is bodembewust

CONVENANT OVAM, UMICORE, NYRSTAR, VLAAMSE OVERHEID 2017 Tussentijds verslag tien jaar na de ondertekening 1 2 Samenvatting

In april 2004 ondertekenden de OVAM, Umicore en de Vlaamse overheid een convenant over bodem- en grondwatersaneringen op vier verontreinigde bedrijfsterreinen én in hun ruime omgeving. Intussen zijn al heel wat onderzoeken en saneringen opgestart of zelfs volledig uitgevoerd. Dit document schetst de achtergrond van het project en geeft een stand van zaken voor de verschillende saneringszones.

3 4 Inhoud

1 / OVER HET CONVENANT______7 4/ UMICORE ‘OVERIGE OMGEVING’______69 1.1 Wie zijn de OVAM, Umicore en Nyrstar?______9 Natuur______72 1.2 Waar komt de verontreiniging vandaan?______9 Wonen en recreatie______74 1.3 Convenant als gezamenlijke oplossing______10 Landbouw______76 1.4 Andere projecten rond aanpak zware metalen Industrie______78 in de Kempen______11 Grondwater______80 Waterbodem______82 2 / OVERZICHT VAN DE PROJECTZONES______13 Fabrieksterreinen en nabije omgeving______14 De ruimere omgeving______18

3 / GEDETAILLEERDE PROJECTFICHES______21 Umicore Hoboken______22 Umicore Olen______34 Nyrstar Balen (voormalig Umicore)______42 Nyrstar Overpelt (voormalig Umicore)______50

5 6 Over het convenant

De Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) en de bedrijven Umicore en Nyrstar hebben een overeenkomst gesloten om de bodemverontreiniging bij vier fabrieksterreinen aan te pakken. Die verontreiniging kan zich via de bodem of het grondwater verspreiden1 over een heel ecosysteem, en een negatieve invloed uitoefenen op mensen, planten en dieren. De OVAM en Umicore sloten een tweede overeenkomst om ook de ruime omgeving rond de fabrieksterreinen te saneren.

7 8 1 WIE ZIJN DE OVAM, UMICORE EN 2 WAAR KOMT DE VERONTREINIGING NYRSTAR? VANDAAN? • De OVAM spant zich dagelijks in voor een kwaliteitsvol VERONTREINIGING OP EN ROND en efficiënt beheer van afvalstoffen, materialen en UMICORE-VESTIGINGEN bodems. Het is ecologisch en economisch van enorm Als moderne onderneming investeren Umicore en Nyrstar belang om daar duurzaam mee om te springen. De in schone technologieën om een duurzame toekomst te OVAM heeft zich zes doelen gesteld: de afvalberg verzekeren. In de 19de eeuw, toen de voorgangers van de verkleinen, afval recycleren, afval milieuvriendelijk Umicore­fabrieken opgericht werden, was er weinig aan- verwerken, meewerken aan de omslag naar een kring- dacht voor de mogelijke negatieve gevolgen van industri- loopeconomie, verontreinigde gronden saneren en ële activiteiten voor mens en milieu. De fabrieken startten nieuwe bodemverontreinigingen voorkomen. hun activiteiten in 1887 (Hoboken), 1888 (Overpelt), 1889 • Umicore is een Belgisch bedrijf dat zich specialiseert (Balen) en 1912 (Olen). Emissies van productieproces- in het vervaardigen en het recycleren van materialen sen kwamen toen vaak ongecontroleerd in de lucht of gebaseerd op non-ferrometalen. Voorbeelden zijn zink, het grond- of oppervlaktewater terecht. Ook sprongen cadmium, lood, koper, kobalt en edele metalen zoals fabrieken onvoorzichtig om met hun afvalstoffen. Op en goud, zilver en platina. Met industriële installaties op nabij de Vlaamse fabrieksterreinen van Umicore en zijn alle continenten en wereldwijd bijna 14.600 werknemers voorgangers ontstond ernstige bodemverontreiniging, is Umicore vandaag de dag een toonaangevende vooral door non-ferrometalen en via: internationale onderneming. Het bedrijf kent een • emissies uit schouwen en lozingspunten; geschiedenis van meer dan 200 jaar, die voor een groot • onzorgvuldige omgang met grondstoffen; deel verweven is met de geschiedenis van België: van • lekken in de productieprocessen; de Vieille-Montagne­ in het drielandenpunt Moresnet, of • het gebruik van afvalstoffen als zinkassen en Katanga in de voormalige kolonie Congo, tot de fabrieks­ loodslakken om fabrieksterreinen op te hogen of in de terreinen van Hoboken en Olen. omgeving ervan wegen en opritten aan te leggen. • Nyrstar is een globale multimetaalonderneming, met In de Kempen zorgde het vlakke, weinig beboste land- een leiderspositie op de zink- en loodmarkt. Het bedrijf schap en de zure, zandige ondergrond voor een versprei- ontstond in 2007 toen Umicore zijn zinkraffinage onder- ding van de bodemverontreiniging over een aanzienlijke bracht in een afzonderlijke en zelfstandige bedrijfstak, oppervlakte, met mogelijke negatieve gevolgen voor de en samenvoegde met het Australische Zinnifex. De buurtbewoners en omliggende natuur. vestigingen van Nyrstar in Balen en Overpelt vormen één grote zinksmelter en stellen samen bijna 600 mensen tewerk. In 2013 produceerde Nyrstar 250.000 ton zink- metaal voor onder andere gebruik in de gezondheids- sector, de bouw of de auto-industrie.

BODEMWETGEVING In het verleden raakten heel wat gronden in Vlaanderen Op 27 oktober 2006 zag een nieuw wettelijk kader voor verontreinigd bij industriële activiteiten. Die verontreiniging bodemsanering en bodembescherming in het Vlaamse kan zich via de bodem of het grondwater verspreiden over Gewest het licht: het Bodemdecreet. Dat werd in december een heel ecosysteem, en mensen, planten en dieren nega- 2007 gevolgd door het vernieuwde VLAREBO, het Vlaams tief beïnvloeden. Daarom schreef Vlaanderen in 1995 het Reglement rond Bodemsanering en Bodembescherming. Bodemsaneringsdecreet uit. Samen vervangen ze, sinds 1 juni 2008, de vroegere regelge- ving, het ‘Bodemsaneringsdecreet’, en bouwen ze verder op Een jaar later werden de uitvoeringsbesluiten gebundeld dezelfde krachtlijnen. Alleen het deel over bodembescher- in het Vlaams Reglement voor Bodemsanering. VLAREBO ming is nieuw. Het Bodemdecreet bestaat uit twee belang- creëerde een juridisch kader om de bodemproblematiek in rijke onderdelen: het curatieve luik gaat over bodemsanering het Vlaamse Gewest aan te pakken. Het moet voorkomen en bouwt verder op de principes van de vorige regelingen; dat nieuwe bodemverontreinigingen plaatsvinden terwijl het preventieve luik over bodembescherming vormt veeleer er oplossingen geboden worden voor de sanering van een kader met instrumenten voor een goed beschermings- historisch vervuilde gronden. Vooral de invoering van het beleid. verplichte bodemattest bij elke verkoop en overdracht van een stuk grond helpt de OVAM de toestand van de Vlaamse bodem in kaart te brengen en aan te pakken.

9 3 CONVENANT ALS GEZAMENLIJKE OPLOSSING

EERSTE RAAMOVEREENKOMST OVAM-UNION • Onderzoek en sanering van de ‘overige omgeving’. MINIÈRE De OVAM en Umicore staken beide 15 miljoen euro in Eind vorige eeuw werkte Union Minière – zoals Umicore een speciaal fonds. Met dat geld worden de onder- toen heette – aan een ambitieus industrieel plan. Dat zoeken en de saneringen in een straal van 9 kilometer moest van het bedrijf een moderne, internationale en rond de fabrieksterreinen betaald. Die afbakening toekomstgerichte onderneming maken. Het plan omvatte wordt in de overeenkomst omschreven als ‘overige ook de bodemsanering van vier Umicore-fabrieks­ omgeving’, maar in deze publicatie ook als de ruimere terreinen die in het verleden verontreinigd raakten: de omgeving. Dit saneringsprogramma loopt over tien terreinen gelegen in Olen, Hoboken, Balen en Overpelt. jaar. Wegens de omvang van de verontreinigingen sloot Union • Overlegcomité. De OVAM en Umicore richtten samen Minière in 1997 een raamovereenkomst met de OVAM om een overlegcomité op. Dat bespreekt knelpunten de bodemsaneringen vrijwillig en als één project aan te en brengt regelmatig verslag uit aan het kabinet pakken. Te vage bepalingen in de tekst en uiteenlopende Leefmilieu. interpretaties over de reikwijdte van de saneringsplicht leidden echter tot vertragingen, en zelfs tot beroepspro- • Stopzetting beroepsprocedures. Umicore beëindigt cedures bij de Raad van State. In 2002 kozen de partners zijn beroepsprocedures bij de Raad van State. voor een tweesporenbeleid. De beroepsprocedures liepen In Olen is ook sprake van radioactieve verontreiniging, voort, maar de onderhandelingen tussen het herdoopte door de verwerking van radium voor medische toepas- Umicore, de OVAM en het kabinet Leefmilieu werden singen. Die sanering hoort niet bij het convenant. Het hervat.­ beheer van radioactief afval is immers een federale bevoegdheid. TWEEDE RAAMOVEREENKOMST In april 2004 resulteerden de onderhandelingen in een DERDE OVEREENKOMST EN NYRSTAR tweede overeenkomst, Addendum I, met de volgende In 2006 bracht Umicore de zinkraffinage onder in een krachtlijnen: afzonderlijke en zelfstandige bedrijfstak. Zo ontstond in • Sanering van de fabrieksterreinen en de ‘nabije 2007 Nyrstar. Met een derde overeenkomst, Addendum II, omgeving’. Umicore is verantwoordelijk voor de werden de saneringsplichten voor de fabrieksterreinen en sanering van zijn historisch verontreinigde fabrieks­ de nabije omgeving van Balen en Overpelt overgedragen terreinen in Hoboken, Olen, Balen en Overpelt. Ook aan Nyrstar. Inhoudelijk veranderde er niets aan de sane- de sanering van enkele aanpalende woonwijken zijn ringsplannen. De kosten voor de sanering van de ‘overige volledig voor rekening van Umicore. Het gaat om omgeving’ – hierna ook ruime omgeving genoemd – in Moretusburg en Hertogvelden (Hoboken), Balen-Wezel Balen en Overpelt vallen dus nog steeds binnen het geza- (Balen) en Overpelt-Cité (Overpelt). Die gebieden menlijke fonds van Umicore en de OVAM. worden omschreven als ‘nabije omgeving’. Umicore trok 62 miljoen euro uit voor de saneringen van deze VERLENGING VAN OVEREENKOMST IN APRIL tweede overeenkomst, die vijftien jaar loopt. 2014 In april 2014 werd het convenant voor de ruime omgeving met vijf jaar verlengd door de ondertekening van een vierde overeenkomst, Addendum III. De bedrijfsterreinen en de omgeving van de voormalige arseenfabriek van de Metallurgie Hoboken-Overpelt in Bocholt werden toege- voegd aan het oorspronkelijke Addendum I.

10 4 ANDERE PROJECTEN ROND AANPAK ZWARE METALEN IN DE KEMPEN

Om de bodemverontreiniging met zware metalen in de Kempen krachtdadig aan te pakken en risico’s voor de bevolking te voorkomen, werden de voorbije jaren nog andere initiatieven opgezet. Naast de bodemonderzoeken en -saneringen van de overeenkomst tussen de OVAM, Umicore en Nyrstar waren er het Vlaams Actieplan Cad- mium en het Europese Interreg-project BeNeKempen.

ACTIEPLAN CADMIUM In 2006 lanceerde de toenmalige Vlaamse minister van Leefmilieu het Actieplan Cadmium. Dat gebeurde nadat een wetenschappelijke publicatie suggereerde dat in de Kempen een relatie bestond tussen de blootstelling aan cadmium en de ontwikkeling van longkanker. Het Actieplan bracht de problemen in de Noorderkempen, maar ook op andere plaatsen in Vlaanderen in kaart en reikte 42 heel diverse acties aan. Intensievere controles bij bedrijven bijvoorbeeld, of nagaan of begroeiing op braakliggende terreinen de stofopwaai kan verminderen. Bepaalde acties passen ook in de overeenkomst tussen de OVAM en Umicore. Sommige maatregelen van het Actieplan werden zelfs gedeeltelijk of volledig uitgevoerd met het gezamenlijke fonds: de biomonitoring in de Kem- pen bijvoorbeeld, en de verwijdering van zinkassen in de woonwijk Lommel-Werkplaatsen.

PROJECT BENEKEMPEN Het Interreg-project BeNeKempen werd tussen 2004 en 2008 uitgevoerd op initiatief van de OVAM en deels gefi- nancierd met Europese subsidies. Vlaanderen en Neder- land wisselden intensief kennis uit over de problematiek van zware metalen in een uitgestrekt, grensoverschrij- dend gebied en werkten samen aan maatregelen, stu- dies en proefprojecten. Die hadden betrekking op grote delen van de Nederlandse provincies Noord-Brabant en ­Limburg, het noorden van Vlaams Limburg en het oosten van de provincie Antwerpen. Verschillende projecten die met het fonds van het convenant werden uitgewerkt, maakten gebruik van de kennis van dit Interreg-project.

11 12 Overzicht van de projectzones

Sinds Umicore en de OVAM hun eerste raamovereenkomst sloten, zijn al veel saneringswerken gestart. Dit hoofdstuk behandelt beknopt de voornaamste problemen en ingrepen 2per fabrieksterrein en de ruimere omgeving (een straal van 9 kilometer rond elk fabrieksterrein).

13 FABRIEKSTERREINEN EN NABIJE OMGEVING Hoboken 2 AANPAK 1 SANERING FABRIEKSTERREIN GRONDWATERVERONTREINIGING Het fabrieksterrein van Umicore Hoboken bevindt zich Aan de noordzijde van het bedrijf, ter hoogte van op de rechteroever van de Schelde, tussen Moretus- het voormalige ertsenpark, werd eind 1997 een drai- burg, Fort 8 en het Nachtegalenhof. Het terrein raakte nage aangelegd om de verspreiding van de grond- ernstig verontreinigd door de jarenlange industriële waterverontreiniging in de richting van de woonwijk activiteiten. Intussen is hier al een deel van de sane- Moretusburg en naar de Schelde te verhinderen. Die ringen opgestart. Vervuilde gronden die daarvoor maatregel werd opgelegd in de vergunning van de geschikt zijn, worden geborgen in een geluidswal op bovenfabriek (1994). De drain bestaat uit twee stren- het terrein. Die hoge berm dempt de geluidshinder gen, één langs de Curiestraat en één langs de Adolf voor de bewoners van het Nachtegalenhof. Greinerstraat. De OVAM verklaarde het bodemsaneringsproject voor Tegelijk is Waterwegen en Zeekanaal NV bezig met het vaste deel van de aarde – dat is de bodem zonder de verhoging en de renovatie van de kaaimuur. Dat het grondwater, andere bestanddelen en organismen gebeurt in het kader van het Sigmaplan, dat Vlaan- die zich erin bevinden – op het Hobokense fabrieks­ deren beter beschermt tegen overstromingen van de terrein in 2008 conform. Dat deed ze op voorwaarde Schelde en haar zijrivieren. dat er duidelijke aanvaardingscriteria zouden worden opgesteld voor het bergen van verontreinigde gron- 3 SANERING WOONWIJKEN den in de geluidswal op het terrein. Intussen werden de criteria opgesteld en de afgravingen voortgezet. De saneringswerken vonden vooral plaats in More- tusburg en Hertogvelden, twee woonwijken vlak bij het fabrieksterrein. Verontreinigde grond in tuinen en op openbare plantsoenen werd afgegraven, verwerkt in de geluidswal en nadien vervangen door propere grond. De bodemsanering voorzag ook in de ontstof- BEVEREN E17 ZWIJNDRECHT fing van weinig gebruikte maar toegankelijke ruimtes in de huizen van Moretusburg en Hertogvelden. De werken waren klaar in 2008.

ANTWERPEN R11 Fabrieksterrein

Moretusburg KRUIBEKE Hertogvelden

Vinkevelden A12 Scholen Perimeter bloot- stellingsonderzoek HEMIKSEM Hoboken (3 km)

AARTSELAAR

A12 SCHELLE 14 Olen 2 SANERING 1 SANERING FABRIEKSTERREIN GRONDWATERVERONTREINIGING Het Olense fabrieksterrein ligt langs het Kanaal Sinds 2006 wordt ook het grondwater in Olen gesa- Bocholt-Herentals. De sanering werd meteen na de neerd met een smart-pump-and-treat-systeem. Dat ondertekening van Addendum I aangevat. De open systeem bestaat uit een grondwateronttrekking die de bouwput die ontstaan was bij de afbraak van de verspreiding van de verontreiniging tegengaat en een oude koperelektrolyse werd verder gesaneerd en grondwateronttrekking voor vuilvrachtverwijdering. opgevuld. Voorts voerde Umicore 25.000 kubieke meter aan bodemvreemde chroomresidu’s af, waar- mee het terrein was opgehoogd. Het afval werd geborgen in een speciaal uitgeruste cel op de stort- plaats van het bedrijf. LILLE

KASTERLEE

HERENTALS GEEL

OLEN Fabrieksterrein

Stort I

Stort V

Omgeving Olen (3 km) E313

WESTERLO

15 Balen 2 AANPAK 1 SANERING FABRIEKSTERREIN GRONDWATERVERONTREINIGING De Balense vestiging ligt langs het Kanaal naar Het bodemsaneringsproject voor het grondwater Beverlo, een van de zeven Kempische kanalen tus- was complex, maar is intussen conform verklaard. De sen de Maas en de Schelde. Aan de overkant van de voorbereidende werken zijn gestart. Na de opstart waterweg ligt Balen-Wezel. Afgegraven bodemvreemd van de saneringsinstallatie zal het vervuilde grondwa- materiaal werd gebruikt als druklaag bij de afwerking ter worden opgepompt en gezuiverd. Het opwellende van het goethietstort, waarna een finale afdeklaag grondwater van de Bankei wordt nu al opgevangen werd aangebracht. Op het stort werd ongeveer en gezuiverd. 500.000 kubieke meter bodemvreemd materiaal geborgen. Zowat 70 procent van het fabrieksterrein is 3 SANERING WOONWIJK daarmee gesaneerd. Na een risicoanalyse werden tussen oktober 2006 Intussen richtte Nyrstar op het fabrieksterrein in en juni 2007 uit voorzorg in de woonwijk Balen/Mol-­ Balen een nieuwe stortplaats in om de resterende Wezel alle blootliggende zinkassen van opritten, net bodemvreemde materialen, de verontreinigde gron- als de meest vervuilde gronden, afgegraven. Vervol- den van het fabrieksterrein in Overpelt en de zinkas- gens werden de afgegraven oppervlakten aangevuld sen van particulieren te bergen. met zuivere grond en/of kiezelstenen. Het uitgegraven materiaal is geborgen op de stortplaats van Overpelt. Deze voorzorgsmaatregel werd nadien geïntegreerd in het bodemsaneringsproject voor de nabije omge- ving. Een bijkomende afgraving gebeurde in het voor- jaar van 2013.

