Ingeboek. skrif” word spesifiek verwys na die medika- Karen Kuhn. Kaapstad: Griffel, 2012. 53pp. sie en word aan die einde van dié gedig ’n ISBN: 978-1-920424-44-2. kunsteoretiese uitspraak gemaak, naamlik DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.15 dat wanneer die mediese fonds uitgeput sou wees, sy “die bitter pil van woorde” vir haar- Hierdie debuutbundel van Karen Kuhn het ont- self gaan voorskryf. staan tydens die voltooiing van ’n MA-graad In die tweede afdeling bevind die spreker in kreatiewe skryfkunde aan die Universiteit haar in ’n joernalistieke omgewing en word van Kaapstad, terwyl van die verse ook in woorde wat eie is daaraan gebruik. ’n Gedig Versindaba 2010 en Pomp II opgeneem is. soos “Voorblad” lewer aan die hand van koe- Soos die ontwerp op die voorblad en die rantberigte en -opskrifte kommentaar op die titel van die bundel suggereer, het die leser tragikomiese elemente in ons wreedaardige hier ’n bundel wat sentreer rondom die temas samelewing. Ongelukkig word dié gedig be- van om ingeboek te wees by ’n inrigting vir derf met ’n sentimentele slotstrofe. siekes, om ingeboek te wees vir ’n reis of om Herinneringe aan ouers en familie vorm in ’n boek vasgevang te wees. Die openings- die grondslag van die derde afdeling. Op ver- gedig in die bundel, “My adres”, is gesitueer nuftige wyse word ’n eenvoudige kledingstuk in ’n siekehuis, waar die spreker verwys na soos ’n frokkie die aanknopingspunt vir ’n vasgevang wees “onder kliniese lakens” en hele reeks gebeure uit die kindertyd. die voortdurende aanhoor van geluide uit die Te fasiel is die teenstelling in die gedig “Rei- sale. In die gedig word die versugting na ont- sigers” waarin die wêreld van Piaf en Sartre snapping “in [haar] aandrok” verwys. vergelyk word met die Afrika-ervaring, terwyl Deurlopend in dié bundel is ’n reeks kwa- ’n gedig soos “Oortree” ’n ander perspektief tryne wat elkeen inspeel op die idee van gee op skilder. “Tussen Kaapstad en Parys” sit ingeboek wees en soos ’n refrein deur die bun- hierdie teenstellings voort, terwyl slim met del loop. In die eerste word verwys na die Opperman se geuregedig en tequila gespeel afwesigheid van enigiets wat inperkend kan word. wees, terwyl in die tweede kommentaar ge- Die gebruik van die bekende “we’ll always lewer word op die obsessie met gewig en have Paris” werk myns insiens nie as slot vir weeg. In die derde kwatryn word verwys na dié afdeling nie, want dit lees te veel as ’n dooies en word selfdood en selfmutilasie ge- stopfrase by die voorafgaande gedig. Dié suggereer. Vierdens word gewys op die ge- teenstelling kom weer voor in “Taalles” waar brek aan maatstawwe, vervolgens dat daar die spreker die versugting uitspreek dat die geen grense is nie, dat daar geen hofsaal is taal vrygelaat en vry moet wees om net te waar geoordeel en veroordeel word nie en kan wees. net voordat die spreker dubbelsinnig daarop Waarom Kuhn ’n gedig soos “beware of wys dat daar geen slot is nie, word daar the bird” opgeneem het in die bundel, weet verwys na die taal wat “jou sinne [vorm]”. ek nie. Ook die patroongedigte van dié af- Elkeen van hierdie verse lei ook ’n bepaalde deling is minder geslaag. Die digter tree ook afdeling in en dien as ’n tematiese merker intertekstueel in gesprek met die werk van waaroor die onderskeie afdelings handel. Sheila Cussons en betrek die bekende liefdes- In die eerste afdeling is daar verse oor ’n verhouding met Van Wyk Louw in ’n vers inrigting, oor gesprekke met ’n psigiater en waarin sy hulle as onderskeidelik Heloise en die roetine wat saamgaan met pasiëntwees in Abelard beskou. die Crescent Clinic. Ook in ’n gedig soos “Voor- Kuhn se bundel slaag ten dele. Daar is te
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 169 veel woorde wat ter wille van die vorm en die rym ingestop word. Ook kom daar enkele onlogiese reëls voor en die slotte is nie altyd sleutels nie. Myns insiens ontgin sy nie al die moontlik- hede tot haar beskikking nie en kom van die gedigte as fasiel, onklaar en selfs sentimenteel oor. Maar daar is tog enkele vondse wat dit die lees werd maak. Sy het ’n vars perspektief op die wêreld, maar dit kom nie altyd deurdag na vore nie.
Marius Crous [email protected] Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit Port Elizabeth
170 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Stigmata. uit ons hande spruit stigmata van God se Tom Gouws. Kaapstad: Human & Rousseau, grein en geen 2012. 83 pp. ISBN: 978-0-7981-5631-8. lapidêre woorde seergeliefd weer ín die Rots Epub: 978-0-7981-5632-5. geglief DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.16 Om by hierdie beeld te kon uitkom, word Tom Gouws het gedebuteer met die digbun- daar in gedigte in drie afdelings deur menslike del Diaspora (1990), waarna Troglodiet (1995) en dierlike lyding, die kruisdood van Christus, en Syspoor (2002) die lig gesien het. Met dié kuns en kunsvorme, die geweld van ons tyd publikasies het hy ’n opvallende posisie in die en perspektiewe op die oorsprong van lewe Afrikaanse poësie van die afgelope twee tot en die evolusie (van die mens) geskou. Danksy drie dekades verwerf. Dit blyk onder meer die volgepakte gedigte kan talle van hierdie uit die ruim gebruik van verse uit sy eerste onderwerpe betrek, in die gedigte ingeskryf bundels in André P. Brink (samest.) se Groot en in jukstaposisie (à la T. T. Cloete) geplaas Verseboek (2008) en die toekenning van die word. ATKV-prys vir uitnemende poësie vir sy vier- Reeds met die eerste deurblaai van die bun- de bundel, Ligloop (2010). In sy jongste bundel, del val die sterk verliteratuurde inslag op. Die Stigmata (2012), sit Gouws sy dikwels verwik- menige motto’s is ’n opsigtelike procédé wat kelde, barokstyl-poësie vol literêre verwy- die gedigte aanvul, kommentarieer en ironi- sings en met ’n duidelik Christelik-religieuse seer. Die bundel het as ’t ware binne die kon- en kontemporêre inslag voort. teks van ’n ruim belesenheid (en sekere be- Die titel Stigmata betrek die tradisie van die resenheid!) en gesprekke met literêre, nie- verbeelde verskyning van wondtekens soos literêre en Bybelse tekste tot stand gekom. In dié van die gekruisigde Christus op die lig- die gedigte word bykans deurlopend verwys game van sekere heiliges en godvrugtige na en gesprek gevoer met ander tekste, sodat mense. In Stigmata geskied die verbeelde getuienis gelewer word van die digter se skat- voorstellings in en deur middel van taal en pligtigheid jeens die literêre tradisie waarin word die digter se lewens- en wêreldbeskou- sy projek voltrek word. In die gedig “eenho- ing binne die kader van ’n diskoers rondom ring” dra verbeelding, bronstudies en hand- verskillende vorme van verwonding gevoer. leidings byvoorbeeld vir hom daartoe by om In die twee programgedigte, “verbeelding” die eenhoring werklikheid te laat word. en “ars poetica”, word klem gelê op die on- Gouws se werkwyse is nie nuut nie, en hy ontwykendheid van skryf en ná-skryf binne sluit in ’n meerdere of mindere mate aan by ’n literêre/geskrewe tradisie. In die eerste van die poësie van tydgenootlike Afrikaanse dig- dié gedigte klad stigmata “uit my droë hande, ters wat sedert die 1980’s gepubliseer het. ’n sy en voete […] op geykte perkamente”, ter- Mens sou voorts kon meld dat Gouws dit min- wyl die skryfproses volgens die tweede gedig der ironiserend en “ontluisterend” doen as ’n deur middel van “die sluikhandel van woorde” digter soos Leon Strydom in sy vergelykbare geskied. In “glief”, die laaste gedig in die bundel LS (1988). Gouws is dus ’n apologeet bundel, word die oeroue neerslag van Woord vir die literêre tradisie waarin hy werk en vind en woord samevattend dit selfs nodig om sy literatuuropvatting ter versny tot die oerkoolstofspoor van klip en verdediging aan te wend vir die plagiaat van been Melanie Grobler van twee gedigte van die ons word bedink en uitgekerf as mistieke Kanadese digter Anne Michaels in haar twee- hiëroglief de bundel, Die waterbreker (2004). Dié plagiaat
170 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 het daartoe gelei dat Grobler se bundel deur lige Franciscus van Assisi (self ’n stigmatikus) die uitgewer onttrek is en sy die Eugène Ma- op een of ander manier in die gedigte ter rais-prys aan die Suid-Afrikaanse Akademie sprake kom. In “rooipootelsie” word verder vir Wetenskap en Kuns teruggegee het. oor ’n omgewingstema geskryf. Die aanduiding in die twee programge- Gouws bied self in sy teks en oeuvre sleu- digte dat die belangrikheid van die woord, tels om sy gedigte te lees, maar hy veronder- verwoording en die literêre tradisie skering stel ’n sekere belesenheid by sy leser om die en inslag in Gouws se literatuuropvatting is, verwysings te kan snap. In die woordryke word in die daaropvolgende gedigte bevestig. spel kom knap en esteties aangrypende ge- Die eerste gedig in afdeling I, “marilyn mon- digte tot stand wat die bundel ’n uitdagende roe foto @home in asfaltgrou”, is een van die en stimulerende leeservaring maak. Die doel- soveelste in Afrikaans oor die ikoon Monroe bewuste “bont” samestelling van die bundel aan wie mettertyd “die stigmata van taal” gaan weer reeds vanaf afdeling I voorspelbaarheid sit. Gouws skryf nie net nog ’n gedig oor af, waardeur die betekenis van gedigte op Monroe nie, maar probeer om sy voorgan- velerlei maniere verryk, gerelativeer en gede- gers se pogings te oortref en/of om hulle selfs konstrueer word. Deur kreatief, speels en koud te sit. (By Gouws is ook bewustelik ge- afwisselend met geykte digvorme om te gaan, digte oor ander onderwerpe waaroor ander word die bundel waarin selde van hoofletters digters al gedigte geskryf het, byvoorbeeld en leestekens gebruik gemaak word, ’n “mahem”, “swartpiek” en die marabou in “die vernuftige literêre komposisie. Opvallend is kadawerkader”.) ook die sterk klankaanwending, wat vernuf- Monroe is maar één van ’n galery van ont- tiger as in Gouws se vorige bundels is. nugterdes, gewondes en vermoordes wat in Hierdie bespreking is ’n voorlopige verken- hierdie bundel aan die beurt kom. Woorde ning van ’n diepsinnige bundel in ’n groeiende oor ingrepe op die liggaam soos “stigmata”, oeuvre wat akademiese aandag verdien. Veral “wond(e)”, “verwonding”, “tatoeëring” en “ge- belangrik is die plasing van Gouws se gedigte boortevlekkies en littekens” kom nie verniet binne ’n bepaalde lewens- en wêreldbeskou- voor nie. Die dood van bekendes soos Chris ing, wat tot dusver nog nie behoorlik in die Louw (weens selfdood), Eugène Terre’Blanche Afrikaanse kritiek aandag gekry het nie. Die (weens plaasmoord) en Inge Lotz (aan die klem behoort nie net te val op die wyse waar- hand van ’n onbekende moordenaar) word op Gouws literêre tegnieke in sy gedigte benut woordryk, ontluisterend en met vernuftige nie. Hy gee in Stigmata genoeg leidrade om op dramatiese progressie verhaal om die elegiese so ’n speurtog te gaan, wat tot verdere insig in kwaliteit van die verse te versterk en die die diepte en reikwydte van sy werk sal bydra. tragedie van die gebeurde tot spreke te bring. Die digter se liefde vir die woord en die Opvallend in die bundel is ook die gedigte letterkunde sal seer sekerlik uit so ’n omvat- waarin kwelling oor die bedreiging van lewe tende studie blyk. Tans is die grootste gevaar op aarde uitgespreek word. “Verweerskrif” vir Gouws se digkuns waarskynlik juis hierdie handel oor sestig walvisse wat uitgespoel het verliefdheid op die gevormde literatuur, wat en die daaropvolgende beskrywing van die die ontplooiing van sy idiolek aan bande lê. “teisterende drome” wat die digter oor die dood en/of bedreiging van dierespesies ervaar. Johann Lodewyk Marais Afdeling II word aan voëls gewy en aan die [email protected] ornitoloog Morné du Plessis opgedra, terwyl Navorsingsgenoot: Universiteit van digters wat oor voëls geskryf het en die Hei- Pretoria
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 171 Hanekraai. Die bundel is nie in afdelings ingedeel nie, Daniel Hugo. Pretoria: Protea Boekhuis. maar die gedigte pas wel in groepe bymekaar. 2012. 72 pp. ISBN: 978-1-86919-763-6. Die gedig “Evolusie” handel oor die ontwik- DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.17 keling van die mens en hoe dit nie alte ge- maklik as ’n eenlynig positiewe proses beskou Daniel Hugo is ’n gevestigde digter met die kan word nie. Die mens het homself en sy reputasie dat hy ’n vaardige en vlotte vers- huisdiere getem, maar saam met die onge- maker is. Dit word in hierdie bundel weer temdheid het ’n oerdinamiek verlore geraak. eens bevestig. Die gedig sluit ook aan by die vorige een daar- Die titel Hanekraai is ’n belangrike sleutel in dat dit met hanekraai is dat die digter weet tot die tematiek van die bundel. “ons het die natuur/ en ons eie aard gruwelik In die openingsgedig “Kantekleer”, wat verraai” (8). In “Troetelgoed” (9) word die ge- verwys na die tradisionele haan, die aankon- dagte verder bevestig dat die poging (en suk- diger van die dag, draer van allerlei assosiasies ses!) van die mens om homself te beveilig, sy uit die Nederlandse en wêreldliteratuur, word bestaan kouer en stiller gemaak het en in die nag beskryf as die tyd van donkerte en “Jurassic Park” (10) word die mens se vernie- nadenke wat eindeloos lank duur. Dan klink tigingsdrang gestel teenoor die getemde oer- die haan se kraai wat daarop dui dat die more- magte. Die mens is dus uiteindelik vernieti- ster verskyn. Met die hanekraai, ontstaan die gender as die gevare wat hy makgemaak en gedig, maar die gedig “skitter kortstondig” uitgeskakel het. omdat die son wat as die “rooi vos” beskryf Hierna volg gedigte oor natuurdinge, wa- word, die haan verjaag. ter en plante en bome en wind. Die gedigte is Die gedig word dus gesien as iets wat uit- bedrieglik soepel en eenvoudig, maar op ’n roep en die lig aankondig, maar die son is die vindingryke wyse meng Hugo erns en spel bedreiger. Soos in Reynaert de Vos wen die sodat hy ernstige sake kan onderbeklemtoon vos, sy lig verjaag die skittering, subtiel soos en met ironie kan relativeer en soms net die van die morester, van die gedig. Die hanekraai vreugde van die spel self kan aanbied. In die hou ook assosiasies in van die oomblik van woord- en klankspel in “Pterodaktiel” (11) is waarheid, soos in die Bybelse verwysing na die naam van die dier daktilies sodat die dier die haan se kraai wat gehoor word as Petrus en die gedig op dieselfde ritme aangeflap kom. Jesus verraai en aan sy verraad herinner word. Dieselfde speelsheid kry ’n mens in “Afrika, Hanekraai is dus ’n sterk metafoor en in die my Afrika” (14) waarin dit gaan oor die klein gedig wat bedrieglik eenvoudig is, word die irritasies van Afrika, die vlieë, vlooie en poësie gesien as ’n momentele ontsnapping muskiete. In “Nege metafore en ’n verge- uit die duisternis, die oomblik van waarheid lyking” (44) is daar ook ’n skynbare ligte spel wat egter weer moet terugstaan vir die helder met metafore en rymwoorde, maar die ver- lig van die praktiese en alledaagse. Vanself- gelyking in die laaste twee reëls het te make sprekend is dit net een interpretasie van die met die klein effek en die kortstondigheid van gedig, maar dit bly ’n goeie gedig wat die die digter en sy werk. toonaard van die bundel vasstel, ’n toonaard Hierdie vermenging van erns en spel in waarin die ligtheid van die poësie te staan kom dieselfde gedig of in opeenvolgende gedigte teenoor die harde werklikheid, waarin die is ’n manier waardeur die digter sy sensiti- poësie op verskillende maniere as ’n taamlik witeit relativeer. In die gedig “Water: variasies” nuttelose maar tog reddende en troostende (12) gaan dit oor water in poele en putte en aktiwiteit uitgebeeld word. kuile, maar daar word parallelle bewerkstellig
