Strabon'un Hayaşa Bölgesi Kentleri; Satala'dan Zimara'ya

AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

STRABON’UN HAYAŞA BÖLGESİ

KENTLERİ;

SATALA’DAN ZIMARA’YA

* Tahir Erdoğan ŞAHİN

Öz: Hellenistik ve Roma dönemleri Anadolu kentlerinin yeri ve konumu hak- kında önemli bir bilgi kaynağı Amasyalı Strabon’un Geographika adlı eseridir. Eserde adı geçen kent ve yerleşim alanlarının bazıları Hayaşa Bölgesi ve bu bölge içinde yer alan Yukarı Fırat Havzası’ndadır. Satala’dan Melitene’ye kadar uzanan alanda bulunan yerleşim alanlarının bazıları MÖ, II. binlerde inşa edilmişlerdir. Bölgedeki yerleşim alanları Strabon’un belirttikleriyle sınırlı değildir. Bu kentlerin çevresinde yer alan di-

ğer yerleşim alanları hakkında bilgi edinilmesi, elde edilen bilgi ve veriler ışığında sağ- lıklı lokalizasyon girişiminde bulunmak, yöre ve Anadolu kültür tarihi için özel bir

öneme sahiptir. Strabon, kent, yerleşim, yol, arkeolojik buluntu. Anahtar Kelimeler: 11

THE HAYASHA REGIONAL CITIES OF STRABON; FROM STALA TO ZIMARA

Abstract: An important source of information about the location of Anatolian cities is the work of Geographika by Amaseia Strabon. Some of the towns and settlements mentioned in the work are in Hayasha and the Upper Euphrates Basin in this region. Some of the settlements ranging from Satala to Melitene were built in 2000 B.C.

The settlements in the region are not limited by mention of Strabo. Gathering information about other settlements around these cities and making a healthy localization at- tempt in the light of the data has a special significance for the history of Anatolian culture. Key Words: Strabon, city, settlement, road, archaeological find.

Hayaşa’nın Coğrafi Konumu ve Çevresi

Kuzeyde; bugünkü Şebinkarahisar- Bayburt hattı ile güneyde;

Eğin- Bingöl hattı arasında kalan alan Azzi- Hayaşa Krallığı’nın ege- men olduğu bölgedir. Ancak, gerek Şebinkarahisar gerekse Eğin, Azzi

/Hayaşa Krallığı’nın egemenlik alanı dışında olmakla birlikte, bu ya- pıyla yakın ilişki içerisinde olmuştur. Bunlardan biri de Amasya’dır.

______

Geliş tarihi: 25. 03. 2018 / Kabul tarihi: 19. 04. 2018

DOI: *. Dr. Akademisyen. TAHİR ERDOĞAN ŞAHİN

ve özgün bir konuma sahiptir. Bu önem, kent ve çevresinde yaşanan tarihi olaylar ile bu gelişmeleri belgeleyen arkeolojik ve yazõlõ belge- lerde somut bir biçimde görülmektedir.2 Hitit belgelerinde “Hakmiş,3 Mithridates/Pontos Krallõğõ Dšnemi'nde ÒAmaseiaÓ,4 Selçukludan bu- gŸne ÒAmasyaÓ olarak telaffuz edilen kent, geçmişte çok sayõda dŸşŸ- nŸr, bilim adamõ ve tarihçisiyle ŸnlŸdŸr.“Benim kentim (Amaseia), için- den Iris IrmağõÕnõn (Yeşilõrmak) aktõğõ geniş ve derin bir vadide kurul- muştur. İnsan emeği ve doğa buraya hem kent hem de kale karakterini olağanüstü bir şekilde sağlamõştõr. ‚ŸnkŸ burasõ yŸksek ve çok sarp bir kaya olup dimdik õrmağa doğru iner ve õrmak tarafõnda, kentin kurul- muş olduğu yerde, kõyõda bir duvar ve her iki tarafta sivri tepelere doğru uzanan duvarlar vardõr.Ó5 diye kentinin tanõmõnõ yapanÒGeog- raphikaÓ (Γεωγραϕικα/Coğ- rafya) yazarõ Strabon (MÖ. 64 – MS, 24) bunlar arasõndadõr. StrabonÕun genelde Ana- dolu hakkõnda verdiği bilgiler yanõ sõra kuzeyde Kelkit ‚ayõ ve vadisinden güneyde Malatya’ya Harita 1 : Azzi/ Hayaşa KrallõğõÕnõn (M…, 1500-800) sõnõrlarõ ve bšlgeleri. kadar uzanan ve Yukarõ Fõrat 12 Hitit yazõlõ belgeleri yanõ sõra arkeolojik veriler õşõğõnda Havzasõ kapsamõnda olan yerler değerlendirildiğinde, Azzi/Hayaşa KrallõğõÕnõn topraklarõ; doğuda Kop Resim 1: SatalaÕda bir tarla duvarõnda kullanõlan yapõ taşõ šrnekleri. Dağlarõ, batõda Zara-İmralõ yšresi, kuzeyde GŸmŸşhane Dağlarõ ve gŸneyde Murat Irmağõ arasõnda kalan alanla sõnõrlõ olduğu ______gšrŸlmektedir. Merkezi Arziya (Erzincan) olan Ÿlke içerisinde; Arziya, 2. Azzi/Hayaşa hakkõnda geniş bilgi için bak. Tahir Erdoğan Şahin, Hayaşa Bölgesi Tarihi- 1, Ankara 201. Amasya hakkõnda yapõlan çok sayõda ve nitelikli Azzi, Dukkamma, Kummaha, Zuhma ve Matien/Mans yerel yšnetimleri çalõşmalar neşredilmiştir. Bu çalõşmalar hakkõnda derli- toplu bir bibliyografya için bak. bulunmaktadõr. ArziyaÕdan SivasÕa kadar uzanan alan, gŸney ve gŸney Yavuz Bayram-Avni Erdemir, Amasya Bibliyografyasõ Denemesi, I. Amasya batõsõnda bulunan Hitit merkezleri Kuşşara ve Şamuha yšnŸnden Araştõrmalarõ (2.Kitap), 13-15 Haziran 2007, Amasya Valiliği Yayõnlarõ, Amasya yapõlan ÒYukarõ †lkeÓ (KUR URU UGU TI) diye tanõmlanan bšlge 2007, s. 841-875 3. KUB XXXVI 120 I; (7) A-NA mHu-uz-zi-ia LÚURU Ha-ak-mi-eš-ša, (8) içine girmektedir. Nitekim, Şuppiluliuma kayõtlarõnda, babasõ Tuthalya [I] GU4 I UDU QA-TAM-MA 7 HakmišÕli HuzziiaÕya; Leyla Murat, Hitit Tarihi- dšneminde yaşanan olaylar hakkõnda verilen bilgide Ò..Diğer taraftan Coğrafyasõnda Hakmiš ve İštahara Ülkelerinin Konumu, Tarih Araştõrmalarõ Dergisi, 1 Yukarõ †lkeÕden Azzili dŸşman geldiÓ ibaresinin yer almasõ, bunu S.44, Ankara 2008, s. 181-204. kanõtlayan unsurlardan yalnõzca biridir. 4. MÖ, II. yŸzyõl son çeyreğinde Mithridates zamanõnda Amasya kenti adõna Amasya, pek çok yerleşim alanõ gibi Anadolu tarihinde šnemli bastõrõlmõş sikke yanõ sõra M…, I. yŸzyõla ait diğer sikkelerde (Amasya MŸzesi sikke envanteri) AMASEIA-AMAΣΣΙΑ, AMAΣΣΕΙΑΣ yazõlarõ okunmaktadõr. A. YŸce, ______Amasya Müzesi, Amasya, 2004, s. 6; HŸseyin †reten, Amasya MŸzesiÕnde Sergilenen 1. KBo IV. 28 (= CTH 88); A. Goetze , Kizzuwatna and the Problem of İki Buluntu Işõğõnda Roma DšnemiÕnde Amaseia: Neyi Biliyoruz? Neyi Bilmiyoruz?, Hittite Geography, New Haven 1940, s. 21; ÒAnatolia From Shuppiluliuma to the Karadeniz Araştõrmalarõ, GŸz 2012, S. 35, s. 191-206. not:1. Egyptian War of MuvattalishÓ, History of The Middle East and The Aegean Region 5. Strabon, Geographika/ Antik Anadolu Coğrafyasõ, (çev. Adnan Pekman), c.1380-1000 B.C., CAH 2.2- chp XXI, Cambridge University Press 1975, s.117- 118. İstanbul 2000, XII. 3. 39 (s. 50). Bu çalõşmada Strabon’a ilişkin dipnotlarda ( ) içinde verilen numaralar A. PekmanÕõn çevirisinde yer alan sayfayõ gšstermektedir.

AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

ve özgün bir konuma sahiptir. Bu önem, kent ve çevresinde yaşanan tarihi olaylar ile bu gelişmeleri belgeleyen arkeolojik ve yazõlõ belge- lerde somut bir biçimde görülmektedir.2 Hitit belgelerinde “Hakmiş,3 Mithridates/Pontos Krallõğõ Dšnemi'nde ÒAmaseiaÓ,4 Selçukludan bu- gŸne ÒAmasyaÓ olarak telaffuz edilen kent, geçmişte çok sayõda dŸşŸ- nŸr, bilim adamõ ve tarihçisiyle ŸnlŸdŸr.“Benim kentim (Amaseia), için- den Iris IrmağõÕnõn (Yeşilõrmak) aktõğõ geniş ve derin bir vadide kurul- muştur. İnsan emeği ve doğa buraya hem kent hem de kale karakterini olağanüstü bir şekilde sağlamõştõr. ‚ŸnkŸ burasõ yŸksek ve çok sarp bir kaya olup dimdik õrmağa doğru iner ve õrmak tarafõnda, kentin kurul- muş olduğu yerde, kõyõda bir duvar ve her iki tarafta sivri tepelere doğru uzanan duvarlar vardõr.Ó5 diye kentinin tanõmõnõ yapanÒGeog- raphikaÓ (Γεωγραϕικα/Coğ- rafya) yazarõ Strabon (MÖ. 64 – MS, 24) bunlar arasõndadõr. StrabonÕun genelde Ana- dolu hakkõnda verdiği bilgiler yanõ sõra kuzeyde Kelkit ‚ayõ ve vadisinden güneyde Malatya’ya Harita 1 : Azzi/ Hayaşa KrallõğõÕnõn (M…, 1500-800) sõnõrlarõ ve bšlgeleri. kadar uzanan ve Yukarõ Fõrat 13 Hitit yazõlõ belgeleri yanõ sõra arkeolojik veriler õşõğõnda Havzasõ kapsamõnda olan yerler değerlendirildiğinde, Azzi/Hayaşa KrallõğõÕnõn topraklarõ; doğuda Kop Resim 1: SatalaÕda bir tarla duvarõnda kullanõlan yapõ taşõ šrnekleri. Dağlarõ, batõda Zara-İmralõ yšresi, kuzeyde GŸmŸşhane Dağlarõ ve gŸneyde Murat Irmağõ arasõnda kalan alanla sõnõrlõ olduğu ______gšrŸlmektedir. Merkezi Arziya (Erzincan) olan Ÿlke içerisinde; Arziya, 2. Azzi/Hayaşa hakkõnda geniş bilgi için bak. Tahir Erdoğan Şahin, Hayaşa Bölgesi Tarihi- 1, Ankara 201. Amasya hakkõnda yapõlan çok sayõda ve nitelikli Azzi, Dukkamma, Kummaha, Zuhma ve Matien/Mans yerel yšnetimleri çalõşmalar neşredilmiştir. Bu çalõşmalar hakkõnda derli- toplu bir bibliyografya için bak. bulunmaktadõr. ArziyaÕdan SivasÕa kadar uzanan alan, gŸney ve gŸney Yavuz Bayram-Avni Erdemir, Amasya Bibliyografyasõ Denemesi, I. Amasya batõsõnda bulunan Hitit merkezleri Kuşşara ve Şamuha yšnŸnden Araştõrmalarõ (2.Kitap), 13-15 Haziran 2007, Amasya Valiliği Yayõnlarõ, Amasya yapõlan ÒYukarõ †lkeÓ (KUR URU UGU TI) diye tanõmlanan bšlge 2007, s. 841-875 3. KUB XXXVI 120 I; (7) A-NA mHu-uz-zi-ia LÚURU Ha-ak-mi-eš-ša, (8) içine girmektedir. Nitekim, Şuppiluliuma kayõtlarõnda, babasõ Tuthalya [I] GU4 I UDU QA-TAM-MA 7 HakmišÕli HuzziiaÕya; Leyla Murat, Hitit Tarihi- dšneminde yaşanan olaylar hakkõnda verilen bilgide Ò..Diğer taraftan Coğrafyasõnda Hakmiš ve İštahara Ülkelerinin Konumu, Tarih Araştõrmalarõ Dergisi, 1 Yukarõ †lkeÕden Azzili dŸşman geldiÓ ibaresinin yer almasõ, bunu S.44, Ankara 2008, s. 181-204. kanõtlayan unsurlardan yalnõzca biridir. 4. MÖ, II. yŸzyõl son çeyreğinde Mithridates zamanõnda Amasya kenti adõna Amasya, pek çok yerleşim alanõ gibi Anadolu tarihinde šnemli bastõrõlmõş sikke yanõ sõra M…, I. yŸzyõla ait diğer sikkelerde (Amasya MŸzesi sikke envanteri) AMASEIA-AMAΣΣΙΑ, AMAΣΣΕΙΑΣ yazõlarõ okunmaktadõr. A. YŸce, ______Amasya Müzesi, Amasya, 2004, s. 6; HŸseyin †reten, Amasya MŸzesiÕnde Sergilenen 1. KBo IV. 28 (= CTH 88); A. Goetze , Kizzuwatna and the Problem of İki Buluntu Işõğõnda Roma DšnemiÕnde Amaseia: Neyi Biliyoruz? Neyi Bilmiyoruz?, Hittite Geography, New Haven 1940, s. 21; ÒAnatolia From Shuppiluliuma to the Karadeniz Araştõrmalarõ, GŸz 2012, S. 35, s. 191-206. not:1. Egyptian War of MuvattalishÓ, History of The Middle East and The Aegean Region 5. Strabon, Geographika/ Antik Anadolu Coğrafyasõ, (çev. Adnan Pekman), c.1380-1000 B.C., CAH 2.2- chp XXI, Cambridge University Press 1975, s.117- 118. İstanbul 2000, XII. 3. 39 (s. 50). Bu çalõşmada Strabon’a ilişkin dipnotlarda ( ) içinde verilen numaralar A. PekmanÕõn çevirisinde yer alan sayfayõ gšstermektedir.

TAHİR ERDOĞAN ŞAHİN

Apollinaris’i ikame etmiştir. Lejyonun en önemli görevi Doğu Anadolu’da güvenliği sağla- mak yanõ sõra Trapezus (Trabzon), Antiochia (Antakya) hattõ boyunca uzayan ticari ve askeri yol gŸzerg‰hõnõn denetimini de sağlamaktõr. Yine I. yŸzyõlda İmparator Domitianus ve Nerva zamanõnda batõdan ge- lerek Kapadokya Ÿzerinden denize kadar uzanan askeri yollarõn kilit noktasõ Satala'dõr. İki šnemli yol NicopolisÕte birleşip buradan farklõ bšlgelere gidilebiliyordu. GŸneye giden yol Satala'dan Arauraka (Me- likşerif), buradan Carsaga (Cengerli), Kemah Ÿzerinden ya da Kuruçay Ÿzerinden Melitene'ye varõrdõ.

Romalõlarõn doğuda Parthlarla olan mŸcadele- sinde Fõrat Havzasõ boyunca kurduğu asker” tahkimat alanlarõnõn šzel bir šnemi vardõr. MS, II. yŸz- yõlda başlayan bu tahkimat Harita 2 : Azzi/Hayaşa Bölgesi yerleşim alanlarõ. inşasõ ve lejyon yerleştiril- mesi işlemleri uzun sŸre hakkõnda verdiği bilgi,6 tarihsel geçmişte Hayaşa diye bilinen coğrafya- 8 14 Resim 2: Satala yerleşim alanõ içerisinde gündemde olmuştur. nõn batõsõyla bŸyŸk oranda šrtŸşmektedir. bulunan su kemeri kalõntõlarõ. Bir dšnem Yukarõ Fõ-

Satala: Kelkit'e bağlõ bugŸnkŸ Sadak kšyŸnŸn Antik ‚ağ yazar- rat HavzasõÕnõn ve sõnõrlarõn larõnõn belirttiği ÒSatalaÓ olduğu arkeolojik ve yazõlõ kayõtlarla kesinleş- korunup gšzetilmesi açõsõndan stratejik bir šneme sahip olan Sa tala'nõn miştir. KšylŸler tarafõndan bulunan bazõ tuğla parçalarõ Ÿzerinde, ka- kuruluş amacõ Prokopius'un da ifadesine gšre bu stratejik gerekçeye da- rarg‰hõ Satala şehrinde olan Legio Apollinares'in armasõ okunabilmiş- yalõdõr. tir. XVI. lejyonun kuruluş tarihi hakkõnda kesin bilgi olmasa da, Au- gustus DšnemiÕnde var olan lejyonlardan biri olduğu bilinmektedir.7 Parthlar karşõsõnda yeni tedbirler almak isteyen Titus Flavius Vespasianus (MS, 69-79), kõsa sŸren hŸkŸmdarlõk dšneminde XVI Flavia Firma lejyonunun yerine MS, 75 yõlõnda Legio XV. ______

6. Strabon, XII/1, 1.(1). 7. Tymoti B. Mitford, Cappadocia and Armenia Minor: Historical Settings of the Limes, ANRW- II. 7.2, Berlin-New York 1980, 1169-1228; The Inscrõptõons Of Resim 3: Satala kenti içerisinde Resim 4: Satala yerleşim alanõ kõyõsõnda Satala (Armenõa Mõnor), aus: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 115, bulunan hamam kalõntõlarõ. bulunan (Mithra?) tapõnõm mağarasõ. Bonn1997 s.137–167; Oğuz Yarlõgaş, Legio XV. Apollinaris’in Doğu’daki Gorevleri ve Satala’ya Konuşlandõrõldõğõ Tarih †zerine, Eskiçağ Yazõlarõ- 10, İstanbul, 2016, s. ______127; Mehmet Ali Kaya, Roma Lejyonerleri ve Anadolu, Tarih Araştõrmalarõ - 8. ErcŸment Yõldõrõm, Roma İmparatorluğu’nun Doğu Sõnõrõnõ Korumak İçin XXII/36 (2005), s. 89; HŸseyin Uzunoğlu, AnadoluÕda Roma Lejyonlarõ, Eski Çağ Fõrat Nehri Boyunca Kurulan Lejyonlar, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Yazõlarõ- 2, İstanbul 2012, s. 98, 113. Dergisi, c/vol.: 13 – S. 4, s. 170. AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

