SYFILIS, EEN GESCHIEDENIS

JW Koten

Gedurende de 19e eeuw waren er drie grote Zelfs bij de medische opleiding waren Soa’s verhul- volksziekten: syfilis, tuberculose en alcoholisme1. de ziekten. Tekenend is dat in het standaardwerk Het waren ziektes waarvoor men zich schaam- van Prof H. Saltet (1913) over de gezondheidsleer de en waarover men liever zweeg. Syfilis ook met geen woord over Soa’s wordt gerept, terwijl lues genoemd was een seksueel overdraagbare deze aandoeningen in die tijd toch een massief probleem waren. Medisch had men tot ca. 1910 aandoening (SOA) die door zijn immorele con- niet veel te bieden. Pas rond 1900 ontstaat enig notatie nog extra geheim werd gehouden. Van- medisch wetenschappelijk perspectief wat betreft daar de heimelijke massale verspreiding van de diagnostiek en behandeling. door enkele medische ziekte. doorbraken. Daardoor, maar ook door de massale stedelijke Toen de gemiddelde leeftijd van de bevolking door migratie door de industrialisatie en de eerste verbeterde hygiëne tegen het einde van de 19e eeuw wereldoorlog, werd syfilis tot na de demobilisa- toenam, raakten de krankzinnigen gestichten tie (1923) een steeds groter maatschappelijk steeds meer bevolkt door geestelijk gestoorde syfilis- probleem. Uiteraard had de lijder de neiging lijders. zijn ziekte ook voor de huisarts te verbergen. Ongeveer 15% van de gestichtsbewoners waren Men stelde zich door de schaamtegevoelens pas syfilislijders. De luetische aantasting van het zenuw- laat onder medische behandeling. Deze eerder stelsel leidde tot tabes dorsalis en dementia paralytica, zo genoemde geheimzinnigheid staat in schril con- genoemd vanwege de verlammingen door aantas- trast met de pers waar veelvuldig advertenties ting van het zenuwstelsel. Kortom syfilis was even- als TBC en chronisch alcoholisme een echte volks- verschenen, vaak wat verhuld geschreven en ziekte, die sluipend verliep, veel leed en misère ver- soms in het Frans gesteld, waarin kwakzalvers- oorzaakte en grote maatschappelijke impact had. middelen tegen syfilis werden aangeprezen. In De sociaal maatschappelijke gevolgen van deze eerste instantie greep men naar kwakzalvers- SOA waren verstrekkend en zij deden zich op alle middelen voor zelf-behandeling: vlakken van gezin en samenleving voor. De actie van de overheid was overwegend wegkijken van de advertentie problemen. Leerstoelen voor geslachtsziekten wer- 't Uytmuntend en lang beproeft ARCANUM AN- den in Leiden en pas na de eerste we- TIVENERUM of GEHEYM tegen de VENUS- reldoorlog ingesteld. ZIEKTEN, in 't ligt gebragt door een oud ervaren Dit gebeurde op aandrang van de Nederlandse Vereni- MEDICINAE DOCTOR, ten einde de Venus-Ly- ging ter bestrijding der geslachtsziekten in 1918. deren niet door onkunde der Quakzalvers etc., be- dorven werden; door welks GENEESMIDDEL Betekenis voor de genealogie men sig selfs in seer korten tijd, gaende en staende, sonder eenig versuym van affaires, van de VE- De reden waarom syfilis belangrijk is voor de gene- NUSZIEKTENS, hoe verouderd, en alle desselfs alogie is meervoudig. Syfilis had een grote invloed veelvuldige Toevallen, uyt de grond kan genesen; 't op het maatschappelijke gedrag. Mogelijk is dit een kost nevens 't Berigt 4 Gl.; en word in Commissie verklaring voor de puriteinse levenshouding die e verkogt te by Willem Kannegieter, in einde 19 eeuw alom aanwezig was. Syfilis was een de Nieuwe Tuyn of Slootstraet, het vierde huys van sluipmoordenaar die het gezin en daardoor de sa- de Maagdeliefdestraet, daer 's avonds een bran- menleving ondermijnde. Gevolg van geslachtsziek- dende Kaers met een Chasinet2, (daer de Hoop in ten was nogal eens kinderloosheid of miskramen. is), voor de Glasen staet. Bovendien konden zwangere geïnfecteerde vrou- [OHC 5 & 12 juni 1732] wen kinderen met deze ziekte krijgen die misvor-