172 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 tussen die menslike bewussyn en die weer- oor stede en oor ander digters word subtiel kaatsings van water. God is verborge want ook oor die digterskap besin. Trouens, dit is ’n “elke put is ’n diep teleskoop/ wat soek na God tema wat regdeur die bundel loop, hierdie se oog” en uiteindelik word die dood voor- bewustheid van die aktiwiteit waarmee die gestel as “’n donker kolk” waarin “die siel ver- digter juis besig is. Spieëling hetsy in die lug damp soos ’n wolk”. Die gedagte aan die ver- of op die see, vorm telkens ’n parallel met die dwyning van lewe word voortgesit in “Weg” gedig en wys heen na die efemere sintaksis (13) in die metafore van weerspieëling en mis en duur van die gedig teenoor die durende in die ontwikkelingsgang van die aarde. Die aard van die natuurdinge wat nogtans telkens gedig eindig met die stelling dat ná die ver- weer, selfs talentloses, tot dig inspireer. Hier- nietiging van die aarde deur die mens se ge- by hoort ook die gedigte oor ander digters weldsugtigheid, nuwe waterpoele sal vorm (Ina Rousseau, Hennie Aucamp, Johann de uit die dou, maar sonder dat iets daarin weer- Lange, Lucas Malan) en kunstenaars soos spieël word: “en die spieël was leeg”. Die kort- Victor Hugo, naamgenoot en muse, die kom- stondige en vervlugtende aard van lewe en ponis vir wie net die notebalk oorbly en weerspieëlings en mis word dus met mekaar Beethoven wat in sy doofheid sy musiek as in verband gebring op ’n gemaklike spontane mimiek moes ervaar. manier wat dieper vrae sagter op die oor laat Hugo se styl is deurgaans afgerond en val. gemaklik; hy sou beskryf kon word as ’n Afgesien van ander dier- en plantegedigte natuurlike digter, die medium kom asof van- is daar ook ’n paar slim en soepel verse oor self. Dit word soms as ’n tekortkoming gesien katte of ’n kat. Die kat se gekrenktheid en as sou die digter nie genoeg tekstuur inbou waardige aftog/uittog as sy baas vir sy ge- om vervreemding te bewerkstellig nie. Tog droom lag in (wat ’n prettige titel!) “Selfkatki- kan ’n mens dit hier nie miskyk hoe fyn die sasie” (39), word vergelyk met die digter se digter ironieë en ondermynings invleg in sy kwesbaarheid. In “Digters” (41) ontmasker die skynbaar gelykvloeiende verse nie. Geykte digter sy mede-digsmede: die soetsappiges opvattings word sommer so gladweg plat- wie se woorde “versuiker terwyl jy daarna getrek as die digter byvoorbeeld van “Die kyk”, die betraandes, die verbitterdes wie se vrye natuur” sê: “—kortom, die natuur / is ’n gal “brand dwarsdeur die papier” en die sui- diktatoriale industrie—wil ek regtig, moeg en niges met min woorde: dan sê die digter van oorwerk, daar gaan ontspan?” (15). Waar dit die geïdealiseerde smede van die taal: “hulle oor religie en oor God gaan, is die digter se is slinks,/ selfsugtig en brutaal”. toon skerper en selfs meer inborend: “hierdie Die bundel bevat ook pragtige verse wat land is klaar met God:/ êrens suid is sy Vinger impressies weergee of ’n stemming vasvang vergruis/ en by Twyfelfontein/ lê brokstukke soos in “Spieëlskrif” (22): van sy Vuis” (29) skryf hy van Namibië; die Soos getye in die baai digter “soek na God se gesonke oog” (12); die deur bamboesstingels Moslem-imam sê “Allah het ons gevaarlik lief” stroom en die digter dink “Met nog ’n aardbewing sal die bergsuidoos deur Jahwe dit gaag beaam” (59). Nogtans bly dit die wiergroen denneboom vir die digter iets om te noem dat alles en almal in sy drome opduik, selfs Eva, “maar Maar in baie gedigte oor onder meer die wind, God bly bot” (63). oor spieëling (wat deurgaans as metafoor As digter is Hugo nie geïsoleerd van die gebruik word), oor ’n streek soos Namibië, werklikhede van sy wêreld nie en daar is ’n
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 173 gesofistikeerde ironiese aanvaarding van vergeefsheid in sy keuse om anders te dink en te kyk in verse soos “Veertien reëls vir ’n wettelose land” (45), “Skande” (52), “Nuus” (54) en “JHWH” (58). Daar is verwysings na die liefde en die wete dat “’n hart sonder liefde/ onkeerbaar kraak” (“Restaurant Athena”, 35), maar die bundel sluit af met ’n aantal erotiese verse, waarin die liefde speels, maar met oorgawe gevier word. Hier speel die oggenduur en die haan wat kraai weer ’n rol om die bundel ’n slui- tende struktuur te gee. Vermaaklik is ook die waarneming dat die kosmiese daaglikse ge- beure van die son wat verskyn aanleiding gee tot ’n Meksikaanse golf van “morning” glo- ries” reg rondom die aarde: “die aarde draai om die son/ ter wille van ’n voyeur” (66). In die bundel lê erns en humor na aan mekaar, soos dit trouens eintlik altyd is as ’n mens dit net kan raaksien, die kwesbare en kordate ook, die ongeborgenheid en die prie- mende ontmaskerende blik ook—alles met ’n onfeilbare poëtiese aanvoeling vir woord en ritme en versvorm weergegee. Hugo slaag daarin om versvorm en inhoud naatloos te laat saamsmelt, sonnette, kwatryne en reël- matige strofes val nooit op sigself op nie, omdat hulle funksioneel deel word van die tematiek van die vers, soos ook die klank en ritme met die ontwikkeling van ’n gedagte- gang saamgroei. “Hanekraai” is ’n bundel wat weer en weer met plesier gelees kan word, soos trouens waar is van Hugo se verse oor die algemeen.
Heilna du Plooy [email protected] Noordwes-Universiteit Potchefstroom
174 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 In die bloute. [hy] hoe die wind waai”, al het hy dus die Johann Lodewyk Marais. Pretoria: Cordis nodige kennis tot sy beskikking, dui op ’n Trust Publikasies, 2012. 77 pp. nuwer, niesentriese posisie wat deur die digter ISBN: 978-0-9870397-1-2. (met sy kennis) ingeneem word. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.18 Die eerste afdeling bevat drie gedigte wat op ’n slim wyse nie net dien as oorgang van Die jongste bundel van Johann Lodewyk land na see nie, maar ook aansluiting vind by Marais, In die bloute, keurig uitgegee deur die deurlopende reistema en die ingesteldheid Cordis Trust Publikasies, bou voort aan die van die digter as versamelaar en historikus, steeds groeiende oeuvre van Marais se na- twee temas wat in van die vorige bundels, by tuursentriese bundels en verse. Reeds met die die dinge, Palimpses, Verweerde aardbol, Plaaslike titel van die bundel, met die klem op die on- kennis, Aves en Diorama weerklink en die oeuvre verwagte voorsetsel in, word die leser inge- heg laat sluit. Daar word gewys op die sis- trek in die seeboek (soos die subtitel die bundel temiese wyse waarop versameling, ordening, beskryf). Die bundel is ingedeel in ses afde- beskrywing, restourasie en bewaring plaas- lings waarin die see en sy inhoud agtereen- vind en hoe die digter met sy selfopgelegde volgend aan bod kom en wat bydra tot ’n taak (“jou projek oor die land en die see”, 15) hegte strukturering van die bundel. Die ver- as optekenaar van en woordmaker oor al hier- deling dien bykans as reisplan vir die leser die die dinge, “met die windings langs ’n reis bloute in, vanaf die persoonlike vlak, die aan- begin” (13). Die digter plaas homself in die vanklike verklaring van die digter in die derde gedig ook binne ’n bepaalde poëtiese openingsgedig dat hy ’n bundel “met seesand tradisie deur Krige en Rabie as sy “wegberei- tussen die blaaie” (9) wil skryf tot die kosmiese ders” in die Afrikaanse letterkunde by sy eie vlak wat deur die titel van die slotgedig “Save skryfproses te betrek. our planet” (77) gesuggereer word. Afdeling 2 sluit met ’n bykans inventariële Die motto deur Rachel Carson, Ameri- styl aan by vorige bundels soos Aves, deurdat kaanse marinebioloog en omgewingsaktivis daar op sistematiese wyse rekenskap gegee wie se boek, Silent Spring bygedra het tot glo- word van ’n groot aantal visse, voorsien van bale omgewingsbewaring, plaas die bundel hul biologiese name, soos wat in Aves met nie net binne die konteks van internasionale voëls die geval was. In afdeling 3 word see- omgewingsgerigtheid nie, maar wys ook op plante onder die loep geneem met ’n sterk die onderlinge interafhanklikheid en verbon- fokus op plek en die digter se materiële in- denheid van alle dinge. Carson se aanhaling, geplaastheid in hierdie plek as deel van die “In every outthrust headland, in every curv- gegewe. Dit is veral hierdie twee afdelings ing beach, in every grain of sand there is the wat, net soos in die voorafgaande bundel, story of the earth”, betrek die tema van nar- Aves, ’n noemenswaardige bydrae lewer tot ratologie, waarby die digter as narratoloog die taalskat van die Afrikaanse poësie deur aansluit. Die openingsgedig wys op ’n dubbe- die sistematiese benoeming van plant- en le proses van stem gee: aan die een kant die diername in Afrikaans, name waaroor “[…] stem van die digter wat die bloute wil ver- nog geen digter/ ooit ’n dooie woord gerep woord, maar by implikasie ook die stem van [het ] nie.” (51) die see self (in die skulp)—’n verwysing na In die vierde afdeling word ’n aantal beken- die gebruik om na die see te “luister” deur ’n de wetenskaplike navorsers, bewaringsbe- skulp teen jou oor te druk. Die onvermoë van wustes en ’n seiljagvaarder betrek, byvoor- die digter om namens die see te praat, “al weet beeld J. L. B. Smith, vooraanstaande Suid-
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 175 Afrikaanse igtioloog en veral bekend vir sy ook die wyse waarop die see die grense tussen identifisering van die selakant, Jacques Cous- mense ophef, soos in die pragtige “op ver teau, bekend vir natuurbewaring en navor- strande” (74) aan die einde van die afdeling. sing oor die see en al die lewensvorme daarin, Die enkele gedig in afdeling 6 waarmee Kenneth S. Norris, marine soogdiere-bioloog die bundel afsluit, “save our planet” (77), dra en bekend vir sy baanbrekerswerk oor eggo- ’n sterk boodskap oor die mens as verbruiker opsporing van dolfyne en Steve Irvin, Austra- en eindig op die skokkende en ietwat afwe- liese TV-persoonlikheid en wildkenner, be- regse noot: “Iewers eet iemand ’n omelet” (77). kend vir sy natuurprogramme oor dodelike Vanuit ’n breë ekokritiese perspektief dra diere soos die krokodil en wat aan sy einde die bundel daartoe by om ’n veranderde so- gekom het deur ’n pylstertrog—slim geïmpli- siale gewete en bewussyn by die leser tot stand seer in die gedig oor hom (65): te probeer bring deur die uitbeelding van die Duikbril op; mus op; spanning in die verhouding tussen mens en natuur. Die Latynse nomenklatuur in die polsveters vas. Suurstof subtitels (volgens die taksonomiese klassifi- begin pomp: is daar kasiesisteem van Linnaeus) skep ’n weten- skaplike onderbou en interdissiplinêre same- nog iets? Die kamera hang eie aan ekokritiek en verbreed die ver- verhef jou: jy beheer alles. wysingsraamwerk van die gedig. Die kamera gee jou afstand: Dit is egter veral die digter-navorser se jy is nou daar. persoonlike emosionele meelewing met en ingeplaastheid in sy niemenslike omgewing Crickey! waarin vir my die krag van die bundel lê, wat dit onderskei van sy vorige werk wat soms Moenie bang wees nie: meer afstandelik was. Hier is duidelik ’n die bulrog is by jou. meesterstem aan die woord, ’n meesterhand, wat woorde maak. In In die bloute herinter- Soos in talle kort verse, word deur enkele preteer Marais wat dit beteken om die in- woorde ’n heelal vasgevang. Hier is dit die terafhanklike verhouding van alle lewende mens se posisie van oppermag oor die natuur, dinge raak te sien, om ín te kyk en ín te skryf, die afstandelikheid van die “kyk”- en “inkyk”- oor al die grense heen: proses (“duikbril” en “kamera”), die tradisio- Terug op die strand hurk ek neer nele verdeling tussen ons—hulle en hier— en met my vingers teken ek daar, en uiteindelik die geïmpliseerde dood in die wit sand ’n halfmaan, kruis waardeur die rolle omgeruil word. Die dood en sirkel met pyle deurgetrek. (in die vorm van die bulrog) word bykans simpatiek beskryf, die afstand nou uitgewis. Susan Smith Die proses van kyk word ’n goue draad wat [email protected] deur die bundel loop (14, 15, 21, 27, 34, 35, 38, Universiteit van Fort Hare 39) en hang saam met die opdrag wat die Oos-Londen digter aan homself stel, maar word ook telkens omgekeer wanneer die mens–dier-hiërargie omvergewerp word. Afdeling 5 fokus op die intersistemiese aard van ekologie, die mens as verbruiker, maar
176 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Vol draadwerk. en ek onthou sy hande te onstuimig vir my Marius Crous. Pretoria: Protea Boekhuis, see 2012. 80 pp. ISBN: 978-1-8919-766-7. sy boot te groot vir my hawe DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.19 sy mond wat kon vloek soos ’n matroos
Die motto van Marius Crous se derde bundel, onthou hoe ek my lyf gesmeer het met die Vol draadwerk (2012) is ontleen aan die vader verf van die psigoanalise, Sigmund Freud, wat lui: tussen my bene gaan grou het om sy boot “Everywhere I go I find a poet has been there daar uit te haal before me.” Vol draadwerk verskyn ses jaar ná gerol het oor my ma se bed die lakens besmeer sy vorige bundel, Aan ’n beentjie sit en kluif met verf (2006). Vir sy bundel, Brief uit die kolonies (2003) ontvang Crous die UJ-prys vir debuutwerk. Die eerste afdeling van die bundel, getiteld Die gebruik van Freud se stelling as motto tot “Chora” (die Griekse woord vir “afgeslote die bundel aktiveer die psigoanalise as ’n be- ruimte” of “baarmoeder”) verwys dan spe- langrike sleutel tot die lees van die teks, aan- sifiek ook na Kristeva se siening van die Pla- gesien sy werk beskou word as metateks vir toniese “chora”, wat soos volg uit Desire in die psigoanalise. Freud se posisie as gesag- Language (1980) aangehaal word: “unname- hebbend word wel gedekonstrueer deur die able, improbable, hybrid, anterior to naming, bybring van ander psigoanalitici soos Jacques to the One, to the father”. Die “chora” verwys Lacan en Julia Kristeva, wat uitbrei op sy na Kristeva se “semiotiese” orde wat sy as ’n sienings, maar ook in vele opsigte van hom herlesing van Lacan se onderskeid tussen die verskil. “verbeelde” en “simboliese” orde geskep het. Daar word ook in “Ná die lees van Simon Die semiotiese orde kom ooreen met die LeVay” (79) verwys na uitbreidings in die pre-Oedipale fase, wat die vroegste fase van neuro-wetenskappe en gefokus op die werk ontwikkeling by ’n jong kind (nul tot ses van Simon LeVay, wat Freud se oedipalise- maande) is. In hierdie fase van ontwikkeling ringsteorieë in sy boek The Sexual Brain (1993) het die jong kind nog nie toegang tot taal nie as onwetenskaplik afmaak en reduseer tot (“infant” beteken letterlik “spraakloos”), en is geykte dogma. die sogenaamde “drifte” bepalend vir dit wat In hierdie gedig noem die spreker hoe die “chora” genoem word. Vir die kind om LeVay die oorsake van seksuele gedrag in die toegang tot taal te verkry, skryf Terry Eagle- “rubberige brein” gaan soek om te sien waar ton in Literary Theory (1983), moet die stroom “die snuf aan leerstewels” en ander kompul- van klanke wat hy of sy aanhoor in segmente sies gesetel is. verdeel en in vaste konsepte geartikuleer Ten spyte van LeVay se sienings oor Freud, word. Sodoende word die semiotiese prosesse is die psigoanalise ’n belangrike benadering onderdruk en die simboliese orde betree. Die tot die lees van die teks. In die gedig “Um oorgang is wel nie “absoluut” nie, en die schlimme Kinder artig zu machen” (12–13) kan semiotiese chora is steeds (onder andere) in daar byvoorbeeld gesien word hoe ons deur ritme en toonaard, asook teenstelling, bete- taal, en meer spesifiek, deur metafore en kenisloosheid en stilte herkenbaar. metonimie, te wete kom van onbewustelike Die semiotiese chora word in Prudhomme prosesse soos repressie en begeerte, wat in en Légaré se The Subject in Process (2006) as “a die konteks van kindermolestering aanvul- sort of dancing body” beskryf, wat aansluit lende betekenis verkry: by die kunswerk “Ongetiteld” deur Charles
