en Naarden. De Kroon, Hilversum 1928. ringen. Belangrijk was ook het maken vanOosterhuis, R.A.B. - Lotgevallen van het een beleidsplan, een reorganisatie van de Comenius-museum. Natura Docet (Comenius- bibliotheek en de produktie van een nieuwenummer) 1968. catalogus. Daarnaast werd een aantal activiteiten uitgebreid: het museum stelde zijn ruimte vaker dan voorheen ter beschik­ king voor recepties, lezingen en evene­ menten als Open Monumentendag, AVRO’s Ontdek je Plekje, NCRV's Kerkepad, het Foto-Festival en Koninginne­ dag. Het jaar 1989 en het vooruitzicht op 1992 gaven het museum en de Comenius-herden- king een nieuwe impuls. Comenius past als cosmopoliet uitstekend in de Europese integratiegedachte. Dit valt samen met zijn vierhonderdste verjaardag, die gevierd kan

87 Het Comenius Museum, een nieuwe toekomst tegemoet

Birgitta Feijen

In 1992 wordt het feit herdacht dat de Spaanse Huis, dat een belangrijke plaats Tsjechische geleerde Jan Amos Comeniusinneemt in de geschiedenis van Naarden, ligt 400 jaar geleden in Moravië werd geboren.op tien minuten loopafstand van het Dit herdenkingsjaar zal nationaal en mausoleum, hetgeen een efficiënt beheer internationaal worden gevierd met sym­ van beide lokaties in de weg stond. posia, tentoonstellingen, lezingen, artikelenOok beantwoordde het Spaanse Huis niet en radio- en televisieprogramma’s. meer aan de eisen die in deze tijd aan een In Nederland en met name in Naarden, demuseumgebouw worden gesteld. De slechte stad waar Comenius begraven ligt, wordenklimatologische omstandigheden, onder tal van activiteiten georganiseerd. Een vanandere de hoge relatieve vochtigheid, de belangrijkste gebeurtenissen is de hadden tot gevolg dat expositie van de opening van het nieuwe Comenius Museumoriginele werken van Comenius niet op 16 mei 1992 in de voormalige Weeshuis­mogelijk was. kazerne in de Kloosterstraat in Naarden- Ook de toegankelijkheid van het Spaanse Vesting. Huis voor minder validen was ontoereikend. In 1990 kocht de gemeente Naarden de Alleen een deel van de expositie op de Weeshuiskazerne aan, die door het vertrekbegane grond was voor hen te bezichtigen. van de militairen uit Naarden vrij kwam. De verouderde museumpresentatie over De gemeente Naarden bood het museumComenius, de in 1967 geschonken door de gelegenheid de nieuwe bewoner van eenTsjechische regering, was eveneens qua deel van de gerestaureerde Weeshuis­ inhoud, educatieve aanpak en vormgeving, kazerne te worden. Een unieke kans vooraan herziening toe. het Comenius Museum, dat sinds 1924 In de nieuwe behuizing van het museum in gevestigd was in het Spaanse Huis aan dede Weeshuiskazerne behoren deze pro­ Turfpoortstraat. blemen voorgoed tot het verleden. De Weeshuiskazerne grenst aan het mauso­De klimaatbeheersing van het gebouw is leum, waar Comenius begraven ligt. Het aangepast aan de klimatologische eisen die

■ H

Voorgevel nieuwe Comeniusmuseum, oude en nieuwe toestand, tekening 1991

88 aan het exposeren van onder andere boekenstelling. Zijn streven naar vrede en broeder­ worden gesteld. Het museum is toegankelijkschap onder de mensen vindt men terug bij voor minder validen. Er is een brand- enorganisaties als de Verenigde Naties, de inbraakbeveiligingsinstallatie aangebracht.UNESCO, het Internationaal Hof van Door de verhuizing is een aantrekkelijkeJustitie en de Wereldraad van Kerken. combinatie van museum en mausoleum ontstaan. Comenius als symbool van vrijheid