1 Dat wil zeggen meer dan 8 liter alcohol per inwoner/per jaar 2 Chassinet: een in een lijst gevat of op een raam gespannen doek of papier, met een voorstelling of een opschrift, bestemd om van achteren (van binnen uit) verlicht te worden. 2 mingen o.a. van het gelaat Wat is syfilis? konden tonen. Een klas- Syfilis is een infectieziekte overgebracht door een siek voorbeeld is het schil- bacterie met de mooie naam Treponema Pallida. derij van Gerard de La- Besmetting is slechts mogelijk door rechtstreeks raisse van Rembrandt uit slijmvliescontact tussen de ziektedrager en de ziek- 1667. teontvanger. Door een syfiliszweer of een andere (hier links afgebeeld) syfilitische huidaandoening kunnen de bacteriën Voor de genealoog is het het slijmvlies van de niet-besmette kandidaat bin- interessant dat prostituees nendringen zoals bij de vagina, de penis, de anus of met geslachtszieken re- de lippen. Op deze plaats (porte entrée) ontstaat gelmatige gedwongen con- een grote harde zweer, die in de volksmond harde trole ondergingen. De ge- sjanker (vroeger ook Spaanse pokken) heette en die registreerde gegevens zijn soms gedocumenteerd en spontaan kon genezen. in enkele archieven (zoals Leiden en Rotterdam) Na 6–8 weken konden zich huidverschijnselen (ro- nog beschikbaar. In veel gemeenten zijn deze he- seolen) voordoen. In de volksmond werd dat 'in de laas vernietigd. Echter de bestaande archiefgege- bloemetjes staan' genoemd. Meestal was men daarbij vens zijn nog onvoldoende genealogisch geëxplo- ook nog algemeen ziek. Op den duur zag men al- reerd. lerlei bijkomende ziekte verschijnselen optreden Syfilis was verder een welbekende en veel voorko- zoals verlammingen, elastische aanvoelende abces- mende beroepsziekte van militairen en zeelieden sen (gummata) in sommige organen en ontsierende huidaandoeningen waaronder haaruitval. Ten eersten toch is het een feit, dat onze Europeesche. mili- Bij ongeveer 20% van de chronische lijders kon na tairen alhier voor het grootste gedeelte bestaan uit mannen, 15-20 jaar een beschadiging van het zenuwstelsel die in Europa nergens meer voor deugden en in het 'Koloni- optreden waarbij verlammingen (tabes dorsalis), aal' worden voor f. 100 een gelegenheid zagen door dat geld psychosen (dementia paralytica, met de klassieke nog eens flink aan hunne neigingen te voldoen, om vervol- grootheidswanen) en intellectueel verval (dementie) gens hier met een vcrloopen lichaam, ondermijnd door alko- optraden. Syfilis veroorzaakte niet zo zeer onmid- hol en syfilis, soldaat te zijn. dellijke sterfte maar bezorgde de lijder wel een langdurige chronische soms afzichtelijke ziekte die [Fragment ingezonden stuk van 'een jong soldaat' in het veel pijn veroorzaakte en veel ongemak en schaam- Soerabaijasch Handelsblad van 28-4-1880] te met zich meebracht. die de gevechtskracht in gevaar Geschiedenis van deze bracht. aandoening Dat gaf militair strategische proble- Alles wijst er op dat syfilis men waarover men niet te veel open- vanuit Amerika met de ont- baar maakte. Syfilis was tevens een dekkingen van dit continent beroepsziekte van kramers en han- rond 1492 naar Europa is delsreizigers, maar ook van glasbla- gebracht. De eerste grote zers, en medisch en verloskundig per- epidemie deed zich pas voor soneel. Bij stressvolle beroepen zoals in 1495 toen een leger door makelaars en beurshandelaren kwam de Franse koning Karel VIII de ziekte veel