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 177 Tait op die voorblad van die bundel. Die kuns- aanpak bevraagteken. Die bundel is wel nie werk is ’n uitbeelding van ’n man se torso wat net beperk tot die psigoanalise nie, maar bied in doringdraad vervleg is, en laat dink aan ’n ’n ryk verkenning van uiteenlopende temas danser wat ’n sekere houding aanneem vir en onderwerpe. Dit is ’n bundel wat die leser een of ander handeling. Soortgelyk aan Yeats op verskeie vlakke uitdaag, wat strek van die wat vra: “How can we know the dancer from verbandlegging met, en belang van teoretiese the dance?”, is die dans van die danser aspekte in terme van die gedigte, tot die vergelykbaar met die semiotiese prosesse wat verkenning van musikale, skilderkunstige en ’n betekenisgewende funksie in taal vervul. mitologiese intertekste om die betekenisse Met die fokus op taal en intertekstualiteit, van die gedigte te ontsluit. laat dink die titel van die bundel aan ’n net- werk van drade, wat dan ook dien as ’n meta- Alwyn Roux foor vir intertekstualiteit—’n bekende aspek [email protected] van Crous se werk. Die inleidingsgedig “ge- Universiteit van Suid-Afrika, sonke katedraal” (9) aktiveer byvoorbeeld Pretoria Debussy se “La cathédrale engloutie” as musi- kale interteks, wat geskoei is op die Bretonse legende van ’n weggesonke katedraal aan die kus van Ys-eiland, wat dan en wan verskyn en weer wegsink in die oseaan. Die musikale impressie van Debussy eggo in Crous se poëtiese uitbeelding daarvan, wat ook met die “chora” as representasie van die onver- woordbare in verband gebring kan word: die katedraal sak af in die water soos valstande in ’n glas wit grimas van steen
[…]
wanneer hy neergeplof het op die rug van die see sal ek in en uit by hom kan swem sal ek die timbre en die seegroen toonkleur van debussy nog kan hoor
Uit bogenoemde wil dit voorkom asof Vol draadwerk sigself bemoei met post-Freudiaan- se psigoanalise en die vraag ontstaan of literêre teorie steeds betekenisvol is in ’n era na afloop van die hoogbloei daarvan. Die sinspeling op die idioom “vol draadwerk” herinner ons wel daaraan dat die bundel gepaardgaan met aanstellerigheid, slim praatjies en skelmstreke, wat sodoende die relevansie van ’n teoretiese
178 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Vaarwel, my effens bevlekte held. ek was eenmaal”.) Johann de Lange. Kaapstad: Human & As slotgedig is “Aandlied” besonder ge- Rousseau, 2012. 110 pp. merk—finaliteit is dus komposisioneel maar ISBN: 978-0-7981-5630-1. ook inhoudelik vooropgestel: Epub: 978-0-7981-5889-3. Eendag, al weerstrewiger vlees & been DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.20 ruisende bloed & rats sinaps, tong wat teëstribbel & troos, Die openings- en slotgedig van Johann de Lange se keurig versorgde bundel Vaarwel, gaan die haglike samehang my effens bevlekte held verwoord ’n kernspan- van selle & die eensame een- ning in sy digoeuvre, naamlik die saamvoeg maligheid van DNS ophou saambestaan, en inpas van woorde ter wille van ’n “vaste orde” teenoor die uitmekaartorring en ontheg- & wat my ineengeweef ting van samehang(e). In hierdie elfde bundel gehou het, & my salwend in my brein van De Lange bevestig hy sy verdiende en laat leef het, na alle uithoeke gekanoniseerde posisie in die Afrikaanse dig- kuns, in besonder vanweë ’n volgehoue sig- van hierdie aarde vervreemd baarmaking van verhoudinge tussen mens raak, & hierdie hand met pen en kosmos; mens en medemens; besit en ver- sy greep op taal verloor lies; broosheid/verganklikheid/verwonding teenoor herstel en heelmaking. & los raak van alle woord & sin. ’n Bepaalde gesprek word deur die bundel- Wie sal in die nag my uit- titel gesuggereer. Met die slotverse, “Die asem hoor? Wie sal onthou? einde” (104), “Totdat niks oorbly nie” (105) en “Aandlied” (107), bevestig die spreker sy groet- Dis amper middernag. woord aan die “bevlekte held(e)”. Meer nog Wanneer daag die dag is die keuse van Walt Whitman se “I resign waar ek áls verloor wat ek bemin? myself to the dusk” (uit “The Sleepers”) be- kragtiging van die deerniswekkende motief Hoe ontheg ’n hart hom van ’n heelal van “bevlekking”: “Double yourself and re- wat aanhou sê: Begin, begin, begin! ceive me darkness,/ receive me and my lover too, he will not let me go without him.// I roll Op ’n byna koloniserende wyse proklameer myself upon you as upon a bed, I resign myself die digter: “Woorde is my kontinent, & poësie to the dusk.” Eensaamheid, verdriet, verlies is my republiek” (“Woorde” 9) om die waarde en sterfte is maar enkele aspekte van dié van die digterlike woord en die “heersersmag” bestaansnood. In “Aandlied” word die skoon- oor hierdie domein te verwoord. In die “Repu- heid én angs van en vir sterfte, maar óók ont- bliek van woorde” is die pen(punt) die in- staan verwoord. (Terloops: die eggostem van strument van die digter om kaart en transport Wilma Stockenström is aanwesig in dié gedig. “afkleimend” te verwoord. Helaas anders as Uit haar bundel, Van vergetelheid en glans, is die narwal is die digter met sy penpuntmerke die eenmaligheid van die menslike bestaan in priemend maar ook skeppend. Hier is nog die volgende woorde, geskoei op Rilke se eens ’n element van tweeledigheid of ambiva- Duino-elegieë, só geformuleer: “Dit is genoeg lensie wat ’n opwindende kreatiewe spanning om te gelewe het, een maal,/ een maal in een- in De Lange se poësie daarstel. maligheid van chromosome/ … te kan dink: Binne die konstruksie van sewe afdelings
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 179 is die voortstu vanaf besitterskap en verken- spreker se gelykstelling aan bestaanseenmalig- ning van die landskap in gedigte oor diere, heid soos volg in die gelyknamige gedig van landskappe en mense die afskeidsverse wat die afdeling, naamlik “Wisseling” (26), in die die broosheid van die menslike liggaam en slotversreël gestel: psige byna tasbaar verken. In ’n digoeuvre Die eeukaktus blom glo eers na ’n honderd waarin versgesprekke inter- en intratekstueel jaar voorkom, is die obsessiewe bewuswees van & net één maal, ’n noeste geel kroon. Stoot tydelike besit en verganklikheid kwellend ’n loper uit & maak tydsaam vir sterwe klaar. aanwesig. (Die intertekstuele verwysing na gedigte oor bome is “Die diensbaarheid van Verkenning van die self én die ander (in watter bome” [71] en “Ikone” [73].) gestalte ook al—geliefde, natuurelement, an- As motivering geld De Lange se bundel- der digters of skrywers en kunstenaars) word voorblaaie wat méér is as illustrasiemateriaal. deur die oog van die waarnemer-spreker ge- Die “ontkleedans” van Battis, Mason, Cussons (re)konstrueer. Die oog, kameralens wat stip- tot Diedericks vertel ’n lewensverhaal van die staar en ’n besondere fokus ontsluit, is in die spreker. “Wordende naak(t)” as “verkenning derde afdeling van die bundel, “Hunkering se vir onsself” (51) soos die “Death of the inside grein”, die onderwerp van die gedigte. (Hierdie warrior” van Diedericks sekuur die spreker gegewe kan wyer gelees word teen die meta- se skeppings- en oorlewingspanning illustreer, foor van die “judasoog” se visie.) “DIEVX DV staan geteken in die lig van verlies, leegheid, STADE 2007” (48), “The loneliness of the long- maar tog ook die nalaat van “sy spore op pa- distance shooter” (50) asook “Gedig wat eindig pier” (12; vergelyk die motto by dié gedig: met ’n reël van Cussons” (54), verwoord die “The notion of emptiness generates passion.”). lens se onderwerp wat hier die gestalte van Dood, woorde as nalatenskap, of orgasme(s), manlike skoonheid is. is die “grein van hunkering” en hieruit is poësie Die waarnemer se oog is ’n (af)kyk van die die neerslag. sportfigure se naakwording, ’n aspek wat in Sterflikheid, hetsy selfmoord soos in die afdeling IV, “In die vlees” met die sologedig geval van John Berryman (“Skielik skemer”, “Platonies” (’n herdigting van Auden se vers, 78), “Selfmoord van ’n priester” (106) of die “The Platonic Blow”) die fokus word (59–63). digter se rouverse oor sy geliefde katte (102– Die waarnemer se oog wat die toenemen- 103), laat die volgende woorde soveel aan- de verval, verlies of verwisseling opteken, is grypender klink. Die leser kan die afskeids- in afdeling V, “Skielik skemer” verwoord. Die woorde van die bundeltitel in samehang lees randfigure wat in hierdie gedigte aanwesig as ’n afstropingsdaad of aflegging om soos is, staan voorop in De Lange se vergestalting volg te verklaar: van die versteurde of bevlekte karakters— Eers as ek aflê byna “buite beeld” (om die titel van die op- áls wat ménslik aan my is, telgedig oor Marilyn Monroe hier buite kon- kan ek verlig & veerlig weet teks aan te haal). In versnellende ritme teken De Lange die eenkantfigure in hierdie afdeling ons is suiwer siel … (“Brahmaan”, 103) wat voortstu in “Google Golgota” en “I resign myself to the dusk”. Marilyn Monroe, Christus Afdeling 2 van die bundel stel ’n definitiewe van die houtkruis (“Die diensbaarheid van konflik tussen besitterskap en verlies op die bome”, “Ikone” en “Google Golgota”), Uys voorgrond. Teen die agtergrond van groei, Krige, Tsjaikofski, Oscar Wilde, Ingrid Jonker wording en natuurlike seisoenswisseling is die en Paganini is onder ander die “bevlekte helde”
180 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 wat in die beeld van Cellini (“Temper”) se Per- Snags by donkermaan seus & Medusa “oorleef”. (Terloops: Chris Die- lê ek ingebed in die onthou dericks se skildery wat as voorbladillustrasie van lywe & leegtes gebruik is, is ’n raak tekening van die (voort) durende konflik in Vaarwel, my effens bevlekte & die leegtes van lywe held.) wat my gebede & beddens vul Met die slot van die gedig “Agterhuis” (75) som De Lange die waarde nie alleen van Anne In ’n sekere sin is die digter getrou aan die Frank op nie, maar van die gekwelde figure imperatief waarmee die aangehaalde gedeelte wat in sy gedigte “oorleef […]/ & in woorde uit Whitman se gedig “The Sleepers” (vergelyk wering soek,/ & rug teen rug […] dig versreël” die slim spel met die intimiteitsverband tussen word. Die digter verleen dúúr aan die bevlekte slaap, “ingebed” en “beddens”), afdeling sewe figure om “nóg ’n wyle langer te luier as as motto inlei: “Double yourself and receive ikoon” (“Temper” 81). Insgelyks het die digter me darkness.” Donkerte kan as sinoniem met met Vaarwel, my effens bevlekte held ten spyte leegte en verlies gelees word. van die dominante gegewe van verganklik- Op dieselfde wyse “snoer” De Lange bete- heid, vermindering deur verlies en aflegging keniselemente saam. Die spreker in “My min- of nietigheid, ’n nalatenskap van “spore op naar” (44) sluit die gedig só af om die kwing- papier” (12), of “ingebed in […] onthou” soos kwangbeweging tussen intimiteit en verlies dit staan in die gedig “Alleenspraak by don- te stel: kermaan” (35): my minnaar is gesoog my in trou & ontrou in die spiraal-arm van ’n melkweg vashou, of by die gloed my minnaar is uitgeslinger van ’n digterlike maan in my arms deur sterrestelsels met die brons beloftes omdat hy my liefhet van bloed nogmaals kul: ontvou alle geheime voor my & sy naam ontsluit julle laat ek een-een gaan die snoere van konstellasies. want my woorde lê beenwit waar die lug te dun vir liefde Só kan die leser versverbande uitwys tussen & wyn tussen bedrywe vergaan. die diergestaltes in die bundel. In die eerste twee afdelings van die bundel figureer diere My aanhaling is moontlik buite konteks gaan om ’n besondere netwerk te skep en as ’t ware haal, maar gelees teen die agtergrond van die te dien as vertroostingsamulet teen die mens- tema van aflegging, is die slotstrofe beves- like element van verlies en dood. Die diere is tiging van die spreker se ewewigsoeke tussen nie alleen aantreklike en veraanskoulike ge- verlies en behoud. digonderwerpe nie, maar De Lange kaats die ’n Verdere aspek waardeur De Lange in hier- mens teen die dier om laasgenoemde se (r)e- die vers in die besonder verstegnies “ingebed” volusionêre entelegensie te demonstreer, by- bly (afgesien van die inter- en intratekstuele voorbeeld die narwal (12), doringduiweltjie diskoers met “Stil lewe by donkermaan” (28) (21), leeuvis (22), duisendpoot (24) of die én Van Wyk Louw se bundeltitel Alleenspraak.) sneeureier (31). Daarteenoor is die mens byna is die chiasme in versreëls drie en vier: minuskuul onopsigtelik soos De Lange in “Stil lewe by donkermaan” (28) skryf:
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 181 Roerloos onder ’n donkermaan in ’n roeiboot op die naat van my rug wieg ek in die middel van ’n dam, die smal pupil van ’n kat se oog.
Bo my tussen Niet & Al die melkweg soos ’n motgevrete hangmat wat knus die boot, die dam, & en my sonnevleg saam met droom-oog visse sus.
De Lange se digkuns is berekend en berede- neerd—’n konstruksie met tekstuur waarin “woord vir woord/ […] presies net sóveel veerlig wit [verplaas]” (22). Poësie is dus met reg die digter se republiek waarin die leser behoedsaam, maar ook met verwondering die woord soos ’n kontinent binnetree. Dit is ’n reis van verryking—verse wat ek graag weer en weer sal wil lees. Vir my een van die belangrikste eise van geslaagde poësie.
Marthinus Beukes [email protected] Navorsingsgenoot: Noordwes-Universiteit Mmabatho-kampus
182 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Teen die lig. Die alchemistiese proses van transformasie Hennie Aucamp. Pretoria: Protea Boekhuis, en dualistiese aard van die spanning van teen- 2012. 64pp. ISBN: 978-1-86919-764-3. oorgesteldes soos die psigoanalis Carl Jung DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.21 daarna verwys, vorm die onderliggende stra- mien in die bundel. Natuur, musiek, die spre- Hennie Aucamp is ’n veelsydige skrywer en ker se jeug, die woestyn en die dood word veral bekend as prosaïs, maar hy beoefen binne die paradoks vasgevang, met die dig- genres wat wissel van kabaret, liedtekste, kuns wat as lig dien om hierdie tematiek weer sketse en ook die digkuns. tot lewe te roep. Sy jongste bundel, Teen die lig, is ’n Jeugherinneringe van die plaas Rust-mijn- versameling verse wat op ’n paradoksale aard ziel word genoem: bakdag, skeertyd, Ma se die nosie van afskeid, dood, herinneringe en resepteboek en Ouma se dagboek, die plaas- verheerliking ondersoek. Gedigte wat inder- solder en die familie. “Hoekbaken” (21) sluit waarheid lig werp op laasgenoemde onder- af met die woorde: werpe gee weer ’n vernuwende eienskap van Ek leun teen die hoekpaal, my hart klop sterk: lewe daaraan. Die bundel word opgedra aan Hiér vind ek heiligheid, hier is my kerk. Johann de Lange. Reeds met die omslag word hierdie pa- Samesyn en kookkuns word verheerlik met radoks bevestig: ’n foto getiteld Dooie seder- ’n sterk verwantskap tussen die spreker en bome in Skerpioenpoort deur Jan Mostert, maar grond, tussen reuke en onthou. ’n beeld van verligte takke wat aansluit by die Die gedig: “Snuf in die neus” (20) is ’n psigo- openingsgedig “Nature morte—by ’n akwarel analitiese ondersoek en tree in gesprek met van Jan Voerman” (8): D. J . Opperman se “Man met flits”, tog met ’n Dinge komiese wending in die slotreëls: —blomme, visse, brood— My flits soek voort; gly oor kalksteen en mis ontmoet mekaar astraal in die tyd, en vind, swarter as óú bloed, dassiepis. word aangeraak deur die ligval op ’n bepaalde uur; “Plaassolder” (23) eindig met die woorde: ruil energieë uit “Solders spel verleefde tyd:/ ’n argeologie van en sluit ’n stil verbond: triestigheid”. […] Maar tydelikheid, pyn en aftakeling word deurvleg met vreugde en humor en verhoed Hierdie woorde herinner aan Paracelsus—we- só sentimentaliteit. tenskaplike, plantkundige, alchemis en ster- Struktuur kom deurgaans in die bundel rekundige—se teorie: “The earth moulds voor, sonnette, veertienreëlige verse en in die [man’s] shape, and then heaven endows this meeste gevalle is rym aanwesig wat juis die shape with the light of nature.” Die gedig pro- liedtekste van Aucamp so effektief maak. Mu- gresseer verder met Voerman se akwarel van siek, natuur, en kuns word besing. Steeds met geel kappertjies teen ’n blou agtergrond, soos die teenwoordigheid van die paradoks soos die takke: in “Ballerina” (36): na hoër lugte Eenmaal was sy ligvoets en staan verheerlik teen die lig met wimperskadu’s op haar wang, met die slotreël: nou kyk sy uit ’n rolstoel deurtrokke van sterflikheid hoe tuinvoëls vlinders vang.
