SYFILIS, EEN GESCHIEDENIS
JW Koten
Gedurende de 19e eeuw waren er drie grote Zelfs bij de medische opleiding waren Soa’s verhul- volksziekten: syfilis, tuberculose en alcoholisme1. de ziekten. Tekenend is dat in het standaardwerk Het waren ziektes waarvoor men zich schaam- van Prof H. Saltet (1913) over de gezondheidsleer de en waarover men liever zweeg. Syfilis ook met geen woord over Soa’s wordt gerept, terwijl lues genoemd was een seksueel overdraagbare deze aandoeningen in die tijd toch een massief probleem waren. Medisch had men tot ca. 1910 aandoening (SOA) die door zijn immorele con- niet veel te bieden. Pas rond 1900 ontstaat enig notatie nog extra geheim werd gehouden. Van- medisch wetenschappelijk perspectief wat betreft daar de heimelijke massale verspreiding van de diagnostiek en behandeling. door enkele medische ziekte. doorbraken. Daardoor, maar ook door de massale stedelijke Toen de gemiddelde leeftijd van de bevolking door migratie door de industrialisatie en de eerste verbeterde hygiëne tegen het einde van de 19e eeuw wereldoorlog, werd syfilis tot na de demobilisa- toenam, raakten de krankzinnigen gestichten tie (1923) een steeds groter maatschappelijk steeds meer bevolkt door geestelijk gestoorde syfilis- probleem. Uiteraard had de lijder de neiging lijders. zijn ziekte ook voor de huisarts te verbergen. Ongeveer 15% van de gestichtsbewoners waren Men stelde zich door de schaamtegevoelens pas syfilislijders. De luetische aantasting van het zenuw- laat onder medische behandeling. Deze eerder stelsel leidde tot tabes dorsalis en dementia paralytica, zo genoemde geheimzinnigheid staat in schril con- genoemd vanwege de verlammingen door aantas- trast met de pers waar veelvuldig advertenties ting van het zenuwstelsel. Kortom syfilis was even- als TBC en chronisch alcoholisme een echte volks- verschenen, vaak wat verhuld geschreven en ziekte, die sluipend verliep, veel leed en misère ver- soms in het Frans gesteld, waarin kwakzalvers- oorzaakte en grote maatschappelijke impact had. middelen tegen syfilis werden aangeprezen. In De sociaal maatschappelijke gevolgen van deze eerste instantie greep men naar kwakzalvers- SOA waren verstrekkend en zij deden zich op alle middelen voor zelf-behandeling: vlakken van gezin en samenleving voor. De actie van de overheid was overwegend wegkijken van de advertentie problemen. Leerstoelen voor geslachtsziekten wer- 't Uytmuntend en lang beproeft ARCANUM AN- den in Leiden en Groningen pas na de eerste we- TIVENERUM of GEHEYM tegen de VENUS- reldoorlog ingesteld. ZIEKTEN, in 't ligt gebragt door een oud ervaren Dit gebeurde op aandrang van de Nederlandse Vereni- MEDICINAE DOCTOR, ten einde de Venus-Ly- ging ter bestrijding der geslachtsziekten in 1918. deren niet door onkunde der Quakzalvers etc., be- dorven werden; door welks GENEESMIDDEL Betekenis voor de genealogie men sig selfs in seer korten tijd, gaende en staende, sonder eenig versuym van affaires, van de VE- De reden waarom syfilis belangrijk is voor de gene- NUSZIEKTENS, hoe verouderd, en alle desselfs alogie is meervoudig. Syfilis had een grote invloed veelvuldige Toevallen, uyt de grond kan genesen; 't op het maatschappelijke gedrag. Mogelijk is dit een kost nevens 't Berigt 4 Gl.; en word in Commissie verklaring voor de puriteinse levenshouding die e verkogt te Amsterdam by Willem Kannegieter, in einde 19 eeuw alom aanwezig was. Syfilis was een de Nieuwe Tuyn of Slootstraet, het vierde huys van sluipmoordenaar die het gezin en daardoor de sa- de Maagdeliefdestraet, daer 's avonds een bran- menleving ondermijnde. Gevolg van geslachtsziek- dende Kaers met een Chasinet2, (daer de Hoop in ten was nogal eens kinderloosheid of miskramen. is), voor de Glasen staet. Bovendien konden zwangere geïnfecteerde vrou- [OHC 5 & 12 juni 1732] wen kinderen met deze ziekte krijgen die misvor-