DESSEL

MOL

LOMMEL N71 Fabrieksterrein Cité

Lommel-Werkplaatsen

Scholen

OVERPELT Perimeter bloot- stellingsonderzoek Balen (3 km)

BALEN

HECHTEL-EKSEL

LEOPOLDSBURG

16 Overpelt 2 SANERING 1 SANERING FABRIEKSTERREIN GRONDWATERVERONTREINIGING Het fabrieksterrein van Overpelt ligt langs het Het bodemsaneringsproject voor het grondwater in Kanaal Bocholt-Herentals. Net als in Balen moest Overpelt is conform verklaard in 2009. Intussen zijn bij de bodemsanering een volle stortplaats worden de werken volop aan de gang. Het vervuilde grondwa- afgedekt. Ook hier werden de vervuilde gronden en ter wordt opgepompt en gezuiverd. Ook het naar de bodemvreemde materialen, waarmee het fabrieks­ Eindergatloop opwellende grondwater wordt al sinds terrein was opgehoogd, afgegraven en gebruikt als 1996 opgevangen en gezuiverd. ­druklaag. In Overpelt gebeurde dat al met het over- grote deel van de in totaal 375.000 kubieke meter 3 SANERING WOONWIJK vervuilde gronden. Eind 2006 volgden de saneringen in de woonwijk Overpelt-Cité. Toen werden als voorzorg de meest vervuilde gronden gesaneerd en alle blootliggende zinkassen van de opritten afgegraven. De verontrei- nigde grond werd geborgen in de stortplaats en ver- vangen door propere grond en/of kiezelstenen. Deze voorzorgsmaatregel werd nadien geïntegreerd in het bodemsaneringsproject voor de nabije omgeving. Een bijkomende afgraving gebeurde in het voorjaar van 2013.

HAMONT-ACHEL

N74 Fabrieksterrein LOMMEL Overpelt-Cité

N790 Scholen NEERPELT Perimeter bloot- stellingsonderzoek N71 Overpelt (3 km)

OVERPELT

PEER

HECHTEL-EKSEL

17 DE RUIMERE OMGEVING

2 RESULTAAT VAN HET STATISTISCH 9 kilometer ONDERZOEK rond de fabrieken Er werd slechts één blauwe zone geïdentificeerd: de Ook de sanering van de omgeving in een straal van woonwijk Vinkevelden in Hoboken. Uit het beschrij- 9 kilometer rond de vier fabrieken speelde een vend bodemonderzoek bleek dat 26 van de 51 onder- belangrijke rol in Addendum I. Die ruimere omge- zochte percelen gesaneerd moesten worden. Die ving beslaat een zeer grote oppervlakte. Bij de werken zijn uitgevoerd. De vervuilde bodem werd ondertekening van het convenant was het onmo- afgegraven en vervangen door propere grond. gelijk om een exact beeld te hebben van de risico’s Om te bepalen of oranje zones blauw dan wel groen en de saneringskosten. Daarom droegen de OVAM zouden worden, moesten de risicomodellen worden en Umicore elk 15 miljoen euro bij aan een gemeen- verfijnd. Daarom kwam de financiering voor de bio- schappelijk fonds. monitoringcampagnes van het Actieplan Cadmium gedeeltelijk uit het fonds. De resultaten van die cam- 1 ONDERVERDELING RUIMERE pagnes werden gebruikt om de modellen te verfijnen en de definitieve risicogrenswaarden vast te leggen. OMGEVING In afwachting van definitieve uitspraken over de De ‘overige omgeving’, hier ook ruimere omgeving oranje zones werden aanbevelingen geformuleerd genoemd, werd opgesplitst in deelprojecten: wonen om de blootstelling aan metalen zo laag mogelijk te en recreatie, industrie, landbouw, natuur, grondwater houden. Zo is het raadzaam om geen grondwater en waterbodems. Voor elk deelproject vonden risi- meer te gebruiken voor privéconsumptie, niet langer coanalyses plaats. zelfgekweekte groenten te eten, de handen geregeld Voor het deelproject wonen en recreatie werden in te wassen en huizen voldoende proper te houden. eerste instantie voorlopige risicogrenswaarden opge- steld. Door middel van statistisch onderzoek werd de ruimere omgeving opgesplitst in de volgende zones:

• Groen: geen risico, dus geen actie vereist • Oranje: verfijning nodig wegens te veel onzekerheden • Blauw: risico, onmiddellijke actie vereist

18 3 SANERING BANKLOOP Volgens die aanpak werden zinkassen verwijderd in de gemeenten Balen, Ham, Hamont-Achel, Hechtel­ Eén project lag al bij de ondertekening van het con- Eksel, Lommel, Mol, Neerpelt en Overpelt (stand van venant duidelijk vast: de sanering van de Bankloop zaken eind 2014). In Dessel, Leopoldsburg en Peer in Olen. Die beek raakte onder meer door lozingen werd het project opgestart. Enkel in Bocholt moet het verontreinigd. Bovendien werd op de oevers (en in project nog beginnen. enkele privétuinen) uitgebaggerd, verontreinigd slib gedumpt. Omdat het slib zowel chemisch als radio- Voor het project BeNeKempen is een grensoverschrij- actief vervuild was, kon het saneringsmateriaal niet dend grondwatermodel uitgewerkt. Voor de ruimere zomaar worden geborgen op de bestaande stort- omgeving van de vestigingen van Balen en Overpelt plaats. Binnen de fabrieksmuren moest een nieuwe werd het grensoverschrijdende grondwatermodel berging worden gebouwd. Bij de sanering, die in van het project BeNeKempen verfijnd om zones die 2008 klaar was, werd 29.000 kubieke meter veront- in de toekomst een risico kunnen vormen, beter te reinigd materiaal uitgegraven. De werken werden ­detecteren. voor 3,5 miljoen euro gefinancierd door het fonds, de meerkosten, 1,7 miljoen euro, waren exclusief voor 5 RESULTATEN EN MAATREGELEN Umicore.­ ‘OVERIGE OMGEVING’

4 KENNIS UIT HET INTERREG- De effecten van de vervuiling met zware metalen in een straal van 9 kilometer rond de fabrieksterreinen PROJECT BENEKEMPEN werden grondig onderzocht. Dat gebeurde aan de Intussen was uit een onderzoek voor het Interreg-­ hand van de thema’s wonen en recreatie, natuur, project BeNeKempen gebleken dat de onbedekte landbouw, industrie, grondwater en waterbodems. zinkassen op de opritten van heel wat privéwoningen De eerste fase van de studie liep van 2005 tot 2006. een probleem vormden. Enerzijds werden omwonen- Er werd onder meer een prioriteitenlijst opgesteld: den blootgesteld aan metalen, anderzijds bestond Welke zones moesten het dringendst worden aange- het risico dat die materialen doorsijpelden naar pakt? Op welke manier? In de tweede fase, van 2007 het grondwater. Als voorzorgsmaatregel werden de tot 2012, ging men na op welke manier de risico’s zinkassen in de woonwijk Lommel-Werkplaatsen, in voor de omgeving konden worden bepaald. Voor alle dertien scholen in de gemeenten Lommel, Overpelt, zes de onderzoeksthema’s werden ook maatregelen Neerpelt, Olen en Hamont-Achel en op de terreinen uitgewerkt om de risico’s van de verontreiniging te van twee jeugdverenigingen verwijderd. beheersen of ongedaan te maken. Hoofdstuk 4 bun- delt de belangrijkste resultaten en maatregelen van Zinkassen op particuliere gronden (privéwoningen) de tweede fase van het onderzoek. die een gezondheidsrisico kunnen vormen, worden binnen een straal van 9 kilometer rond de fabrieken verwijderd. De aanpak gebeurt per gemeente en in fases: de aanmeldingsfase (waarin de inwoners worden De brochure ‘Naar een propere omgeving - opgeroepen om het te melden als ze vermoeden dat er Aanpak van de verontreiniging met zware zinkassen op hun terrein liggen), de inventarisatie van metalen in de Kempen’ geeft een uitgebreide de aanwezigheid van zinkassen op aangemelde gron- weergave van de werkelijke impact van de den door een erkende bodemsaneringsdeskundige, en verontreiniging en de genomen maatregelen tot slot de verwijdering van de zinkassen. om de risico’s aan te pakken.

19 20 Gedetailleerde projectfiches

De projectfiches geven in detail weer hoe de partners de sanering van de verontreinigde terreinen in de praktijk brengen. Enerzijds wordt de bodem- en grondwatersanering van elk fabrieksterrein behandeld, daarnaast komen ook de omliggende woonwijken en scholen aan bod. De3 onderzoeken situeren zich in de nabije omgeving van de fabrieksterreinen en in de ‘overige omgeving’, in een straal van 9 kilometer rond de fabrieksterreinen.

21 PROJECTFICHE: UMICORE HOBOKEN

GESCHIEDENIS

De Hobokense vestiging werd in 1887 opge- verkoop van de belangrijkste mijnactiva, nadat de richt door twee Duitse bedrijven: Degussa en Belgische non-ferro­activiteiten aanzienlijk waren ­Metall­gesellschaft. Zij bouwden de fabriek voor de gedaald aan het eind van de jaren 1980. In 1997 verwerking van lood- en zilverhoudende materi- bouwde Union Minière een nieuwe smelter, die alen. De vestiging stond in de volksmond bekend complexe materialen kan raffineren. Sindsdien als ‘De Zilver’, maar begon later ook lood- en is de vestiging van Hoboken minder afhankelijk koperhoudende ertsen uit Afrika te verwerken. Na van primaire ertsen als grondstof en kan ze zich de Eerste Wereldoorlog werd de fabriek overgeno- ­toespitsen op de verwerking van secundaire men door de Compagnie Industrielle Union (CUI). producten (80 procent) en recyclageproducten Het was de bedoeling om er complexe koperhou- (20 procent), zoals elektronisch schroot. In de dende ertsen te verwerken, aangeleverd vanuit fabriek worden tegenwoordig zeventien verschil- de toenmalige Belgische kolonie Congo door de lende metalen gerecycleerd. Union Minière du Haut Katanga. Vanaf midden 1920 legde de fabriek zich ook toe op de raffinage van edele metalen zoals goud, platinum en palla- dium. In die tijd namen de mijnactiviteiten in heel Congo sterk toe.

Door de Congolese onaf- hankelijkheid in 1960 nam de toevoer van grondstoffen drastisch af. Bovendien raakten de installaties van Hoboken stilaan verouderd. Om de opgebouwde kennis niet verloren te laten gaan, werd voor vernieuwing gekozen. Het nodige geld werd vrijgemaakt met de

22 Krijgsbaan

BEVEREN E17 ZWIJNDRECHT

Burchtstraat

ANTWERPEN

Langestraat

Schelde Sint-Bernardsesteenweg R11

Bazelstraat

KRUIBEKE

A12

Bredestraat

Kruibekestraat HEMIKSEM

Heuvelstraat AARTSELAAR 500 m

A12 SCHELLE

Fabrieksterrein

Moretusburg

Hertogvelden

Vinkevelden

Scholen Perimeter bloot- Het fabrieksterrein van Hoboken bevindt zich op stellingsonderzoek de rechteroever van de Schelde, ten zuiden van Hoboken (3 km) Moretusburg.

23 BODEMSANERING FABRIEKSTERREIN HOBOKEN

De sanering is nodig op 116 hectare fabrieksterrein.

A ONTSTAAN EN De bodemverontreiniging heeft zich - Op onverharde, al dan niet AARD VAN DE ook via wegwaaiend metaalhoudend braakliggende terreingedeelten VERONTREINIGING stof uitgebreid tot in Moretusburg wordt 30 centimeter bodem en draagt daar bij tot de verhoogde met bodemvreemde materialen Het fabrieksterrein van Hoboken is inname van zware metalen door de uitgegraven. De afgegraven na meer dan honderd jaar industriële bewoners. bodem wordt geborgen in activiteit ernstig verontreinigd met de geluidswal of afgevoerd bodemvreemde materialen. Zo werd C HOE PAKKEN WE DE naar een daartoe vergunde het fabrieksterrein vroeger opge- SANERING AAN? verwerker of bestemming. De hoogd met bijvoorbeeld resten van uitgegraven zones worden ertsen en metaalslakken (restfractie De saneringen zijn opgesplitst in opgevuld met propere grond, na de herwinning van metalen). Op deeltrajecten: gebroken puin of beton. andere plaatsen was de grond ver- • de sanering van de verontreinigde - De bodemverontreiniging met vuild met minerale olie en vluchtige bodem; calciumarsenaat ter hoogte organochloorverbindingen. Boven- • de sanering van de vroegere van de opslagplaats voor calci- dien kocht het bedrijf in 1979 een opslagplaats voor calciumarsenaat; umarsenaat wordt gesaneerd gasfabriek aan op het terrein. Die • de sanering van het met minerale door ontgraving en afvoer was maar tot 1928 in werking, maar olie vervuilde terrein; naar een daartoe vergunde veroorzaakte bodemverontreiniging • de grondwatersanering. verwerker. met cyanide, teer, polyaromatische > De sanering van het met calciumar- koolwaterstoffen en olie. senaat verontreinigde deel van de Al voltooid bodem werd voltooid in 2010. Een B NOODZAAK VAN DE klein deel van de vervuilde gronden SANERING > In 2002 werd het beschrijvend kon in de geluidswal worden bodemonderzoek afgerond. geborgen, de rest werd afgevoerd De verontreiniging is historisch. Een > In 2007 volgde de opmaak van naar een erkende verwerker. beschrijvend bodemonderzoek heeft het bodemsaneringsproject voor > Het bodemsaneringsproject voor de saneringsnoodzaak vastgesteld. Bij het vaste deel van de aarde (i.e. het met minerale olie vervuilde blootstelling aan de verontreiniging de bodem zonder het grondwater, terrein werd conform verklaard in met zware metalen kan bij industrieel andere bestanddelen en orga- 2009. De sanering van het terrein gebruik van het terrein van Umicore-­ nismen die zich erin bevinden). Het is uitgevoerd in het voorjaar van Hoboken de bodemverontreiniging bodemsaneringsproject voorziet de 2010. De gronden werden naar een een humaan-toxicologisch risico voor volgende bodemsaneringswerken: erkende verwerker gebracht. de gebruikers van het terrein vormen.

24 BEVEREN E17 ZWIJNDRECHT

Fabrieksterrein ANTWERPEN Moretusburg R11

Hertogvelden

Vinkevelden KRUIBEKE

Scholen Perimeter bloot- A12 stellingsonderzoek Hoboken

HEMIKSEM

AARTSELAAR

A12 SCHELLE

In uitvoering Latere fase

> Er werd al bodem met bodem- > Het Via Novaplein, dat dienst doet vreemd materiaal afgegraven op het als tussenstockageplaats voor fabrieksterrein. Er kwam ook bodem gronden en arme slakken die met bodemvreemd materiaal vrij bij geborgen worden in de geluidswal, BUDGET bouw- en infrastructuurwerken. wordt over een diepte van 30 > Na afgraving krijgt het terrein een centimeter afgegraven. De volgende cijfers gelden voor het afwerking met steenslag, beton, > De geluidswal wordt afgedekt met begin van het convenant (in 2004) tot propere grond of een andere een folie (een verticale folie in de december 2014: afschermende toplaag. grond tot op de Boomse klei werd > Zoveel mogelijk gronden worden al aangebracht). De folie wordt • Budget voorzien in het verwerkt in de geluidswal, maar afgedekt met drainerende ‘matten’ convenant: 4.847.700 euro ze moeten wel voldoen aan strikte en een geogrid met teelaarde. Die • Finale of verwachte kosten: criteria. Als dat niet het geval is, moeten begroeiing mogelijk maken. 4.847.700 euro wordt het afgegraven materiaal Aan de voet van de wal bevindt • Al gespendeerd: 2.065.928 euro, naar een erkende verwerker zich een gracht voor de opvang waarvan 1.553.096 euro voor de gebracht. Een deel van de uitge- van afstromend regenwater. In de bouw van de geluidswal graven gronden werd al in de grond onder de wal (en boven de • Ten laste van Umicore: 100% geluidswal geborgen. kleilaag) bevindt zich een centrale > Wat de bodemverontreiniging door drain, aangesloten op de interne COMMUNICATIE de gasfabriek betreft, verkreeg waterzuivering. Elk jaar maakt Umicore een milieu- Umicore de vrijstelling van sane- verslag over het Hobokense fabrieks­ ringsplicht. De OVAM voert deze terrein. Het bedrijf stelt dat verslag bodemsanering ambtshalve uit. ook voor aan de omwonenden en > Voor het beheersen van mogelijke belanghebbenden. Voorts werkt blootstellingsrisico’s krijgen veront- ­Umicore jaarlijks het ‘Rapport aan de reinigde gronden een permanente aandeelhouders en de samenleving’ afdekking bestaande uit een uit, waarin een beknopt overzicht verharding, afdekking of begroeiing. wordt gegeven van de vooruitgang Een bodemsaneringsdeskundige van de saneringen wereldwijd. Tot controleert elk jaar de efficiëntie slot zijn er om de zes maanden verga- van de isolatie. deringen met het buurtoverleg­comité en de medische werkgroep.

25 GRONDWATERSANERING FABRIEKSTERREIN HOBOKEN

De sanering is nodig op 116 hectare fabrieksterrein.

A ONTSTAAN EN B NOODZAAK VAN DE AARD VAN DE SANERING VERONTREINIGING Een beschrijvend bodemonderzoek Ook het grondwater is op en rond heeft de saneringsnoodzaak vastge- het fabrieksterrein van Hoboken ern- steld. De grondwaterverontreiniging stig vervuild, vooral door de opslag vormt een verspreidingsrisico. en uitloging van ertsen en afval- stoffen, maar ook door lekken. De C HOE PAKKEN WE DE verontreiniging bestaat voornamelijk SANERING AAN? uit metalen. Lokaal raakten enkele gronden ook organisch verontreinigd met minerale olie, benzeen, tolueen, Al voltooid ethylbenzeen en xyleen en vluchtige organochloor. In de buurt van de Methodes om de afstroming van ver- oude gasfabriek op het terrein is het ontreinigd water naar de Schelde te grondwater vervuild met onder meer verhinderen, werden onderzocht. cyanide en minerale olie.