Theoloog, filosoof en pedagoog Comenius heeft zich gedurende zijn hele leven ingezet voor de bevrijding van zijn Het Comenius Museum streeft ernaar de vaderland en van de protestantse christenen. nagedachtenis van Jan Amos Comenius Voorin de Tsjechen en Slowaken heeft ere te houden en zijn werken onder de Comenius door de eeuwen heen zijn aandacht te brengen. Daarbij wordt een betekenis behouden als symbool van beeld gegeven van Comenius als theoloog,vrijheid. Het aandeel van de Tsjechen en filosoof en pedagoog en de zaken waarSlowaken als individuele bezoeker en in Comenius ook belangstelling voor had,groepsverband zoals aan Naarden is de laatste de politiek, de taalkunde, het drukkenjaren en onder invloed van de versoepelde uitgeven van boeken, de cartografie enreismogelijkheden de enorm toegenomen. natuurwetenschappen. Het museum geeftIn 1991 bezochten ongeveer 25.000 mensen hier inhoud aan door een presentatie overhet Comenius Museum en Mausoleum. het leven en werk van Comenius in te Ruim driekwart van de bezoekers was richten, het verzamelen van zijn oorspronke­afkomstig uit de Tsjechische en Slowaakse lijk oeuvre, het geven van voorlichtingFederale en Republiek. informatie, het stimuleren van onderzoek,Zowel de teksten in de vaste presentatie, als het organiseren van lezingen en bijeen­in de wisselende exposities en in de video­ komsten en het houden van wisselendeprogramma’s zullen dan ook voor de tentoonstellingen. Tsjechen en Slowaken en andere buiten­ landse bezoekers worden vertaald in het Homo Universalis Tsjechisch en in het Engels.

In het nieuwe museum in de Weeshuis­ Wisselende tentoonstellingen kazerne wordt de bezoeker door middel van de vaste presentatie een beeld gegeven vanDe belangstelling van de Nederlandse Comenius als 'Homo Universalis’. Het wasbezoekers voor Comenius zal de komende in de zeventiende eeuw niet ongebruikelijkjaren worden gestimuleerd door een actief dat een geleerde zich met zoveel mogelijken gevarieerd tentoonstellingsbeleid. Op de verschillende onderwerpen bezighield. eerste verdieping van het museum is een Comenius was, net als zijn tijdgenoten Renéruimte gecreëerd voor wisselende exposities, Descartes en Constantijn Huijgens een waar onderwerpen die niet of nauwelijks in universeel mens. de vaste presentatie aan bod komen, worden In de presentatie zal duidelijk worden datuitgewerkt de en tentoongesteld. Thema’s als ideeën en werken van Comenius niet alleen’Comenius en de cartografie in de zeven­ in de zeventiende eeuw van grote invloedtiende eeuw' en 'Het historisch kinderboek waren, maar ook in latere tijden actueel door de eeuwen heen’ staan als mogelijke blijven. Het zijn de pedagogische ideeëntentoonstellingen van gepland voor 1993. Comenius die in de eeuwen na zijn doodBij het de opening van het nieuwe museum eerst erkenning krijgen. Vanaf de tweedewordt een tentoonstelling georganiseerd van helft van de negentiende eeuw komen ookprenten van de zeventiende eeuwse Tsjechi­ de theologische, filosofische en politiekesche kunstenaar W. Hollar (1607-1677), een gedachten van Comenius weer in de belang­tijdgenoot van Comenius. Deze werken zijn

89 vertoond over Comenius, waarvoor door onder andere Teleac opnamen zijn gemaakt in landen waar Comenius heeft gewoond en h 0 .fi' gewerkt zoals de Tsjechische en Slowaakse Federale Republiek, Hongarije, Polen, Duitsland, Engeland, Zweden en Neder­ land. Op de eerste verdieping van het museum wordt de bibliotheek ingericht. De biblio­ theek bevat een zeer uitgebreide collectie werken van en over Comenius en is voor geïnteresseerden toegankelijk om werken te raadplegen en te bestuderen.

