Magazijn 139

MAGAZIJN 139

VOORJAAR 2020 / UITGAVE VAN TEYLERS MUSEUM TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Grensgebieden zijn altijd interessant. Dat geldt zowel Spaarne in 1885 kwamen er geen gewone bezoekers meer voor grenzen tussen landen of culturen als voor meer ab- in Teylers Huis en daarmee veranderde ook de functie stracte grenzen tussen bijvoorbeeld historische periodes van deze ruimte. De Grote Zaal werd voortaan alleen of wetenschappelijke disciplines. Daar worden vanuit gebruikt als vergaderruimte en ingezet voor officiële verschillende perspectieven conflicten uitgevochten, ontvangsten en tradities zoals de jaarlijkse Kunstbe- maar ook bruggen geslagen die tot nieuwe visies kunnen schouwing. Zo ontstond een stevige grens tussen de leiden. beslotenheid van Teylers Huis en de openbaarheid van het museum in de aangrenzende Ovale Zaal. In het museum zijn we op dit moment ook bezig met grenzen en perspectieven. In 2021 gaat Pieter Teylers Na de restauratie van de Ovale Zaal in 2011 werd de grens Huis open en dan kunnen de museumbezoekers een tussen de twee ruimten nog duidelijker. Het contrast nieuwe vleugel bezoeken, die geheel anders van karakter tussen de lichte en elegante Ovale Zaal en de donkere, is dan de rest van het gebouw. Hoe gaat het overgangs- deftig-sleetse Grote Zaal kon niet groter zijn. Terwijl het gebied er precies uitzien? En vanuit welke kant van de de bedoeling was van architect Leendert Viervant om de grens, vanuit welk perspectief, ontwikkelt zich straks het Grote Zaal en de Ovale Zaal architectonisch met elkaar verhaal over dit huis en zijn bewoners en gebruikers? te verbinden door toepassing van dezelfde materialen en Dit verhaal kan vanuit twee vertrekpunten worden ver- dezelfde ornamenten, was dit verband inmiddels geheel teld: vanuit het perspectief van Pieter Teyler en zijn huis verloren gegaan. óf vanuit het perspectief van het huidige museum. Begin- nen we bij het begin en eindigen we bij het nu, of kijken De restauratie biedt de gelegenheid om de ontstane we terug in de tijd? Vanuit het huis en de geschiedenis grens tussen het museum en Pieter Teylers Huis weer geredeneerd is het passend om het perspectief van Pieter te slechten. Vanuit welk perspectief over de voormalige Teyler te kiezen. Met hem is het verhaal immers begon- grens wordt gekeken naar de boeiende geschiedenis van nen, zonder hem zou er geen Teylers Museum zijn. Maar dit huis en zijn belangrijke bewoners en gebruikers zal de vanuit het perspectief van de huidige museumbezoeker komende tijd duidelijk worden. is het wellicht logischer om het verhaal om te draaien en vanuit het heden terug te vertellen naar de ‘founding Marjan Scharloo father’ van het museum. Directeur Teylers Museum

Pieter Teylers Huis loopt van de Damstraat helemaal door naar de Ovale Zaal. Daar bevindt zich letterlijk een grensgebied: de Grote Zaal. In deze kamer bewaarde Pieter Teyler zijn verzamelingen en ontving hij zijn kunstvrienden. Tot 1885 fungeerde de Grote Zaal als ontvangstruimte voor alle museumbezoekers. Hij werd ook gebruikt voor lezingen en kunstbeschouwingen. Na het in gebruik nemen van de museumingang aan het

2 3 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

DINOMAKERS Twee eeuwen verbeelding van de oertijd

Een mammoet in de sneeuw, een gevecht tussen triceratops en T. rex, de zware wenkbrauwen van Neanderthaler… Ieder- een heeft wel een beeld bij de oertijd. Toch is dat niet van- zelfsprekend, want veel is er niet overgebleven van het leven van miljoenen jaren geleden. Slechts een versteende kies, een dijbeen, een voetspoor in de modder. Wie maakt daar een dino van?

Esther van Gelder is wetenschapshistoricus en gastconservator van de tentoonstelling Dinomakers

In Dinomakers. Twee eeuwen verbeelding van de oertijd maakt de bezoeker kennis met het fenomeen ‘paleokunst’: een kunstvorm die de wetenschappelijke inzichten in de paleontologie gebruikt voor artistieke reconstructies van uitgestorven planten en dieren. Terwijl wetenschappers hele stambomen en tijdlijnen bijeen puzzelen met versteende resten, proberen kunstenaars die verdwenen werelden tot leven te wekken met kennis van de natuur en verbeel- Detail van R. Zallinger, The Age of Reptiles, 1942-47 dingskracht. Dankzij hun voorstellingen heeft ieder kind, elke generatie, een copyright Peabody Museum of Natural beeld bij de oertijd. Toch kent niemand hun namen. Dinomakers is een eerbe- History, Yale University, New Haven, Connecticut, USA toon aan hun werk. En een ode aan de verbeelding.

4 5 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Afb. 2 Joseph Kuwasseg, Landschap met iguanodons uit het vroege Krijt, ca. 1851-58. Aquarel op papier. Neue Galerie Graz, Universalmuseum Joanneum, Oostenrijk © foto N. Lackner/UMJ

Afb. 1 Afb. 3 Henry de la Beche, Duria Antiquor, 1830 Benjamin Waterhouse Hawkins, Uitnodiging voor Aquarel het Dinner in the Iguanodon, 31 December 1853 © Amgueddfa Genedlaethol Cymru / National Museum of Wales, Pen en inkt op papier Cardiff © Trustees of the Natural History Museum, Londen

In de tentoonstelling zijn meer dan honderd werken te Het zouden botten van reuzen zijn. Of overblijfselen van torisch zeelandschap met wild zwemmende en vechten- Het eerste dinopark zien uit binnen- en buitenlandse collecties: tekeningen, leven dat omgekomen was tijdens de Bijbelse zondvloed. de wezens. Alle dieren baseerde hij op de vondsten van In 1854 werden deze inzichten voor het eerst buiten de schilderijen, beeldhouwwerken en modellen, maar ook Aan het eind van de achttiende eeuw kwam daar veran- Mary Anning (1799-1847). Deze jonge Engelse vrouw wereld van de wetenschap gebracht: in het Londense toverlantaarnplaatjes, verzamelplaatjes en films. Vaak dering in: onderzoekers die bedreven waren in de ver- had eigenhandig talloze fossielen uitgehakt in de kliffen Crystal Palace Park werd het eerste dinopark ter wereld gaat het om materiaal dat nog niet eerder zo te zien was. gelijkende anatomie gingen de versteende resten steeds rondom haar woonplaats Lyme Regis, waaronder ammo- geopend. Het was het levenswerk van Benjamin Water- Paleokunst is een typisch voorbeeld van ‘wetenschaps- nauwkeuriger vergelijken met bestaande dieren. De nieten, pterosauriërs (vliegende reptielen) en de allereer- house Hawkins (1807-1894), een kunstenaar die al enige kunst’, een genre dat doorgaans tussen wal en schip valt Franse anatoom Georges Cuvier (1796-1832) speelde ste skeletten van zwemmende reptielen als Ichthyosaurus furore had gemaakt als tekenaar van zoölogische onder- (net als diorama’s en botanische illustraties bijvoor- daar een cruciale rol in. Na onderzoek aan skeletten van en Plesiosaurus. (afb. 1) De la Beches voorstelling van de werpen. In samenwerking met paleontoloog Richard beeld). Kunstmusea beschouwen wetenschappelijke onbekende mega-zoogdieren uit Europa en Zuid-Ameri- oertijd was een strijdtoneel. Maar er was ook een andere Owen, naamgever van de diergroep ‘Dinosauria’, maakte illustraties niet als echte kunst, terwijl natuurhistorische ka, concludeerde hij dat het om uitgestorven diersoorten traditie, waarin de prehistorie werd voorgesteld als een hij tientallen betonnen reconstructies van prehistori- musea vroegere voorstellingen als verouderd en onbruik- ging. En toen in de St. Pietersberg bij Maastricht resten vredige plek, zoals het aards paradijs in de Bijbel. Dat is sche dieren. Daaronder waren de bekende Ichthyosaurus baar afdoen. Ten onrechte, want 200 jaar paleokunst laat opdoken van meterslange zwemmende hagedissen met goed te zien in het werk van de landschapsschilder Joseph en Plesioasurus, de iconische mega-zoogdieren zoals de zien hoeveel kennis en creativiteit er achter die beelden gevaarlijke kaken, speculeerde hij over een ver verleden Kuwasseg (1799-1859). In samenwerking met de bota- grondluiaard en het reuzenhert en de drie tot dan toe schuil gaan. waarin reptielen over de aarde heersten. nicus Franz Unger ontwierp hij veertien oerlandschap- bekende dinosauriërs: Iguanodon, Megalosaurus en Hy- pen met planten en dieren, allen gebaseerd op fossiel laeosaurus. Ontdekking van de oertijd Hel of paradijs? bewijs en de laatste inzichten. Zijn voorstellingen doen Tot 1830 bestond het fenomeen paleokunst niet. Er Cuvier en zijn collega’s maakten natuurgetrouwe afbeel- haast romantisch aan, zo groots is de natuur, en zo nietig Het bekendst werd Hawkins’ Iguanodon, een forse plan- werden wel versteende resten gevonden van planten en dingen van die fossielen en soms reconstructies van het zijn de vreemde dieren. Hun Die Urwelt in ihren verschie- teneter uit het vroege Krijt (ca. 125 miljoen jaar geleden). dieren, vaak op vreemde plekken: schedels ingekapseld skelet in een levendige pose, maar zij durfden het niet aan denen Bildungsperioden verscheen in 1851 en had een Dit dier was bekend van fragmentarische fossielen: tan- in grotten, kiezen en slagtanden in visnetten, of schelpen een echte voorstelling te maken van die voorwereldlijke grote invloed op latere beeldseries over de oertijd. Niet den, een wirwar aan botten gevonden na een buskruitex- op bergtoppen. Deze ‘fossilia’ werden ijverig verzameld monsters. Die eer komt toe aan Henry de la Beche (1796- in de laatste plaats vanwege het hergebruik in toverlan- plosie, en een verhoornde stekel. In navolging van Owen en beschreven door natuuronderzoekers. Zij hadden ver- 1855), president van de Palaeontographical Society in taarnshows (zie het artikel van Trienke van der Spek in en andere paleontologen, beeldde Hawkins het dier af als schillende theorieën over de herkomst van fossielen. Londen. In 1830 tekende hij Duria Antiquior, een prehis- dit nummer). (afb.2) een enorme hagedis, met geschubde huid. De stekel zette