Romalõlarõn doğuda Parthlarla olan mŸcadele- sinde Fõrat Havzasõ boyunca kurduğu asker” tahkimat alanlarõnõn šzel bir šnemi vardõr. MS, II. yŸz- yõlda başlayan bu tahkimat Harita 2 : Azzi/Hayaşa Bölgesi yerleşim alanlarõ. inşasõ ve lejyon yerleştiril- mesi işlemleri uzun sŸre hakkõnda verdiği bilgi,6 tarihsel geçmişte Hayaşa diye bilinen coğrafya- 8 Resim 2: Satala yerleşim alanõ içerisinde gündemde olmuştur. 15 nõn batõsõyla bŸyŸk oranda šrtŸşmektedir. bulunan su kemeri kalõntõlarõ. Bir dšnem Yukarõ Fõ-

Roma İmparatorluğu’ nun yük ihtimalle Balahor – İşkilor kšyleri arasõndaki Han Harabeleri mõn- doğu sõnõrõnõn içinde bulunduğu tõkasõnda bulunuyordu. SatalaÕdan (Sadak) gelen yol Suissa Ÿzerinden bu karõşõk duruma karşõn Proko- AraurakaÕya gitmekteydi. pius'Ÿn verdiği bilgi, Satala'nõn ilk Balahor KšyŸ Kalesi, Tapõnõm Mağarasõ ve Eski Yerleşimi: kuruluşundan çok Roma'nõn ihti- Balahor kšyŸ KelkitÕin gŸneyinde, Erzincan iline yakõn kšyler yaç duyduğu kadim kentin asker” arasõndadõr. Tarbas kšyŸnŸn batõsõnda, Barahor Vadisi kõyõsõndadõr. bir kararg‰h olarak yeniden tah- Barahor Vadisi ve kuzeyinde yer alan yŸkseltilerde, İlk Çağ Hayaşa ve kim edildiği biçiminde değerlen- 9 Roma yerleşimi olduğuna ilişkin veriler barõndõrmaktadõr. dirmek gerekir. Resim 5 : Suissa kentinin kuzeybatõsõnda Trabzon- Samosata asker” Arauraka (Arvaraci – Arabraka) : SatalaÕdan gelen gŸney batõ ‚imen ‚ayõ VadisiÕnin sağ yamaçlarõ. Ana yolunun ulaştõğõ çok šnemli bir yolu, SuissaÕdan sonraki yerleşim merkezi AraurakaÕya ulaşõr. Eski ka- kayalarda Roma šncesine giden tapõnõm kavşakta bulunan ve Romalõlarca yõtlarda 72,42 kilometre (45 mil) mesafede olduğu kaydedilir. Pto- mağaralarõ ve yerleşim izleri bulunmakta- "KŸçŸk/Batõ Armania" projesine lemyÕdeki yazõmõ ÒSaravrakaÓ yahut ÒSalambriaÓdõr. Constantine dõr. d‰hil edilen Satala'nõn Erzincan'la PorphyrogenitusÕde ÒArabrakaÓ şeklinde yazõldõğõnõ belirten Ramsay, gŸçlŸ ticari ve kŸltŸrel bağlarõ bulunmaktaydõ. Zaman zaman asker ve Arauraka kelimesinin Galli bir kabilenin ismi olan Rauraci ile alakasõna bŸrokrat sayõsõ artan Satala'nõn ihtiyaç duyduğu meyve ve sebze Erzin- dikkati çeker. Antonine rehberinde Aravracos denilen yerleşim Suissa 11 can'dan temin edilmiş olmalõdõr. ve Carcagis arasõnda gšsterilir. Biz bu sõraya uygun olarak yol gŸ- Traianus (MS, 98-117) Kafkas ve Euxin (Karadeniz) prenslerinin zerg‰hõnõ belirledik. Sair eski otoriltelerde ApaupakaÕnõn da aynõ yer 12 13 14 šnerisiyle Ermenistan'a sefer dŸzenlediğinde bir sŸre Satala'da kalmõş- olduğu gšrŸşŸndedirler. RamsayÕdan başka Cumont ve Hischfield tõr.10 Bu tarihten sonra Satala šncelikle ve sŸrekli ordug‰h kentlerinden buranõn MelikşerifÕle aynõ yerde addedilebilecek mõntõkada; Kšmür 16 biri olmuş VI. yŸzyõla kadar šnemini korumuştur. Satala'da bulunan bir tanrõçaya ait bŸst British Mu- seum'dadõr. Bu tanrõça bŸstŸ bŸyŸk bir ihtimalle Grekler'in “ArtemisÓ diye andõğõ Ana- Resim 7 : Kova kšyŸ yakõnõnda bulunan eski Resim 8 : Horun - Pösür mevkileri hitaÕya aittir. (bak. Resim 23) tapõnak alanõnda bulunan kadõn ve erkek arasõnda bulunan bir sŸtun baş- M…, IV. yŸzyõlõn ilk yarõsõn- figŸrŸnŸn yer aldõğõ kabartma. lõğõ. Refahiye ilçe merkezinde bu-

lunan bir evin bahçesindedir. dan kalan bu bŸst, Anahita

kŸltŸnŸn merkezi tapõnağõnõn ‚ayõ kaynaklarõ yšresinde olduğunda mŸttefiktirler. Ancak, KšmŸr bulunduğu Akilisen/Arzin- Resim 6: Balahor, ‚imen ‚ayõ Vadisi yamaç- larõnda İlk Çağ DšnemiÕnde kayalõklar ‚ayõ kaynaklarõna yakõn alanda bulunan Karsaga kentidir. gan' dan alõnmõştõr. Ÿzerine yapõlan yontulardan bir kesit. ______Suissa: Satala ile Arau- 11. S. W. Ramsay. AnadoluÕnun Tarihi Coğrafyasõ, ( çev. M. Pektaş), İstan- raka arasõnda, yani bugŸnkŸ ‚imen DağlarõÕnõn kuzey eteklerinde; bŸ bul 1961, s. 304 – 305. ______12. S. W. Ramsay, s. 72. deki liste. 13. F. Cumont – E. Cumont; Voyage d’exploration archéologique dans le Pont 9. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (çev. F. Işõltan), Ankara 1991, s. et la Petite Arménie, Studia Pontica/II. Bruxelles 1910, s. 329. 90-91. 14. Hirschfeld Realoncyclopaedie der Classischen Altertumswissenschaft, Pa- 10. HŸseyin Uzunoğlu, agm, s. 113. ul-Wissova. Aravene madd. AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

Roma İmparatorluğu’ nun yük ihtimalle Balahor – İşkilor kšyleri arasõndaki Han Harabeleri mõn- doğu sõnõrõnõn içinde bulunduğu tõkasõnda bulunuyordu. SatalaÕdan (Sadak) gelen yol Suissa Ÿzerinden bu karõşõk duruma karşõn Proko- AraurakaÕya gitmekteydi. pius'Ÿn verdiği bilgi, Satala'nõn ilk Balahor KšyŸ Kalesi, Tapõnõm Mağarasõ ve Eski Yerleşimi: kuruluşundan çok Roma'nõn ihti- Balahor kšyŸ KelkitÕin gŸneyinde, Erzincan iline yakõn kšyler yaç duyduğu kadim kentin asker” arasõndadõr. Tarbas kšyŸnŸn batõsõnda, Barahor Vadisi kõyõsõndadõr. bir kararg‰h olarak yeniden tah- Barahor Vadisi ve kuzeyinde yer alan yŸkseltilerde, İlk Çağ Hayaşa ve kim edildiği biçiminde değerlen- 9 Roma yerleşimi olduğuna ilişkin veriler barõndõrmaktadõr. dirmek gerekir. Resim 5 : Suissa kentinin kuzeybatõsõnda Trabzon- Samosata asker” Arauraka (Arvaraci – Arabraka) : SatalaÕdan gelen gŸney batõ ‚imen ‚ayõ VadisiÕnin sağ yamaçlarõ. Ana yolunun ulaştõğõ çok šnemli bir yolu, SuissaÕdan sonraki yerleşim merkezi AraurakaÕya ulaşõr. Eski ka- kayalarda Roma šncesine giden tapõnõm kavşakta bulunan ve Romalõlarca yõtlarda 72,42 kilometre (45 mil) mesafede olduğu kaydedilir. Pto- mağaralarõ ve yerleşim izleri bulunmakta- "KŸçŸk/Batõ Armania" projesine lemyÕdeki yazõmõ ÒSaravrakaÓ yahut ÒSalambriaÓdõr. Constantine dõr. d‰hil edilen Satala'nõn Erzincan'la PorphyrogenitusÕde ÒArabrakaÓ şeklinde yazõldõğõnõ belirten Ramsay, gŸçlŸ ticari ve kŸltŸrel bağlarõ bulunmaktaydõ. Zaman zaman asker ve Arauraka kelimesinin Galli bir kabilenin ismi olan Rauraci ile alakasõna bŸrokrat sayõsõ artan Satala'nõn ihtiyaç duyduğu meyve ve sebze Erzin- dikkati çeker. Antonine rehberinde Aravracos denilen yerleşim Suissa 11 can'dan temin edilmiş olmalõdõr. ve Carcagis arasõnda gšsterilir. Biz bu sõraya uygun olarak yol gŸ- Traianus (MS, 98-117) Kafkas ve Euxin (Karadeniz) prenslerinin zerg‰hõnõ belirledik. Sair eski otoriltelerde ApaupakaÕnõn da aynõ yer 12 13 14 šnerisiyle Ermenistan'a sefer dŸzenlediğinde bir sŸre Satala'da kalmõş- olduğu gšrŸşŸndedirler. RamsayÕdan başka Cumont ve Hischfield tõr.10 Bu tarihten sonra Satala šncelikle ve sŸrekli ordug‰h kentlerinden buranõn MelikşerifÕle aynõ yerde addedilebilecek mõntõkada; Kšmür biri olmuş VI. yŸzyõla kadar 17 šnemini korumuştur. Satala'da bulunan bir tanrõçaya ait bŸst British Mu- seum'dadõr. Bu tanrõça bŸstŸ bŸyŸk bir ihtimalle Grekler'in “ArtemisÓ diye andõğõ Ana- Resim 7 : Kova kšyŸ yakõnõnda bulunan eski Resim 8 : Horun - Pösür mevkileri hitaÕya aittir. (bak. Resim 23) tapõnak alanõnda bulunan kadõn ve erkek arasõnda bulunan bir sŸtun baş- M…, IV. yŸzyõlõn ilk yarõsõn- figŸrŸnŸn yer aldõğõ kabartma. lõğõ. Refahiye ilçe merkezinde bu-

lunan bir evin bahçesindedir. dan kalan bu bŸst, Anahita kŸltŸnŸn merkezi tapõnağõnõn ‚ayõ kaynaklarõ yšresinde olduğunda mŸttefiktirler. Ancak, KšmŸr bulunduğu Akilisen/Arzin- Resim 6: Balahor, ‚imen ‚ayõ Vadisi yamaç- larõnda İlk Çağ DšnemiÕnde kayalõklar ‚ayõ kaynaklarõna yakõn alanda bulunan Karsaga kentidir. gan' dan alõnmõştõr. Ÿzerine yapõlan yontulardan bir kesit. ______Suissa: Satala ile Arau- 11. S. W. Ramsay. AnadoluÕnun Tarihi Coğrafyasõ, ( çev. M. Pektaş), İstan- raka arasõnda, yani bugŸnkŸ ‚imen DağlarõÕnõn kuzey eteklerinde; bŸ bul 1961, s. 304 – 305. ______12. S. W. Ramsay, s. 72. deki liste. 13. F. Cumont – E. Cumont; Voyage d’exploration archéologique dans le Pont 9. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (çev. F. Işõltan), Ankara 1991, s. et la Petite Arménie, Studia Pontica/II. Bruxelles 1910, s. 329. 90-91. 14. Hirschfeld Realoncyclopaedie der Classischen Altertumswissenschaft, Pa- 10. HŸseyin Uzunoğlu, agm, s. 113. ul-Wissova. Aravene madd. TAHİR ERDOĞAN ŞAHİN

rõsõz kaldõğõ Malatya seferi dšnŸşŸ sõrasõnda diğer kalelerle birlikte yõk- tõrõlmõştõr. Resim 10,11,12,13 : AraurakaÕnõn Melikşerif arazisindeki Tom- 3 km. gŸneyinde, ‚akmaklõÕnõn (Olotoda- riza) 10 km. doğusunda, Kurtlutepe DağõÕ bultepe'nin Arauraka'nõn geçmişe ait nõn kuzey ormanlõk vadisinde ve Kova kšyŸ bir parçasõ olduğu anlaşõlmakla bir- yakõnõnda bulunan eski bir tapõnak iken likte, antik dšnem kaynaklarõnda be- sonradan manastõra dšnŸştŸrŸlen bir yapõ- lirtilen nitelikler açõsõndan merkez dan çõkarõlan unsurlar. Objelerdeki boya- malar buluntularõ muhafaza eden ailenin bšlge olmadõğõ, Arauraka öncesi terk çocuklarõ tarafõndan işlenmiştir. (Erzincan Resim 9: Kova köyünün doğusunda edilen bir alan olduğu görülmektedir. MŸzesi envanterine kaydedilmişlerdir).

doğal kaya Ÿzerine kazõlõ yol işareti. Antik ‚ağ içinde zikredilen Araura- ka'nõn 4 km kuzeyde yer alan Kšse- 18 18 bir mağara kaçak kazõlarla tahrip edilmiştir. Ancak, tapõnak alanõndan dağ silsilesinin güney ve gŸneybatõ eteklerinde olduğu bu mahalde bu- çõkarõlan sŸtun başlõğõ, keramikler, insan figŸrŸ kabartmalar ve bilgisini lunan unsurlardan anlaşõlmaktadõr. edinsek de henŸz ulaşamadõğõmõz bir kitabe; bu tapõnak merkezli alanõn Melikşerif- Arauraka kenti güneyinde Gömüsü mevkiinde bulu- šnemini gšstermektedir. Sšz konusu alanõn doğusunda bazõ doğal ka- nan Roma Dšnemi yapõlarõndan birine tesadŸf ettik. Kent merkezinin yalar Òyol/yšn gšsterme taşõÓ olarak değerlendirilmiştir. yakõn çevresinde bu tŸr yapõ kalõntõlarõ görmek mümkündür. Doğu Roma- Hristiyanlõk DšnemiÕnde eski Arauraka'nõn 500 m. kadar gŸ- Olotoidariza: SuissaÕdan AraurakaÕya varan yol, buradan gŸ- neye taşõndõğõ ya da gŸney alana yayõldõğõnõ dŸşŸndŸrecek bazõ bulun- neybatõ istikametinde BaskaudarizaÕya (Başgercenis kšyŸ) ya da yine tular ve adlandõrmalar vardõr. BugŸn Kilise Deresi ve Dertepesi dŸzlŸğü batõ yšnŸnde NikopolisÕe gitmek için OlotorizaÕya uğrardõ. eski kentin güney ve güneydoğusunda yer almaktadõr. Peutinger'de "Oleberda" olan bu yeri, Ptolemy'deki Charax'la (I. AraurakaÕnõn 3 km. gŸneyinde, Kova kšyŸ arazisinde, ihtimal ki Rarax) aynõ tuttuk. Olotoidariza'nõn (Oleberda) Refahiye'nin 15 km. šnce kadim bir Anahita tapõnağõ iken daha sonra Roma Dšnemi Mithra kuzeybatõsõndaki Horun kšyŸnŸn batõ arazisindeki mõntõkada yer alan ritŸel alanõ ve sonrasõnda kiliseye dšnŸştŸrŸlen bir yapõ mevcuttur. Va- Doblaktepe yerleşim alanõ olabileceği akla gelmekle birlikte, konumu dinin içerisinde, Roma šncesi su kõyõsõnda yer alan ritŸel kayalarõ ve ve verileri açõsõndan Kalkancõ KšyŸ'nŸn 1.5 km. kuzeydoğusunda bu- ______lunan ‚akmaklõÕnõn eski yerleşim alanõ olmasõ çok daha mŸmkŸndŸr. 15. Mustafa …zdemir, Refahiye Tarihi, İstanbul 2007, s. 22. Ancak, Peutinger (Oleberda) ile Ptolemi (Charax) gerçekten ayrõ yerler 16. J. Saint Martin, Memoire sur I'Armenie , Paris, 1818, s. 188. için kullanõlõyor ise, yakõn alanlar arasõnda bunlarõ eşleştirilebileceği- 17. Erns Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sõnõrõ, (çev. F. Işõltan), İstanbul miz iki ayrõ yerleşimin varlõğõnõ gšrmek gerekir. Ramsay, Olotoidariza, 1970, s. 68. 19 18. Erzincan- Sivas arasõnda yer alan KšsedağÕdan ayrõ olarak Melikşerif ve Ole Oberda ve Klotoidariza ile aynõ yer olduğu gšrŸşŸndedir. Ekecik kšylerinin kuzeyindeki yŸkselti de aynõ adla anõlõr. ______19. S. M. Ramsay, s. 57. AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

Arauraka ise bugünkü Melikşerif köyünün 1 km. kuzeyinde Aktaş De- resi kenarõndadõr. Bu dere gŸneyde Balkar ‚ayõÕna karõşõp batõ yšnŸnde Kocaçay ile birleşip Kšroğlu ‚ayõÕna akmaktadõr.15 KšmŸr ‚ayõ ile Balkar ‚ayõ arasõnda Kurtlutepe Dağõ bulunmaktadõr. St. MartinÕe gšre Araroka veya ArzncÕik, Aşharti-daşt kantonun- daki AcpteÕe tekabŸl etmiş olmalõdõr.16 Ancak Aşharti-daştÕdaki (Aşkar Ova) bu Ezbider (ArzncÕik) lŸzumundan fazla batõdadõr.17 AraurakaÕyõ savunan ihtişamlõ surlar, İmparator I. Basil (867–886) tarafõndan, başa- rõsõz kaldõğõ Malatya seferi dšnŸşŸ sõrasõnda diğer kalelerle birlikte yõk- tõrõlmõştõr. Resim 10,11,12,13 : AraurakaÕnõn Melikşerif arazisindeki Tom- 3 km. gŸneyinde, ‚akmaklõÕnõn (Olotoda- riza) 10 km. doğusunda, Kurtlutepe DağõÕ bultepe'nin Arauraka'nõn geçmişe ait nõn kuzey ormanlõk vadisinde ve Kova kšyŸ bir parçasõ olduğu anlaşõlmakla bir- yakõnõnda bulunan eski bir tapõnak iken likte, antik dšnem kaynaklarõnda be- sonradan manastõra dšnŸştŸrŸlen bir yapõ- lirtilen nitelikler açõsõndan merkez dan çõkarõlan unsurlar. Objelerdeki boya- malar buluntularõ muhafaza eden ailenin bšlge olmadõğõ, Arauraka öncesi terk çocuklarõ tarafõndan işlenmiştir. (Erzincan Resim 9: Kova köyünün doğusunda edilen bir alan olduğu görülmektedir. MŸzesi envanterine kaydedilmişlerdir).

