Aanleg van twee rotondes in en Wehe den Hoorn (gemeente )

Een Archeologisch Bureauonderzoek

Libau, 8 mei 2015 – rapport 15-103

Administratieve gegevens provincie: gemeente: De Marne plaatsen: Leens en Wehe den Hoorn toponiem: Breekweg/N361 Warfhuisterweg/N361 bevoegd gezag: gemeente De Marne opdrachtgever: Provincie Groningen centrumcoördinaten: Leens 220.655/597.840 Wehe den Hoorn 224.124/597.059 onderzoeksmeldingsnummer: Leens 66615 Wehe den Hoorn 66617 kaartblad: 7A beheer documentatie: Libau, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gemeente De Marne en E-depot uitvoerder: Libau auteur M. de Jong MA autorisatie drs. J. Molema telefoon: 050-3126545 fax: 050-3123362 e-mail: [email protected]

Libau, 8 mei 2015 – rapport 15-103

Aanleg van twee rotondes in Leens en Wehe den Hoorn, gemeente De Marne

Een Archeologisch Bureauonderzoek

Planvoornemen In opdracht van de provincie Groningen, vertegenwoordigd door dhr. M. Braaksma, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd ten behoeve van de aanleg van twee rotondes in de N361: één op de kruising met de Breekweg te Leens en één op de kruising met de Warfhuisterweg te Wehe den Hoorn (zie figuur 1). Het gebied waar de ingrepen worden beoogd, wordt in dit bureauonderzoek verder aangeduid als plangebied west (Leens) en plangebied oost (Wehe den Hoorn).

Figuur 1: Topografische kaart van Leens en Wehe den Hoorn (opentopo.nl) waarin de locatie van de twee plangebieden is aangegeven met zwarte cirkels. In de inzetten links- en rechtsboven zijn respectievelijk de ligging van de beoogde rotondes te Leens en Wehe den Hoorn op een luchtfoto aangegeven met een rode omlijning.

Landschappelijke en aardkundige informatie De plangebieden liggen in de streek Hunsingo. Hunsingo is een zeer oud landsdeel of gauw (go) en is vernoemd naar de rivier de Hunze die hier tot in de late middeleeuwen in noordelijke richting in zee uitliep. Het landschap van Hunsingo bestaat uit langwerpige kwelderwallen waarop in parallelle rijen wierdendorpen zijn aangelegd. Het gebied is verkaveld in onregelmatige blokvormige percelen. De wierdedorpen Leens en Wehe liggen op een oost- westlopende kwelderwal die rond 700 n C. ontstaan is. Wehe is in de 20 ste eeuw samengegroeid met Den Hoorn.

Op de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen is de kwelderwal van Leens en Wehe den Hoorn aangegeven als een kwelder- of oeverwalachtige vlakte (code Mv9). Plangebied west ligt op de overgang van de kwelderflank (code Mv8) naar de kwelderwal en plangebied oost ligt geheel op de kwelderwal. In de omgeving van de plangebieden komen veel wierden voor, het merendeel ervan ligt op de hogere delen van het landschap, zoals kwelderwallen. Ten oosten van Wehe den Hoorn ligt een verlande zeeboezemvlakte. Dit is de voormalige zeeboezem van de rivier de Hunze. De geomorfologische kaart geeft hetzelfde beeld van het plangebied en omgeving (Alterra, geraadpleegd via Archis). Op de bodemkaart is aangegeven dat plangebied west binnen bebouwd gebied ligt (bijlage Bodemkaart). Gelet op de omgeving liggen hier kalkarme poldervaaggronden bestaande uit lichte zavel (Mn15C). In plangebied oost bestaat de bodem eveneens uit kalkarme poldervaaggronden (Mn15C).

Libau, 8 mei 2015 – rapport 15-103 1 Op het Actueel Hoogtebestand Nederland is de hogere ligging van met name de wierden maar ook de dorpskernen (op de kwelderwallen) goed te zien (zie figuur 2). Beide plangebieden liggen buiten de dorpswierden van Leens en Wehe. In de omgeving van Leens en Wehe den Hoorn bevinden zich tamelijk veel kruinige (bolle) percelen. Deze percelen zijn iets bol aangelegd en in de loop der tijd nog boller geworden door het naar het midden toe ploegen van de grond (Brood et al., 1999). De bolle vorm zorgde voor een vlotte afvoer van overtollig water.