6 7 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Afb. 4 Afb. 5 Charles R. Knight, triceratops en tyrannosaurus, 1928 Rudolp Zallinger, The Age of Reptiles, 1942-47 (detail) Muurschildering Fresco © Field Museum, Chicago © Peabody Museum of Natural History, Yale University, New Haven, Connecticut, U.S.A.

hij op de kop. Toen het model bijna af was, organiseerde sea werden gevuld met de skeletten van soorten die we nu tenschappelijke boeken van vooraanstaande paleonto- in deze film waren gebaseerd op de nieuwste weten- hij op oudejaarsdag 1853 een diner voor vrienden en zo goed kennen: Brontosaurus excelsus, Tyrannosaurus logen. Zijn fantasierijke voorstellingen van trilobieten, schappelijke inzichten uit de zogenaamde ‘Dinosaur re- wetenschappers in het binnenste van het monster. Naar rex en Triceratops horridus. Charles Knight bracht de bot- bepantserde stegosauriërs, mammoeten in de sneeuw en naissance’: volgens de Amerikaanse paleontologen John verluidt werd het etentje luidkeels zingend afgesloten. ten tot leven. Hij bekleedde ze met spieren, vet en huid, kannibalistische neanderthalers staan bij veel mensen Ostrom en Robert Bakker waren het slimme, actieve en (af b.3) en portretteerde ze als levende wezens in dynamische in het geheugen gegrift. Het Moravisch Museum in Brno warmbloedige dieren, die meer gemeen hadden met vo- scenes. Het mysterieuze landschap met Tyranosaurus en (Tsjechië) bewaart tientallen van zijn schilderijen. Wan- gels dan met reptielen. Daarom heeft de snelle T. rex in de Educatieve idealen Triceratops is misschien wel zijn bekendste beeld. Deze neer je die werken in het echt ziet, wordt pas duidelijk film een horizontale pose, in plaats van log met zijn staart Hawkins had uitgesproken educatieve idealen. Hij iconische confrontatie werd talloze malen gekopieerd, hoe krachtig en inventief zijn composities waren, en hoe over de grond te slepen. En daarom zijn de Velociraptors beschouwde zijn kunst als een krachtig medium om een zoals in de allereerste dinofilm, The Lost World, uit 1925. bijzonder zijn kleurgebruik, bijvoorbeeld in de weergave zo angstaanjagend intelligent. De modelmakers durfden breed publiek enige kennis over de oertijd mee te geven. (af b. 4) van huid en schubben (zie het artikel van Jelle Reumer in het alleen nog niet aan ze met veren af te beelden. Pas in Ook andere paleokunstenaars deelden deze idealen. Zo dit nummer). 1996 dook in China het eerste fossiel op van een roofdi- maakte de Amerikaanse dierenschilder Charles Knight Dankzij kunstenaars als Hawkins, Knight en in Neder- no met veren. (1874-1953) rond 1900 tientallen schilderijen en model- land Maria Hubrecht (zie het artikel van Dicky van de Lange tijd was Burians beeld van de dinosauriërs toon- len voor de directeur van het Natural History Museum in Zalm in dit nummer), kregen talloze mensen de span- aangevend: dino’s als trage, wrede, niet-al-te-slimme Dinomakers nu New York. En dat was nodig, want de paleontologie was nende denkbeelden over de ouderdom van de aarde (deep reptielen. Hoe groot en krachtig ze ook waren, ze hadden Door het enorme succes van deze dinobeelden in educa- volop in beweging in die tijd: bij de ontginning van het time), evolutie en uitsterven mee. de strijd om het bestaan verloren van de veel slimmere tie en entertainment, raakten de serieuze artistieke en Westen van Amerika waren tientallen nieuwe dinosau- zoogdieren die hun eieren opvraten. Een dergelijk inter- wetenschappelijke kwaliteiten van het genre lange tijd riërs en andere uitgestorven diersoorten gevonden. De Van monsters tot vogels pretatie is ook terug te zien in de 35-meterlange muur- ondergesneeuwd. De huidige generatie paleokunstenaars spectaculaire vondsten van manshoge bovenarmbotten, In de twintigste eeuw werd dat stokje overgenomen door schildering Age of Reptiles van Rudolp Zallinger (afb. 5) is bezig met een inhaalslag. Met publicaties, congressen, kaken met tanden als dolken, en gigantische schedels met de Tsjechische kunstenaar Zdeněk Burian (1905-1981). en in talloze monsterfilms uit de jaren zestig en zeventig. een handboek en kunst probeert zij afstand te nemen van hoorns en nekkragen veroorzaakten een heuse Bone War: Burian was van oorsprong een boekillustrator en had een de monsterlijke interpretaties van uitgestorven dieren rivaliserende paleontologen organiseerden expedities om fascinatie voor science-fictionromans zoals die van Jules Aan dat beeld kwam in 1993 in één klap een einde. Toen in de populaire media. Kunstenaars als Mark P. Witton maar zoveel mogelijk op te graven en te beschrijven. Mu- Verne. Tussen 1935 en 1980 illustreerde hij populairwe- verscheen Jurassic Park van Steven Spielberg. De dino’s bijvoorbeeld, weigeren brullende T. rexen te tekenen. In

8 9 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Afb. 6 Afb.7 Mark P. Witton, Deinonychus and Sauroposeidon, 2019 Alfons en Adrie Kennis, Buideltapirs (Palorchestes painei), 2010 Digitale kunst Acrylverf op karton © Mark P. Witton © Kennis & Kennis Reconstructions & National Geographic

Verder lezen plaats daarvan experimenteren ze met het visualiseren Inspiratiebronnen voor deze tentoonstelling waren van snelle raptors die als paradijsvogels met hun veren Martin Rudwick’s Scenes from Deep time (1992) en pronken of juist voor hun jongen zorgen. (afb. 6) De de prachtige Taschen-uitgave Paleoart, Visions of Nederlandse paleokunstenaars Adrie en Adolf Kennis the Prehistoric Past, door Zoë Lescaze (2017). Mark maken juist weer heel bijzondere reconstructies van P. Witton, the Palaeoartist’s Handbook (2018) geeft vroege mensachtigen en uitgestorven zoogdieren. Hun een fascinerend beeld van de hedendaagse praktijk reconstructies zien er uit als echte individuen. (afb. 7) van paleokunstenaars. In deze tijden van klimaatverandering en biodiversiteits- verlies is dit soort kunst een krachtige herinnering aan Zoë Lescaze, Ilja Nieuwland, Jelle Reumer en Anne het feit dat zelfs de grootste en prachtigste diersoorten Schulp hebben de tentoonstelling van het begin af kunnen verdwijnen. aan begeleid met hun kennis van en enthousiasme voor de paleokunst.