182 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Verdere tematiek handel oor die Namas, —die ou sal honger wees, gewis— Boesmans, Himbas en die woestyn. Verse ryk twee flessies duineheuning, aan hul tradisie, plekname en woordeskat wat ’n broodjie en ’n vis. soms al vergete is, komplementeer die onder- liggende boodskap in die bundel: om lig te Hier is weer die dualiteit, moontlik die laaste werp op dit wat tydelik en vlietend is om dit verse, of dalk op pad na ’n tweede begin met so weer deur die digkuns ewig te maak. die inspeling van die Bybelse verwysing na Dit is veral Aucamp se narratiewe vermoë brood en vis en vermenigvuldiging. wat uitstaan in die vers: “Op pad na Koichab” (53). Die milieu van die woestyn word in detail Karen Kuhn beskryf, ryk aan kleur en detail, boerbokke [email protected] wat hul verskyning maak en die woorde van Adam Mickiewicz Universiteit ’n ou soldaat wat altyd sal terughunker na die Poznan,é Pole plek of dalk God. Maar met die beskrywing is dit die metafoor wat Aucamp se vermoë as digter verder bevestig: Die mens is voorlopig, ook in die woestyn: ’n voetspoor in die sand wat geruisloos volloop soos ’n uurglas; ’n geraamte onder grondkomberse.
Die dood staan sentraal. ’n Lykdig vir George Weideman en Heath Ledger kom aan bod. Die voorlaaste vers in die bundel “Deuskant Skerpioenpoort” (63) lewer verder kommen- taar: “Skerpioenpoort moet jy deur/ op pad na die Doodsvallei, […]/ want só kan jy sonder omhaal/ jou tweede lewe begin.” Teen die lig is ’n bundel wat aansluit by die Jungiaanse konsep van alchemie. Die donker nigredo fase van aftakeling en dood transfor- meer eindelik na suiwerheid in die albedo, waar lig optimaal hierdie vernuwing bewerkstellig. Die slotvers “Aandlied” (64) sluit aan by die tematiek van dood: Dood kom oor die bulte ’n ou man in ’n kros, en is hy in die leegte moet ek my pen laat los en eers ons padkos regkry
Padkos is ’n aanduiding van die reis, die oor- gang en sluit af:
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 183 Philida. Die tema van vryheid—’n sleuteltema in die André P. Brink. Kaapstad: Human & roman—sluit direk aan by Philida se eksisten- Rousseau, 2012. 319 pp. siële vrae en word deurlopend in die roman ISBN: 978-0-7981-5521-2. ondersoek. Alhoewel verskillende perspektie- DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.22 we oor vryheid aanwesig is in die roman, kom Philida tot die besef dat vryheid iets is wat in Brink se langverwagte roman sluit op verskeie haarself gesetel is: “Maar julle het nie die reg maniere aan by sy vorige romans. Vir die on- om te sê: Philida, jy’s nou vry nie. Want dit ingewyde leser bied dit ’n bestekopname van kan niemand vir jou van buite af sê nie, dit kan die belangrikste kenmerke van die Brink- net van binnekant af kom. En dit kan net ek romanoeuvre—die aansluiting by die pikares- sê, en dit sê ek. Vandag is ek ’n vry vrou” (284). ke tradisie, die slawetema, die fiksionalisering Teen die einde van die roman beklemtoon van historiese gebeure, die absurde, meervou- Philida die idee dat eksistensie op kontinuïteit dige vertelperspektiewe, goeie taalaanwen- berus en betekenis nie op ’n spesifieke tyd of ding , die belangrikheid van stories en ’n goed plek te vind is nie: “Dis dié wat ek al meer uitgewerkte plotstruktuur. dink, en al meer glo: wat ek soek, wat ons Soos dikwels in Brink se romans speel die saam op hierdie helse lang pad kom soek het, eksistensiële dilemma van die karakters ’n was nooit ’n plek of ’n landstreek of ’n rivier belangrike rol. Dit geld veral die hoofkarakter, nie: Gariep is maar die naam wat ons leer gee Philida wat deurlopend wonder oor haar sla- het aan die rivier in onse binneste.” (310) webestaan en haar plek binne ’n samelewing ’n Ander belangrike tema in die roman is waar sy uitgelewer is aan magshebbers—die onbereikbare liefde. Die liefdesverhouding Kaapse owerhede, die Slawebeskermer, haar tussen Philida en Frans Brink word deur mags- baas Cornelis Brink, en in ’n mate ook sy seun wanbalanse gekenmerk. Die essensie hiervan Frans Brink. word in ’n neutedop deur Philida opgesom: Philida neem ’n doelbewuste besluit om in “Ek is slaaf. Hy is nie. Dis al. En daar sit ’n opstand te kom teen die onreg wat haar aan- moerse wêreld in daardie al.” (70) gedoen word. Sy besluit om ’n klag by die Frans word teen sy wil gedwing om met Slawebeskermer te lê teen Frans Brink nadat Maria Berrangé te trou ten einde hul bankrot- hy nie sy belofte om haar vry te koop, nakom plaas te behou, maar dit verander niks aan sy nie. Verder neem sy ’n besluit dat sy nie langer liefde vir Philida nie; dit is vir hom onmoontlik deur Cornelis Brink misbruik gaan word nie— om haar af te sweer: “Wat in hom bly maal, is sy het die mag om nee te sê: “En vandag kan ’n naam, ’n naam wat hom nie wil laat los nie. ek sê: Daardie stront van ’n Ouman het my Dit is Philida. Net dit. Philida.” (257) nie genaai nie en hy gaan my nooit weer naai Dieselfde kan egter nie van Philida gesê nie. Ek het vir hom nee gesê. En dit weet ek word nie. Sy slaag in ’n veel groter mate daarin nou is die grootste sê wat ’n mens kan sê. Nee! om Frans af te sweer. Toe ek dié bewering ty- En nou kan ek in daai Nee inklim en daar bly dens ’n Brink-seminaar (Universiteit van Pre- net so lank as wat ek wil.” (103) Hierdeur open- toria, 22–23 Maart 2013) maak, het sommige baar Philida ’n essensiële aspek van die ek- literatore nie met my saamgestem nie, maar sistensialisme, naamlik die sterk fokus op ek volstaan by my standpunt. Eerstens is dit individuele keuses. onwaarskynlik dat Philida sou belangstel om Verder word Philida se eksistensiële stryd na Frans terug te keer—sy sê self dat sy hom beklemtoon deur haar besinnings oor waar nooit sal vergewe dat hy hul kind KleinFrans sy vandaan kom en waarheen sy op pad is. wou doodmaak nie. Teen die einde van die
184 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 roman verban sy Frans vir goed uit haar lewe: verbeelding gee. Die oordrewe gebeure ty- “Daar is nêrens om na aan te gaan nie, sê sy. So dens die slaweveiling in Worcester is ’n goeie asseblief. Los my uit. En moet nooit weer hier- voorbeeld. Soos dikwels gebeur in ’n Brink- natoe terugkom nie. Verstaan jy?” (225) roman word die aandag ook hier gevestig op Dit is nie Frans wat Philida in haar saamdra die feit dat ’n storie vertel word en dat daar nie, maar KleinFrans: “Daar is nie ’n dag, nie met die onbetroubaarheid van die vertelling ’n uur wat hy nie by my is nie. Hy is in my rekening gehou moet word: “Sy onthou alles, soos ’n aalwynbitter smaak in my mond, in maar dit is asof sy nie self daar was nie. Iemand elke asem wat ek intrek of uitblaas, in elke anders het dit gesien, en later moet dit ’n storie tree wat ek versit, tot in my staan of in my geword het wat mens kon glo of nie glo nie, stillê. KleinFrans. KleinFrans. KleinFrans. Wat om ’t ewe, ’n storie is ’n storie, dit hang alles uit my lyf uitgekom het en wat Frans toe wou van jouself af.” (163) loop versuip het.” (305) Dit is duidelik dat Die gesprek tussen Philida en die Slawebe- Philida hier van haar kind praat, nie van Frans skermer is humoristies. Dit is veral Philida se nie. Die verlange is dié van ’n moeder na haar gevatte argumentasie wat sorg vir komiese kind, beslis nie dié van ’n vrou wat smag na verligting in ’n andersins ernstige situasie. Om haar geliefde nie. haar argument oor die relatiewe en subjek- Die heel belangrikste is dat Philida nie Frans tiewe aard van waarheid te versterk en die se naam noem in haar vryheidsstelling in die gevestigde gesag te ondermyn, verwys Phili- laaste paragraaf van die roman nie: “En hier da na die Slawebeskermer se “poephol” : “Die in sy nabyte is ons almal saam, soos einste die ding waarop die Grootbaas daar sit, is ’n poep- son en die maan en die sterre. Ou Labyn is hol. Ek het hom nog nooit gesien nie en as die hier. En Lena is hier. En KleinWillem is hier. En Jirregot wil, dan sal ek ook nooit nie, en ek wil KleinFrans is hier. En dan is ek ook hier. Ek, ook nie, maar ek glo dit is waarop die Groot- Philida van die Caab. Hierdie ek wat vry is. baas sit en dis wat dit waar maak.” (18) Hierdie ek wat nou Gariep is. Ek wat slaaf Minder amusant is die verwysings na Ham- was. Ek wat mens is. Ek wat eintlik alles is.” boud, die varksog en die mal trassiehen, Zel- (310) Die weglating van Frans se naam sug- da. Dit is ’n deursigtige, lui en oninspirerende gereer dat hy nie meer deel van haar bestaan manier om werklike persone (by name Joan vorm nie—hy het geen rol meer om te speel Hambidge en Zelda Jongbloed) op hul plek te in haar lewe nie, want na dese kan sy nooit sit. Literêre wraak is niks nuuts nie, maar moet weer wees wat sy eens was nie. verkieslik op meer oorspronklike wyses ge- Philida sluit aan by ander pikareske romans neem word. Verder is die herverskyning van van Brink—Philida kan saam met Hanna X Kupido Kakkerlak uit Bidsprinkaan effens ge- (Anderkant die stilte) Tessa (Donkermaan) en forseerd. Philida is grootliks ’n variasie op Magrieta (Donkermaan) as belangrike pikaras Brink se vorige werk—dit is nie ’n roman wat in die Brink-oeuvre beskou word. Dié figure aanspraak op vernuwing maak nie. Dit is goed sluit almal op verskeie wyses aan by die ge- genoeg, maar nie oorrompelend nie. Daar is vestigde pikareske tradisie. te min wat dit onderskei van beter romans in Die absurde en groteske uitbeelding van die Brink-oeuvre. karakters en insidente is dikwels aanwesig in Brink se werk. Dit verskaf groot plesier aan Neil Cochrane die leser en versterk die fiksionele aard van [email protected] die teks—die leser is sterk bewus daarvan dat Universiteit van Suid-Afrika Brink in dié gevalle vrye teuels aan sy Pretoria
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 185 Die aanspraak van lewende wesens. Achra, die ander kant, die ryk van die demone, Ingrid Winterbach. Kaapstad: Human & die Sheddim,” verklaar Joachim en noem dat Rousseau, 2012. 356 pp. dit die gevolg is van Iggy se “[k]ennis van die ISBN: 978-0-798-15706-3. wêreld […] en van die wêrelde agter die DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.23 waarneembare wêreld—die materiële of fi- siese dimensie van realiteit, die laagste van Twee reise wat sekere parallelle vertoon en wat die vier spirituele wêrelde.” (71) Karl ontvang mekaar tematies asook fisies kruis (sonder voorts ’n pakkie briewe van sy broer via ’n medewete van die reisigers), vorm die sentrale anonieme man; volgens die briewe is Iggy gegewe van Die aanspraak van lewende wesens besig om die slagoffer van ’n “sielsmoord”, wat die wenner van die Groot Afrikaanse Ro- uitgevoer deur Josias Brandt, te word. manwedstryd (2012), die Hertzogprys vir Prosa In ’n begraafplaas op Stellenbosch word (2013) en die W. A. Hofmeyrprys (2013) was. Maria gekonfronteer deur twee “waarsêers” Op ’n dag bel Josias Brandt, “hoofman” van wat haar “die weg wys” en haar waarsku teen ’n “plaas vir ingekortenes” (151) teen die hang “[s]kelms of sorts”, “[f]orces to be reckoned van Tafelberg, vir Karl Hofmeyer en beveel with.” (104) Sy word ook in dieselfde begraaf- hom om sy broer, Ignatius (Iggy), van die plaas gekonfronteer deur ’n vrou wat slegs plaas te kom verwyder omdat hy “moeilikheid brabbeltaal kan praat. Van Tobie, Sofie se maak”. Die obsessief-kompulsiewe Karl, ’n lewensmaat, kry Maria ’n rooi boekie waarin heavy metal-kenner (die name van metal bands Sofie die “tien hekke” op die spirituele pad in die teks, soos “Armored Saint” en “Accept”, van die mistikus omskryf. is stof tot nadenke) wat in Durban woon en Die aanspraak van lewende wesens sluit in werk, onderneem dan die reis Kaap toe per verskeie opsigte by Die boek van toeval en toe- motor. Op pad moet hy verskeie struikelblok- verlaat en Die benederyk aan en vorm in ’n ke (hekke) oorkom voordat hy uiteindelik sy sekere sin ’n sluitstuk van hierdie drieluik. Die doelwit bereik. teenwoordigheid van ander “ryke”—dié van Nege maande ná haar suster, Sofie, se self- die dooies, van demone, drome, sowel as moord, besluit Maria Volschenk, ook woon- ander dimensies, is ’n tema wat deur al drie agtig in Durban, om Kaap toe te reis om te romans loop. Daar is die letterlike afdaal na probeer uitvind wat die omstandighede van en terugkeer vanuit sfere wat met lyding ge- haar suster se laaste dae was. Beide karakters assosieer word, soos in Die benederyk. Dan is onderneem sowel fisiese as psigologiese reise daar die soeke na ’n “verlore” broer en, in die (wat ook as bedevaarte gelees kan word) wat geval van Die aanspraak van lewende wesens, hulle meer ontvanklik vir verskeie indrukke na die omstandighede van ’n suster wat haar maak en beide ontmoet tipes “demone” asook weggekeer het van die lewe af, se selfmoord. “gidse” op hul onderskeie reise. Soos die ka- Reekse “toevallighede” wat die hoofkarakters rakter Jacobus Coetzee, leer beide “mense en in verbinding bring met enigmatiese karak- wêrelde […] ken waarby [hulle] andersins ters en wêrelde, roep beide Die boek van toeval nooit sou uitgekom het nie.” (282) Karl gaan en toeverlaat en Die benederyk op. Die tematiek sien ’n “psychic” om meer te wete te probeer van ’n vroulike karakter wat haar in die kom oor sy broer se omstandighede. In ’n wêreld van die natuur instudeer, is reeds ’n kroeg in Colesberg keer ene Joachim met bekende gegewe in Winterbach se oeuvre en “beetpers kloue” (70) vir Karl voor en vertel word ook hier voortgesit deur Maria wat ’n hom dat sy broer in lewensgevaar verkeer: omvattende natuurgeskiedenis bestudeer, ’n “Ek vrees Iggy beweeg dalk reeds in die Sita “volledige visuele gids tot alles wat leef op