Figuur 2: Hoogteverschillen in en rondom het plangebied (www.ahn.nl). De plangebieden zijn aangegeven met zwarte pijlen.

Archeologie en historische geografie Binnen de plangebieden liggen geen terreinen die zijn geregistreerd op de Archeologische Monumentenkaart (AMK), noch zijn uit de plangebieden archeologische waarnemingen bekend (althans geen waarnemingen geregistreerd in de database Archis). Binnen een straal van 500 m rondom plangebied west liggen de wierden De Houw (AMK-terrein 5196) en Leens (AMK-terrein 6247) uit de vroege middeleeuwen, een laatmiddeleeuwse huiswierde (AMK-terrein 6267) en een mogelijk borgterrein (Onstaborg) te Leens uit de nieuwe tijd (AMK-terrein 6251). Ook nabij plangebied west vondsten uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd aangetroffen (waarnemingen 415617 & 435464). Binnen een straal van 500 m rondom plangebied oost ligt de oude kern van Den Hoorn uit de late middeleeuwen (AMK-terrein 15196).

In de wijdere omgeving van beide plangebieden bevinden zich twee wierden uit de ijzertijd (AMK-terreinen 5402 & 5403), de vroegmiddeleeuwse wierde Wehe waar ook vondsten uit de ijzertijd zouden zijn aangetroffen (AMK- terrein 6249), de twee zogenaamde Tuinsterwierden te Leens uit de vroege middeleeuwen (AMK-terreinen 5394 & 5395), twintig middeleeuwse (huis)wierden (AMK-terreinen 5385, 5386, 5388- 5393, 5396, 5397, 5399, 5401, 5421-5423, 6265, 6317, 6320, 6321& 6329), één middeleeuwse wierde waarop in de late middeleeuwen het klooster Nijenklooster werd gesticht (AMK-terreinen 5384 & 5420), vier borgen (AMK-terreinen 5400, 5404, 14962) waaronder de middeleeuwse borg Verhildersum te Leens (AMK-terrein 6272) en de laatmiddeleeuwse kern van Zuurdijk (AMK-terrein 15264).

Op de beleidskaart van de gemeente De Marne (RAAP, 2008) is te zien dat ter plaatse van beide plangebied een hoge verwachting op het aantreffen van archeologische resten geldt (zie figuur 3).

Op de kadastrale minuut uit 1829 (gemeente Leens, secties A1 en D1) is te zien dat zowel de Breekweg te Leens als de Warfhuisterweg te Wehe den Hoorn destijds al aanwezig waren (zie bijlage Kadastrale minuut). De aan deze wegen grenzende percelen waren in gebruik als bouwland en weiland. Op de topografische militaire kaarten

Libau, 8 mei 2015 – rapport 15-103 2 uit 1854 en 1864 is de situatie in de twee plangebieden nog gelijk aan die in 1829 (WatWasWaar). In 1909 zijn de wegen aangegeven als verharde weg, zo blijkt uit de Bonnekaart (bijlage Bonnekaart). Op de topografische kaart uit 1932 is het tracé van de huidige N361 ter hoogte van zowel Leens als Wehe den Hoorn aangegeven. Toen reed hier de trein tussen en , de zogenaamde Marnelijn. De spoorlijn werd in 1922 geopend en in 1942 opgeheven en opgebroken. Het spoortracé is hergebruikt voor de aanleg van de N361 in de jaren ’60 van de 20 ste eeuw.

Figuur 3: Uitsnede van archeologische beleidskaart van de gemeente De Marne (RAAP, 2008). De plangebieden zijn aangegeven met pijlen.

Overweging en advies Plangebied oost ligt op een kwelderwal die in de vroege middeleeuwen bewoond geraakt is, plangebied west is gedeeltelijk hierop gelegen. In de plangebieden bestaat kans op het aantreffen van archeologische resten die samenhangen met de bewoning in de nederzettingen op de kwelderwal. Door de aanleg en het opbreken van de Marnelijn is de bovengrond in de plangebieden deels verstoord. Ook de latere aanleg van de N361 heeft bodemverstoring tot gevolg gehad. In beide plangebieden is de kans op het aantreffen van intacte archeologische resten daardoor klein. Derhalve kunnen de werkzaamheden zonder voorbehoud van archeologie worden uitgevoerd.