voor. Bij vrouwen wa- naar Napels werd gedirigeerd ren vooral barmeisjes en dienstboden en daar de ziekte verspreidde. het slachtoffer van deze aandoening. Vandaar dat syfilis de naam Schattingen gaan ervan uit uit dat Morbo Gallicis (Franse ziekte) vooral in de grote steden rond 10% kreeg. van de bevolking aan deze chronische In 1527 werd duidelijk dat de infectie leed. In sommige garni- ziekte door cohabitatie werd zoenssteden en havensteden was de overgebracht. Vandaar de Oudst bekende medische afbeelding situatie nog slechter. van syfilis (Wenen 1498) verzamelnaam Morbis Veneris (Venus ziekte). De naam syfilis voor deze 3 ziekte is weer ontleend aan een gedicht van Fracas- van de prostitutie die als belangrijkste oorzaak voor toro de Vérone (1530) De heldenfiguur in het ge- de verspreiding van de ziekte werd beschouwd. dicht, Syphilidis, kreeg deze ziekte als wraak van Daarbij kwam toezicht op bordelen, herbergen en Apollo voor zijn opstandigheid. tavernen in beeld. In Amsterdam bijv. had men in Hoewel de ziekte niet de grote sterfte veroorzaakte de 17e eeuw ca. 100 bordelen waar ongeveer 1.000 zoals de pest in de 14e eeuw, was niettemin de im- vrouwen hun brood verdienden. pact door het meer chronische karakter toch aan- Na het midden van de 17de eeuw treft men steeds zienlijk. Veel mensen bleven met deze chronisch en meer regelingen die per stad of regio sterk varieer- besmettelijke ziekte langer leven wat het besmet- den. tingsgevaar vergrootte. Na 1500 ziet men in de lite- Prostitutie werd en wordt in veel kringen als zondig ratuur een explosie van geschriften die syfilis de ge- en slecht beschouwd. In deze gebieden neigde men sel der mensheid noemen en waarbij de ziekte werd naar een absolute repressie van bordelen (bijvoor- gekoppeld aan de liefde. beeld Amsterdam). In sommige steden moesten de prostituees zich aan een gezondheidsonderzoek on- Hoe werd syfilis bestreden? derwerpen. In sommige archieven zijn deze gege- Er bestond geen therapie voor een 100% genezing, vens van prostitutieregulering nog te vinden. zodat wie de ziekte opliep levenslang door deze Het verbieden van prostitutie had weinig effect. De ziekte gekweld werd. prostitutie ging immers (ongecontroleerd!) onder- Men probeerde aanvankelijk pokhout1 dat in gronds; de grip op de prostitutie met zijn gezond- Amerika tegen deze kwaal wel werd toegepast. heidsgevaren was op die manier verloren. Hieruit bereidde men dan het Guaiacum sanctum en Guaiacum officinale, dat in de alternatieve geneeskun- Situatie tijdens de18e eeuw: toenemend de ook nu nog een plaatsje heeft. Pokhout werd ook onderzoek gebruikt voor blokken van de schepen. Het hout In alle sociale klassen kwam in die jaren syfilis werd fijn geraspt in de rasphuizen, waarna van de voor. De druk op de medische wereld om daar iets pulp een aftreksel werd gekookt. Het aftreksel ook aan te doen, nam daarom toe. Een groot probleem wel levenswater genoemd had een slechte smaak en was de onbekendheid met de symptomen en het het genezende effect was onduidelijk en gering. verloop van de ziekte waarbij men zelfs gonorroe In de loop der jaren ontstonden ook behande- gedurende twee eeuwen als onderdeel van de syfilis lingsmethoden die op het gebruik van kwik berus- beschouwde. Het duurde tot 1836 tot de Franse ten, een therapie die was overgenomen van de arts Philippe Ricord door experimenten aantoonde Arabieren. Vandaar dat men de veel gebruikte dat gonorroe en syfilis afzonderlijke kwalen waren. kwikzalf wel Saracenen-zalf noemde. Algemeen werd warmte-applicatie in de vorm van droge hitte be- In Nederland hield Boerhave (1668-1738) zich al