Het nieuwe Comenius Museum is vanaf 17 mei 1992 geopend van dinsdag t/m vrijdag van 10.00-17.00 uur en op zaterdag, zondag en feestdagen van 12.00-17.00 uur. In de periode van de herfstvakantie tot Pasen is het museum te bezoeken op dinsdag t/m zondag van 14.00-17.00 uur. Op 25 en 31 Wenceclaus Hollar, zelfportret, 1649 december en 1 januari is het museum gesloten. afkomstig uit de collectie van Museum Boymans-van Beuningen in Rotterdam. Wenceslaus Hollar neemt in de prentkunst, die in de zeventiende eeuw op haar hoogte­ punt is, een bijzondere plaats in. Behalve topografische gezichten, landschappen en klederdrachten bracht Hollar beroemde kunstcollecties in prent. Daaronder bevond zich die van zijn belangrijkste opdrachtgever Graaf Arundel. Hollar volgde hem naar Engeland, waar hij, met een onderbreking van enkele jaren, zijn verdere leven heeft doorgebracht. In 1624 maakte Hollar tijdens het verblijf van Comenius in Engeland één van de bekendste portretten die van Come­ nius zijn vervaardigd. In de najaarstentoonstelling zal worden getoond hoe ook hedendaagse kunstenaars beïnvloed worden door Comenius en zijn werk. De Tsjechische kunstenaar Jiri Kolar (1914), woonachtig in Parijs, heeft in opdracht van de Stichting Comenius 1592-1992 een zevental collages gemaakt. In combinatie met recent ander werk van Kolar zullen deze collages worden tentoon­ gesteld. Naast de vaste presentatie zal er in het museum een videoprogramma worden

90 Activiteiten van de Stichting Tussen Vecht en Eem

Mededeling Open Dag 1992 Burgemeester Visser was gastheer op het monumentale stadhuis, waar door de gemeente De Open Dag T. V.E. wordt dit jaar gehou­het aperitief werd aangeboden. den in Hilversum op zaterdag 26 september’s Middags werden vijf excursies, onder andere 1992. naar stadhuis en museum, torenfort Ossenmarkt, Het programma wordt opgesteld in nauwemolen de Vriendschap en de gerestaureerde samenwerking met de Historische Kring begraafplaats Landscroon, zeer druk bezocht. De Open Dag werd afgesloten met een muzikale Albertus Perk. bijeenkomst in de Nederlands Hervormde kerk In het volgende T.V.E. tijdschrift, dat verzorgd door leden van de Historische Kring geheel gewijd is aan Hilversum, treft u hetWeesp. De voorzitter van T. V.E., de heer uitgebreide programma aan. Le Coultre, sprak van een zeer geslaagde Open Wilt u alvast deze datum reserverenin uw Dag en complimenteerde H.K. Weesp met de agenda. voortreffelijke organisatie.