1 Dat wil zeggen meer dan 8 liter alcohol per inwoner/per jaar 2 Chassinet: een in een lijst gevat of op een raam gespannen doek of papier, met een voorstelling of een opschrift, bestemd om van achteren (van binnen uit) verlicht te worden. 2 mingen o.a. van het gelaat Wat is syfilis? konden tonen. Een klas- Syfilis is een infectieziekte overgebracht door een siek voorbeeld is het schil- bacterie met de mooie naam Treponema Pallida. derij van Gerard de La- Besmetting is slechts mogelijk door rechtstreeks raisse van Rembrandt uit slijmvliescontact tussen de ziektedrager en de ziek- 1667. teontvanger. Door een syfiliszweer of een andere (hier links afgebeeld) syfilitische huidaandoening kunnen de bacteriën Voor de genealoog is het het slijmvlies van de niet-besmette kandidaat bin- interessant dat prostituees nendringen zoals bij de vagina, de penis, de anus of met geslachtszieken re- de lippen. Op deze plaats (porte entrée) ontstaat gelmatige gedwongen con- een grote harde zweer, die in de volksmond harde trole ondergingen. De ge- sjanker (vroeger ook Spaanse pokken) heette en die registreerde gegevens zijn soms gedocumenteerd en spontaan kon genezen. in enkele archieven (zoals Leiden en Rotterdam) Na 6–8 weken konden zich huidverschijnselen (ro- nog beschikbaar. In veel gemeenten zijn deze he- seolen) voordoen. In de volksmond werd dat 'in de laas vernietigd. Echter de bestaande archiefgege- bloemetjes staan' genoemd. Meestal was men daarbij vens zijn nog onvoldoende genealogisch geëxplo- ook nog algemeen ziek. Op den duur zag men al- reerd. lerlei bijkomende ziekte verschijnselen optreden Syfilis was verder een welbekende en veel voorko- zoals verlammingen, elastische aanvoelende abces- mende beroepsziekte van militairen en zeelieden sen (gummata) in sommige organen en ontsierende huidaandoeningen waaronder haaruitval. Ten eersten toch is het een feit, dat onze Europeesche. mili- Bij ongeveer 20% van de chronische lijders kon na tairen alhier voor het grootste gedeelte bestaan uit mannen, 15-20 jaar een beschadiging van het zenuwstelsel die in Europa nergens meer voor deugden en in het 'Koloni- optreden waarbij verlammingen (tabes dorsalis), aal' worden voor f. 100 een gelegenheid zagen door dat geld psychosen (dementia paralytica, met de klassieke nog eens flink aan hunne neigingen te voldoen, om vervol- grootheidswanen) en intellectueel verval (dementie) gens hier met een vcrloopen lichaam, ondermijnd door alko- optraden. Syfilis veroorzaakte niet zo zeer onmid- hol en syfilis, soldaat te zijn. dellijke sterfte maar bezorgde de lijder wel een langdurige chronische soms afzichtelijke ziekte die [Fragment ingezonden stuk van 'een jong soldaat' in het veel pijn veroorzaakte en veel ongemak en schaam- Soerabaijasch Handelsblad van 28-4-1880] te met zich meebracht. die de gevechtskracht in gevaar Geschiedenis van deze bracht. aandoening Dat gaf militair strategische proble- Alles wijst er op dat syfilis men waarover men niet te veel open- vanuit Amerika met de ont- baar maakte. Syfilis was tevens een dekkingen van dit continent beroepsziekte van kramers en han- rond 1492 naar Europa is delsreizigers, maar ook van glasbla- gebracht. De eerste grote zers, en medisch en verloskundig per- epidemie deed zich pas voor soneel. Bij stressvolle beroepen zoals in 1495 toen een leger door makelaars en beurshandelaren kwam de Franse koning Karel VIII de ziekte veel voor. Bij vrouwen wa- naar Napels werd gedirigeerd ren vooral barmeisjes en dienstboden en daar de ziekte verspreidde. het slachtoffer van deze aandoening. Vandaar dat syfilis de naam Schattingen gaan ervan uit uit dat Morbo Gallicis (Franse ziekte) vooral in de grote steden rond 10% kreeg. van de bevolking aan deze chronische In 1527 werd duidelijk dat de infectie leed. In sommige garni- ziekte door cohabitatie werd zoenssteden en havensteden was de overgebracht. Vandaar de Oudst bekende medische afbeelding situatie nog slechter. van syfilis (Wenen 1498) verzamelnaam Morbis Veneris (Venus ziekte). De naam syfilis voor deze 3 ziekte is weer ontleend aan een gedicht van Fracas- van de prostitutie die als