handeling (stufa sicca) of zweetkuren voorgeschre- uitgebreid met de studie en de behandeling van ven later gecombineerd insmeren van de huid met syfilis bezig. Een van zijn observaties was dat een deze zalf. Deze behandeling was gedurende enkele hoge lichaamstempera- eeuwen de enige beschikbare remedie die althans tuur een gunstig effect op enig soelaas bood. Helaas gaf de kwikbehandeling de ziekte had. veel nare toxische nevenverschijnselen met soms In 1751 verscheen er pos- zelfs fatale gevolgen. tuum een boek van Een nacht in de armen van Venus leidt tot een leven op Mer- Boerhave over Soa’s: curius (Mercure = kwik, afgeleid van de Romeinse Praelectiones Acade- god van de handel) gold als staande uitdrukking. micae de Lues venera Alles was nutteloos, de ziekte recidiveerde vrijwel waarin hij gonorroe van steeds. syfilis klinisch onder- scheidde. Hij anticipeerde Preventie van syfilis daarmee op de eerder Preventie van syfilis was in feite de enige vorm van genoemde ontdekking van ziektebestrijding. Dat betekende de facto regulering Philippe Ricord bijna een

1 naam POKHOUT stamt van het medisch gebruik tegen de Spaanse pokken, een oude naam voor syfilis. Dat heeft ook geleid tot de Latijnse benaming lignum vitae (hout des levens). 4 eeuw later. een noodzakelijk kwaad was. De Nederlandse arts Dat betekende onder meer dat prostituees zich Gerard van Swieten, moesten laten registreren en zich regelmatig (1700-1772), een leerling moesten laten controleren. Doelstelling van de re- van Boerhaave, en later glementering was de ergste publieke hinder te lijfarts van Keizerin Ma- voorkomen, de gezondheid te bevorderen zodat ria Theresia van Oosten- vooral militairen niet besmet zouden raken. rijk ontwikkelde een Na het vertrek van de Fransen verviel deze Napole- nieuwe drank tegen deze ontische regulatie, hoewel in veel gemeenten, zoals ziekte. Deze drank heette Amsterdam, deze regeling toch nog enige tijd werd Liquor (likeur) van Swie- doorgezet. Deze regulering was niet zonder profijt ten (Liquid Swietenii). want er werd door de gemeente aan de ca. 3.000 Deze drankbehandeling prostituees behoorlijk verdiend. was minder omslachtig In 1825 voerde de gemeente Den Haag weer een dan de kwikzalf massages. reglementering in. Het werkzame middel was kwikchloride. Toen rond In 1827 werd landelijk de gemeenten aanbevolen 1850 de injectiespuit en injectienaald beschikbaar de prostitutie te reglementeren omdat ‘in het min- kwamen, werd een kwiksublimaat verbinding on- dere volk’ venerische aandoeningen massaal voor- derhuids ingebracht. Dit sublimaat was bijtend, kwamen. Op grond daarvan werden de eerste re- vandaar dat het werd vervangen door mercuri dulcem glementen uitgevaardigd, te beginnen met de gar- ook wel kalomel, dat nog steeds in de homeopathie nizoenssteden waar wel één op de acht-negen mili- wordt gebruikt. Deze behandeling heeft vele jaren tairen geïnfecteerd was. Het was daarmee de op als standaardbehandeling gegolden. In die tijd één na belangrijkste infectieziekte in de krijgs- kwam ook de arsenicumbehandeling op gang in de macht. vorm van atoxyl (arseniel trioxyde) door het werk van Ook in havensteden verbreidde de syfilis zich snel. Lefébure (1774). Deze behandeling was al bekend Met de opkomst van de haven waren in Rotterdam in de Chinese geneeskunde. Men gaf deze medicijn rond de Schiedamsedijk enkele duizenden voorna- later vaak als liquor mineralis, beter bekend als liquor melijk Duitse sekswerkers actief. Een effectieve Fowleri (natrium-arseniet), naar de naam van Fow- maatregel om deze controle af te dwingen was bij ler, de ontdekker ervan, dat nog in 