Jaarverslag over 1991 Activiteiten Met de archivarissen van Hilversum en Naarden Bestuur heeft T.V.E. overleg gevoerd over de verdere aanpak van de bibliografie ’Tussen Vecht en Het Algemeen Bestuur vergaderde op 19 maartEem’. en op 17 september in het Goois Museum te De werkzaamheden voor de bibliografie worden Hilversum. op drie terreinen georganiseerd. Als nieuwe Historische Kring werd lid van T.V.E.Het archief te Hilversum concentreert zich op het de H.K. Nederhorst den Berg. De heer J.E. bibliografisch onderzoek, waarbij vrijwilligers Jansen vertegenwoordigt de kring in het Alge­van universiteiten en bibliotheekacademie meen Bestuur. bestanden van grote bibliotheken raadplegen. Naast de archivaris van Hilversum zijn ook deDe Historische Kringen in de regio leveren titels stadsarchivarissen van Naarden en Weesp. van de eigen periodieken en lokale publikaties. respectievelijk de heer D. Dekema en mw I. Het archief te Naarden zorgt voor de verwerking Kemperman-Wilke, tot het Algemeen Bestuur van de gegevens met behulp van een geschikt toegetreden. computerprogramma. T.V.E. heeft het voor­ Door de wisseling van het voorzitterschap is nemen voor deze werkzaamheden een P.C. ter V. V.G. nu vertegenwoordigd door de heerbeschikking ir te stellen. Een belangrijk voordeel J.W.G. Pfeiffer. hiervan is dat de bibliografie actueel kan blijven. Het Dagelijks Bestuur kwam in het afgelopen jaarDit in tegenstelling tot een dure uitgave. regelmatig bijeen. De samenstelling van het Een nieuw initiatief van T.V.E. was het instellen bestuur bleef ongewijzigd. van een reiscommissie uit leden van historische kringen. De commissie onder leiding van de heer Open Dag P. Leupen van T.V.E. heeft een reisprogramma gemaakt in het kader van de relatie van het Gooi De Open Dag te Weesp trok een groot aantal met het klooster te Elten. Voorbereid is een bezoekers, zowel voor de inleidingen als voorbezoek de aan Elten, Xanten en Kalkar. De excursie excursies. zal worden voorafgegaan door een inleiding. De lezingen werden gehouden door de heerZoals in het vorige verslagjaar werd opgemerkt is P.J.C. Korver over de Geschiedenis van de gestart met een cursus historisch onderzoek onder Nederlandse Protestanten Bond te Weesp, leiding van mwM. Boersen van T.V.E. De cursus de heer P. Leupen van T.V.E. over de stads­ bestaande uit vijf lesbijeenkomsten werd rechten van Weesp en de heer A. Stork over gehouden in het Goois Museum. Door 25 Weesp en de Vecht. deelnemers werd deze cursus bezocht. Dit door

91 T.V.E. jaarrekening 1991 / begroting 1992

B e g r o tin g B e g r o tin g 1 9 9 0 1991 1991 1 9 9 2

INKOMSTEN Donateurs ƒ 14.965,— ƒ 16.000,— ƒ 16.046,45 ƒ 16.000,— Subsidie provincie 4.250,— 4.250,— 4.250,— 4.500,— Subsidie gemeenten 2.575,— 2.600,— 2.950,— 2.700,— Subsidie overigen 150,— 150,— 150.— 150 — Verkoop tijdschrift 2.601,94 2.000,— 1.319,— 1.000 — Advertenties 1.600,— 1.300 — 1.200,— 600,— Interest 521.85 450,— 1.467.— 900,— Nadelig saldo 550,— 783,30 5.200,— Totaal ƒ 26.663,79 ƒ 27.300 — ƒ 28.165.75 ƒ 31.050,—

UITGAVEN Tijdschrift ƒ 22.997,43 ƒ 23.000,— ƒ 24.031,79 ƒ 25.250,— Open dag 846,45 900,— 1.079.— 600 — Bibliografie T.V.E. 650 — 2.750,— Administratie 2.062,39 2.100,— 2.202,37 2.300,— Werving donateurs 1.000 — 841,34 Diversen 25,— 300 — 11,25 150,— Voordelig saldo 82,52 Totaal ƒ 26.663,79 ƒ 27.300,— ƒ 28.165,75 ƒ 31.050 —

BALANS (31-12-1990) 3 1 -1 2 - 1 9 9 1 (31-12-1990) 3 1 -1 2 -1 9 9 1

ACTIVA PASSIVA Amro Bank (ƒ 6.022,39)ƒ 2.058,83 Vermogen (ƒ 908,51) ƒ 125,21 Postbank (4.938,90) 9.426,79 Publikaties (4.500.—) 4.500,— Roparco (5.363,08) 6.305,46 Vooruitontvangen Debiteuren (4.800,—) 2.708,17 donaties (1.125.-) 5.512,75 Subsidies (850,—) 850,— Crediteuren (15.440,86) 11.211,29 Totaal (ƒ 21.974,37)ƒ 21.349,25 Totaal (ƒ 21.974,37)ƒ 21.349,25