26 BEVEREN E17 ZWIJNDRECHT

Fabrieksterrein ANTWERPEN Moretusburg R11

Hertogvelden

Vinkevelden KRUIBEKE

Scholen Perimeter bloot- A12 stellingsonderzoek Hoboken

HEMIKSEM

AARTSELAAR

A12 SCHELLE

> Ten noorden van het bedrijfs­ BUDGET terrein, richting Moretusburg, werd In uitvoering uit voorzorg een draineerbuis De volgende cijfers gelden voor aangelegd. De draineerbuis bestaat > De voorzorgsmaatregelen worden het begin van het convenant (in uit twee strengen, één langs de opgevolgd. Het bodemsanerings- 2004) tot december 2014: Curiestraat en één langs de Adolf project voor het grondwater wordt Greinerstraat. Het voorkomt dat voorbereid. Voor de grondwater­ • Budget voorzien in het verontreinigd grondwater de sanering wordt gestreefd naar convenant: 1.660.000 euro woonwijk bereikt. zoveel mogelijk synergie met het • Finale of verwachte kosten: > De werking van het drainage- Sigmaplan. 1.660.000 euro systeem werd grondig geëvalueerd • Al gespendeerd: 480.576 euro en voldoet aan de verwachtingen. Latere fase • Ten laste van Umicore: 100% De grondwaterverontreiniging heeft zich niet verspreid naar > Voor de verontreiniging van COMMUNICATIE Moretusburg. het grondwater door de oude De communicatie over de > Ter hoogte van de Scheldekade gasfabriek verkreeg Umicore de grondwatersanering in Hoboken werd als voorzorgsmaatregel vrijstelling van saneringsplicht. De verloopt gelijk met die over de een draineerbuis aangelegd van OVAM voert deze bodemsanering bodemsanering. 250 meter. Die moet verhinderen ambtshalve uit. dat er verontreinigd water in de rivier terechtkomt. Deze voor- zorgsmaatregel zal worden geëvalueerd in het definitieve bodemsaneringsproject.

27 SANERING NABIJE OMGEVING: MORETUSBURG EN HERTOGVELDEN

Voor dit project gaat het om woonwijken en openbare terreinen van de stad Antwerpen. In Moretusburg werd 56.951 vierkante meter gesaneerd: 48.431 vierkante meter percelen met privéwoningen en 8520 vierkante meter publiek domein. In Hertogvelden werd 22.518 vierkante meter gesaneerd, verspreid over 55 percelen privé-eigendom.

A ONTSTAAN EN B NOODZAAK VAN DE C HOE PAKTEN WE DE AARD VAN DE SANERING SANERING AAN? VERONTREINIGING Studies wezen uit dat kinderen uit De woonwijken Moretusburg en Her- Moretusburg meer lood in hun bloed Al voltooid togvelden raakten vooral verontrei- hadden dan wenselijk is volgens nigd met lood, cadmium en arseen. de internationale normen. In 2003 > Zowel in Moretusburg als Hertog- Oorzaken waren atmosferische besliste de toenmalige Vlaamse minis- velden is de sanering voltooid. depositie (waarbij verontreinigende ter van Leefmilieu dat de volledige > Bij de sanering in Moretusburg deeltjes zich via de lucht verspreiden wijk moest worden gesaneerd. De werd de toplaag van 30 centimeter en neerslaan) vanuit de fabriek en toplaag van vervuilde bodems werd verontreinigde bodem vervangen de verwaaiing van opslagstoffen. In systematisch afgegraven op alle per- door zuivere teelaarde of door een Moretusburg lagen de concentraties celen in de wijk. nieuwe verharding op alle delen van het terrein die niet duurzaam het hoogst: deze wijk ligt onmiddellijk In Hertogvelden lag de concentratie verhard waren. In Hertogvelden windafwaarts ten opzichte van het lood in het bloed van kleuters lager werd enkel de toplaag verwijderd fabrieksterrein. Hoewel Hertogvelden dan de internationale normen. Toch die vervuild was boven de risico­ iets verder van de fabriek ligt, bleken werden bodemstalen genomen op grenswaarde. De uitgegraven de hoeveelheden lood, arseen en alle percelen. Uit dat onderzoek ble- verontreinigde grond werd cadmium ook hier op enkele plaatsen ken sommige tuinen een gevaarlijk afgevoerd naar de terreinen van een risico in te houden. hoge hoeveelheid lood, arseen en Umicore, waar ze werd verwerkt cadmium te bevatten. in de geluidswal. Op die manier krijgen verontreinigde gronden toch nog een nuttige bestemming.

28 BEVEREN E17 ZWIJNDRECHT

Fabrieksterrein ANTWERPEN Moretusburg R11

Hertogvelden

Vinkevelden KRUIBEKE

Scholen Perimeter bloot- A12 stellingsonderzoek Hoboken

HEMIKSEM

AARTSELAAR

A12 SCHELLE

> De tuinen werden afgewerkt met BUDGET De afdeling ToVo lichtte tijdens info- grasmatten. Verharde oppervlakken momenten de voorzorgsmaatregelen werden heraangelegd en afslui- De volgende cijfers gelden voor het toe. tingen hersteld in hun vroegere begin van het convenant (in 2004) tot De medische milieukundige was actief staat. december 2014: betrokken in de informatievoorzie- > In Moretusburg werd 39.642 ning over de gezondheidsaspecten. ton grond afgevoerd, 2306 ton • Budget voorzien in het bouwpuin, 304 ton plantenresten convenant: 2.635.000 euro Op voorhand besprak de bodemsa- en 156 ton restafval. Voor Hertog- • Al gespendeerd: 6.677.147 euro neringsdeskundige TEC nv de werken velden ging het om respectievelijk • Ten laste van OVAM: 0% met de bewoners en liet hen de over- 3236 ton, 84 ton, 22 ton en 14 ton. • Ten laste van Umicore: 100% eenkomsten tekenen. Daarna volgde > Na afloop vond een enquête plaats TEC nv de werken op en verzorgde onder de buurtbewoners van COMMUNICATIE het de communicatie op het terrein, Moretusburg en Hertogvelden. De De werkgroep communicatie over de onder meer via een gratis infoblad. meesten bleken tevreden tot zeer bodemsanering bestond onder meer De pers werd meteen geïnformeerd tevreden met het resultaat. uit Umicore, de OVAM, de stad Ant- over cruciale stappen in het sane- > In 2008 vond een biomonitoring werpen en de afdeling Toezicht Volks- ringsproject. Er vonden ook inter- plaats waarbij het bloed van de gezondheid (ToVo) van het Vlaams views plaats. kleuters in nabijgelegen scholen Agentschap Zorg en Gezondheid. in en rond Moretusburg werd Met (nieuws)brieven, vergaderingen, onderzocht. Buiten het convenant Tweemaal per jaar werd het buurt­ persoonlijke contacten en de website wordt het loodgehalte in het bloed overlegcomité van Umicore ingelicht. werden buurtbewoners up-to-date van de kinderen uit de wijk More- De OVAM bleef op de hoogte dank- gehouden. De lokale kleuter- en tusburg zesmaandelijks opgevolgd zij werfverslagen. Zelf was de OVAM lagere school bracht een bezoek aan via een vrijwillig onderzoek. medeverantwoordelijk voor het de werken en de leerkrachten wezen verstrekken van informatie over het de kinderen onder andere op het beschrijvend bodemonderzoek en het belang van hygiëne. saneringsproject.

29 SANERING ‘OVERIGE OMGEVING’: BLOOTSTELLINGSONDERZOEK NAAR LOOD IN HOBOKEN Het onderzoeksgebied (BOHO) waarin de biomonitoring bij particulieren plaatsvond, strekte zich uit over een oppervlakte van ongeveer 11 vierkante kilometer.

A ONTSTAAN EN AARD VAN DE VERONTREINIGING De omgeving van Hoboken raakte door atmosferische depositie en verwaaiing van opslagstoffen vooral verontreinigd met lood, cadmium en arseen. In de woonwijken More- tusburg en Hertogvelden werden de internationale normen voor de concentratie lood in het bloed over- schreden. Om zeker te zijn dat dat niet gold voor het ruimere gebied rond Hoboken, werd een biomoni- toringproject gestart voor de meest kwetsbare groep: schoolgaande kleu- ters tussen 2,5 en 7 jaar oud. Tegelijk werden milieumetingen uitgevoerd.

30 BEVEREN E17 ZWIJNDRECHT

Fabrieksterrein ANTWERPEN Moretusburg R11

Hertogvelden

Vinkevelden KRUIBEKE

Scholen Perimeter bloot- A12 stellingsonderzoek Hoboken

HEMIKSEM

AARTSELAAR

A12 SCHELLE

B NOODZAAK VAN HET > De onderzoeken wezen uit dat BUDGET ONDERZOEK de verontreiniging niet leidde tot gevaarlijk hoge concentraties De volgende cijfers gelden voor het Het lood-in-bloedgehalte van de lood in het bloed van de kinderen. begin van het convenant (in 2004) tot kinderen hebben we getoetst aan de Toch blijft het raadzaam om de december 2014: huidige norm van de Wereldgezond- verspreide adviezen te blijven heidsorganisatie. Die bedraagt 10 volgen. Zo wordt het al sinds de • Budget voorzien in het convenant: microgram lood per deciliter bloed. jaren 80 afgeraden om zelfge- onderdeel van het gezamenlijke We toetsten de resultaten ook aan kweekte groenten te eten. budget van 30.000.000 euro een nog strengere waarde van 5 • Finale of verwachte kosten: microgram lood per deciliter bloed. 420.765 euro In uitvoering • Al gespendeerd: 445.875 euro C HOE PAKKEN WE HET • Ten laste van OVAM: 50% > Via het LOkaal Gezondheids- • Ten laste van Umicore: 50% ONDERZOEK AAN? Overleg (Logo) en de medische milieukundigen loopt er momenteel COMMUNICATIE Al voltooid een natraject om mensen ervan bewust te houden dat er in hun Via de lokale scholen werden folders > In 2008 werd de studie uitgevoerd. omgeving lood aanwezig is en verdeeld om leerkrachten en ouders 592 kleuters werden onderzocht, hoe ze daarmee moeten omgaan te informeren. Langs die weg kwamen van wie 60 uit het controlegebied (bijvoorbeeld betere handhygiëne). ook de toestemmingsformulieren Hemiksem. In 36 huizen, 10 publieke Het Logo voert sensibilisatiecam- voor de bloedprik bij de kleuters bij plaatsen en 4 scholen werd het pagnes uit in scholen, verspreidt de ouders terecht. straatstof, de bodem, het putwater, folders … De resultaten werden in juni 2008 het zwevend stof (binnen en buiten) voor elke kleuter meegedeeld aan en de depositie (binnen) gemeten zijn of haar ouders en de huisarts. In op de aanwezigheid van lood en januari 2009 verschenen alle resul- cadmium. taten en conclusies van de studie in een folder. De artsen van het district werden schriftelijk op de hoogte gebracht. De schooldirectie en de lokale betrokkenen werden ingelicht op een vergadering.

31 SANERING ‘OVERIGE OMGEVING’: WOONWIJK VINKEVELDEN

Dit project beslaat 2000 vierkante meter woonwijk en openbare terreinen van de stad Antwerpen. Het gaat om een vijftigtal percelen die onderzocht moesten worden. Die liggen aan het huizenblok begrensd door de Jozef De Costerstraat, de P.H. Spaaklaan en het Vuurkruisenplein. Ook twaalf percelen aan de Schansstraat moesten worden onderzocht.

A ONTSTAAN EN AARD VAN DE VERONTREINIGING

Na statistisch onderzoek voor het beschrijvend bodemonderzoek urgent onderdeel ‘overige omgeving’ van was. De verontreiniging ontstond het convenant werd de woonwijk door atmosferische depositie van- Vinkevelden aangeduid als ‘blauwe uit de fabriek en de verwaaiing van zone’. De risicogrenswaarden werden opslagstoffen. In de bodem zat vooral er mogelijk overschreden, zodat een lood, cadmium en arseen.

32 BEVEREN E17 ZWIJNDRECHT

Fabrieksterrein ANTWERPEN Moretusburg R11

Hertogvelden

Vinkevelden KRUIBEKE

Scholen Perimeter bloot- A12 stellingsonderzoek Hoboken

HEMIKSEM

AARTSELAAR

A12 SCHELLE

B NOODZAAK VAN DE Al voltooid BUDGET SANERING De volgende cijfers gelden voor het Het beschrijvend bodemonderzoek > TEC nv gaf het bodemsanerings- begin van het convenant (in 2004) tot wees uit dat 26 van de 51 onder- project vorm op 10 april 2008. december 2014: zochte percelen daadwerkelijk zouden > Bij het beschrijvend bodemon- moeten worden gesaneerd. De grond derzoek (2009) werd het gehalte • Budget voorzien in het bleek niet geschikt voor het kweken zware metalen in grondstalen convenant: onderdeel van van gewassen. De hoogste graad gemeten. Op 51 percelen bleek de het gezamenlijke budget van van verontreiniging werd gemeten bodem verontreinigd te zijn. 30.000.000 euro in de Schansstraat en de Jozef De > Vinkevelden werd per zone • Finale of verwachte kosten: Costerstraat. Intussen zijn alle wer- gesaneerd. Op de 26 percelen 300.000 euro ken uitgevoerd. De vervuilde bodem waar sanering nodig was, werd 30 • Al gespendeerd: 310.216,7 euro werd afgegraven en vervangen door centimeter afgegraven van niet- • Ten laste van OVAM: 50% propere grond. duurzaam verharde oppervlakten. • Ten laste van Umicore: 50% Daarna werden die opnieuw C HOE WERDEN aangevuld met zuivere grond. COMMUNICATIE DE WERKEN > Vervolgens werden de tuinen afgewerkt met grasmatten. Bewoners en eigenaars werden per- AANGEPAKT? Verharde oppervlakken werden soonlijk aangeschreven. Ze konden ook altijd terecht op de website voor De wijk Vinkevelden werd op dezelfde heraangelegd en schuttingen terug- de laatste stand van zaken. manier aangepakt als Hertogvelden. geplaatst. Voor verwijderde planten Dit bodemsaneringsproject is volledig vergoedde Umicore de eigenaars. Tijdens het onderzoek had elke voltooid. De situatie van voor de sanering bewoner of eigenaar persoonlijk werd zo goed mogelijk hersteld. contact met de OVAM en de erkende > De verontreinigde gronden werden bodemsaneringsdeskundige. verwerkt in de geluidswal op het fabrieksterrein in Hoboken. Op een infoavond waren omwonen- den en eigenaars welkom, alsook lokale overheden. Die laatste werden via e-mail op de hoogte gehouden van de voortgang van het project.

33 PROJECTFICHE: UMICORE OLEN

GESCHIEDENIS

De Olense vestiging werd in 1912 opgericht door Eind jaren 80 werden de Olense vestiging en het eerder vermelde CUI, dat na de Eerste Wereld- andere Belgische non-ferroactiviteiten samenge- oorlog de fabriek in Hoboken overnam. Aanvan- bracht in één groot bedrijf: Union Minière. Dat kelijk produceerde de fabriek vooral aluin en staat sinds 2001 bekend als Umicore. De koperac- bichromaat. Later kwam daar de verwerking van tiviteiten worden tegenwoordig uitgevoerd door ertsen uit Katanga bij, zoals radium uit uranium- het Duitse bedrijf Aurubis. rijke ertsen, of de elektrolytische raffinage van blisterkoper.

De radium- en uraniumgebon- den activiteiten werden stop- gezet in 1980. De installaties zijn volledig ontmanteld en de reststoffen werden geborgen in een speciale opslagplaats.

In de loop der jaren groeide en vernieuwde de fabriek stel- selmatig. Zo werd de koperac- tiviteit in 1986 gemoderniseerd met een nieuwe smelteenheid voor de basisgrondstoffen. In de jaren 90 kwam daar nog een elektrolyse-eenheid bij en werden de activiteiten rond germanium uitgebreid met toepassingen voor onder meer zonnecellen.

34 LILLE

KASTERLEE

Herentalsesteenweg

Lichtaartseweg Lichtaartseweg

Kanaal Bocholt-Herentals HERENTALS GEEL

Zavelbosstraat

Ringlaan

Watertorenstraat

Larumseweg

OLEN

Aarschotseweg Geelseweg

Koning Boudewijnlaan

Oevelseweg

Herentalseweg Albertkanaal

E313

WESTERLO

500 m Fabrieksterrein

Stort I

Stort V

Bankloop Omgeving Olen (3 km)

35 BODEMSANERING FABRIEKSTERREIN EN PARKING B VASTE DEEL VAN DE AARDE Parking B heeft een oppervlakte van 3275 vierkante meter, het fabrieksterrein is 428.472,72 vierkante meter groot.

A ONTSTAAN EN AARD VAN DE VERONTREINIGING Het fabrieksterrein van Olen en de parking net buiten de fabrieksmuren raakten ernstig verontreinigd door honderd jaar industriële activiteiten. Het bodemonderzoek bracht onder meer chemische vervuiling aan het licht, en een beperkte vervuiling door organische stoffen zoals mine- rale olie en BTEX (benzeen, tolueen, ­ethylbenzeen en xyleen). Op sommige plaatsen is het terrein opgehoogd met bodemvreemde materialen zoals chroomresidu’s.

B NOODZAAK VAN DE SANERING Het beschrijvend bodemonderzoek bracht een verontreiniging met zware metalen aan het licht op het fabriek­s­­- terrein. Bij industrieel gebruik van dat terrein kan blootstelling aan die verontreiniging een humaan-toxico­ logisch risico vormen. Er is dus sprake van een effectieve ernstige bedreiging voor de gebruikers van het terrein.