1953 in het een bordeel een politiewacht te plaatsen (posteren), compendium van geneesmidde- die eventuele bezoekers waarschuw- len stond. De arsenicumbehande- de. Na constatering van een infectie ling gaf echter te veel bijver- werden de dames in een ziekenhuis schijnselen, zodat deze therapie voor behandeling opgenomen. Deze minder werd toegepast. Arseni- afdelingen voor de behandeling van cum zou echter later de basis ge- venerische afwijkingen leken vaak ven voor de ontwikkeling van sal- meer op een strafkamp of gevange- varsan. nis dan op een ziekenhuis. Ondanks deze maatregelen waren de resulta- Veranderingen van het pros- ten van de preventieve zorg maar titutiebeleid tijdens de matig. Franse bezetting Prof. Dr. J.L. Chanfleury van IJssel- stein (1819 -1906), later de eerste De Franse bezetting (1795-1813) hoogleraar dermatologie-venerologie betekende in veel opzichten een te Amsterdam vermeldde in een pu- omslag van het repressieve prosti- blicatie dat bij zijn onverwachte be- tutiebeleid, wat betekende dat zoeken van bordelen 2/3 van de hier te lande de meer tolerante werkers duidelijk ziek was. Franse prostitutie wetgeving werd ingevoerd. Veel van deze gemeentelijke prostitu- De term prostitutie wordt met deze tiegegevens zijn verdwenen, maar wetgeving ook in Nederland ge- Antoine Joseph (Antonie) Wiertz Rozenknop (1864) waar ze nog aanwezig zijn, kan dit bruikelijk. De Napoleontische voor genealogen een belangrijke visie op prostitutie was dat het 5 bron zijn. Vragen als: wie waren deze prostitués, Tot de moralisten behoorden behalve de feministen hoe verging het hen en waarom was men in de ook de gereformeerden, de hogere bourgeoisie, de prostitutie gaan werken kunnen dan wellicht be- sociaal democraten en de vakbonden. De meer we- antwoord worden. tenschappelijk aanpak van de regulering en behan- deling werd voorgestaan door de groep van de libe- De tweede helft van de 19e eeuw rale intelligentsia waaronder veel medici. Eén van In de tweede helft van de 19e eeuw neemt in de sprekers was Ds. Domela Nieuwenhuize die op- grote steden door de migratie die de industrialisa- kwam voor de misère van de vrouwen in de onder- tie volgt, het aantal syfilis gevallen sterk toe. Hoewel klasse. Dr. Aletta Jacobs schreef in haar memoires geen officiële cijfers bekend zijn, kan men op basis naar aanleiding van dit congres: van de stijging van het aantal ziektedagen onder ‘Zo kunnen de honderden vrouwen die militairen een schatting maken van de epidemiolo- dagelijks de Kalverstraat passeeren gische verspreiding in garnizoenssteden. Bovendien zich nog nauwelijks voorstellen dat nam de straatoverlast door de prostitutie steeds gro- veertig jaar geleden die drukke win- tere vormen aan zodat veel burgers zich hieraan kelstraat van 12-4 uur ‘s middags gingen storen. Lawaai, scheldpartijen en gebruik voor fatsoenlijke dames verboden ter- van portieken leidden tot veel overlast. Buurtcon- rein was? In die uren gingen de hee- flicten waren aan de orde van de dag. Mede door ren naar de beurs en het waren alleen de beschavingsgolf uit die periode, en aangewak- prostituees die zich in de omgeving kerd door instellingen als de Vereeniging tot Nut van de Dam vertoonden en in de Kal- van het Algemeen, maar vooral door het ijveren verstraat flaneerden. Geen vrouw van onverdacht reputatie had in dat tijd- van de protestantse kerken ontstaat breed verzet Aletta Jacobs afge- tegen de prostitutie. Met name diverse prominen- beeld door Isaac stip zich in de Kalverstraat durven ten uit het Reveil (Isaac Da Costa en Groen van Israëls in 1920. bewegen’. Prinsterer), trekken daarbij de