Pioni e r e n in W in n Pionieren es t in West 18 jaar

18 jaar jaar 18 stedelijke s t e d

e vernieuwing in lijk e v e rni

e het Zuidwest u w ing in in ing

he Kwadrant t Zuid t

Eigen Haard | Rochdale | Stadgenoot wes Stadsdeel Osdorp | Ymere t t Kw adrant Pionieren in West 18 jaar stedelijke vernieuwing in het Zuidwest Kwadrant 2 Pionieren in West Pionieren in West 3

“De naoorlogse wijken waren gebouwd voor een zekere toekomst, maar ineens was die toekomst zelf verleden tijd geworden”, schrijft essayist Willem van Toorn in ‘Terug naar Osdorp’. 1 In één zin beschrijft hij de situatie van de Westelijke Tuinsteden begin jaren negentig van de vorige eeuw. De halfhoge flatgebouwen, functioneel opgezet, voorzien van alle gemakken, vol met licht en gelegen in het groen, ooit bakens van moderniteit, waren ingehaald door de tand des tijds. De modelgezinnetjes die de planners van weleer

Geïnterviewde professionals zijn: voor ogen hadden gehad, die pim-pam-pettend de avonden door Inge Beelen zouden brengen, waren verdwenen. Televisie, individualisering, de Frank Bijdendijk Inleiding Monique Brewster auto, de komst van nieuwe Nederlanders, het zijn ingrediënten van een Patricia Clijnk cocktail die onze samenleving sterk veranderde. Voeg daarbij de fysieke Han van Diepen Ronald van Dijk achteruitgang van delen van Nieuw West en de urgentie voor ingrijpen Kenneth Edam is aangegeven. Michael van Gessel Dirk Harmens En ingegrepen is er! Heel Nieuw West is op de schop gegaan, met een Ruud Harmsen ambitieuze aanpak die nog steeds niet is afgerond. Drie projecten Wijnand Looise Dory Louwerens waren de proeftuinen voor de aanpak. Eén daarvan is het Zuidwest Aad van Meel Kwadrant in Osdorp. Dit project startte in 1993 en is in 2010 bijna Nico Nieman Piet Rigter afgerond. Tijd om terug te kijken en te evalueren: hoe mooi is het Sven de Ruijter geworden, wat hebben we geleerd, waar zijn we trots op, wat had beter Marjo Teuling Joep Timmer gekund? Wim Velthuis Endry van Velzen Marjo Verberne Er wordt een reis door de tijd gemaakt, waarbij het Algemeen Jan Voskamp Uitbreidingsplan (AUP) de start is van de reis en een blik in de toekomst Simon Willing de finish. De inhoud is als volgt: Aan het groepsgesprek hebben deelgenomen: Germaine van Haard H1 Zuidwest Kwadrant gaat vernieuwen (periode tot 1993) 6 Steven Verbond H2 De voorbereidingen (1993-1999) 14 Ton Heijdra Gertjan Koele H3 Van renovatie naar nieuwbouw (1999-2004) 28 Ger Kiburg (bewoner) H4 Meer differentiatie is gewenst (2004-2010) 40 Bert KollErie (bewoner) Wil Schatborn-Pels (bewoner) H5 Het leefklimaat na oplevering van de vernieuwde woonomgeving 48 H6 Het proces: terugblikken en vooruitkijken 58

1 In Dag Osdorp, uitgave Stadsdeel Osdorp 2005. 4 Pionieren in West Pionieren in West 5

ZUIDWESTKWADRANT IN DEELGEBIEDEN

‘De drie Wachters’ AMSTERDAM OSDORP aan de Wolbrantskerkweg

Renovatie en optopping A B1 B2 aan de Hertingenstraat

Stadspark E E Renovatie aan de Lodijkestraat

Appartementen- complex Stadswoningen in deelgebied C vanaf ‘Onder-de-Pannen’ het ‘Hof van Osdorp’ Pieter Calandlaan aan de Zoelenkerkstraat C Brede school ‘De Kikker’

renovatie en nieuwbouw aan de klaas katerstraat

Appartementencomplex deelgebied D vanaf D2 D1 Pieter Calandlaan

Woontoren in Waterpark

Artist impression nieuwbouw complex Louis de Visserplein D3 Domela Nieuwenhuisstraat - Jaren tachtig bouw Bart Poesiastraat aan de Rosa Manusstraat 6 Pionieren in West Pionieren in West 7

De visie achter de te zijn, maar functioneel. Wat de Westelijke Tuinsteden bewoners er van zouden vinden, De Westelijke Tuinsteden, was voor de planners van die tijd CIAM waaronder de wijk Osdorp, waren volledig irrelevant. De stedenbouwkundige plannen het Amsterdamse antwoord van de Westelijke Tuinsteden H1 op het enorme woningtekort Bij de afdeling stadsontwikkeling zijn terug te voeren op het na de Tweede Wereldoorlog. ging men ervan uit dat gedachtegoed van de CIAM, De plannen ervoor stammen Amsterdam zou groeien tot zo’n het Congres Internationaux echter uit de jaren dertig. In 1 miljoen inwoners in 2000. Voor d’Architecture Moderne. Zuidwest 1935 publiceerde de gemeente die bevolkingsomvang moest Le Corbusier is daarvan de Amsterdam het Algemeen gebouwd worden. Het idee was beroemdste deelnemer. Bij de Uitbreidingsplan (AUP). In het dat Amsterdam daarna ‘af’ zou uitbreiding van Amsterdam is het AUP was voorzien in een sterke zijn. Stadsontwikkeling leefde vooral het hoofd van de afdeling uitbreiding westwaarts. Bij daarom in de veronderstelling Stadsontwikkeling, Cornelis van Kwadrant die uitbreiding hanteerden bezig te zijn met het ontwerpen Eesteren die de CIAM ideeën 1 de stedenbouwkundigen het van Amsterdam in haar verwezenlijkt. uitgangspunt van de nieuwe eindstadium. 1 stedelijke orde. Niet meer In de jaren 50 werd gestart met gaat de chaos van de ‘oude’ stad, de bouw van de Westelijke Nieuwe maar bijna wetenschappelijk Tuinsteden. Het was de tijd ontworpen wijken, waarin van wederopbouw. Er moest stedelijke orde. snel, massaal en goedkoop

algemeen uitbreidingsplan (AUP) gebouwd worden om de ergste Niet meer de vernieuwen woningnood na de oorlog te chaos van de ledigen. Binnen 20 jaar zijn de naoorlogse wijken van ‘oude’ stad. Periode tot 1993 Amsterdam voltooid.

Voor de vele jonge gezinnen die de oude krappe woningen in de overvolle binnenstad en verkeer, wonen, werken en de verpauperde volksbuurten groen gescheiden zijn, waar bewoonden, was door de de woningen functioneel zijn moderne stedenbouwers een ontworpen, gegroepeerd in mogelijkheid geschapen om zich stroken half hoge flatgebouwen, te kunnen ontplooien in nieuwe omringd door openbaar groen. wijken vol licht, lucht en ruimte. 1 In J.E. Abrahamse en R. Noyon, Het oude en In de filosofie van toen hoefden Oud stadsdeelvoorzitter Simon nieuwe bouwen, Bussum 2007. wijken en gebouwen niet mooi Willing verhuisde toentertijd 8 Zuidwest Kwadrant gaat vernieuwen Pionieren in West 9

met zijn ouders mee vanuit de dus dat vonden wij natuurlijk Jordaan naar Osdorp om deze een verademing. Koelkasten, kwaliteitssprong te maken, gasfornuizen, wasemkappen “Koelkasten, hoewel dat niet door iedereen noem maar op, die bestonden werd begrepen: “Mijn ouders helemaal niet in die tijd.” gasfornuizen, gingen van 8 gulden huur Velthuis kon niet vermoeden dat wasemkappen, per week naar 80 gulden per hij jaren later de motor achter de maand. Mensen in de omgeving vernieuwing van het Zuidwest die bestonden van mijn ouders zeiden ‘die Kwadrant zou worden. zijn gek geworden.” Ook oud helemaal niet in stadsdeelvoorzitter Wim Velthuis De veranderende die tijd.” verhuisde met zijn ouders mee maatschappij vanuit de Kinkerbuurt naar het Vanaf de jaren zestig verandert Wim Velthuis Zuidwest Kwadrant: “Ik kwam in de maatschappij snel door 1960 als jongetje van veertien jaar een enorme welvaartsgroei, De opzet van het Zuidwest uit de Kinkerbuurt met mijn vader technische ontwikkelingen, kwadrant en moeder. Wij dachten van wat arbeidsmigratie en een verdere Het idee dat de Westelijke een geweldige woning hier! Vier individualisering. Dit heeft Tuinsteden de laatste uitbreiding slaapkamers, grote huiskamer, zijn weerslag op de Westelijke zou zijn, maakte het Zuidwest geweldig keukentje van Tuinsteden. De wijken voldoen “Wij dachten Kwadrant tot de rand van de stad. Bruynzeel, geisertje erin, aparte al snel niet meer aan de eisen De Baden Powellweg vormde de mooie douche met een lavet van de tijd. De woningen blijken van wat een grens tussen stad en ommeland. nog wel, daar kon je je ook in te klein en niet van erg goede geweldige De wijk is ‘true to type’, wassen en weet ik wat allemaal, kwaliteit en het volop voorradige opgebouwd langs de boven woning hier!” geschetste principes. Stroken het zuidwest kwadrant van 5 etages hoge portiek- Wim Velthuis, etagewoningen, veel openbaar oud stadsdeelvoorzitter groen, waaronder een heus Stadspark en een heldere, rechtlijnige verkeersstructuur waarbij de Pieter Calandlaan de hoofdontsluiting verzorgt. De woningen, zo’n 3000, waren wel wat aan de kleine kant, gemiddeld zo’n 60m2. 10 Pionieren in West Pionieren in West 11

openbare groen is wel een erg leefstijlen van de verschillende onpersoonlijke ruimte. Een groepen botsen. Er is ergernis deel van de oorspronkelijke om burengeluiden en spelende bewoners vertrekt naar de kinderen die wel eens een voetbal overloopgemeenten als Almere, in een bloemenperkje schieten. Zaanstad of Purmerend, waar Nieuwkomers picknicken tot ook voor de ‘gewone man’ een ontzetting van de oude bewoners woning met een tuin bereikbaar op de groenstroken. Bewoners blijkt. Eind jaren tachtig en begin voelen zich ’s avonds niet meer jaren negentig worden ook nog veilig op straat en in de portieken eens de uitbreidingswijken vanwege rondhangende jongeren als de Aker en Nieuw Sloten op scooters. gebouwd. Bewoners die op zoek Delen van de Westelijke Een deel van de zijn naar meer wooncomfort Tuinsteden zakken af naar in de buurt en het zich kunnen de onderste regionen van oorspronkelijke veroorloven, verhuizen naar de woningmarkt. De laagste bewoners deze nieuwbouwwijken. inkomensgroepen bevolken Voor de vertrekkers komt een de wijken wat leidt tot een vertrekt nieuwe groep bewoners, die afkalvend voorzieningenniveau. afkomt op de goedkope en snel De kwaliteiten van de wijken die naar Almere, beschikbare woningen. Vaak de oorspronkelijke bewoners Zaanstad, zijn het migranten met grote wel ervoeren (licht, lucht en gezinnen. Zij worden de nieuwe ruimte) gaat volledig langs Purmerend, buren van de achtergebleven nieuwe groepen bewoners groep bewoners die steeds heen. De betrokkenheid met de de Aker en meer op leeftijd raakt. De directe woonomgeving is er niet Nieuw Sloten. 1935 . Amsterdam presenteert het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP) Jaren . Bouw Westelijke Tuinsteden ’50-‘60 Begin . Bouw Zuidwest Kwadrant jaren 60 1992 . Conferentie Tuinstad in 2010 . Stuurgroep Aanpak Westelijke Tuinsteden in het leven geroepen 1993 . Drie pilotprojecten, waaronder het Zuidwest Kwadrant, worden aangewezen voor de stedelijke vernieuwing in de Westelijke Tuinsteden. 12 Pionieren in West Pionieren in West 13