T. V.E. genomen initiatief zal worden over­ Noord-Holland heeft in het Goois Museum voor genomen door de Stichting Regionale Geschied­de historische kringen een eerste presentatie van beoefening van de provincie Noord-Holland.haar activiteiten verzorgd. T.V.E. heeft meegewerkt aan de oprichting van de Stichting Stichtse Geschiedenis voor de Tijdschrift provincie Utrecht. De Stichting Regionale geschiedbeoefening in Noord-Holland is opDe jaarlijkse uitgevers-redactie vergadering had dezelfde leest geschoeid. plaats op 29 oktober. Het belangrijkste agenda­ Beide stichtingen hebben een provinciaal punt betrof de exploitatiekosten van het tijd­ consulent aangesteld. T.V.E. is vertegen­ schrift. Met name de sterk teruglopende verkoop woordigd in het bestuur van beide stichtingen.van losse nummers en de teruglopende opbreng­ De Stichting regionale geschiedbeoefening sten van advertenties brengt T.V.E. in financiële

92 moeilijkheden. Verwezen wordt naar het finan­vóór het einde van 1992 af te treden, besteedde de ciële verslag. redactie de nodige aandacht aan de nieuwe Voorts heeft de heer P. Leupen met de redactiebezetting van de open komende plaatsen. In de geijverd voor de inbreng van regionaal-historischeloop van het verslagjaar traden de heren Daams publikaties van universiteiten enzovoort. en Kraak af. Inmiddels traden mevrouw Huese en de heer Dekema toe, terwijl mevrouw Boersen E.W.M. Witteveen-Brenninkmeijer per 1 januari 1992 tot lid werd benoemd. secretaris De plaatsen van voorzitter en secretaris zullen, nadat de huidige functionarissen aan het eind van het thans lopende jaar zullen zijn afgetreden, door de heer Van Mensch en mevrouw Huese worden Jaarverslag van de redactie overovergenomen. 1991 De firma Spieghelprint bleef alle aandacht aan het uiterlijk van het tijdschrift geven. In het verslagjaar verschenen de gebruikelijkeHet Goois Museum, het Goois Natuurreservaat, vier afleveringen, waarvan het tweede aan WeespStad en Lande van Gooiland en de archieven van was gewijd, de stad waar dat jaar de jaarlijkse Hilversum en Naarden bleven gebruik maken van Open Dag van ’Tussen Vecht en Eem' werd de hun ter beschikking gestelde rubrieken. gehouden. In verband met de wens van vier redacteuren E.A.M.om Scheltema-Vriesendorp

Activiteiten van de Vereniging van Vrienden van het Gooi

De jaarlijkse algemene ledenvergadering is ditzijn opvolger benoemd. Eveneens trad statutair af jaar vastgesteld op 22 april. Over het verloopde van heer W. Nugteren, bestuurslid en hoofd van de die vergadering zullen wij u in het volgendeNatuurwacht. In zijn plaats werd benoemd dr C. nummer berichten. Wel kunnen we u een Dudok de Wit. Ter completering stelde het samenvatting geven van het j aarverslag over 1991.bestuur voor mevrouw drs S.R. Roest te Evenals het vorig jaar is het volledige verslagbenoemen, op waarmee de vergadering eveneens de jaarvergadering beschikbaar. Mocht u zich kon verenigen. hiervoor ook belangstelling hebben, dan kuntDrs H. uvan Goudoever nam op verzoek van het dit uiteraard aanvragen bij de ledenadministratiebestuur plaats in de Raad van Advies. (mw J.B. Perry-Vlasveld, zie voor gegevens De volledige samenstelling van het bestuur is binnenzijde van het kaft). afgedrukt op de binnenpagina van de omslag.