aandacht. In 1879 werd de Nederlandsche Vereeniging In 1889 vond een tweede (nationaal) congres plaats tegen de Prostitutie opgericht. Daarbij moeten nu in Amsterdam. Hier werden de resultaten van twee belangrijke nationale figuren genoemd wor- de middernachtzending besproken. De tegenstel- den, te weten Ds. Ottho Gerhard Heldring lingen tussen de moralisten en hygiënisten was nog (1804-1876) en Ds. Hendrik Pierson (1834-1923). tastbaar aanwezig. Op den duur zouden de mora- listen het pleit winnen. Ds Pierson stelde ‘Wij kun- De feministische beweging had veel invloed op het nen en mogen niet anders’. denken en handelen van deze vereniging.. Er waren Vereeniging tegen de Prostitutie Om de afschaffing van twee tegengestelde opvat- Op de samenkomst vanwege de Neder- de bordelen kracht bij te tingen te onderscheiden, landsche Vereeniging tegen de prostitutie 1 zetten werden enkele namelijk die van de moralis- November a.s. te zullen o.a. de vol- dominees: Gerard Vel- ten en de hygiënisten. De eer- gende heeren de nieuwe plannen der ver- thuysen en Johannes sten streefden naar volledige eeniging toelichten. Ds. H. Pierson zal inlei- van der Steur actief in opheffing van de bordelen den: 'De taak der Nederlandsche vereeni- de Middernachtzending. en andere soortgelijke in- ging tegen de prostitutie en de samenwer- Zij werden daarbij be- richtingen. De tweede groep king met andere vereenigingen.' Mr. O. Q. leidsmatig gesteund was voor de keuring van de Van Swinderen: 'De strijd tegen reglemen- door figuren als Ds. dames, met behoorlijke be- teering en bordcelen en verbetering der Pierson en Ds. Algera. handeling van de werksters wetgeving ten opzichte van koppelarij en De Middernachtzende- en verdere regulering van verleiding.' Dr. Hermanides: 'Bestrijding der lingen probeerden met de prostitutie. Zelfs binnen ziekten die uit de prostitutie voortvloeien.' prostituees en haar klan- de geneeskundigen van die Dr. Snoeck Henkemans: 'Bestrijding van de ten in contact te komen. tijd zag men beide aan el- propaganda voor het Nieuw-Malthusianis- Dit leidde soms tot hef- kaar tegengestelde stromin- me.' De heer G. C. Hoogerwerff: 'Wering tige conflicten en ge- gen, zoals blijkt uit de felle van onzedelijke geschriften en voorstellin- schreeuw op straat. De discussies in het Nederlands gen.' overheid werd uitge- tijdschrift van Geneeskunde. [Nieuwsblad van het Noorden, 16-10-1898] daagd om hier orde- 6 nend op te treden. In vele plaatsen werd daarom men. In grote (garnizoens) steden had meer een totaal bordeelverbod ingesteld. Zo werden in dan10% van de inwoners deze kwaal. Amsterdam in 1902 alle inrichtingen die gelegen- Deze commissie bracht in 1911 een rapport uit dat heid boden tot ‘ontuchtige handelingen’ verboden. omstandig ook in de pers werd besproken. Een Daarna volgden nog vele andere gemeenten. In groot aantal aanbevelingen werden gedaan. Een 1911 werd het landelijke bordeelverbod van kracht daarvan was de noodzaak van de oprichting van de waardoor de prostitutie in het illegale circuit dook. Nederlandsche Vereeniging ter bestrijding Dit zou de bestrijding van de geslachtsziekten tij- der geslachtsziekten (1914). Deze vereniging dens de mobilisatie periode ernstig hinderen. zou de opstap betekenen van een meer rationeel Soa-beleid door het verzamelen van betrouwbare Medische doorbraken gegevens, publieksvoorlichting, deskundigheidsbe- Geleidelijk groeide de wetenschappelijke belang- vordering en het creëren van draagvlak voor een stelling bij onderzoekers voor venerische aandoe- effectieve behandeling. Tijdens de mobilisatie van ningen. Daardoor begon men de