“Mijn angst was dat de Baden Powellweg een soort Berlijnse muur zou

worden. Aan Pilotproject zuidwest kwadrant de ene zijde meer, woningen, straten en het naast Buurt Negen (Geuzenveld- was het goed, groen gaan er ‘sleets’ uitzien. Slotermeer) en Overtoomse De oorspronkelijke bewoners Veld Noord (Slotervaart) in 1993 het andere deel klagen over de teloorgang van aangewezen als een pilotproject. verpauperde.” hun buurt: “Het was echt zo’n Er is enige haast geboden in gezellige buurt, vroeger. Het het Zuidwest Kwadrant, omdat Simon Willing was niet zo dat we over de vloer binnen Osdorp het contrast lagen bij elkaar, maar op straat tussen het nieuwe en de oude maakte je een praatje. Op vrijdag wijken schrijnend wordt. Willing: schrobden de vrouwen de trap “Mijn angst was dat de Baden met elkaar. Als er sneeuw lag, Powellweg een soort Berlijnse kochten we samen zout. Een muur zou worden. Aan de ene beetje zoals De Jordaan vroeger. zijde was het goed, het andere Die gemeenschapszin is weg.” 2 deel verpauperde.” Het is duidelijk dat zonder ingrijpen delen van de Westelijke Tuinsteden steeds verder zullen wegglijden. Besloten wordt de Westelijke Tuinsteden op de 2 Een bewoner uit complex 50 opgetekend in een artikel van Trouw, 16 december 1995. schop te nemen. Het Zuidwest Kwadrant in Osdorp wordt 14 Pionieren in West Pionieren in West 15

De beslissing is gevallen om probleem dat opgelost moet het Zuidwest Kwadrant te worden, “maar van een aantal gaan vernieuwen. Maar wat maatschappelijke ontwikkelingen nu? Er zijn op deze schaal geen die tezamen van invloed zijn op vergelijkbare voorbeelden waar het functioneren van de wijk.” 1 H2 kennis kan worden opgedaan. De integrale aanpak heeft als Verbetering Ja, in de jaren 70 en 80 werden einddoel om het “Zuidwest oude volksbuurten binnen de Kwadrant te ontwikkelen tot woningen, ring vernieuwd en daar is zeker een woonmilieu waarin mensen aandacht voor De voor- veel van geleerd. Zoals het plezierig wonen, waar plaats is luisteren naar de wensen van de voor rendabele bedrijvigheid voorzieningen licht zittende bewoners en rekening en waarbij de openbare ruimte houden met de bestaande positief wordt gewaardeerd en en bedrijven, sociale structuren. Maar er zijn uitstraling heeft voor de gehele herinrichting bereidingen ook grote verschillen: de opzet buurt.” 2 van de wijken, type woningen, openbare eigendomsverhoudingen, De integrale aanpak leidde 1993-1999 geldstromen, de tijdsgeest en ga automatisch tot de conclusie dat ruimte en een zo maar door. Betrokken partijen een bloksgewijze aanpak niet het prominente in het Zuidwest Kwadrant gaan middel is om te vernieuwen, maar vanaf 1994 frequent om de dat een bredere gebiedsaanpak plaats voor tafel zitten. Er moet een route nodig is. Oud projectleider uitgestippeld worden en een Dory Louwerens: “Bij alleen buurtbeheer. stedenbouwkundige visie worden een bloksgewijze aanpak ontwikkeld. blijven het toch cosmetische lucht ingrepen, dan worden alleen de Welke strategie? woningen opgepoetst.” Het is Vanaf het begin is het duidelijk het begin van de zogenaamde dat de aanpak van het Zuidwest ‘gebiedsontwikkeling’. Het Kwadrant integraal zal zijn. Zuidwest Kwadrant besloeg Niet alleen de woningen echter zo’n groot gebied dat worden grondig verbeterd, ook fasering nodig was en het geheel voorzieningen en bedrijven uiteindelijk in verschillende krijgen de nodige aandacht, deelgebieden werd opgeknipt. de openbare ruimte wordt Hiermee werd het ook een 1 Projectgroep Zuidwest Kwadrant, 1e concept Plan van Aanpak Zuidwest heringericht en buurtbeheer zal ‘ontwikkelingsstrategie’. Kwadrant Osdorp, mei 1995. een prominente plaats krijgen. Terugkijkend zijn de meeste 2 Samenwerkingsovereenkomst Zuidwest Alles in onderlinge samenhang betrokkenen het met Kwadrant Osdorp, december 1995. ruimteomdat het niet gaat om één Dory Louwerens eens dat dit 16 Pionieren in West Pionieren in West 17

een groot voordeel was. gebieden. Hierdoor kon men “Er kon makkelijk geschakeld niet flexibel omgaan met snelle Meer bieden en ingespeeld worden op de veranderingen.” ontwikkelingen, zoals op de Fasering was ook nodig dan een woningmarkt en op veranderende vanwege de vele partners in het hokkerige wensen van bewoners. Lessen Zuidwest Kwadrant. Om ook de konden worden meegenomen herhuisvesting van bewoners woning van naar volgende gebieden.” Een goed te laten verlopen wordt de 2 enkeling beoordeelt dat zelfs fasering later noodgedwongen 60 m met de deelgebieden te groot waren strakker ingezet. Dory Louwerens: vier kamers. voor een effectieve aanpak: “In “Duizend bewoners in drie jaar het Zuidwest Kwadrant heeft tijd laten verhuizen lukt ook men elkaar op slot gezet door de niet”. “Je moet toch eerst bouwen financiële afspraken voor te grote voor je kunt slopen.”

overzichtskaart uit 2000

“Blijf trouw aan je visie” Dory Louwerens, oud-projectleider Projectbureau Zuidwest Kwadrant 18 De voorbereidingen Pionieren in West 19

Vooral renoveren ook over de positie van het hele Het aanbrengen van variatie gebied “dit is niet alleen een in het woningaanbod volkshuisvestingsopgave, maar is het speerpunt van de ook een stedenbouwkundige vernieuwing. Uit de woning- opgave.” Het programma blijkt marktanalyses blijkt dat er nog helemaal niet uitgewerkt: een enorm tekort is aan grote “Als men nu aan zo’n gebied woningen. De eenzijdige begint heeft men het meteen bevolkingssamenstelling moet over de positionering van het worden doorbroken door jonge gebied en over welke woonmilieu gezinnen die graag binnen de gewenst is, maar dat was toen buurt willen blijven, meer te helemaal niet zo.” bieden dan een hokkerige woning Het is zonneklaar dat het van 60 m2 met 4 kamers. De Zuidwest Kwadrant door de woningen moeten ook ruimer en bouw van de Aker een andere aantrekkelijk worden gemaakt positie in de stad had gekregen. om gezinnen met een hoger de drie wachters, gezien vanuit het stadspark optopping in de hertingenstraat Het lag niet meer aan de rand inkomen te verleiden naar Osdorp van de stad, maar midden in de te komen. Er zijn daarom niet geschoven, de urgentie voelt om jaren negentig lag de nadruk dat er een verdichting moet stad. Hierdoor zijn de groene alleen appartementen gewenst wat te doen. Het aanbrengen in Amsterdam op renovatie. De De dynamiek plaatsvinden. Het moet randen belangrijker geworden maar ook eengezinswoningen. van differentiatie vindt plaats Stedelijke Woningdienst had in positieve impulsen geven aan voor de wijk. Om deze kwaliteit Kwalitatief goede woningen via een grootschalige renovatie die tijd een stevige rol. Zij had zat aan de het voorzieningenniveau. Dit beter te benutten worden de – waar mensen bereid zijn om van de bestaande voorraad. toen ook een voorbeeldboek groene randen. betekent wel dat het bouwen van groene randen omgevormd tot voor te betalen – worden aan De te renoveren complexen waarin stond hoe de bestaande eengezinswoningen een lastig te parken. Het Stadspark gaat als de voorraad toegevoegd. Omdat worden ook ‘opgetopt’ door extra gebouwen gerenoveerd konden realiseren opgave is. eerste aangelegd worden. Aan er ook een groot tekort aan woonlagen aan te brengen. Van worden. Ook het stadsdeel zag de rand zullen zes woontorens woningen is die geschikt zijn sloop is in beperkte mate sprake. de vernieuwing van het Zuidwest De kwaliteiten ‘licht, verrijzen, die ‘De Drie Wachters’ voor ouderen, zullen er veel Alleen aan de Wolbrantskerkweg Kwadrant toch vooral als een lucht en ruimte’ als verzamelnaam krijgen gelijkvloerse woningen komen gaan de portieketagewoningen beheeropgave en niet als een Stedenbouwkundige Endry van (deelgebied B). Het Jan van die bereikbaar zijn met een lift . en de haaks staande kleine grote ontwikkelingsopgave.” Velzen, landschapsarchitect Zutphenplantsoen wordt duplexwoningen gesloopt Michael van Gessel en interim- getransformeerd in het Waterpark Voor deelgebied B, de buurt rond worden om ruimte te bieden aan Het optoppen en het toevoegen manager Friso Broeksma (deelgebied D). Hier worden vier de Hertingenstraat, worden de het nieuwe Stadspark met aan de van nieuwbouw komt voort uit starten medio jaren negentig nieuwe woontorens toegevoegd. eerste plannen ontwikkeld. Dit rand zes nieuwe woontorens. de ‘compacte stad’ gedachte. brainstormsessies om een “Iedereen was het er ook over komt ook mede omdat corporatie De keuze voor grootschalige Om de trek uit de stad tegen te stedenbouwkundige visie voor eens, de dynamiek zat aan de het Oosten, die in het gebied renovatie past in het tijdsbeeld gaan gaat men vanaf de jaren het Zuidwest Kwadrant te randen”, aldus Endry van Velzen. veel bezit heeft en met de van toen. Endry van Velzen, tachtig steeds efficiënter om ontwikkelen. Ze constateren De Pieter Calandlaan is – naast de vernieuwing in het vooruitzicht stedenbouwkundige van het met de stedelijke ruimte. De al snel dat het niet alleen over aanleg van de parken – de andere investeringen voor zich uit heeft eerste uur, zegt er dit over: “Begin centrale stad verordonneert woningen moest gaan, maar grote opgave. Voorheen hield 20 Pionieren in West Pionieren in West 21 licht lucht ruimte 22 De voorbereidingen Pionieren in West 23