36 LILLE

KASTERLEE

Fabrieksterrein HERENTALS GEEL Stort I

Stort V

Bankloop Omgeving Olen (3 km) OLEN

E313

WESTERLO

C HOE PAKKEN WE DE In uitvoering BUDGET SANERING AAN? De volgende cijfers gelden voor het > De sanering van het fabrieksterrein begin van het convenant (in 2004) tot Al voltooid verloopt gefaseerd en over het december 2014: algemeen in combinatie met > Het beschrijvend bodemonderzoek infrastructuurwerken. • Budget voorzien in het van het fabrieksterrein vond plaats > Alle herinrichtingen gebeuren convenant: 5.000.000 euro in 2002, het bodemsanerings- onmiddellijk na de sanering. Er • Finale of verwachte kosten: project in 2006. Voor parking B was wordt propere grond aangevoerd 4.897.384 euro dat respectievelijk 2003 en 2005. en in sommige gevallen gras • Al gespendeerd: 929.867 euro > De chroomresidu’s die al tijdens de ingezaaid. • Ten laste van Umicore: 100% bouwwerken werden afgegraven, lagen een tijdlang opgeslagen op Latere fase COMMUNICATIE het fabrieksterrein, maar zijn nu Umicore Olen publiceerde vroeger elk geborgen op de interne stortplaats. > Wanneer de sanering van de jaar een milieuverslag. Dat is intussen > De bouwput die bij de afbraak stortplaatsen Stort I (in het noord- vervangen door een halfjaarlijkse van de oude koperelektrolyse oosten van het fabrieksterrein) brochure, die ook milieu-informatie was ontstaan, is nu gesaneerd en en Stort V (ten noorden van bevat. heraangevuld met propere grond. het kanaal, buiten het fabrieks­ Ter afwerking werd de grond terrein) plaatsvindt, hangt af van Voorts geeft Umicore het ‘Rap- ingezaaid met gras. de beslissingen van het Federaal port aan de aandeelhouders en de Agentschap voor Nucleaire Controle ­samenleving’ uit. Dat rapport werd (FANC). Naast een verontreiniging toegelicht voor omwonenden en met zware metalen (voornamelijk belanghebbenden. Ook wordt er gere- kobalt) en zouten bevatten die geld een vergadering georganiseerd stortplaatsen ook (licht) radioactief om de omwonenden op de hoogte te materiaal. brengen van de stand van zaken.

37 GRONDWATERSANERING FABRIEKSTERREIN EN PARKING B

Parking B heeft een oppervlakte van 3275 vierkante meter, het fabrieksterrein is 428.472,72 vierkante meter groot.

A ONTSTAAN EN • De ondiepe grondwaterveront- C HOE PAKKEN WE DE AARD VAN DE reiniging wordt onder invloed SANERING AAN? VERONTREINIGING van de waterwinningen op het terrein naar de diepte gezogen. Het fabrieksterrein van Olen en de Er moet rekening mee gehouden Al voltooid parking net buiten de fabrieksmuren worden dat de grondwaterver- raakten ernstig verontreinigd door ontreiniging zich stroomafwaarts > Het beschrijvend bodemonderzoek honderd jaar industriële activiteiten. van het terrein tot aan de Kleine van het fabrieksterrein vond plaats Na onderzoek bleek het vooral te Nete verspreid kan hebben. In die in 2002, het bodemsanerings- gaan om verontreiniging door solven- zone bestaat de kans dat particu- project in 2006. Voor parking B was ten en metalen – onder meer arseen, lieren verontreinigd grondwater dat respectievelijk 2003 en 2005. cadmium, kobalt en koper. De uitlo- gebruiken. ging van bodemvreemde materialen, • In de diepte is de grondwaterver- In uitvoering lekken en morsen veroorzaakte ech- ontreiniging al doorgedrongen ter ook BTEX-vervuiling. tot in het winbare gedeelte van > De grondwatersanering wordt het Diestiaan. Dat blijkt ook uit uitgevoerd met een smart-pump- B NOODZAAK VAN DE het feit dat een gedeelte van de and-treatsysteem. Dat systeem SANERING winningsputten die in die laag gesi- bestaat uit een grondwateront- tueerd zijn dermate verontreinigd trekking die enerzijds de verdere Het betreft een historische verontrei- zijn dat ze ongeschikt zijn voor verspreiding van de verontrei- niging. Uit een risicoanalyse en een productiewater. niging tegengaat en anderzijds grondwatermodellering bleek dat • De drainerende grachten (zowel het vuilvracht verwijdert. Het water een sanering nodig was. Op basis van oppervlaktewater als de onder- dat onttrokken wordt in het het beschrijvend bodemonderzoek waterbodem en de oevers) in het kader van het tegengaan van de werden de volgende elementen vast- stroomafwaarts gelegen terrein, verspreiding, wordt gebruikt in de gesteld: zijn verontreinigd met onder productieprocessen van de fabriek andere zware metalen. van Olen. De waterwinning op de

38 LILLE

KASTERLEE

Fabrieksterrein HERENTALS GEEL Stort I

Stort V

Bankloop Omgeving Olen (3 km) OLEN

E313

WESTERLO

stroomopwaartse perceelsgrens zuiveringsinstallatie alvorens te BUDGET heeft een isolerend effect. worden geloosd. Daardoor kunnen extra pomp- > De grondwaterverontreiniging De volgende cijfers gelden voor het putten worden geboord in de wordt regelmatig bemonsterd. begin van het convenant (in 2004) tot kern van de verontreinigingen. De > Er wordt een studie uitgevoerd december 2014: grondwateronttrekkingen voor om de staat van alle onttrekkings- • Budget voorzien in het vuilvrachtverwijdering gebeuren pompen na te gaan en zo nodig convenant: 7.500.000 euro op locaties met maximale concen- te herstellen. Ook wordt bekeken • Finale of verwachte kosten: traties verontreiniging: ter hoogte hoe de efficiëntie van de grondwa- 7.521.000 euro van Stort I, de oude koperelek- tersanering geoptimaliseerd kan • Al gespendeerd: 3.095.608 euro trolyse, de voormalige SxAs-afdeling worden. • Ten laste van Umicore: 100% en BIRACO. Ter hoogte van Stort I werd eveneens een 250 meter COMMUNICATIE lange drainage aangebracht om Umicore Olen publiceerde vroeger het ondiepe (tot 3,5 meter onder elk jaar een milieuverslag. Dat werd het maaiveld) met kobalt veront- intussen vervangen door een half- reinigde grondwater op te vangen. jaarlijkse brochure, die ook milieu-­ Omdat hij verontreinigd was, werd informatie bevat. ook een voormalige put voor de onttrekking van grondwater voor Voorts geeft Umicore het ‘Rap- gebruik in de productie in dit port aan de aandeelhouders en de systeem opgenomen. Het veront- ­samenleving’ uit. Dat rapport werd reinigde grondwater wordt zo toegelicht voor omwonenden en onverdund mogelijk opgepompt belanghebbenden. Ook wordt er gere- en wordt behandeld in een geld een vergadering georganiseerd om de omwonenden op de hoogte te brengen van de stand van zaken.

39 SANERING ‘OVERIGE OMGEVING’: BANKLOOP OLEN-GEEL

De Bankloop stroomt vanaf het fabrieksterrein door landbouwgebied en een woonwijk. Hij kruist ook het lokale kerkhof en het kanaal. Dit projectgebied begint aan de fabrieksmuur in de Nieuwstraat (Sint-Jozef-Olen) en loopt tot de Roerdompstraat (Geel): een zone van 1,6 kilometer lang en 15 tot 30 meter breed, over zowat 90 percelen.

A ONTSTAAN EN B NOODZAAK VAN DE C HOE PAKTEN WE DE AARD VAN DE SANERING SANERING AAN? VERONTREINIGING De terugsaneerwaarden voor de Bij de bodemsanering werd de top- De Bankloop is een natuurlijke beek radioactieve besmetting zijn conform laag van de aan de Bankloop gren- in Olen, die vanaf de eerste industri- het advies van de AVN (Association zende percelen afgegraven. De grond ële activiteiten in 1912 werd gebruikt Vinçotte Nuclear) en werden goedge- kwam terecht in de nieuwe opslag- om effluentwater af te voeren. Na keurd door het Federaal Agentschap plaats op het Olense fabrieksterrein. onderzoek bleek ze verontreinigd te voor Nucleaire Controle (FANC). Die Nadien volgde de reconstructie van zijn met zware metalen, radium en voor de chemische verontreiniging de Bankloop en de herinrichting van andere chemische componenten. Op werden getoetst aan de bodemsane- de gesaneerde percelen. de bodem en de oevers van de Bank­ ringsnormen per bestemmingstype. loop werd ook een verontreiniging met cadmium en kobalt gemeten, met kleinere hoeveelheden arseen, koper, nikkel, lood en zink. Langs beide kanten van de beek strekt de verontreinigde zone zich uit tot gemiddeld 5 meter. Het te saneren deel van de Bankloop loopt van het fabrieksterrein tot aan de Roerdomp- straat.

40 LILLE

KASTERLEE

Fabrieksterrein HERENTALS GEEL Stort I

Stort V

Bankloop Omgeving Olen (3 km) OLEN

E313

WESTERLO

> Daarna werd de waterloop afge- BUDGET Al voltooid graven en heraangelegd. Bij de herinrichting werd de situatie van De volgende cijfers gelden voor het > Het beschrijvend bodemonderzoek vóór de sanering zo goed mogelijk begin van het convenant (in 2004) tot vond plaats in 2004. Op de oever hersteld. december 2014: van de Bankloop en ter hoogte > In totaal werd 54.100 ton veront- van zijn bedding en kruin werden reinigd materiaal uitgegraven en • Budget voorzien in het grond- en slibstalen genomen. In afgevoerd naar de daarvoor inge- convenant: 3.500.000 euro de onmiddellijke omgeving van richte en vergunde saneringsopslag • Finale of verwachte kosten: ca. de Bankloop werden ook dosis- op het bedrijfs­terrein van Umicore 5.500.000 euro tempometingen uitgevoerd op in Olen. De kokers onder de straten • Al gespendeerd: 5.490.295 euro een hoogte van 1 meter boven het en het kerkhof werden gereinigd. • Ten laste van OVAM: 1.750.000 euro maaiveld. Zo kon de bodemveront- > Over het volledige traject bleven • Ten laste van Umicore: 3.750.000 reiniging horizontaal én verticaal op enkele locaties restverontreini- euro worden afgebakend. gingen achter vanwege technische > De werken zijn gestart op 29 mei redenen. Voor elke restveront- COMMUNICATIE 2007 en waren eind juni 2008 klaar. reiniging werd het volume en de Tijdens de werken ontvingen de Eerst werd de Bankloop omgeleid vuilvracht bepaald en een risico-­ en drooggelegd. Het opgepompte omwonenden nieuwsbrieven, waren evaluatie uitgevoerd. Op basis van ze welkom op vergaderingen en kon- water kwam stroomafwaarts weer die evaluatie bestaat er geen risico in de waterloop terecht. den ze persoonlijke afspraken maken voor de restverontreinigingen met met de OVAM, de erkende bodemsa- zware metalen. neringsdeskundige en Umicore. Een website bood extra informatie aan. Na de werken was er een infoavond voor de omwonenden en werd de sanering geëvalueerd. Globaal geno- men was de evaluatie positief.

41 PROJECTFICHE: NYRSTAR BALEN (voormalig Umicore)

GESCHIEDENIS

De vestiging van Balen werd in 1889 opgericht Eind jaren 80 werden de VM en de andere Bel- door de Vieille-Montagne (VM). Die fabriek was gische non-ferroactiviteiten samengebracht in voor haar grondstoffen immers overgeschakeld één groot bedrijf: Union Minière. Dat veranderde van oxidische naar zwavelhoudende zinkertsen. zijn naam in 2001 naar Umicore. In 2007 werd de Bij de verwerking van zulke ertsen komen zwa- fabriek van Balen onderdeel van Nyrstar. veldampen vrij, die ernstige geurhinder kunnen veroorzaken. Daarom waren de VM-installaties in het centrum van Luik minder geschikt. Bovendien moesten de ertsen vanuit het buitenland worden aangevoerd.

Aanvankelijk werden alleen zwavelhoudende zinkertsen geroost. Later produceerde de fabriek ook lood, cadmium en thallium. Bij die industriële processen kwamen ook reststoffen vrij. Zo bracht het thermische procedé zinkassen voort, die op sommige plaatsen werden gebruikt voor de aanleg van wegen en opritten. Sinds de omschakeling naar het elektrolytische procedé bestaat het restproduct uit een ijzer- houdend slib (goethiet). Dat wordt opgeslagen in speciale bekkens.

42 Kanaal Bocholt-Herentals

DESSEL

Molsekiezel

Werkplaatsen MOL Stevensvennen Ringlaan

LOMMEL Kiezelweg N71

Stationsstraat

Zuiderring Zuiderring

Kanaal naar Beverlo Kattenbos

OVERPELT

Kerkhovensesteenweg

BALEN

Kamperbaan

1 km HECHTEL-EKSEL

LEOPOLDSBURG Fabrieksterrein

Cité Balen/Mol-Wezel

Lommel-Werkplaatsen

Scholen Perimeter bloot- stellingsonderzoek Balen (3 km)

43 BODEMSANERING FABRIEKSTERREIN BALEN

Bij dit saneringsproject gaat het onder meer om bedrijfsgebouwen en -installaties, pleinen, wegen, groenzones en de woonwijk Glasfabriek. Het projectgebied beslaat 260 hectare, waarvan zowat 100 hectare moet worden gesaneerd.

A ONTSTAAN EN • Grondwaterverontreiniging. Dat • Directe opname. Het risico op AARD VAN DE kan zowel via rechtstreeks contact inademing of aanraking door VERONTREINIGING met het grondwater als via doorsij- mensen blijft beperkt, aangezien de pelend regenwater. vervuiling zich bevindt op een voor Het fabrieksterrein raakte door jaren- • Verspreiding. De vervuiling kan industrie bestemde grond. lange industriële activiteiten ver- zich door opwaaiing verspreiden. ontreinigd met zinkassen en andere Afdekking kan dat risico beperken. C HOE PAKKEN WE DE bodemvreemde materialen. Die • Directe opname. Het risico op SANERING AAN? bevatten onder meer zink, cadmium, inademing of aanraking door lood en arseen. De bodem werd ook mensen blijft beperkt, aangezien de Wat de bodemverontreiniging met verontreinigd door atmosferische vervuiling zich bevindt op een voor zware metalen betreft, moeten de depositie en verwaaiing van opslag- industrie bestemde grond. bodemvreemde materialen maximaal stoffen over heel het fabrieksterrein verwijderd worden. Het gaat vooral Bodem verontreinigd door atmosfe- en de omgeving. Op een klein aantal om zinkassenlagen. Of die voldoende rische depositie en verwaaiing komt plaatsen is er ook verontreiniging met werden uitgegraven, wordt visueel over het hele fabrieksterrein en de minerale oliën en PAK’s, vooral door gecontroleerd. De sanering kan omgeving voor. Dat houdt risico’s in: lekken in industriële installaties. alleen plaatsvinden waar dat tech- • Grondwaterverontreiniging. Dat nisch mogelijk is. Waar bestaande B NOODZAAK VAN DE kan via doorsijpelend regenwater. installaties of infrastructuur de SANERING De kans is echter vrij beperkt in bereikbaarheid belemmeren, wordt vergelijking met verontreiniging de instandhouding van een afdekking De bodemvreemde materialen zijn door zinkassen. opgevolgd. Uitgegraven zones wor- terug te vinden op het grootste deel • Verspreiding. Door opwaaiing den aangevuld met geschikte aanvul- van het fabrieksterrein en liggen kan de vervuiling zich tot buiten grond. gedeeltelijk onder een permanente de fabrieksterreinen verspreiden. Natuurlijke bodems onder afgegraven verharding. Ze bevinden zich door- De atmosferische depositieveront- bodemvreemde materialen of bodems gaans 0,5 tot 2 meter diep, zowel reiniging reikt veel verder dan de zonder bodemvreemd materiaal die boven als onder de grondwaterspie- fabrieksgrenzen. Afdekking beperkt het grondwater kunnen verontreini- gel. Dat brengt risico’s met zich mee: het risico. gen door infiltratie van regenwater worden via de grondwatersanering gesaneerd.

44 DESSEL

MOL

LOMMEL N71 Fabrieksterrein

Cité Balen/Mol-Wezel

Lommel-Werkplaatsen

Scholen OVERPELT Perimeter bloot- stellingsonderzoek Balen

BALEN

HECHTEL-EKSEL

LEOPOLDSBURG

De met oliën en PAK’s vervuilde plek- nieuwe stortplaats voor zinkassen BUDGET ken worden afgegraven op basis van op de site Balen, ging de tweede de huidige saneringsnormen en zin- fase van start: de uitgraving van De volgende cijfers gelden voor het tuiglijke waarneming. de resterende te saneren gronden. begin van het convenant (in 2004) tot Zones die niet toegankelijk zijn en en met mei 2014: Al voltooid zich bijvoorbeeld onder gebouwen of installaties bevinden, worden • Budget voorzien in het pas gesaneerd als die ingreep aan convenant: 7.600.000 euro > De eerste fase van de sanering infrastructuur- of afbraakwerken • Finale of verwachte kosten: werd uitgevoerd in 2003 en 2004. gekoppeld kan worden. Jaarlijks niet bekend De verontreinigde grond werd wordt dus slechts een beperkte • Al gespendeerd: 8.562.031 euro verwerkt in de druklaag van de hoeveelheid grond uitgegraven. • Ten laste van Nyrstar: 100% stortplaats ‘Oud Goethiet’, gelegen Het gaat om zowat 28 hectare aan binnen de site Balen. Er werd gronden, waar de industriële activi- COMMUNICATIE 458.767 kubieke meter veront- teiten de komende jaren nagenoeg reinigde grond verwijderd, zowat Tot 2006 stelde Umicore jaarlijks hetzelfde blijven. Voor de tweede 70 procent van de te saneren een lokaal milieuverslag op van het fase wordt de hoeveelheid af te oppervlakte. Balense fabrieksterrein. Nadien begon graven bodemvreemd materiaal op > In 2009 volgde de ontmanteling Nyrstar met de publicatie van haar niet duurzaam verharde terreinge- van alle huizen in de wijk Glas- Duurzaamheidsrapport voor de hele deelten geschat op 68.000 kubieke fabriek die zich bevonden op het groep, waarin ook lokale initiatieven meter (11.000 kubieke meter slib). fabrieksterrein met bestemming worden belicht. De hoeveelheid bodemvreemd industriegebied. materiaal dat afhankelijk van de Tussen 2004 en 2006 vonden sane- bedrijfsactiviteiten en/of infra- ringswerken plaats. Naar aanleiding In uitvoering structuurwerken wordt verwijderd, daarvan waren er infovergaderingen wordt geschat op 393.000 kubieke voor de omwonenden en andere > De uitgegraven zones van de meter (+ 30.000 kubieke meter slib). belanghebbenden. eerste fase worden aangevuld met geschikte aanvulgrond. > Na de ingebruikname van de

45 GRONDWATERSANERING FABRIEKSTERREIN NYRSTAR BALEN

De verontreiniging bevindt zich vooral onder het fabrieksterrein, maar strekt zich aan de westzijde uit tot enkele honderden meters buiten de grenzen daarvan. In totaal gaat het om 500 hectare. De verontreiniging reikt maximaal ongeveer 150 meter diep.