doğal kaya Ÿzerine kazõlõ yol işareti. Antik ‚ağ içinde zikredilen Araura- ka'nõn 4 km kuzeyde yer alan Kšse- 18 bir mağara kaçak kazõlarla tahrip edilmiştir. Ancak, tapõnak alanõndan 19 dağ silsilesinin güney ve gŸneybatõ eteklerinde olduğu bu mahalde bu- çõkarõlan sŸtun başlõğõ, keramikler, insan figŸrŸ kabartmalar ve bilgisini lunan unsurlardan anlaşõlmaktadõr. edinsek de henŸz ulaşamadõğõmõz bir kitabe; bu tapõnak merkezli alanõn Melikşerif- Arauraka kenti güneyinde Gömüsü mevkiinde bulu- šnemini gšstermektedir. Sšz konusu alanõn doğusunda bazõ doğal ka- nan Roma Dšnemi yapõlarõndan birine tesadŸf ettik. Kent merkezinin yalar Òyol/yšn gšsterme taşõÓ olarak değerlendirilmiştir. yakõn çevresinde bu tŸr yapõ kalõntõlarõ görmek mümkündür. Doğu Roma- Hristiyanlõk DšnemiÕnde eski Arauraka'nõn 500 m. kadar gŸ- Olotoidariza: SuissaÕdan AraurakaÕya varan yol, buradan gŸ- neye taşõndõğõ ya da gŸney alana yayõldõğõnõ dŸşŸndŸrecek bazõ bulun- neybatõ istikametinde BaskaudarizaÕya (Başgercenis kšyŸ) ya da yine tular ve adlandõrmalar vardõr. BugŸn Kilise Deresi ve Dertepesi dŸzlŸğü batõ yšnŸnde NikopolisÕe gitmek için OlotorizaÕya uğrardõ. eski kentin güney ve güneydoğusunda yer almaktadõr. Peutinger'de "Oleberda" olan bu yeri, Ptolemy'deki Charax'la (I. AraurakaÕnõn 3 km. gŸneyinde, Kova kšyŸ arazisinde, ihtimal ki Rarax) aynõ tuttuk. Olotoidariza'nõn (Oleberda) Refahiye'nin 15 km. šnce kadim bir Anahita tapõnağõ iken daha sonra Roma Dšnemi Mithra kuzeybatõsõndaki Horun kšyŸnŸn batõ arazisindeki mõntõkada yer alan ritŸel alanõ ve sonrasõnda kiliseye dšnŸştŸrŸlen bir yapõ mevcuttur. Va- Doblaktepe yerleşim alanõ olabileceği akla gelmekle birlikte, konumu dinin içerisinde, Roma šncesi su kõyõsõnda yer alan ritŸel kayalarõ ve ve verileri açõsõndan Kalkancõ KšyŸ'nŸn 1.5 km. kuzeydoğusunda bu- ______lunan ‚akmaklõÕnõn eski yerleşim alanõ olmasõ çok daha mŸmkŸndŸr. 15. Mustafa …zdemir, Refahiye Tarihi, İstanbul 2007, s. 22. Ancak, Peutinger (Oleberda) ile Ptolemi (Charax) gerçekten ayrõ yerler 16. J. Saint Martin, Memoire sur I'Armenie , Paris, 1818, s. 188. için kullanõlõyor ise, yakõn alanlar arasõnda bunlarõ eşleştirilebileceği- 17. Erns Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sõnõrõ, (çev. F. Işõltan), İstanbul miz iki ayrõ yerleşimin varlõğõnõ gšrmek gerekir. Ramsay, Olotoidariza, 1970, s. 68. 19 18. Erzincan- Sivas arasõnda yer alan KšsedağÕdan ayrõ olarak Melikşerif ve Ole Oberda ve Klotoidariza ile aynõ yer olduğu gšrŸşŸndedir. Ekecik kšylerinin kuzeyindeki yŸkselti de aynõ adla anõlõr. ______19. S. M. Ramsay, s. 57. TAHİR ERDOĞAN ŞAHİN

Basgoidariza (Başgercanis?): Strabon'da önemli olan ve Mith- ridat'õn değer verdiği yerler arasõnda; Hydara ve Sinoria ile birlikte adõ 20 geçen yerdir. Ramsay, Polemaniacus'daki (Pontus Polemenikos = Justinian teşkilatõnda 7 bšlgeden biri) Basgoidariza'nõn KŸçŸk Ermenistan adõ al- tõna sokulan bšlgedeki Klotodariza'dan pek uzak olmayacağõnõ sšyler.21

BugŸnkŸ Başgercenis kšyŸ çevresinde yaptõğõmõz yŸzey araştõr-

malarõ sonucu tespit edebildiğimiz

eski yerleşim izlerine Divir Kale- Resim 14: ‚akmaklõ mevkiinde bulunan Roma Dš- si'nin gŸney dŸzlŸklerinde rastla- nemi "yol taşõ". Kabaca yuvarlaklaştõrõlmõş taşõn kitabe ve XXX işaretinin bulunduğu Ÿst bšlŸmŸnde yabildik. Bu alan şimdiki Başger- ağaç tŸrŸ gšsterge oku takõlacak biçimde oyuk ya- cenis'in 2 km. kuzeybatõsõndadõr. põlmõştõr. MS, 98-117 yõllarõ arasõnda hŸkŸm sŸren Sšz konusu kale, Roma- Bizans Roma imparatoru ÒNervaÓ (Marcus Ulpius Nerva DšnemiÕnde BasgoidarizaÕnõn gŸ- Traianus/ Trajanus) ismi okunmaktadõr. venliği için tahkim edilmiş olma-

lõdõr. Olotodariza/‚akmaklõ'nõn Dumanlõ'nõn gŸneyinde yer alan Bas- Resim 16: BaşgercenisÕin kuzey gaudariza ile Olotodariza arasõ uzaklõk yaklaşõk 15 km. dir. batõsõnda Divir KalesiÕnin Nikopolis: Roma- Bizans OlotodarizaÕyla eşitlediğimiz ‚akmaklõ, kadim geçmişi bir yana, bulunduğu yŸkselti. kaynaklarõnda geçen ve Roma ko-

Roma DšnemiÕnde gŸneyde Karsaga Ÿzerinden KummahaÕya, batõda mutanõ PompeiusÕun VI. MithridatesÕi yenmesi sonrasõ (M…, 65) kuru- 22 20 Basgaudariza Ÿzerinden Hydara ve ZõmaraÕya, 15 km. kuzeydoğu- lan NikopolisÕlerden (Zafer kenti) biri bugŸnkŸ PŸrk kšyŸ arazisin- sunda bulunan Arauraka Ÿzerinden Suissa ve Satalaya giden Ÿç yol ara- deki eski Roma yerleşimidir. sõnda kavşak konumundadõr. Yaptõğõmõz yŸzey araştõrmalarõnda tespit Roma- Pontos dšnemlerinde çevrenin merkez” kenti olan Niko- ettiğimiz “Roma km/mil taşõÓ bu konuda ‚akmaklõ šren yerini Oloto- polis; Komana, Koloneia, Polemonium, Neocaesarea (Niksar) ve Se- darizaÕyla eşleştirmek konusunda bize nesnel bir kanõt olmasõ açõsõndan basteia (Sulusaray- Sivas), Arauraka (Melikşerif), Arzingan (Akilisene šnemlidir. bšlgesinde Erzincan) arasõnda eski kara yollarõnõn kesiştiği bir alanda Kalkancõ, Cibolar, Şahverdi arasõnda bulunan yerleşim iki su ve SuşehriÕne yakõn bir mesafededir. 23 kaynağõ arasõnda kuzey gŸney yšnŸnde uzanan bir dŸzlŸk Ÿzerindedir. MS, 499 yõlõnda meydana gelen deprem Nikopolis kentini ve YŸzeydeki zengin keramikler arasõnda İlk Tunç ‚ağõÕna ait olanlar bu- Şima Kalesi dâhil šnemli gŸvenlik yapõlarõnõn yõkõlmasõna neden ol- lunmaktadõr. Sonraki zamanlarda da muş, bu kent eski gšrkemli niteliğini giderek kaybetmiştir. PŸrk (Niko- šnemini koruyan yerleşim šzellikle polis) kentinin kšyleşmesine karşõn kuzeydeki Koloneia (Şebinkarahi- Roma DšnemiÕne šzgŸ bir alan oldu- sar) kentinin yõldõzõ parlamaya başlamõştõr. GŸneyden gelen Arap sal- ğu izlenimini vermektedir. Batõsõnda dõrõlarõ Kemah- Başgercenis (Basgoidarize) Ÿzerinden kuzeybatõ Su- yer alan Kurtlutepe ile yerleşim alanõ şehri- Kelkit vadisine uzanõnca, bu yšrede šnemli bir nŸfus azalmasõ arasõndaki yŸkseltiler tahkimata elve- ______20. Strabon, XII/3. 28 (s. 40). rişli mevkilerdir. Ekime uygun arazi- 21. S. M. Ramsay, s. 57. lere sahip Olotodariza'nõn yšrenin 22. Strabon, XII/3. 28 (s. 40). merkez” kentlerinden biri olduğu anla 23. A. Polat- O. Tatar- H. GŸrsoy- V. Karabacak- C. Zabcõ- T. Sançar,1939 Resim 15: Divir Kalesi çevresinde şõlmaktadõr. Erzincan Depremi YŸzey Kõrõğõnõn Ortakšy-Suşehri Segmenti †zerinde Paleosismolo- bulunan ve dibek taşõ olduğu jik Bulgular, Kuzey Anadolu Fay Zonu, Türkiye Jeoloji Bülteni, c. 55, S. 3, Ağustos anlaşõlan unsurlardan biri. 2012, s. 140.

AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

BugŸnkŸ Başgercenis kšyŸ çevresinde yaptõğõmõz yŸzey araştõr-

malarõ sonucu tespit edebildiğimiz

Roma DšnemiÕnde gŸneyde Karsaga Ÿzerinden KummahaÕya, batõda mutanõ PompeiusÕun VI. MithridatesÕi yenmesi sonrasõ (M…, 65) kuru- 22 Basgaudariza Ÿzerinden Hydara ve ZõmaraÕya, 15 km. kuzeydoğu- lan NikopolisÕlerden (Zafer kenti) biri bugŸnkŸ PŸrk kšyŸ arazisin- 21 sunda bulunan Arauraka Ÿzerinden Suissa ve Satalaya giden Ÿç yol ara- deki eski Roma yerleşimidir. sõnda kavşak konumundadõr. Yaptõğõmõz yŸzey araştõrmalarõnda tespit Roma- Pontos dšnemlerinde çevrenin merkez” kenti olan Niko- ettiğimiz “Roma km/mil taşõÓ bu konuda ‚akmaklõ šren yerini Oloto- polis; Komana, Koloneia, Polemonium, Neocaesarea (Niksar) ve Se- darizaÕyla eşleştirmek konusunda bize nesnel bir kanõt olmasõ açõsõndan basteia (Sulusaray- Sivas), Arauraka (Melikşerif), Arzingan (Akilisene šnemlidir. bšlgesinde Erzincan) arasõnda eski kara yollarõnõn kesiştiği bir alanda Kalkancõ, Cibolar, Şahverdi arasõnda bulunan yerleşim iki su ve SuşehriÕne yakõn bir mesafededir. 23 kaynağõ arasõnda kuzey gŸney yšnŸnde uzanan bir dŸzlŸk Ÿzerindedir. MS, 499 yõlõnda meydana gelen deprem Nikopolis kentini ve YŸzeydeki zengin keramikler arasõnda İlk Tunç ‚ağõÕna ait olanlar bu- Şima Kalesi dâhil šnemli gŸvenlik yapõlarõnõn yõkõlmasõna neden ol- lunmaktadõr. Sonraki zamanlarda da muş, bu kent eski gšrkemli niteliğini giderek kaybetmiştir. PŸrk (Niko- šnemini koruyan yerleşim šzellikle polis) kentinin kšyleşmesine karşõn kuzeydeki Koloneia (Şebinkarahi- Roma DšnemiÕne šzgŸ bir alan oldu- sar) kentinin yõldõzõ parlamaya başlamõştõr. GŸneyden gelen Arap sal- ğu izlenimini vermektedir. Batõsõnda dõrõlarõ Kemah- Başgercenis (Basgoidarize) Ÿzerinden kuzeybatõ Su- yer alan Kurtlutepe ile yerleşim alanõ şehri- Kelkit vadisine uzanõnca, bu yšrede šnemli bir nŸfus azalmasõ arasõndaki yŸkseltiler tahkimata elve- ______20. Strabon, XII/3. 28 (s. 40). rişli mevkilerdir. Ekime uygun arazi- 21. S. M. Ramsay, s. 57. lere sahip Olotodariza'nõn yšrenin 22. Strabon, XII/3. 28 (s. 40). merkez” kentlerinden biri olduğu anla 23. A. Polat- O. Tatar- H. GŸrsoy- V. Karabacak- C. Zabcõ- T. Sançar,1939 Resim 15: Divir Kalesi çevresinde şõlmaktadõr. Erzincan Depremi YŸzey Kõrõğõnõn Ortakšy-Suşehri Segmenti †zerinde Paleosismolo- bulunan ve dibek taşõ olduğu jik Bulgular, Kuzey Anadolu Fay Zonu, Türkiye Jeoloji Bülteni, c. 55, S. 3, Ağustos anlaşõlan unsurlardan biri. 2012, s. 140.

