Bedankt voor het downloaden van dit artikel. De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.

[email protected] www.boomuitgeversamsterdam.nl 153

Thijs Niemantsverdriet De vechtpartij. De PvdA van Kok tot Samsom

Atlas Contact | 2014 | 288 pp. | ¤ 19,99 | ISBN 9789020412109

Vastvechters: de PvdA als ongemakkelijke buur

door Peter Noordhoek lezen? Allereerst omdat het een boeiend De auteur is betrokken lid van het CDA. verslag is van een rit in een politieke acht- baan: omhoog met Den Uyl, omlaag met Den Uyl, omhoog met Kok, omlaag met Mel- kert, omhoog met Bos, omlaag met Cohen, omhoog met Samsom, omlaag met… Maar er is natuurlijk een andere reden. Wat moeten ‘we’ met een partij met zoveel manisch- De vechtpartij van nrc-journalist Thijs depressieve trekken? Niemantsverdriet is een interessant boek, Een persoonlijke noot. Ik ben een man ook voor wie niet van vechten houdt. De van het midden. Dat is zo erg, dat als ieder- cyclus van op- en ondergang van de PvdA een linkse dingen gaat zeggen, ik geneigd wordt boeiend beschreven. Ergens schrijft ben rechts te gaan praten. Als iedereen de auteur dat de partij heel goed is in het rechts praat, ga ik naar links hangen. Dat b schrijven van vernietigende evaluatierap- laatste was het geval zo aan het einde van o porten. Rapporten die extra lang leven door Balkenende iii, in 2006. De partijtop zat de briljante titels. De titel van dit boek laat merkbaar op een andere koers dan het par- e een vergelijkbare brille zien, maar dan van tijkader. Ik maakte me er genoeg zorgen k een journalist die duidelijk sympathiek over om het niet langer vanzelfsprekend te e tegenover deze partij staat en zich tegelijk vinden dat een volgend kabinet weer met n verwonderd afvraagt wat de partij zichzelf de vvd zou zijn. Ik voelde wel voor samen- nu weer weet aan te doen. werking met de PvdA. Wat volgde was de Er komen vele politieke boeken op de bitterste verkiezingsstrijd ooit tussen cda markt; waarom zou iemand met een cda- en PvdA, met aan het slot een uitslag die het achtergrond nu uitgerekend dit boek willen onvermijdelijk maakte om met de PvdA te

Christen Democratische Verkenningen | Herfst 2014 Peter Noordhoek bespreekt De vechtpartij. De PvdA van Kok tot Samsom 154