De sanering moet worden uitgevoerd, A ONTSTAAN EN In uitvoering AARD VAN DE omdat het verontreinigde grondwater zich verder zou kunnen verspreiden. VERONTREINIGING 3 Dat zou het ecosysteem aantasten, in > Sinds 2001 wordt circa 15 m /u In en rond het fabrieksterrein van het bijzonder op plaatsen waar het verontreinigd grondwater dat Balen raakte het grondwater veront- grondwater het oppervlaktewater lokaal opkwelt naar de fabriek reinigd door industriële activiteiten verontreinigt. verpompt. Die maatregel voorkomt en zinkassen. Het grondwater is dat verontreinigd water in de vooral vervuild met sulfaat en meta- C HOE PAKKEN WE DE Scheppelijke Nete terechtkomt. Het water welt lokaal op ter len, met name zink, cadmium en SANERING AAN? arseen. hoogte van Drie Puttekensheide (Bankei) en krijgt in de fabriek een B NOODZAAK VAN DE Al voltooid speciale behandeling. Er is ook een uitbreiding en verbetering van het SANERING > Het beschrijvend bodemonderzoek afpompen van het kwelwater aan Het betreft een historische verontrei- bracht de verontreiniging in kaart. Bankei voorzien. niging. Een beschrijvend bodemon- Voor de opmaak van het bodem­ > Het verontreinigde grondwater derzoek heeft met een risicoanalyse saneringsproject vond een nog wordt maximaal ingezet in het en een grondwatermodellering de gedetailleerder onderzoek van het productieproces. saneringsnoodzaak vastgesteld. De terrein plaats en werd een hydro- > Het grondwatersaneringsproject grondwaterverontreiniging heeft zich geologisch model opgemaakt. werd, na enkele wijzigingen, al over een grote afstand en tot een definitief goedgekeurd in 2014. grote diepte buiten het bedrijfsterrein De implementatiewerken van de verplaatst. grondwatersanering zijn lopende.

46 DESSEL

MOL

LOMMEL N71 Fabrieksterrein

Cité Balen/Mol-Wezel

Lommel-Werkplaatsen

Scholen OVERPELT Perimeter bloot- stellingsonderzoek Balen

BALEN

HECHTEL-EKSEL

LEOPOLDSBURG

> De grondwatersanering omvat > Het verontreinigde grondwater BUDGET een beheersing van de veront- wordt in functie van de toepas- reinigingskernen (met zink als singen gezuiverd in een nieuwe De volgende cijfers gelden voor het gidsparameter), de reductie van grondwaterzuiveringsinstallatie. begin van het convenant (in 2004) tot een verdere verspreiding van de Vervolgens wordt het maximaal en met mei 2014: verontreiniging van het bedrijfs­ ingezet in het productieproces. Het terrein naar de omliggende woon- gevormde effluent wordt naar een • Budget voorzien in het gebieden en de wijde omgeving, nieuw gebouwde proceswaterzui- convenant: 14.000.000 euro en vuilvrachtverwijdering door het veringsinstallatie geleid en finaal • Finale of verwachte kosten: actief oppompen ter hoogte van de extern geloosd. niet bekend kernen. • Al gespendeerd: 1.525.065 euro > Grondwateronttrekkingsputten • Ten laste van Nyrstar: 100% Nog op te starten worden strategisch geplaatst langs de terreingrens en ter hoogte van > De grondwatersanering zal volledig COMMUNICATIE de verontreinigingskernen. Er zal operationeel zijn eind 2016. In het Het algemene advies is om geen 3 95 m /u aan verontreinigd ­­(grond-) kader van de milieuvergunning lokaal putwater te drinken of te 3 water opgepompt worden (80 m /u moet een monitoringsperiode voor gebruiken voor de besproeiing van opgepompt uit saneringsputten en het begin van de lozing uitgevoerd gewassen. 15 m3/u kwelwater uit de Bankei). worden. Tijdens de werken tussen 2004 en 2006 konden de omwonenden en andere belanghebbenden infoverga- deringen over de sanering bijwonen. Tot 2006 stelde Umicore jaarlijks een lokaal milieuverslag op van het Balense fabrieksterrein. Nadien begon Nyrstar met haar Duurzaamheidsrap- port voor de hele groep, dat ook aan- dacht schenkt aan lokale initiatieven.

47 SANERING NABIJE OMGEVING

In totaal werden zowat 1500 percelen onderzocht, waarvan er ongeveer 1200 bebouwd waren. Uit het onderzoek bleek dat een sanering nodig was op 147 percelen, met een totale oppervlakte van 10,8 hectare.

A ONTSTAAN EN de bodem in kaart werden gebracht. C HOE PAKTEN WE DE AARD VAN DE Percelen met concentraties aan zware SANERING AAN? VERONTREINIGING metalen boven de risicogrenswaarden worden ontgraven. De bodem werd verontreinigd door Al voltooid De risico’s van de aanwezigheid van het aanvullen met zinkassen en bodemvreemde materialen zijn: andere bodemvreemde materialen > Alle percelen werden beschreven uit vroegere non-ferroactiviteiten. • Directe opname. Via inademing of en onderzocht op assenlagen. De bodemvreemde materialen wer- via hand-mond-gedrag. Dat gebeurde door onderzoek ter den vaak gebruikt voor opritten en • Grondwaterverontreiniging. plaatse, interviews met bewoners tuinpaden en liggen doorgaans tot Via rechtstreeks contact met het en eigenaars, en bodemstaalnames een halve meter diep. Ze bevatten grondwater of via doorsijpelend en -analyses op 420 van de 1500 cadmium, lood en arseen. Afhankelijk regenwater. percelen. Niet-geanalyseerde van het perceel bevond de vervuiling • Verspreiding. Door verwaaiing. Het percelen werden beschreven en zich deels wel en deels niet onder een verspreidingsrisico op de fabrieks­ beoordeeld op basis van geïnterpo- permanente verharding. terreinen is beperkt doordat de leerde waarden. vervuiling vrijwel overal afgedekt > De zinkassenlagen die niet De bodem is ook verontreinigd door was en niet vrij aan het oppervlak permanent afgedekt waren en atmosferische depositie en verwaai- kwam. dus zichtbaar waren, werden niet ing van opslagstoffen. beoordeeld op basis van bodem­ De risico’s van de bodem verontrei- analyses, maar met een visuele B NOODZAAK VAN DE nigd door atmosferische depositie controle. Tussen oktober 2006 en SANERING zijn: 31 mei 2007 werden op 126 percelen zinkassen afgegraven die zich niet Bodemvreemde materialen aan de • Directe opname. Via inademing of onder een duurzame verharding oppervlakte houden een ernstig via hand-mond-gedrag. bevonden. In totaal werd circa risico in. Er werd een uitgebreid voor- • Grondwaterverontreiniging. Via 17.000 kubieke meter zinkassen onderzoek uitgevoerd waarbij de doorsijpelend regenwater. gesaneerd. concentraties aan zware metalen in • Verspreiding. Door opwaaiing.

48 DESSEL

MOL

LOMMEL N71 Fabrieksterrein

Cité Balen/Mol-Wezel

Lommel-Werkplaatsen

Scholen OVERPELT Perimeter bloot- stellingsonderzoek Balen

BALEN

HECHTEL-EKSEL

LEOPOLDSBURG

> In ‘rode zones’ werd de bodem > In de periode 2007 tot 2012 werd BUDGET tot 30 centimeter diep verwijderd. bijkomend onderzoek verricht om Rode zones hebben een dermate de ‘oranje percelen’ – percelen De volgende cijfers gelden voor het hoge metaalconcentratie dat ze waar nog verfijning nodig is begin van het convenant (in 2004) tot mogelijk een gezondheidsrisico wegens te veel onzekerheden – en met mei 2014: inhouden. Onmiddellijke actie definitief te kunnen klasseren als is daarom vereist. Op 36 rode groen of rood perceel. Op basis • Budget voorzien in het percelen werd ongeveer 27.000 van dat onderzoek werden 22 convenant: 1.000.000 euro kubieke meter zwaar verontreinigde oorspronkelijk oranje percelen • Finale of verwachte kosten: grond afgegraven. (kadastrale toestand 2012) als rood niet bekend > Alle ontgraven gebieden werden perceel bestempeld. Die percelen • Al gespendeerd: 4.591.783 euro vrijwel meteen heraangevuld met werden in 2013 gesaneerd. Bij de • Ten laste van Nyrstar: 100% geschikte aanvulgrond en COPRO- bijkomende afgraving in 2013 werd gekeurd mengpuin, kiezel of ongeveer 8550 ton (circa 5200 COMMUNICATIE dergelijke. Waar gazon, struiken en kubieke meter) zinkassen en veront- Er waren infomomenten voor alle bomen werden verwijderd, kreeg de reinigde grond verwijderd. In totaal omwonenden en eigenaars. Elke eigenaar een financiële vergoeding werd, over de twee fasen, circa bewoner ontving ook persoonlijke voor de herbeplanting. 81.550 ton zinkassen en veront- brieven, en kon zijn/haar individuele > Alles samen werden 147 percelen reinigde grond verwijderd. situatie laten toelichten tijdens een gesaneerd. gesprek. Voorts waren er tijdens het project een permanent aanspreek- punt, een informatiekrant, een groen telefoonnummer (gratis infonummer) en wekelijkse werfvergaderingen.

49 PROJECTFICHE: NYRSTAR OVERPELT (voormalig Umicore)

GESCHIEDENIS

In 1888 werd in Overpelt een kleine arseenfabriek Eind jaren 70 werd de Overpeltse fabriek overge- opgericht. Een eeuw later was de vestiging uitge- nomen door de Société Générale Métallurgique de groeid tot een groot non-ferrobedrijf. Die evolutie Hoboken. Die werd eind 1980 met andere Belgi- ging gepaard met grote veranderingen, zowel wat sche non-ferroactiviteiten samengevoegd in Union de eindproducten als de toegepaste industriële Minière, dat sinds 2001 Umicore heet. In 2007 werd processen betreft. Naast arseenproductie en zink- het grootste deel van de Overpeltse vestiging deel winning deed men in Overpelt ook aan: van Nyrstar.

• de ontzilvering en bewerking van lood; • de productie van zwavelzuur- en superfosfaten; • de productie van hulzen en pastillen voor droge batterijen; • de fabricatie van jachtlood; • de recuperatie van kwik; • de behandeling van non-ferroshredder- schroot.

50 HAMONT-ACHEL

N74 Kanaal Bocholt-Herentals

LOMMEL Hamonterweg

Luikersteenweg N790 NEERPELT

Norbert Neeckxlaan

Ringlaan Noord-zuidverbinding

Leopoldlaan N71 Astridlaan

Napoleonweg

OVERPELT Noord Zuid Verbinding

Peerderbaan

PEER

HECHTEL-EKSEL Lindelsebaan

Fabrieksterrein

Overpelt-Cité

1 km Scholen Perimeter bloot- stellingsonderzoek Overpelt (3 km)

51 BODEMSANERING FABRIEKSTERREIN

Dit project omvat het fabrieksterrein, de Gereedschapmakerij Overpelt (GMO) in de Fabrieksstraat en de pastillenafdeling in de Siberiëstraat. In totaal gaat het om ongeveer 82 hectare, waarvan 16 hectare moet worden gesaneerd.

A ONTSTAAN EN • Grondwaterverontreiniging. • Voor de mens: een directe opname AARD VAN DE Via rechtstreeks contact met het van de vervuiling door opwaaiing/ VERONTREINIGING grondwater of via doorsijpelend inademing of aanraking (hand- regenwater. mond) is beperkt. Er is geen risico Door vroegere non-ferroactiviteiten • Verspreiding. Bijvoorbeeld door omdat de bestemming van de raakte de bodem van het fabriekster- opwaaiing, al is de bodem vrijwel grond industriegebied blijft. rein verontreinigd met zinkassen en overal afgedekt. bodemvreemde materialen (die bevat- • Directe opname. De kans op C HOE PAKKEN WE DE ten zink, cadmium, lood en arseen). inademing of aanraking door SANERING AAN? Die grond werd doorgaans gebruikt mensen is beperkt, aangezien de voor terreinophogingen. De bodem is vervuiling zich op industriegebied ook verontreinigd door atmosferische bevindt. Al voltooid depositie en verwaaiing van opslag- De verontreiniging door atmosferi- stoffen. Zeer lokaal veroorzaakten > In 2002 werd het beschrijvend sche depositie en verwaaiing geldt lekken uit industriële installaties ook bodemonderzoek goedgekeurd, voor heel het fabrieksterrein en reikt beperkte verontreiniging met mine- in 2004 volgde de opmaak van ook verder. De risico’s zijn: rale oliën en PAK’s. het bodemsaneringsproject. De • Grondwaterverontreiniging via bodemsanering bestaat uit een B NOODZAAK VAN DE doorsijpelend regenwater. Dat gefaseerde afgraving van de SANERING risico is reëel, maar relatief beperkt bodemvreemde materialen. In een in vergelijking met het probleem eerste fase worden de bodem- De verontreiniging met zinkassen en van de zinkassen. vreemde materialen die direct bodemvreemde materialen bevindt • Verspreidingsrisico door bereikbaar zijn, afgegraven en zich doorgaans 0,5 tot 2 meter diep, opwaaiing tot buiten de fabrieks­ afgevoerd naar de druklaag van de dus zowel onder als boven de grond- terreingrenzen. De bodem is vrijwel stortplaats Nieuw Goethiet. waterspiegel. Op sommige plaatsen overal afgedekt (infrastructuur, > De eerste fase van de sanering ligt de vervuiling onder een perma- begroeiing ...). De verontreiniging vond plaats tussen december 2004 nente verharding. Deze verontreini- door atmosferische depositie reikt en augustus 2005. ging houdt ernstige risico’s in: uiteraard al veel verder dan de fabrieksgrenzen.

52 HAMONT-ACHEL

N74

Fabrieksterrein LOMMEL Overpelt-Cité N790 Scholen NEERPELT Perimeter bloot- stellingsonderzoek N71 Overpelt

OVERPELT

PEER

HECHTEL-EKSEL

> In totaal werd in de eerste fase infrastructuur- of afbraakwerken BUDGET 201.457 kubieke meter bodem- plaatsvinden, zal daarvan gebruik vreemde materialen verwijderd. worden gemaakt om de bodem- De volgende cijfers gelden voor het Dat materiaal kwam terecht in vreemde materialen te verwijderen begin van het convenant (in 2004) tot de druklaag van de stortplaats en af te voeren naar de nieuwe en met mei 2014: Nieuw Goethiet, ten noorden van stortplaats in Lommel. Ook de het kanaal Bocholt-Herentals in heraanvulling zal in afstemming • Budget voorzien in het Overpelt. met die werken gebeuren. convenant: 4.500.000 euro > In 2011 werd het bodemsane- > De plaatsen die vervuild zijn met • Finale of verwachte kosten: ringsproject voor de tweede fase minerale oliën en PAK’s worden niet bekend goedgekeurd. De sanering omvat beoordeeld op basis van de huidige • Al gespendeerd: 3.997.508 euro de verdere afgraving van bodem saneringsnormen en zintuiglijke • Ten laste van Nyrstar: 100% met bodemvreemd materiaal en waarneming. de heraanvulling van de ontgraven > In afwachting van ontgraving COMMUNICATIE zones. worden periodiek de oppervlak- Umicore stelde tot 2006 jaarlijks een teverhardingen geïnventariseerd milieuverslag op van haar terrein in en gecontroleerd en waar nodig In uitvoering Overpelt. Nadien begon Nyrstar met hersteld. Die periodieke controle de publicatie van het Duurzaamheids- geldt ook voor de begroeiing en de > In de tweede fase worden bodem- rapport voor de hele groep. Dat rap- kwaliteit daarvan. vreemde materialen verder port belicht ook lokale initiatieven. afgegraven en afgevoerd naar de Sinds 2004 zijn omwonenden en zinkassenstortplaats in Lommel. andere belanghebbenden welkom Deze fase omvat ook de momenteel op infovergaderingen, waar de sane- ontoegankelijke zones met bodem- ringswerken werden aangekondigd.­ vreemd materiaal, bijvoorbeeld onder gebouwen en installaties. Het gaat om zowat 31 hectare of 300.000 tot 450.000 kubieke meter grond. Als er in de komende jaren

53 GRONDWATERSANERING FABRIEKSTERREIN

De verontreiniging ligt vooral onder het fabrieksterrein, maar strekt zich aan de noordzijde uit tot enkele honderden meters buiten de grenzen ervan. Daar loopt ze onder de openbare weg, de Eindergatloop, het kanaal en de groenzones tot aan de zandwinningsputten. Dit project beslaat zowat 60 hectare. De verontreiniging reikt maximaal zowat 170 meter diep.

A ONTSTAAN EN B NOODZAAK VAN DE C HOE PAKKEN WE DE AARD VAN DE SANERING SANERING AAN? VERONTREINIGING Het gaat om een historische veront- Door industriële activiteiten en de reiniging. Een beschrijvend bodemon- Al voltooid aanwezigheid van bodemvreemd derzoek heeft met een risicoanalyse materiaal raakte het grondwater op en een grondwatermodellering de > Het bodemsaneringsproject voor het volledige fabrieksterrein ernstig saneringsnoodzaak vastgesteld. de sanering van het grondwater werd in 2009 goedgekeurd. Bij verontreinigd. De verontreiniging De verontreiniging kan zich via het de opmaak werd een zeer gede- bestaat vooral uit sulfaat en metalen, grondwater verspreiden over het hele tailleerd onderzoek van het terrein met name zink, cadmium en arseen. ecosysteem. Vooral waar het grond- verricht en een hydrogeologisch Zeer lokaal is er sprake van verontrei- water opkwelt (aan de oppervlakte model opgemaakt. Het grondwater niging met minerale oliën. komt) kan het ernstige gevolgen wordt gesaneerd door een pump- hebben voor het oppervlaktewater. and-treat-techniek. Het veront- Het lokaal opgepompte water dreigt reinigde grondwater wordt aan bovendien onbruikbaar te worden stroomafwaartse zijde van het als drinkwater of voor de landbouw. fabrieksterrein en de stortplaats Daarom is de sanering van het grond- Nieuw Goethiet onttrokken via een water noodzakelijk. onttrekkingsscherm en na behan- deling ingezet in het productie- proces of rechtstreeks afgeleid naar de waterzuiveringsinstallatie.