symptomatologie 1914-1918 kwam echter mede door weerstanden van de ziekte beter te kennen. In het bijzonder binnen de overheid en van de legerleiding weinig kreeg men zicht op de late vormen van de ziekte van deze aanbevelingen terecht. zoals tabes dorsalis die door het werk van vader en zoon Fournier (1895) als late syfilis aandoening van De gevolgen van de mobilisatie tijdens de het ruggenmerg werd herkend. Deze late vormen eerste wereldoorlog werden steeds meer manifest omdat de levensver- De eerste wereldoorlog bracht een explosie van wachting in het algemeen toenam, dankzij o.a. de Soa’s. Syfilis bleek een belangrijke factor voor de aanleg van riolering en waterleiding. achteruitgang van de gevechtskracht, zodat men Een belangrijke vondst was dat in 1905 de verwek- gedwongen werd maatregelen te nemen. ker van syfilis: de treponema pallida werd ontdekt. In Er zijn veldslagen verloren doordat de militairen 1906 ontwikkelde men een serologische test ge- waren uitgeschakeld door geslachtsziekten. noemd naar de ontdekker Wasserman, waarmee Om een beeld te geven: Soa’s waren na de Spaanse men in een bloedmonster de diagnose syfilis kon griep de belangrijke reden voor gevechtsuitval door aantonen. infecties, 10 x meer dan de loopgravenkoorts. Dit zou een doorbraak in de syfilisopsporing bete- kenen. Deze test zou later (vanaf 1920) een routine Hoewel wij buiten de oorlog bleven was het met de procedure worden en bij iedere zwangerschap besmettingsgraad wat betreft venerische aandoe- worden uitgevoerd om aangeboren syfilis bij een ningen in ons eigen leger niet veel beter gesteld. potentieel kind te voorkomen. Voor een deel kwam dit doordat in 1911 het bor- In 1910 slaagden de Nobelprijswinnaar Ehrlich en deelverbod was ingesteld en voorbehoedsmiddelen zijn Japanse medewerker Sahachiro Hata erin op taboe waren. Prostitutie trad vaak in samenhang basis van een arseenverbinding een met drankmisbruik op, zoals in minder toxisch geneesmiddel te herbergen en cafés waar prosti- bereiden namelijk salvarsan, dat tutie ongecontroleerd door de effectief tegen syfilis was, in vooral diensters werd bedreven. in de vroege stadia. Niet zelden waren het Belgische In 1912 werd nog een modificatie meisjes die als vluchteling van dit medicijn ontwikkeld dat de slachtoffer werden, maar ook naam Neosalvarsan kreeg. Salvarsan vele andere vrouwen die uit behandelingen waren langdurig. geldnood door de mobilisatie van de echtgenoot hier toe over Syfilis, de noodklok wordt ge- gingen. luid Mede oorzaak waren bovendien de slechte om- Door de halfslachtige overheidsmaatregelen nam standigheden waaronder onze krijgsmacht gelegerd de ziekte toe. Medici 'trokken aan de bel’. was en de verveling die vaak toesloeg. Men schat In 1908 werd door de KNMG een commissie inge- dat meer dan 10% van onze krijgsmacht venerisch steld om de omvang en bestrijding van syfilis te in- was geïnfecteerd. Nauwkeurige cijfers werden uit ventariseren en met praktische voorstellen te ko- militair strategische overwegingen niet gepubli- ceerd. 7 Situatie na W.O.I in de grote steden dele aan de besmetting van veel militairen en hun De ernst van de toestand na de demobilisatie wordt vrouwen is te wijten. In Nederland vindt men nau- verduidelijkt door een artikel in de Telegraaf (okto- welijks gegevens over het voorkomen van aangebo- ber 1919) waarin wordt gesteld: ‘dat te Amsterdam ren syfilis in gezinnen van ex-militairen. Er bestond syfilis zich buitengewoon heeft verbreid en buiten- hier geen aangifteplicht voor geslachtsziekten zoals gewoon ernstige afmetingen heeft aangenomen’. dat wel in andere landen het geval was. Vandaar