belangrijkste oorzaak voor toro de Vérone (1530) De heldenfiguur in het ge- de verspreiding van de ziekte werd beschouwd. dicht, Syphilidis, kreeg deze ziekte als wraak van Daarbij kwam toezicht op bordelen, herbergen en Apollo voor zijn opstandigheid. tavernen in beeld. In Amsterdam bijv. had men in Hoewel de ziekte niet de grote sterfte veroorzaakte de 17e eeuw ca. 100 bordelen waar ongeveer 1.000 zoals de pest in de 14e eeuw, was niettemin de im- vrouwen hun brood verdienden. pact door het meer chronische karakter toch aan- Na het midden van de 17de eeuw treft men steeds zienlijk. Veel mensen bleven met deze chronisch en meer regelingen die per stad of regio sterk varieer- besmettelijke ziekte langer leven wat het besmet- den. tingsgevaar vergrootte. Na 1500 ziet men in de lite- Prostitutie werd en wordt in veel kringen als zondig ratuur een explosie van geschriften die syfilis de ge- en slecht beschouwd. In deze gebieden neigde men sel der mensheid noemen en waarbij de ziekte werd naar een absolute repressie van bordelen (bijvoor- gekoppeld aan de liefde. beeld Amsterdam). In sommige steden moesten de prostituees zich aan een gezondheidsonderzoek on- Hoe werd syfilis bestreden? derwerpen. In sommige archieven zijn deze gege- Er bestond geen therapie voor een 100% genezing, vens van prostitutieregulering nog te vinden. zodat wie de ziekte opliep levenslang door deze Het verbieden van prostitutie had weinig effect. De ziekte gekweld werd. prostitutie ging immers (ongecontroleerd!) onder- Men probeerde aanvankelijk pokhout1 dat in gronds; de grip op de prostitutie met zijn gezond- Amerika tegen deze kwaal wel werd toegepast. heidsgevaren was op die manier verloren. Hieruit bereidde men dan het Guaiacum sanctum en Guaiacum officinale, dat in de alternatieve geneeskun- Situatie tijdens de18e eeuw: toenemend de ook nu nog een plaatsje heeft. Pokhout werd ook onderzoek gebruikt voor blokken van de schepen. Het hout In alle sociale klassen kwam in die jaren syfilis werd fijn geraspt in de rasphuizen, waarna van de voor. De druk op de medische wereld om daar iets pulp een aftreksel werd gekookt. Het aftreksel ook aan te doen, nam daarom toe. Een groot probleem wel levenswater genoemd had een slechte smaak en was de onbekendheid met de symptomen en het het genezende effect was onduidelijk en gering. verloop van de ziekte waarbij men zelfs gonorroe In de loop der jaren ontstonden ook behande- gedurende twee eeuwen als onderdeel van de syfilis lingsmethoden die op het gebruik van kwik berus- beschouwde. Het duurde tot 1836 tot de Franse ten, een therapie die was overgenomen van de arts Philippe Ricord door experimenten aantoonde Arabieren. Vandaar dat men de veel gebruikte dat gonorroe en syfilis afzonderlijke kwalen waren. kwikzalf wel Saracenen-zalf noemde. Algemeen werd warmte-applicatie in de vorm van droge hitte be- In Nederland hield Boerhave (1668-1738) zich al handeling (stufa sicca) of zweetkuren voorgeschre- uitgebreid met de studie en de behandeling van ven later gecombineerd insmeren van de huid met syfilis bezig. Een van zijn observaties was dat een deze zalf. Deze behandeling was gedurende enkele hoge lichaamstempera- eeuwen de enige beschikbare remedie die althans tuur een gunstig effect op enig soelaas bood. Helaas gaf de kwikbehandeling de ziekte had. veel nare toxische nevenverschijnselen met soms In 1751 verscheen er pos- zelfs fatale gevolgen. tuum een boek van Een nacht in de armen van Venus leidt tot een leven op Mer- Boerhave over Soa’s: curius (Mercure = kwik, afgeleid van de Romeinse Praelectiones Acade- god van de handel) gold als staande uitdrukking. micae de Lues venera Alles was nutteloos, de ziekte recidiveerde vrijwel waarin hij gonorroe van steeds. syfilis klinisch onder- scheidde. Hij anticipeerde Preventie van syfilis daarmee op de eerder Preventie van syfilis was in feite de enige vorm van genoemde ontdekking van ziektebestrijding. Dat betekende de facto regulering Philippe Ricord bijna een