Jaarverslag over 1991 Financiën De jaarstukken 1990 en de begroting 1991 werden Aan het eind 1991 bedroeg het aantal leden 3773, goedgekeurd. De exploitatierekening sloot met wat een afname betekent van 203 leden. Jarenlang was het ledental min of meer constant rond deeen batig saldo van ƒ 21.604,76. Besloten werd ƒ 20.000,- van dit bedrag over te boeken naar de 4000. De huidige afname betekent een breuk en is Aktiereserve en de rest ƒ 1.604,76 toe te voegen zorgwekkend. aan het Kapitaal. De begroting voor 1991 sloot zonder tekort of overschot. Jaarlijkse algemene ledenvergadering 1990 Excursies De vergadering vond plaats op 10 april in theater 't Spant in Bussum. De vereniging organiseerde in overleg met de In verband met het statutair aftreden van de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten voorzitter drs H. van Goudoever is door dediverse vaartochten op het Naardermeer voor aanwezigen ons bestuurslid ir J.W.G. Pfeiffer totcirca 325 deelnemers. Er was een bevredigende

93 opkomst bij de door onze Natuurwacht georgani­Huizen seerde wandeltochten. Onze bezwaren tegen de bouw van een hotel aan het Gooierhoofd hebben wij kenbaar gemaakt bij Tijdschrift Tussen Vecht en Eem de gemeente zowel als bij het Gewest. Dit laatste voornamelijk in verband met de omvang en de Het tijdschrift verscheen in zijn 9e jaargang weer hoogte van 40 meter. De procedure loopt nog. in vier afleveringen met in totaal 240 pagina’s. Het themanummer was dit jaar gewijd aan Weesp. In oktober werden de beide uitgeversBlaricum en de redactie opnieuw gastvrij ontvangen in het Goois Museum in Hilversum voor de jaarlijkseDe bezwaarden van het ontwerp zijn door de vergadering. Besproken werd onder meer deKroon in het gelijk gesteld met betrekking tot het financieel moeilijke situatie van het blad. Over omstredende tracé Verlengde Bergweg. Plannen samenwerking met de redactie hebben wij alle lof.voor een nieuw tracé moeten worden uitgewerkt. Ook een nieuw te ontwikkelen industrieterrein heeft onze aandacht. Stichting Goois Natuurreservaat Onze vereniging had ook dit jaar regelmatigLaren contact met het GNR. Om de contacten te verstevigen hebben wij de rentmeester, ing H.In Laren hebben wij bezwaar gemaakt tegen de Korten, uitgenodigd zo gewenst aanwezig tekapvergunning zijn van bijna 100 bomen op een op onze bestuursvergaderingen. bouwterrein aan het Raboes. De vergunning is na In de herfst heeft het GNR een aanvang gemaakttoelichting van onze kant gehonoreerd. Ook met de werkzaamheden aan het ven op de maken wij ons ongerust over de plannen voor Zonneheide. Dit project, onderdeel van de lijstvestiging van een McDonald’s tegenover het van te adopteren projecten, opgesteld doorziekenhuis de Gooi-Noord. De procedure loopt nog. Stichting Steun GNR, is mede door de vrijwillige bijdragen van de leden, uitgevoerd. Onze Naarden voorzitter heeft zitting in het bestuur van bovengenoemde stichting. De gemeente Naarden heeft ons betrokken bij de opzet van het Milieu Actie Plan. Een bestuurslid Onderzoeksproj eet was aanwezig op de inspraakavond. Begin 1992 zal begonnen worden met de uitvoering van de Nog juist aan het einde van het jaar is van hetambitieuze plannen. bureau voor ecologisch onderzoek en beheers- planning ’De Groene Ruimte’ het definitieve Door de Nederlandse Spoorwegen wordt het plan rapport ontvangen. Wij maakten al melding ontwikkeldvan voor een nieuw spoorwegtracé aan te dit door ons gewenste rapport in het verslagleggen over langs het Naardermeer (aftakking vanuit 1990. Een werkgroep uit ons bestuur heeft veelAlmere in de richting Naardën/Bussum, de aandacht en tijd hieraan besteed. Het rapportzogenaamde zal Gooiboog). Na kennisname van de in 1992 worden gepubliceerd en aangebodenstartnotitie aan hebben wij schriftelijk aangedrongen de daarvoor in aanmerking komende bestuurlijkebij GS van Noord-Holland een Milieu Effect instanties. Rapportage niet als vrijwillig, maar als noodzake­ lijk te zien. Bovendien hebben wij verzocht zorgvuldig na te gaan hoe de verwachte drukte op Belangrijke aandachtspunten de ’oude lijn’ (Weesp-Hilversum) zal worden opgevangen. Inmiddels hebben wij richtlijnen Hilversum voor een MER ontvangen, waarbij met onze wensen rekening is gehouden. Ook dit jaar is veel aandacht besteed aan het omstreden plan voor de bouw van een kantoren­Baarn complex voor de Koninklijke Nederlandse Papierfabrieken. Helaas werden wij, samen met In Baarn lag de vergunningaanvrage ter visie van onder andere de Vereniging Leefmilieu en hethet Waterleidingbedrijf Midden-Nederland voor bewonerscomité Bonairelaan, in het ongelijkonttrekking van een aanmerkelijke hoeveelheid gesteld. De bouw is inmiddels begonnen. grondwater in de lokatie Bunschoten-Spaken-