de Pieter Calandlaan op bij het en de kwaliteit van het groen kunnen zien dat er werkelijk iets twee belangrijke elementen Zuidwest Kwadrant maar door de behouden blijft.” De binnenhoven gebeurt. toegevoegd, namelijk het nieuwbouw van de Aker is de laan worden via afscheidingen alleen Samenwerkings- Directeurenoverleg en Project- een belangrijke ontsluitingsweg bereikbaar voor de bewoners: overeenkomst Zuidwest Hoe gaan we de bureau Zuidwest Kwadrant. geworden. Het plan is om het “Het groen wordt teruggeven Kwadrant Osdorp (1995) vernieuwing regelen? profiel aan te passen aan de aan de bewoners.” Anonieme Hierin wordt onder meer Om de vernieuwing in goede Het Directeurenoverleg nieuwe rol, de Pieter Calandlaan ruimtes moeten verdwijnen. Het vastgelegd: banen te leiden moet een hele Beslissingen over de te wordt getransformeerd naar wordt stedelijk wonen, zonder • elke corporatie is verant- organisatie opgetuigd worden. volgen koers worden in het een ‘stadsstraat’: een brede een bedreigende en onprettige woordelijk voor de investeringen Het gebied is groot en er zijn overleg genomen. Naast hoofdstraat met een trambaan, openbare ruimte. in eigen woningbezit veel uitvoerende partijen bij de stadsdeelvoorzitter, de waar de hoge aanpalende • de kosten en baten van de betrokken. De belangrijkste bestuurders van de corporaties complexen ruimte bieden aan Aandacht voor het openbare ruimte en infrastructuur zijn het stadsdeel en de zes schuift in een later stadium wonen, winkels en publieke sociale komen ten laste van het stadsdeel corporaties die bezit hebben in ook de projectleider van voorzieningen. Een integrale aanpak betekent dat Osdorp het Zuidwest Kwadrant. het Projectbureau Zuidwest Ondanks de verdichtingsopgave ook aan de sociale vernieuwing • de partijen stellen een beheer- Kwadrant aan. Er worden, zo is het idee om de open bouw- gewerkt moet worden. Om vanaf plan op voor de openbare en December 1995 is een blijkt, niet alleen beslissingen structuur goeddeels te hand- de start de buurten leefbaar semi-openbare ruimte belangrijk moment. De genomen, maar er wordt ook haven. Vanuit de bewoners is er te houden, is er het besef dat • de verantwoordelijkheid voor de partijen ondertekenen een flinke discussie gevoerd (zie het de wens om de kwaliteiten van hiermee niet gewacht kan worden communicatie met de bewoners samenwerkingsovereenkomst, kader: ‘Het Directeurenoverleg; de wijk te behouden. Bewoners tot de eerste woningen vernieuwd dragen de partijen gezamenlijk waarmee de uitvoering van een slagvaardige Poolse corporatiebezit in 2006 waarderen de straten met de zijn. Een scala aan activiteiten • de corporaties zijn gezamenlijk de vernieuwing formeel van landdag’). Het overleg blijft brede stoepen, waar kinderen wordt georganiseerd. Het doel is verantwoordelijk voor de herhuis- start gaat. Aan de bestaande gedurende de vernieuwing een Corporatiebezit kunnen spelen en mensen hun om via themagerichte projecten vesting organisatiestructuur worden belangrijke rol spelen. Uiteindelijk zijn er in 2010 vijf auto kunnen parkeren. Ook wil sociale overlast te verminderen, • de kosten van de herhuisvesting corporaties met bezit in het men het vele groen en de grote het gevoel van veiligheid te zijn voor rekening van de Zuidwest Kwadrant: open ruimtes behouden. vergroten, de sociale samenhang corporaties Het Projectbureau • rochdale (voorheen: Patrimonium Dory Louwerens: “Toen hebben te versterken, het aanzicht van de • stadsdeel Osdorp garandeert een en Bouwvereniging Rochdale) we gezegd: Ok, we gaan openbare ruimte te verbeteren verhuiskostenvergoeding verdient een vette pluim • eigen Haard verdichten maar we zorgen wel en, ambitieuzer, om sociaal- Zonder uitzondering zijn betrokken professionals positief over het • stadgenoot (voorheen: AWV en dat het profiel van de straten economische achterstanden weg Projectbureau. Aad van Meel van Eigen Haard: “Het Projectbureau was Het Oosten) te werken. De acties variëren voor ons de heilige schakel, het was de centrale spil.” Het Bureau zorgt • ymere (voorheen: Zomers Buiten van buurtschoonmaakacties ervoor dat de complexiteit van het proces voor de deelnemende partijen en Woonmaatschappij Amsterdam ) (‘Goed zo, mooi zo’) tot extra behapbaar wordt. Vestigingsdirecteur Piet Rigter van het AWV: “Het • de Alliantie (voorheen: politietoezicht, van een Projectbureau verdient een vette pluim, ze hebben fantastisch werk PWV Wonen en de Alliantie) sportpleinmedewerker tot een verricht.” In de masculiene wereld van ontwikkelaars en bouwers was campagne (‘Thuis in het Zuidwest het ook een opvallende club, Aad van Meel weer: “Het waren nota bene Kwadrant’) om de burenoverlast allemaal dames die daar werkten, wat je niet veel ziet in dit wereldje. te verminderen. Het effect is dat Een enthousiaste groep vrouwen. Het is mede daardoor ook een hele

groen teruggeven aan de bewoners bewoners ook op de korte termijn het vernieuwde louis de visserplein leuke tijd geweest.” 24 De voorbereidingen Pionieren in West 25

In Amsterdam werd in het begin van de jaren ‘90 de agenda voorbereid Het projectbureau EEN VOS voor de vernieuwing van de Westelijke Tuinsteden. De kaders die vanuit Zuidwest Kwadrant Het Project- de centrale stad werden meegegeven waren minimaal. Het projectbureau wordt OP DE Ik werd gevraagd om in opdracht van de samenwerkende corporaties belast met de uitvoering van de bureau had CROSSBAAN en het stadsdeel een plan van aanpak te ontwikkelen. In dat plan samenwerkingsovereenkomst. werden de programmatische, stedenbouwkundige en financiële Communicatie, kwaliteits- de rol van uitgangspunten vastgelegd. bewaking, verzorgen van Gerard Pouw, bruggenbouwer. planningen, signaleren van projectleider Zuidwest Kwadrant Terugkijkend op die beginperiode van het Zuidwest Kwadrant kan je ontwikkelingen, het behoort toe 1993-1995 wel zeggen dat het denken over de stedelijke vernieuwing in het laatste aan het Bureau. Vooral de rol decennium grondig is gewijzigd. Ik herinner me nog de emotionele van bruggenbouwer (‘smeerolie’) bijeenkomsten met bewoners van 120 zeer kleine woningen in een blijkt het Bureau op het lijf 1993 . Projectgroep ingesteld: Bestaande uit stadsdeel, corporaties groenstrook aan de Wolbrantskerkweg. Hun woningen zouden worden geschreven te zijn. En het wordt en wijkorgaan gesloopt ten gunste van een ‘stadspark’. Dat nieuwe park was eerst gewaardeerd (zie het kader 1994 . Intentieovereenkomst tussen corporaties en stadsdeel nodig omdat we dan compensatie konden bieden voor het nabijgelegen ‘Het Projectbureau verdient een osdorp: het project is gestart Jan van Zutphenplantsoen waar we zo’n 300 nieuwe woningen wilden vette pluim’). Het Bureau, dat ook 1995 . ‘Bewonersoverleg Zuidwest Kwadrant’, bewonersoverleg gaan bouwen. Het verdwijnen van het groen en speelplekken was kantoor houdt in het Zuidwest op wijkniveau toen echt een belangrijk item. Ik kan me nog herinneren dat we een Kwadrant, is al snel in het gebied . Plan van aanpak ‘Een buurt met een toekomst’ onderzoek lieten doen naar de ecologische waarde van het Jan van verankerd. Bewoners kunnen (vervolg op de intentieovereenkomst) Zutphenplantsoentje. Dat was een soort crossterrein voor brommers en elk moment van de dag gewoon . Samenwerkingsovereenkomst Zuidwestkwadrant hangjongeren, dus ik schatte die waarde erg laag in. Op een dag werd ik binnenlopen en vragen stellen. uitvoering van PvA ‘Een buurt met een toekomst’ door een bewoner gebeld met de triomfantelijke mededeling dat er een Projectleider Dory Louwerens: “Je 1996 . Stedenbouwkundig Programma van Eisen vos was gesignaleerd op die crossbaan. Het nieuwbouwplan kon dus bouwt hierdoor een band op met . Het Projectbureau Zuidwest Kwadrant wordt opgericht wel de kast in. bewoners. Dat is ook goed voor 1997 . Vanaf 1997 worden per deelgebied plannen opgesteld het draagvlak.” Het Bureau wordt . De Bewonersadviesgroep Zuidwest kwadrant (BAG) In die periode dachten we ook nog heel sterk aan een soort een trechter naar de bestuurders. komt voor het eerst bijeen acupunctuur per complex: ingrijpen renovatie met samenvoegingen, Het weet wat onder de bewoners . Masterplan Buitenruimte Zuidwest Kwadrant optoppen en aanbouwen. Voor elk complex werd in overleg met de leeft. Het Projectbureau verbindt . Start eerste uitplaatsing bewoners seniorenwoningen betrokken corporatie een maatplan gemaakt. We realiseerden ons nog daarnaast de fysieke met de aan Wolkbrantskerkweg niet dat dit soort ingrepen peperduur zijn. sociale vernieuwing. 1998 . Financieel kader . Actieplan Sociaal Beheer De betrokkenheid van bewoners, de bewonersparticipatie bij de . Het Perspectiefplan Sociaal-Economische Vernieuwing planvorming, hadden we sterk neergezet. We hadden professionele door werkgroep 2000 bewonersondersteuning en een aparte medewerker voor Start vernieuwing communicatie. Dat werkte best goed en er was toen nog veel draagvlak De vernieuwing in het Zuidwest Kwadrant is gestart voor het project. in 1998 en het is daarmee het eerste stedelijke vernieuwingsgebied in Amsterdam Nieuw West Uiteindelijk is de sloop/nieuwbouw aanpak veel ingrijpender geweest dan we toen hadden voorzien. 26 De voorbereidingen Pionieren in West 27 Het Directeurenoverleg: een slagvaardige Poolse landdag

“Als je op zo’n Calandlaan rijdt was wel zo, bijvoorbeeld het Maar het feit dat alle partijen denk ik, nou dat is toch wel een verschil in urgentie. Bij sommigen aan tafel zaten, betekende ook mooie stadstraat geworden, stond het bezit keurig in de dat de lijnen kort waren, dat er er zijn toch wel mooie dingen verf.” Die corporaties hadden snel beslissingen konden worden gebeurd in dit deel van de stad. dus net geïnvesteerd en voelden genomen. Dat ik daar mede een rol in heb er in eerste instantie niet veel Een prominente rol in de gespeeld, daar ben ik wel trots voor om rigoureus nieuwe overleggen werd gespeeld door op.” ingrepen te plegen. Anderen Willing. Volgens Frank Bijdendijk hadden weer meer ambities. van destijds Het Oosten zette Aan het woord Nico Nieman, Oud stadsdeelvoorzitter Simon Willing er ‘veel power’ in, hij zette directeur bij Eigen Haard. Nieman Willing typeert het als volgt: zaken op scherp, waardoor het was jarenlang de voorzitter “De één wilde vooruit de ander overleg over dode momenten van het directeurenoverleg. Hij stond op de rem. Ze voerden heen werd geholpen. De no- volgde in 1998 Tom de Roode allemaal rituele dansen.” nonsense mentaliteit van van de AWV (nu Stadgenoot) Bovendien hadden de corporaties Willing en zijn ambtenaren op als voorzitter van deze club, verschillende visies op de heeft veel bijgedragen aan de waarin de zes corporaties en het gebiedsontwikkeling. slagvaardigheid van de groep. “Rituele dansen” stadsdeel vertegenwoordigd Toch kwam men er steeds weer Want slagvaardig waren de waren. Bovendien schoof uit, desnoods door er de mening directeuren uiteindelijk, ondanks Simon Willing, procesmanager Dory Louwerens van een objectieve derde (of de omvang van de groep. In oud stadsdeelvoorzitter aan bij de overleggen. beter, zevende) partij bij te die zin vormde het overleg een Het directeurenoverleg streefde betrekken. Voorzitter Nieman opmaat voor de latere consortia naar consensus over de te volgen leidde de vergaderingen met die de vernieuwing van West ter koers. Dat leidde regelmatig gevoel voor verhoudingen: “ja, hand hebben genomen. tot stevige discussie die niet ‘t is toch een beetje iedereen zelden gepaard gingen met met respect behandelen en aan emoties. Maar, aldus één van het woord laten. Iedereen zit de deelnemers, “dat toonde de met zijn eigen blik en positie in betrokkenheid van de partijen.” zo’n proces. Ik denk dat ik het Het viel natuurlijk niet mee; wel redelijk beheersbaar heb zoveel partijen, met eigen gehouden. Veel spelers aan tafel denkbeelden en verschillende maakt het vergaderen lastig belangen. “Het was in het begin hoor... we hebben het wel eens wel oefenen met elkaar, ja dat over Poolse landdagen.” 28 Pionieren in West Pionieren in West 29