186 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 aarde.” (125) en Maria se verkenning van die mistiek. Karl Die demoniese—wat op verskeie wyses in en Maria bereik ’n punt soos dié van Jacobus Die boek van toeval en toeverlaat en Die benederyk Coetzee wat sê “hy het geleer om niks meer ter sprake kom—word sterk in Die aanspraak vreemd te vind nie—nie wat met ander ge- van lewende wesens vergestalt. Daar is reeds beur nie, en ook nie wat met homself gebeur melding gemaak van die “Sheddim” (die ryk nie. Die realiteit het skynbaar baie dimensies— van die demone). Beide Karl en Maria ontmoet soos voue. Een dag sit jy nog in een konteks demoniese figure en beide moet hul eie de- en die volgende dag in heeltemal ’n ander een mone konfronteer tydens hul reise. Die plaas en jy weet nie hoe jy daar beland het nie […] teen die hang van Tafelberg vertoon vir beide Byna asof jy in ’n alternatiewe universe in- Karl en Maria onheilspellend en Iggy verwys getuimel het” (334). Wanneer Maria ten slotte, na ’n “duiwelse komplot” teen hom (169). Die op haar terugreis, ’n sprinkaan sien sit, is dit doderyk word ook telkens opgeroep; ’n mens asof die insek vir haar wil sê: “Ruk jou reg, dink aan die kaart van die streke van die dood daar’s werk om te doen, dinge om te ont- wat Sofie geteken het (117–18) en dan veral dek—maniere van sien waarvan jy nog nie aan haar besoek aan die lykshuis wat via die vaagste benul het nie!” (350) Maria se verbeelde weergawe daarvan tot ’n Die aanspraak van lewende wesens kon myns skrynende slot van die roman word. insiens effens teruggesnoei gewees het. Is dit Benewens die rol en simboliek van metal byvoorbeeld nodig om die Stevie-karakter oor bands, verdien verskeie karaktername nadere bladsye heen sy wyshede te laat verkondig ondersoek, onder meer dié van Josias Brandt oor metal bands (63 en verder)? Die roman het en Ignatius. nie vir my dieselfde sterk visioenêre intensiteit Die uiteindelike wêreldbeeld wat in hierdie en impak wat Die boek van toeval en toeverlaat roman tot stand kom, hou verband met die en, in ’n mate, Die benederyk het nie. As ’n re- persepsies van die karakters oor hul verledes presentasie van ’n mikrokosmos van die en die rol van onbewuste magte en kragte op Nuwe Suid-Afrika, met die humor, chaos en almal, magte “wat sluimerend in die hele ook wysheid wat daarmee saamgaan, ver- skepping teenwoordig is—’n harde, bitter skil dien dit wel om gelees te word. Winterbach wat die soet vrug van waarheid omhul.” (70) se ongelooflik fyn waarnemingsvermoë is Almal het demone wat getrotseer moet word, weer eens treffend in hierdie teks; haar uit- almal moet die “aanspraak” (in beide die sin beelding van veral mansfigure en die akute van “die reg op iets” as “geselskap”) van álle kunstenaarsblik op die landskap is uitstekend. lewende wesens én, daarmee saam, die dooies, Die roman is enigmaties, maar dit wat op kan verwerk. Dit is ’n wêreldbeeld met talle die periferieë van die eerste lees skuil, dit wat verskuilde, geheime vlakke daarin, ’n wêreld eers met ’n tweede en derde lees sy lê in die met “’n sfeer naas die gewone waarvan die leser se bewussyn begin kry, maak dit die meeste mense geen ervaring het nie” (208). In moeite werd om te lees. ’n brief van Sofie aan Maria staan die woorde van Blake: “To Me This World is all One Henning Pieterse continued Vision of Fancy or Imagination, & I [email protected] feel Flatter’d when I am told so.” (145) Universiteit van Pretoria Daar is voorts ’n sterk mistiese laag in die Pretoria teks, vergelyk Ignatius se brief aan sy broer, met die inslag van ’n Pauliniese sendbrief, sowel as Sofie (vergelyk haar naamsimboliek)
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 187 Wolf, wolf. verteenwoordig Mattheüs se vader, Benjamin, Eben Venter. Kaapstad: Tafelberg, 2013. ant Sannie, Sissie en Marko die heteronorma- 274 pp. ISBN 978-0-624-05499-3. tiewe orde wat nou verweef is met patriargale DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.24 gesag. Binne dié orde word jou manlikheid bepaal deur onder meer ’n suksesvolle loop- Die titel van Eben Venter se sewende roman baan, materiële welvaart (verkieslik ’n Merce- herinner aan die kinderspeletjie “Wolf, wolf des-Benz en herehuis in Rondebosch), ’n sta- hoe laat is dit?” Dié gegewe sluit op verskeie biele huwelik met ’n vrou, suksesvolle kinders wyses aan by ’n aantal sleutelaspekte in die en ’n Christelike geloofsoortuiging. roman. Dit beklemtoon die manipulasiespel Aan die ander kant is daar Mattheüs, Jack tussen karakters—geliefdes (die hoofkarakter en Mattheüs se oom, Hannes wat nie inskakel Mattheüs Duiker en Jack), vader en seun (Ben- by die dominante heteronormatiewe kultuur jamin Duiker en Mattheüs), werkgewer en nie. Hul homoseksuele oriëntasie sluit hulle werknemer (Mattheüs en Emile) en buurvrou uit—hulle word die slagoffers van ’n stelsel en buurman (Sannie en Benjamin). Die ka- wat hul belange ontken. ’n Tragiese voorbeeld rakters neem aktief deel aan psigologiese hiervan is oom Hannes wat tot ’n lewe van speletjies om hul sin te kry. Slinksheid en eensaamheid en berou gedoem is, omdat hy onderduimsheid kenmerk hul interaksie— nooit sy groot liefde vir Paultjie kon verwesen- een van die beste voorbeelde is die sluheid lik nie. van Mattheüs se Kongolese werknemer, Heteroseksuele dominansie en patriargale Emile, wat deur sy bedrog veroorsaak dat mag eis dus sy slagoffers—hiervan is ook Mattheüs sy besigheid verloor: “Toe gewaar Mathheüs ’n goeie voorbeeld. As ’n gay man hy dat hy met ’n oormag te make het soos die word hy die slagoffer van sy homofobiese pa vyand by die Slag van Bloedrivier, net meer se emosionele afpersing, beskuldigings en geslepe, die twee polisiemanne en Emile en voorwaardelike liefde. Mattheüs bly afhanklik daai hond van hom en sy drie makkers is al- van sy pa se finansiële bystand om sy eie be- mal kop in een mus, omgekoopte dose.” (267) sigheid op die been te bring—selfs as ’n ster- Verder is die “Wolf, wolf”-gegewe aandui- wende kankerlyer hou Benjamin Duiker die dend van die hoofkarakter, Mattheüs Duiker hef in die hand. Sy seun versorg hom, dra kos se toenemende ondergang—sy vader laat aan en moet konstant aan sy pa se onredelike hom uit sy testament, sy vader se huis word vereistes voldoen. Manipulasie gaan gepaard na sy afsterwe opgeveil en hy is sy kafee kwyt. met voorwaardes—die heel belangrikste een Teen die einde van die roman het Mattheüs is dat Mattheüs nie toegelaat word om ’n byna alles verloor waaraan hy waarde heg. intieme verhouding met Jack onder Benjamin Sy ondergang neem ’n aanvang as sy minnaar, se dak te hê nie. Jack, een aand met ’n wolwemasker by die Dit is juis Benjamin se voorwaardelike Duiker-woning opdaag en Mattheüs manipu- liefde wat die grootste psigologiese skade aan- leer om in te trek in weerwil van Benjamin rig. Sy onbegrip, onverdraagsaamheid, veront- Duiker se duidelike verbod. Dus word die kin- skuldigings en selfregverdiging blyk duidelik derspeletjie ’n metafoor vir die uitdaging van uit die bandopnames wat hy voor sy dood vir gevestigde ordes, maar beklemtoon dit ook Mattheüs maak: “Wat sal tog van die wêreld die prekêre aard van die hedendaagse Suid- word as almal nou soos julle is? Waar sal die Afrikaanse samelewing. kinders vandaan kom? Jy moet weet, Mattie, Die roman ondersoek verskillende fasette dis goed dié wat ek nie maklik uit my gedagtes van Afrikaner-manlikheid. Aan die een kant kan kry nie. Ek is ook maar net ’n mens, ’n
188 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 man, jy moet nou maar nie vir ou Pa kwalik Prinsloo, terwyl die versorging van en ster- neem nie.” (183) wensbegeleiding aan die sterwende ouerfi- Benjamin is in ’n voortdurende magstryd guur herinner aan Agaat van Marlene van met sy seun betrokke—hy is altyd die een Niekerk—veral ten opsigte van die psigodina- wat beter weet, sy woord is wet en geen teen- miese spel tussen versorger en sterwende. In kanting word geduld nie. Venter slaag goed dié opsig is daar ook parallelle met sommige daarin om die uiters komplekse verhouding kortverhale van S. J. Naudé. tussen gay seuns en hul heteroseksuele vaders Die roman belig op oortuigende wyse die uit te beeld—niks is eenvoudig in dié verhou- problematiese verhoudings wat gay mans dings nie. Dit berus op veel meer as absolute met hul vaders het. Die nadelige gevolge van onverdraagsaamheid, want Benjamin wil net ’n heteronormatiewe samelewing word goed die beste vir sy seun hê en Mattheüs bly steeds verweef met ander sosiale knelpunte in die lief vir sy pa—op ’n stadium dink hy selfs dat huidige Suid-Afrika—brose rasseverhou- sy pa sexy is. Verder kan ’n mens vra in watter dings, korrupsie en misdaad. Die roman her- mate Benjamin ook ’n slagoffer van sosiale inner lesers daaraan dat hulle daagliks die wolf kondisionering is. tart deur te vra hoe laat dit is. Hierdeur word Deur konkrete beelde en onbeskroomde ’n gevoel van ’n naderende einde of krisis in beskrywings bied Venter insig in die hel van die Suid-Afrikaanse samelewing beklemtoon. kankerlyding: “Liewe hel. Bruin drek, ’n on- heilige bruin, ’n kleur wat jy met die duiwel Neil Cochrane self assosieer, alhoewel hy nie in daai opgera- [email protected] kelde gedaante glo nie. Hierdie toiingrige Universiteit van Suid-Afrika slym wat Pa uit homself probeer uitkry en Pretoria wat die liggaam verwerp, om hemelsnaam, as professor Jannie de Lange, die onkoloog, dit nie kan sien nie, is ’n bedenklike kleur as daar ooit een was.” (73) Mattheüs se pornoverslawing is interessant en nuut—Venter slaag uitstekend om die binnewêreld van die pornoverslaafde te verwoord. Ontnugtering is onafwendbaar, want dié soort bevrediging is beperkend. Mattheüs ervaar afstomping weens sy porno- verslawing; in sy geheue kan hy nie meer tussen verskillende pornoakteurs onderskei nie: ”Selfs al was hulle bou en aanslag ver- skillend, word hulle daar in die storthokkie waar hy stadigaan onder die waterdruppels stabiliseer, slegs klone van mekaar. Elkeen ’n generiese weergawe van die oorspronklike. Wie is dit? En wat is die ideale naai in elk ge- val?” (79) Wolf, Wolf sluit op verskeie maniere aan by die Afrikaanse prosatradisie. Die stryd met die vaderfiguur herinner aan die werk van Koos
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 189 Vuilspel. die hoofkarakter (en hoofspeurder) ’n vrou— Bettina Wyngaard. Kaapstad: Umuzi, 2013. ’n bruin vrou, en boonop ’n lesbiese vrou. 160 pp. ISBN: 978-1-4152-0387-3. Nicola (Nicci) de Wee is een van die eerste DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.25 polisielede op die toneel van die grusame moord van ’n swart vrou, Thandi Ndhlovu. Die onstuitbare populariteit van genrefiksie Thandi was die lewensmaat van Jet, een van in Suid-Afrika sedert 1994 word aan verskeie Nicci se vriendinne, en só word Nicci se faktore toegeskryf. Daar is die vervaging van persoonlike lewe en haar werk vir die duur die grens tussen hoë en lae kultuur wat be- van die roman op ontwrigtende wyse ver- teken dat dit nie meer so maklik is om tussen meng. Sy word hierin onderskraag deur Sally “letterkunde” en populêre fiksie te onderskei (’n Anglikaanse priester in Khayelitsha en ook nie. Heelwat populêre boeke het volop literêre ’n lid van die vriendekring) op wie Nicci meriete en “hoë” letterkunde leen vrylik by heimlik verlief is. populêre genres. Wat veral misdaadfiksie be- Die gegewe dat Nicci en haar vriendinne tref, meen Leon de Kock dat hierdie romans lesbies is, is nie net agtergrondinligting nie; help om die sosiopolitieke werklikheid vir dit staan sentraal tot die misdaad én die lesers te bemiddel in ’n samelewing vol mis- oplossing daarvan. Dit blyk naamlik dat daad (aangehaal deur Chetty) en elders voel Thandi voor sy vermoor is op gewelddadige hy dat skrywers van krimi’s (om die Duitse wyse deur soveel as agt mans verkrag is, ’n term oor te neem) “sekere antwoorde oor die voorbeeld van “korrektiewe verkragting” sosiale opset” vind deur hul vertellings in die deur ’n groep mans wat Thandi se lesbiese misdaadgenre te situeer (De Kock). In Afri- verhouding as bedreigend ervaar. Nicci beskik kaans het Deon Meyer meer as ’n dekade heelwat vroeër as haar manlike kollegas oor gelede begin om die voortou te neem met die hierdie inligting, maar sy durf nie die leidrade skryf van speurromans (wat dikwels ook ken- wat ’n ander lesbiese slagoffer verskaf met merke van die riller vertoon) en sedertdien hulle deel nie. In die manswêreld van die poli- het skrywers soos Chris Karsten en Karin siemag is Nicci glad nie openlik oor haar sek- Brynard hul by Meyer aangesluit. Dié skry- suele oriëntasie nie, en dit lei daagliks tot on- wers en ’n groeiende aantal ander skrywers gemaklike interaksies met veral een kollega probeer elk ’n nis in die Afrikaanse speurro- aan wie sy nie kan verduidelik waarom sy nie manmark uitkerf. in hom belangstel nie. Nog ’n aspek van die Een van die nuwe skrywers wat besluit het daaglikse realiteit van lesbiërs in Suid-Afrika om haar hand aan die misdaadgenre te waag, is die talle verwysings na die pynlike coming is Bettina Wyngaard, wenner in 2010 van die out-ervarings van die verskillende vroulike Jan Rabie Rapportprys vir haar debuutroman, karakters. Jet se ma wil selfs ná Thandi se dood Troos vir die gebrokenes. Haar nuutste roman, beswaarlik die romantiese aard van haar Vuilspel, speel in Kaapstad af (soos die meeste dogter se verhouding erken, ons lees dat van Deon Meyer se romans) en die handeling Thandi se Xhosa-ouers nie kon vrede maak sentreer soos by Meyer om ’n multikulturele met hul dogter se keuses nie en ook Nicci groepie speurders wie se ondersoek heelwat mymer oor haar ma se gebrek aan begrip en uitdagings van die polisiemag en regstelsel in volkome aanvaarding. post-1994 Suid-Afrika belig. Wyngaard se styl Behalwe vir die talle persoonlike details van en aanpak is egter uniek en sy aap Meyer die karakters se lewens waarmee die leser beslis nie na nie; mees opvallend is die oor- kennis maak, word ook ’n eietydse prentjie spronklike plot van die roman. In Vuilspel is van ’n polisiestasie in Khayelitsha geskets.
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 189 Nicci het ’n nou werksverhouding met haar soek. Om hierdie redes het Vuilspel my bruin en wit kollegas, en veral die verhouding opgewonde gemaak oor die nuwe rigtings met Blackie Swart, die ouer wit speurder, is wat Afrikaanse boeke kan inslaan. Ja, heelwat een vol deernis, onderlinge afhanklikheid en kritiek kan ook teen die roman geopper word: respek. Nicci is deeglik bewus van die feit dat die spanningslyn word telkens ondermyn sy op grond van haar velkleur al etlike kere deur herhalende, feitlik identiese gesprekke bó Blackie bevorder is; tog affekteer dit nie sy tussen die speurders, en die slot van die roman toewyding tot sy werk en tot haar nie. Op fokus slegs op die misdaad en nie op die interessante wyse heers daar aansienlike soli- oplossing van die verskeie persoonlike dra- dariteit tussen die wit en bruin karakters wat mas nie. Die styl is oneweredig en die taal- herhaaldelik hul teleurstelling met die nuwe, versorging kon beslis deegliker gewees het. korrupte bedeling uiter, soos beliggaam deur Tog wil ek ten spyte van talle dinge wat haper hul swart bevelvoerder, kolonel Matoane. Wit lesers sterk aanmoedig om die unieke leeser- en bruin het ook ewe min toegang tot die varing van Vuilspel mee te maak. Xhosa-gemeenskap van Khayelitsha en word gekonfronteer met ’n stelsel waar die “street Verwysings wardens”—ouer Xhosa-mans—wet en orde Chetty, Kavish. “Is Crime Fiction the New Political in die township handhaaf. Hul gesag is so ver- Novel?” Slipnet. 12 Mei 2012. 2013.