TAHİR ERDOĞAN ŞAHİN

olacaktõr. Bu gelişmeler Ÿzerine PŸrk/Nikopolis Metropoliti Kolone- bakõldõğõnda StrabonÕun ÒSinoriaÓ dediği yerle šrtŸşmektedir. “Sino- iaÕya taşõnmõş, taşõndõğõ eski alanlar onun yetki alanõnda olmuştur.24 Bu ria, BŸyŸk ArmaniaÕnõn sõnõrlarõna yakõndõ. Bu nedenle Theophenes sŸreçte Şebinkarahisar Metropoliti ÒNikopolis- Koloneia MetropolitiÓ iml‰sõnõ Synoria (sõnõr Ÿlkesi) olarak değiştirmiştir. Bšlgede genel ola- unvanõna sahiptir. Zamanla Koloneia adõ kullanõmdan kalkõnca, Kolo- rak Paryadros Dağ silsilesi arasõnda iyi sulanmõş ve ormanlõk yerlerin neia olan Şebinkarahisar ÒNikopolisÓ olarak da anõlmaya başlamõştõr. bulunuşu ve birçok yerlerin derin vadiler ve dik uçurumlarla kaplõ oluşu, bšyle kaleler yapmaya çok elverişlidir. Bu nedenlerle, hazinele- Sinoria/ Seleoberroia: İlk ‚ağ yerleşim alanlarõnõ lokalizasyo- rinin çoğunu yerleştirdiği kaleleri burada yaptõrmõştõr. Ve sonuçta, ger- nunda her zaman gšz šnŸnde tutulacak hususlardan biri, aynõ adla iki çekten Pompeius Ÿlkeyi istil‰ ettiği zaman, Mithridates Pontos Kral- ya da daha fazla yerin olabilmesidir. Tanrõsal olan ya da kişilere izafe- lõğõÕnõn bu en uç kõsõmlarõna kaçmõş ve AkilisenŽÕde (ki) Dasteria yakõ- ten aynõ adla anõlan yerlerin birden fazla olmasõ yanõ sõra konum ben- nõnda olan sulak bir dağõ ele geçirmiş ve kuşatõlõnca, dağlarõ aşarak zerliği de bu konuda šnemli rol oynar. Sinoria da bunlardan biridir. KolkhisÕe ve oradan BosporasÕa kaçmaya zorlanõncaya kadar, burada Bunlardan biri Nikopolis (bugŸnkŸ PŸrk kšyŸ) yakõnõndaki Sinoria olup Strabon dõşõndaki kaynaklarda ÒSeleoberroiaÓ diye anõlõr. Diğeri kalmõştõr. Bu yerin (Dasteria) yakõnõnda KŸçŸk ArmaniaÕda Pompe- Zõmara- Pingan- Honaria kšylerine yakõn olan ve bugŸn Sime kšyŸ ius, Nikopolis adõnda bir kent kurmuştur.Ó olan SinoriaÕdõr. Aşağõda StrabonÕun ifadelerinde gšrŸleceği gibi, Mit- Buna gšre; ylŽneÕli (Midilli adasõ, yani LesposÕun başkenti) tarihçi Theophenes - Synoria , ArmaniaÕnõn yakõnõnda Pontos KrallõğõÕnõn uç bšlge- tarafõndan konumu gšz šnŸne alõnarak bir iml‰ oyunuyla Sinoria den- sindedir, miştir.25 Strabon değişen kelimeyi vermez, Òiml‰ oyunuÓ ifadesiyle bu- - Paryadros Dağ silsilesi (GŸmŸşhane Dağlarõ dâhil gŸney doğu ranõn Seleoberroia olabileceğinin ip ucunu verir. yšnŸnde Kuruçay/İliçÕe kadar uzayan silsile) Ÿzerinde, ormanlõk ve su- Bu yer adõ değişiminin yerin konumuna uygun olarak Òiml‰ oyu- lak bir yerdir, 22 nuna bağlõÓ masum bir girişim olduğunu dŸşŸnmŸyoruz. BŸyŸk Pom- - Akilisene (Erzincan) bšlgesine yakõn DasteriaÕdadõr, peiusÕun yakõn dostu olan TheophenesÕin bir dŸşman tarafõndan (Mith- - Korunaklõ ve kale yapõmõna uygun bir konumdadõr, tidates Eupator) inşa edilen yerleşimin adõnõ Romalõlaştõrma amacõ ta- - Mithridates EupatorÕun batõdan gelen Roma gŸçlerinden kaç- şõdõğõ kanaatindeyiz. masõ ve Kafkaslara varabilmesi için en uygun yol, kuzeydoğudan Kelkit Mithtidates Eupator gŸçlŸ olduğu, yani Ÿlkesini FõratÕa kadar ge- Vadisi ya da paralel gŸzerg‰hõ izlemektir, šyle de yapmõştõr. nişlettiği dšnemde Paryadros Dağ silsilesinin (Kaçkarlardan bugŸnkŸ -Batõ Armania içinde olan Nikopolis (PŸrk kšyŸ) buraya yakõn- İliç yšnŸnde uzayan yŸkseltiler)26 muhtelif yerlerinde yetmiş beş kadar dõr. kale inşa ettirmiştir. Bunlarõn en šnemlileri Hydara, Basgoidariza ve StrabonÕun zikrettiği konum oldukça açõklayõcõdõr. Sšz konusu SinoriaÕdõr.27 veriler bu yerin RefahiyeÕnin kuzey batõsõnda, bugŸn bŸyŸk bir kent ol- Refahiye-Ezbider arasõnda, tahminen Alakilise nahiyesi çevre- duğuna ilişkin izleri barõndõran ‚avuş kšyŸ arazisinde bir mevkidir. sinde bir yerde olan Seleoberroia (Saleberya), tanõmlamasõ açõsõndan Ò‚avuşun …nŸÓ ya da ÒKendirli ŞehriÓ diye sšylenen mevkiinin gŸne- ______yinde ormanlõk ve sulak olmasõyla bilinen Dumanlõ Dağõ bulunmakta- dõr. ‚avuş kšyŸ yakõnõndaki stratejik bir yŸkselti Ÿzerinde ÒToprak 24. W. M. Ramsay, s. 59. KaleÓ vardõr. Tam karşõsõnda ise Hasanlõ HšyŸk yer almaktadõr. ‚avu- 25. Latince Synoria, TŸrkçede ÒsõnõrÓ kelimesine de oldukça yakõndõr. Erzincan- Bayburt yšrelerinde halk sõnõrÕa ÒsinorÓ dediği bilinmektedir. Bu nedenle şun …nŸ ya da Kendirli Şehri olarak sšylenen mevkii de çok sayõda BaybutÕa bağlõ Sinor kšyŸnŸn SynoriaÕyla değil, sonraki zamanlarda TŸrklerin Roma DšnemiÕne ait keramik unsurlar, yapõ izleri ve yapõ taş malzeme- doğrudan ÒSinorÓ dediği bir yerleşim olma ihtimali daha gŸçlŸdŸr. Ayrõca, Bayburt- leri bulunmaktadõr. Bu taş unsurlardan bazõlarõnõn ‚avuş kšyŸ binala- Sinor kšyŸ coğrafyasõ her hangi bir koruyucu kale inşasõ için uygun olmayan dŸzlŸk, rõnda da kullanõldõğõ gšrŸlmektedir. ormansõz ve alçak tepelerden ibarettir. 26. Charles Texier, Küçük Asya, (çev. Ali Suat), İstanbul 1939/40, s. 113. Hasanlõ HšyŸkÕŸn merkez olduğu bu bšlgenin Hayaşa Dš- 27. Strabon, XII/3. 28 (s. 40). nemiÕndeki adõnõn DasteriaÕya yakõn bir isim olarak Dukkamma olmasõ ayrõca dikkate değer. AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39 olacaktõr. Bu gelişmeler Ÿzerine PŸrk/Nikopolis Metropoliti Kolone- bakõldõğõnda StrabonÕun ÒSinoriaÓ dediği yerle šrtŸşmektedir. “Sino- iaÕya taşõnmõş, taşõndõğõ eski alanlar onun yetki alanõnda olmuştur.24 Bu ria, BŸyŸk ArmaniaÕnõn sõnõrlarõna yakõndõ. Bu nedenle Theophenes sŸreçte Şebinkarahisar Metropoliti ÒNikopolis- Koloneia MetropolitiÓ iml‰sõnõ Synoria (sõnõr Ÿlkesi) olarak değiştirmiştir. Bšlgede genel ola- unvanõna sahiptir. Zamanla Koloneia adõ kullanõmdan kalkõnca, Kolo- rak Paryadros Dağ silsilesi arasõnda iyi sulanmõş ve ormanlõk yerlerin neia olan Şebinkarahisar ÒNikopolisÓ olarak da anõlmaya başlamõştõr. bulunuşu ve birçok yerlerin derin vadiler ve dik uçurumlarla kaplõ oluşu, bšyle kaleler yapmaya çok elverişlidir. Bu nedenlerle, hazinele- Sinoria/ Seleoberroia: İlk ‚ağ yerleşim alanlarõnõ lokalizasyo- rinin çoğunu yerleştirdiği kaleleri burada yaptõrmõştõr. Ve sonuçta, ger- nunda her zaman gšz šnŸnde tutulacak hususlardan biri, aynõ adla iki çekten Pompeius Ÿlkeyi istil‰ ettiği zaman, Mithridates Pontos Kral- ya da daha fazla yerin olabilmesidir. Tanrõsal olan ya da kişilere izafe- lõğõÕnõn bu en uç kõsõmlarõna kaçmõş ve AkilisenŽÕde (ki) Dasteria yakõ- ten aynõ adla anõlan yerlerin birden fazla olmasõ yanõ sõra konum ben- nõnda olan sulak bir dağõ ele geçirmiş ve kuşatõlõnca, dağlarõ aşarak zerliği de bu konuda šnemli rol oynar. Sinoria da bunlardan biridir. KolkhisÕe ve oradan BosporasÕa kaçmaya zorlanõncaya kadar, burada Bunlardan biri Nikopolis (bugŸnkŸ PŸrk kšyŸ) yakõnõndaki Sinoria olup Strabon dõşõndaki kaynaklarda ÒSeleoberroiaÓ diye anõlõr. Diğeri kalmõştõr. Bu yerin (Dasteria) yakõnõnda KŸçŸk ArmaniaÕda Pompe- Zõmara- Pingan- Honaria kšylerine yakõn olan ve bugŸn Sime kšyŸ ius, Nikopolis adõnda bir kent kurmuştur.Ó olan SinoriaÕdõr. Aşağõda StrabonÕun ifadelerinde gšrŸleceği gibi, Mit- Buna gšre; ylŽneÕli (Midilli adasõ, yani LesposÕun başkenti) tarihçi Theophenes - Synoria , ArmaniaÕnõn yakõnõnda Pontos KrallõğõÕnõn uç bšlge- tarafõndan konumu gšz šnŸne alõnarak bir iml‰ oyunuyla Sinoria den- sindedir, miştir.25 Strabon değişen kelimeyi vermez, Òiml‰ oyunuÓ ifadesiyle bu- - Paryadros Dağ silsilesi (GŸmŸşhane Dağlarõ dâhil gŸney doğu ranõn Seleoberroia olabileceğinin ip ucunu verir. yšnŸnde Kuruçay/İliçÕe kadar uzayan silsile) Ÿzerinde, ormanlõk ve su- Bu yer adõ değişiminin yerin konumuna uygun olarak Òiml‰ oyu- lak bir yerdir, nuna bağlõÓ masum bir girişim olduğunu dŸşŸnmŸyoruz. BŸyŸk Pom- - Akilisene (Erzincan) bšlgesine yakõn DasteriaÕdadõr, 23 peiusÕun yakõn dostu olan TheophenesÕin bir dŸşman tarafõndan (Mith- - Korunaklõ ve kale yapõmõna uygun bir konumdadõr, tidates Eupator) inşa edilen yerleşimin adõnõ Romalõlaştõrma amacõ ta- - Mithridates EupatorÕun batõdan gelen Roma gŸçlerinden kaç- şõdõğõ kanaatindeyiz. masõ ve Kafkaslara varabilmesi için en uygun yol, kuzeydoğudan Kelkit Mithtidates Eupator gŸçlŸ olduğu, yani Ÿlkesini FõratÕa kadar ge- Vadisi ya da paralel gŸzerg‰hõ izlemektir, šyle de yapmõştõr. nişlettiği dšnemde Paryadros Dağ silsilesinin (Kaçkarlardan bugŸnkŸ -Batõ Armania içinde olan Nikopolis (PŸrk kšyŸ) buraya yakõn- İliç yšnŸnde uzayan yŸkseltiler)26 muhtelif yerlerinde yetmiş beş kadar dõr. kale inşa ettirmiştir. Bunlarõn en šnemlileri Hydara, Basgoidariza ve StrabonÕun zikrettiği konum oldukça açõklayõcõdõr. Sšz konusu SinoriaÕdõr.27 veriler bu yerin RefahiyeÕnin kuzey batõsõnda, bugŸn bŸyŸk bir kent ol- Refahiye-Ezbider arasõnda, tahminen Alakilise nahiyesi çevre- duğuna ilişkin izleri barõndõran ‚avuş kšyŸ arazisinde bir mevkidir. sinde bir yerde olan Seleoberroia (Saleberya), tanõmlamasõ açõsõndan Ò‚avuşun …nŸÓ ya da ÒKendirli ŞehriÓ diye sšylenen mevkiinin gŸne- ______yinde ormanlõk ve sulak olmasõyla bilinen Dumanlõ Dağõ bulunmakta- dõr. ‚avuş kšyŸ yakõnõndaki stratejik bir yŸkselti Ÿzerinde ÒToprak 24. W. M. Ramsay, s. 59. KaleÓ vardõr. Tam karşõsõnda ise Hasanlõ HšyŸk yer almaktadõr. ‚avu- 25. Latince Synoria, TŸrkçede ÒsõnõrÓ kelimesine de oldukça yakõndõr. Erzincan- Bayburt yšrelerinde halk sõnõrÕa ÒsinorÓ dediği bilinmektedir. Bu nedenle şun …nŸ ya da Kendirli Şehri olarak sšylenen mevkii de çok sayõda BaybutÕa bağlõ Sinor kšyŸnŸn SynoriaÕyla değil, sonraki zamanlarda TŸrklerin Roma DšnemiÕne ait keramik unsurlar, yapõ izleri ve yapõ taş malzeme- doğrudan ÒSinorÓ dediği bir yerleşim olma ihtimali daha gŸçlŸdŸr. Ayrõca, Bayburt- leri bulunmaktadõr. Bu taş unsurlardan bazõlarõnõn ‚avuş kšyŸ binala- Sinor kšyŸ coğrafyasõ her hangi bir koruyucu kale inşasõ için uygun olmayan dŸzlŸk, rõnda da kullanõldõğõ gšrŸlmektedir. ormansõz ve alçak tepelerden ibarettir. 26. Charles Texier, Küçük Asya, (çev. Ali Suat), İstanbul 1939/40, s. 113. Hasanlõ HšyŸkÕŸn merkez olduğu bu bšlgenin Hayaşa Dš- 27. Strabon, XII/3. 28 (s. 40). nemiÕndeki adõnõn DasteriaÕya yakõn bir isim olarak Dukkamma olmasõ ayrõca dikkate değer. TAHİR ERDOĞAN ŞAHİN

Resim 19: Karsaga kentinde bulunan kitabe. Ò(DM) Tanrõlara ve Atalara / Sextilius Lon- gius, dšrt sene šmrŸ oldu, burada gšmŸldŸ. M. Sextilius I, Trakya ve SyrõaÕdan gelmiş ala- yõn onbaşõsõ, oğlu için anõt yaptõrdõ.Ó (Erzin- can Müzesi)

Aynõ bšlgeye ait satõhtan toplanabi- lenler arasõnda ancak tek harfleri kala- bilen tabletlerin kõrõk parçalarõ vardõr. Ancak birkaç adet kŸçŸk kŸp, sağlam olarak elimize geçebilmiştir. Bšlgede Roma-Bizans Dšne- miÕne ait bina kalõntõlarõ, yuvarlak topraktan veya taştan yontulmuş sŸ- Resim 17- 18: Karsaga kenti çevresinde bulunan keramik unsurlar. tun altlõklarõ halen gšrŸlmektedir. YŸ- (Mustafa Özdemir’in arşivinden). zeyde bulunanlar haricinde kšylŸler- den alõnan kŸçŸk mermer bir heykel- Lytararizon: Prokopius, Olotoidariza ve SaunariaÕyõ (Sinorya) cik (ebat: 7x 4 cm) ve ihtimal ki, ilaç zikrettiği yerde Lytararizon'dan da bahseder. LytararizonÕun (Alyta- taşõ olarak kullanõlan (sihri şekillerle 24 darizon) Basgoidariza veya yšrede adõ geçen diğer yerleşimalanlarõn- bezeli) madeni bir çanak ve bazõlarõ 28 dan herhangi biriyle aynõ yer olup olmadõğõ meçhul. Bu yeri tespit sağlam keramik unsurlar elde edilebilmiştir edemedik. Strabon'daki Hydara ile alakasõnõn olup olmadõğõnõ bilmiyo- Karsaga, gŸneydoğudaki KummahaÕya (Kamakha/Kemah) batõ- ruz. dan Basguardariza Ÿzerinden SebastiaÕya (Sivas), Sinebra Ÿzerinden Zi-

rinden addedilen Karsaga, daha šnceki yŸzyõllarda vŸcut bulan bir yer- leşme alanõ Ÿzerinde oluşmuştur. Bu yerleşme alanõ, bugŸnkŸ Refahiye ilçesine bağlõ Cengerli kš- yŸnŸn batõsõndaki yeni mahallesinden gŸneyindeki Horopul ‚ayõ'na ka-

dar uzunluğu yaklaşõk 1 kmÕyi bulan bŸyŸk bir arazi Ÿzerinde bulun- maktadõr. Cengerli Kalesi civarlarõnda yapõsõ ve yaşlarõ birbirinden farklõ çok sayõda keramik unsurlar bulunmaktadõr. Bunlarõn bir kõsmõ Roma- Resim 20 : Carsaga kentinin 3km doğu- Doğu Roma/Bizans DšnemiÕne aittir. sunda bulunan ‚amlõca Vadisi (Kelhozan) Bu unsurlar, ne olduklarõ konusunda kesin bir şey belirtemeyece- mevkiinde bulunan toprak ağõrşaklardan biri (Memduh AtasoyÕun arşivinden). ğimiz kadar ufalanmõş objelerin konik veya delikli çšmlek parçalarõdõr. ______28. W. M. Ramsay, s. 57-58. AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

Aynõ bšlgeye ait satõhtan toplanabi- lenler arasõnda ancak tek harfleri kala- bilen tabletlerin kõrõk parçalarõ vardõr. Ancak birkaç adet kŸçŸk kŸp, sağlam olarak elimize geçebilmiştir. Bšlgede Roma-Bizans Dšne- miÕne ait bina kalõntõlarõ, yuvarlak topraktan veya taştan yontulmuş sŸ- Resim 17- 18: Karsaga kenti çevresinde bulunan keramik unsurlar. tun altlõklarõ halen gšrŸlmektedir. YŸ- (Mustafa Özdemir’in arşivinden). zeyde bulunanlar haricinde kšylŸler- den alõnan kŸçŸk mermer bir heykel- Lytararizon: Prokopius, Olotoidariza ve SaunariaÕyõ (Sinorya) cik (ebat: 7x 4 cm) ve ihtimal ki, ilaç zikrettiği yerde Lytararizon'dan da bahseder. LytararizonÕun (Alyta- taşõ olarak kullanõlan (sihri şekillerle darizon) Basgoidariza veya yšrede adõ geçen diğer yerleşimalanlarõn- bezeli) madeni bir çanak ve bazõlarõ 25 28 dan herhangi biriyle aynõ yer olup olmadõğõ meçhul. Bu yeri tespit sağlam keramik unsurlar elde edilebilmiştir edemedik. Strabon'daki Hydara ile alakasõnõn olup olmadõğõnõ bilmiyo- Karsaga, gŸneydoğudaki KummahaÕya (Kamakha/Kemah) batõ- ruz. dan Basguardariza Ÿzerinden SebastiaÕya (Sivas), Sinebra Ÿzerinden Zi-

Karsaga (Carcagis-Carsat): Karsaga, Satala'dan Meliten'e ka- mara ve Malatya'ya giden yollarõn kilit noktasõndaydõ. Buradan kuzey- dar uzanan yol Ÿzerinde, Arauraka'dan sonra gelen yerleşme merkezi- doğu veya gŸneydoğu Ÿzerinden Erzincan'a varõlabiliyordu. dir. Roma devrinin işlek yollarõnda bulunan ve zamanõn šnemli kentlerinden addedilen Karsaga, daha šnceki yŸzyõllarda vŸcut bulan bir yer- leşme alanõ Ÿzerinde oluşmuştur. Bu yerleşme alanõ, bugŸnkŸ Refahiye ilçesine bağlõ Cengerli kš- yŸnŸn batõsõndaki yeni mahallesinden gŸneyindeki Horopul ‚ayõ'na kadar uzunluğu yaklaşõk 1 kmÕyi bulan bŸyŸk bir arazi Ÿzerinde bulun- maktadõr. Cengerli Kalesi civarlarõnda yapõsõ ve yaşlarõ birbirinden farklõ çok sayõda keramik unsurlar bulunmaktadõr. Bunlarõn bir kõsmõ Roma- Resim 20 : Carsaga kentinin 3km doğu- Doğu Roma/Bizans DšnemiÕne aittir. sunda bulunan ‚amlõca Vadisi (Kelhozan) Bu unsurlar, ne olduklarõ konusunda kesin bir şey belirtemeyece- mevkiinde bulunan toprak ağõrşaklardan biri (Memduh AtasoyÕun arşivinden). ğimiz kadar ufalanmõş objelerin konik veya delikli çšmlek parçalarõdõr. ______28. W. M. Ramsay, s. 57-58. TAHİR ERDOĞAN ŞAHİN

KarsagaÕda ve Hõristiyanlõğõn yaşandõğõ Karsaga kentinde (Cen- gerli kšyŸ, Tepetarla mevkiinde) bulunan astrolojik sembollerle dona- tõlõ tabak geleneksel Mithra sembolleri yanõ sõra farklõ unsurlarõyla da oldukça ilginçtir. Resimde gšrŸldŸğŸ gibi Karsaga astrolojik tabağõnda; merkezde biri bŸyŸk ve yanlarõnda Ÿç, kenarda el içinde kavrananla birlikte toplam dšrt adet kŸre bulunmaktadõr. Hurri- Hayaşa mitoloji- sinde ÒullukummiÓ, Hititlerde ÒilluviyankaÓ ve Yunan- Roma dšneminde ÒhydaraÓ diye adlan- dõrõlan su yõlanõ/ejderin iki adet kabartmasõ, biri diğerinden bŸ- yŸk iki adet de fare bulunmakta- dõr. Tabakta astral çizgi zemi- nine ikisi Ÿçerden altõ birinde iki, Ÿstte ise bir olmak Ÿzere dokuz unsurun dokuz gezegen kar- şõlõğõ olduğu kanaatindeyiz. Ta- bak içinde on dšrt paralel daire çizgi, meridyen tarzõ dik inip Resim 21: Karsaga kenti buluntu örnekleri. (Erzincan Müzesi’ne verdiğimiz orta kŸrede birleşen elli dšrt, elli 26 objeler arasõndadõr). altõ çizgi vardõr. Resim 22 : Asrolojik kap. (Nusrettin