Detail van R. Zallinger, The Age of Reptiles, 1942-47 Copyright Peabody Museum of Natural History, Yale University, New Haven, Connecticut, USA

10 11 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Zdenek Burian, Iguanodon bernissartensis, 1950 Olieverf op doek Moravisch Museum, Brno

Jelle Reumer is emeritus hoogleraar vertebrate- paleontologie aan de Universiteit Utrecht

In 1878 werden de botten van een complete kudde dino- de dieren op hun achterpoten hadden gelopen, zoals de saurussen ontdekt in een kolenmijn bij het Henegouwse bekende Tyrannosaurus dat ook deed. Met het geraamte dorpje Bernissart. Onder leiding van preparateur Louis van een kangoeroe als model werden ze opgebouwd. Het De Pauw van het Brusselse natuurhistorisch museum hoorntje was definitief van de neus gehaald en bevorderd werd drie jaar lang gewerkt aan het naar boven halen van tot duim. enkele tientallen geraamten van de dinosaurussoort die Iguanodon bernissartensis zou gaan heten. De vondst was Zdeněk Burian gebruikte dit beeld – een dino die zich op al snel wat we tegenwoordig een hype noemen. zijn achterpoten door het landschap voortbeweegt – als uitgangspunt voor zijn schitterende reconstructie. We Het geslacht Iguanodon was al in 1825 door Gideon zien het dier in een weifelende pose, alsof hij niet weet Mantell beschreven. Er waren tanden van bekend en waarheen te gaan, in een met gebleekte botten bestrooid botten, waaronder een vreemd kegelvormig botje dat landschap, de maan laag boven een aantal coniferen. werd geïnterpreteerd als een neushoorntje. De eerste – en De duimstekels zijn afgebeeld alsof de iguanodon een wellicht meest beroemde – paleoart-reconstructies van ‘okay’-gebaar maakt. Iguanodon zijn de beelden die in 1854 werden onthuld in het park van Crystal Palace bij Londen. De beelden, Viervoetig gemaakt door Benjamin Waterhouse Hawkins, tonen Naast de ingang van het Brusselse museum staat een de voorhistorische monsters als een kruising tussen een levensgrote houten reconstructie van Iguanodon. Het neushoorn en een enorme beschubde hagedis, inclusief beeld is gemaakt door beeldhouwer Thierry Bosquet, die DE FAVORIETE DINO VAN... een klein hoorntje op de snuit. Ze staan in het Londense wat betreft de houding van het dier de toen nog heersen- park op vier plompe cementen poten. Die houding als de tweebenige opvatting van De Pauw en Burian volgde. JELLE REUMER logge viervoeter was even inaccuraat als vooruitziend. Inmiddels zijn we weer wat kennis rijker. Onder wetenschappers is nu consensus over de viervoetige houding Gebleekte botten van het dier. Recentelijk is bij een museale herinrichting De vondsten bij Bernissart leidden in Brussel tot een van één van de oude geraamten gedemonteerd en in een De iguanodon de mooiste en grootste exposities van dinosaurussen viervoetige houding heropgebouwd. De andere exempla- ooit. Een dozijn van de geraamten werd in een enorme ren zijn daar te kwetsbaar voor. Die staan nog altijd in de vitrine opgezet. Preparateur De Pauw ging ervan uit dat houding die Burian zo fraai heeft geschilderd.

12 13 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

De oertijdprojecten van Maria Hubrecht

´… toen ik in de hal kwam door die zwiepende glazen tocht- deuren, toen kreeg ik een gevoel dat men kan hebben in een mooie oude kerk, waar lichtbundels door gebrandschilderde ramen vallen en waarin de sfeer is van de Eeuwigheid. Rond- om groen, metalig groen, transparant, onwezenlijk en over- weldigend…Dan komt het onderscheiden van details…´

Dicky van der Zalm kunsthistoricus

En die details, dat waren de zeelelies, de ammonieten en gepantserde vissen, de trilobieten op de zeebodem en dinosaurussen die oprijzen uit het oermoeras. Dit zijn de figuranten op de beschilderde wandbespanningen in de hal van het Gemeentelijk Lyceum voor Meisjes in Amsterdam, het huidige Joke Smit Col- lege. De schilderingen zijn gemaakt tussen 1925 en 1928 door Maria Hubrecht (1865-1950). Ze geven een beeld van de prehistorie tussen Cambrium en Krijt, van 542 miljoen jaar tot 66 miljoen jaar geleden. De journaliste van het Alge- meen Handelsblad, die het citaat hierboven in 1931 schreef, was overduidelijk onder de indruk van de doeken die alle muurvlakken van de hal bedekken, totaal 65 m². (afb. 1) Doordat de acht illusionistisch geschilderde episodes omkaderd zijn met een decoratieve rand, zoals ook bij gobelins gewoon was, lijken het net wandtapijten. Het is een wonderlijk ensemble zo in de hal van een Afb. 1 school, groots gedacht en opgezet, maar met een gedetailleerdheid uitgewerkt Maria Hubrecht, Tijdperken Jura en Krijt, 1926 (detail) Olieverf op doek, 7x2,75 m alsof het boekillustraties zijn. Eigenlijk was dat ook wat Hubrecht voor ogen De complete wandschildering bevindt zich nog had: een illustratie geven van geologische tijdperken en daarmee de jeugd iets steeds in de hal van het Joke Smit College in Amsterdam. leren over het ontstaan van de wereld.

14 15 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Afb. 1 Maria Huibrecht, Tijdperken Jura en Krijt, 1926 Olieverf op doek, 7x2,75 m De complete wandschildering bevindt zich nog steeds in de hal van het Joke Smit College in Amsterdam.

Afb. 2 Afb. 3 Afb. 4 Pteradonon Pteradonon, detail Plaat XX Plaat XVI, met oa de Brachiosaurus (midden), de Bronto- Othenio Abel, Geschichte M. Hubrecht, Verdwenen saurus en vooraan de Diplodocus und Methode der Rekonst- Werelden, Oisterwijk, 1947 M. Hubrecht, Verdwenen Werelden, Oisterwijk, 1947 ruktion vorzeitlicher Wirbel- tiere, 1925

Netwerk internationaal erkend zoöloog, onderhield contacten met de T. rex uit het Krijt zien. Daardoor is er in het schilderij een internationale uitgave over de prehistorie. Ze mikte Deze missie had ze opgevat in 1924, toen ze al bijna wetenschappers uit de hele wereld. Maria maakte inten- veel luchtruim voor de pterosauriërs, de eerste vliegende op een editie in meerdere talen, maar had het tij niet mee. zestig jaar oud was en een schildering maakte in een sief gebruik van dit netwerk. Haar vasthoudendheid in te- reptielen. Hier heeft Hubrecht een picturale prestatie van De crisisjaren zorgen ervoor dat de uitgevers over de school in Oslo. De reactie van de kinderen op haar werk lefoontjes en kattenbelletjes was legendarisch, herinnert formaat geleverd. hele wereld terughoudend zijn. Een eindeloze reeks van was zo enthousiast geweest dat ze besloot zich als pale- zich een oud-professor van de universiteit van Utrecht. vriendelijke afwijzingen laten zien met welk een energie ontologisch schilderes verder te ontwikkelen en daarmee En het heeft effect gehad, want kenners van nu stellen vast In vervolg op de wandschilderingen ontwikkelde zij een ze ook dit project aangepakt heeft. Uiteindelijk ging ze iets te betekenen voor de schoolgaande jeugd. Toen het dat de schilderijen een goede weergave zijn van de stand platenboek voor scholen en geïnteresseerde liefhebbers, – misschien ten einde raad - tijdens de oorlogsjaren met gemeentebestuur van Amsterdam in 1925 besloot tot de van de paleontologische kennis tijdens het interbellum. getiteld Verdwenen Werelden. Uit haar correspondentie een uitgeverij van twijfelachtige reputatie in zee om in bouw van een openbaar meisjeslyceum aan de Reijnier blijkt dat ze rond 1931 een dertigtal gouaches klaar had ieder geval een Nederlandstalige versie op de markt te Vinkeleskade meldde zij zich bij de wethouder om haar Gedetailleerdheid waarin dezelfde voorstellingen voorkomen als bij de cy- brengen. In het boek staat als jaartal 1944, maar door de diensten aan te bieden en hoewel zij een nog onbekende Hubrechts encyclopedische missie dwingt haar tot clus in de school, maar nu uitgebreid tot aan het tijdperk papierschaarste is het pas in 1947 verschenen. (afb. 4) Ze kunstenaar was, kreeg ze de opdracht. nauwkeurige opsommingen van de soorten, wat schil- van de mammoet en de holenbeer. Haar gedetailleerd- mocht vlak voor haar dood nog meemaken dat het werk derkunstig niet altijd interessante composities ople- heid komt goed tot zijn recht in het kleinere formaat van in de pers en op de radio werd besproken. Haar kennis deed ze op uit voorbeeldboeken, zoals Othe- vert. In het Jura/Krijt daarentegen, het grootste doek de gouaches. Schilderkunstig levert dat andere effecten nio Abel’s Geschichte und Methode der Rekonstruktion – van 7 x 2,75 m – zien we een monumentale vormgeving op: de beesten en begroeiing zijn soms weergegeven in vorzeitlicher Wirbeltiere uit 1925. (afb.2 en 3) Verder waarin de beestjes en plantjes als kleine markeringspun- een soort cloisonné-techniek waardoor er een decoratief reisde ze langs natuurhistorische musea en aquaria in ten opgenomen zijn in een groots geheel. zoekplaatje ontstaat. Teylers Museum toont in de tentoonstelling Dino- heel Europa om zich te laten voorlichten door experts. makers een selectie van de originele gouaches voor De naam Hubrecht zal vele deuren geopend hebben, Het Jura is de linkeroever van een waterlandschap waar Vriendelijke afwijzingen haar boek. Ze zijn jarenlang in de familie bewaard en want haar oudere broer Ambrosius, naamgever van het de enorme Diplodocus en de Brachiosaurus pootje baden, Hubrecht probeerde met een brochure en aanbevelingen nu voor het eerst in de openbaarheid te zien. nog bestaande Hubrecht Instituut in Utrecht en een terwijl we op de rechteroever de kleinere Triceratops en van haar professoren uitgeverijen te interesseren voor