190 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Rodriquez. eenkoms met Heart of Darkness is (dalk te) dui- Piet van Rooyen. Kaapstad: Quellerie, 2012. delik en hy verwys op ’n stadium self na 288 pp. ISBN: 978-0-79580-034-4. Kolonel Kurtz. Dit word een van die beskul- DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.26 digings teen hom: dat hy sy eie koninkryk probeer stig het en sy oorspronklike opdrag Piet van Rooyen het reeds bekendheid ver- vergeet het. Dit is hierdie onwikkeling van werf vir Die spoorsnyer (1994), Die olifantjagters totale buitestander en ongewenste indringer (1997), Gif (2001), Etosha (2010) en Op soek na tot vertroueling en oënskynlik hooggeagte Hendrik Witbooi (2011). Rodriquez, soos Van leiersfiguur wat die kern van die roman vorm. Rooyen se vorige romans, is ook op figure en Enkele hoogtepunte in die beskrywing van gebeure in die werklikheid gegrond. hierdie twee jaar lange proses is veral die Skerf Malan, alias Rodriquez, of dalk an- beskrywing van sy aankoms in die bos, die dersom, word gedurende 1990 deur Nasio- staptog na die toermalynmyne, die besoek nale Intelligensie gestuur om die Renamo- aan die panga-panga-oerbos, die konfrontasie beweging in Mosambiek te infiltreer. As diep- met die sangoma op Gorongoza en die hin- dekkingsagent is hy oomblik na oomblik in derlaag teen Frelimo wat hy help uitvoer. gevaar, kan sy dekking as houthandelaar enige ’n Ander deel van die intrige, soos in die oomblik op die lappe kom. Hy maak kennis meeste spioenasieromans, is die vrees vir ver- met ’n uitgebreide reeks interessante karakters raad en die toenemende besef by leser en soos die soldate: generaal Dhlakama (Pappa), karakter dat die verraad op alle vlakke ge- Gaspar, Matos en Alda, sy lyfeiene, maar ook pleeg word. Skerf Malan/Rodriguez bly maar later gevegskameraad. Daar is ook die ander net die pion in die hande van die skaak- agente: die Doctore (Winterfeldt), Dik-Daan, meesters. Uiteindelik (h)erken hy dit, maar Ramec—dít vind hy eers baie laat uit—en selfs ook die grootste vrees vir so ’n diepdekkings- historiese figure soos dr. Niel Barnard. agent: dat die operasie kan misluk. Tussenin is Rodriguez se lewe en bestaan in die bos is daar die fases van wantroue in sy eie vermoë, aanvanklik slegs gemik op die aanvaarding twyfel aan sy motiewe en die etiese regverdi- van die groep en die deurstuur van enkele ging vir sy besluite asook die vind van mo- brokkies inligting oor getalle, operasies en die tivering in die helde van sý geskiedenis. strategieë van Renamo. Langsamerhand, tus- Rodriquez deur Piet van Rooyen het reeds sen al die gewag op besoeke van Pappa, kaart- kontrasterende resensies ontlok. Die skrywer speel en sorg vir makoue, die uitdeel van pille se onthulling dat die roman op ’n ware ge- en medisyne, wen hy die mense en soldate se beurtenis gegrond is, het resensente ook twee vertroue (of so dink hy). Hy oorleef die ag- keer laat lees en ’n voortgesette debat oor die terdog, ’n uitmergelende staptog (as vuur- verband tussen fiksie en werklikheid ontlok doop) na die toermalynmyne waar vier Russe (lees in hierdie verband veral Chrisna Beuke- koelbloedig tereggestel word, malaria en die Muir se artikel op Litnet). Die leser wil graag onderwerping aan die sangoma, Samatsinga, die verhaal as spanningsverhaal lees en plek- op die toorberg, Gorongoza. plek voldoen dit aan daardie verwagting, veral Op grond van bostaande ervarings word met die opeenvolging van kort sinne binne hy ’n soort legende onder die plaaslike Re- kort hoofstukke en die spanning van geweld, namo-volgelinge, word hy selfs later as mili- oorlog, hindernisse en koelbloedige teregstel- têre leier aanvaar en neem hy aan die einde lings. van die roman aktief deel aan die beplanning Daar is egter ook die dele van besinning, en uitvoering van militêre operasies. Die oor- introspeksie, agtergrondsgeskiedenis en die
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 191 daaglikse gesloer tydens lang wagtye tussen- in, wat die spanningslyn onderbreek. Die wisseling in fokalisasie, met gepaard- gaande terugflitse, dra myns insiens ook by tot ’n te afstandelike vertelling en sluit nie al- tyd funksioneel aan by die deurlopende interne konflik van die hoofkarakter nie. Die tussenkoms van die perspektief van die al- wetende, alomteenwoordige verteller (teen- oor die derdepersoonsverteller wat vanuit die fokalisasie van die karakter vertel) raak soms hinderlik en selfs opdringerig. (“Mooi man!” as uitroep by ’n verteller in hierdie roman is nie baie geslaagd nie). Die ruimtebeskrywing is iets besonders, veral tydens hoogtepunte soos die begin van die roman, waar dieselfde atmosfeer as in “Bos” van Chris Barnard geskep word, en die besoeke aan die inheemse bos en die toorberg. Die magiese realisme wat veral in laasgenoem- de twee beskrywings moeiteloos insypel, is merkwaardig hanteer. Die aspek van eensaamheid, buitestander- skap word van die begin beklemtoon en dit is ’n motief wat tot die einde volgehou word. Rodriguez, die alias, word uiteindelik meer as die oorspronklike Skerf Malan. Hy is in die bos en by die huis ewe ontuis, ewe onwelkom, ’n verraaier, wat nie binne sy eie land of in Mosambiek meer vertrou word nie. As uit- vlug word hy weer die houthandelaar wat aanvanklik net sy dekking was—miskien is hout meer vergewensgesind, betroubaar en blywend as mense, al word dit dan ingevoer uit ’n ander land. Rodriquez is, ten spyte van die enkele be- sware hierbo genoem, steeds ’n spannende roman wat die leser betrokke hou en uitein- delik ook laat met gedagtes oor groter vraag- stukke as die verhaalgebeure.
Johan Anker [email protected] CPUT Wellington-kampus
192 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Werfsonde. nele burgerlike wit bestaan te probeer voortsit Kleinboer. Kaapstad: Umuzi, 2012. in ’n wêreld van oorgang. 240 pp. ISBN: 978-1-4152-0204. Die titel dra ook duidelike konnotasies van DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.27 “swerfsonde” en “erfsonde”. Die laasgenoem- de is reeds in die debuutwerk ter sprake ge- Kleinboer ontvang in 2004 die Jan Rabieprys bring, maar ook hier is die hoofpersoon steeds vir sy debuutwerk Kontrei. Veral André P. Brink nie totaal verlos van ’n verlede van vooroor- wat ’n belangrike letterkundige en kritikus is, dele, stereotipering en skuldgevoelens nie. se besonder lowende resensie speel ’n beslis- “Swerf” beteken in Engels ook cruising, ’n sende rol in die kanonisering van hierdie term gelaai met seksuele bybetekenisse. Aan- roman. Die debuutwerk gee ’n boeiende kyk vanklik het dit ’n spesifieke gay betekenis op ’n wêreld wat vir die gemiddelde Afrikaan- gehad, maar algaande het dit verruim tot ’n se leser relatief onbekend was en waarskynlik begrip vir die soeke na “vryblywende” seks steeds is: die middestadbestaan van ’n Afri- in die algemeen. Op die gevaar af van hinein- kaner wat getroud is met ’n swart vrou, leef interpretieren kan bygevoeg word dat “sonde” in ’n veelrassige omgewing en sy tyd veral ’n stafie is om die diepte van wonde te on- deurbring deur besoeke aan swart prostitute. dersoek: peiling dus van die “werf se pynlike Die hoofpersoon se bestaan is deurspek met wonde” (lees: sonde). herinneringe aan ’n landelike bestaan, vol Werfsonde is (weer eens) die weergawe van humoristiese uitweidings en godsdienstige die sinlose, goor en monotone bestaan. Daarin verwysings. is dit verwant aan De avonden (Gerard Reve) Werfsonde handel weer eens oor die ver- se verslag van die naoorlogse desillusie in kapte outobiografiese persoon, die skrywer Nederland deur ’n verslag van ’n ewe eento- met die van “De Villiers” (85) wat werk by ’n nige en banale bestaan. Daarom dalk word landboutydskrif, getroud is met ’n Zoeloevrou eindeloos herhaal in Kleinboer se roman en en soos ’n Odusseus van ouds swerf van huis tree daar ’n sjabloonagtigheid in by veral die na kroeg en van kroeg na bordeel. Van meet weergawe van eindelose seksuele praktyke af aan is dit duidelik dat hy moeite het met die en swelgpartye. Alles word ook uitvergroot versoening van die Westerse en Afrika-kulture, op ’n hiperboliese wyse, veral die hoofkarakter maar ook met verlede en hede, want nóg hy se Walter Mitty-agtige seksuele potensie en nóg sy vrou kan hulle ooit bevry van hul ver- vermoëns (113). Waar “flaneren” of doelloos ledes (15). rondswerf ’n heel spesifieke betekenis dra in Die titel van hierdie fragmentariese “ro- die Europese literatuur, is swerf by Kleinboer man”, Werfsonde is gelaagd en geslaagd. Dit eerder verwant aan die tipiese road movie waar verwys in die eerste plek na die futiele poging die dolende persoon sosiale en politieke span- van die hoofpersoon om nog iets van ’n ag- ninge registreer en representeer en dikwels rariese verlede te behou in die stadsbestaan— die speelbal van die noodlot raak. Verwant- om die kontoere te trek van sy eie “werf” skap met die satiriese reisverhaal lê voor die (“Webbstraat 66, Yeoville, noordoos van hand, want hier is die hoofkarakter inderdaad Johannesburg se middestad”, 13). Dit blyk ook reisiger (“Ek reis voorlopig maar binne moeilik te wees, omdat rondlopers, diere, blaf- Johannesburg”, 115), maar bepaald ook geen fende honde en bywoners sy outonomie ideaaltipe nie. voortdurend bedreig. Vanselfsprekend is dit Die hoofpersoon skryf hier nie ’n brief nie, ook ’n metafoor vir die futiele poging om in maar sms’e aan sy tweelingbroer, hy dink die moderne Suid-Afrikaanse stad ’n tradisio- steeds voortdurend aan sy tipiese Afrikaner-
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 193 jeug én ’n godsdienstige register (kyk byvoor- p. 129) wat by tye die taal laat sprankel, sy beeld p. 35 bo) kom steeds voor. Nuut is dat eerlike weergawe van sy onvermoë om hom hy veel meer vleis in sy werf braai as in die van vooroordele los te maak én sy wilsbesluit vorige teks; ’n bykans ritualistiese bevestiging om soos ’n Gysbrecht Edelhart te bly voort- van die vryheid op sy werf, maar ook van sy lewe, is die boek lesenswaardig. Afrikanerherkoms. Sy skuldgevoel oor sy losbandige bestaan is in hierdie roman veel H.P. van Coller meer. Ook is daar veel meer verwysings na [email protected] die klassieke musiek (dalk as indeksikaal van Senior Navorsingsgenoot ’n Westerse bestaan) en ook ’n hele reeks Vlaamse Academie, Brussel gedigte word nou in die teks opgeneem. Hier Universiteit van die Vrystaat en daar is daar ’n skunnige vers met ’n ver- Bloemfontein rassende inslag (byvoorbeeld p. 104); die meerderheid is egter swak. Daar is knap beskrywings soos die liriese intermezzo op p. 80 en die volgende beskry- wing waarin styl- en taalregister geslaagd ver- meng word: “Tydens die gebede het ons hele gesin langs mekaar by die bruin sofa gekniel en dan beurtelings met die gesig in ’n mufge- poepte kussing met God daarbo gepraat.” (81) In die lig van veral die debuutwerk, maak die tweede roman tog ’n ietwat vermoeide en selfs gedateerde indruk. Die historiese tyd wat hier beskryf word, is reeds byna tien jaar gelede (kyk p. 51 en die verwysing na “Big Brother”, p. 157) en die fokus juis op dié tydsnit word nie gemotiveer nie. Seksuele terme soos: “wiks, spyker, bygekom, reggesien, pakge- gee, bewerk, geraps” doen ook ietwat ana- chronisties (lees: daterend uit matriek van die sewentigerjare) aan. Dit is byna asof die roman vir ’n tyd stof vergaar het en toe opgepoets en uitgegee is. Hierdie enigsins negatiewe beoordeling het egter meer te make met die feit dat soveel aspekte van die eerste boek herhaal word. Die hoofkarakter se huwelik en gesinslewe is ewe disfunksioneel as toe, daar word ewe lustig gedrink en (dagga) gerook én omge- gaan met swart prostitute. Uiteindelik raak die uitvoerige verslag van nóg ’n sekservaring en nóg ’n seksposisie vervelig. Maar bloot vanweë sy onverbloemde liefde vir en verknogtheid aan Afrikaans (p. 101 en
194 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Chaos, of Op soek na Superman. uit sy studentedae. Superman boei hom van Hans Pienaar. Melville: Altoviolet, 2012. kleins af en hy begin as student navorsing te 258 pp. ISBN 978-0-620-54118-3. doen oor die superheld. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.28 Die verteller sien verskeie figure in sy lewe verkeerdelik vir Superman aan, maar vind Hans Pienaar se Chaos, of Op soek na Superman nooit die ware Superman nie. Een van die min (2012) word aangebied as ’n “roman/memoir/ oorspronklike gedeeltes in die boek is as die bundel/tesis/geskrif”. Soos die titel beloof, is verteller tot die volgende insig kom: “die ware die boek chaoties. Ek gee daarom ’n kort op- Superman was Clark Kent, en hy was dalk somming van die verhaal in ’n poging om veel eerder die flipside van ’n image, sy werklike orde te skep binne die chaos: Die boek begin mag het daarin gelê dat hy weer in ’n gewone met die verteller wat vanuit ’n sielkundige man kon verander en nie andersom nie. En as inrigting aan die leser verduidelik hoe die jy daaroor dink: watter inspanning, watter boek wat hy of sy voor hom of haar het tot fanatiese dissipline moet dit nie van ’n held stand gekom het. Hy het op ’n dag van va- verg om ’n gewone mens met al sy beper- kansie teruggekeer en gevind dat die weerlig kinge, sy onvermoëns, sy lafhartighede […] ’n bloekomboom getref het terwyl hy weg te word nie.“ (19–20) was. Die boom het een van die mure van sy Van die ander dokumente wat hy insluit, is studeerkamer platgeval en dit het ingereën ’n brief wat een van sy vriende vir hom in die by die gat (8). Die water het vergete doku- tagtigerjare gestuur het, ’n lêer wat memo’s mente uit kaste en kartondose gespoel: “[…] uit 1988 bevat van ene onderkorporaal Piet aantekeninge uit [sy] studentedae, plakboeke, Haverman aan generaal Redelinghuys, ’n siel- fotostate, knipsels [en] notaboeke” (9). Hy kundige ondersoek oor drome, gedeeltes uit besluit om ’n boek aanmekaar te sit uit die The New Scientist Guide to Chaos, en aanhalings verskeie tekste. uit Matthew Kentridge se boek An Unofficial Die dokumente wat ingesluit word in die War (1990), “wat handel oor die stryd rondom boek word gekies met behulp van die be- Pietermaritzburg in 1988. ” (220) Hy gebruik ginsels van die chaosteorie. Die verteller ly nie net die dokumente wat in sy studeerkamer aan hallusinasies en sy gedagtes is in net so ’n is nie. Later voeg hy ook ’n kortverhaal by warboel soos sy studeerkamer. Dit veroor- wat per ongeluk afgelewer word op die plot saak dat hy in die sielkundige inrigting beland. waar hy woon. In die kortverhaal verander F. Hy hallusineer byvoorbeeld dat die Wright- W. de Klerk in ’n engel nadat die ANC ontban broers, Wilbur en Orville, ook betrokke raak word. (147) by die saamstel van sy boek. Vanuit die Dit wil voorkom asof die verteller ‘n ge- inrigting stuur hy sy boek na die Waarheids- fiksionaliseerde outeur-verteller Hans Pienaar kommissie, want “hulle wil elke burger van is aangesien die brief van sy vriend wat die die nuwe land aanmoedig om sy eie storie te verteller in die boek insluit, geadresseer is aan vertel […].” (3) “H” (45). Verdere chaos word egter veroor- Hulle stuur dit egter terug met ’n dekbrief saak as ‘n karakter met die naam Hans Pienaar wat sê dat hulle nou die Menseregtekommissie opdaag, homself identifiseer as die skrywer is en dat hulle in elk geval nie sy verslag kan van “‘hierdie … eee … roman … bundel … gebruik nie, want daar is nie “genoeg van [sy] van hierdie geskrifte’”, en vir die verteller sê eie storie nie.” (3, 5) dat hy hom (die verteller) uitgedink het (187). Een van die sentrale dokumente wat hy Die karakter Hans Pienaar en die verteller het gebruik in die boek is ’n geskrif oor Superman egter identiese notas in hulle notaboeke en
194 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 dit lyk asof die verteller weereens hallusineer aanbeveel vir “papbroeke” nie), geïnspireer (192). of werklik bygebly het nie. Die karakter Pienaar het ’n verdere be- langrike dokument wat die verteller in sy boek Joan-Mari Barendse moet voeg: ’n verslag geskryf deur die karak- [email protected] ter Pienaar se broer oor sy werk as verslag- Universiteit van Stellenbosch gewer in die townships in die vroeë negen- Stellenbosch tigerjare. Die karakter Pienaar was veronder- stel om die verslag by die Waarheidskom- missie in te handig, maar het vergeet. (190) Deur middel van die verskillende do- kumente word gewys op die verteller se per- soonlike verlede en die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Alhoewel die fokus hoofsaaklik op Suid-Afrika se politieke geskiedenis is, verwys hy soms op verfrissende wyse na ander belangrike ontwikkelinge in die land, byvoorbeeld die koms van die persoonlike rekenaar. (24–25) Die roman lewer nie slegs kommentaar op die verlede nie. Dit eindig met ’n pessi- mistiese siening oor postapartheid Suid- Afrika: Die chaos sal voortduur, want niks verander nie. Daarom is die boek gewaarborg vir honderd jaar. Pienaar se boek gaan uiteindelik oor die selektiewe en subjektiewe aard van die waar- heid en die geskiedenis. In een van sy ge- sprekke met die Wright-broers sê hy byvoor- beeld: “‘Want julle was nie die eerste mense wat ’n vliegtuig gevlieg het nie, stry. Wat julle nie van wil hoor nie, is van Admiraal Moshaiski in 1883, by Krasnoje Selo naby St Petersburg, wie se vliegtuig TWEE enjins gehad het. Maar sy vlug is nie OPGETEKEN nie, dit is nie in WOORDE omskep nie…’” (133) Die struktuur (of eerder gebrek aan struk- tuur) van Chaos, of Op soek na Superman, die outobiografiese inslag daarvan, en die wyse waarop die leser direk aangespreek word in die boek het my dadelik aan Koos Kombuis se “plakboek” Somer II (1985) laat dink. Dit het egter nie dieselfde trefkrag as Kombuis se eksperimentele roman nie. In Pienaar se boek is daar niks wat my geskok (al word dit nie
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 195 Diva. Alhoewel Diva as ’n speurroman beskryf Isa Konrad. Pretoria: Lapa Uitgewers, 2013. kan word, is daar sterk elemente van die lief- 366pp. ISBN: 978-0-799-35932-9. desverhaal in hierdie roman teenwoordig. In DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.29 Diva is dit hoofsaaklik die twee hoofkarakters (Deysel en Baptiste) se beroepe en hulle ver- Diva is Konrad se derde roman in die span- houdings met die slagoffers van die geweld ningsfiksiegenre. Konrad het reeds agt liefdes- wat ’n verhouding tussen hulle aan die begin verhale geskryf, maar eers in 2010 begin om onwaarskynlik maak, alhoewel die leser spanningsverhale te skryf (Die Ondenkbare, vermoed dat die twee karakters in ’n verhou- 2010 en Soenoffer, 2011). Konrad het in Namibië ding betrokke gaan raak. grootgeword maar ná skool na Switserland Die verhouding tussen Baptiste en Deysel geëmigreer. In 2001 het sy en haar gesin vind nie in die gewone volgorde plaas nie. teruggetrek na Suid-Afrika as gevolg van haar Baie vroeg in die verhaal ontstaan daar reeds man se werk. In 2008, ná sewe jaar in Suid- ’n seksuele verhouding tussen die twee hoof- Afrika, emigreer die gesin weer terug na Swit- karakters. Dit is eers daarna dat hulle emo- serland waar hulle steeds bly. sionele verhouding begin ontwikkel. ’n Sek- In Diva word ’n reeks moorde op bekendes suele verhouding loop met ander woorde ’n gepleeg wat aanvanklik voorkom asof hulle emosionele verhouding vooruit en dit is die geen konneksie met mekaar het nie. Deborah karakters se beroepe en karaktereienskappe Deysel word by die moorde betrek omdat wat hulle emosionele verhouding bemoeilik, nie Marcel Alinberg sterf kort nadat sy hom by ’n hulle seksuele verhouding nie. Konrad kry operavertoning gaan besoek het. Luitenant dit in ’n mate reg om die “resep” van die lief- Janek Baptiste word opgeroep om die moorde desverhaal op hierdie manier te verander en op te los en saam ontdek Deysel en Baptiste interessanter te maak, maar dit neem van die dat die moorde wel ’n motief gemeen het, spanning weg wat in ’n liefdesverhaal ontstaan naamlik wraak. Konrad bou deurgaans aan wanneer die karakters eers ’n emosionele die storielyn deur interessante kinkels by te band het voor ’n fisieke ervaring. voeg en hou die leser tot aan die einde van die Konrad behou deurgaans ’n intense fokus roman aan die raai. op emosie in die roman wat verklaar kan In albei die bogenoemde titels asook in Diva word deur ’n stelling wat Konrad self oor Diva (2013) is daar verskeie aspekte wat ooreen- gemaak het. Volgens ’n video wat Konrad op stem. In die eerste plek word twee elemente, Youtube (http://www.youtube.com/watch?v= liefde en moord (of dood), ingesluit. Die -AV_X9r75Ss) geplaas het waarin sy oor Diva storielyn word so gestruktureer dat liefde en gesels, is emosies ’n baie belangrike kenmerk moord parallel met mekaar loop en mekaar van die opera-omgewing. Sy het beplan om in ’n mate voed—moord en dood lei tot die die sterk emotiewe aard van opera te ontgin ontdekking van liefde. Hierdie liefde kom en in Diva se storielyn te inkorporeer. Emosies egter in verskillende vorms voor, dit kan liefde word in die roman geïntensiveer deur die as verlange, liefde as ’n fisieke aantrekking, karakters in kwesbare posisies te plaas en in liefde as omgee of liefde as ’n seksuele ver- hierdie situasies toe te laat dat hulle eienskappe houding wees. Die tweede ooreenkoms is die van hulself en gevoelens wat hulle mag beleef insluiting van ’n spanningselement. Konrad aan mekaar openbaar. Konrad gebruik ook kry dit reg om die spanning in die romans so dramatiese beskrywings van emosies en die te struktureer dat die leser nie voor die einde omgewing waarin karakters hulself bevind van die roman by die waarheid uitkom nie. om sekere situasies in die roman meer tref-
196 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 krag te gee. Deur vir die leser ’n meesterlike beskrywing van ’n emosionele toestand (of ’n omgewing) te gee, vermeerder Konrad die trefkrag van verskeie tonele waar daar min dialoog tussen die karakters plaasvind: Sy staan vasgenael in die middel van die vertrek. Woede, selfverwyt, berou; sy het niks anders verwag nie, maar wat sy voel, is nog soveel erger. Hier in hierdie kamer het Marcel gesterf, dalk hier waar sy nou staan, en hy was stoksielalleen. Sy hou haar bors vas, want dit pyn. Swart vingers kruip oor die rand van haar gesigsveld en onsigbare insekte skree in haar kop. Sy begin histeries raak, besef sy. (196)
Konrad kry dit reg om dramatiese beelde en beskrywings deur die loop van die storielyn te inkorporeer sonder dat dit steurend raak. Wat wel later begin pla, is die getwis tussen Baptiste en Deysel. Omdat die opwinding dat daar moontlik ’n fisieke verhouding tussen die karakters kan ontstaan alreeds aan die begin van die roman van die leser ontneem is, dra twis tussen die karakters nie by tot die bou van spanning tussen die karakters nie en word dit teen die einde van die roman oorbodig. Diva is nietemin ’n goeie speurroman. Konrad se storielyn het verskeie onverwagte elemente wat die leser geïnteresseerd hou en Konrad se beskrywings in die roman wakker die leser se verbeelding aan.