Het is medio 1998 als in de veel mensen mooi gevonden en wordt, kan er ook een nieuwe deelgebieden A en B de eerste de aanpak wint zelfs de Nationale woning worden gebouwd. Ook sloopwerkzaamheden beginnen, Renovatieprijs. oud stadsdeelvoorzitter Simon zoals de agrarische school Willing is verrast als blijkt dat Florens College en woningen Alleen, de aanpak is zeer kostbaar. nieuwbouw nog geen 100 gulden H3 aan de Wolbrantskerkweg. Voor Alles moet aan de woningen huur per maand duurder is dan iedereen in de wijk is het nu vertimmerd worden, van renovatie: “en toen was ik gauw zichtbaar dat de vernieuwing nieuwe verwarmingsinstallaties om, met renoveren blijft het toch zich voltrekt. Deelgebied B trekt tot het verstevigen van de een oude woning.” Van de komende jaren de meeste balkons. Uiteindelijk blijkt de De herhuisvesting in deelgebied aandacht door de omvang van kwaliteitsslag voor bewoners B ervaren de bewoners als de opgave, niet alleen de vele niet bijzonder spectaculair. Een ingrijpend. De bewoners woningen die vernieuwd of deel van de woningen is dan wel die willen terugkeren gebouwd gaan worden, maar ontsloten door een lift, in feite worden uitgeplaatst naar renovatie ook omdat veel bewoners krijgt een deel van de bewoners wisselwoningen, om na de dan, al dan niet tijdelijk, hun zelfde (kleine) woning terug. renovatie terug te keren. Dit geherhuisvest moeten worden. Sterker nog, de woningen zijn proces verloopt veel trager dan In deelgebied A ligt de nadruk zelfs kleiner geworden. Doordat vooraf bedacht is en leidt tot naar op het slopen en nieuw bouwen er geïsoleerd moet worden, gemor (zie ook kader ‘Sociaal van voorzieningen. Ondertussen worden de muren dikker. Ook beheer bij herhuisvesting’). worden plannen voor deelgebied is er een extra woonlaag op het De twijfels nemen toe over de C verder uitgedacht. De plannen complex gebouwd. Het wordt verder te volgen route: “Is dit nog nieuwbouw voor dit gebied, zo blijkt in het mooi gevonden maar stuwt de wel vol te houden?” verloop van het proces, worden kosten verder omhoog: “Men een aantal maal ingehaald door wilde er iets moois van maken, Sloop/nieuwbouw 1999-2004 nieuwe inzichten. geld stond toen nog niet op de wordt breed gedragen voorgrond.” In deelgebied C is de keuze voor Kunnen we wel zo Men slaat aan het rekenen. Voor een grootschalige renovatie van doorgaan? de ongeveer 120.000 gulden de portieketagewoningen door In deelgebied B is medio 2001 de die er per woning geïnvesteerd de opgedane ervaring aan het renovatie van Complex 50 aan wankelen gebracht. Het plan is de Hertingenstraat voltooid. om de woningen te vergroten In de plinten zijn woningen door het deels naar voren samengevoegd voor de grote plaatsen van de voorgevel. Het gezinnen, in de delen die zijn is een ingewikkelde opgave. De ontsloten door een lift komen de corporaties onderzoeken wat de ouderen en de overige woningen kosten zijn. De conclusie liegt er blijven ontsloten door een niet om: “het aanpassen van de

portiek. De renovatie wordt door de hertingenstraat woningen naar de wooneisen 30 van renovatie naar nieuwbouw Pionieren in West 31

van nu en de toekomst is niet ontsloten door een lift, wat de mogelijk zonder een extreem levensloopbestendigheid ten hoog financieel tekort per goede komt. Kortom, de sloop/ woning”.1 Een alternatief is nieuwbouw variant is een om te kiezen voor een kleine serieuzere optie geworden. renovatiebeurt waarbij de Bewoners Adviesgroep (BAG) woningen weer zo’n 25 jaar Maar vinden de bewoners Vanaf 1997 tot en met 2005 heeft vooruit kunnen. Dit heeft echter dat ook? Er kan niet zomaar de BAG een bijdrage geleverd bij de betrokken bestuurders niet van de plannen afgeweken aan de vernieuwing in het de voorkeur. Eind jaren negentig worden zonder de bewoners te Zuidwest Kwadrant. Op verzoek is de periode van een ongekende raadplegen. Bij de betrokken van de toenmalige projectleider economische groei. Bovendien bestuurders heerst de vrees dat van het Projectbureau Zuidwest zijn de corporaties sinds een paar bewoners massaal tegen sloop/ Kwadrant, Gerard Pouw, werden jaar verzelfstandigd en moeten nieuwbouw zijn. Dat is niet voor verschillende bewonerscommissies dus hun eigen broek omhoog niks. Eind jaren tachtig is voor en -werkgroepen samengevoegd houden. Het ambitieniveau een complex in deelgebied C tot één adviesgroep. Zij zijn, krijgt hierdoor een flinke impuls. sloop/nieuwbouw geopperd, gesteund door een groep Nieuwbouw is relatief goedkoop, maar dit stuitte toen op bewonersondersteuners, biedt bewoners een kans op weerstand bij bewoners. gedurende het vernieuwingsproces een grote kwaliteitssprong De bewoners van deelgebied C “Ook al probeer een belangrijke schakel tussen en is duurzamer. Zo kan bij volgen het proces op de voet. de plannenmakers en de nieuwbouw de plattegrond Ook zij zien dat in verhouding je hoogwaardig overige bewoners. Gevraagd en makkelijker aangepast worden tot het resultaat, de geleverde te renoveren, je ongevraagd geven zij adviezen. aan de wensen van de bewoners inspanningen in deelgebied B Soms worden zij gezien als “luis en kunnen alle woningen worden hoog zijn. Bovendien krijgen zij haalt het niveau in de pels” maar ze zijn ook te ”vergelijken met voelsprieten.” het regioplan-rapport van 2000 van de andere Door voortschrijdende inzichten bebouwing ontstaat ook bij de BAG begrip voor de complexiteit van het niet.” vernieuwingsproces (Bron: Acht jaar BAG). Ronald van Dijk, manager woonzaken Rochdale

1 Projectbureau Zuidwestkwadrant, ’00 Werkprogramma Zuidwest Kwadrant, 2000 32 van renovatie naar nieuwbouw Pionieren in West 33

“Het bleek een eye-opener dat ook door bewoners de sloopvariant via informatiebijeenkomsten woningen. geaccepteerd beeldmateriaal te zien van de Bewoners hebben er geen werd.” mogelijke nieuwbouwwoningen vertrouwen in dat renovatie de in deelgebied C. Het Project- gewenste kwaliteit oplevert. Een Dory Louwerens bureau merkt in de overleggen bewoner: “We hebben last van met de Bewonersadviesgroep lekkage, we hebben scheuren in (BAG), het vertegenwoordigende de muur, het is vochtig en er is bewonersorgaan, dat de geen cv. Renovatie heeft geen stemming omslaat. Dit is het enkele zin meer”. 2 De voorkeur moment om de bewoners via een van de bewoners schept een vragenlijst de keuze voor sloop/ nieuw licht op de vernieuwing. nieuwbouw voor te leggen. Dory Louwerens: “Het bleek In de lente van 2000 gaan een eye-opener dat ook door enquêteurs van het onderzoeks- bewoners de sloopvariant bureau Regioplan langs de geaccepteerd werd.(…). Deze en enquêtes deuren van de bewoners. methode hebben we vervolgens g 87 procent van de betrokken overgenomen: bij elk blok in 307 huishoudens geven hun het Zuidwest Kwadrant wordt aniseren ei mening. En de uitkomst is de bewoners om goedkeuring g 2 Regioplan, Bewonersonderzoek. verrassend. Ruim 70 procent van gevraagd voor sloop/nieuwbouw Deelgebied C - Zuidwest Kwadrant Osdorp, 2000 de bewoners is voor sloop van de of renovatie.” Nico Nieman bewoners or 34 van renovatie naar nieuwbouw Pionieren in West 35

Je moest begin jaren ’60 al een stevige huur kunnen betalen, wilde “Zuidwest je naar het Zuidwest Kwadrant kunnen verhuizen. In ruil daarvoor woonde je dan wel op stand, veel beter dan in de oude buurten naast Kwadrant en rond het centrum. De bewoners waren er heel tevreden en wie er was mijn woonde ging niet meer weg, met als gevolg een wachtlijst van maar liefst 15 jaar. start in de Eind jaren ’80 veranderde het beeld. Door de stevige en snelle verandering ontstond al snel een ruimtelijke concentratie van etniciteit ruimtelijke en relatieve armoede. De wijk begon bij gemeente en corporaties op te sector” vallen als plek om aan te pakken. “Wel knap dat Ik was destijds politiek assistent van wethouder Louis Genet. Ik werd gevraagd als coördinator aanpak Westelijke Tuinsteden allemaal gelukt Hans Tijl, en dat was zo’n beetje de start van Parkstad, uiteindelijk Europa’s Coördinator aanpak grootste stadsvernieuwingsoperatie. Ieder stadsdeel kreeg een is. Het zijn Westelijke Tuinsteden voorbeeldproject, in Osdorp werd dat het Zuidwest Kwadrant. complete volks- Op dat moment kozen we voor het aanpakken van de eenzijdige bouw verhuizingen nieuwbouw aan de pieter calandlaan door een stadsstraat, optoppen, extra woontorens en het uitbreiden van het groen tot een echt park. Zeg maar een meer stedelijke invulling, geweest.” van Eigen Haard: “In het begin de tekentafel verder worden maar volledig binnen de kaders van het AUP. Sloop bleef vooral beperkt werd altijd gezegd iedereen uitgedacht. tot de bejaardenwoningen van 16m² (en een gedeeld trappenhuis van Aad van Meel is tegen sloop, maar als het Om de woningen zoveel mogelijk 32m²). mensen ook kansen biedt in hun aan te passen aan de wensen Natuurlijk spraken we veel met de bewoners, die blij waren dat de wooncarrière, dan zien ze ineens van de bewoners, worden wijk werd aangepakt. Eén van de grote ergernissen was een slecht ook voor zichzelf de plus erin. En ontwerpteams samengesteld. onderhouden stuk rommelgroen met brommerhangjongeren, die ook dan krijg je die bewoners toch Deze bestaan uit bewoners van nergens anders heen konden. De eerste actie in het Zuidwest Kwadrant mee, en dat was wel verrassend.” het nog te vernieuwen deelgebied was dan ook een speelplek voor jong en oud met een beheerder. Door De plannen voor deelgebied C D. Om de herhuisvesting de hoge hekken kreeg het een stedelijk accent en vanaf het eerste worden nog voor de zomer van vlotter te laten verlopen, zal moment was het er druk. 2000 herzien. Alle woningen de nieuwbouw in deelgebied C De sloop van de bejaardenwoningen kreeg ook waardering. “Hadden worden gesloopt en er worden worden gereserveerd voor de jullie 10 jaar eerder moeten doen, eindelijk kan ik mijn familie bij me meer en grotere appartementen bewoners uit deelgebied D. De thuis ontvangen” kreeg ik te horen. teruggebouwd. De complexen oude bewoners uit deelgebied Uiteindelijk is de opknapbeurt ingrijpender geweest dan we toen voor variëren van vijf tot acht woon- C krijgen door de corporaties ogen hadden, maar er staat nu een wijk met stedelijke kwaliteit, een lagen. Dit alles met behoud woningen aangeboden in forse uitbreiding van het groen en uitstekende woningen. Geen slecht van de historische structuur de Aker. Hiermee voldoen de resultaat. en de gemeenschappelijke corporaties aan een belangrijke binnentuinen van de vier voorwaarde van het stadsdeel complexen. De tevredenheid is voor nieuwbouw. Om tijdig in groot, de woningen kunnen op te spelen op de herhuisvesting 36 van renovatie naar nieuwbouw Pionieren in West 37

Sociaal beheer bij herhuisvesting

Tijdens de herhuisvesting dat tijdelijk beheer niet meer een woning in een nabijgelegen ontstaan in de verschillende door het stadsdeel maar buurt. deelgebieden door leegstand door corporaties plaatsvindt. beheerproblemen. In Corporaties kunnen veel deelgebied B zijn bijvoorbeeld makkelijker sturen omdat zij een de oorspronkelijke bewoners groter arsenaal aan woningen uit de sloopwoningen aan hebben waar ze bewoners de Wolbrantskerkweg al tijdelijk kunnen huisvesten. vertrokken, als blijkt dat de Het valt ook niet altijd mee om sloop/nieuwbouwplannen een complex na een sloopbesluit flinke vertraging oplopen. (‘afgifte peildatum’) op tijd leeg Met tijdelijke huurcontracten te krijgen. Ondanks dat bewoners wordt geprobeerd om de buurt stadsvernieuwingskandidaat leefbaar te houden. In andere worden, zijn niet alle leegstaande complexen is er met bewoners makkelijk uit te regelmaat sprake van diefstal van plaatsen. Door opgedane koperleidingen, waardoor ook ervaring krijgen groepen als lekkages ontstaan. Er zwerven grote gezinnen, passieven en ook nog wel eens mensen rond onaangepasten daarom als in de leegstaande complexen. eerste een huisbezoek om over Een sociaal beheerder: “De de toekomstige verhuizing te overzichtskaart uit 2001 herhuisvesting duurde wel lang. praten. In deelgebied D wordt wordt veel aandacht besteed aan aangepast. Ook hier blijkt een Hierdoor kreeg je stadsnomaden gebruik gemaakt van glimmend de communicatie met bewoners. meerderheid van de bewoners die steeds van sloopwoning foldermateriaal om de bewoners Zo worden bewoners uit het voor sloop/nieuwbouw. naar sloopwoning trokken.” te verleiden te verhuizen naar deelgebied ‘verleid’ door de Twee corporaties wijzigen Het noopt tot het nemen van deelgebied C. Het is ook tijdens nieuwe sociale huurwoningen in hun plannen. In plaats van drastische maatregelen: “Op een de vernieuwing van het Zuidwest glossy brochures aan te prijzen. grootschalige renovatie worden gegeven moment moesten we Kwadrant dat voor de bewoners Dit is zover bekend nog niet twee van de vier complexen in het overgaan op het ‘dichtplanken’, die geherhuisvest moeten eerder gedaan. geheel gesloopt. De vervangende daar waren we natuurlijk geen worden, een sociaal plan wordt nieuwbouwappartementen voorstander van.” Als reactie opgesteld. Het is de voorloper In het kielzog van de zullen, net als in deelgebied C, op de beheerproblemen wordt van het Sociaal Plan Parkstad. ontwikkelingen in deelgebied C, weer volgens het oorspronkelijke er een interim-beheer plan Een belangrijk uitgangspunt is brochure voor sociale huurwoningen worden de plannen voor stedenbouwkundig patroon opgesteld. Ook werd afgesproken dat bewoners voorrang krijgen op deelgebied D ook deels teruggebouwd worden. 38 Pionieren in West Pionieren in West 39