16 17 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Charles R. Knight, Model van Naosaurus (tegenwoordig Edaphosaurus), 1906 Institut für Geographie und Geologie, DE FAVORIETE DINOMAKER VAN... Universität Greifswald, Duitsland ZOË LESCAZE Zoë Lescaze is kunstcriticus en –journalist en auteur Charles Knight van Paleoart: Visions of the Prehistoric Past Mijn liefde voor de prehistorie is ontstaan dankzij de waren de meeste paleontologische afbeeldingen heel stijf schilderijen van Charles Knight. Zijn afbeeldingen van en gestileerd. We kunnen ons moeilijk voorstellen hoe zonovergoten dinosaurussen, reusachtige luiaards en het voor Knight geweest moet zijn om deze oertijd voor woest uitziende katachtigen gaven mij als kind een kijkje zich te zien omdat we tegenwoordig zo gewend zijn aan in een andere wereld. De levendige en kleurrijk afge- afbeeldingen van dinosaurussen. beelde wezens op zijn doeken leken soms echter dan hun levenloze skeletten. Pas veel later ontdekte ik dat Knight Om een zo realistisch mogelijk beeld te creëren bestu- een invloedrijke paleokunstenaar was. Hij is één van de deerde Knight fossielen en besprak hij met paleontologen allergrootste meesters in zijn genre en heeft de manier hoe de dieren eruit zouden hebben kunnen zien en welk waarop we het leven in de prehistorie afbeelden compleet gedrag ze zouden kunnen hebben vertoond. Vervol- veranderd. gens maakte hij gedetailleerde sculpturen van klei die hij buiten neerzette zodat hij het effect van de zon en de Verzamelplaats schaduw kon zien: een Triceratops in de ochtendsche- Charles Knight werd in 1874 in New York geboren. Zijn mering of een Allosaurus op een zonnige namiddag. Eén vader werkte daar in het American Museum of Natural van zijn modellen, een miniatuur van de zoogdierachtige History. Charles bracht een groot deel van zijn jeugd door Naosaurus met rugzeil (tegenwoordig Edaphosaurus) zit met het natekenen van opgezette dieren in dit indruk- trots en parmantig te lachen op de tentoonstelling Di- wekkende, statige gebouw tegenover Central Park. Hij nomakers. Alsof hij weet hoe briljant Charles Knight de had zich toen waarschijnlijk absoluut niet kunnen voor- kreukels in zijn leerachtige nek en de knobbelige ruggen- stellen dat er ruim honderd jaar later een jong meisje naar graat van zijn indrukkende vin heeft afgebeeld. zijn schilderijen zou kijken – in datzelfde museum. In de tijd dat Knight nog een jongen was, waren er nog Visie geen fossielen tentoongesteld in het museum. Maar toen Deze kunstenaar was niet altijd bescheiden (hij om- ik het museum voor het eerst bezocht in de jaren negen- schreef het werk van zijn voorgangers als ‘saai en leven- tig van de vorige eeuw, was de bovenste verdieping een loos’), maar als iemand het recht heeft om op te scheppen verzamelplaats voor uitgestorven dieren. Van ichthy- dan is het Knight wel. Zijn afbeeldingen hebben film- osaurussen (de ‘vis-hagedissen’ die in het Jura-tijdperk makers geïnspireerd en ook andere paleontologische leefden, zo’n 150 miljoen jaar geleden) tot de reusachti- kunstenaars overal ter wereld zoals Maria Hubrecht in ge zoogdieren die de heerschappij over de aarde van de Amsterdam en Zdeněk Burian in Praag, wiens werk ook dinosaurussen overnamen. Tientallen schilderijen van te zien is op de tentoonstelling. Dankzij het werk van Knight zijn daar tot op de dag van vandaag te zien. Zo Knight en degenen die hij geïnspireerd heeft, leven deze krijgen bezoekers een goed beeld van hoe die machtige dieren voort in onze fantasie. Zonder zijn uitgebreide wezens eruit zouden hebben kunnen zien – met vlees op visie, zouden dinosaurussen misschien wel écht zijn hun botten, en vachten of schubben. uitgestorven.

Gedetailleerde sculpturen Het doel van Knight was om de meest overtuigende afbeeldingen van prehistorische wezens te maken. Toen hij in de laatste jaren van de 19e eeuw aan deze taak begon, * Vertaald uit het Engels door Christy de Back

18 19 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Toverlantaarnplaatje met Mosausaurus, ca. 1860. Gebaseerd op Benjamin Waterhouse Hawkins, 1854. Collectie Teylers Museum

Anne Schulp is hoogleraar vertebratenpaleontologie aan de Universiteit Utrecht, onderzoeker bij Naturalis Biodiversity Center en honorair conservator van Teylers Museum

Wat voor bijna ieder fossiel geldt, geldt zeker ook voor Want pas sinds een paar jaar weten we dat ook mosas- Mosasaurus. Het beeld van dit zeereptiel uit de Krijttijd auriërs een duidelijke knik in de staart hadden. Enkele is door de jaren heen aanzíenlijk veranderd. En ook al staartwervels zijn aan de onderkant net wat korter dan kennen we inmiddels talloze fossielen (inclusief com- aan de bovenkant, dus daar zou de staart opeens naar plete skeletten), zelfs in de laatste paar jaar hebben we beneden moeten buigen. De vorm van de knik suggereert nog belangrijke aanvullingen op onze kennis van deze bovendien dat boven de knik een extra vin-flap zat. Met uitgestorven zeereptielen mogen verwelkomen. een dergelijke staartvorm, reeds bekend bij zeezoogdie- ren en ichthyosaurussen, is het aanzienlijk efficiënter Wát een contrast tussen een ‘mosasaurus van nu’ en zwemmen. Bij de geknikte staart van een recent beschre- dat prachtige toverlantaarnplaatje. Op dit beeld van ven Mosauaurus uit Jordanië was ook een afdruk van de rond 1860, en ook in de daaraan ten grondslag liggende huid bewaard gebleven. De eerder al aan de hand van de Crystal Palace-reconstructie, zien we een ietwat obees, knik voorspelde flap zat er dus daadwerkelijk aan vast! zwaar geschubd reptiel klunzig het land op krabbelen. Dat scenario is niet helemaal verwonderlijk, we hebben Countershading hier immers met een soort reusachtige zeehagedissen te Intussen zijn ook pigmentdeeltjes in mosasaurusfossie- maken. len herkend. De verspreiding van de deeltjes wijst op een kleurpatroon dat we kennen als ‘countershading’. Veel Extra vin-flap zeedieren hebben een witte buik en een donkergekleur- Mosasauriërs waren hagedisachtigen, die weliswaar aan de rug. Daarmee vallen ze minder op in de waterkolom; het leven in zee aangepast waren, maar mogelijk voor hun immers, van onderaf gezien zorgt de lichtgekleurde buik voortplanting het land op moesten, net als de zeeschild- voor minder contrast, en van bovenaf valt de donkere rug pad. Althans, dat was het idee. De eerste mosasaurusfos- minder op tussen de schaduwen in de diepte. sielen kennen we al uit de tweede helft van de 18e eeuw, maar relatief complete, goed bewaard gebleven skeletten Een up-to-date Mosasaurus herken je dus aan de staart- waren toen nog niet dik gezaaid. Het beeld dat uit de fos- flap, de relatief dunne flippers, en de countershading. DE FAVORIETE DINO VAN... sielen van de klassieke vindplaatsen rondom Maastricht En daarmee blijft er nog één ding over waar we ook van ANNE SCHULP naar voren kwam was op dat moment ook nog niet heel af moeten: dat prachtige gebit. Want vrijwel iedere duidelijk; de fossielen uit de Limburgse kalksteen zijn mosasaurus in dinoboek en museumwinkel grijnst je aan notoir fragmentair. Intussen is uit de bouw van de flip- met een perfecte tandpastagrijns, alsof-‘ie rechtstreeks Een zeereptiel met pers wel duidelijk geworden dat ze daar nooit mee op het van de orthodontist komt. Maar niets is minder waar, strand hadden kunnen schuifelen. Van fossielen uit de mosasaurussen gingen hun hele leven door met tanden fietsenrekje Verenigde Staten weten we inmiddels dat mosasauriërs wisselen. Het enig juiste mosasaurusgebit is een gebit levendbarend waren. Toch is ook het mosasaurusmodel met meerdere fietsenrekjes. dat je tien jaar geleden in een museumwinkel kon kopen al niet meer actueel.