Lezandra Thiart [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Pretoria
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 197 Koffer in Berlyn: Essays oor kabaret. klink anders. En is smagting, begeerte, drif Hennie Aucamp. Pretoria: Protea Boekhuis. nie juis dit waarom dit gaan nie? ’n Mens dink 381 pp. ISBN: 978-1-86919-830-5. hier aan die vertolkings van Amanda Strydom DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.30 wat die “Sehnsucht” só magistraal kan opvang. Die Aucamp-wyshede is hier (soos die By die lees van hierdie versamelbundel met verskil tussen die cruiser en die flâneur). Daar essays oor die kabaret, heel gepas getiteld is weggooi-opmerkings en informasie soos Koffer in Berlyn, word die leser herinner aan Thomas Mann se belangstelling in gebruikte Hennie Aucamp se enorme erudisie. ’n Mens kondome of John Rechy se bekende Numbers word hier op ’n reis geneem deur die Musiek- wat as ’n lyfteks van die cruisers gesien kan en-liriek-beweging, die werk van Merwede word. van der Merwe, wyle Stephan Bouwer, Etien- Die obsessie met die Weimar-kultuur is ’n ne van Heerden se unieke aanslag, ensomeer. metafoor: die letterkunde, die musiek, die Die verbintenis tussen liriek en poësie word skilder- en beeldhoukuns van Jode en anti- bespreek, die bydraes (en vertolkings) van Fasciste kon uit die puin van Europa verrys bekende kunstenaars en hoe Yves Montand (149). Die opmerkings oor die Jodedom getuig opsluit verseg het om in kafees op te tree. van gevoeligheid en insig via Neville Dubow Aucamp neem sy leser op ’n reis oor die en met kommentaar op Gordimer. verskillende aspekte van die kabaret, onder Besonder aangrypend is die huldeblyk oor andere hoe dit verskil van die revue of raak- Arnold Blumer: nie ’n enigeen nie, ’n iemand. punte vertoon met die tango. Dit is waar- Verrassende insigte is daar oor David Kra- skynlik een van die beste bydraes in hierdie mer en André Letoit. Hy wys op die gevare bundel: die essay “Muses van die modder: Die van die kultusfiguur: of jy word oorskat of jy tango en die kabaret”. Geweet Tango is ’n plek- word nie ernstig genoeg opgeneem nie. naam in Angola? In Mali verwys dit weer na Aucamp se opmerking dat ’n skrywer die ’n geslote ruimte, terwyl Domingo dit speels prooi van sy eie retoriek kan word, is iets wat ’n mini-opera genoem het. En hoe wonderlik elke skrywer of digter behoort te internaliseer. is dit nie om van Casper Schmidt weer te hoor Of dat talent jou vergeef sal word, veelsydig- nie. Aucamp skat sy verhaal “Die Natuurge- heid nooit (in die wyse woorde van Hubert skiedenis van die Tango” reg in! du Plessis, 201). Hy gee ook erkenning aan sý leermeesters Hy lewer kritiek op Nataniël se vertellinge (soos wyle Con de Villiers) en aan ’n figuur wat dikwels so oorwoeker word deur die sur- soos wyle Stephan Bouwer wie se werk as realistiese beelde dat ’n mens daarna die storie teaterregisseur, digter, televisieregisseur en nie kan oorvertel nie. In kommentare rondom veral kenner van die liriek en kabaret, nog Kerkorrel, loof hy Willem Pretorius se werk. nie na waarde geskat is nie. Die werk van Hy merk ook op dat slegs diegene wat aan Herman en Lettie Pretorius word eweneens die ontvangkant van Koos Prinsloo se wrewel erken. Pretorius, voormalige hoof van die US en wraak gestaan het, hul durf uitlaat oor die se dramadepartement en tans woonagtig in geveg tussen Kerkorrel en Prinsloo (“Liedjies Australië, het baie werk in hierdie verband lewe langer as mense”). Insigryk is die bydraes gedoen. oor Dory Previn, Cole Porter, Noël Coward— In ’n sentrale essay “Koffer in Berlyn” (oor- ’n hele lewe se leeswerk word gul gedeel. spronklik verskyn in De Kat, Februarie 1987) Kundigheid is die wagwoord in hierdie wys hy op die subtiele verskille tussen Mar- belangrike boek wat 381 bladsye beslaan, ’n lene Dietrich en Hildegard Knef—die smagting indeks het om die lees (en navorsing) te ver-
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 197 gemaklik. Daar is benewens die bibliografie ’n relevante diskografie en die leser word dik- wels verwys na die Universiteit van Stellen- bosch se dokumentesentrum vir verdere in- ligting. Terloops, dit is David (nie Dawid nie) Kramer; Barbra Streisand (nie Barbara nie). Waarom word Roland Barthes in Nederlands siteer (139)? Hy is immers Frans; vertaal dan liefs na Afrikaans. Uiteindelik is hierdie boek veel meer as “essays oor kabaret”. Dit sit vol lewenswys- hede, oor grense tussen kulturele uitinge, oor verskillende vertolkings, ensomeer. Dit ver- raai ’n beskaafdheid en enorme insig in ’n wêreld wat waarskynlik vir menige jong mens van vandag onbekend is. Die kreatiewe pro- gramgedig “Kabaret-ABC” vir Maestro Cas- per de Vries, verraai Aucamp se digterlike ta- lent. Daar word eweneens teatertekste op- geneem. Hier vind jy alles van Casper de Vries tot Hendrik Susan; van Peter Klatzow tot Jack Kerouac; van Jack the Ripper tot Bertolt Brecht. Van New Orleans tot New York. Roland Barthes praat van “le grain de la voix”, oftewel die “grein van die stem”: Hennie Aucamp het ’n uitsonderlik veelgeskakeerde stem binne ons letterkunde as kortverhaal- skrywer, bloemleser en kenner van kulturele randverskynsels. Dalk moes die subtitel eer- der lui: essays oor kultuurverskynsels?
Joan Hambidge [email protected] Universiteit van Kaapstad Kaapstad
198 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Shakespeare and the coconuts: on post- Veral twee belangrike argumente loop op apartheid South African culture. verskillende wyses deur die teks en kan Natasha Distiller. Johannesburg: Wits vermeld word. Albei is genuanseerde negatie- University Press, 2012. 245 pp. we argumente wat sentraal staan in heersende ISBN: 978-1-86814-561-4. denkskole en die populêre diskoers oor DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.31 Shakespeare en Afrika. Die eerste kan as ’n teenargument vir die Hierdie boek bied ’n selektiewe oorsig van universele Shakespeare beskryf word. Distiller Shakespeare (dit wil sê die aanwending en wys die oorbepaaldheid van Shakespeare studie van sy dramatekste sowel as sy ikoniese binne Engels uit as ’n selfbestendigende feno- posisie as kulturele betekenaar) in die Suid- meen waarvolgens volop verbande en oor- Afrikaanse konteks—vóór, tydens en ná die eenkomste tussen Elizabethaanse Engeland apartheidsera. Hiermee saam dien die sentrale en enige konteks gevind word, juis omdat konsep van die coconut en coconuttiness aan- soveel kulturele rolspelers in die Shakespea- vanklik as kritiek op die oorheersing van riaanse tradisie opgelei is en hy so ’n groot rol binêre paradigmas in die kulturele landskap, in hul kognitiewe raamwerk speel. Voorstan- en word dan later herwin as voorstel vir ’n ders van Shakespeare se universaliteit is dus ineengeweefde beskrywing van hibriede vasgevang in ’n sirkelargument, en Distiller identiteitsvorme in Suid-Afrika. lewer ’n pleidooi vir meer eksplisiete konteks- Oortuigende argumente word vanuit lite- tualisering sowel as benaderings tot Shake- rêre en kultuurteoretiese kontekste aangebied speare wat nie betekenis reduseer tot domi- rondom die herposisionering van Afrika- nante lesings van sy teks nie. Shakespeare is identiteit. ’n Nuwe romantisering van essen- nie belangrik in Suid-Afrika omdat hy univer- siële identiteitsvorme word kognitief geraam seel is nie, hy is belangrik as gevolg van die deur die opposisionele verhouding tussen ’n spesifieke toepasbaarheid van sekere tekste elitêre Mbeki en ’n populistiese Zuma. Die dra- (byvoorbeeld Julius Caesar, Othello, Macbeth), matiese ondergang van Mbeki die Afrika- en die kreatiewe verwerkings en interpre- Shakespeariaan staan ook as simbool van die tasies wat sy status binne Engels gebruik en teenspoed van ’n lewenskragtige Shakespeare- misbruik om nuwe kulturele waarde te skep. tradisie in moderne Suid-Afrika. Die tweede argument beskryf die essen- Mbeki se elitêre Shakespeare is vir Distiller sialisering van idees rondom Afrika-identiteit. minder dinamies as vroeëre aanwendings uit Hier argumenteer Distiller veral oortuigend die literêre geskiedenis. Aanvanklik posisio- dat Suid-Afrikaanse identiteit sedert die neer sy Shakespeare binne ’n simpatieke libe- ontstaan van die staat in sy huidige vorm be- rale Engelse tradisie, gebalanseer met ’n oor- ter beskryf word deur ’n positiewe herwin- sigtelike maar krities verantwoorde agter- ning van die beledigende term coconut as deur grond van die koloniale geskiedenis van enige beroep op ’n veronderstelde vooraf- Engels in Suid-Afrika. Dan word ons via die gaande homogene Afrika-identiteit. Die lite- sendingskole, Sol Plaatje en die Drum- rêre geskiedenis bied verskeie teenvoorbeelde skrywers gelei na postapartheid aanwendings vir die negatiewe beeld van die coconut: Sol van Shakespeare, met spesifieke aandag vir Plaatje, Can Themba en Bloke Modisane se Anthony Sher se produksie Titus Andronicus genuanseerde Shakespeare-intertekste de- (1995), Kopano Matlwa se boek Coconut (2007), monstreer ’n dinamiese ondermyning van die Shakespeare in die hoërskoolsillabus, en die koloniale establishment op haar eie speelveld. retoriek van Mbeki. Themba wys dat “African violence is not the
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 199 violence of the jungle, not the unthinking op die Suid-Afrikaanse letterkunde, wat die actions of animals, but the human violence of nodige skietgoed verskaf om ’n indringende Shakespearean emotions and intrigues”, en kritiek te lewer op ’n hedendaagse Suid-Afrika volgens Deborah Sneddon “Shakespeare is “where racial identities are being hardened and equally subjected to Plaatje”. Hierdie skrywers simplified”. ’n Meer sinvolle gevolgtrekking se toe-eiening van Shakespeare maak coco- is om die boek te prys vir die sterk en posi- nuttiness ’n legitieme Suid-Afrikaanse iden- tiewe insette uit die veld van literêre studies titeit. en die geskiedenis van die letterkunde, langs Beskouende tekste oor Suid-Afrikaanse let- tekste uit die populêre diskoers en die politieke terkunde struikel dikwels oor probleme met retoriek. Hierdeur slaag die boek daarin om meertaligheid, en ’n gebrek in die boek kan ’n diepgaande analise en kritiek van nuwe ont- ook in hierdie aspek uitgewys word. Juis hier wikkelinge in die Suid-Afrikaanse bewussyn sou daar moontlikhede wees om die genoem- deur te voer. Die pleidooi vir ’n meer genuan- de verstrengeldheid van Shakespeare en Eng seerde en histories verantwoordbare beskou- Lit (haar afkorting vir die praktyk en hiërar- ing van die coconut-identiteit is ’n waardevolle gieë van Engelse literêre studies) vanuit ’n bydrae tot die openbare debat. ander hoek te benader. Plaatje se Setswana- vertaling van Shakespeare word genoem Tertius Kapp (Diphosophoso – A Comedy of Errors), maar die [email protected] leser moet tevrede wees met ’n blote algeme- Universiteit van Fort Hare ne vermelding. Dit is nie aan hierdie leser be- Oos-Londen kend of kritiese vergelykende werk al oor die vertaling gedoen is nie, maar Shakespeare in Suid-Afrika word sekerlik selfs interessanter wanneer vertalings ook in ag geneem word? Vermoedelik sou die Afrikaanse literêre sis- teem ook sterker (of enigsins) ter sprake kom as só ’n benadering gevolg is. Die afwesigheid van name soos Brink en Krige in die boek is opmerklik, en slegs Breyton (sic) Breytenbach se 1970 vertaling van Titus word vermeld— dit binne ’n 25-bladsy hoofstuk wat aan Anthony Sher se mislukte Titus Andronicus toe- gestaan word. Dit laat ’n mens wonder of enkele reëls nie byvoorbeeld aan ’n produksie soos Marthinus Basson se (geslaagde) Romeo en Julia gewy kon word nie—as coconuttiness ’n aanduiding van hibriditeit en komplekse identiteite word, verdien die Afrikaanse tea- terwêreld en -letterkunde ook vermelding. Die boek gee egter nie voor om ’n geskie- denis van die letterkunde te wees nie. Die ver- naamste literêre tekste wat betrek word, is Matlwa se Coconuts en die werk van Plaatje en die Drum-skrywers—’n selektiewe greep
200 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Dis nou ek: Carel Boshoff, ’n outobiografie. stel, waar hy van 1966 tot 1988 gewerk het en Carel Boshoff. Pretoria: LAPA Uitgewers, die Instituut vir Sendingwetenskaplike Na- 2012. 595 pp. ISBN: 978-0-7993-5193-4. vorsing gestig het. Hy het deelgeneem aan DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.32 die NG Kerk se omstrede publikasies, Ras, Volk en Nasie in die Lig van die Skrif en Kerk en Same- Carel Boshoff was ’n swaargewig, wat ’n lewing. beduidende rol op die kerklike, kulturele en Hy beskryf die kerkskeuring met die politieke terreine in die Afrikaanse same- afstigting van die Afrikaanse Protestantse lewing gespeel het. As leier was Boshoff nie ’n Kerk as ’n “onherstelbare tragedie” (230). blote teoretikus nie, maar ’n doener wat in sy Boshoff wou nooit die NG Kerk verlaat nie. lewe hard gewerk en baie tot stand gebring Sy standpunt was dat die NG Kerk nie skaam het. Iemand wat soveel leiersposisies beklee moet wees om Christus se kerk vir die Afri- het, was onvermydelik ’n belangrike stem in kanervolk te wees nie (477). Aan die einde diskoerse onder Afrikaners. Daarom is sy om- was hy bevrees dat die kerk weens sekulari- vattende outobiogafie, Dis nou ek, ’n belang- sasie besig was om irrelevant te raak. wekkende publikasie met insigte oor wat hy Die tweede deel van die outobiografie en sy ondersteuners die “Afrikanervolkslewe” handel oor die woelinge wat Boshoff as voor- sou noem, waarvan kennis geneem behoort sitter van die Suid-Afrikaanse Buro vir Rasse- te word. aangeleenthede (1972–2002), voorsitter van Boshoff was ’n kerkman. Die eerste deel die Afrikaner-Broederbond (1979–83), hoof- van sy outobiografie handel oor sy kinder- leier van die Voortrekkerbeweging (1981–89), en studentejare en sy loopbaan as predikant, en stigter en voorsitter van die Afrikaner- sendeling en sendingwetenskaplike. Hy vertel Volkswag (1984–99) beleef het. Hierdie deel hoe ’n ernstige siekte van sy pa hom ’n ver- bevat belangrike inligting omdat dit vertel bintenis aan God laat maak het om die evan- word vanuit die binnekringe van die “Afrika- gelie te verkondig (voorwoord). Nadat hy sy nervolk” en handel oor die gebeure rondom teologiese opleiding in Pretoria voltooi het, die skeuring van die Nasionale Party en die het hy eers ’n predikant in ’n blanke NG ge- Afrikaner-Broederbond, wat so ’n deurslag- meente geword, maar spoedig sy roeping tot gewende rol gespeel het in die aftakeling van sendingwerk in swart gemeenskappe gevolg. die “ou” Suid-Afrika. Boshoff se aangename Hy het geglo dat sending die wese van die herinnerings aan Voortrekkerkampe (deel 2, kerk is. Sy vertelling van al die uitdagings hoofstuk 4) is ’n kosbare stukkie kultuurge- waarvoor hy en sy vrou, eers in die sending- skiedenis. Hy verdedig ook die Broederbond, veld op die Transvaalse Laeveld (deel 1, hoof- wat “selflose diens” gelewer het (283). stuk 5) en later in ’n stedelike bediening in Carel Boshoff was ’n Verwoerdman. Hy Soweto te staan gekom het (deel 1, hoofstuk was met Verwoerd se dogter, Anna, getroud 5 en 6), is interessant en insiggewend. Boshoff en besing haar lof as sy vernaamste steun- het predikant in sinodale diens vir sending by pilaar. Ideologies het Boshoff ook Verwoerd die Suid-Transvaalse sinode van die NG Kerk se visie van afsonderlike ontwikkeling on- geword. Hy het met sy nagraadse studies in derskryf. Hy het geglo dat die tuislandbeleid die teologie voortgegaan en in sy doktorale vreedsame naasbestaan in Suid-Afrika kon proefskrif ’n sendingteologie vir die bediening verseker (deel 2, hoofstuk 2). Toe hy in die van swart mense in Suid-Afrika ontwerp. Hy 1970’s sien dat daar nie bevredigende vor- is by die Fakulteit Teologie van die Universiteit dering daarmee gemaak word nie en dat dit van Pretoria as sendingwetenskaplike aange- op mislukking afstuur, het hy ’n volkstaat vir