54 HAMONT-ACHEL

N74

Fabrieksterrein LOMMEL Overpelt-Cité N790 Scholen NEERPELT Perimeter bloot- stellingsonderzoek N71 Overpelt

OVERPELT

PEER

HECHTEL-EKSEL

> Doelstellingen van de BUDGET grondwatersanering: In uitvoering 1. Het verspreidingsrisico dat De volgende cijfers gelden voor het uitgaat van de grondwaterver- > Sinds 1996 loopt langs de Einder- begin van het convenant (in 2004) tot ontreiniging met zware metalen, gatloop een schermbemaling om en met mei 2014: wegnemen. te voorkomen dat verontreinigd 2. Verdere verspreiding buiten het grondwater rechtstreeks in de • Budget voorzien in het fabrieksterrein, zowel lateraal als beek stroomt. De zuivering van convenant: 9.500.000 euro naar de diepte, voorkomen. het opgepompte water gebeurt • Finale of verwachte kosten: 3. Verdere instroom van verontrei- in al bestaande installaties. Deze niet bekend niging met arseen in de zandwin- maatregel werd in het bodemsa- • Al gespendeerd: 8.580.029 euro ningsputten verhinderen. neringsproject geïntegreerd en • Ten laste van Nyrstar: 100% 4. De verontreiniging geleidelijk en maakt nu deel uit van het volledige definitief verwijderen. grondwatersaneringssysteem. COMMUNICATIE > Het grondwateronttrekkingsscherm > De grondwatersanering is in uitvoering en wordt opgevolgd Umicore stelde tot 2006 jaarlijks een werd geïnstalleerd en de grondwa- milieuverslag op van haar terrein in tersanering werd opgestart in 2011. door metingen en analyses. > Het opgepompte grondwater Overpelt. Nadien begon Nyrstar met wordt rechtstreeks gebruikt in het de publicatie van het Duurzaamheids- productieproces, of naar de water- rapport voor de hele groep. Dat rap- zuiveringsinstallatie geleid. port belicht ook lokale initiatieven. Tussen 2004 en 2006 waren omwo- nenden en andere belanghebbenden welkom op infovergaderingen over de saneringswerken.

55 SANERING NABIJE OMGEVING

Dit project beslaat een oppervlakte van ongeveer 30 hectare. Van de 250 onderzochte percelen moesten er 104 worden gesaneerd.

A ONTSTAAN EN B NOODZAAK VAN DE C HOE PAKTEN WE DE AARD VAN DE SANERING SANERING AAN? VERONTREINIGING De verontreiniging houdt de volgende De vroegere non-ferroactiviteiten op risico’s in: Al voltooid het fabrieksterrein hebben ook de • Directe opname. Via inademing of > De sanering van de nabije nabije omgeving verontreinigd met via aanraking (hand-mond-gedrag). omgeving is afgerond. vooral zinkassen en bodemvreemde • Grondwaterverontreiniging. > Alle percelen werden beschreven materialen als zink, cadmium, lood en Via rechtstreeks contact met het en beoordeeld op aanwezigheid arseen. Die laatste liggen doorgaans grondwater of via doorsijpelend van assenlagen. Dat gebeurde op opritten of tuinpaden, van 0 tot regenwater. op basis van terreinbezoeken, een halve meter diep. De vervuiling • Verspreiding. Bijvoorbeeld door metingen, interviews met bewoners lag gedeeltelijk onder permanent opwaaiing. Dit risico was beperkt en eigenaars, en bodemanalyses op verharde stroken. De bodem was ook op de locaties waar de vervuiling 250 percelen. verontreinigd door atmosferische afgedekt was en niet vrij aan het > De beoordeling van de zones met depositie en verwaaiing van opslag- oppervlak kwam. stoffen. zinkassen gebeurde visueel en niet op basis van bodemanalyses. Alle bodemvreemde materialen die zich niet onder een permanente afdekking bevonden, werden verwijderd. Het ging vooral om zinkassen. Daarbij werd steeds een veilige afstand gehouden van gebouwen, hekwerk en

56 HAMONT-ACHEL

N74

Fabrieksterrein LOMMEL Overpelt-Cité N790 Scholen NEERPELT Perimeter bloot- stellingsonderzoek N71 Overpelt

OVERPELT

PEER

HECHTEL-EKSEL

hoogstambomen. Op 97 percelen granulaten bij diverse bouw- BUDGET werden zinkassen afgegraven die werken. Het gaat bijvoorbeeld om zich niet onder een duurzame mengpuin, kiezel … Waar gazon, De volgende cijfers gelden voor het verharding bevonden. struiken of bomen verdwenen, was begin van het convenant (in 2004) tot > De bodem in ‘rode zones’ bevat een financiële vergoeding voor de en met mei 2014: metaalconcentraties (lood, herbeplanting voorzien. cadmium of arseen) waarvoor op > In de periode 2007 tot 2012 werd • Budget voorzien in het basis van een risicoanalyse een bijkomend onderzoek verricht om convenant: 370.000 euro gezondheidsrisico niet helemaal de ‘oranje percelen’ – percelen • Finale of verwachte kosten: uitgesloten is. Onmiddellijke actie waar nog verfijning nodig is 1.300.000 euro is daarom vereist. Om de risico’s wegens te veel onzekerheden – • Al gespendeerd: 1.512.019 euro uit te sluiten, werd op vijftien rode definitief te kunnen klasseren als • Ten laste van Nyrstar: 100% percelen sterk verontreinigde grond groen of rood perceel. Op basis verwijderd tussen september 2006 van dat onderzoek werden elf COMMUNICATIE en het voorjaar van 2013. In totaal oorspronkelijk oranje percelen Er waren infomomenten voor alle werden 104 percelen onder handen (kadastrale toestand 2012) als rood omwonenden en eigenaars. Elke genomen. perceel bestempeld. Die bijkomende bewoner ontving ook persoonlijke > De uitgegraven gebieden werden percelen werden in 2013 gesaneerd. brieven, en kon zijn/haar individuele vrijwel meteen aangevuld. Bij de bijkomende afgraving in 2013 situatie laten toelichten tijdens een Daarvoor was 11.729 ton geschikte werd ongeveer 1731 ton (circa 992 gesprek. Voorts waren er tijdens het aanvulgrond nodig, en 8821 ton kubieke meter) zinkassen en veront- project een permanent aanspreek- materiaal met een COPRO-label. reinigde grond verwijderd. In totaal punt, een informatiekrant, een groen Met dat label stimuleert de werd, over de twee fasen, circa telefoonnummer (gratis infonummer) overheid de kwaliteit en het verant- 42.806 ton zinkassen en veront- en wekelijkse werfvergaderingen. De woorde gebruik van gerecycleerde reinigde grond verwijderd. bewoners van de betrokken perce- len kregen ook het advies om geen grondwater te gebruiken.

57 SANERING ‘OVERIGE OMGEVING’ BALEN-OVERPELT: BLOOTSTELLINGS- ONDERZOEK NAAR CADMIUM, LOOD EN ARSEEN IN DE NOORDERKEMPEN (BONK)

Dit project beslaat een zone van zowat 5 kilometer rond de vestigingen van Balen en Overpelt. Daar bevinden zich woonkernen, boerderijen en bosgebieden, maar ook geïsoleerde industriekernen.

A ONTSTAAN EN AARD B NOODZAAK VAN HET C HOE PAKTEN WE HET VAN DE GEZOND- ONDERZOEK ONDERZOEK AAN? HEIDSRISICO’S Het blootstellingsonderzoek naar Door de vroegere non-ferroactivitei- cadmium, lood en arseen in de BONK ten raakte ook de ruime omgeving ­Noorderkempen (BONK) hoort bij het van de fabrieksterreinen van Balen Actieplan Cadmium. Voor het onder- > Het onderzoek vond plaats op basis en Overpelt verontreinigd. De vervui- zoek werd bestudeerd in welke mate van bloed- en urinestalen bij 1217 ling bestaat uit zinkassen en andere mensen die wonen en werken in de volwassenen die minstens acht jaar bodemvreemde materialen. Sommige Noorderkempen in contact komen in het onderzoeksgebied woonden, terreinen werden opgehoogd met met zware metalen als cadmium, en bloedprikken van 338 kleuters zink, cadmium, lood en arseen. De arseen en lood. Ook werd onderzocht tussen 2,5 en 6 jaar. Het bloed vervuilende stoffen verspreidden zich of die blootstelling aanleiding gaf en de urine van de volwassenen ook door atmosferische depositie en tot verhoogde gezondheidsrisico’s. werden getest op cadmium, verwaaiing. Het onderzoek werd uitgevoerd in lood en arseen; het bloed van de de gemeenten Mol, Balen, Lommel, kleuters enkel op de aanwezigheid ­Overpelt en Neerpelt. De gemeente van lood. Jonge kinderen hebben Hechtel-Eksel diende als controle- meer de neiging om hun handen groep. of voorwerpen in hun mond te steken. Via bevuild speelgoed lopen ze bijvoorbeeld meer kans om zware metalen op te nemen dan volwassenen. Bovendien zijn kinderen extra gevoelig voor de gezondheidseffecten van lood in het bloed. (Ex-)werknemers van Umicore konden niet aan het onderzoek deelnemen.

58 HAMONT-ACHEL

N74 Fabrieksterrein DESSEL Cité LOMMEL N790 Lommel-Werkplaatsen NEERPELT MOL Scholen N71 Perimeter bloot- N71 stellingsonderzoek Balen en Overpelt

OVERPELT PEER

HECHTEL-EKSEL BALEN

LEOPOLDSBURG

> Het onderzoek werd uitgevoerd tot 32 procent (metingen in de kleuters veel minder lood in het door: urine). De gemeten waarden aan bloed dan de richtwaarde. - de Vlaamse Instelling voor arseen waren niet hoger dicht bij > Voor de organisatie van het Technologisch­ Onderzoek de fabrieksterreinen in vergelijking project en een goede samen- - de Universiteit Hasselt met het controlegebied. Gemiddeld werking werden twee werkgroepen - het Algemeen Medisch lagen de concentraties onder de opgericht met alle betrokken Laboratorium richtwaarde; 14 procent van de partijen: - het Provinciaal Instituut voor deelnemers had een waarde boven - de Technische Werkgroep, geleid Hygiëne de richtwaarde. De onderzoekers door het team Milieugezond- > De resultaten toonden aan dat de vergeleken de resultaten met heidszorg Antwerpen van het concentraties aan cadmium in het eerdere studies: voor alle para- Agentschap Zorg en Gezondheid, bloed en de urine in de gebieden meters was er een sterke daling en met vertegenwoordigers van: tot 5 kilometer rond de fabrieks­ t.o.v. de metingen vanaf 1985, met • de afdeling Toezicht Volksge- terreinen meestal duidelijk hoger dalingen tussen 35 en 78 procent zondheid van het Agentschap lagen dan in het controlegebied. t.o.v. de periode 1985-1989. De Zorg en Gezondheid; Gemiddeld lagen de concen- kinderen die in een straal van 2 • het Departement Leefmilieu, traties altijd onder de richtwaarde kilometer rond de fabriek naar Natuur en Energie waaronder geen gezondheidsri- school gaan, hebben gemiddeld • de Vlaamse Milieumaatschappij sico’s zijn. Het percentage deel- meer lood in hun bloed in verge- • de OVAM nemers met een waarde boven lijking met het controlegebied. • medische milieukundigen de richtwaarde varieerde van 3 Zowel in het onderzoeksgebied (MKK) bij Kempense en procent (metingen in het bloed) als in het controlegebied hebben Limburgse Logo’s (LOkaal GezondheidsOverleg)

59 > de Stuur- en begeleidingsgroep, > Onderstaande nieuwe preventie­ met alle lokale betrokkenen: Natraject BONK acties werden in de periode gemeenten, provincies, huisartsen, 2009-2011 uitgewerkt en uitgevoerd scholen, buurtcomités … > Het blootstellingsonderzoek om de blootstelling aan en de leidde tot nieuw inzicht in de gezondheidsimpact van cadmium De onderzoeksresultaten werden mate waarin de huidige bewoners verder te doen dalen: opgenomen in het geïntegreerd rap- van de fabrieksomgeving (Balen, - Teeltadviescampagne port van juni 2008 ‘Blootstellingson- Mol, Lommel, Overpelt, Neerpelt) - Train-de-trainer teeltadviezen/ derzoek Noorderkempen (BONK)’. Het worden blootgesteld aan zware gezondheidsrisico’s zware volledige rapport is beschikbaar op metalen. Om te komen tot nieuwe metalen de website van de OVAM (www.ovam. of aangepaste preventiemaat- - Verspreiding cadmiumleidraad be/blootstellingsonderzoek-noorder- regelen werd een traject opgesteld voor huisartsen kempen). dat in verschillende fasen verliep. - Interactieve cadmiumwebtool Eerst werden Vlaamse en Neder- voor inschatting van eigen landse experts geconsulteerd. cadmiumbelasting Hun aanbevelingen werden in - Opmaak en uitvoering van visie- het najaar van 2008 tijdens twee tekst-actieplan ‘Zware metalen in interactieve ’cadmiumworkshops’ het schoolmilieu’ uitgewerkt door betrokkenen - Educatief fietsevenement uit de lokale gemeenschap, de > Naast dat pakket preventieacties betrokken overheden, het bedrijf had het actieplan eveneens tot … Dat leidde tot het projectplan doel alle betrokkenen (wetenschap- 2009-2011 ‘Aanpak gezondheids- pelijke experten, vertegenwoor- impact zware-metalen-erfenis digers van gemeenten, provincies, Antwerpse en Limburgse Kempen’. Vlaamse overheid, omwonenden, Dat projectplan geeft aan hoe buurtwerking, scholen …) samen de samenwerking tussen de te brengen en de samenwerking verschillende actoren zal verlopen zoveel mogelijk te stimuleren. en wie welke verantwoorde- lijkheden/taken opneemt, en geeft een beknopt overzicht van de projecten.

60 HAMONT-ACHEL

N74 Fabrieksterrein DESSEL Cité LOMMEL N790 Lommel-Werkplaatsen NEERPELT MOL Scholen N71 Perimeter bloot- N71 stellingsonderzoek Balen en Overpelt

OVERPELT PEER

HECHTEL-EKSEL BALEN

LEOPOLDSBURG

> Om na te gaan of de realisatie BUDGET BONK Voor de pers was er bij de aanvang van de acties ook de kennis en van het onderzoek een info- en vraag- het gedrag van de burger t.o.v. De volgende cijfers gelden voor het moment. De journalisten waren ook de problematiek in positieve zin begin van het convenant (in 2004) tot welkom op een aantal ‘prikdagen’. De beïnvloedde, werd in het voorjaar december 2014: resultaten van de studie werden op een van 2012 een perceptieonderzoek communicatiemoment breed bekend- met focusgroepsgesprekken • Budget voorzien in het gemaakt. georganiseerd. convenant: onderdeel van Er liepen enkele sensibilisatie- en advies- > Afsluitend werd in 2012 het het gezamenlijke budget van initiatieven om buurtbewoners raad te eindrapport ‘Aanpak gezondheids- 30.000.000 euro. geven over hoe te leven in een omgeving impact zware-metalen-erfenis • Finale of verwachte kosten: die met zware metalen verontreinigd is. Antwerpse en Limburgse Kempen’ gegund bedrag door alle opgesteld. overheden: 654.549 euro Natraject BONK. Op 30 september • Al gespendeerd: betaald door alle 2009 werd het projectplan officieel overheden: 654.549 euro voorgesteld aan pers en publiek. De • Ten laste van OVAM: 315.115 euro partners ondertekenden toen een sym- • Ten laste van Umicore: 93.689 euro bolische engagementverklaring ‘Samen de invloed van de zware-metalen-erfe- COMMUNICATIE nis op de gezondheid van de inwoners BONK. Bij het begin van de studie van de Antwerpse en Limburgse Kempen vonden een aantal infoavonden aanpakken’. plaats. Tijdens en na het onderzoek De nieuwe preventieacties werden werden de bewoners schriftelijk en eveneens via diverse kanalen bekendge- telefonisch op de hoogte gehouden. maakt. In het eindrapport wordt dat per Elke deelnemer ontving naast de con- preventieactie beschreven. clusies van de studie ook zijn per- soonlijke resultaten. Er werd eveneens In juni 2012 werd op een afsluitmoment informatie verspreid via bestaande het eindrapport ‘Aanpak gezondheidsim- infokanalen: gemeenten, huisartsen, pact zware-metalen-erfenis Antwerpse scholen … en Limburgse Kempen’ aan pers en publiek voorgesteld.

61 SANERING ‘OVERIGE OMGEVING’ BALEN-OVERPELT: VERWIJDERING ZINKASSEN LOMMEL- WERKPLAATSEN De woonwijk Lommel- Werkplaatsen heeft een oppervlakte van 90.000 vierkante meter. Op 753 percelen werd een enquête uitgevoerd, in 2006 werden 157 percelen onderzocht.

A ONTSTAAN EN B NOODZAAK VAN DE Terreinen waar zinkassen aan de AARD VAN DE SANERING oppervlakte voorkomen in een VERONTREINIGING concentratie groter dan 5 procent De verontreiniging in Lommel-­ werden beschouwd als risicovol voor Een van de acties van het Actie- Werkplaatsen hield enkele risico’s in: opwaaiing en een verhoogde kans plan Cadmium was de verwijdering • Grondwaterverontreiniging. op cadmiumopname. Zulke terreinen van zinkassen op private oprit- Door rechtstreeks contact met werden afgegraven. Uitzonderlijk ten en scholen. Ook de woonwijk het grondwater of doorsijpelend werden ook afgedekte zinkassen ­Lommel-Werkplaatsen raakte ernstig regenwater. verwijderd, namelijk wanneer de eige- verontreinigd door vroegere non-­ • Verspreiding door opwaaiing. naar op eigen kosten de verharding ferroactiviteiten. Er zijn zinkassen Dit risico bleef beperkt omdat of afdekking verwijderde. Bodem met aanwezig, maar ook bodems met ver- de vervuilde grond vrijwel overal concentraties aan zware metalen hoogde waarden aan zink, cadmium, afgedekt was en dus niet aan het boven de risicogrenswaarden werd lood en arseen. Zinkassen komen oppervlak lag. afgegraven. voor op opritten en tuinpaden, soms • Directe opname door de mens. onder permanente verharding. Door opwaaiing en inademing, of door aanraking (hand-mond).

62 HAMONT-ACHEL

N74 Fabrieksterrein DESSEL Cité LOMMEL N790 Lommel-Werkplaatsen NEERPELT MOL Scholen N71 Perimeter bloot- N71 stellingsonderzoek Balen en Overpelt

OVERPELT PEER

HECHTEL-EKSEL BALEN

LEOPOLDSBURG

C HOE PAKTEN WE DE > Tijdens de werken werden vijf BUDGET SANERING AAN? bijkomende percelen geïdenti- ficeerd waar een ontgraving nodig De volgende cijfers gelden voor het was. Die werden meegenomen in begin van het convenant (in 2004) tot Al voltooid het lopende project. december 2014: > Midden november 2006 begonnen > In juni en juli 2006 werden de werken. Eind mei 2007 waren • Budget voorzien in het 157 percelen onderzocht. Op alle percelen ontgraven, heraan- convenant: onderdeel van 101 terreinen waren inderdaad gevuld en waar nodig afgewerkt het gezamenlijke budget van zinkassen aanwezig. met grasmatten en/of omheining. 30.000.000 euro > 61 van die terreinen werden 66 percelen werden ontgraven. • Finale of verwachte kosten: beschouwd als risicovol. Op de In totaal werd 12.097 ton met 800.000 euro andere terreinen bestond geen zinkassen en met zware metalen • Al gespendeerd: 750.000 euro risico voor opwaaiing, omdat de verontreinigde grond afgevoerd. • Ten laste van OVAM: 50% zinkassen er voldoende afgedekt De zinkassen werden gestort op de • Ten laste van Umicore: 50% waren of vermengd waren in de Goethietstortplaats in Overpelt. ondergrond. COMMUNICATIE Bewoners en eigenaars werden op de hoogte gehouden met brieven en ver- gaderingen. Er verschenen ook arti- kels in de bladen van de omliggende gemeenten. De website van de OVAM bood geïnteresseerden eveneens nut- tige info.