gaan regeren. Dan vergaat je bij voorbaat Het boek geeft daar eigenlijk geen ant- alle lust. Toch joeg dat geen schrik aan. Bij woord op. Als journalistiek verslag is het mij niet en naar ik merkte ook bij vele par- boek geslaagd. De opsommingen van ont- tijgenoten niet. wikkelingen hebben meerwaarde en maken Het werd een ramp. De samenwerking het niet erg dat voor de veellezers onder ons was bizar slecht. Laten we eerst naar ons- het meeste al bekend is. De analyse is echter zelf kijken. Te snel kwamen de scorelijstjes matig. De vraag waarom de PvdA zo’n vecht- tevoorschijn. Als zij ons dit aandoen, dan partij is, wordt niet echt gegeven. Wellicht is wij hun dat. De politieke top heeft de om- dit omdat de invalshoek op een aantal pun- slag moeizamer gemaakt dan de partij. Een ten te eenzijdig is. grotere wisseling in het team dan nu het Zo vind ik het een bezwaar dat het verhaal geval was had wellicht geholpen. Tegelijk wordt opgebouwd vanuit het perspectief ging de wijze waarop de PvdA met haar van leiders van wie de meesten zichzelf de coalitiepartner omging alle perken te bui- opdracht hebben gegeven om zich te onttrek- ten. Het boek wijst denk ik terecht op de ken aan de cultuur van de partij. Zeker Kok ondergewaardeerde rol die Mariëtte Hamer en Bos probeerden zich boven het gewoel te heeft gespeeld om de relaties nog een beetje houden door zo min mogelijk met de partij te normaal te houden, met en maken te hebben. Dan krijg je in de beleving aan cda-zijde, maar even- ook minder de volle laag dan als je het verhaal goed was het bar en boos. Toen de PvdA in de meer had gericht op de donderjagende lagere persoon van Wouter Bos naar aanleiding van goden: daar gebeurde het vuile werk. Irak vervolgens zelf de stekker eruit trok, Als de PvdA-cultuur bijzonder is, dan is was de verhouding tussen de partijen dan dat altijd in vergelijking met andere par- ook echt helemaal stuk. Ik zal niet de enige tijen. Korte karakteriseringen van de cul- zijn geweest die zich verraden voelde in de tuur van de andere partijen zouden daarom coalitievoorkeur. Dat dus niet nog een keer. een nuttige toevoeging zijn geweest. In De breuk heeft er waarschijnlijk toe bijge- vergelijking met de PvdA kent het cda bij- dragen dat het cda vervolgens in het trauma voorbeeld nog meer diversiteit, zowel door van de coalitie met de pvv is gestapt. Er was zijn geschiedenis als fusiepartij als door zijn b geen echte keuze meer. (regionale) verscheidenheid.1 Paradoxaal o *** genoeg heeft dat als gevolg dat verschillen Het is een breuk die doorwerkt tot op de dag minder snel worden uitgesproken. De cul- e van vandaag. En toch, en toch: dit is Neder- tuur is gelijkmatiger, met omgangsvormen k land. Democratische partijen horen samen die sneller als ‘beleefd’ worden ervaren – of e te werken. Het belang om te weten hoe een als afstandelijk, vormelijk. Niet voor niets n andere partij in elkaar steekt is en blijft heeft elke partijvoorzitter ‘het versterken groot. Bovendien is het nu extra spannend: van het debat’ hoog op de wensenlijst staan. op het moment van schrijven heeft de PvdA Dat meer onderhuidse is goed omdat het nog slechts 10 tot 13 zetels in de peilingen. de samenwerking makkelijker maakt, maar Kan een partij zoiets overleven? Wat zegt dat het is slecht in de zin dat veel zaken (te) lang over de kansen van het cda? onuitgesproken kunnen blijven. Het gevolg