dat de gemeenteraad een zware commis- Na 1925 ziet men een sterke afname van het aantal sie instelde waarin de meest prominente geleerden syfilislijders, vooral dankzij de effectievere behande- uit die tijd zitting namen. Ook de nationale over- ling met Neosalversan en bismut-preparaten. heid deed een dringende oproep aan de 'Vereeni- Een onderzoek wees uit dat de Nederlandse prak- ging tot bestrijding van geslachtsziekten' tijk van vertrouwelijkheid en vrijwillige kosteloze om maatregelen voor te stellen. De subsidiepot ging behandeling zeer effectief was. Uit de weinig be- open waardoor consultatiebureaus en poliklinieken schikbare epidemiologische gegevens citeer ik kosteloos de SOA-behandeling op zich konden ne- Leeuwen en Hermans die in 1935 onderzoek de- men. Een belangrijke voorwaarde was dat de con- den bij adviesbureaus voor geslachtsziekten. sultatiebureaus (later adviesbureaus genoemd) geen In Nederland kwamen er per 100.000 mensen per voorbehoedsmiddelen zouden aanbevelen. jaar in Holland 15 nieuwe gevallen bij, terwijl het Doelstelling was dus vroegtijdige behandeling en aantal in overig Nederland 8 bedroeg. Dat stak therapietrouw, de bestrijding van verdere versprei- gunstig af bij het buitenland. ding tijdens de behandeling en het voorkomen van Tijdens de mobilisatie van 1939 en de bezetting recidieven bij de patiënt. In tegenstelling tot de ons (1940-45) deed zich een stijging van het aantal syfi- omringende landen was het beleid dat hier geen lis gevallen voor. aangifte van de ziekte of dwangbehandeling plaats- Prof. Dr. Prakken, werkzaam in het Binnengasthuis vond. in Amsterdam, geeft aan dat Men stuurde zoveel mogelijk aan op vrijwillige be- het aantal syfilis patiënten handeling en inschakeling van diverse instanties tijdens de bezettingsjaren zoals maatschappelijk werk die dit proces moesten vervijfvoudigde. begeleiden. Met de komst van Neosalvarsan had men inderdaad een krachtig middel in handen dat Na de oorlog kwam ook hier in de vroege ziektefase zeer effectief was. het in 1928 door Alexan- Uiteindelijk krijgen de kruisverenigingen ook hier der Fleming (1881-1955) een belangrijke taak. Daarmee werd de bestrijding ontdekte penicilline ter van syfilis nog meer geïntensiveerd. Een belangrijk beschikking. punt daarbij was bovendien betere scholing van Dit middel maakte een zee r artsen o.a. door het opzetten van leerstoelen voor effectieve behandeling tegen huid- en geslachtsziekten. de bekende venerische aan- Tenslotte werd de bestrijding van de immer welig doeningen (syfilis en gonor- tierende kwakzalverij krachtdadiger aangepakt. roe) mogelijk. De in 1881 opgerichte Vereniging tegen de Kwakzalverij speelde (en speelt) hierin een be- Dankzij penicilline en het werk van langrijke rol. de adviesbureaus was rond 1954 het aantal syfilis patiënten zodanig ge- Een groot naoorlogs probleem was het grote aan- daald dat in Nederland de vooroor- tallen ongeboren kinderen die door de syfilisbe- logse situatie weer was terug geko- smetting tijdens de zwangerschap een aangeboren syfilis kreeg. In Duitsland schatte men de sterfte men. door congenitale (aangeboren) syfilis op 5-10% van alle Bovendien werd de opsporing, de geboorten. In Frankrijk waren deze getallen nog diagnostiek, en de behandeling van slechter. Belangrijk nevenverschijnsel van een Soa de ziekte verder geoptimaliseerd, zo- was bovendien een tijdelijke of blijvende steriliteit. dat syfilis ophield een gevreesde Een lang interval tussen geboorten kan op vermin- volksziekte te zijn. derde vruchtbaarheid wijzen. Men zegt wel dat de achteruitgang van het kindertal in Frankrijk ten 8