En de sociale 1998 . Oplevering Louis de Visserplein vernieuwing dan? 1999 . Eerste woningen gesloopt aan Wolbrantskerkweg Hoewel er volop aandacht . Aandacht voor duurzaamheid is voor sociale vernieuwing, . Dagelijks Beheer Team plus (DBT+) = alle beheerders, komen er ook kritische geluiden. bewoners en welzijnsstichtingen, politie: schoon heel en veilig In een evaluatie van de . Het Oosten stelt een huismeester aan en stelt woonregels op projectorganisatie signaleert . Bezoek minister van Boxtel (Grote Steden en Integratiebeleid) men dat de ‘sociale’ aspecten 2000 . Financieel convenant Zuidwest Kwadrant - Osdorp ondervertegenwoordigd . Bewonersenquête onder bewoners deelgebied C zijn. De sociale vernieuwing . Mede via DBT+ organiseren bewoners bewoners- krijgt daarom steeds meer bijeenkomsten, feestelijke activiteiten, wandelingen, later BAC (bestuurlijke) aandacht. Er komt . Bewoners Activiteiten Commissie (BAC) krijgt vorm een projectteam binnen het (multiculti), organiseert kennismakingsbijeenkomsten, stadsdeel dat specifiek belast koffieochtenden, voetbaltoernooi, etc wordt met de sociale vernieuwing . Oplevering Florens College en een wethouder krijgt de 2001 . Opening trambaan over Calandlaan sociale vernieuwing apart als . Uitplaatsen bewoners deelgebied C (700 bewoners) portefeuille. . Klachtenmeldpunt over schoon heel en veilig ingesteld Maar bewoners zijn nog vaak . Complex 50 gerenoveerd niet geïnteresseerd in de sociale . Nieuwbouw VMBO school vernieuwing. Het is lastig om . Woonwensen onderzoek Deelgebied D door Regioplan “Bewoners met mensen die net weten dat 2002 . Evaluatie Voorbereidingsfase Zuidwest Kwadrant ze moeten verhuizen sociaal (tweede evaluatie) waren vooral beheerplannen te maken. . Supervisor Endry van Velzen van Nijl architecten aangesteld geïnteresseerd Jan Voskamp, regiodirecteur 2003 . Oplevering Calandtoren en Katersteyn Ymere, die vanuit Werkgroep in het fysieke 2duizend destijds betrokken gebeuren”. was bij het opstellen van de Op een gegeven sociale plannen: “Het ging Jan Voskamp, moeizaam. Bewoners waren moment vooral geïnteresseerd in het regiodirecteur Ymere fysieke gebeuren, wanneer wordt moesten we er gesloopt en waar ga ik naar overgaan op het toe. Zij waren niet geïnteresseerd in wat voor voorzieningen er ‘dichtplanken’. terug moesten komen.” Hoe de bewoners de vernieuwde woonomgeving ervaren, komt in hoofdstuk 5 uitvoerig aan bod. ‘dichtplanken’ 40 Pionieren in West Pionieren in West 41

Niet alleen in het Zuidwest ongeremd zou zijn. Endry Kwadrant wordt er nu vernieuwd, van Velzen: “Dit bleek een maar vanaf 2000 gaat men overal vreselijke misrekening. Eind Bij toenemende in de Westelijke Tuinsteden jaren ’90 was de gedachte dat driftig vernieuwingsplannen door de toenemende welvaart welvaart was H4 maken. Het is niet de ideale tijd iedereen groter zou gaan de gedachte voor het maken van plannen, wonen. Uiteindelijk bleek omdat de economie in een dat meer welvaart vooral tot dat iedereen dip zit. Als men rond 2004 alle hogere woningprijzen leidde.” groter zou gaan Meer nieuwbouwplannen naast De woningen werden helemaal elkaar gaat leggen, ontstaat er niet zo makkelijk meer afgezet. wonen, maar het rumoer. Er gaan zoveel grotere “Als je hier op terugkijkt waren en duurdere appartementen we met z’n allen toch wel leidde vooral bijgebouwd worden, dat de een beetje naïef”, aldus de differentiatie afzet van de woningen in gevaar stedenbouwkundige. tot hogere komt. Er ontstaat discussie over Er is ook bezorgdheid over woningprijzen. de gewenste woningtypes en de beperkte variatie in de woonmilieus, de zogenaamde woonmilieus. Om de gewenste is gewenst pri-discussie. Ook in het dichtheden te realiseren, is de Zuidwest Kwadrant worden, wens om vooral appartementen net als in andere stedelijke 2004-2010 vernieuwingsgebieden, de plannen opnieuw heroverwogen.

‘Een beetje naïef waren we wel’ In de discussie over de eenzijdige woningproductie van appartementen spelen twee elementen een belangrijke rol. De grote appartementen blijken ten eerste niet voor iedereen betaalbaar en ten tweede houdt het eenzijdige aanbod te weinig rekening met de uiteenlopende wensen van de woonconsument. De plannenmakers zijn er lange tijd vanuit gegaan dat de vraag

naar grotere appartementen eengezinswoningen aan de domela nieuwenhuisstraat, deelgebied d 42 Meer differentiatie is gewenst Pionieren in West 43

te bouwen. De verscheidenheid De oude tuinstad- aan woonwensen wordt hiermee gedachte wordt genegeerd. Er is behoefte aan losgelaten woonmilieus die meer recht In het Zuidwest Kwadrant komt doen aan de leefstijl van de men tot de conclusie dat meer woningzoekenden. Zo zijn er differentiatie nodig is. Een deel groepen bewoners die in een van de geplande appartementen stedelijke omgeving willen moet worden omgezet in wonen en hebben anderen een eengezinswoningen. Maar hoe voorkeur voor een woning in worden dan de dichtheden bereikt een rustige, groene omgeving, die stedelijk zijn afgesproken? Er hebben alleenstaanden met staan belangen tegenover elkaar. een laag inkomen voldoende Zwart-wit gesteld: er is een partij aan een klein appartement en die niet wil tornen aan de tuinstad- zoeken stellen met kinderen gedachte van strokenbouw, er is en twee inkomens vaak een een partij die de woonconsument eengezinswoning, et cetera. Dit zo goed mogelijk wil bedienen en besef veroorzaakt een omslag in er is een partij die wil dat er snel het denken. De vernieuwing moet wordt gebouwd in de gewenste

overzichtskaart uit 2006 meer vanuit de wensen van de aantallen (zie kader: ‘Wonen in een “Van Eesteren woonconsumenten plaatsvinden. zichtlijn’). zat er achteraf Toch weer renoveren? Stadsdeelvoorzitter Marjo Teuling gezien naast”. heeft nog geprobeerd om sloop tegen te houden van het complex Frank Bijdendijk, tussen de Bart Poesiastraat en directeur Stadgenoot Domela Nieuwenhuisstraat in deelgebied D. Steeds meer bewoners waren tegen sloop, mede omdat het wel gerenoveerde complex van de woningcorporatie PWV er goed uitzag. Het lukte echter niet meer om het terug te draaien omdat het proces al zo ver gevorderd was. Opmerkelijk is dat hier een omgekeerde beweging ontstaat. Bewoners hebben toch weer voorkeur voor renovatie in

plaats van sloop/nieuwbouw. het gerenoveerde complex van woningcorporatie pwv aan de klaas katerstraat 44 Meer differentiatie is gewenst Pionieren in West 45

Na heftige discussies in het Wonen in een zichtlijn? directeurenoverleg komt men tot een compromis. Er wordt in deelgebied C gebroken met het Het Zuidwest Kwadrant is een Stedenbouwkundige van als vrij rigide ervaren, er was niet woningen op elkaar.” principe van strokenbouw door product van het denken van Velzen, die als supervisor was veel ruimte voor verandering Maar daar is volgens Bijdendijk de complexen in drie stukken Van Eesteren; licht, lucht en aangesteld, is ook over de hele van de plannen.” Het gevolg en anderen te weinig verandering te knippen. Wel blijft het oude ruimte en functionele bouw. De linie redelijk tevreden: “De is dat veel creativiteit uit het in gekomen. Nog steeds is er stratenpatroon gehandhaafd. bij de vernieuwing betrokken Calandlaan en de parken zijn echt proces verdwijnt. Bijdendijk veel strokenbouw, te veel van strokenbouw in zuidwest kwadrant Hiermee kan het gewenste aantal stedenbouwkundigen en een meerwaarde.” De hoven in van Stadgenoot formuleert het hetzelfde en te weinig diversiteit woningen worden gehaald en architecten hebben geprobeerd deelgebied C hadden wat hem scherp: ingebracht. Ook bewoners kunnen er eengezinswoningen deze oorspronkelijke betreft nog de oude ruimtelijke “Van Eesteren zat er achteraf betreuren een gebrek aan (met individuele gebouwde stedenbouwkundige opzet te structuur mogen hebben, daar gezien naast. Er zit een ‘fleurigheid’ in de buurt. parkeerplekken) aan toegevoegd behouden en te versterken. is: “het DNA van de Westelijke mensbeeld achter van Eesteren Een heel concreet worden. Daardoor bleven de ‘brede Tuinsteden weg.” Van Gessel hè, alle mensen zijn gelijk en discussiepunt in dit verband Hof van Osdorp Verder behelst het compromis stroken en lange lijnen’, maar en van Velzen benaderden de ik weet wat goed is voor jou, zijn de buitenruimtes. In Doordat in deelgebied C de dat in deelgebied D ook werden ook accenten gezet, zoals vernieuwing van het Zuidwest alle mensen hebben dezelfde nogal wat gebouwen zijn woonblokken worden opgeknipt, eengezinswoningen worden het clusteren van het groen en de Kwadrant niet primair als een behoefte, ze zijn allemaal die gesneuveld, ofwel ontstaan dwarsstraatjes en teruggebouwd, maar dan zonder verdichting in de woningbouw. volkshuisvestingsopgave, getrouwd, ze hebben allemaal vanuit kostenoverwegingen, binnenhoven. In overleg met de aantasting van de bestaande Maar er verschenen in deelgebied maar veel meer als twee kinderen, de oudste is een ofwel omdat de architect bewoners wordt bepaald welke ruimtelijke structuur. In plaats C ook ineens hofjes, die niet stedenbouwkundige opgave. jongetje, de jongste een meisje en dat ‘voorschreef’. Monique inrichting de tuinen krijgen. De van te verdichten wordt er binnen het oude concept passen. Anderen hebben daar hele al de vrouwen staan in de keuken Brewster van Rochdale ziet discussie gaat vooral over hoe om verdund! Over het resultaat zijn de andere ideeën over. In het te wachten tot manlief om vijf dit als een jammerlijk gemiste te gaan met gebruik door kinderen. Een uitkomst van het meningen verdeeld. Voor de vernieuwingsproces heeft dat uur thuis komt met zijn autootje. kans: “Mensen willen toch Zij kunnen door lawaai het compromis is dat er een grotere echte Van Eesteren-gelovers tot heftige discussies geleid. Dus we moeten die auto ergens buitenruimte? We hadden dit woongenot bij de overige bewoners verscheidenheid ontstaat zijn er teleurstellingen. Oud stadsdeelvoorzitter Willing: kwijt… en we gaan niemand met zijn allen beter in het oog verminderen. Zo zijn bijvoorbeeld aan woonmilieus binnen het Landschapsarchitect en “De dictatuur van Delft moet voortrekken boven een ander.” moeten houden, luisteren naar speeltoestellen toegestaan, maar Zuidwest Kwadrant. Deelgebied C supervisor openbare ruimte je doorbreken. Ze papegaaien Dit beeld van eentonigheid bewoners.” mogen de hoven niet veranderen in krijgt een woonomgeving dat lijkt Michael van Gessel, heeft nog elkaar na over zichtlijnen en wordt bevestigd door oud Het Zuidwest Kwadrant is trapveldjes. op die van een oude stadswijk, steeds spijt van de nieuwbouw. zo. Maar ik heb nog nooit een stadsdeelvoorzitter Velthuis. uiteindelijk een mix tussen terwijl deelgebied D een extra “Door de nieuwbouw werd bewoner aan tafel gehad die Hij beschrijft de situatie voor de meer individualisme, meer nadruk krijgt op licht, lucht de visie van Van Eesteren zei ’goh, mijn zichtlijn is niet vernieuwing: “Vroeger had ik wel differentiatie en meer variëteit en ruimte. Vanuit het oogpunt teniet gedaan.” Liever had hij lekker’. Die wil gewoon een eens als ik thuis kwam van het enerzijds en een eenduidige van differentiatie zijn ook veel gerenoveerd. Maar hij is tevreden lekkere woning hebben.” Ook bij werk, dat ik per ongeluk bij de uitstraling anderzijds. Het betrokkenen achteraf blij dat dat ‘het rationele wonen’ en de de betrokken corporaties zijn buren naar binnen liep. Dan was duidelijkst komt dit tot de corporatie PWV Wonen haar stedenbouwkundige structuur deze geluiden te horen. Ronald ik met m’n gedachten er niet bij uitdrukking in de torens langs het complex in deelgebied D heeft in grote lijnen overeind zijn van Dijk van Rochdale: “Ik heb en als dan de deur openstond liep waterpark: één met, drie zonder gerenoveerd. gebleven. de stedelijke randvoorwaarden ik daar naar binnen. Zo leken die balkons. eengezinswoningen hof van osdorp, deelgebied c 46 Meer differentiatie is gewenst Pionieren in West 47