94 burg. Tegen de wijze van waterwinning hebbenvoor de noodzaak zich aan de bepalingen te wij bezwaren. Aan de gemeente Baarn hebben wijhouden. Daarnaast werd regelmatig voorlichting verzocht dat alvorens tot winning vergunninggegeven te aan het publiek over de natuur. geven, aangetoond moet worden dat andereDoor de leden van de Natuurwacht werden acht methoden van waterwinning niet mogelijk zijn.wandelingen georganiseerd. De belangstelling voor deze wandelingen is nog steeds groeiend.

Jaarverslag van de Gooise Daarnaast vertegenwoordigde de Natuurwacht Natuurwacht over 1991 de Vereniging van Vrienden van het Gooi op een aantal manifestaties, waarbij aan belangstellen­ De Gooise Natuurwacht die ressorteert onder deden voorlichting over de Vereniging werd Vereniging van Vrienden van het Gooi was ookgegeven in en waar nieuwe leden werden geworven. 1991 actief. De 12 leden van de Natuurwacht - allen vrijwilli­C. Dudok de Wit, hoofd Natuurwacht gers - hebben zich vol overtuiging ingezet voordeJ. Kamies, secretaris Natuurwacht bescherming van de natuur in het Gooi. Zij verrichtten in samenwerking met het GooischNota Bene Natuurreservaat (GNR) surveillancetaken op deDe Natuurwacht heeft plaats voor enkele nieuwe terreinen van deze stichting. Regelmatig werdenvrijwilligers; belangstellenden kunnen zich voor overtredingen geconstateerd, zoals het laten informatie wenden tot de secretaris van de loslopen van honden waar dit niet is toegestaanNatuurwacht. en de heer J. Kamies, telefoon het vernielen van planten. De overtreders werden02159-15995. tactvol gewezen op hun ongewenst gedrag, waarbij meestal voldoende begrip werd verkregen

Varia

Auteurs

drs Clara ten Cate-Waller,(geb. 1962). Studeerde drs Steven Poolman,(geb. 1952). HBS-A Goois kunstgeschiedenis aan de R.U. te Utrecht. Was inLyceum Bussum, Rijks Pedagogische Academie 1991 enige tijd werkzaam voor het Comenius Hilversum, Doctoraal Nieuwe Geschiedenis museum. Woont te Naarden. U.V.A. Combineerde vanaf 1982 tot 1989 zijn studie Geschiedenis met het beheerderschap van D. Dekema, (geb. 1958). Kandidaat geschiedenis het Comenius Museum Naarden. Woont te Almere. aan de GU Amsterdam in 1982, Middelbare archiefschool in 1984, streekarchivaris in de H.Schaftenaar,(geb. 1944). Leraar aardrijkskunde Bommelerwaard. Sinds 1987 archivaris van de stadaan de r.k. scholengemeenschap Laar en Berg te Naarden, woont daar ook. Laren en redacteur van het Historisch Tijdschrift voor Naarden ‘De Omroeper’. Woont te Naarden. B.A.M. Fijen, (geb. 1962). Museologische academie te Leiden. Sinds 1988 werkzaam als Verantwoording illustraties: streekconservator van de Stichting Gooise Musea. Medewerking aan verbouwing en inrichting vanTitelpagina: het postzegel uitgegeven door de Unesco, maart Comenius Museum in de Weeshuiskazerne in 1992 Naarden. Schilderij Kokoschka: negatief U.B. R.U. te Utrecht Plattegronden kapel: uit R.A.B. Oosterhuis, Comenius en Naarden, 1929 prof. dr M.E.H.N. Mout,(geb. 1945). Studeerde Naarden 1672 tekening: R.A. Haarlem geschiedenis aan de U. v. Amsterdam. Promo­ Tekeningen voorgevel nieuwe Comenius Museum: Buro veerde in 1975 op Nederlands-Boheemse betrekkin­Verlaan & Bouwstra 4-7-'91 gen en is sinds 1991 hoogleraar Midden-EuropesePortret Hollar: foto Tom Haartsen, Ouderkerk a/d Amstel Studiën te Leiden. Overige: Collectie Stichting Comenius Museum