Mochten tijdens de werkzaamheden onverhoopt toch archeologische resten (sporen of vondsten) worden aangetroffen, dan geldt krachtens de Monumentenwet (1988) een meldingsplicht. Archeologische resten dienen zo spoedig mogelijk gemeld te worden bij de gemeente De Marne en bij Libau. Libau kan vervolgens zorg dragen voor de benodigde melding bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Bijlagen: - Fysische geografische kaart; - Bodemkaart; - Kaart archeologie; - Kadastrale minuut; - Bonnekaart.

Libau, 8 mei 2015 – rapport 15-103 3 Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten

Actueel Hoogtebestand Nederland (www.ahn.nl).

Archeologische Monumentenkaart (AMK).

ARCHIS, Archeologisch Informatiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi (red.), 1999. Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-Projekt Uitgevers, Groningen.

Cultuurhistorische Waardenkaart Groningen. Provincie Groningen 2004.

Grote Historische Atlas van Nederland, 1: 50000. Deel 2: Noord-Nederland 1851 – 1855 . Wolters-Noordhoff Atlasproducties, 1990. Groningen.

Grote Historische topografische Atlas Groningen ± 1900 – 1930 , schaal 1: 25000. Uitgeverij Nieuwland, 2006. Tilburg.

HISGIS, Historisch Geografisch Informatiesysteem (www.hisgis.nl).

Luchtfoto’s Google Maps (maps.google.nl), Bing Maps (www.bing.com/maps) en PDOK.

Schroor, M., 1996. De atlas der Provincielanden van Groningen (1722-1736). REGIO-PRojekt Uitgevers/Gemeentearchief Groningen.

Schroor, M. 1997. De atlas der Stadslanden van Groningen (1724-1729). REGIO-PRojekt Uitgevers/Rijksarchief Groningen.

Schroor, M & J. Meijering, 2007. Golden Raand, Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers, Assen.

Snijders, F.L., 1985. Fysische geografie in de provincie Groningen . Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen.

Stiboka, 1985. Bodemkaart van Nederland, schaal 1: 50.000 . Stiboka, Wageningen (Toelichting gepubliceerd in 1986; kaartopname door A.E. Clingeborg et al.).

Versfelt, H.J. & M. Schroor, 2005. De atlas van Huguenin; militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, 1819-1829. Heveskes Uitgevers/Drentse Historische Vereniging, Groningen/Veendam.

WatWasWaar, minuutplans uit het begin van de negentiende eeuw en overige historische kaarten (www.watwaswaar.nl).

Libau, 8 mei 2015 – rapport 15-103 4 Archeologische periodes paleolithicum tot 8800 v.Chr. paleolithicum vroeg tot 300000 C14 paleolithicum midden 300000 - 35000 C14 paleolithicum laat 35000 C14 - 8800 v.Chr. paleolithicum laat A 35000 - 18000 C14 paleolithicum laat B 18000 C14 - 8800 v.Chr. mesolithicum 8800 - 4900 v.Chr. mesolithicum vroeg 8800 - 7100 v.Chr. mesolithicum midden 7100 - 6450 v.Chr. mesolithicum laat 6450 - 4900 v.Chr. neolithicum 5300 - 2000 v.Chr. neolithicum vroeg 5300 - 4200 v.Chr. neolithicum vroeg A 5300 - 4900 v.Chr. neolithicum vroeg B 4900 - 4200 v.Chr. neolithicum midden 4200 - 2850 v.Chr. neolithicum midden A 4200 - 3400 v.Chr. neolithicum midden B 3400 - 2850 v.Chr. neolithicum laat 2850 - 2000 v.Chr. neolithicum laat A 2850 - 2450 v.Chr. neolithicum laat B 2450 - 2000 v.Chr. bronstijd 2000 - 800 v.Chr. bronstijd vroeg 2000 - 1800 v.Chr. bronstijd midden 1800 - 1100 v.Chr. bronstijd midden A 1800 - 1500 v.Chr. bronstijd midden B 1500 - 1100 v.Chr. bronstijd laat 1100 - 800 v.Chr. ijzertijd 800 - 12 v.Chr. ijzertijd vroeg 800 - 500 v.Chr. ijzertijd midden 500 - 250 v.Chr. ijzertijd laat 250 - 12 v.Chr.