Ook in deelgebied A Mijn betrokkenheid met het Zuidwest Kwadrant is begonnen als wijzigen de plannen “Alles is bewoner in de Johan Hofmanstraat. Ik zat in de bewonerscommissie In deelgebied A heeft Rochdale van deelgebied C om met Woniningstichting Zomers Buiten mee te (voormalig Patrimonium) als VERgankelijk, praten over wat er met onze woningen zou moeten gebeuren. Het enige corporatie bezit. Zij had maar optoppen, samenvoegen, renoveren, ingang verplaatsen naar de al, voordat er sprake was van achterkant, alle scenario’s zijn langsgekomen en uiteindelijk werd de stedelijke vernieuwing, de gelukkig het toch slopen. En alle bewoners werden stadsvernieuwingsurgent. woningen een keer aangepakt Ik ben binnen Osdorp verhuisd naar een leuke eengezinswoning. artist impression van eengezinswoningen domela nieuwenhuisstraat/bart poesiastraat en heeft het voornemen om bouwen we Rond die tijd was ik op zoek naar een nieuwe baan en die vond ik bij wederom te renoveren. Woningstichting Zomers Buiten. Ik werd daar medewerker Budget 2004 . Oplevering ‘De Drie wachters’ altijd weer Maar overal in het Zuidwest Bureau waar ik aan diverse plannen mocht rekenen om het bestuur . Verschijnen van ‘Sociale vernieuwing in het Zuidwest Kwadrant wordt renovatie te kunnen laten besluiten wat begrotingstechnisch haalbaar was kwadrant. Tussenbalans’ aan iets omgezet in nieuwbouw, en wat niet. Ik heb samen met anderen ook mogen meedenken over . Verhuisonderzoek Regioplan oud bewoners C waardoor ook bij renovatie nieuws.” het Zuidwest Kwadrant. Als bewoner begrijp je niet waarom het . De pri-discussie de woonkwaliteit van deze allemaal zo lang moet duren, maar de besluitvorming binnen een 2005 . Oplevering Zoelenkerkstraat woningen achterblijft. Marjolein Öztürk-Baarbé, woningbouwvereniging is niet altijd snel. En de rol van de gemeente . Instellen bewonersinformatiepunt bij Projectbureau Er ontstaan ook hier flinke bewoner, voormalig medewerker is daarin ook niet te onderschatten. En vanuit het standpunt van . Instellen wisselwoningbureau discussies over de juiste aanpak. Woningstichting Zomers Buiten en de bewoners en de woningbouwvereniging is het toch altijd de . BAG opgeheven (50 bijeenkomsten gehad) De stadsdeelraad is tegen sloop, medewerker bij Stadsdeel Osdorp gemeente die het gedaan heeft en ook voor de vertraging zou zorgen. 2006 . De stadsdeelraad stelt begin 2006 een herzien het college voor. Als na politiek Woningstichting Zomers Buiten ging een vergaande fusie aan met de . Stedenbouwkundig Plan vast voor deelgebied C gekonkel de stofwolken gaan Woonmaatschappij en voor mij werd het tijd voor een nieuwe baan. . Oplevering Hof van Osdorp blok A-D liggen, krijgt Rochdale groen licht Ik werd financieel planbegeleider bij het Stadsdeel Osdorp . Oplevering Caland voor slopen en nieuw bouwen. (de gemeente). De rol van de gemeente kon ik nu van dichtbij ervaren. . Oplevering Leeghwater Ronald van Dijk, manager En wat schetst mijn verbazing. Het is niet de gemeente die voor de 2007 . Oplevering Gemini (toren A en C) woonzaken van Rochdale: “Wij vertraging zorgt. Het is het spel van de knikkers en de mensen die . Oplevering Hof van Osdorp D2/D3 zouden met het relatief slechte met de knikkers spelen. Als de partijen (incl. de bewoners) allemaal . Oplevering Hartenlust (appartementen) bezit blijven zitten, terwijl de hetzelfde willen, gebeurt het en anders gaan we de vertraging in en . Zuidwest Kwadrant wordt deel Vogelaarwijk rest wel nieuw bezit had. Ook komt het later of helemaal niet. Maar het nieuwe Zuidwest Kwadrant 2008 . Oplevering Hartenlust (eengezinswoningen) al probeer je hoogwaardig te staat er doordat alle partijen meebewogen en sommige niet altijd van . Oplevering Baden Powell renoveren, je haalt het niveau van harte. Mijn oude woning en Woningstichting Zomers Buiten bestaan . Oplevering Hof van Osdorp C2/C3 de andere bebouwing niet.” niet meer en Stadsdeel Osdorp ook niet meer. Alles is vergankelijk maar . Oplevering Aquamarijn gelukkig bouwen we altijd weer aan iets nieuws. . Projectbureau Zuidwest Kwadrant opgeheven 2009 . Oplevering Hof van Osdorp B2/B3 . Hof van Osdorp A2/A3 . Oplevering Bart Poesiastraat 2010 (+) . Oplevering binnentuinen Hof van Osdorp . Oplevering Nierkerkecomplex fase 1 en fase 2 (2010 en woontorens in het waterpark, 2011 gepland) met en zonder balkon . Oplevering Eigen Haard D1 (2012 gepland) 48 Pionieren in West Pionieren in West 49

De stedelijke vernieuwing heeft terug te brengen, is een deel van Twee voorbeelden van als hoofddoel het creëren van de overlastgezinnen verhuisd complexen met een mix van een prettig leefklimaat. Ondanks naar elders. Er is sprake van koop en huur alle sociale activiteiten is het verdunning van de overlast • de woonblokken aan de geloof in de effecten van de en dat is volgens de sociaal Calandlaan (Hof van Osdorp) H5 fysieke verbeteringen bij de beheerder merkbaar: “Complex 50 zijn gemengd van opzet. Tijdens start van de vernieuwing groot. was voorheen een ‘rommelbuurt’. de ontwikkelfase besluit men Bewoners krijgen niet alleen Nu zijn er veel overlastgevers om het aandeel sociale huur te een verbeterde woning en uitgeplaatst.” vergroten. Om de herhuisvesting Het leef- woonomgeving, maar ook nieuwe Differentiatie vindt ook op uit deelgebied D vlot te laten buurtbewoners die vanwege lager schaalniveau plaats, maar verlopen, wordt een deel van de de woonkwaliteiten voor het met minder succes. Met de marktwoningen omgezet in sociale Zuidwest Kwadrant kiezen. gedachte de sociale samenhang huur. De mix van koop- en sociale te versterken, wordt een aantal • Bij de te ontwikkelen ‘De Drie klimaat na huurwoningen zal de sociale woonblokken en –torens Wachters’, die ook gemengd van samenhang weer versterken, zo is ontwikkeld waarin koop en opzet zijn, wordt het aandeel de gedachte. Totdat de renovatie sociale huur gemengd worden. sociale huur ook noodgedwongen en nieuwbouwprojecten worden Dit houdt onder meer in dat de vergroot. Niet alle marktwoningen oplevering opgeleverd. Dan valt het soms huurders en eigenaar-bewoners kunnen worden afgezet. In De toch tegen. gebruikmaken van dezelfde Drie Wachters is ook nog eens een entree en lift. groot oppervlak beschikbaar voor Gemengd wonen voorzieningen, die in het Zuidwest van de Mede door het aandeel sociale Al snel stapelen in de gemengde Kwadrant worden gemist. huurwoningen tot dertig procent complexen de problemen zich Ondanks de wijzigingen in het woningprogramma, wordt hier toch een ideaal gerealiseerd: nieuwe grotere woningen, meer sociale vernieuwde controle door menging en in de De Drie Wachters zelfs voorzieningen binnen het complex zelf. Sociaal beheer lijkt niet nodig en er wordt woon- – in eerste instantie – dan ook geen aandacht aan besteed. omgeving 50 Het leefklimaat na oplevering van de vernieuwde woonomgeving Pionieren in West 51 op. Al bij de eerste verhuizingen gooien hun lege IKEA-dozen daar toch van terug.” “Het was naar de complexen ontstaan gewoon van het balkon.” De “Telkens word zeer naïef” voegt gebiedsregisseur overlastproblemen. “En dat corporaties zijn vol ongeloof dat Marjo Verberne toe. viel toch tegen”, aldus een de beheerproblemen zo groot je steeds weer Er worden oplossingen bedacht corporatiemedewerker. Bij het zijn bij nieuwbouwcomplexen: met de neus om de beheerproblemen inverhuizen blijven deuren “Hoe kan het dat mensen zo hun aan te pakken. Complexen openstaan zodat inbrekers eigen omgeving vernielen. Je op de feiten krijgen een huismeester hun kans grijpen. In een zou denken dat mensen blij zijn toegewezen, er worden met bedrijfsruimte in De Drie met een nieuwe woning”, aldus gedrukt, dat nieuwe bewoners zogenaamde Wachters zijn op de eerste dag Edam. Ook bewoners krijgen het sociaal beheer ‘welkomstgesprekken’ gevoerd de computers gestolen. Ook in de gevoel dat de problemen na de waarin leefregels worden kwetsbare ondergrondse garages vernieuwing groter zijn dan vóór een zwak punt uitgelegd, er worden camera’s wordt regelmatig ingebroken. de vernieuwing. bij de entrees geplaatst In en rondom de entrees van de In De Drie Wachters ontstaat blijft bij de en er worden gesprekken wooncomplexen vinden kleine bij de nieuwe bewoners onrust vernieuwing, georganiseerd tussen bewoners vernielingen plaats, wordt er over de invulling van de ruimtes weer een ander complex worden zitting om de sociale huurders om afspraken te maken graffiti op de muren gespoten en in de plinten. De bewoners ondanks religieuze activiteiten ontplooit. te vertegenwoordigen. Echter over leefregels. Jongeren en hangen groepjes jongeren rond, weten niet beter dan dat daar Het roept bij de overige bewoners de sociale huurders voelen zich ouderen worden bij elkaar al dan niet blowend en zwerven bedrijven komen. Daarentegen alle goede weinig enthousiasme op. Kopers vaak achtergesteld. Een sociaal aan tafel gezet om begrip voor er lege dozen en verpakkingen komt er in één van de complexen bedoelingen” van een woning voelen zich beheerder: “Er is spanning tussen elkaar te kweken. Er worden rond. Manager gebiedsbeheer een centrum voor geestelijk en verkeerd voorgelicht. huurders en kopers, waarbij de activiteiten georganiseerd van Ymere, Kenneth Edam, lichamelijk gehandicapten. Er Kenneth Edam In De Drie Wachters zitten ook huurders vaak toch de schuld voor kinderen en vrouwen destijds werkzaam bij Zomers komt ook een woongroep voor vrije sector huurwoningen. Deze krijgen.” en er worden kunstwerken Buiten, niet begrijpend: “Mensen dementerende ouderen. En in huurders gebruiken de woning geplaatst ter versterking van vaak als een springplank om Treffen van de buurtidentiteit. Rondom de elders ‘betere’ woonruimte te maatregelen Hertingenstraat wordt, nog niet vinden. Hierdoor is er een relatief Bovengeschetste problemen elders vertoond, straatetiquette snelle doorstroom, wat tot onrust doen zich op meer plekken geïntroduceerd: vrijwilligers uit leidt bij de overige bewoners. voor in het Zuidwest Kwadrant. de buurt wijzen mensen op de Het oplossen van de Het is een misvatting dat gedragsregels. problemen wordt in de fysieke vernieuwing gelijk Er worden door al deze diverse gemengde wooncomplexen staat aan sociale vernieuwing. maatregelen verbeteringen ook nog eens bemoeilijkt Gebiedsmanager Sven de Ruijter: geconstateerd. Bewoners zijn door een ingewikkelde “Men had zich er ook wel op positiever over het sociale eigendomsstructuur. Want wie verkeken. Men dacht dat na klimaat, zo blijkt uit een is er verantwoordelijk voor het de nieuwbouw de problemen onderzoek van de Universiteit beheer in de publieke ruimtes? wel opgelost zouden zijn. Het van Amsterdam uit 2006: In de Vereniging van Eigenaren intensieve beheer werd toen “De situatie wat betreft hinderlijk nemen ook de corporaties losgelaten. Na een jaar kwam men gedrag en rommel op straat, 52 Het leefklimaat na oplevering van de vernieuwde woonomgeving Pionieren in West 53