20 21 VOORJAAR 2020

Een paleontologische lichtshow in Haarlem

Trienke van der Spek hoofdconservator Wetenschap

Hoe kijk je naar een fossiel en wat is daaruit op te maken? Dat is een rode draad in de openbare Teylerlezingen van museum- directeuren Martinus van Marum, Jacob Gijsbrecht Samuel van Breda en conservator Tiberius Winkler. Het sloot naad- loos aan bij de grote publieke belangstelling voor de zich snel ontwikkelende geologische en paleontologische inzichten in de 19de eeuw. Nieuwe theorieën over uitsterven, evolutie en de geologische tijdschalen herschreven de geschiedenis van het leven op aarde, inclusief de mens. Daarvoor werd ook de allernieuwste techniek gebruikt: een toverlantaarn met educatieve lichtbeelden. In de tentoonstelling Dinomakers zijn acht fraaie voorbeelden te zien.

State-of-the-art Breda zette hét overdrachtsinstrument van zijn tijd in om zijn publiek mee te nemen langs astronomie, geologie en paleontologie: de toverlantaarn met lichtbeeldenshow. In 1861 schafte hij een state-of-the-art projector met dubbele loop aan van de firma A. Krüss in Hamburg, inclusief een verzameling ‘transparanten voor geologische demonstraties’. Het kalklicht was zo sterk dat de tot dan gebruikte olielamp erbij verbleekte. Met de dubbele projectoren Toverlantaarnplaatjes, collectie Teylers Museum konden overvloeiende beelden getoond worden en werden speciale effecten als Van boven naar beneden: Landschap met iguanodons uit het vroege Krijt, het afwisselen van dagen nachtlicht mogelijk. De bijbehorende lichtbeelden ca 1851-58 zijn bewaard gebleven en staan sinds kort als zelfstandige historische informa- Megalosaurus, ca. 1860. Gebaseerd op reconstructies van Benjamin Waterhouse tiebron weer in de belangstelling. In combinatie met de aantekeningen bij zijn Hawkins, Londen 1854 geologische lezingen uit 1861 geven ze een beeld van de manier waarop hij Nothosaurus en koraalzee, nachtbeeld met maanlicht, ca 1860 zijn publiek tegemoet trad.

22 23 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Dubbele projector voor overvloeiende beelden, Origineel beeld van megalosaurus, Toverlantaarnplaatje ‘maanvorming’ A. Krüss, Hamburg, 1861 Benjamin Waterhouse Hawkins, London 1854 Collectie Teylers Museum Collectie Teylers Museum Het beeld staat in het Crystal Palace Park in Londen.

Van Breda refereert in zijn notities aan een ‘Engelsche’ en eerst opvoerde in Wenen. Het is zeer waarschijnlijk dat het ontstaan van de aarde volgens de theorie van Laplace van de hand van kunstenaar Joseph Kuwasseg. Unger een ‘Duitsche’ serie, die hij op verschillende manieren de set die Van Breda drie jaar later aankocht ook van de toonde. Een bewegende gaswolk verscheen in beeld tegen noemde deze verbeeldingen in zijn inleiding een geslaag- ordent. De 31 Engelse lichtbeelden tonen fossiele vond- hand van Hoffmann is. Hoffmann leverde lantaarnplaten een blauwe achtergrond en ging langzaam over in om el- de manier om het verleden ‘weer te geven met diezelfde sten, skeletreconstructies, de geologische opbouw van van eigen makelij aan de firma Krüss in Hamburg, die ze kaar draaiende ringstructuren, die uiteindelijk overvloei- mysterieuze charme als die van onze dromen’ zonder op aardlagen en verbeeldingen van prehistorisch leven. De doorverkocht onder eigen naam. den in een beeld van een bolvormige zon met een daar- onverantwoorde wijze ‘van de echte wetenschap in de toeschouwers kregen zo inzicht in de ontstaansgeschie- omheen cirkelende aarde. De manier waarop dit live in fantasie te verzeilen’. Hoffmann was op zijn beurt weer denis van de aarde en de ontwikkeling van het leven, een Hoffmanns shows met overvloeiende beeldprojecties beeld werd gebracht – decennia voor de eerste bewegende onder de indruk van Ungers beeldende teksten, die hij gangbare insteek in zijn tijd. De lichtbeelden gunden het waren populair bij een groot publiek en besloegen een filmbeelden – moet een verpletterende indruk gemaakt waarschijnlijk in zijn voorstellingen gebruikte. Of Van publiek ook een blik op de echte sensatie van dat mo- breed repertoire, van Wagners Ring des Nibelungen hebben. En niet alleen in Wenen. Van Breda’s lantaarn- Breda dit ook deed is niet zeker, maar zeker is wel dat hij ment: de levensgrote beelden van prehistorische dieren tot recente noordpoolexpedities en populairweten- platen en de opeenvolgende nummering en beschrijving het grote, geïllustreerde boek van Unger aanschafte voor die vanaf de opening in 1854 een miljoenenpubliek naar schappelijke onderwerpen als de geologie. Ongeacht het daarvan, van ‘Nevel in beweging’ tot ‘vorming van de de bibliotheek van Teylers Museum. het park van Crystal Palace trokken. De originelen zijn onderwerp stond hij garant voor visueel spektakel. In de vloeibaren kern’, laten er geen twijfel over bestaan dat hij nog steeds te bewonderen in het park in Londen. woorden van een journalist die Hoffmans eerste geologi- ze op dezelfde manier als Hoffmann gebruikte. Ook in dit deel van Hoffmanns show was dramatiek sche show versloeg: “De beelden plaatsen ons midden in nooit ver weg. Zo verdween elk geologisch tijdperk in een Visueel spektakel een hoogst interessante, onvoorstelbare Schepping, die ons De voorstelling ging verder met de geologische geschie- vernietigende vuurstorm uit beeld, waarna het volgende Van Breda’s ‘Duitsche’ lantaarnplaten zijn van een mooi- met verbazing vervulde en onze verbeelding op levendige denis van de aarde en toonde opeenvolgende aardlagen, tijdperk uit datzelfde inferno naar voren kwam. De show ere kwaliteit dan de Engelse en blijken nu zeer zeldzaam. manier bezighield.” de bijbehorende karakteristieke bodemvondsten en eindigde met de kroon op de schepping: het tijdperk van Ze lijken sterk op de geologische show Die Bildung der scenes met de flora en fauna in de verschillende geologi- de mens. In een Bijbels ogend, paradijselijk tafereel lijken Erdoberfläche vom Uranfang bis zum Auftreten des Men- Vernietigende vuurstorm sche tijdperken. Deze prachtige aanzichten baseerde Hof- Adam en Eva te figureren en het begin van de mensheid schengeschlechtes die Paul Hoffmann, showman, lanter- Hoffmanns geologische show begon met overvloeiende fmann rechtstreeks op illustraties uit Franz Ungers Die aan te kondigen. Ook voor die lezing bleef er dus ruimte nist en wetenschapspopularisator in juni 1858 voor het beelden en mechanische lantaarnplaten waarmee hij Urwelt in ihren verschiedenen Bildungsperioden uit 1851, bestaan.