95 RIJWIELPADENVERENIGING GOOI- EN EEMLAND

In de tijd van Comenius was het wiel natuurlijk al lang uitgevonden. Het rijwiel echter nog niet. Toch zou een tijdgenoot niets hebben gehad aan een fiets. Zeker niet in het Gooi, dat toen nog één grote heidevlakte was, doorsneden door karresporen en doodwegen.

Sinds 1914 is die situatie ingrijpend verbeterd: de Rijwiel­ padenvereniging Gooi- en Eemland ging fietspaden aan­ leggen met schelpenverharding2 meteren IV breed.

Om financieel in staat te zijn dit toeristische fietspadennet met een lengte van ruim 100 km optimaal te blijven onder­ houden hebben we meer leden nodig. Thans hebben we er ruim 2600.

Wordt daarom lid in Uw eigen fietsbelang!

De contributie bedraagt minimaal ƒ 17,50 per jaar. Leden voor het leven betalen éénmalig tenminste ƒ 175,-.

Stort Uw bijdrage op postrekening 3180010 ten name van Penningmeester Rijwielpadenvereniging Gooi- en Eemland, Rubenslaan 3, 1412 HM Naarden. U kunt zich ook telefonisch aanmelden: 02159 - 15714.

Nieuwe leden ontvangen gratis een fietskaart en een sticker ter bevestiging op de fiets.

96 DRUKKERIJ

• visitekaartjes • briefpapier • fakturen • enveloppen • formulieren • folders • tijdschriften • boeken • jaarverslagen • affiches • clubbladen • mailing

• • • en nog veel meer!

DE NIEUWE VAART 50 1401 GS BUSSUM 02159-50200 Muyden

J t K a n te el ARryderbera , A 7fIiutHrn'' # P o l d A N Beooitfn/de

A art J aliiici 'IberJUrv

P ' A ^ r ] 2 W-.Ï -SO* / *M‘»io/>nschaP*i. ^ / S ® * V / „/Pold^rT « / . / " ' U r l U d . t Vr’i" UnJ.tr, / r

Kever Dyksclie r T E R M E E R intern y> a

N a a r d e r, f e .5 / j i a Meer \ R jld e r %&• r o l d e r A /e t b?i*t J PoUr, R ack s' A r r .^ v ,

Wry Jr ' ‘ Ankeveense ƒ "Av '"Ve tu T -" JA- *A A N K E V ƒ E E N C A a *) Xi-nJc 4.<, C nde/)~ /lACcUd net .- L d n A t t v ƒ Polder \ = 1in r -

-fmlu Iff”*'

\Md1rher4t ïr T TTï

Scfutf>trnfiury

H o r s t e r •ficckesltin ï * b’V ‘ jg

deX,* M e e r

A berd Oli jg J '/ft ESSJ-&; 'V " A s i r * I ' AS y -.V -,, ‘," 1.

Vreland .. p.y.'!»pcn^ ^ y ^ ?V < 7Z

K o rtc h o e i ftcnttiin A

*J& 2*

«/{, M y . ‘Ó a 'A A .,