Voor iemand die denkt Amsterdam na 51 jaar wel te kennen, is de is sinds een jaar of drie verbeterd. deel van de bewoners klaagt Voorportaal kennismaking met Osdorp een kleine schok. De stad houdt dus niet op Belangrijk is dat ook de minder nog steeds over het gebrek aan aan het einde van de Overtoom! Amsterdam is veel groter dan gedacht. actieve bewoners positieve sociale samenhang. Het wordt 1 van een Na deze ontdekking is ook de veelkleurigheid en veelvormigheid van effecten ervaren.” geweten aan de grootschalige wereldstad Osdorp een verrassing. In Osdorp liggen wijkjes die dommelen alsof Ook op basis van rapportcijfers wooncomplexen. “Het zijn Parkeren in de wijk ze diep in de provincie liggen. Er zijn wijken die eruit zien als Dublin voor de woonomgeving is er woonfabrieken geworden. In Waar professionals en bewoners na een politiecharge en er zijn hypermodern vormgegeven straten en een verbetering zichtbaar. Ten kleine wooneenheden spreek zich ook zorgen over maken is de Basjan Waldhober, parken. opzichte van begin jaren ’00 is je elkaar aan op dingen. Nu parkeerdruk in de wijk op straat. Coördinator fysiek interim beheer de tevredenheid over de buurt in niet meer.” Of er zijn wel Bewoners vinden dat er te weinig stadsvernieuwingsgebieden Osdorp 2 Het Zuidwest Kwadrant is een wijk waar ik vanaf eind 2008 voor 2007 significant gestegen. sociale contacten, maar dan openbare parkeerplekken dicht in mijn werk regelmatig kom. Chique en grootstedelijk waren mijn Betrokken professionals wel alleen binnen specifieke de buurt van de woning zijn. Ze eerste associaties. Vooral het stuk Pieter Calandlaan tussen de bevestigen de verbeteringen gemeenschappen. moeten nu een stuk door de buurt Hoekenesgracht en de Baden Powellweg geeft de indruk het door erop te wijzen dat de buurt lopen als ze willen parkeren op voorportaal te zijn van een wereldstad. Vanuit elke richting is de zich steeds meer ontwikkelt van Voor de toekomst straat. Het is ongemak en ze voelen Calandlaan na dit gedeelte steeds een kleine teleurstelling. Jammer, een ‘verloederde’ buurt naar een Fysieke vernieuwing alleen is dus zich niet altijd veilig. Bij naoorlogse toch geen straat die toegang geeft tot Berlijn of Buenos Aires. schone buurt. niet een voldoende voorwaarde buurten als het Zuidwest De beheerproblemen zijn eind om tot een gewaardeerd Kwadrant hebben mensen ook de Het Waterpark met vier witte flats in het groen, heeft bijna de grandeur jaren ’00 echter nog niet opgelost. woonklimaat te komen. verwachting dat er volop ruimte is van de aan het Vondelpark grenzende advocaten- en notarissenvilla’s, Het Zuidwest Kwadrant wordt Om een prettig leefklimaat om te parkeren. Het zijn mobiele maar dan ontworpen door een architect die zijn hele jeugd alleen met sinds 2007 bestempeld als (deel te creëren, worden door de bewoners die er voor kiezen witte lego heeft gespeeld. van) een Vogelaarwijk. Een professionals en bewoners om dicht bij de A10 te wonen. Aan de noordkant van de Calandlaan is juist een heel intiem wijkje Sommige deskundigen vrezen dat, gebouwd, met smalle straatjes die er uitzien als een moderne versie van wanneer er geen maatregelen de middeleeuwse stad. worden getroffen, in de toekomst de parkeerproblemen nog veel Door schouwen met bewoners in het Zuidwest Kwadrant heb ik veel groter zijn. van hen gesproken. Zij zijn heel tevreden als ze, soms vanuit ver komend, in Amsterdam kunnen wonen. Zij zijn trots als zij vanuit een oude woning in een veel mooiere kunnen wonen. Maar de bewoners zijn verdrietig als zij zich het oude Osdorp kunnen herinneren en nu veel groen vervangen hebben zien worden door beton en bakstenen. Ik ben heel benieuwd hoe dit voorportaal van onze wereldstad zich 1 Metaal, Delnoij en Duyvendak, Een Amsterdamse benadering. Vooruitkomen, verder gaat ontwikkelen. samenleven en thuis voelen in Nieuw West. Verslag van een onderzoek, 2006, UvA.

2 Gemeente Amsterdam, Ruimte voor Amsterdams kwaliteit. Trends uit het onderzoek Wonen in Amsterdam 1995 - 2007, 2008

zwerfvuil bij nieuwbouw 54 Pionieren in West Pionieren in West 55

ontstaat er ontevredenheid blijft ook het advies voor de wonen ook omdat het hoort over de voortgang ervan. “Het is toekomst. Een sociaal beheerder bij een grote stad, aldus de een troep, er wordt nog overal over het houden van toezicht: professionals. Het voorkomt gewerkt”, aldus een bewoner. “Je moet nu ook veel meer met ook een te grote concentratie Voorzieningenniveau huismeesters handhaven.” van probleemgroepen. verbetert door meer hogere • Bij plaatsing screenen op Huiseigenaren hebben ook meer inkomensgroepen overlastverleden • Zorg in het ontwerp dat sociale verantwoordelijkheidsgevoel Door het aanbieden van (middel) Een andere les die getrokken controle mogelijk is voor de woonomgeving en zorgen dure woningen neemt het aandeel wordt, is dat wanneer veel Volgens de professionals voor controle. Er is ook geduld koopkrachtige bewoners in de wijk verschillende doelgroepen bij moet in het ontwerp van een nodig om resultaten te bereiken. toe. Dit heeft zijn neerslag op het elkaar worden geplaatst er wooncomplex meer aandacht Piet Rigter, voormalig directielid voorzieningenniveau. In de Pieter spanningen kunnen ontstaan. besteed worden aan het mogelijk van de AWV: “Op het moment Calandlaan is dit het best zichtbaar. Bewoners moeten daarom, zeker maken van sociale controle. dat je zo’n differentiatieopgave Veel betrokkenen vinden dat de bij gemengde complexen, meer Kenneth Edam: “Je moet wel uitrolt, heeft dat veel impact Pieter Calandlaan een mooie straat betere voorzieningen bewust geplaatst worden. Dit kan proberen om een complex zo op de bewoners. De sociale is geworden. De stadse uitstraling door het gebruik van indicatoren min mogelijk anoniem te maken, structuren gaan dan ook op de met een divers aanbod van winkels • Professionele begeleiding ook lessen voor toekomstige als huurachterstand, een anders leidt dat toch sneller tot schop. Je moet proberen dat die geven het sfeer. Dat er winkels bij oplevering vernieuwingsoperaties overlastverleden, et cetera. vernielingen.” sociale netwerken weer gaan als de Albert Heijn zitten, wordt meegegeven: Alle betrokkenen zijn het er settelen.” Volgens enkelen duurt door betrokken professionals over eens dat er vanaf het • Toezicht in wooncomplexen • Niet mengen op portiekniveau het één tot anderhalf jaar voordat gewijd aan het feit dat er hogere • Vooraf goed de kennis en moment van oplevering meer In het Zuidwest Kwadrant Door de beheerproblemen sociale veranderingen zichtbaar inkomensgroepen de wijk zijn behoeftes van bewoners professionele begeleiding moet worden huismeesters aangesteld vinden de meeste professionals zijn. Bewoners gaan elkaar dan binnengestroomd. “Door de kopers inventariseren zijn. Bij de ontwikkeling van de als overlastproblemen zich dat mengen op portiekniveau beter leren kennen. zijn de straten gaan leven”, aldus Het stadsdeel en corporaties plannen wordt intensief overlegd voordoen in de complexen. Het niet meer gewenst is. Bewoners een sociaal beheerder. moeten bij het maken van met bewoners, daarna houdt het moeten bij voorkeur niet dezelfde • Bewoners wijzen op eigen Bij de oplevering van de Pieter vernieuwingsplannen meer op. Een sociaal beheerder geeft opgang hebben, maar gescheiden verantwoordelijkheid Calandlaan hadden velen dit niet gebruikmaken van de kennis en een voorbeeld hoe laconiek men worden door bijvoorbeeld Er wordt ook gewezen op de verwacht. In de beginfase lukte behoeftes van de bewoners. Een toen was: “De ontwikkelaar heeft verschillende entrees en liften. eigen verantwoordelijkheid het niet goed om bedrijfsruimte persoonlijke benadering is hierbij het complex opgeleverd. Daar van de bewoners. Eén van de te verhuren. De omgeving was gewenst. Zo zou het wenselijk was toen niemand bij van de • Wel mengen op een hoger professionals merkt op: “Alles een bouwput waar ondernemers zijn om maatschappelijke corporatie.” schaalniveau valt of staat bij toezicht en zich niet graag vestigen. Om het dienstverleningsgroepen in het Het geloof in mengen in elkaar aanspreken op gedrag.” te kunnen verhuren, is er toen • Verbeteren communicatie bij leven te roepen om te kijken wat een buurt is nog wel groot. Aan de andere kant is er ook het zelfs korting op de huur gegeven herinrichting woonomgeving er leeft bij bewoners. Deur-aan- Naast het feit dat het besef dat sociale contacten niet en werden afspraken over de deur gesprekken leveren veel Ook de communicatie bij voorzieningenniveau verbetert afgedwongen kunnen worden. branchering losgelaten. op (zie ook kader ‘Het Zuidwest de herinrichting van de (zie kader ‘Voorzieningenniveau “Je kan bewoners niet dwingen Kwadrant als voorbeeld voor de woonomgeving kan volgens verbetert door meer hogere om met elkaar om te gaan.” Wildemanbuurt’). enkelen beter. Omdat bewoners inkomensgroepen’), waarderen niet goed geïnformeerd zijn, nieuwe bewoners in deelgebied d bewoners het gemengd 56 PionierenHet leefkli inmaa Westt na oplevering van de vernieuwde woonomgeving Pionieren in West 57 Het Zuidwest Kwadrant als voorbeeld voor de Wildeman- en Blomwijckerbuurt