24 25 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Mark P. Witton, Europasaurus holgeri, 2018 © Digitale kunst

Esther van Gelder is wetenschapshistoricus en gastconservator van de tentoonstelling Dinomakers

Een van mijn favoriete beelden op de tentoonstelling is huid en haren, maar ook oren en lippen - niet of nauwe- eigenlijk meer een wetenschappelijke illustratie dan een lijks bewaard blijft, zagen veel dinosauriërs er in die tijd kunstwerk. Het is een voorstelling van de Britse paleo- uit als uitgemergelde dieren waarbij de contouren van het kunstenaar Mark P. Witton waarin hij op meesterlijke skelet door de huid heen schemerden. Die stijl van afbeel- wijze aantoont welke keuzes een paleokunstenaar kan den zien we ook nu nog in veel populaire afbeeldingen maken bij het reconstrueren van een dinokop. Hij toont van dino’s terug. Denk maar aan de T. rex uit Jurassic Park hier twee versies van Europasaurus holgeri, een kleine met zijn holle ogen. sauropode (langnek) gevonden in Noord-Duitsland. Linksboven een kop zonder veel zacht weefsel, de huid Dinolippen ligt strak op de schedel. Deze manier van afbeelden wordt Mark Witton en veel andere kunstenaars van zijn ge- ook wel shrink-wrapping genoemd, naar de methode om neratie keren zich af van deze strikte benadering van spullen op transport strak in plastic te verpakken. Daar- reconstrueren. Door goed te kijken naar nu nog levende onder is een veel gevuldere kop te zien met meer spieren, dieren, maken zij onderbouwde, maar soms onverwachte vet, haren en zelfs lippen. interpretaties van het uiterlijk van uitgestorven dieren. Tyrannosaurus krijgt lippen over zijn tanden, Velocirap- Uitgemergeld tor een kleurig verendek, Parasaurolophus wordt een In de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw werden goed gevuld dikkerdje. Ook Europasaurus krijgt wat vet veel dinosauriërs op de eerste, ‘shrink-wapped’, manier op zijn wangen en wat haarachtige huidbedekking op zijn verbeeld. Dat hing samen met de zogenaamde ‘Dino- kop en hals. Beredeneerde speculatie, noemen de kunste- saur renaissance’, een minirevolutie in de paleontologie naars het zelf. DE FAVORIETE DINO VAN... waarin een nieuwe visie op dino’s als actieve, warmbloe- ESHTER VAN GELDER dige dieren was geformuleerd. Een van de gevolgen van Je moet het even weten, maar Witton doet hier eigenlijk die hernieuwde belangstelling voor snelle, vogelachtige waar zijn voorgangers Benjamin Waterhouse Hawkins dinosaurussen, was een manier van afbeelden die heel en Charles Knight zo veelbelovend mee begonnen: het Twee maal dicht bij het fossiele bewijs bleef, de zogenaamd ‘rigorous vertalen van ingewikkelde, wetenschappelijke kwesties approach’: wetenschappers en kunstenaars gingen uit in krachtige beelden die op je netvlies blijven branden. Europasaurus holgeri van technische skeletreconstructies en probeerden ver- Na het zien van dit werk zul je nooit meer hetzelfde naar volgens zo weinig mogelijk gaten in het fossiele bewijs in dinolippen kijken. te vullen. En aangezien zacht weefsel - zoals spieren, vet,

26 27 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Twee aanwinsten voor de Eerste Fossielenzaal

Trienke van der Spek hoofdconservator Wetenschap

Met behulp van het Teylers Museum Vrienden Fonds en de BankGiro Loterij heeft Teylers Mu- seum onlangs twee bijzondere werken kunnen aankopen. Aartshertog Stephan Franz Victor van Oostenrijk liet deze verbeeldingen van uitgestorven dieren rond 1856 vervaardigen voor zijn mineralogische museum. Na een grondige restauratie zijn de gouaches nu te zien in de in de tentoonstelling Dinomakers. Daarna zullen ze een vaste plek krijgen in de Eerste Fossielen- zaal, waar ze de bezoekers van Teylers Museum welkom zullen heten zoals ze dat in het aarts- hertogelijk slot ook ooit deden.

De een lijkt de toeschouwer aan te kijken als een trou- en de mammoet. De maker is mogelijk Ignaz Berger, een we labrador, de ander ligt als een Lorelei op de rotsen. Weense schilder van kerkinterieurs die zijn voorbeelden Hoewel het skeletten zijn, lijken ze haast levend door de uit de paleontologische standaardwerken van dat mo- manier waarop ze zijn weergegeven in een natuurlijke ment lijkt te hebben gehaald, ongetwijfeld uit de biblio- omgeving. Toen deze schilderijen werden gemaakt stond theek van de aartshertog zelf. Zo is de pose van de mede visuele presentatie van prehistorisch leven nog in de gatherium rechtstreeks overgenomen van een afgebeeld kinderschoenen. Ze zijn slechts twee jaar jonger dan de skelet in William Bucklands Geology and Mineralogy beroemde dinomodellen die vanaf 1854 een miljoenen- considered with Reference to Natural Theology uit 1836. publiek naar het park bij Crystal Palace bij Londen trokken. Met zes andere afbeeldingen van uitgestorven dieren De acht afgebeelde dieren waren echte paleontologische vormden ze een prominent onderdeel van het mineralo- favorieten in de eerste helft van de 19de eeuw – de grote gisch museum dat de aartshertog, een fervent verzame- dino’s zoals de T. rex werden pas later ontdekt. Van de laar van mineralen en fossielen, rond 1855 inrichtte in Megatherium, een grondluiaard zo groot als een olifant, zijn paleis in Schloss Schaumburg, nabij Limburg an der was in 1788 een compleet skelet gevonden in Argentinië. Lahn. De werken boden de toeschouwers een levendige Het was een van de eerste dieren waarvan Georges Cuvier voorstelling van de dieren waaraan de platte fossielen en contstateerde dat het uitgestorven moest zijn. De tot de versteende botten in de vitrines ooit toebehoorden. verbeelding sprekende Ichtyosaurus, door de Engelse Mary Anning in 1811 ontdekt, speelde direct een rol in Immense zaal de discussie over de geschiedenis van het leven op aarde. Een bezoeker van het kersverse museum noteert op 21 Fossielen van dit zwemmende reptiel waren gewild en januari 1857 dat aan de muren “acht beeldende weerga- ook bij Teylers Museum stonden in een catalogus uit ven van reuzen uit de prehistorische fauna” hangen, “in 1844 al diverse ichtyosaurusfossielen, waaronder een Afb.1 en 2 aquarel geschilderd door Berger uit Wenen”. De doeken, groot exemplaar dat nu in de Eerste Fossielenzaal hangt, Ignaz Johann Berger, Wenen (toegeschreven), Megatherium cuvieri en Ichthyosaurus in afmeting passend bij de immense zaal van het muse- vlakbij de plek waar na Dinomakers de nieuwe aanwin- chiroparamecostinus, ca. 1856 Gouache en aquarel op papier um, waren gemaakt om op afstand indruk te maken en sten te zien zullen zijn. Aangekocht met steun van Teylers Museum Vrienden Fonds en de Bankgiro Loterij. toonden onder andere het reuzenhert, de Plesiosaurus

28 29 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Heinrich Harder, Diplodocus, ca. 1916, chromolithografie DE FAVORIETE DINO VAN... Verzamelkaart uit Wilhelm Boelsche, Tiere der Urwelt ILJA NIEUWLAND Particuliere collectie, Londen Diplodocus Ilja Nieuwland is wetenschapshistoricus en werkzaam bij het Huygens ING (KNAW)