Christen Democratische Verkenningen | Herfst 2014 Peter Noordhoek bespreekt De vechtpartij. De PvdA van Kok tot Samsom 155 voor het cda: een soort aan-uitbestaan, de Nacht van Schmelzer dat de spanning tot waarbij relatief lange periodes van stabiliteit scheuring leidt, waarbij door een spin van worden afgewisseld met een val in het ravijn. de pers en de PvdA de schuld ten onrechte Minder spannend tussentijds, maar uitein- bij fractievoorzitter Schmelzer komt te lig- delijk bijna net zo pijnlijk. Ondertussen ver- gen.3 Het lijkt aan PvdA-zijde de bron voor stoort de vechthouding van de PvdA het cda een ‘doorgegeven (fractie)cultuur’. Daarna onevenredig. Soms is het onvermijdelijk dat komt het niet meer echt goed. De scepsis aan je de bus moet delen met een notoire ruzie- PvdA-zijde over de samenwerking in cda- maker, maar liever nog doe je een blokje om. verband werkt averechts en versnelt de op- Of is dit weer te veel psychologie van de richting. Het tijdperk van de onverenigbare koude grond? Het is namelijk een gegeven humeuren van Den Uyl en Van Agt maakt de dat op lokaal niveau PvdA en cda elkaar wond dieper en de ‘we kunnen er niet onder- doorgaans wel degelijk weten te vinden. uit’-kabinetten-Lubbers iii en -Balkenende Zonder vechtpartijen. De combinatie heeft iv lijken richting een onwerkbare, vast- in de meeste coalities goed gewerkt, beter vechtende relatie te wijzen. En toch blijft de dan met de vvd. Dit maakt dat er altijd druk kans aanwezig dat er ooit weer een nieuw van PvdA-wethouders zal zijn geweest om verstandshuwelijk wordt gesloten. wel met het cda coalities te sluiten; in een *** wethouderspartij niet onbelangrijk. Dat De PvdA-top heeft in de ogen van Niemants- werkt nog steeds zo. Na de raadsverkiezin- verdriet sterk de neiging om regeren tot gen van maart 2014 trekken beide partijen allesoverheersend doel te maken – en soms nog altijd in 88 colleges samen op.2 Omdat niet alleen de top, gelet op een peiling van de PvdA nog slechts in 116 van de 350 colle- De Hond waaruit zou blijken dat 91 procent ges zit (tegen 259 voor het cda), is het totaal van de gepeilde PvdA’ers ervoor pleit om de geen fractie van wat het was, maar je kunt rit van het kabinet uit te zitten en niet voor- niet zeggen dat er op raadsniveau spannin- tijdig te breken.4 Het zijn machtsdenkers, gen zijn tussen beide partijen. geen gun-denkers. Er zijn genoeg geschied- De fractie in de Tweede Kamer staat daar anders in. De beste verklaring die ik kan PvdA’ers zijn machtsdenkers, vinden wordt opvallend genoeg niet in het b geen gun-denkers. Er zijn ge- boek genoemd: de Nacht van Schmelzer. o De wortels daarvoor gaan ver terug. Vooral noeg geschiedschrijvingen die e tussen de ‘rooien’ en de ‘paapsen’ is er na de ervan getuigen dat de top van Tweede Wereldoorlog altijd spanning ge- k het CDA niet anders is weest, met het bisschoppelijk mandement e als dieptepunt en bron voor plaatsvervan- n gende schaamte; lees er de biografie van schrijvingen die ervan getuigen dat de top Drees maar op na. Maar zo was er altijd wel van het cda niet anders is – tot nu toe. Ik heb reden voor spanning. Daartegenover stond de hoop dat met de keuze van de huidige dat er altijd wel kampioenen te vinden wa- cda-fractie om buiten de gedoogconstructie ren die de samenwerking zochten. Het is in te blijven de basis wordt gelegd voor een

Christen Democratische Verkenningen | Herfst 2014 Peter Noordhoek bespreekt De vechtpartij. De PvdA van Kok tot Samsom 156