“In het Zuidwest Kwadrant fysieke en sociale vernieuwing. is veel bereikt”, aldus de Marjo Teuling: “Wanneer zoveel bestuursvoorzitter van het mensen gaan terugkomen na de stadsdeel Osdorp Marjo Teuling, vernieuwing en die weer samen “maar er is ook veel van geleerd”. die wijk moeten vormen, is het Bij de vernieuwing van de belangrijk dat ze zich nu als één Wildeman- en Blomwijckerbuurt geheel voelen en ons ook beter is daarom op een andere wijze kunnen adviseren over wat er gestart. “Bij het Zuidwest moet blijven en moet komen. Dit Kwadrant zagen we op een helpt om een betere wijk neer te gegeven moment dat de zetten”. samenhang van de bewoners Marjo Teuling vergelijkt het met onderling weg is, door rigoureus de aanpak van het Zuidwest nieuw te bouwen.” Bij de opzet Kwadrant: “In het Zuidwest van de vernieuwing van de Kwadrant is de vernieuwing Wildeman- en Blomwijckerbuurt toch vooral van boven opgelegd. wordt bij aanvang daarom de Hierdoor voelen bewoners zich “Bij de nadruk gelegd op het versterken toch minder verantwoordelijk van de sociale samenhang. Er voor de voorzieningen die er Wildeman- en zijn vaak veel voorzieningen in zijn gekomen. Hierdoor moet Blomwijcker- buurten als de Wildeman- en er hard aan getrokken worden Blomwijckerbuurt, maar veel om activiteiten van de grond buurt wordt bewoners weten dat helemaal te krijgen. Bij de Wildeman- niet. “Waarom zou je met iets en Blomwijckerbuurt wordt veel meer vanuit nieuws beginnen, terwijl het er al veel meer vanuit de bewoners de bewoners is. Als bewoners en professionals gekeken. Bewoners mogen weten wat er is, wordt er meer meedenken en meebeslissen en gekeken”. gebruik van gemaakt en kun je bewonersinitiatieven worden ook efficiënter werken.” Voor de gestimuleerd. Hierdoor is Marjo Teuling, Wildeman- en Blomwijckerbuurt de verantwoordelijkheid bij stadsdeelvoorzitter is daarom eerst een inventarisatie bewoners groter”. gemaakt van de bestaande sociale structuur. Vanuit dit kader wordt vervolgens gewerkt aan de 58 Pionieren in West Pionieren in West 59

In het vorige hoofdstuk is al zorgde ervoor dat een potentieel uiteengezet dat de vernieuwing knelpunt, het op één lijn krijgen van het Zuidwest Kwadrant niet van het grote aantal betrokken altijd het prettige leefklimaat partijen, steeds weer overkomen bracht wat ervan werd verwacht. werd. Alle partijen bleven steeds H6 Er werd vooruitgang geboekt, in gesprek. Na het opheffen van maar er zijn nog voldoende het Projectbureau Zuidwest uitdagingen om hard aan te Kwadrant is het overleg veel blijven werken. minder geworden. Er is achteraf Het proces: Het project ging van start als gezien niet goed nagedacht “Ik ben trots experiment, waarbij veel partijen over een goede nieuwe betrokken waren en waarvan de overlegstructuur. als ik door deze aanpak nieuw en vooral integraal Overigens zijn ook geluiden te wijk loop en zie moest zijn. Van het proces horen dat het Projectbureau terugblikken dienden de partijen te leren, meer sturend (‘krachtiger’) had wat we hebben lessen waarvan bijvoorbeeld in mogen zijn, met minder nadruk de vernieuwing van overig Nieuw op alleen het coördineren. bereikt. West kan worden geprofiteerd. Was het het en vooruit- Het uiteindelijke doel was Meer aandacht voor natuurlijk de bewoners een informatiemanagement waard? Ja, het betere woning en woonomgeving Het proces heeft lang geduurd te bieden. Kwaliteit leveren, daar en kende heel veel betrokkenen. was het waard.” kijken gaat het om. Hoewel het Projectbureau een Michael van Gessel tijd lang een belangrijke rol Het proces van de vernieuwing speelde als centrale as in het van het Zuidwest Kwadrant heeft, geheel, kon niet voorkomen terugkijkend, een aantal heldere worden dat er verschillen waren leermomenten opgeleverd: in kennis en informatie tussen de partijen. Ook de overdracht Een projectbureau is van kennis tussen personen die onmisbaar elkaar in functies opvolgden Als een ding duidelijk is, dan verliep niet altijd optimaal. In is het wel het belang van het voorkomende gevallen zouden Projectbureau geweest. Het meer waarborgen ingebouwd Bureau was een spil in het web, kunnen worden voor een goede fungeerde als draaipunt tussen al ontsluiting en overdracht van die partijen met hun wensen en kennis en informatie. gewoontes. De professionaliteit

van de mensen in het Bureau stadspark 60 Het proces: terugblikken en vooruitkijken Pionieren in West 61

Flexibiliteit is gewenst ontstond er meer duidelijkheid “Blijf trouw aan Het proces heeft ook geleerd over wie waar verantwoordelijk niet te star te zijn in je visie. De voor was. je visie, houd je switch die mede onder invloed Het gaat vooral om de uitruil doelen in beeld, van bewoners is gemaakt van van productie en soms van bezit renovatie naar sloop, mag als een (als één complex door twee durf eventueel succesverhaal worden gelezen. corporaties gedeeld/beheerd Een dergelijke flexibiliteit was werd). ook je verlies te niet altijd aanwezig in stedelijke Tot slot was het proces nemen. Probeer vernieuwing. onderhevig aan veranderingen in beleid bij corporaties en bij over kwaliteit te Het opknippen van het gebied het stadsdeel. Daar diende ook in deelgebieden verhoogde steeds weer flexibel op te worden blijven praten en de flexibiliteit binnen de ingespeeld. niet over geld. gebiedsontwikkeling. In dat kader moet ook de Niet te veel partijen Op kwaliteit herverkaveling of uitruil aan tafel worden genoemd. Er was De noodzaak voor de boven vinden partijen zoveel versnipperd bezit en genoemde afstemming, elkaar het best.” zoveel deelgebieden, dat er, informatieoverdracht en om de complexiteit tijdens de flexibiliteit was vooral “Er zijn toch wel Dory Louwerens vernieuwing te verminderen, groot doordat er zoveel werd uitgeruild. Hierdoor partijen betrokken waren mooie dingen bij de vernieuwing van de gebeurd in dit wijk. Terugkijkend zijn alle betrokkenen het erover eens dat deel van de dat in de toekomst moet worden voorkomen. Aan de andere kant stad. Daar ben zijn er ook geluiden dat het ik wel trots op.” aangaan van consortia zoals bij de vernieuwing Parkstad Nico Nieman, (Far West bijvoorbeeld) de directeur Eigen Haard corporaties individueel te veel zeggenschap verliezen. Een middenweg zoeken lijkt het meest wenselijke. Overigens is door de fusies van de corporaties in de afgelopen jaren het kwaliteit in de openbare ruimte probleem ook deels verdampt. 62 Het proces: terugblikken en vooruitkijken Pionieren in West 63

Het Zuidwest Kwadrant in Osdorp was één van de drie pilotprojecten in Ga voor kwaliteit Werk integraal AUP blijft de Westelijke Tuinsteden waarbinnen de gebiedsgewijze ontwikkeling Gedurende de vernieuwings- De intentie bij de start van de werd uitgeprobeerd. periode zijn verschillende vernieuwing Zuidwest Kwadrant model voor concessies gedaan aan het beeld was duidelijk, het moest een Zuidwest Pilots voer je uit om van te leren. We zijn nog niet helemaal klaar met de “Ga voor dat partijen als wenselijk voor integrale aanpak zijn. Niet alleen ontwikkelingen en bovendien moeten we nog beheerervaring opdoen. ogen hadden. De teruglopende fysiek, ook sociale aspecten, Kwadrant Het is daarom misschien nog te vroeg om een oordeel te geven. Het kwaliteit!” vraag naar (koop)woningen in groen, veiligheid, welzijn en leerproces kan dus nog niet worden afgerond. Voor een tussentijdse Piet Rigter de eerste jaren van het nieuwe dergelijke moesten worden Frank Bijdendijk, evaluatie moeten we nu afgaan op voorlopige gegevens en op een millennium verleidde diverse meegenomen in de plannen. Stadgenoot inschatting van de toekomstige ontwikkelingen. Met die relativering partijen tot het doen van Terugkijkend stellen nogal kunnen we toch al wel een paar conclusies trekken. water bij de kwaliteitswijn. Het wat betrokkenen vast dat echt schrappen van buitenruimtes integraal werken inhoudt dat Overtoomse Veld Noord is halverwege gesloopt omdat stadsdeel en uit het ontwerp van sommige er veel meer actieve aandacht corporaties er met elkaar niet uitkwamen. Dat heeft laten zien dat complexen is daarvan een is voor werkgelegenheid in de gebrek aan eensgezindheid, slagkracht en samenwerking in ieder geval voorbeeld. De ervaring nu is buurt en voor onderwijs- en tot een mislukking leidt. Je hebt elkaar bij gebiedsontwikkeling echt dat dit soort concessies alleen ontplooiingsmogelijkheden keihard nodig. In de Eendrachtsparkbuurt is niet alleen de structuur maar contraproductief blijken voor de bewoners. Dat heeft van het AUP doorbroken en het gelijkheidsprincipe dat daarin sterk te werken; het vermindert ontbroken in het afgelopen aanwezig was, verlaten, ook het kwaliteitsniveau van de gebouwen de aantrekkelijkheid van proces en is er mede de verklaring en het gehele gebied is veel hoger ingestoken. Dat heeft in ieder geval de woningen en het gebied. voor dat deze gloednieuwe wijk geleid tot aankoop van veel vastgoed door commerciële beleggers Hierdoor blijft bijvoorbeeld de een zogenaamde Vogelaarwijk (verenigd in het Stedenfonds Amsterdam NV). Die hadden daarin waardeontwikkeling achter. werd. kennelijk vertrouwen. Momenteel verloopt de verhuur daar, door de Wie derhalve niet ‘penny wise – Het inventariseren van recessie minder goed. Toch ziet het er duidelijk naar uit dat deze buurt pound foolish’ wil zijn, blijft bij de wensen, behoeften en een sprong voorwaarts is en waarden voor de toekomst zijn gecreëerd. de kwaliteitsuitgangspunten, mogelijkheden van de bewoners Het Zuidwest Kwadrant is veel conservatiever ontwikkeld. Het AUP waarbij de wens van de vormt het startpunt voor een is daar eigenlijk model blijven staan. Ook in het Zuidwest Kwadrant woonconsument een belangrijke beleid dat ook rekening houdt verloopt de vrije sector verhuur momenteel stroef, maar die stroefheid rol speelt. met werk, scholing en inkomen. was ook al aanwezig voor de recessie. Het ambitieniveau was daar Door enkele betrokkenen Vanzelfsprekend zullen dan duidelijk minder gestegen. Dat kwam ook omdat het grote aantal wordt gepleit om ten ook partijen, zoals de Dienst betrokken partijen vervlakkend werkte. Ik denk dat we daarvan zullen behoeve van de kwaliteit Werk en Inkomen nauw bij het leren, dat gebiedsontwikkeling beter werkt met minder partijen en commerciële ontwikkelaars vernieuwingsproces betrokken dat een hoge ambitie bij de start een randvoorwaarde is voor een hoge meer kansen te geven in een moeten worden. waardeontwikkeling in de toekomst. vernieuwingsopgave.

een van de drie wachters Zij brengen marktexpertise in die de woningcorporaties niet altijd hebben. colofon

uitgave Eigen Haard Rochdale Stadgenoot Stadsdeel Osdorp Ymere

tekst en samenstelling Regioplan Beleidsonderzoek | Roland Oude Ophuis en Piet Renooy m.m.v. elske oranje

fotografie Roger Cremers (portretten), Dick Duyves, eric lolkema, piet renooy, Stadsdeel Osdorp

ontwerp en lay-out Gravis Ontwerpers | Nynke Visser

drukwerk drukkerij tienkamp

© stadsdeel osdorp, 2010

omslagfoto pieter calandlaan tijdens de vernieuwing, dick duyves