63 SANERING ‘OVERIGE OMGEVING’ BALEN-OVERPELT: VERWIJDERING ZINKASSEN IN SCHOLEN

Bij dit project gaat het om schoolterreinen waar vroeger een ophoging of verharding met zinkassen is gebeurd.

A ONTSTAAN EN B NOODZAAK VAN DE op cadmiumopname. Zulke terreinen werden dan ook afgegraven. Uitzon- AARD VAN DE SANERING derlijk werden ook afgedekte zinkas- VERONTREINIGING Er werd gekozen voor de verwijdering sen verwijderd, namelijk wanneer de De bodem raakte vervuild met zink­ van de zinkassen vanwege ernstige eigenaar op eigen kosten de verhar- assen en andere bodemvreemde risico’s: ding of afdekking verwijderde. materialen uit vroegere non-ferro­ • Directe opname. Door opwaaiing C HOE PAKKEN WE DE activiteiten doordat ze als verhar- en inademing of door aanraking ding of funderingsmateriaal werden (hand-mond). SANERING AAN? aangewend (zink, cadmium, lood en • Grondwaterverontreiniging. arseen). De verontreiniging beperkte Via rechtstreeks contact met het Al voltooid zich tot een diepte van een halve grondwater of via doorsijpelend meter en lag soms onder een perma- regenwater. > Naar aanleiding van een brief van nente verharding. • Verspreiding. De vervuiling kan het Lommelse stadsbestuur over zich verspreiden, bijvoorbeeld door de aanwezigheid van zinkassen opwaaiing. op enkele schoolterreinen, werd Terreinen waar zinkassen aan de in opdracht van de OVAM een oppervlakte voorkomen in een enquête gedaan onder scholen concentratie groter dan 5 procent in Lommel, Overpelt en Balen. De werden beschouwd als risicovol voor scholen die aan de OVAM meldden opwaaiing en als een verhoogde kans dat er zich op hun terreinen

64 HAMONT-ACHEL

N74 Fabrieksterrein DESSEL Cité LOMMEL N790 Lommel-Werkplaatsen NEERPELT MOL Scholen N71 Perimeter bloot- N71 stellingsonderzoek Balen en Overpelt

OVERPELT PEER

HECHTEL-EKSEL BALEN

LEOPOLDSBURG

mogelijk zinkassen bevinden, BUDGET kregen bezoek van een bodemsane- In uitvoering De volgende cijfers gelden voor het ringsdeskundige. Die ging na of er > In het kader van dit project kunnen begin van het convenant (in 2004) tot zinkassen lagen, in welke mate, en scholen binnen de 9 km-zone december 2014: raamde de oppervlakte en de dikte. de mogelijke aanwezigheid van > In een eerste fase werden acht zinkassen melden. De afgraving valt • Budget voorzien in het scholen geïnventariseerd waarvan bij voorkeur samen met renovatie- convenant: onderdeel van er uiteindelijk bij zes gronden of bouwprojecten van de school. het gezamenlijke budget van werden gesaneerd. In de eerste fase De bouw- en de saneringswerken 30.000.000 euro werd er 2445 ton met zinkassen worden op elkaar afgestemd. De • Finale of verwachte kosten: verontreinigde grond afgevoerd uitvoeringsfase van dit project niet bekend naar Remo Milieubeheer, een stort- loopt dus over meerdere jaren. De • Al gespendeerd: 701.606,77 euro plaats van categorie 1. uitvoering hangt af van de plannen • Ten laste van OVAM: 50% > In de periode tot eind 2014 werden en het beschikbare budget van de • Ten laste van Umicore: 50% nog bij zeven andere scholen school en natuurlijk van de school- zinkassen verwijderd. In deze vakanties. De veiligheid van de werk- vervolgfase werd 6189 ton met nemers en kinderen staat voorop. COMMUNICATIE zinkassen verontreinigde grond > Inmiddels werd ook een project De scholen, de omwonenden en afgevoerd naar een speciaal inge- opgestart voor de terreinen van de ouders werden per brief op de richte stortplaats op het terrein jeugdverenigingen. In de gemeenten hoogte gehouden van het sanerings- van Nyrstar Balen. rond de fabrieken werd een inventa- project. Tijdens de werken vonden risatiecampagne uitgevoerd rond de geregeld vergaderingen plaats over aanwezigheid van zinkassen en of ze de vordering ervan. Op de web- een risico vormen. Als ze een risico site van de OVAM en in het OVAM-­ opleveren, worden ze weggenomen. magazine Opgeruimd verscheen Er werden al op twee terreinen bovendien een uitgebreide omschrij- zinkassen verwijderd. ving van de werken.

65 SANERING ‘OVERIGE OMGEVING’ BALEN-OVERPELT: VERWIJDERING ZINKASSEN IN OMTREK VAN 9 KILOMETER

Voor dit project worden privéterreinen gesaneerd die vroeger zijn opgehoogd of verhard met zinkassen. In totaal komen 539 percelen in aanmerking voor zinkassenverwijdering.

A ONTSTAAN EN B NOODZAAK VAN DE • Verspreiding. De vervuiling AARD VAN DE SANERING zou zich kunnen verspreiden, VERONTREINIGING bijvoorbeeld door opwaaiing. De aanwezigheid van de bodem- Terreinen waar zinkassen aan In de ruime omgeving raakten vreemde materialen houdt ernstige de oppervlakte voorkomen in bodems bij vroegere non-ferroactivi- risico’s in: een concentratie groter dan teiten verontreinigd door zinkassen • Directe opname. Door opwaaiing 5 procent werden beschouwd als en andere bodemvreemde materialen, en inademing, of door aanraking risicovol voor opwaaiing en als zoals zink, cadmium, lood en arseen. (hand-mond). een verhoogde kans op cadmi- Die liggen doorgaans op opritten en • Grondwaterverontreiniging. umopname. Zulke terreinen tuinpaden tot een halve meter diep. Via rechtstreeks contact met het werden afgegraven. Uitzon- Soms zijn ze afgedekt door een per- grondwater of via doorsijpelend derlijk werden ook afgedekte manente verharding. regenwater. zinkassen verwijderd, namelijk wanneer de eigenaar op eigen kosten de verharding of afdekking verwijderde.

66 HAMONT-ACHEL

N74 Fabrieksterrein DESSEL Cité LOMMEL N790 Lommel-Werkplaatsen NEERPELT MOL Scholen N71 Perimeter bloot- N71 stellingsonderzoek Balen en Overpelt

Omgeving Balen en OVERPELT Overpelt 9 km PEER

HECHTEL-EKSEL BALEN

LEOPOLDSBURG

C HOE PAKKEN WE DE Al voltooid BUDGET SANERING AAN? De volgende cijfers gelden voor het > De meldingsfase is afgerond. begin van het convenant (in 2004) tot Aanpak > Voor de inventarisatie in Lommel december 2014: werden 377 percelen onderzocht. > De aanpak gebeurt projectmatig > Eind 2014 is het project voor • Budget voorzien in het en wordt per gemeente opgestart zinkassenverwijdering bij particu- convenant: onderdeel van en uitgevoerd. Eerst wordt de lieren afgerond in de gemeenten het gezamenlijke budget van inwoners gevraagd om het te Lommel, Overpelt, Neerpelt, Balen, 30.000.000 euro melden als ze vermoeden dat er Mol, Hechtel-Eksel, Hamont-Achel • Finale of verwachte kosten: zinkassen op hun terrein liggen. In en Ham. nog niet bekend; hangt af van de tweede fase komt een erkende de aanmeldingen en effectief te bodemsaneringsdeskundige ter In uitvoering saneren percelen plaatse. Hij kijkt na of er zinkassen • Al gespendeerd: niet bekend • Ten laste van OVAM: 50% aanwezig zijn, in welke concentratie > Het project werd opgestart in • Ten laste van Umicore: 50% en of ze een risico vormen. Voor de Dessel, Peer en Leopoldsburg. afgravingsfase stelt de OVAM een aannemer aan die de zinkassen COMMUNICATIE verwijdert. De zinkassen worden Bewoners en eigenaars bleven op de afgevoerd naar een speciaal inge- hoogte van de sanering dankzij brie- richte stortplaats. Nadien vult de ven en vergaderingen. In de gemeen- aannemer de terreinen weer aan tebladen verschenen ook artikels. met zuivere, gecontroleerde grond Lokale overheden, medische milieu- of puin. kundigen en Logo’s werden geïnfor- meerd via e-mails, en ook de website van de OVAM bood uitgebreide info aan.

67 68 Umicore ‘overige omgeving’

De verontreiniging met zware metalen heeft zich tot buiten de fabrieksmuren en de aangrenzende woonwijken verspreid. Daarom werd beslist ook een onderzoek te voeren naar de effecten van de vervuiling in een straal van 9 kilometer rond de fabrieksterreinen. Onderzoekers 4In een straal van 9 kilometer rond hadden berekend dat de invloeds- de vier fabrieksterreinen werden alle sfeer 4,5 kilometer bedroeg, maar gebieden grondig bestudeerd aan de als veiligheidsmarge werd beslist hand van de zes thema’s: wonen en de invloedssfeer voor de studie te recreatie, natuur, landbouw, industrie, verdubbelen. De studie neemt alleen grondwater en waterbodems. De de historische verontreiniging onder onderzoekers brachten de risico’s de loep. De mogelijke impact van in kaart, definieerden de werkelijke de huidige emissies en immissies impact van de verontreiniging en van de fabrieken worden dus buiten stelden maatregelen op om de risico’s beschouwing gelaten. aan te pakken.

69 OVERZICHT PER GEBIED

Lommel-Werkplaatsen

Fabrieksterrein

Cité

straal van 9 km rond het fabrieksterrein

ANTWERPEN

SINT-NIKLAAS

Verontreiniging in Hoboken

1 AARD VAN DE TERREINEN In de ruimere omgeving van het Hobokense fabrieks­ DE VOLGENDE WATERLOPEN ZIJN terrein hebben de mogelijk vervuilde gronden vooral VAN BELANG: een woonfunctie. Nabij de vestiging liggen echter ook geïsoleerde industriekernen. De enige uitzondering is • Balen: de Scheppelijke Nete en de Molse de landelijke, open omgeving met geïsoleerde woon- Nete, met hun zijlopen kernen op de linkeroever van de Schelde. • Overpelt: de Warmbeek, Eindgatloop en Dommel De ruimere omgeving rond Olen en Balen-Overpelt is • Olen: de Bankloop, Kneutersloop en een landelijke omgeving met geïsoleerde woonkernen. Kleine Nete Rond Balen ligt de grondwaterspiegel vrij hoog. In dit drassige gebied ligt dan ook een netwerk van grachten en beken om het water zoveel mogelijk te draineren.

70 Verontreiniging in Overpelt

Verontreiniging in Olen LOMMEL

HERENTALS MOL

GEEL Verontreiniging in Balen PEER

2 BETROKKEN OPPERVLAKTE/ 3 ONTSTAAN EN AARD VAN DE PERCELEN/INWONERS VERONTREINIGING Samen beslaan de ‘ruimere omgevingen’ van de vier In de ruime omgeving rond de vier Vlaamse Umicore-vestigingen ongeveer 900 vierkante kilo- ­Umicore-­vestigingen is sprake van historische bodem- meter. Voor Olen en Hoboken is dat ongeveer 250 verontreiniging door industriële activiteiten. Die vierkante kilometer. De zones in Balen en Overpelt verontreiniging is vooral te wijten aan atmosferische overlappen gedeeltelijk. Samen komen ze op zowat depositie, verwaaiing en het gebruik van zinkassen. 400 vierkante kilometer. Er is ook een opeenhoping van zware metalen in de waterbodems door onder meer atmosferische deposi- tie en vervuiling via verontreinigd kwelwater. Lozings- punten worden niet in rekening gebracht.

71 NATUUR

72 A OPZET VAN DE STUDIE C STATUS MAATREGELEN Rond de vier fabrieksterreinen van Umicore en Nyr- Verwijdering van zinkaswegen. Infrastructuur- star liggen beschermde natuurgebieden. Wetenschap- werken bieden een gelegenheid om zinkassen te pers onderzochten welke schade de natuur oploopt verwijderen zonder het natuurgebied extra schade of opliep door de verontreiniging met zware metalen. te berokkenen. Beheerders van natuurgebieden zijn aangeschreven met het aanbod om bij infrastructuur- B VERLOOP VAN HET ONDERZOEK werken de extra kosten voor de storting van de zink­ EN RESULTATEN assen op een vergunde deponie te vergoeden. Voor de risicobepaling van de verontreiniging van Leidraden en website. Om natuurbeheerders te zware metalen op de dieren en planten in de natuur- ­helpen de verontreinigde natuurgebieden op een gebieden werd stapsgewijs gewerkt. Eerst werd de verantwoorde manier te beheren, werden leidraden bodemkwaliteit in de natuurgebieden getoetst aan de opgesteld rond vijf thema’s: arbeidsveiligheid, stuif- bodemgebruikswaarden (BGW). In Balen, Overpelt en duinen, biomassa, grazers en zinkassenwegen. Die Olen overstegen de hoeveelheden cadmium in som- leidraden bevatten concrete tips, zoals het afdekken mige gebieden de BGW tot meer dan 120 procent. In van zinkassenwegen om verdere verspreiding te voor- Hoboken was dat het geval voor lood. komen. Vervolgens werd het potentiële risico voor orga- Op de website van de OVAM kunnen beheerders van nismen onderzocht. Voor elke bestudeerde soort natuurgebieden de leidraden en aanvullende informa- bepaalden de onderzoekers een drempelwaarde, de tie raadplegen onder het thema ‘werkgroep natuur’: zogeheten­ PAF-waarde (Potentieel Aangetaste Frac- www.ovam.be/milieu-gezondheid/bodem-saneren-­ tie). De grenswaarde van PAF werd vastgelegd op 5 gezondheid/cadmium/benekempen procent. In de natuurgebieden van de ruime omge- ving rond de fabrieksterreinen van Balen, Overpelt en Hoboken werd de PAF-waarde voor dieren, planten en ongewervelden overstegen. Rond het fabrieks­ BUDGET terrein van Olen was dat beperkt tot planten en De volgende cijfers gelden voor het begin ongewervelden.­ van het convenant (in 2004) tot december In een derde fase gingen onderzoekers na of de 2014: dieren in de beschermde natuurgebieden ook lijden • Budget voorzien in het convenant: onder de aanwezigheid van zware metalen. Dat werd onderdeel van het gezamenlijke budget voor de onderzochte dieren (vogels, kleine zoogdieren van 30.000.000 euro en ongewervelden) ook bevestigd. • Finale of verwachte kosten: niet Vaak is het niet mogelijk of niet verantwoord om gekend terug te keren naar de oorspronkelijke situatie. Moge- • Al gespendeerd: 165.403,34 euro lijk is het beheren van het ecologische risico de beste • Ten laste van OVAM: 50% oplossing. • Ten laste van Umicore: 50%

73 WONEN EN RECREATIE

A OPZET VAN DE STUDIE De centrale onderzoeksvraag was welk effect de historische verontreiniging op de gezondheid van de inwoners uit de ruime omgeving heeft. Waar nodig werden maatregelen genomen om de opname van zware metalen zoveel mogelijk in te perken.

B VERLOOP VAN HET ONDERZOEK EN RESULTATEN Eerst bepaalden de onderzoekers risicogrenswaar- den voor de bodem. Als die overschreden worden, dienen best maatregelen genomen te worden om de blootstelling van de mens aan de metalen in de bodem zoveel mogelijk te beperken. Er werd onder andere gebruikgemaakt van gegevens uit het Bloot- stellingsonderzoek naar cadmium in de Noorder­ kempen (BONK), het Blootstellingsonderzoek naar lood in Hoboken (BOHO) en het BeNeKempenmodel (zie pagina 11, 28 en 56 voor meer uitleg). De gemeten concentraties zware metalen in de bodem in de regio werden getoetst aan deze risico­ grenswaarden. Zo ontstond een opdeling in vier zones: • zones die veilig zijn; • zones waar preventieve maatregelen nodig zijn voor de teelt van groenten en fruit; • zones waar de teelt van groenten en fruit ten stel- ligste af te raden is; • zones waar een sanering nodig is.