De Duitse bioloog Wilhelm Bölsche was een soort Tornier wilde Diplodocus en zijn familieleden vooral ge- Midas Dekkers van het Duitse Keizerrijk. Tussen 1910 bruiken om te illustreren hoe paleontologen zich moes- en 1913 bracht hij voor de chocoladefabriek van Theo- ten baseren op anatomisch werk dat door biologen werd dor Reichardt uit het Duitse Wandsbek een boekje uit verricht. Zelf was hij gespecialiseerd in de studie van de waarin mensen illustraties konden plakken die ze bij ledematen van reptielen en op basis daarvan kwam hij hun chocoladerepen hadden gespaard. Deze serie was tot de conclusie dat Diplodocus nooit als een olifant kon bijzonder omdat de illustraties werden verzorgd door hebben gelopen, zoals Amerikaanse wetenschappers de natuurillustrator Heinrich Harder. Ze werden vooral beweerden. bekend omdat ze een uniek beeld van dinosauriërs en hun verwanten tonen. Door de knieën Hoe raar Tornier en Harders Diplodocus ook op ons over- Een van Harders reconstructies was die van Diplodo- komt, Tornier had wel degelijk een paar goede punten die cus, een dinosauriër die destijds in het middelpunt van door modern onderzoek zijn bevestigd. Zo stelde hij dat de belangstelling stond nadat de Schotse-Amerikaanse de staart van Diplodocus recht naar achteren gestoken tycoon Andrew Carnegie skeletafgietsels van het dier aan moest hebben omdat hij niet de bocht kon maken die verschillende Europese musea had weggegeven. Hoewel nodig was om over de grond te slepen. Torniers oplossing Bölsche iets over de dieren vertelde, liet hij de details van was precies het tegenovergestelde van die van huidige de reconstructie over aan zijn kunstenaars. Opvallend wetenschappers: waar zij het dier een hooggeheven staart genoeg koos Harder voor een hagedisachtige spreid- geven, duwde hij de hele Diplodocus door de knieën. De stand van de poten. Die ‘kruipende’ Diplodocus doet ons kritiek die Tornier had op het voetstoots overnemen van vreemd aan, maar was ook Harders tijdgenoten vonden ideeën van autoriteiten zonder ze kritisch te onderzoeken het een wat merkwaardige houding. was ook niet helemaal onterecht. En als zijn werk iets heeft opgeleverd, is het wel dat paleontologen nu onder Studie van de ledematen woorden moesten brengen waarom ze op een bepaalde Harders beeld werd vooral beïnvloed door ideeën die manier hadden gehandeld. rond dezelfde tijd werden verspreid door de Duitse zoö- loog Gustav Tornier, een van de Duitse wetenschappers Harders reconstructie overleefde de jaren dertig niet. die zich niet zomaar neer wilden leggen bij de heersen- Toen werd de juistheid van de ‘olifant-achtige’ plante- de Amerikaanse theorieën over dinosauriërs, nadat in netende dinosauriër dankzij voetsporen onomstotelijk de Duitse kolonie in Oost-Afrika (het tegenwoordige aangetoond. Tanzania) grote dinosaurusbotten waren opgegraven.

30 31

TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

ACHTER DE SCHERMEN MET... BEN WOLFF, onderhoudsmedewerker

Carla Voorendonk hoofd Partners & Begunstigers

Het in stand houden van de bijzondere collecties en de historische museumzalen, het bedenken en maken van nieuwe tentoonstellingen, het restaureren van oude kunstwerken en instrumenten, het publiek verleiden tot een bezoek, de ontvangst en begeleiding van de bezoekers, de financiële administratie – de medewerkers van Teylers Museum hebben uiteenlopende taken. Hoe ziet hun werkdag eruit? En hoe ervaren zij het werk? In de serie Achter de schermen met... doen ze hun verhaal.

Wat houdt je functie precies in? “Als onderhoudsmedewerker ben ik ervoor verantwoordelijk dat alle technische zaken in het museum goed functioneren. Zoals het licht op alle plekken in de gebouwen, het loodgieterswerk, timmerklussen en het schilderwerk. Dat geldt niet alleen voor het museum, maar ook voor het kantoorpand, de opslag en het depot. Er zijn eigenlijk altijd wel ergens reparaties te doen en ik moet zorgen dat dingen blijven functioneren. Collega’s weten mij altijd wel te vinden met kleine dingetjes of grotere vragen. Soms zijn het ook echt grote klussen, die dan door externe partijen worden gedaan. Dan moet ik die weg- wijs maken. Het is natuurlijk voor de bezoekers allemaal onzichtbaar werk – en dat is ook eigenlijk precies de bedoeling. Toen ik hier kwam werken moest ik wel eerst erg wennen. De museumwereld is echt heel anders dan waar ik vandaag kom. In de bouwwereld gaan de mensen anders met elkaar om. Ik begreep dat ik eerst moest aankijken hoe het hier reilt en zeilt. Maar inmiddels kan ik wel zeggen dat het museum en ik wel helemaal naar elkaar zijn toe gegroeid en Ben Wolff, 2019 foto Debby Scholtes is het mij eigenlijk 1000 procent meegevallen.”

32 33 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Wat doe je zoal op een doorsneedag? Heb je een tip voor de bezoekers, bijvoorbeeld iets dat Afb. 2 “Dat is bijna niet te zeggen. Elke dag is zo verschillend. vaak over het hoofd wordt gezien? Andreas Schelfhout (1787-1870) Winterlandschap, 1847 (detail) Er zijn altijd dingen om te repareren, of om in de gaten te “Ik ben een ras-Haarlemmer, maar eerlijk gezegd was ik Olieverf op paneel houden. Er moeten lampen worden aangepast, of een kast voordat ik solliciteerde nog nooit in het museum ge- Teylers Museum in elkaar gezet, of bouwklussen voor vitrines die in de weest. Mijn mond viel echt open toen ik binnenkwam. nieuwe tentoonstelling komen. Dan weer dingen klaar- Wat is het hier mooi! En dan die Ovale Zaal, zoiets moois zetten voor evenementen, haakjes in een muur draaien, had ik nog nooit gezien. Ik hoop zo dat dit mijn baan houten leuningen in de was zetten, noem maar op. wordt, dacht ik toen. Ik weet nog goed dat ik op vakantie Een van mijn belangrijkste taken is ook het onderhoud was in Turkije en ik werd gebeld met de boodschap dat ik van het dak. Ik ben voortdurend bezig met het weerbe- de baan had gekregen. Ik heb staan juichen op het balkon. richt op mijn mobiel. Als er regen of storm is voorspeld zorg ik dat er geen bladeren op het dak blijven liggen. Er Misschien leuk om te weten als mensen weer eens de staat een aantal bomen vlakbij het museum -het hele jaar Ovale Zaal binnenstappen. Tijdens het aanleggen van de komt er wel iets op het dak terecht. Het begint al met de internetkabels ontdekten wij een dubbele wand achter de bloesemblaadjes in het voorjaar, de bladeren later en dan houten wanden. Wij konden helemaal achter en tussen de herfst. Eigenlijk ga ik wel dagelijks het dak op. Ik wil de kasten kruipen. Dat is niet voor de bezoekers, maar ik niet dat er door nalatigheid een lekkage ontstaat. vond het wel echt een ontdekking. Of zoals het Lorentz Lab. Als mensen mij vragen waar ik zelf nou enthousiast van We moeten daar voortdurend de watermistinstallatie word, dan denk ik aan Winterlandschap van Andreas testen. En over een paar jaar komt er met Pieter Teylers Schelfhout. Er hangen er twee, zowel in de 1e als in de 2e Huis nog meer werk bij natuurlijk. Gelukkig heb ik een Schilderijenzaal. Met name dat schilderij in de 2e Schilde- paar heel goede collega’s. Ik word tegenwoordig ook rijenzaal pakte mij meteen, met die mooie details en de steeds meer ingezet voor de open afbouw van tentoon- nostalgie, zoals wij vroeger de winters beleefden met het stellingen. Op de cursus ‘Art handling’ leer je hoe nauw- schaatsen en de sneeuw. Echt kippenvel, heel mooi.” keurig het alleen al luistert om de kunstwerken vast te houden. De dagen gaan hier zo snel om - gewoon omdat het werk zo afwisselend is - en de werkplek zo inspire- rend.”

Wat was het meest enerverende om mee te maken? “Soms vind ik het een kick om oplossingen te verzinnen voor dingen die eerst onmogelijk lijken. Bijvoorbeeld als wij vitrinekasten moeten verplaatsen die eigenlijk te Ben Wolff is als lid van het onderhoudsteam mede kwetsbaar zijn om te verhuizen. Dan verzin ik een con- verantwoordelijk voor het goed functioneren van structie met een verrijdbaar frame – en als dat dan precies alle technische onderdelen in het gebouw. Hij begon zo lukt zoals je in je hoofd hebt, dan ben ik heel tevreden. in de hectische tijd van de voorbereidingen van de Ik vind het ook van belang om goed oog te hebben voor de tentoonstelling Rafaël. Daarvoor werkte hij meer bezoekers. En dat is helemaal mooi als dat wordt gewaar- dan 10 jaar bij een bedrijf dat stookkanalen aanlegt deerd. Vorig jaar in de drukke tijd van Leonardo da Vinci in gebouwen en eerder bij een sloopbedrijf. Na zijn stond er voor het museum een vrouw in een kapotte 45e wilde hij het liefst ergens een baan als onder- rolstoel. Ik heb voor haar de rolstoel van Teylers gehaald houdsmedewerker bij een groot bedrijf. Hij sollici- en terwijl zij de tentoonstelling kon bekijken heb ik haar teerde bij Teylers Museum, “de eerste advertentie rolstoel gerepareerd. Het was helemaal leuk toen bleek waar ik helemaal enthousiast van werd”, waar hij dat zij vervolgens op Facebook een bericht had geplaatst sinds 2012 werkt als onderhoudsmedewerker. over hoe fantastisch zij was geholpen. Het is altijd heel leuk als mensen dankbaar zijn.”