Astral tabağõn madeni Şahin’den temin edilmiştir.) Karsaga’da Bulunan Astrolojik Kap: Mithra kültü Hayaşalõ- alaşõmõ ve dškŸm tekniği seri bir lardan Hristiyanlõğa kadar, yaşandõğõ bšlgede o bšlge halklarõ ve ege- Ÿretiminin olabileceğini akla getirmektedir. Yapõmõ MS, XVI. yŸzyõl- menlerince kendi kŸltŸrel nitelikleri doğrultusunda biçimlenmiş bir 29 dan šnceki bir dšneme ait olmalõdõr, çŸnkŸ bu tarihten sonra yšreye inançtõr. Bu inanç içinde astrolojik sembolizmin ayrõ bir šnemi vardõr. MŸslŸman TŸrk topluluklarõnõn yerleştiği Osmanlõ Tapu Tahrirlerinden Antik Çağ yazarlarõ ve gŸnŸmŸz araştõrmacõlarõ, Pers ve Roma bilinmektedir. Bu, Hõristiyanlõğõn hŸkŸm sŸrdŸğŸ dšnemlerde de eski Mitra šğretisinde uzayda yer alan iki yõldõz kŸresi ile yedi gezegen sem- inançlarõn yaşatõldõğõna dair bir kanõt niteliğindedir. bolŸ (yedi kapõlõ merdiven) Ÿzerinde dururlar. Romalõlara ait boğa kur- banõ heykel ve kabartmalarõnda yedi gezegen; boğa, kšpek (canis mi- Anahita BŸstŸ ve Altõn Kanatlõ Dağ Keçisi Heykelciği: nor), yõlan (hydara), kuzgun (corvus), akrepÕtir. Bunlara šldŸrŸlen bo- Gerek Hayaşa- Urartu madeni eşyalarõ gerekse bu Karsaga taba- ğanõn kuyruğunda yer alan buğday başağõ (spika) ile Òyedi kapõlõ mer- 30 ğõnõn yapõmõndaki nitelik, M…, IV. yŸzyõlda Erzincan Anaitis Tapõ- divenÓ olarak sembolize edildiğinde ise en tepede bulunan sekizinci nağõÕnda bulunan (Romalõlar tarafõndan SatalaÕya gštŸrŸlen ve kaçõrõlõp kapõ da ilave olunduğunda 7 + 2= 9 rakamõna da erişilebilir. şimdi British MŸzesiÕnde tutulan) tanrõça bŸstŸ gibi sanat eserlerinin bu ______yšrede Ÿretildiğinin de kanõtõdõr. Arkeolojik buluntularda ve yazõlõ kaynaklarda Erzincan ve çevresinde Hayaşa KrallõğõÕndan BizansÕa kadar 29. G. R. Garthwaite, İran Tarihi, (çev. F. Aytuna), İstanbul 2007, s. 57. 30. Walter Burkert, İlkçağ Gizem Tapõlarõ, (çev. B. S. Şener), Ankara 1999, s. dini-kŸltŸrel çizgi yanõ sõra madeni sanat eserleri konusunda da bšlge- 78, 140, 160; Mircea Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi-1, (çev. A. sel šzgŸnlŸğŸn ve tekniğin niteliği oldukça açõktõr. Berktay), İstanbul 2003, s. 248-249.

AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

KarsagaÕda ve Hõristiyanlõğõn yaşandõğõ Karsaga kentinde (Cen- gerli kšyŸ, Tepetarla mevkiinde) bulunan astrolojik sembollerle dona- tõlõ tabak geleneksel Mithra sembolleri yanõ sõra farklõ unsurlarõyla da oldukça ilginçtir. Resimde gšrŸldŸğŸ gibi Karsaga astrolojik tabağõnda; merkezde biri bŸyŸk ve yanlarõnda Ÿç, kenarda el içinde kavrananla birlikte toplam dšrt adet kŸre bulunmaktadõr. Hurri- Hayaşa mitoloji- sinde ÒullukummiÓ, Hititlerde ÒilluviyankaÓ ve Yunan- Roma dšneminde ÒhydaraÓ diye adlan- dõrõlan su yõlanõ/ejderin iki adet kabartmasõ, biri diğerinden bŸ- yŸk iki adet de fare bulunmakta- dõr. Tabakta astral çizgi zemi- nine ikisi Ÿçerden altõ birinde iki, Ÿstte ise bir olmak Ÿzere dokuz unsurun dokuz gezegen kar- şõlõğõ olduğu kanaatindeyiz. Ta- bak içinde on dšrt paralel daire çizgi, meridyen tarzõ dik inip Resim 21: Karsaga kenti buluntu örnekleri. (Erzincan Müzesi’ne verdiğimiz orta kŸrede birleşen elli dšrt, elli objeler arasõndadõr). 27 altõ çizgi vardõr. Resim 22 : Asrolojik kap. (Nusrettin

TAHİR ERDOĞAN ŞAHİN

Kemah-Tordan kasabasõndaki heykel gŸmŸş bir kaide Ÿzerine sonrasõnda erişilen dŸzeyi gšsteren yerleştirilmiş olup fildişi ve billur malzemeden yapõlan, õşõltõsõ nede- pek çok veri bulunmaktadõr. Erzin- niyle Òak õşõltõ saçan tanrõÓ diye Ÿnlenen tanrõ heykelleri gŸnŸmŸze gel- canÕdan alõnõp SatalaÕya ve oradan memekle birlikte, dšneme yakõn kaynaklar tarafõndan yeterince tasvir kaçõrõlõp British MŸzesiÕne gštŸrŸ- edilmişlerdir.31 len Anahita bŸstŸnden ayrõ olarak SatalaÕya taşõnan bŸst yanõ sõra gŸnŸmŸze gelmeyen diğer veri- yine bu bšlgeden kaçõrõlõp Berlin lerin kaynağõnõn h‰l‰ sağa sola (İran veya Roma gibi) yamanmak isten- Staatliche MŸzesiÕne gštŸrŸlen altõn mesi, bu tŸr envarter konusunda bilindik geleneksel ezberlerden kay- dağ keçisi heykeli de bunlar arasõn- naklanõyor olmalõdõr. dadõr. Erzincan, kuzeyde Karade- niz, Kafkasya, GŸney Asya; gŸ- Synoria: RefahiyeÕnin ku- neyde FilistinÕden Basra Kšr- zeybatõsõnda Nikopolis (PŸrk kšyŸ) feziÕne, batõda EgeÕden doğuda yakõnõnda ve Dasteria bšlgesinde İndusÕa kadar olan alan Ÿzerinde, bulunan SinoriaÕdan ayrõ ikinci Si- uygarlõk tarihinin ilk ve en başta noriaÕdõr. Bu yer Ptolemy'de adõ ge- gelen merkezlerinin buluştuğu çen Saunaria'dõr. Antonine'de ise Si- AshirandÕõn šnemli bir bšlŸmŸnŸ nervas'dõr. Karsaga ya da Araura- teşkil etmektedir. Bu šnem yal- ka'dan Synoria'ya (Saunaria- Siner- nõzca siyasal gelişmelerin etkin- vas-Sinebra) varõlõr ve buradan liği Ÿzerinden değil; bilim, sanat Analiba'ya; oradan da Zimara'ya gi- Resim 24 : Altõn Kanatlõ Dağ Keçisi heykelciği (M…, 400-350). Erzincan'da 28 ve kŸltŸrel akõşlar cephesiyle de dilirdi. Kaynaklarõn verdiği bilgiler, kaçak kazõlarla bulunup BerlinÕde Ana- kendini gšstermektedir. dolu Antik Eserler BšlŸmŸ MŸzesiÕne Bšlgede, AnadoluÕnun tek yšredeki tarihsel veriler ve ad karşõ- gštŸrŸlmŸştŸr. Baal-şamin tapõnağõnõn (Tortan) laştõrmasõ kriterlerine uygun olarak Snoria'nõn bugŸnkŸ Sime kšyŸ olduğu kanaatindeyiz. yanõ sõra en šnde gelen Anahita/ Resim 23 : AnahitaÕnõn bronz bŸstŸ Anaitis tanrõça tapõnağõnõn (Til) (38.1 cm) ve bronz el. (British Museum). Analiba : Synoria'dan sonra buraya gidilirdi. Ptolemy, Peutin- 32 bulunmasõ, yšredeki uzak alan- ger, Antonine ve sair eski yazarlarõn kayõtlarõnda Analiba (Analibla) lar arasõ kŸltŸrel ve din” ilişkilerin merkezi konumunda olduğunu yete- diye anõlmaktadõr. Ptolemy, buranõn Fõrat'õn batõsõnda, KŸçŸk Arma- rince yansõtmaktadõr. Bilim- sanat bŸtŸnlŸğŸ içerisinde ve estetik du- nia'da olduğundan bahseder. Eski yazõlõ kayõt ve somut dokŸmanlarõn yarlõlõk açõsõndan bakõldõğõnda, Hayaşa ve Urartular Dšnemi verileri karşõlaştõrõlmasõ yoluyla edindiği- ______miz kanaat, Analiba'nõn şimdiki

31. Canan Seyfeli, Erken Ermeni Kaynaklarõna Gšre Hõristiyanlõk …ncesi Armudan olduğu yšnŸndedir. Ha- Ermeni Tanrõlar Panteonu, , Ondokuz Mayõs †nv. İlahiyat Fak, Dergisi, 2011, S. yaşa Krallõğõ'nõn gŸneybatõ uç 30, s. 145. bšlgesinin en šnemli yerleşimle- 32. Strabon, The Geography of Strabo, Literally Translated with Notes The rinden biri olduğunu dŸşŸndŸğŸ- First Six Books by H. C. Hamilton, Esq. The Remainder bu W. Falconer, Vol. II, London 1903, XI, 14/16; AgatÕangeğos, PatmutÕivn Hayots, Matenagirk Hayots, II. Hator, V. Dar, AntÕilias Libanan: KatÕoğikosutÕyun Hayots Metzi Tann Kilikioy 2003. Resim 25 : PeutingerÕin tablosunda V/1-3,10-11, 20- 23 ; VI/2-3; XII/2 ; CIX/8-11 ; HÕorenatsi, Hayots PatmutÕivn, Yukarõ Fõrat HavzasõÕndan bir kesit. Matenagirk Hayots, II. Hator, V. Dar, AntÕilias-Libanan: KatÕoğikosutÕyun Hayots Satala, Analiba, Zõmara vs. Metzi Tann Kilikioy, 2003 II/14, 60. AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

Kemah-Tordan kasabasõndaki heykel gŸmŸş bir kaide Ÿzerine sonrasõnda erişilen dŸzeyi gšsteren yerleştirilmiş olup fildişi ve billur malzemeden yapõlan, õşõltõsõ nede- pek çok veri bulunmaktadõr. Erzin- niyle Òak õşõltõ saçan tanrõÓ diye Ÿnlenen tanrõ heykelleri gŸnŸmŸze gel- canÕdan alõnõp SatalaÕya ve oradan memekle birlikte, dšneme yakõn kaynaklar tarafõndan yeterince tasvir kaçõrõlõp British MŸzesiÕne gštŸrŸ- edilmişlerdir.31 len Anahita bŸstŸnden ayrõ olarak SatalaÕya taşõnan bŸst yanõ sõra gŸnŸmŸze gelmeyen diğer veri- yine bu bšlgeden kaçõrõlõp Berlin lerin kaynağõnõn h‰l‰ sağa sola (İran veya Roma gibi) yamanmak isten- Staatliche MŸzesiÕne gštŸrŸlen altõn mesi, bu tŸr envarter konusunda bilindik geleneksel ezberlerden kay- dağ keçisi heykeli de bunlar arasõn- naklanõyor olmalõdõr. dadõr. Erzincan, kuzeyde Karade- niz, Kafkasya, GŸney Asya; gŸ- Synoria: RefahiyeÕnin ku- neyde FilistinÕden Basra Kšr- zeybatõsõnda Nikopolis (PŸrk kšyŸ) feziÕne, batõda EgeÕden doğuda yakõnõnda ve Dasteria bšlgesinde İndusÕa kadar olan alan Ÿzerinde, bulunan SinoriaÕdan ayrõ ikinci Si- uygarlõk tarihinin ilk ve en başta noriaÕdõr. Bu yer Ptolemy'de adõ ge- gelen merkezlerinin buluştuğu çen Saunaria'dõr. Antonine'de ise Si- AshirandÕõn šnemli bir bšlŸmŸnŸ nervas'dõr. Karsaga ya da Araura- teşkil etmektedir. Bu šnem yal- ka'dan Synoria'ya (Saunaria- Siner- nõzca siyasal gelişmelerin etkin- vas-Sinebra) varõlõr ve buradan liği Ÿzerinden değil; bilim, sanat Analiba'ya; oradan da Zimara'ya gi- Resim 24 : Altõn Kanatlõ Dağ Keçisi heykelciği (M…, 400-350). Erzincan'da ve kŸltŸrel akõşlar cephesiyle de dilirdi. 29 Kaynaklarõn verdiği bilgiler, kaçak kazõlarla bulunup BerlinÕde Ana- kendini gšstermektedir. dolu Antik Eserler BšlŸmŸ MŸzesiÕne Bšlgede, AnadoluÕnun tek yšredeki tarihsel veriler ve ad karşõ- gštŸrŸlmŸştŸr. Baal-şamin tapõnağõnõn (Tortan) laştõrmasõ kriterlerine uygun olarak Snoria'nõn bugŸnkŸ Sime kšyŸ olduğu kanaatindeyiz. yanõ sõra en šnde gelen Anahita/ Resim 23 : AnahitaÕnõn bronz bŸstŸ Anaitis tanrõça tapõnağõnõn (Til) (38.1 cm) ve bronz el. (British Museum). Analiba : Synoria'dan sonra buraya gidilirdi. Ptolemy, Peutin- 32 bulunmasõ, yšredeki uzak alan- ger, Antonine ve sair eski yazarlarõn kayõtlarõnda Analiba (Analibla) lar arasõ kŸltŸrel ve din” ilişkilerin merkezi konumunda olduğunu yete- diye anõlmaktadõr. Ptolemy, buranõn Fõrat'õn batõsõnda, KŸçŸk Arma- rince yansõtmaktadõr. Bilim- sanat bŸtŸnlŸğŸ içerisinde ve estetik du- nia'da olduğundan bahseder. Eski yazõlõ kayõt ve somut dokŸmanlarõn yarlõlõk açõsõndan bakõldõğõnda, Hayaşa ve Urartular Dšnemi verileri karşõlaştõrõlmasõ yoluyla edindiği- ______miz kanaat, Analiba'nõn şimdiki