meer autonome houding. Daarbij valt op romppartij zonder hoofd en benen. Niet erg dat de PvdA wel erg geneigd is om met de aantrekkelijk voor de politieke leiders van redenering mee te gaan waarin met de keuze de toekomst. Tegelijk: onderschat nooit de van de persoon alles kan worden opgelost. taaiheid van het bestaande. Niemantsverdriet noemt dit het ‘messias- *** complex’ van de PvdA en houdt die versla- Net als andere oude merken zijn partijnamen ving ook wel in stand door het hele verhaal erg waardevast. De vraag is hoe ze opnieuw op te hangen aan de topmannen. Binnen het kunnen worden geladen. Als kiezers vertrek- cda zal het niet snel dezelfde naam krijgen, ken en kader vergrijst, wat blijft er dan nog maar ook deze partij ontkomt er niet altijd over? Dit raakt iets wat Niemantsverdriet aan. De kans om eraan onderdoor te gaan is voor de PvdA wel heel goed beschrijft, maar echter kleiner. De diversiteit van deze partij niet echt duidt: de ideologische factor. Boei- stabiliseert haar ook. Nog steeds moeten alle end en nauwgezet beschrijft hij de wordings- geledingen zich kunnen herkennen in hun geschiedenis van Wim Koks speech waarin leider. Wie in deze partij leiding wil geven de partij haar ‘ideologische veren’ zou verlie- zal veel meer met de biotoop van de partij zen. Kennelijk is hier een goede verbonden moeten blijven. bron voor geweest. Hij laat ook zien hoe deze De analyse van Niemantsverdriet richt speech in feite een onverwacht ‘succes’ was zich vooral op de vraag of de PvdA een op- en na het doodlopen van de derde weg een komende sp kan overleven. Elke keer als blok aan het been van de partij werd. Pas in de PvdA een forse nederlaag lijdt is het de de aanloop naar de verkiezingen van 2012 is lager opgeleide onderlaag van de partij die echt afstand van deze speech genomen – om wegloopt. Die laag is in 2012 even in de oude prompt geschakeld te worden aan de ideo- partij teruggestapt, maar lijkt inmiddels al logische tegenpool, de vvd. De tijd is te kort weer terug in haar nu natuurlijke basis: de geweest voor een nieuw verhaal. sp. De vraag is al beantwoord: nee, de PvdA De kern van een oude partij als de PvdA is verliest die strijd. een emancipatorische opdracht: ervoor vech- Maar er is meer aan de hand dan de di- ten dat u en uw kinderen het beter krijgen. De recte concurrentie van de sp. Wat tot nu grote vraag is waar nu voor gevochten moet b toe stabiel was is de PvdA als ‘doctorandus- worden. Voorafgaand aan het kaartspel met o senpartij’. Sympathieker: de partij met veel de vvd was Samsom c.s. wel degelijk bezig progressieve denkkracht. Met de raadsver- een nieuwe lading aan die boodschap te e kiezingen zie je nu dat een belangrijk deel geven, met opvallend sterke christendemo- k is overgestapt naar D66, een partij die in cratische trekken. Na de kaartruil is er weinig e veel opzichten de derde weg vertegenwoor- meer van gehoord. Nu komt er een nieuw ele- n digt van Wouter Bos. D66 is een partij die ment op het toneel, in de vorm van het boek meer flipflops gekend heeft dan de PvdA van Piketty.5 Inkomensongelijkheid komt er en ook haar messiascomplex kent, maar weer prominent mee op de politieke agenda die met deze nieuwe inbreng weleens zou te staan. Welke socialistische partij kan dat kunnen stabiliseren als partij van de hoog- negeren? Maar pas op: het boek van Piketty opgeleiden. De PvdA wordt dan een soort gaat bovenal over de spanning tussen vermo-

Christen Democratische Verkenningen | Herfst 2014 Peter Noordhoek bespreekt De vechtpartij. De PvdA van Kok tot Samsom 157 gensgroei en inkomensgroei. Tegen wie moet Noten er in Nederland concreet gevochten worden als het gaat om het bestrijden van de ongelijk- 1 Frank van den Heuvel en Peter Noordhoek, ‘cda moet kleur van de omgeving aannemen’, heid in een land waar ongelijkheid anders is Trouw, 19 maart 2014. verdeeld dan in de meeste statistieken van 2 nrc, 30 mei 2014. Piketty? De ideologische veren zullen nog 3 Zie voor een scherp beeld: J.W. Brouwer en J. Ramakers (red.), Regeren zonder rood. Het wel een paar keer bijgekleurd moet worden kabinet-De Quay 1959-1963. : Boom, voordat de haan ze weer trots kan dragen. 2007; P. van der Heiden en A. van Kessel, Rond- Eén ding weet ik wel: zolang de vechtpar- om de Nacht van Schmelzer. De kabinetten-Ma- tij het strijden om principes verwart met het rijnen, -Cals en -Zijlstra 1963-1967. Amsterdam: Boom, 2010. strijden op de man, wordt het niets. Leer iets 4 Peil.nl; peiling op 8 juni 2014. van een andere gemankeerde partij, richt je 5 Thomas Piketty, Le Capital au xxie siècle. Parijs: op de boodschap en gun elkaar wat. Seuil, 2013.

b o e k e n

Christen Democratische Verkenningen | Herfst 2014