Romeinse tijd 12 v.Chr. - 450 n.Chr. Romeinse tijd vroeg 12 v.Chr. - 70 n.Chr. Romeinse tijd vroeg A 12 v.Chr. - 25 n.Chr. Romeinse tijd vroeg B 25 - 70 n.Chr. Romeinse tijd midden 70 - 270 n.Chr. Romeinse tijd midden A 70 - 150 n.Chr. Romeinse tijd midden B 150 - 270 n.Chr. Romeinse tijd laat 270 - 450 n.Chr. Romeinse tijd laat A 270 - 350 n.Chr. Romeinse tijd laat B 350 - 450 n.Chr. middeleeuwen 450 - 1500 n.Chr. middeleeuwen vroeg 450 - 1050 n.Chr. middeleeuwen vroeg A 450 - 525 n.Chr. middeleeuwen vroeg B 525 - 725 n.Chr. middeleeuwen vroeg C 725 - 900 n.Chr. middeleeuwen vroeg D 900 - 1050 n.Chr. middeleeuwen laat 1050 - 1500 n.Chr. middeleeuwen laat A 1050 - 1250 n.Chr. middeleeuwen laat B 1250 - 1500 n.Chr. nieuwe tijd 1500 - heden nieuwe tijd A 1500 - 1650 n.Chr. nieuwe tijd B 1650 - 1850 n.Chr. nieuwe tijd C 1850 - heden

Libau, 8 mei 2015 – rapport 15-103 5                            Bodemkaart Leens en Wehe den Hoorn 04-05-2015 Libau 225019 / 599719 Mn15C

Mn15C Mn15C Legenda |f PLAATSNAMEN Mn15C HUIZEN Mn15C TOP10 ((c)TDN) Mn15C BODEM ((c)Alterra) Associaties Brikgronden Bebouwing Dijk, bovenlandstrook Mn15C Dikke eerdgronden Mn15C Mn15C Fluviatiele afz ouder pleistoceen Groeve, gegraven, mijnstort Mn15C Kalksteenverweringsgronden |f TERP Mn25C Oude rivierkleigronden Wehe-Den-Hoorn Overige oude kleigronden |f TERP Leens Ondiepe keileemgronden |h BEBOUW |f TERP Mn15C |f TERP Leemgronden Zeekleigronden Mariene afz ouder pleistoceen Niet-gerijpte minerale gronden Mn15C Oude bewoningsplaatsen gMn15C Rivierkleigronden Mn25C Mn25C Kalkh lutumarme gronden Mn15C Mn15C Veengronden |c OPHOOG Moerige gronden gMn15C Water, moeras Mn25C Mn15C Podzolgronden Kalkloze zandgronden

Mn85C Kalkhoudende zandgronden

Mn25C |f TERP

Mn25C

Warfhuizen|f TERP

Mn25C

Mn25C Zuurdijk 0 1 km gMn83C

|f TERP Mn15C |f TERP gMn85C N Archis2

219787 / 594487 Kaart archeologie Leens en Wehe den Hoorn 04-05-2015 Libau 224692 / 599712

Legenda 5384 5420 PLAATSNAMEN

HUIZEN 6321 5388 63205390 6265 5391 542153925422 5389 VONDSTMELDINGEN 5423 5393 WAARNEMINGEN 6329 MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde 437922 6267 5400 zeer hoge arch waarde, beschermd TOP10 ((c)TDN) bebouwd gebied doorgaande wegen bos 5399 14926 6272 bouwland 5394 weiland Wehe-Den-Hoorn6249 5196 435464Leens415617 boomgaard/kwekerij 439653 434797 heide 238507 444816 6247 400330 5395 440863 zand 6251 423923 5396 5397 15196 begraafplaats 444794 water overig bodemgebruik

6317

5401

4424995402 444115 Warfhuizen 0 1 km

5403 N 5385 Archis2 Zuurdijk 375815404 5386 15264

219931 / 594950 Kadastrale minuut Leens en Wehe den Hoorn De plangebieden zijn aangegeven met zwarte kaders en iets vergroot in een inzet opgenomen

Bonnekaart uit 1909 met een projectie van de huidige topografie: plangebied rotondes Leens en Wehe den Hoorn De ligging van de plangebieden is aangegeven met pijlen