mŸz Armudan'õn Urartu DšnemiÕnde bu krallõğa bağlõ olup olmadõğõnõ Penga: Pahhuwa bölge- bugŸn için bilemiyoruz. sinin merkez kenti. Eğin’in 30 Ancak Hellen-Roma paganist geçiş Ÿzerinden Hayaşa/Paulikien kilometre kuzeybatõsõnda, bu- Hõristiyanlõğõnõn yaşandõğõnõ, daha sonra Doğu Ermeni Kilisesi ege- gŸnkŸ idari dŸzenlemeye gšre menliğine sokulduğunu ileri sŸrebileceğimiz etno-arkeolojik veriler bu- İliç, Divriği ve Eğin ilçeleri- lunmaktadõr. nin birleşim yerindedir. Resim 26: KŸçŸk Armudan'õn (Hydara ?) bu- Jorke Vincet, Fõrat çev- gŸnkŸ konutlarõndan birinde kullanõlan ve bir resi gezilerinde Eğin'den sonra konutun kšşesini oluşturan yõlan figŸrlŸ taşla- Penga'ya (Pingan) gittiğini be- rõn yan ve cepheden gšrŸnŸşŸ. lirtir. Buna gšre, gittiği Pen- Resim 28 : B. Armudan köyü içerisinde Hydara: Pontus kralõ Mithridates bulunan kilise kalõntõsõndan bir kesit. ga'nõn, Eğin’in 30 km kuzey- Eupator zamanõnda Paryadros dağ silsile- batõsõndaki Pingan (Penga) ha- leri Ÿzerinde yapõlan en šnemli Ÿç kaleden rabeleri olduğu açõktõr.34 biri Hydara'dõr. BŸyŸk Armudan'õn (Ana- Kemah’la Pingan, eski adlandõrmayla Kummaha ve Pahhuwa liba) hemen doğusunda KŸçŸk Armu- arasõnda uzanan FõratÕõn gŸneyi boyunca aynõ doğrultuda Munzurlar dan'da bulunan yõlan (hydara) kabartmasõ uzanmaktadõr. MunzurÕun bu kuzey yamaçlarõ ve vadileri İlk ÇağÕõn oldukça kayda değer. Yerleşim alanõ içe- yerleşim, kale ve gizemli bazõ tapõnõm alanlarõyla dikkati çeker. Aynõ risinde, bazõlarõ işlemeli, eski taş bloklar yoğunlukta olmasa bile, õrmağõn sağ, yani kuzeyinde de benzer bulun- h‰l‰ durmaktadõr. ‚ift başlõ ejder, TŸrk tular gšze çarpmaktadõr. Bunlardan Uru (Akça), Vaslõ (Boğaziçi) ve 30 mimari sanatõnda ve Sunguru (Taşbulak) kšyleri vadinin kuzeyinde bulunan šnemli yerle- EğinÕde gšrŸldŸğŸ Ÿzere pek çok etnografik unsurlarda ve kavram şimlerdir. olarak On İki Hayvanlõ takvimde rastlanmaktadõr.33 FõratÕõn solundaki PšstŸ (Eskibağlar), Dedek, Urfat (Murat- Alt mahzen katõndan anlaşõldõğõ kadarõyla, daha šnceki dšnem- boynu) ve Hudu kšyleri, kadim yerleşimlerle ilintilidirler. Kuzeydeki lere ait bir tapõnağõn yõkõlõp Ÿzerine inşa Uru ve Sunguru ile gŸneydeki Urfat kšylerinin adlarõ arasõndaki edilen BŸyŸk Armudan Kilisesi'nin bi- “ur/uru” müşterekliği ilginçtir. nasõnõn yapõ malzemesinin bir bšlŸmŸ- “Uru” ve Uru Köyü: Uru kšyŸ, kadim geçmişe ait adõnõ koru- nŸn de yine K. ArmudanÕõn eski tapõnak- yan nadir yerleşimlerden biridir. Sumercede pek çok kelime ÒurÓla baş- larõna ait olma ihtimali vardõr. Analiba ladõğõ gibi, ÒuruÓ, başta “şehir” olmak üzere çeşitli anlamlarda yaygõn yerleşimine ait veriler šzellikle KŸçŸk olarak kullanõlmõştõr. Akadça karşõlõğõ ÒalumÓdur. UruÕya takõlan diğer Armudan'õn çeşitli konaklarõnda kullanõ- sšzcŸklerden hareketle de çok sayõda sšzcŸk Ÿretilmiştir; uru-sağ= baş- lan malzemelerdir. Bunlar çoğunlukla 35 şehir gibi. Yine ÒUru-ga-ki-naÓ gibi bazõ kişi adlarõ başõnda kullanõla- koyu renk taşlardõr. Sarõ ve açõk renk taş- Resim 27: KŸçŸk Armudan kš- rak, o kişinin şehir için taşõdõğõ anlam vurgulanmõştõr. lar ile bunlar Ÿzerine yapõlan işlemeler yŸndeki bina kšşesinde yer alan çift yõlan kabartmasõndan ayrõntõ. Uru, Hurri ve Hitit dilinde de ÒşehirÓ, ÒyerÓ, ÒŸlkeÓ anlamõnda sonraki dšnemlere ait olduğu izlenimini 36 kullanõlõr. Uru yerleşimi Hayaşa coğrafyasõnda (šrn. İlk Çağ vermektedir. ______34. Jorke Vincet, A Journey in The Valley of the Upper Euphrates, England 33. Can Şahin, TŸrk Sanatõnda ve Anadolu Kervansaraylarõnda Ejder Motifi, 1896, s. 334. Kayseri Sultanhan …rneği, Akra /Kültür, Sanat ve Edebiyat Dergisi, S. 1, İstanbul 35. Nafiz Aydõn, Büyük Sümerce Sözlük, Ankara 2013, s. 756- 758. 2013, s. 211- 234. 36. E. H. Sturtevant, Eti Dili Sözlüğü, (çev.M.B. ‚elebi), İstanbul 1946; s. 213. Ahmet †nal, Hititçe- Türkçe/Türkçe- Hititçe Büyük Sözlük, Ankara 2016, s. 568. AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39 mŸz Armudan'õn Urartu DšnemiÕnde bu krallõğa bağlõ olup olmadõğõnõ Penga: Pahhuwa bölge- bugŸn için bilemiyoruz. sinin merkez kenti. Eğin’in 30 Ancak Hellen-Roma paganist geçiş Ÿzerinden Hayaşa/Paulikien kilometre kuzeybatõsõnda, bu- Hõristiyanlõğõnõn yaşandõğõnõ, daha sonra Doğu Ermeni Kilisesi ege- gŸnkŸ idari dŸzenlemeye gšre menliğine sokulduğunu ileri sŸrebileceğimiz etno-arkeolojik veriler bu- İliç, Divriği ve Eğin ilçeleri- lunmaktadõr. nin birleşim yerindedir. Resim 26: KŸçŸk Armudan'õn (Hydara ?) bu- Jorke Vincet, Fõrat çev- gŸnkŸ konutlarõndan birinde kullanõlan ve bir resi gezilerinde Eğin'den sonra konutun kšşesini oluşturan yõlan figŸrlŸ taşla- Penga'ya (Pingan) gittiğini be- rõn yan ve cepheden gšrŸnŸşŸ. lirtir. Buna gšre, gittiği Pen- Resim 28 : B. Armudan köyü içerisinde Hydara: Pontus kralõ Mithridates bulunan kilise kalõntõsõndan bir kesit. ga'nõn, Eğin’in 30 km kuzey- Eupator zamanõnda Paryadros dağ silsile- batõsõndaki Pingan (Penga) ha- leri Ÿzerinde yapõlan en šnemli Ÿç kaleden rabeleri olduğu açõktõr.34 biri Hydara'dõr. BŸyŸk Armudan'õn (Ana- Kemah’la Pingan, eski adlandõrmayla Kummaha ve Pahhuwa liba) hemen doğusunda KŸçŸk Armu- arasõnda uzanan FõratÕõn gŸneyi boyunca aynõ doğrultuda Munzurlar dan'da bulunan yõlan (hydara) kabartmasõ uzanmaktadõr. MunzurÕun bu kuzey yamaçlarõ ve vadileri İlk ÇağÕõn oldukça kayda değer. Yerleşim alanõ içe- yerleşim, kale ve gizemli bazõ tapõnõm alanlarõyla dikkati çeker. Aynõ risinde, bazõlarõ işlemeli, eski taş bloklar yoğunlukta olmasa bile, õrmağõn sağ, yani kuzeyinde de benzer bulun- h‰l‰ durmaktadõr. ‚ift başlõ ejder, TŸrk tular gšze çarpmaktadõr. Bunlardan Uru (Akça), Vaslõ (Boğaziçi) ve mimari sanatõnda ve Sunguru (Taşbulak) kšyleri vadinin kuzeyinde bulunan šnemli yerle- 31 EğinÕde gšrŸldŸğŸ Ÿzere pek çok etnografik unsurlarda ve kavram şimlerdir. olarak On İki Hayvanlõ takvimde rastlanmaktadõr.33 FõratÕõn solundaki PšstŸ (Eskibağlar), Dedek, Urfat (Murat- Alt mahzen katõndan anlaşõldõğõ kadarõyla, daha šnceki dšnem- boynu) ve Hudu kšyleri, kadim yerleşimlerle ilintilidirler. Kuzeydeki lere ait bir tapõnağõn yõkõlõp Ÿzerine inşa Uru ve Sunguru ile gŸneydeki Urfat kšylerinin adlarõ arasõndaki edilen BŸyŸk Armudan Kilisesi'nin bi- “ur/uru” müşterekliği ilginçtir. nasõnõn yapõ malzemesinin bir bšlŸmŸ- “Uru” ve Uru Köyü: Uru kšyŸ, kadim geçmişe ait adõnõ koru- nŸn de yine K. ArmudanÕõn eski tapõnak- yan nadir yerleşimlerden biridir. Sumercede pek çok kelime ÒurÓla baş- larõna ait olma ihtimali vardõr. Analiba ladõğõ gibi, ÒuruÓ, başta “şehir” olmak üzere çeşitli anlamlarda yaygõn yerleşimine ait veriler šzellikle KŸçŸk olarak kullanõlmõştõr. Akadça karşõlõğõ ÒalumÓdur. UruÕya takõlan diğer Armudan'õn çeşitli konaklarõnda kullanõ- sšzcŸklerden hareketle de çok sayõda sšzcŸk Ÿretilmiştir; uru-sağ= baş- lan malzemelerdir. Bunlar çoğunlukla 35 şehir gibi. Yine ÒUru-ga-ki-naÓ gibi bazõ kişi adlarõ başõnda kullanõla- koyu renk taşlardõr. Sarõ ve açõk renk taş- Resim 27: KŸçŸk Armudan kš- rak, o kişinin şehir için taşõdõğõ anlam vurgulanmõştõr. lar ile bunlar Ÿzerine yapõlan işlemeler yŸndeki bina kšşesinde yer alan çift yõlan kabartmasõndan ayrõntõ. Uru, Hurri ve Hitit dilinde de ÒşehirÓ, ÒyerÓ, ÒŸlkeÓ anlamõnda sonraki dšnemlere ait olduğu izlenimini 36 kullanõlõr. Uru yerleşimi Hayaşa coğrafyasõnda (šrn. İlk Çağ vermektedir. ______34. Jorke Vincet, A Journey in The Valley of the Upper Euphrates, England 33. Can Şahin, TŸrk Sanatõnda ve Anadolu Kervansaraylarõnda Ejder Motifi, 1896, s. 334. Kayseri Sultanhan …rneği, Akra /Kültür, Sanat ve Edebiyat Dergisi, S. 1, İstanbul 35. Nafiz Aydõn, Büyük Sümerce Sözlük, Ankara 2013, s. 756- 758. 2013, s. 211- 234. 36. E. H. Sturtevant, Eti Dili Sözlüğü, (çev.M.B. ‚elebi), İstanbul 1946; s. 213. Ahmet †nal, Hititçe- Türkçe/Türkçe- Hititçe Büyük Sözlük, Ankara 2016, s. 568. TAHİR ERDOĞAN ŞAHİN

kalõntõlarõnõn yer aldõğõ Kemah/ Sunguru kšyŸ, Uru kšyŸ, Urufat kšyŸ, PinganÕõn ise Pahhuwa bšlgesi olarak lokalize edilmesi oldukça İliç/Urik kšyŸ) yer alõr ve kuşkusuz Hayaşalõlar da yine ÒşehirÓ, ÒyerÓ, akla yakõndõr.41 ÒyerleşimÓ, ÒkasabaÓ anlamõnda kullanmõşlardõr. Tevcila (Thencira): Zimara (Zibatra/Zubatra-Zurpata): Zimara, Analiba'dan son- Zimara'dan sonra gŸneye gidilen yol Ÿzerinde, Fõrat sahilinde bu- ra varõlan ve batõdan gelen Divriği (Tephrike) yoluyla birleştiği, bšy- lunan İlk ‚ağ yerleşme alanlarõndandõr. EğinÕin kuzeydoğusundaki lece Malatya'ya inen Ÿç yolun kesişim yerinde; Fõrat kenarõndadõr. İlk yŸkseltiler Ÿzerindedir. Çağ yazarlarõnca zikredilir. Roma DšnemiÕnde olduğu kadar, Doğu Antoninus'un rehberinde Satala- Malatya arasõndaki kentler; Sa- Roma (Bizans) zamanõnda da yerinin niteliğine binaen šnemini koru- tala, Suissa, Arauracos, Carcagis, Sineruas, Analiba, Zimara, Teucila, muş, Bizans-Arap mŸcadelelerinin yapõldõğõ mõntõkalar arasõnda kal- Sabuh, Dascousa, Ciaca, Melitena biçiminde sõralanõr. Adõ geçen Te- ucilaÕnõn (Tevcila/Tevkila, Thencira/ Theukira) Eğin, daha doğrusu mõştõr. VIII. ve IX. yŸzyõllar içerisinde Bizans ve Araplar arasõnda el 42 değiştirmiş, bir ara İmparator Theophilos (829-842) tarafõndan 837'de Eğin çevresinde bir yer olabileceği mŸmkŸn gšrŸlmektedir. Nitekim tahrip edilmiştir. Yine aynõ yŸzyõl içinde tekrar Araplarõn eline geçmiş, Zimara aynõ sšyleyişle bugŸne geldiği gibi, Hititlerde ÒŞamuhaÓ olarak bu kez de İmp. Basileios (I. Basil) tarafõndan yağmalanan yerlerden ol- kayõtlara giren ve yšrede Samuka da denilen yerin Sabuh olduğu (bu- muştur. 930'larda eserini kaleme alan Kudama'ya gšre, Zibetra yine gŸnkŸ Ençiti- Maçkir yšresi) anlaşõlmaktadõr. Zimara ve Sabuh ara- Arap-Bizans sõnõrõ Ÿzerinde, fakat Bizans arazisi içindedir.37 sõnda zikredilen Tevkila da doğal olarak Eğin ve yakõn çevresinde ol- ‚evre yŸzey buluntularõ, Zõmara'nõn aynõ adõ taşõyan kšy yanõ malõdõr. sõra çevreyi de içeren bir alan olduğu sšylenebilir. Arkeolojik veriler Grek ve Roma kaynaklarõnda, belirtilen yerleşimler bu uygar- šzellikle Hinora adlõ yerleşim çevresinde yoğundur. Bu nedenle Hyda- lõklar tarafõndan kurulmuş olmalarõ h‰linde bunu belirttikleri, değilse, kadim yerleşim alanõnõ kendi lisanlarõnca ifade ettikleri bilinmektedir. ra'nõn burasõ olma ihtimalini de gšz šnŸnde tutmak gerekmektedir. 32 Arkeolojik buluntular TevkilaÕnõn İlk ‚ağ gŸvenlikli kale-kentlerinden Pingan Harabeleri, Punkua/Pahhuwa: biri olarak bugŸnkŸ EğinÕin Taşdibi MahallesiÕnin batõsõndaki yŸksek Şamuha ve Arziya kentlerinin geçtiği yerlerde zikredilen Pittiya- mevkide konumlandõğõnõ gšstermektedir. Hitit metinlerinde Tegarama rigaÕnõn yeri konusunda da kesin bir yargõya varõlmamõştõr.38 Şamuha 39 ise bugŸnkŸ GŸrŸnÕle lokalize edilmektedir. Tegarama, Teprike (Div- ile yakõn olduğu, aralarõnda õrmak Ÿzerinden taşõmacõlõk yapõldõğõ dŸ- riği) ve Tevkila arasõndaki benzerlik ilginçtir. M…, II. bine tarihlenebi- şŸnŸldŸğŸnde, bu kentin de Fõrat sahiline yakõn olmasõ gerektiği anla- len TevkilaÕnõn esasta Hatti-Hitit veya Luwi kškenli bir adõ olduğu, şõlmaktadõr. Greklerin bunu Tevcila/Theukira biçiminde telaffuz ettikleri anlaşõl- Şehir adlarõnõn geçtiği bir bayram metninde kurban sunulan Hi- maktadõr. tit kentleri Nenisankuwa, Adunuwa, Apzisna, Sarissa ve Şamuha biçi- Buna gšre; TŸrklerden šnceki yerleşimlerin genelinde yapõldõğõ minde sõralanmõştõr. Bu sõralamada Pittiyariga ile ArziyaÕnõn geçme- gibi kadim olan bu adõn Grek, Roma/Bizans, Ermeni veya TŸrkçe kay- mesi, sšz konusu yerlerin Şamuha ile Divriği- Sivas arasõnda bulunuş- naklarda TevkilaÕnõn ÒEğinÓ olarak değil, TevkilaÕya benzer bir bi- larõ nedeniyledir. Zira, Sarissa SivasÕõn 50 km. kadar gŸneyinde bulu- 40 çimde sšylenmiş olmasõ gerekirdi. …rneğin Teprike= Divriği, Şamuha= nan Kuşaklõ olarak lokalize edilmektedir. Samuka/Sabuh, Dalanda=Darende vb. Ancak, ÒTevkilaÓ ve ÒEğinÓ ara- ______sõnda hiçbir benzerlik olmadõğõ ortadadõr. Bunun en akla yakõn açõkla-

37. Kudama b. CaÕfer, Kitab al Harac, (edt. De Goeje- BGA, VI), Leyde 1889, masõ, TevkilaÕnõn kadim bir yerleşim alanõ olduğu fakat; terk edildiği, s. 195. EğinÕin ise bu eski kale yerleşim alanõyla aynõ yerde değil, çevresinde 38. O.R. Gurney, The Upper Land, matum elitum, Hittite Studies in Hanor of ______Harry- A. Hoffner Jr, (Edt. G. Beckman- R. Beal- G. McMahon), 2003, s.124. 41. J. Garstang, Şamuha and Malatia, JNES I, 1942, s. 459. 39. KUB XXXI 79. 42. W. M. Ramsay, s. 305; Vincent W. Yorke, A Journey in the Valley of the

40. Andreas MŸller-Karpe, “Kuşaklõ- Sarissa/Yukarõ †lkeÕde Bir KŸlt Merke- Upper Euphrates Source,. The Geographical Journal, Vol. 8, No. 5 (Nov., 1896), zi”, Hititler ve Hitit İmparatorluğu, Bonn, 2002, s. 47- 475. s. 453– 472. AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39 kalõntõlarõnõn yer aldõğõ Kemah/ Sunguru kšyŸ, Uru kšyŸ, Urufat kšyŸ, PinganÕõn ise Pahhuwa bšlgesi olarak lokalize edilmesi oldukça İliç/Urik kšyŸ) yer alõr ve kuşkusuz Hayaşalõlar da yine ÒşehirÓ, ÒyerÓ, akla yakõndõr.41 ÒyerleşimÓ, ÒkasabaÓ anlamõnda kullanmõşlardõr. Tevcila (Thencira): Zimara (Zibatra/Zubatra-Zurpata): Zimara, Analiba'dan son- Zimara'dan sonra gŸneye gidilen yol Ÿzerinde, Fõrat sahilinde bu- ra varõlan ve batõdan gelen Divriği (Tephrike) yoluyla birleştiği, bšy- lunan İlk ‚ağ yerleşme alanlarõndandõr. EğinÕin kuzeydoğusundaki lece Malatya'ya inen Ÿç yolun kesişim yerinde; Fõrat kenarõndadõr. İlk yŸkseltiler Ÿzerindedir. Çağ yazarlarõnca zikredilir. Roma DšnemiÕnde olduğu kadar, Doğu Antoninus'un rehberinde Satala- Malatya arasõndaki kentler; Sa- Roma (Bizans) zamanõnda da yerinin niteliğine binaen šnemini koru- tala, Suissa, Arauracos, Carcagis, Sineruas, Analiba, Zimara, Teucila, muş, Bizans-Arap mŸcadelelerinin yapõldõğõ mõntõkalar arasõnda kal- Sabuh, Dascousa, Ciaca, Melitena biçiminde sõralanõr. Adõ geçen Te- ucilaÕnõn (Tevcila/Tevkila, Thencira/ Theukira) Eğin, daha doğrusu mõştõr. VIII. ve IX. yŸzyõllar içerisinde Bizans ve Araplar arasõnda el 42 değiştirmiş, bir ara İmparator Theophilos (829-842) tarafõndan 837'de Eğin çevresinde bir yer olabileceği mŸmkŸn gšrŸlmektedir. Nitekim tahrip edilmiştir. Yine aynõ yŸzyõl içinde tekrar Araplarõn eline geçmiş, Zimara aynõ sšyleyişle bugŸne geldiği gibi, Hititlerde ÒŞamuhaÓ olarak bu kez de İmp. Basileios (I. Basil) tarafõndan yağmalanan yerlerden ol- kayõtlara giren ve yšrede Samuka da denilen yerin Sabuh olduğu (bu- muştur. 930'larda eserini kaleme alan Kudama'ya gšre, Zibetra yine gŸnkŸ Ençiti- Maçkir yšresi) anlaşõlmaktadõr. Zimara ve Sabuh ara- Arap-Bizans sõnõrõ Ÿzerinde, fakat Bizans arazisi içindedir.37 sõnda zikredilen Tevkila da doğal olarak Eğin ve yakõn çevresinde ol- ‚evre yŸzey buluntularõ, Zõmara'nõn aynõ adõ taşõyan kšy yanõ malõdõr. sõra çevreyi de içeren bir alan olduğu sšylenebilir. Arkeolojik veriler Grek ve Roma kaynaklarõnda, belirtilen yerleşimler bu uygar- šzellikle Hinora adlõ yerleşim çevresinde yoğundur. Bu nedenle Hyda- lõklar tarafõndan kurulmuş olmalarõ h‰linde bunu belirttikleri, değilse, kadim yerleşim alanõnõ kendi lisanlarõnca ifade ettikleri bilinmektedir. ra'nõn burasõ olma ihtimalini de gšz šnŸnde tutmak gerekmektedir. Arkeolojik buluntular TevkilaÕnõn İlk ‚ağ gŸvenlikli kale-kentlerinden 33 Pingan Harabeleri, Punkua/Pahhuwa: biri olarak bugŸnkŸ EğinÕin Taşdibi MahallesiÕnin batõsõndaki yŸksek Şamuha ve Arziya kentlerinin geçtiği yerlerde zikredilen Pittiya- mevkide konumlandõğõnõ gšstermektedir. Hitit metinlerinde Tegarama rigaÕnõn yeri konusunda da kesin bir yargõya varõlmamõştõr.38 Şamuha 39 ise bugŸnkŸ GŸrŸnÕle lokalize edilmektedir. Tegarama, Teprike (Div- ile yakõn olduğu, aralarõnda õrmak Ÿzerinden taşõmacõlõk yapõldõğõ dŸ- riği) ve Tevkila arasõndaki benzerlik ilginçtir. M…, II. bine tarihlenebi- şŸnŸldŸğŸnde, bu kentin de Fõrat sahiline yakõn olmasõ gerektiği anla- len TevkilaÕnõn esasta Hatti-Hitit veya Luwi kškenli bir adõ olduğu, şõlmaktadõr. Greklerin bunu Tevcila/Theukira biçiminde telaffuz ettikleri anlaşõl- Şehir adlarõnõn geçtiği bir bayram metninde kurban sunulan Hi- maktadõr. tit kentleri Nenisankuwa, Adunuwa, Apzisna, Sarissa ve Şamuha biçi- Buna gšre; TŸrklerden šnceki yerleşimlerin genelinde yapõldõğõ minde sõralanmõştõr. Bu sõralamada Pittiyariga ile ArziyaÕnõn geçme- gibi kadim olan bu adõn Grek, Roma/Bizans, Ermeni veya TŸrkçe kay- mesi, sšz konusu yerlerin Şamuha ile Divriği- Sivas arasõnda bulunuş- naklarda TevkilaÕnõn ÒEğinÓ olarak değil, TevkilaÕya benzer bir bi- larõ nedeniyledir. Zira, Sarissa SivasÕõn 50 km. kadar gŸneyinde bulu- 40 çimde sšylenmiş olmasõ gerekirdi. …rneğin Teprike= Divriği, Şamuha= nan Kuşaklõ olarak lokalize edilmektedir. Samuka/Sabuh, Dalanda=Darende vb. Ancak, ÒTevkilaÓ ve ÒEğinÓ ara- ______sõnda hiçbir benzerlik olmadõğõ ortadadõr. Bunun en akla yakõn açõkla-