74 C STATUS MAATREGELEN Preventieve maatregelen voor moestuinen. Omwo- nenden van de regio Balen en Overpelt kregen het Saneringen. De woonwijk Vinkevelden in Hoboken advies om preventieve maatregelen te nemen voor werd gesaneerd. Meer informatie vindt u op pagina het gebruik van hun moestuin. De brochure ‘Schade- 32. Ook nabij Overpelt-Cité lag de concentratie arseen lijke metalen in je moestuin?’, samengesteld door het hoger dan de risicogrenswaarde en werd een terrein LOkaal GezondheidsOverleg en het Vlaams Instituut gesaneerd. voor Gezondheidspromotie en Ziektepreventie (VIGeZ), Verwijdering zinkassen. Op schoolterreinen en geeft uitgebreid uitleg over mogelijke maatregelen. jeugdterreinen in de ruime omgeving werden zinkas- Op het hele grondgebied van Hoboken en in het sen verwijderd. noorden van Hemiksem raadt Logo Antwerpen de teelt van groenten in moestuinen af. Inwoners die Scholencampagnes. In verschillende scholen voerden graag een moestuin aanleggen moeten maatregelen het studiebureau Tauw, het LOkaal GezondheidsOver- nemen of uitwijken naar publieke volkstuintjes. leg Antwerpen (Logo) en Toezicht Volksgezondheid (ToVo) van het Agentschap Zorg en Gezondheid audits Cadmiumwebtool. De cadmiumwebtool (www.cad- uit. Op basis van de audits stelden de onderzoekers miumwebtool.be) geeft tips en persoonlijke advie- enkele maatregelen voor, zoals het aanschaffen van zen over hoe inwoners van de regio rond Balen en een stofzuiger met een HEPA-filter en het aanbrengen ­Overpelt het best omspringen met de verontreiniging. van rubbermatten aan de ingang van het schoolge- bouw en wasbakken op de speelplaats. Voorts richt- ten Tauw, Logo Antwerpen en ToVo een participatieve werkgroep op om personeel en ouders bewust te maken van de problematiek rond verontreiniging met zware metalen. Scholen ontvingen educatieve pakketten en een BUDGET checklist voor de bewustmaking van het gevaar van De volgende cijfers gelden voor het begin zware metalen. van het convenant (in 2004) tot december 2014:

• Budget voorzien in het convenant: onderdeel van het gezamenlijke budget van 30.000.000 euro • Finale of verwachte kosten: niet gekend • Al gespendeerd: 530.061,83 euro • Ten laste van OVAM: 50% • Ten laste van Umicore: 50%

75 LANDBOUW

B VERLOOP VAN HET ONDERZOEK EN RESULTATEN In een eerste stap namen de onderzoekers bodem- stalen op terreinen in de overige omgeving. De resultaten toetsten ze aan de signaalwaarden van de Landbouw Advies Commissie (LAC-signaalwaarden). Het grondwater toetsten ze aan de normen voor drenk- en irrigatiewater van de FAO (Food and Agri- culture Organization). Als de gemeten waarden boven de normen uitstegen, werd het gebied als een risico- zone beschouwd. In een tweede stap werden de gewassen in deze ­risicozones geanalyseerd. Daaruit bleek de veront- reiniging soms tot meer dan 9 kilometer van het fabrieks­terrein potentiële effecten te veroorzaken. Dat was vooral het geval in Balen-Overpelt en ­Hoboken. Ook voor de veeteelt werd een effect vast- gesteld in Balen-Overpelt en Hoboken: in de nieren van vooral oudere runderen zouden de concentraties cadmium en/of lood te hoog kunnen zijn.

A OPZET VAN DE STUDIE Om het effect van de verontreiniging op de landbouw in te schatten, werden twee studies uitgevoerd. De In de overige omgeving van de vier Vlaamse fabrieks­ landbouweconomische studie gaf aan dat een groot terreinen van Umicore/Nyrstar werd de impact van deel van de bedrijven die gevoelige gewassen (zoals zware metalen op de landbouw onderzocht. Weten- schorseneren, wortelen, selder, knolselder, prei en schappers zochten naar sporen van zware metalen spinazie) telen, getroffen werden door het advies om in gewassen en in de organen van lokaal gekweekte die groenten niet meer te telen op de verontreinigde dieren. grond.

76 In de regio Overpelt-Balen werd een aanvullende stu- Het uitvoerverbod werd per ministeriële beslissing die – het landbouweffectenrapport – uitgevoerd. van 18 november 2014 opgeheven. Sinds 21 februari Boeren die vroeger gevoelige gewassen teelden, zijn 2006 worden nieren afkomstig van runderen ouder inmiddels overgeschakeld naar andere gewassen om dan twaalf maanden systematisch ongeschikt ver- hun verlies op te vangen. De gevoelige gewassen wor- klaard voor menselijke consumptie. Op basis van de den niet meer geteeld in de ruime omgeving van de resultaten van een monitoringcampagne van het fabrieksterreinen. FAVV, dat de aanwezigheid van cadmium in runder- nieren onderzocht, werd deze maatregel versoepeld. C STATUS MAATREGELEN Sindsdien gelden de volgende voorwaarden voor het afkeuren van de rundernieren voor menselijke Mettertijd hebben de landbouwers zich aangepast consumptie:­ aan de situatie. Ze telen geen gevoelige gewassen en verkopen geen orgaanvlees. Ze worden ook streng • Het gaat om runderen ouder dan 12 maanden die gecontroleerd door het Federaal Agentschap voor de ooit verbleven in het afgebakend gebied (zie lijst Veiligheid van de Voedselketen (FAVV). Het FAVV heeft FAVV met 39 gemeenten). ook speciale wettelijke regels opgelegd aan de boe- • Het gaat om runderen ouder dan 36 maanden, ren in de regio. Op basis van de situatie in de regio ongeacht of ze ooit in het gebied hebben verbleven. Balen-Overpelt worden twee maatregelen genomen: teeltadvies en maatregelen voor dierlijke producten. Teeltadvies BeNeKempen. Voor de gewassen die veel cadmium opnemen en bijgevolg de voedselveilig- heidsnorm overschreden, ontvingen de landbouwers in de Belgische en Nederlandse Kempen speciale teeltadviezen van de werkgroep Landbouw binnen het project BeNeKempen die onder meer aanstippen welke gewassen af te raden zijn om te telen. Op basis van de bodemconcentraties en de zuurtegraad van de BUDGET bodem kunnen landbouwers ook de kans beoordelen De volgende cijfers gelden voor het begin wanneer de voedselveiligheidsnormen overschreden van het convenant (in 2004) tot december worden. 2014: Veeteelt. Van 2004 tot 18 november 2014 was er een • Budget voorzien in het convenant: verbod op de export van levende runderen ouder dan onderdeel van het gezamenlijke budget achttien maanden die ten minste achttien maanden van 30.000.000 euro in de omgeving van de fabrieksterreinen van Balen • Finale of verwachte kosten: niet en Overpelt (gemeenten Balen, Lommel, Neerpelt gekend en Overpelt) verbleven. In 2005 werd die maatregel • Al gespendeerd: 176.915,50 euro uitgebreid naar de omgeving Hoboken (gemeenten • Ten laste van OVAM: 50% Zwijndrecht, Hemiksem, Hoboken, Wilrijk, deelge- • Ten laste van Umicore: 50% meente Melsele en deelgemeente Kruibeke). Geslacht vee waarvan lever en nieren werden verwijderd mocht wel geëxporteerd worden.

77 INDUSTRIE

78 A OPZET VAN DE STUDIE C STATUS MAATREGELEN Ook de industrieterreinen in de buurt van de vier Aangepaste regeling voor grondverzet. Een goed- Umicore-vestigingen kunnen verontreinigd zijn gekeurde regeling staat toe dat vervuilde grond die met zware metalen. De onderzoekers analyseerden aan strikte criteria voldoet, als aanvulgrond op de bodemstalen om het effect op de gezondheid van de fabrieks­terreinen van Nyrstar gebruikt mag worden. werknemers in te schatten en gingen na of de indus- Nyrstar moet wel telkens zijn akkoord geven. De triële bedrijven economische schade ondervinden van zone waar de aanvulgrond mag worden opgegraven, deze verontreiniging. beperkt zich tot negentien gemeenten rond de vier fabrieks­terreinen van Umicore. B VERLOOP VAN HET ONDERZOEK Verontreinigd water als proceswater. Het licht EN RESULTATEN verontreinigde grondwater kan gebruikt worden als Om de impact op de gezondheid van de werkne- water voor industriële processen (‘proceswater’). Meer mers van industriebedrijven op te sporen, hebben informatie over die maatregel is te vinden in het de onderzoekers risicogrenswaarden bepaald. Uit de document ‘Grijs water – gebruik van verontreinigd resultaten bleek dat de gemeten bodemconcentraties grondwater als proceswater’ van de OVAM onder de risicogrenswaarden lagen. Er is dus geen (www.ovam.be). gevaar voor de gezondheid van de werknemers. Het onderzoek toonde ook aan dat geen enkel voe- dingsbedrijf uit de buurt grondwater gebruikt dat mogelijk door zware metalen verontreinigd is (ten gevolge van de historische verontreiniging met zware BUDGET metalen door de vier sites). Geen van hen heeft dus te De volgende cijfers gelden voor het begin kampen met economische schade door verontreinigd van het convenant (in 2004) tot december grondwater. 2014:

In grote delen van de ruime omgeving worden de • Budget voorzien in het convenant: normen voor grondverzet wel overschreden. Uitge- onderdeel van het gezamenlijke budget graven bodem mag dus enkel hergebruikt worden van 30.000.000 euro mits strikte beperkingen worden nageleefd of nadat • Finale of verwachte kosten: niet de grond gereinigd werd. De eigenaars van deze ter- gekend reinen hebben mogelijk te maken met een meerkost • Al gespendeerd: 27.862,14 euro bij grondverzet. • Ten laste van OVAM: 50% • Ten laste van Umicore: 50%

79 GRONDWATER

Als maatregelen uitblijven, zo menen de onderzoe- kers, zal de toestand in 2027 en 2100 voor cadmium A OPZET VAN DE STUDIE op de meeste plaatsen status quo blijven. Mogelijk zal in het Quartair Aquifersysteem een verhoging van Heeft de verontreiniging een effect op de kwaliteit cadmium optreden. Dat peil zal vanaf 2050 opnieuw van het grondwater in de regio? Wetenschappers zakken. Pas vanaf 2500 wordt geen overschrijding maakten een gedetailleerde analyse van het grondwa- van de milieukwaliteitsnorm meer voorspeld. ter, maar ook van het oppervlaktewater, de ecosyste- men en de grondwaterwinningen in de regio. Voor zink gaan de onderzoekers ervan uit dat op de meeste plaatsen tot 2500 overschrijdingen van de B VERLOOP VAN HET ONDERZOEK norm zullen plaatshebben. Berekeningen met andere EN RESULTATEN modellen bevestigen die voorspelling niet. Voor dit onderzoek werd enkel de regio Balen-­ OPPERVLAKTEWATER Overpelt onder de loep genomen. In Hoboken wordt De kwaliteit van het water in de bovenloop van een immers geen grondwater opgepompt en in Olen wer- aantal rivieren werd onderzocht. Enkel in de zone van den slechts kleine overschrijdingen van de bodemsa- de Scheppelijke Nete stijgen de concentraties aan zink neringsnorm vastgesteld. In Olen, zo beslisten de boven de milieukwaliteitsnormen uit. Voorts werden onderzoekers, loopt de bevolking geen risico’s. de concentraties aan zware metalen in de Dommel, de Grote Nete, de Molse Nete en de Warmbeek geanaly- De volgende waterelementen werden onderzocht: seerd. De cadmium- en zinkconcentraties in die water- • grondwater; lopen lagen boven de milieukwaliteitsnorm. Volgens een • oppervlaktewater; simulatie zal de toestand in 2027 niet verbeterd zijn. In • ecosystemen; de Warmbeek worden de normen niet overschreden. • grondwaterwinningen. De wetenschappers kwamen tot het besluit dat de kwa- liteit van het grondwater de kwaliteit van het opper- GRONDWATER vlaktewater in belangrijke mate beïnvloedt. Vooral in de Metingen uit 2004-2007 en 2008-2010 werden getoetst bovenlopen is dat merkbaar. aan de kwaliteitsnorm voor grondwater. Voor cad- mium bleek dat de kwaliteitsnorm niet werd over- Als er niet ingegrepen wordt, zullen volgens voorspel- schreden, voor zink was de toestand in 2004-2007 nog lingen voor 2100 de verontreinigingspluimen vanuit de slecht. In 2008-2010 signaleerde de Vlaamse Milieu- fabrieken van Nyrstar nog altijd leiden tot verhoogde maatschappij een lichte verbetering. Enkel het grond- concentraties aan cadmium en zink in de waterlopen. In water in het Kempens Aquifersysteem bleek nog sterk de bodemsaneringsprojecten voor de verschillende sites verontreinigd met zink. zijn maatregelen voorzien die dat moeten voorkomen.

80 ECOSYSTEMEN Alternatieve scenario’s. Als de voorgestelde maatrege- De concentraties aan zware metalen in het grond- len niet het gewenste effect hebben, moet men kunnen water in de natuurgebieden zijn nog te hoog. Uit de terugvallen op een alternatief scenario, besluiten de voorspellingen van de onderzoekers blijkt dat die onderzoekers. Mogelijke alternatieven zijn het afgraven verontreiniging zal afnemen. De studie BeNeKempen van sterk vervuilde zones, het aanbrengen van veen lijstte de ecologische risico’s voor de natuurgebieden in de bedding van de rivier om instroom van zware op en heeft de nodige maatregelen voorzien om metalen vanuit het grondwater te voorkomen en fyto- deze risico’s weg te nemen. remediatie. Het is belangrijk te bepalen vanaf wanneer alternatieven moeten worden ingezet. GRONDWATERWINNINGEN Aanpassing van de norm. Uit analyse blijkt dat Grondwater dat gebruikt wordt als drinkwater, voor de zinkwaarden in de hele regio hoger liggen dan de voedingsindustrie of voor irrigatie wordt niet de norm en niet enkel in de verontreinigde regio’s. bedreigd door de historische verontreiniging van de Daarom adviseren de onderzoekers om bij Europa Umicore-sites. Dat zal ook in de toekomst zo zijn. een aanpassing van de norm voor de hele regio aan Toch wordt aanbevolen om vooraleer een grondwa- te vragen. Deze maatregel is niet voor meteen, maar terwinning te starten, het opgepompte grondwater wordt eventueel voorzien als nieuwe stroomgebied­ te controleren. beheerplannen opgesteld moeten worden. C STATUS MAATREGELEN Bemaling. In Balen en Overpelt worden al sanerings- projecten uitgevoerd. Zo werden bemalingsputten geïnstalleerd die het grondwater in de verontrei- BUDGET nigde zone oppompen. De volgende cijfers gelden voor het begin van het convenant (in 2004) tot december Verwijdering zinkassen. Er werden al verschillende 2014: acties ondernomen in het kader van het Maatrege- lenprogramma dat gekoppeld is aan de stroomge- • Budget voorzien in het convenant: biedbeheerplannen. Zo werden in de omgeving van onderdeel van het gezamenlijke budget de fabrieken zinkassen verwijderd, zodat die het van 30.000.000 euro grondwater niet kunnen vervuilen. • Finale of verwachte kosten: niet gekend Extra monitoring. De onderzoekers stellen voor • Al gespendeerd: 37.448,48 euro in bepaalde verontreinigde zones een bijkomende • Ten laste van OVAM: 50% monitoring uit te voeren. Zo kan een verslechtering • Ten laste van Umicore: 50% van de toestand tijdig opgemerkt worden en kun- nen eventuele bijkomende maatregelen genomen ­worden.

81 WATERBODEM

A OPZET VAN DE STUDIE In samenspraak met belangrijke stakeholders in de buurt onderzochten wetenschappers de bodem van drie waterlopen: de Bankei in Balen, de Eindergatloop in Overpelt en de Bankloop en Kneutersloop in Olen. De hamvraag was in hoeverre de waterbodems van deze waterlopen verontreinigd zijn met zware meta- len van de voormalige Umicore-sites.

B VERLOOP VAN HET ONDERZOEK EN RESULTATEN De onderzoekers maakten voor hun analyse een selectie van de waterlopen op basis van de gemeten concentraties aan zware metalen. Daarnaast werd gepolst naar de mening van belanghebbenden uit de regio. Uit het onderzoek blijkt dat de waterbodem van het grachtensysteem in de wijk Bankei verontreinigd is met zware metalen. De verontreiniging is gerelateerd aan de non-ferroactiviteiten van Nyrstar Balen. Met zware metalen verontreinigd grondwater komt er aan de oppervlakte (kwelwater) en zorgt er voor een aan- rijking van de waterbodem. Bij extreme weersomstan- digheden kan, naast de Bankei, ook de Scheppelijke Nete verontreinigd raken (door sedimenttransport ­­­­ en/of het overstromen van het opvangbekken). De waterbodem van de Eindergatloop is sterk veront- reinigd door verontreinigd kwelwater, maar vooral door de aanwezigheid van zinkassen op en langs de oevers van de beek. De Eindergatloop heeft de Dommel verontreinigd, maar die is intussen volledig gesaneerd.

82 Ook de Bankloop werd al grotendeels gesaneerd om De Bankloop is grotendeels gesaneerd en vormt geen het risico op verontreiniging van de Kleine Nete in risico meer. Voor de Kneutersloop zijn er voorlopig te dijken. Het natuurgebied Olens Broek loopt wel nog geen maatregelen afgesproken. Of de verontrei- gevaar omdat in de nabijgelegen Kneutersloop nog niging zich kan voortzetten, hangt af van het debiet verontreiniging met zware metalen werd vastgesteld. in de rivier. Doordat Aurubis, een buurbedrijf van Umicore, niet langer loost in de Kneutersloop, is het Om de kans op verspreiding van de verontreiniging debiet van de Kneutersloop sterk teruggelopen en tot een minimum te beperken, werd een aantal maat- is het sedimenttransport sterk verminderd. Aurubis regelen onderzocht: zandvang, fytostabilisatie, fyto- heeft een lozingspijp aangelegd tot in de Kleine Nete remediatie, omlegging van de waterloop, baggeren, (stroomafwaarts van het Olens Broek). afvangen van kwelwater, grondwatertafel verlagen, immobilisatie van zware metalen door additieven, oppompen van grondwater, afdekken van de rivier. De maatregelen per waterloop kunnen geëx- Voor elke waterloop werden specifieke maatregelen trapoleerd worden naar andere knelgebieden. geselecteerd. Aan de hand van een gedetailleerde grondwa- termodellering kunnen de kwelzones in de regio C STATUS MAATREGELEN geïdentificeerd worden en als knelgebied worden Om een uitdijing van de verontreiniging van de aangeduid. ­Bankei te beletten, werden op verschillende plaatsen pompen geïnstalleerd om het grondwater op te pom- pen. Dat verontreinigde grondwater kwam voordien in de waterlopen terecht. Het verontreinigde grond- water wordt nu gesaneerd op de site van Nyrstar. BUDGET Daarnaast werd het grachtsysteem van de Bankei De volgende cijfers gelden voor het begin geïsoleerd door de aanleg van dammen en de instal- van het convenant (in 2004) tot december latie van een pomp om het verontreinigde oppervlak- 2014: tewater terug naar de fabriek te pompen. Daar wordt • Budget voorzien in het convenant: het gezuiverd of gebruikt in de productie. Zo kan het onderdeel van het gezamenlijke budget verontreinigde water van de Bankei zich niet verder van 30.000.000 euro verplaatsen. • Finale of verwachte kosten: niet Ook nabij de Overpeltse Eindergatloop zijn pomp- gekend putten aangebracht. Het verontreinigde grondwater • Al gespendeerd: 114.970,75 euro vloeit niet langer in de Eindergatloop, maar naar de • Ten laste van OVAM: 50% site van Nyrstar, waar het behandeld wordt. Stroom- • Ten laste van Umicore: 50% afwaarts van de fabriek bevindt zich bovendien een zandvang, die vervuild sediment opvangt.

83 COLOFON

Concept en copywriting Pantarein Publishing

Foto’s OVAM, Umicore, Nyrstar, iStock

MEER INFO www.ovam.be [email protected] T: 015 284 357 F: 015 203 275 Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij Stationsstraat 110 B-2800 Mechelen