34 35 TEYLERS MAGAZIJN 139 VOORJAAR 2020

Doet u het licht weer aan in Pieter Teylers Huis?

Carla Voorendonk hoofd Partners & Begunstigers

Teylers Museum zou niet hebben bestaan zonder Pieter als authentiek gebleven. Maar in de afgelopen eeuwen is Teyler (1702-1778), de vermogende Haarlemse zijdefa- het monumentale pand zwaar verzakt en beschadigd ge- brikant en bankier die besloot om al zijn geld na te laten raakt. We willen het huis zorgvuldig restaureren en zijn aan een goed doel. Hij droomde van een betere wereld, ziel weer teruggeven. waarin mensen gestimuleerd worden om zelf na te den- ken en een eigen mening te ontwikkelen, typerend voor Wij zijn nu in de laatste fase van het grootschalige res- het Verlichtingsdenken in die tijd. tauratieproject, waartoe ook de inrichting van het pand behoort. Om de sfeer van het woonhuis weer terug te Pieter Teylers’ woonhuis aan de Damstraat was lange tijd brengen zoeken wij ook passende, mooie belichting. En het kloppend hart van het museum, waar bestuurders, daar kunt u bij helpen. In de 32 kamers van Pieter Teylers geleerden en kunstenaars actief werkten aan de uitvoe- Huis willen wij passende kroonluchters, lampen, spots, ring van Teylers’ idealen. Het huis was een centrum van plafondlampen, blakers en staande lampen de vertrekken creativiteit, discussies, onderzoek, religieuze bespie- laten verlichten. gelingen, onafhankelijke denkers en maatschappelijke betrokkenheid.

Er wordt hard gewerkt aan restauratie van dit prachtige en belangrijke monument. In het najaar van 2021 willen Helpt u mee om het licht weer aan te doen in wij het compleet gerestaureerde woonhuis van Pieter Pieter Teylers Huis? Uw betrokkenheid maakt Teyler, het centrum van de Haarlemse Verlichting weer echt verschil en werpt een nieuw licht op een openen. Het enorme huis met 32 (meest kleine) kamers bijzonder monument. bevat enkele van de best bewaarde historische interieurs van Nederland uit de 18de eeuw, zoals de Grote en Kleine Een bijdrage kunt u overmaken naar het Teylers Zaal. Achter iedere deur of trap bevindt zich iets moois of Museum Vrienden Fonds IBAN NL 83 RABO spannends. De voorname vestibule, het statige trappen- 0384451853 o.v.v. Verlichting. huis met het schitterende houtsnijwerk, de rijke stucver- sieringen, de historische meubelstukken, alles is zo goed

36 37 Colofon 139

Teylers Magazijn is het tijdschrift van Teylers Museum en tevens mededelingenblad van Teylers Museum Vrienden Fonds. ISSN 0920 0460 Nummer 139, jaargang 39, voorjaar 2020 Maand van verschijnen: maart 2020

Teylers Magazijn verschijnt minimaal drie keer per jaar en informeert u over alle wisselende activiteiten in het museum en belicht de achtergronden van de verzamelingen en kabinetten, de geschiedenis en andere onderwerpen die in nauwe betrekking staan tot het museum. Vrienden van Teylers Museum, begunstigers en partners ontvangen dit tijdschrift automatisch.

Eindredactie: Fred Pelt en Michel Hommel Redactie: Terry van Druten, Michel Hommel, Fred Pelt, Herman Voogd, Carla Voorendonk Vormgeving: Studio Wesseling Hendrick Goltzius (1558-1617) Fotografie: Martijn Zegel Triomf van Galatea, 1592 Drukwerk: Style Mathôt Gravure

Vriendschap en ondersteuning Kijk op www.teylersmuseum.nl bij ‘Steun Teylers Museum’ voor de mogelijkheden. U kunt ook tijdens kantooruren bellen met een van onze medewerkers op 023-5531984 of mailen naar vrienden@ teylersmuseum.nl Wij beantwoorden al uw vragen graag.

Teylers Museum Spaarne 16 2011 CH Haarlem T 023-5160960 F 023-5342004 [email protected] www.teylersmuseum.nl

Openingstijden: dinsdag-vrijdag 10-17 zaterdag, zondag & feestdagen 11-17 uur

Afbeelding op deze pagina uit: William Hamilton, Campi Phlegraei: observations on the vulcanos of the two Sicilies, Naples, 1776 Deze afbeelding van Goltzius is te zien in de komende tentoonstelling Lang leve Rafaël AGENDA VOORJAAR 2020

Tentoonstellingszaal viert Teylers Museum het leven van de Familieworkshops Dinomakers kunstenaar uit Urbino met een selectie Op veel zondagen en in de vakanties 31 januari t/m 1 juni 2020 van gravures en etsen uit eigen collectie zijn er leuke workshops voor de hele het prehistorisch leven is door de jaren naar zijn bekendste werken, van de 16e familie. Kies en reserveer een workshop heen nogal veranderd. In de tentoon- tot en met de 19e eeuw. via onze website. stelling Dinomakers krijgen jong en oud met schilderijen, tekeningen, tover- Boekenkabinet Vriendenactiviteiten lantaarnplaatjes, film en modellen een Kijken in de aarde Private View Dinomakers overzicht van twee eeuwen paleokunst. t/m 1 juni 2020 Dinsdag 4 februari - 17.30 tot 19.30 Verwonder je over de verbeelding van In de 18e en 19e eeuw wisselden ideeën Speciale avondopenstelling voor dino’s en ander prehistorisch leven door over ontstaan en ouderdom van de aarde Vrienden, in aanwezigheid van de kunstenaars en wetenschappers. elkaar snel af. Een selectie uit de na- conservator. tuurhistorische bibliotheek van Teylers Verwacht toont hoe natuuronderzoekers hun Winterlezing Surreal Science (werktitel) nieuwe wetenschappelijke inzichten Zondag 23 februari – 13.00 21 juni t/m 30 augustus 2020 presenteerden. Directeuren van Teylers Stichting Surreal Science is een fascinerende organiseren elke winter een serie combinatie van de bijzondere collectie Bezoek het Lorentz Lab lezingen in Teylers Museum, wetenschappelijke objecten van Joris Ga, net als meer dan 50.000 enthou- gegeven door Leden van de Teyler Loudon, gepresenteerd door kunstenaar siaste bezoekers al deden, mee met de Genootschappen. De laatste lezing Salvatore Arancio als een hedendaagse- theatrale tour De Lorentz Formule en reis van dit seizoen wordt gegeven door kunstinstallatie. Deze was eerder terug in de tijd naar de hoogtijdagen van prof. dr. Louise Vet (Moeder natuur te zien in Whitechapel Gallery in Hendrik Lorentz. Reserveer je plek op als economische mentor). Londen. Rondom deze uitzonderlijke teylersmuseum.nl. kruisbestuiving van wetenschap en Kunstbeschouwing trouwe kunst worden in de zomer allerlei extra Lezingen & Activiteiten Sterrenwachters activiteiten georganiseerd. Teylers Ontmoet Donderdag 26 maart – 10.30 Zondag 8 maart, 19 april en 10 mei: Exclusieve kunstbeschouwing voor Prentenkabinet 14.00 – 16.00 Sterrenwachters die al 10, 15 of 20 jaar Parijs - New York - Amsterdam – Alexander Reeuwijk interviewt schrij- periodiek schenken aan het Teylers Moderne meesters uit de collectie vers van recent verschenen boeken. Museum Vrienden Fonds. Reinhold De Wilde t/m 1 maart 2020 Leuk voor kinderen Sterrenwachtreis Grafisch kunstenaar Nono Reinhold DinoDag Vrijdag 21 t/m maandag 25 mei bracht, samen met haar echtgenoot Edy Zondag 16 februari De tweejaarlijkse Sterrenwachtreis de Wilde, een verzameling tekeningen Een familiedag vol workshops, rondlei- gaat dit jaar naar Engeland, onder meer en grafiek bijeen. dingen, lezingen en andere activiteiten naar Constable Country. rondom de tentoonstelling Dinomakers. Verwacht Vriendendag Lang leve Rafaël Speurtocht Zaterdag 6 juni 14 maart t/m 17 juni 2020 Kies een van de speurtochten en ga Een dag met interessante activiteiten Samen met Leonardo en Michelangelo op onderzoek uit. Er is een algemene in het hele gebouw, plus een terugblik was Rafaël (1483-1520) de belang- speurtocht (5+ en 8+), een Napoleon- van het bestuur van het Teylers Museum rijkste kunstenaar van de Italiaanse speurtocht (8+) én een speurtocht (6+) bij Vrienden Fonds op het afgelopen jaar. Renaissance. 500 jaar na zijn sterfdag Dinomakers. Gratis af te halen bij de kassa.