ve sonraki yŸzyõllarda konumlanan bir yerleşim olduğudur. Nitekim, batõsõnda savunma amacõ gšz šnŸnde bulundurularak inşa edilmiş ve “EğinÓ adõna TŸrklerden šnceki hiçbir kayõtta rastlanmaz. Yšrede bu- bugŸn çok az kalõntõlarõ bulunan kale Ÿzerinde durulmaktadõr. ÒBatõdaki lunan en eski kayõt ise Dilli vadisinde yer alan ve Proto-GšktŸrk alfa- dağlõk alan Ÿzerinde yer alan kale konum itibariyle hem vadinin kuzey besiyle yazõlõ olan bir taştõr. Dilli VadisiÕnde bulunan bu TŸrkçe yazõlõ ve gŸneyini kontrol altõnda tutabilme, hem de doğusundaki nehir saye- taş Eğin kasabasõnõn kuruluşundan šnceki bir zamana, MS, VIII- X. sinde rahatça savunma yapõlabilme imkanõna sahiptir.Ó47 Bu alanda yŸzyõllar arasõna tarihlenmektedir.43 kale- kent kuruluşunda KadõgšlŸ su kaynağõnõn da šnemli bir unsur ol- Fõrat Irmağõ, doğuda Munzur ve batõda Sarõçiçek Dağlarõ arasõn- duğu anlaşõlmaktadõr. dan Eğin BoğazõÕna girer. Eğin, vadinin batõ yakasõna kurulmuştur. Zi- Vartenik (Vardenik): Yakuti ve Safiaddin de ÒVartanisÓ diye mara'dan sonra gŸneye gidilen yol Ÿzerinde, Fõrat sahilinde bulunan zikredilir. Sumaysat (Şimşat) civarõnda mŸhim bir kaledir. Şimdiki yerleşme alanlarõndandõr. Eğin kazasõnõn doğusunda Munzur Dağõ'ndaki Vartenik piskoposu ol- Antoninus'un rehberinde malõdõr. Vartenik'in gŸneyinde bulunan Başvartenik ise bu zikredilen adõ geçen TevcilaÕnõn (Thencira/ yer olsa gerektir. Theukira) adlõ yerleşme olabile- ceği tahmin edilmektedir.44 Helen Sabus: Tevcila'dan sonra bu eski yerleşme alanõ gelmekteydi. dilinde boğaz, geçit olan Tev- Samuka harabeleri olarak anõlmaktadõr. Hititler dšneminde kutsal Şa- cilaÕnõn, Satala - Melitene (Ma- muha kentidir. latya) yolu Ÿzerinde, Zimara ile Sabus yerleşmeleri arasõnda Fõrat kenarõnda kurulmuş bir kent olarak geçmesi45 bu gšrŸşŸ destekle- 34 46 Resim 29 : Şamuha kent alanõnõn mektedir. gŸneyinde yer alan kaya kapõ/geçit yolu. Urartu egemenliğinin ba- tõda Kõzõldağ'a, gŸneybatõda Harput yšresine kadar uzadõğõ bilinmektedir. M…, I. binden V. yŸzyõla kadar Eğin ve çevresi yine Şamuha'nõn bir parçasõ olarak Urartu DevletiÕnin gŸneybatõ uç kõsmõnda, merkeze en uzak yerler arasõndadõr. Urartu sonrasõnda Eğin yšresindeki yerleşmeler Akilisen-Daranalis bšlgesinin gŸneyinde, Sophane /Dzop'un (Harput çevresi) kuzeybatõ ucunda bulunmaktadõr. Şimdiki EğinÕin konumlandõğõ alanda İlk ‚ağ'da var olduğuna ilişkin bilgi ve buluntular oldukça sõnõrlõdõr. Ancak miladi ilk yŸzyõllar- dan itibaren šnem kazanan bir kšy, giderek bŸyŸyen bir kasaba olduğu açõktõr. İlk kuruluş yeri olarak, batõda yer alan Taşdibi Mahallesi'nin ______43. Cengiz Saltaoğlu, Anadolu Türk Runik Yazõtlarõ ve Erzincan Kemaliye Dilli Deresi Dil Anõtõ, TŸrk DŸnyasõ Tarih-KŸltŸr Dergisi, S. 299, İstanbul 2011, s. 40. 44. V. Yorke, A.Journey in The Valley of The Upper Euphrates, The Geog- Resim 30, 31, 32 : Eski Şamuha kenti alanõnda (Sosik) raphical Journal, C. 8, s.465Õden nakl. Erdal Karakaş, KemaliyeÕnin Kuruluşu, bulunan kaya mezarlarõ, sarnõç ve yontu mek‰nlar.

Gelişmesi ve Fonksiyonel …zellikleri, Fõrat †niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi/ Fõrat (Fot. Şevket Pamuk) University Journal of Social Science, c. 14, S. 2, s. 19-48, Elazõğ 2004, s. 22. ______45. W. M. Ramsay, s. 305. 46. E. Karakaş, agm, s. 22. 47. E. Karakaş, agm, s. 23. AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39 ve sonraki yŸzyõllarda konumlanan bir yerleşim olduğudur. Nitekim, batõsõnda savunma amacõ gšz šnŸnde bulundurularak inşa edilmiş ve “EğinÓ adõna TŸrklerden šnceki hiçbir kayõtta rastlanmaz. Yšrede bu- bugŸn çok az kalõntõlarõ bulunan kale Ÿzerinde durulmaktadõr. ÒBatõdaki lunan en eski kayõt ise Dilli vadisinde yer alan ve Proto-GšktŸrk alfa- dağlõk alan Ÿzerinde yer alan kale konum itibariyle hem vadinin kuzey besiyle yazõlõ olan bir taştõr. Dilli VadisiÕnde bulunan bu TŸrkçe yazõlõ ve gŸneyini kontrol altõnda tutabilme, hem de doğusundaki nehir saye- taş Eğin kasabasõnõn kuruluşundan šnceki bir zamana, MS, VIII- X. sinde rahatça savunma yapõlabilme imkanõna sahiptir.Ó47 Bu alanda yŸzyõllar arasõna tarihlenmektedir.43 kale- kent kuruluşunda KadõgšlŸ su kaynağõnõn da šnemli bir unsur ol- Fõrat Irmağõ, doğuda Munzur ve batõda Sarõçiçek Dağlarõ arasõn- duğu anlaşõlmaktadõr. dan Eğin BoğazõÕna girer. Eğin, vadinin batõ yakasõna kurulmuştur. Zi- Vartenik (Vardenik): Yakuti ve Safiaddin de ÒVartanisÓ diye mara'dan sonra gŸneye gidilen yol Ÿzerinde, Fõrat sahilinde bulunan zikredilir. Sumaysat (Şimşat) civarõnda mŸhim bir kaledir. Şimdiki yerleşme alanlarõndandõr. Eğin kazasõnõn doğusunda Munzur Dağõ'ndaki Vartenik piskoposu ol- Antoninus'un rehberinde malõdõr. Vartenik'in gŸneyinde bulunan Başvartenik ise bu zikredilen adõ geçen TevcilaÕnõn (Thencira/ yer olsa gerektir. Theukira) adlõ yerleşme olabile- ceği tahmin edilmektedir.44 Helen Sabus: Tevcila'dan sonra bu eski yerleşme alanõ gelmekteydi. dilinde boğaz, geçit olan Tev- Samuka harabeleri olarak anõlmaktadõr. Hititler dšneminde kutsal Şa- cilaÕnõn, Satala - Melitene (Ma- muha kentidir. latya) yolu Ÿzerinde, Zimara ile Sabus yerleşmeleri arasõnda Fõrat kenarõnda kurulmuş bir kent olarak geçmesi45 bu gšrŸşŸ destekle- 46 Resim 29 : Şamuha kent alanõnõn 35 mektedir. gŸneyinde yer alan kaya kapõ/geçit yolu. Urartu egemenliğinin ba- tõda Kõzõldağ'a, gŸneybatõda Harput yšresine kadar uzadõğõ bilinmektedir. M…, I. binden V. yŸzyõla kadar Eğin ve çevresi yine Şamuha'nõn bir parçasõ olarak Urartu DevletiÕnin gŸneybatõ uç kõsmõnda, merkeze en uzak yerler arasõndadõr. Urartu sonrasõnda Eğin yšresindeki yerleşmeler Akilisen-Daranalis bšlgesinin gŸneyinde, Sophane /Dzop'un (Harput çevresi) kuzeybatõ ucunda bulunmaktadõr. Şimdiki EğinÕin konumlandõğõ alanda İlk ‚ağ'da var olduğuna ilişkin bilgi ve buluntular oldukça sõnõrlõdõr. Ancak miladi ilk yŸzyõllar- dan itibaren šnem kazanan bir kšy, giderek bŸyŸyen bir kasaba olduğu açõktõr. İlk kuruluş yeri olarak, batõda yer alan Taşdibi Mahallesi'nin ______43. Cengiz Saltaoğlu, Anadolu Türk Runik Yazõtlarõ ve Erzincan Kemaliye Dilli Deresi Dil Anõtõ, TŸrk DŸnyasõ Tarih-KŸltŸr Dergisi, S. 299, İstanbul 2011, s. 40. 44. V. Yorke, A.Journey in The Valley of The Upper Euphrates, The Geog- Resim 30, 31, 32 : Eski Şamuha kenti alanõnda (Sosik) raphical Journal, C. 8, s.465Õden nakl. Erdal Karakaş, KemaliyeÕnin Kuruluşu, bulunan kaya mezarlarõ, sarnõç ve yontu mek‰nlar.

Hitit kaynaklarõnda Ÿlkenin doğusunda ilişki kurulan alanlar içe- 6esasõnda Şamuha bŸyŸk yerleşi- risinde Kummaha yanõ sõra Şamuha, Aripşa, Dukkamma, Tipiya ve Ura mi kapsamõndadõrlar. Sing kšyŸ gibi yerlerin adõ geçer. Bunlardan Şamuha, šnemli bir yšnetim ve kŸlt gŸneyindeki keramikler M…, II. merkezi olmasõ nedeniyle Hitit belgelerinde sõklõkla zikredilir. Şa- bine aittir. Eski ŞamuhaÕnõn ko- muha'nõn neresi olduğu konusunda farklõ yorumlar olmakla birlikte, bu runmasõ ve savunma kaleleri ay- kentin Malatya-Elazõğ-Fõrat vadisi arasõnda kalan topraklar içinde ol- nõ yšredeki dağ yŸkseltileri Ÿze- duğu uygun gšrŸlmŸştŸr.48 Şamuha'nõn merkez olduğu bu alan Kum- rinde inşa edilmiş Kalecik Kale- maha'nõn gŸneyindeki Fõrat vadisi olarak tanõmlanmõştõr.49 Buna gšre si ve diğer gšzetleme unsurlarõ- Eğin çevresinin M…, XV- XIV. yŸzyõllarda Şamuha'ya bağlõ olduğu ve dõr. Birçok yerleşim alanõ gibi bu alanõn kuzey ucunda yer aldõğõ sšylenilebilir. MiranÕda kaçak kazõlar yapõlmõş,

Resim 33 : Eski Şamuha kenti alanõnda bu- bilim adamlarõmõzdan Prof. Dr. Ençiti Kalesi: Samuka ile aynõ bšlge içerisinde, 1600 rakõm Ÿze- lunan Sosik MağarasõÕnõn duvar yŸzeyi ka- Ali Demirsoy ve uzman Yusuf rinde h‰l‰ kalõntõlarõ durmaktadõr. Kale içerisinde iki adet su sarnõcõ bu- bartmalarõndan bir kesit. Durmuş 18.05.2009 tarihinde il- lunmaktadõr. ‚ivi yazõlõ belgelerden hareketle Şamuha kenti surlarõnõn gili mercilere yazõlõ olarak yšre- 1800 m. uzunluğunda ve orta bŸyŸklŸkte bir kent olmasõ tahmini 50 nin korunmasõ talebinde bulunmuşlardõr. šnemli šlçŸde doğru gšrŸnmektedir. Hititlerdeki İştar ÒkoruyucuÓ sõfatõ ile Sumer kškenli Òsevgi ve Samuka Harabeleri: Şamuha, din” ve tarihi açõdan bŸyŸk aşkÓ tanrõçasõ İnannaÕdan ayrõlõr.51 Hurrilerin ÒŞauşgaÓ adõnõ verdikleri šneme sahiptir. Urartular DšnemiÕnde, eteğinde yer aldõğõ yŸkseltinin İştar da yine bu toplum aracõlõğõyla Hitit kŸltŸne d‰hil edilmiştir. Bu yamacõnda tahkimli bir kale- kent inşa edilmiştir. Hitit kŸlt merkezi koruyucu ve sert mizaçlõ/savaşçõ tanrõnõn, tasvirlerde kanatlarõ ve silah- olan Samuka, Roma ve sonraki sŸreçlerde de šnemini korumuştur. 36 larõ olan İştarÕõn teşmil edildiği kutsal kent ŞamuhaÕdõr. Hitit tabletle- Anadolu kasabalardan biri olan Ençiti, gŸnŸmŸze kadar gelen kilisesi rinde Ò Şamuha şehrinin İştarõÓ yanõ sõra ÒŞamuha şehrinin Savaş Tan- ve sair Ÿniteleriyle dini-toplumsal šzelliğini uzun sŸre devam ettirmiş- rõsõÓ olarak zikredilir.52 tir. Şirzi Köyü Kalesi: EğinÕin 4 km. kuzeydoğusundaki Şirzi kšyŸ Ençiti Harabeleri: EğinÕe bağlõ Aşutka kšyŸ arazisinde İlk ‚ağ arazisi içerisinde çevreye hakim kayalõk Ÿzerinde inşa edilen İlk ‚ağ yerleşme alanlarõndandõr. Sonraki yŸzyõllarda savunulmasõnõn kolay- kalelerinden biridir. lõğõ için kale inşa olunmuştur. Daskausa: Kuzeyindeki Sabus (Saba)'dan Daskousa gelinirr ki, Miran Yerleşim Alanõ, Kalecik Kalesi ve Şamuha: ‚at (Sing) daha sonra Kiaka'ya varõlõp, oradan da Malatya'ya gidilirdi.53 Fõrat sa- kšyŸ, Eğin-Aşutka’ya bağlõ, ilçe merkezinin 20 km. gŸneyindedir. Mi- hilinin batõsõnda olan bu yerin karşõsõnda Penga bulunuyordu. Ptolemy, ran ‚ayõ'nõn aktõğõ, kayalõk yamaçlõ iki dağ arasõndaki vadide, bir ya- bu kenti hem Fõrat sahillerinde ve KŸçŸk ArmaniaÕda (Dagousa biçi- maca kurulmuş olan kšy alanõ, Eski Miran kentinin de bulunduğu mev- miyle) hem de Melitene bšlgesinde kaydeder. 54 PtolemiÕnin bu çelişik kiidir. Aynõ alanda bulunan Ençiti, Maşkir ve Sing kšyleri, esasõnda gibi duran ifadeleri iki ayrõ Daskousa olabileceği konusunda yorumlara ______55 neden olmuştur. DaskousaÕnõn Roma-Bizans savunma hatlarõ Ÿze- 48. M. Pehlivan, Hayaşa, Erzurum 1991, s.34. rinde ve aynõ zamanda bazõ imparatorlar dšneminde kararg‰h merkezi 49. M. Pehlivan, age, s. 34. Belirtilen diğer yerlerin ( Aripşa, Dukkamma, olduğunda her hangi bir kuşku yoktur. Tõpiya, Ura) lokalizasyonu için bak. Tahir Erdoğan Şahin, Hayaşa Bölgesi Tarihi- I, ______s. 167 vd.50. R. Lebrun, ÒŞamuha Foyer Religeux d L’emrire HittiteÓ, Lauvain- La

Neuve, 1976, s. 13.Õden nkl. T. Yiğit, agm, s. 278.; Sedat Alp, Anatolia I, 1956, s. 77. 53. W. M. Ramsay, s.56, 305. 51. M. Darga, Eski AnadoluÕda Kadõn, İstanbul 1984, s. 49. 54. W. M. Ramsay, s. 305 52. GŸngšr Karauğuz, Boğazkšy ve Ugarit ‚ivi Yazõlõ Belgelerine gšre Hitit 55. E. Karakaş, agm, s. 23-24. Devletinin Antlaşma Metinleri, Konya 2002, s. 89,90 ve birçok yerde.

AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

Resim 33 : Eski Şamuha kenti alanõnda bu- bilim adamlarõmõzdan Prof. Dr. Ençiti Kalesi: Samuka ile aynõ bšlge içerisinde, 1600 rakõm Ÿze- lunan Sosik MağarasõÕnõn duvar yŸzeyi ka- Ali Demirsoy ve uzman Yusuf rinde h‰l‰ kalõntõlarõ durmaktadõr. Kale içerisinde iki adet su sarnõcõ bu- bartmalarõndan bir kesit. Durmuş 18.05.2009 tarihinde il- lunmaktadõr. ‚ivi yazõlõ belgelerden hareketle Şamuha kenti surlarõnõn gili mercilere yazõlõ olarak yšre- 1800 m. uzunluğunda ve orta bŸyŸklŸkte bir kent olmasõ tahmini 50 nin korunmasõ talebinde bulunmuşlardõr. šnemli šlçŸde doğru gšrŸnmektedir. Hititlerdeki İştar ÒkoruyucuÓ sõfatõ ile Sumer kškenli Òsevgi ve Samuka Harabeleri: Şamuha, din” ve tarihi açõdan bŸyŸk aşkÓ tanrõçasõ İnannaÕdan ayrõlõr.51 Hurrilerin ÒŞauşgaÓ adõnõ verdikleri šneme sahiptir. Urartular DšnemiÕnde, eteğinde yer aldõğõ yŸkseltinin İştar da yine bu toplum aracõlõğõyla Hitit kŸltŸne d‰hil edilmiştir. Bu yamacõnda tahkimli bir kale- kent inşa edilmiştir. Hitit kŸlt merkezi koruyucu ve sert mizaçlõ/savaşçõ tanrõnõn, tasvirlerde kanatlarõ ve silah- olan Samuka, Roma ve sonraki sŸreçlerde de šnemini korumuştur. larõ olan İştarÕõn teşmil edildiği kutsal kent ŞamuhaÕdõr. Hitit tabletle- Anadolu kasabalardan biri olan Ençiti, gŸnŸmŸze kadar gelen kilisesi 37 rinde Ò Şamuha şehrinin İştarõÓ yanõ sõra ÒŞamuha şehrinin Savaş Tan- ve sair Ÿniteleriyle dini-toplumsal šzelliğini uzun sŸre devam ettirmiş- rõsõÓ olarak zikredilir.52 tir. Şirzi Köyü Kalesi: EğinÕin 4 km. kuzeydoğusundaki Şirzi kšyŸ Ençiti Harabeleri: EğinÕe bağlõ Aşutka kšyŸ arazisinde İlk ‚ağ arazisi içerisinde çevreye hakim kayalõk Ÿzerinde inşa edilen İlk ‚ağ yerleşme alanlarõndandõr. Sonraki yŸzyõllarda savunulmasõnõn kolay- kalelerinden biridir. lõğõ için kale inşa olunmuştur. Daskausa: Kuzeyindeki Sabus (Saba)'dan Daskousa gelinirr ki, Miran Yerleşim Alanõ, Kalecik Kalesi ve Şamuha: ‚at (Sing) daha sonra Kiaka'ya varõlõp, oradan da Malatya'ya gidilirdi.53 Fõrat sa- kšyŸ, Eğin-Aşutka’ya bağlõ, ilçe merkezinin 20 km. gŸneyindedir. Mi- hilinin batõsõnda olan bu yerin karşõsõnda Penga bulunuyordu. Ptolemy, ran ‚ayõ'nõn aktõğõ, kayalõk yamaçlõ iki dağ arasõndaki vadide, bir ya- bu kenti hem Fõrat sahillerinde ve KŸçŸk ArmaniaÕda (Dagousa biçi- maca kurulmuş olan kšy alanõ, Eski Miran kentinin de bulunduğu mev- miyle) hem de Melitene bšlgesinde kaydeder. 54 PtolemiÕnin bu çelişik kiidir. Aynõ alanda bulunan Ençiti, Maşkir ve Sing kšyleri, esasõnda gibi duran ifadeleri iki ayrõ Daskousa olabileceği konusunda yorumlara ______55 neden olmuştur. DaskousaÕnõn Roma-Bizans savunma hatlarõ Ÿze- 48. M. Pehlivan, Hayaşa, Erzurum 1991, s.34. rinde ve aynõ zamanda bazõ imparatorlar dšneminde kararg‰h merkezi 49. M. Pehlivan, age, s. 34. Belirtilen diğer yerlerin ( Aripşa, Dukkamma, olduğunda her hangi bir kuşku yoktur. Tõpiya, Ura) lokalizasyonu için bak. Tahir Erdoğan Şahin, Hayaşa Bölgesi Tarihi- I, ______s. 167 vd.50. R. Lebrun, ÒŞamuha Foyer Religeux d L’emrire HittiteÓ, Lauvain- La

TAHİR ERDOĞAN ŞAHİN

KAYNAKÇA Polat, A.- Tatar, O. – Gürsoy, H. – V.Karabacak – Zabcõ, C. - Sançar,T.; 1939 Alp, Sedat; Anatolia I, 1956. Erzincan Depremi YŸzey Kõrõğõnõn Ortakšy-Suşehri Segmenti †zerinde Paleosismolo- Aydõn, Nafiz; Büyük Sümerce Sözlük, Ankara 2013. jik Bulgular, Kuzey Anadolu Fay Zonu, Türkiye Jeoloji Bülteni, C. 55, S. 3, Ağustos Bayram, Yavuz – Erdemir, Avni; Amasya Bibliyografyasõ Denemesi, I. 2012. Amasya Araştõrmalarõ (2.Kitap), 13-15 Haziran 2007, Amasya Valiliği Yayõnlarõ, Ramsay, S. W.;Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasõ, ( çev. M. Pektaş), İstanbul Amasya 2007. 1961. Burkert,Walter; İlkçağ Gizem Tapõlarõ, (çev. B. S. Şener), Ankara 1999. Saltaoğlu, Cengiz; Anadolu TŸrk Runik Yazõtlarõ ve Erzincan Kemaliye Dilli Cumont F. – Cumont E.; Voyage dÕexploration archŽologique dans le Pont et Deresi Dil Anõtõ, TŸrk DŸnyasõ Tarih-Kültür Dergisi, S. 299, İstanbul 2011. la Petite ArmŽnie, Studia Pontica/II. Bruxelles 1910. Seyfeli, Canan; Erken Ermeni Kaynaklarõna Gšre Hõristiyanlõk …ncesi Ermeni Darga, M. ; Eski AnadoluÕda Kadõn, İstanbul 1984. Tanrõlar Panteonu, , Ondokuz Mayõs †nv. İlahiyat Fak, Dergisi, Samsun 2011. Eliade, Mircea; Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi-1, (çev. A. Berktay), Strabon, Geographika/ Antik Anadolu Coğrafyasõ, (çev. Adnan Pekman), İs- İstanbul 2003. tanbul 2000; Strabon, The Geography of Strabo, Literally Translated with Notes The Garstang, J. ; Şamuha and Malatia, JNES I, 1942. First Six Books by H. C. Hamilton, Esq. The Remainder bu W. Falconer, Vol. II, Lon- Garthwaite, G. R. İran Tarihi, (çev. F. Aytuna), İstanbul 2007. don 1903, XI. Goetze , A; Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New Haven Sturtevant, E. H.; Eti Dili Sözlüğü, (çev. M.B. ‚elebi), İstanbul 1946. 1940; ÒAnatolia From Shuppiluliuma to the Egyptian War of Muvattalish”, History of Şahin, Can; TŸrk Sanatõnda ve Anadolu Kervansaraylarõnda Ejder Motifi, The Middle East and The Aegean Region c.1380-1000 B.C., CAH 2.2- chp XXI, Kayseri Sultanhan …rneği, Akra /KŸltŸr, Sanat ve Edebiyat Dergisi, S. 1, İstanbul Cambridge University Press 1975. 2013. Guidoboni, E. – Traina, A. - Traina, G; Catalogue of Ancient Earthquakes in Şahin, Tahir Erdoğan; Hayaşa Bölgesi Tarihi-I,II, Ankara 2014. the Medditerranean Area up to the 10th Century. INGV, Roma, 1994. Texier, Charles; Küçük Asya-3, (çev. Ali Suat), İstanbul 1939/40. Gurney, O. R.; The Upper Land, matum elitum, Hittite Studies in Hanor of Uzunoğlu, HŸseyin; AnadoluÕda Roma Lejyonlarõ, Eski Çağ Yazõlarõ- 2, İs- Harry- A. Hoffner Jr, (Edt. G. Beckman- R. Beal- G. Mc Mahon), 2003. tanbul 2012. Hirschfeld Realoncyclopaedie der Classischen Altertumswissenschaft, †nal, Ahmet; Hititçe- Türkçe/Türkçe- Hititçe Büyük Sözlük, Ankara 2016. Paul-Wissova. Aravene madd. †reten, HŸseyin; Amasya MŸzesiÕnde Sergilenen İki Buluntu Işõğõnda Roma 38 Honigmann, Erns; Bizans Devletinin Doğu Sõnõrõ, (çev. F. Işõltan), İstanbul DšnemiÕnde Amaseia: Neyi Biliyoruz? Neyi Bilmiyoruz?, Karadeniz Araştõrmalarõ, 1970. GŸz 2012, S. 35. Karakaş, Erdal; KemaliyeÕnin Kuruluşu, Gelişmesi ve Fonksiyonel …zellikleri, Vincet, Jorke;A Journey in The Valley of the Upper Euphrates, England Fõrat †niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi/ Fõrat University Journal of Social Science, 1896. C. 14, Sayõ: 2, Elazõğ 2004. Yarlõgaş, Oğuz; Legio XV. ApollinarisÕin DoğuÕdaki Gorevleri ve SatalaÕya Karauğuz, GŸngšr; Boğazköy ve Ugarit ‚ivi Yazõlõ Belgelerine gšre Hitit Konuşlandõrõldõğõ Tarih †zerine, Eskiçağ Yazõlarõ- 10, İstanbul, 2016. Devletinin Antlaşma Metinleri, Konya 2002, Yõldõrõm, ErcŸment; Roma İmparatorluğuÕnun Doğu Sõnõrõnõ Korumak İçin Kaya, Mehmet Ali; Roma Lejyonerleri ve Anadolu, Tarih Araştõrmalarõ - Fõrat Nehri Boyunca Kurulan Lejyonlar, Anadolu †niversitesi Sosyal Bilimler XXII/36 (2005. Dergisi, Cilt/Vol.: 13 – S. 4. KBo IV. 28 (= CTH 88): Keilschrifttexte aus Boğazköi 36,Berlin 1992. Yüce, A. ; Amasya MŸzesi, Amasya, 2004. KUB: Keilschrifturkunden aus Boğazkši, Berlin 1921- 1991. Kudama b. CaÕfer, Kitab al Harac, (edt. De Goeje- BGA, VI), Leyde 1889. Martin, J. Saint; Memoire sur I'Armenie , Paris, 1818. Mitford, Tymoti B. ; Cappadocia and Armenia Minor: Historical Settings of the Limes, ANRW- II. 7.2, Berlin-New York 1980, 1169-1228; - The Inscrõptõons Of Satala (Armenõa Mõnor), aus: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 115, Bonn1997. Murat, Leyla; Hitit Tarihi-Coğrafyasõnda Hakmiš ve İštahara †lkelerinin Ko- numu, Tarih Araştõrmalarõ Dergisi, S.44, Ankara 2008. MŸller-Karpe, Andreas; “Kuşaklõ- Sarissa/Yukarõ †lkeÕde Bir KŸlt MerkeziÓ, Hititler ve Hitit İmparatorluğu, Bonn, 2002. Ostrogorsky, Georg; Bizans Devleti Tarihi, (çev. F. Işõltan), Ankara 1991. …zdemir, Mustafa; Refahiye Tarihi, İstanbul 2007. Pehlivan, M. ; Hayaşa, Erzurum 1991.

AKRA KÜLTÜR SANAT VE EDEBİYAT DERGİSİ 2018 (S.15) c.6 / s.11-39

KAYNAKÇA Polat, A.- Tatar, O. – Gürsoy, H. – V.Karabacak – Zabcõ, C. - Sançar,T.; 1939 Alp, Sedat; Anatolia I, 1956. Erzincan Depremi YŸzey Kõrõğõnõn Ortakšy-Suşehri Segmenti †zerinde Paleosismolo- Aydõn, Nafiz; Büyük Sümerce Sözlük, Ankara 2013. jik Bulgular, Kuzey Anadolu Fay Zonu, Türkiye Jeoloji Bülteni, C. 55, S. 3, Ağustos Bayram, Yavuz – Erdemir, Avni; Amasya Bibliyografyasõ Denemesi, I. 2012. Amasya Araştõrmalarõ (2.Kitap), 13-15 Haziran 2007, Amasya Valiliği Yayõnlarõ, Ramsay, S. W.;Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasõ, ( çev. M. Pektaş), İstanbul Amasya 2007. 1961. Burkert,Walter; İlkçağ Gizem Tapõlarõ, (çev. B. S. Şener), Ankara 1999. Saltaoğlu, Cengiz; Anadolu TŸrk Runik Yazõtlarõ ve Erzincan Kemaliye Dilli Cumont F. – Cumont E.; Voyage dÕexploration archŽologique dans le Pont et Deresi Dil Anõtõ, TŸrk DŸnyasõ Tarih-Kültür Dergisi, S. 299, İstanbul 2011. la Petite ArmŽnie, Studia Pontica/II. Bruxelles 1910. Seyfeli, Canan; Erken Ermeni Kaynaklarõna Gšre Hõristiyanlõk …ncesi Ermeni Darga, M. ; Eski AnadoluÕda Kadõn, İstanbul 1984. Tanrõlar Panteonu, , Ondokuz Mayõs †nv. İlahiyat Fak, Dergisi, Samsun 2011. Eliade, Mircea; Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi-1, (çev. A. Berktay), Strabon, Geographika/ Antik Anadolu Coğrafyasõ, (çev. Adnan Pekman), İs- İstanbul 2003. tanbul 2000; Strabon, The Geography of Strabo, Literally Translated with Notes The Garstang, J. ; Şamuha and Malatia, JNES I, 1942. First Six Books by H. C. Hamilton, Esq. The Remainder bu W. Falconer, Vol. II, Lon- Garthwaite, G. R. İran Tarihi, (çev. F. Aytuna), İstanbul 2007. don 1903, XI. Goetze , A; Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New Haven Sturtevant, E. H.; Eti Dili Sözlüğü, (çev. M.B. ‚elebi), İstanbul 1946. 1940; ÒAnatolia From Shuppiluliuma to the Egyptian War of Muvattalish”, History of Şahin, Can; TŸrk Sanatõnda ve Anadolu Kervansaraylarõnda Ejder Motifi, The Middle East and The Aegean Region c.1380-1000 B.C., CAH 2.2- chp XXI, Kayseri Sultanhan …rneği, Akra /KŸltŸr, Sanat ve Edebiyat Dergisi, S. 1, İstanbul Cambridge University Press 1975. 2013. Guidoboni, E. – Traina, A. - Traina, G; Catalogue of Ancient Earthquakes in Şahin, Tahir Erdoğan; Hayaşa Bölgesi Tarihi-I,II, Ankara 2014. the Medditerranean Area up to the 10th Century. INGV, Roma, 1994. Texier, Charles; Küçük Asya-3, (çev. Ali Suat), İstanbul 1939/40. Gurney, O. R.; The Upper Land, matum elitum, Hittite Studies in Hanor of Uzunoğlu, HŸseyin; AnadoluÕda Roma Lejyonlarõ, Eski Çağ Yazõlarõ- 2, İs- Harry- A. Hoffner Jr, (Edt. G. Beckman- R. Beal- G. Mc Mahon), 2003. tanbul 2012. Hirschfeld Realoncyclopaedie der Classischen Altertumswissenschaft, †nal, Ahmet; Hititçe- Türkçe/Türkçe- Hititçe Büyük Sözlük, Ankara 2016. Paul-Wissova. Aravene madd. †reten, HŸseyin; Amasya MŸzesiÕnde Sergilenen İki Buluntu Işõğõnda Roma Honigmann, Erns; Bizans Devletinin Doğu Sõnõrõ, (çev. F. Işõltan), İstanbul DšnemiÕnde Amaseia: Neyi Biliyoruz? Neyi Bilmiyoruz?, Karadeniz Araştõrmalarõ, 39 1970. GŸz 2012, S. 35. Karakaş, Erdal; KemaliyeÕnin Kuruluşu, Gelişmesi ve Fonksiyonel …zellikleri, Vincet, Jorke;A Journey in The Valley of the Upper Euphrates, England Fõrat †niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi/ Fõrat University Journal of Social Science, 1896. C. 14, Sayõ: 2, Elazõğ 2004. Yarlõgaş, Oğuz; Legio XV. ApollinarisÕin DoğuÕdaki Gorevleri ve SatalaÕya Karauğuz, GŸngšr; Boğazköy ve Ugarit ‚ivi Yazõlõ Belgelerine gšre Hitit Konuşlandõrõldõğõ Tarih †zerine, Eskiçağ Yazõlarõ- 10, İstanbul, 2016. Devletinin Antlaşma Metinleri, Konya 2002, Yõldõrõm, ErcŸment; Roma İmparatorluğuÕnun Doğu Sõnõrõnõ Korumak İçin Kaya, Mehmet Ali; Roma Lejyonerleri ve Anadolu, Tarih Araştõrmalarõ - Fõrat Nehri Boyunca Kurulan Lejyonlar, Anadolu †niversitesi Sosyal Bilimler XXII/36 (2005. Dergisi, Cilt/Vol.: 13 – S. 4. KBo IV. 28 (= CTH 88): Keilschrifttexte aus Boğazköi 36,Berlin 1992. Yüce, A. ; Amasya MŸzesi, Amasya, 2004. KUB: Keilschrifturkunden aus Boğazkši, Berlin 1921- 1991. Kudama b. CaÕfer, Kitab al Harac, (edt. De Goeje- BGA, VI), Leyde 1889. Martin, J. Saint; Memoire sur I'Armenie , Paris, 1818. Mitford, Tymoti B. ; Cappadocia and Armenia Minor: Historical Settings of the Limes, ANRW- II. 7.2, Berlin-New York 1980, 1169-1228; - The Inscrõptõons Of Satala (Armenõa Mõnor), aus: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 115, Bonn1997. Murat, Leyla; Hitit Tarihi-Coğrafyasõnda Hakmiš ve İštahara †lkelerinin Ko- numu, Tarih Araştõrmalarõ Dergisi, S.44, Ankara 2008. MŸller-Karpe, Andreas; “Kuşaklõ- Sarissa/Yukarõ †lkeÕde Bir KŸlt MerkeziÓ, Hititler ve Hitit İmparatorluğu, Bonn, 2002. Ostrogorsky, Georg; Bizans Devleti Tarihi, (çev. F. Işõltan), Ankara 1991. …zdemir, Mustafa; Refahiye Tarihi, İstanbul 2007. Pehlivan, M. ; Hayaşa, Erzurum 1991.