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 201 Afrikaners begin propageer as die enigste duidelik was dat apartheid misluk. Indien dit oorblywende moreel regverdigbare opsie om baie vroeër, in die 1950’s, oorweeg is, kon dit swart oorheersing te vermy (251, 253). In die dalk ’n betekenisvolle bydrae gemaak het. 1980’s het hy ophou stem vir die Nasionale Boshoff se outobiografie is ’n lywige, maar Party, maar die leiers van die Konserwatiewe baie leesbare, werk. Die interessante vertel- Party het hom ook teleurgestel. lings en refleksie deur ’n binnekringleier oor Deel 3 handel oor die volkstaatbeweging. kerklike, kulturele en politieke kwessies wat Boshoff se standpunt was dat ’n volk nie son- in ’n bepaalde periode vir die Afrikaners van der ’n eie grondgebied kan voortbestaan nie die uiterste belang was, maak daarvan ’n en net sy eie toekoms kan skep (Verwoerd se waardevolle eerstehandse bydrae tot die ge- ideaal) en sy eie identiteit kan handhaaf indien skiedenis en kultuurerfenis van die “Afrika- hy oor sy eie land regeer (313, 315, 335). In die nervolk”. 1980’s en 1990’s was Boshoff die prominentste volkstater en het hy as president van die Kobus du Pisani Afrikaner-Vryheidstigting (1988–2007) en [email protected] Noord-Kaapse leier van die Vryheidsfront Noordwes-Universiteit (1994–2002) vir baie Afrikaners die verper- Potchefstroom soonliking van die volkstaatdroom geword. Op Orania het hy probeer bewys dat ’n volk- staat ’n werkbare model vir die uitoefening van selfbeskikking deur ’n gemeenskap kan wees (deel 3, hoofstuk 2–4). Verdeeldheid onder die verskillende volkstaatgroepe ná 1994 het volgens Boshoff veroorsaak dat die verwagtings wat van die Volkstaatraad ge- koester is, nie gerealiseer is nie en die beweging “steriel” geraak het (427, 447). Uiteindelik het ook die Vryheidsfront se geesdrif vir ’n volk- staat verflou (442). Boshoff hou nietemin vol dat in die Suid- Afrikaanse situasie in die 20ste eeu ’n volk- staat die enigste werkbare model was om die selfbeskikkingsreg van die Afrikaner te realiseer en dat dit steeds in die 21ste eeu ’n werkbare opsie bly. Hy het bly hoop dat Orania die begin kon wees van ’n “pêrelstring van dorpe 5–10 km uit mekaar” (481) waar- mee die volkstaat uiteindelik gerealiseer kon word. Hierdie droom lyk vandag dalk nie baie realisties nie. Tog was die volkstaat as politieke alternatief, hoewel dit nooit vir die meeste Suid-Afrikaners aanvaarbaar was nie, ’n be- langrike inset in Afrikanerdiskoerse. Miskien het die volkstaatgedagte te laat op die Afrika- ner se politieke agenda beland, toe dit al
202 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Lover of His People: A Biography of much to say about Solomon Plaatje over the Sol Plaatje. last three decades. Seetsele Modiri Molema. Translated and The first person to devote a whole book to edited by D. S. Matjila and Karen Haire. the historical importance of Solomon T. Plaatje Johannesburg: Wits University Press, 2012. was Seetsele Modiri Molema (1891–1965) who 122 pp. ISBN: 978-1-86814-601-7. knew him politically and intellectually perhaps DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.33 better than anyone else who was his protégé, being fifteen years younger than his Master. Solomon Tshekisho Plaatje was one of the Molema, a medical doctor, was a major New outstanding South African intellectuals and African intellectual in his own right within the men of letters of the twentieth century. He New African Movement having published in was one of the leading lights of the New 1920 a major historical work The Bantu: Past African Movement, a political, cultural and and Present as well as other books in later social and literary renaissance that eventuated years. Molema knew him as a boy because in the country between 1860 and 1960 whole- his father, Modiri Molema, a member of the heartedly engaged with the transformation Molema Chieftaincy among the Setswana of European modernity into New African Nation, financed Plaatje’s first newspaper modernity. In an obituary notice published Koranta ea Becoana and later partly assisted his within a few days of Plaatje’s death in 1932 at subsequent newspaper ventures such as Tsala the age of 53, H. I. E. Dhlomo, a brilliant New ea Sechuana and Tsala ea Batho. The book under African intellectual in his own right of a suc- review is an English translation of Molema’s ceeding generation, wrote these remarkable Sol T. Plaatje: Morata Wabo which was published words which posterity has assented to their in Setswana in 1965. correctness in estimating the genius of this Molema begins Morata Wabo by portraying extraordinary man: “A great, intelligent leader; Plaatje’s intersubjectivity as that of a child a forceful public speaker, sharp witted, quick prodigy which was constantly in search for of thought, critical; a leading Bantu [African] knowledge to explain the order of things or writer, versatile, rich, and prolific; a man who the state of forms. This preternatural curiosity by force of character and sharpness of intellect explains why he never felt the historical ne- rose to the front rank of leadership notwith- cessity for formal education. This social and standing the fact that he never entered a secon- intellectual awakening occurred at a very dary school; a real artist, passionate, assiduous, critical moment in the historical development alert, keenly sensitive”. Subsequent scholars, of the territory that was to be designated as intellectuals, political leaders have concurred the Union of South Africa of 1910: the momen- with this high estimation from Brian Willan’s tous defeat of African traditional societies by magisterial biography Sol Plaatje: South African the triumphant European modernity that had Nationalist, 1876–1932 (1984) through the violently entered African history several cen- Reader’s Digest Illustrated History of South Africa: turies earlier. Among the preeminent agents The Real Story (1989, 1994, 2006: with Christop- of European modernity were the missionaries her Saunders as the Consultant Editor and who paradoxically played an equally debilita- Colin Bundy as the Historical Advisor) to ting and enabling role in African history. Nelson Mandela’s autobiography Long Walk In the particular instance of Plaatje’s per- To Freedom (1995). Other South African writers sonal formation this was the violent encounter and intellectuals such as Ezekiel Mphahlele, between Barolong history and European his- Richard Rive and Njabulo Ndebele have had tory in adjacency to San history, Griqua history
202 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 and Khoe history. From the Berlin Lutheran ’new’ modernity. Yet his adaptations of Wil- missionaries Plaatje learned the importance liam Shakespeare’s Julius Caesar, The Merchant of languages in the formation of a modern of Venice, Romeo and Juliet, Much Ado About and sensibility: hence his remarkable self-empo- Othello into Setswana seem to say that al- werment in acquisition of many languages: though New African modernity should dis- English, German, French, Dutch, Herero engage itself from European modernity, language, Afrikaans and other African lang- British history and South African history were uages. inseparable from each other. From Barolong history Plaatje learned the In writing this brief yet superb biography necessity of resistance, resilience, fortitude and of Solomon Tshekisho Plaatje, Seetsele Modi- self-empowerment: this led him to an ri Molema was following in the footsteps of S. awareness of the necessity of forging a na- E. K. Mqhayi who wrote biographies of New tional consciousness with other African Na- African intellectuals such as Elijah Makiwane tions in order to construct a counter-narra- and Walter Benson Rubusana. Like the great tive to the hegemony of European modernity. Xhosa poet, Molema was one of the early cul- This awakening to the necessity of forging a tural historians of the New African Move- modern consciousness led Plaatje to engage ment. himself with new newspapers, new political The translators and editors of Sol T. Plaatje: organizations, new associations, new transla- Morata Wabo, D. S. Matjila and Karen Haire, tions, new literary forms, new politics and new have succeeded magnificently in their under- links to the African Diaspora. taking. They provide a wonderful intellectual This acute awareness of the necessity of sketch of the author of the book as well as a modern consciousness without necessarily sample of Plaatje’s incomparable writings. All rejecting or forsaking traditional forms led in all Wits University Press deserves commen- Plaatje to be at the forefront at the formation dation for such an exemplary effort. of the African National Congress, the New The greatest South African scholar in the African Movement, the Black Press Assoc- twentieth century, Clement Martin Doke iation, and participant in the extension of Pan (1893–1980), would have admired this book. African connections to the African continent. It is with the multiplicity of these undertakings Ntongela Masilela that made Plaatje a leading participant in the [email protected] transformation and transfiguration of Euro- South African independent scholar pean modernity into New African modernity and writer based in Bangkok, Thailand. in South Africa. His great articles, essays, analyses and meditations contributed to many South Afri- can, American and British newspapers were part of the forging of New African modernity contra European modernity. The novel Mhudi (1930), the milestone book of political philo- sophy and analysis Native Life in South Africa (1916), Sechuana Proverbs with Literal Trans- lations and Their European Equivalents (1916), and numerous major essays were part of an enormous undertaking in constructing a
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 203 Huisbeelden in de moderne Neder- ago they were different than they are now; in landstalige poëzie. [Images of house and what way different is one of the questions home in contemporary poetry written in Kalla attempts to answer. Obviously, the Dutch]. images employed in the analysed poems are Irena Barbara Kalla. Ghent: Academia Press never without context; in order to explain (Lage Landen Studies Vol. 4), 2012. 381pp. certain metaphors, a broader contextual ISBN: 9789038220864. perspective—sometimes including the entire DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.34 oeuvre of a given author—is often necessary. Kalla examines poems written in the years Writing about matters related to the Low 1950–2012, focusing on the dynamic relation Countries in a language other than Dutch between individuals and their homes and often requires a word or two of geo-linguistic houses, on the poets’ views on their art clarification. Such explanation is also appro- expressed by means of house and home priate here, not only to account for a rather imagery, and on the images themselves, rough translation of the title of Irena Barbara whose evolution she attempts to reconstruct. Kalla’s book. Dutch (Nederlands), the official Kalla’s study consists of three parts. The language of the Kingdom of the Netherlands first one focuses on the images of house and is also one of the three official languages of home in poetry, with particular regard to the Belgium, where it is spoken predominantly in relation space-identity-language, followed by Flanders and hence is often—incorrectly— the short outline of the methods of analysing referred to as “Flemish”. As Huisbeelden in de poetry applied in Dutch studies. This leads to moderne Nederlandstalige poëzie is a survey of the presentation of the Conceptual Metaphor the post-1945 poetry from both the Nether- Theory (CMT) and the Blending Theory (BT) lands and Belgium, the language functions as developed by Mark Turner and Gilles Faucon- the main distinctive criterion, which is reflected nier—the main methodological framework of in the original title and its rough translation. Kalla’s work. The second part consists of a The New Oxford American Dictionary, which critical overview of house and home images the late Steve Jobs was kind enough to include in the poems written in Dutch in the period in the Apple computers’ software package, 1950–2012. Partially reflecting the chronology defines house as “a building for human used in the (northern) Dutch literary historio- habitation, esp. one that is lived in by a family graphy, the survey is arranged per decennium or a small group of people”. The lexicographic and is preceded by a brief account of the most entry contains a number of pictographic important house and home images since the representations of different house styles. The nineteenth and early twentieth century, which physical manifestation of the archetypal is necessary in order to obtain a broader concept HOUSE is only one of many senses contextual perspective. A quantitative princi- of this word researched in Kalla’s book. Apart ple is used in the selection of research material. from denoting a building, a house also means Detailed analyses of the poems representative “dwelling, relatives, family, origin, space, for each decennium constitute the third part identity, memory, future” (5). Having its own of Kalla’s study. The selected texts are repre- connotations, each of these senses evokes sentative with regard to the relation “I”–”house”, different images poetically expressed through the poetical views, and conceptual metaphors metaphors and metonymies. Meanings of the dominant in the decade in question. word house and the imagery constructed The Blending Theory, enabling a view of a around it have changed in time; fifty years literary text as a complex blend, is a research
204 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 tool, originating from the cognitive approach given the size of the work corpus manageable to language and, by extension, also to lite- by a single researcher. Adopting the qualita- rature. This approach, and especially its literary tive principle might have provided the author application propagated by, among others, with more representative and perhaps less Peter Stockwell has not yet been widely used self-evident research material; on the other in the study of literature and Dutch literature hand, it is the quantitative principle that pro- in particular, though its growing popularity is vides a diversity of material, therefore count- a fact. Kalla’s Huisbeelden in de moderne Neder- ering its supposedly self-evident character. landstalige poëzie can therefore be viewed as a The implicational structure of Kalla’s book pioneering work not only in Polish or Central is one of its best features. The adopted European Dutch studies, but also in Dutch methodology in part one helps to structure studies in general. The methodological the overview in part two, which then leads to sections of Kalla’s work start with conclusions the selection of both conceptual metaphors driven from Lakoff and Johnson’s Metaphors and poems characteristic of a given decen- We Live By and lead through the subsequent nium in part three. The poems by Jan G. El- stadia of the development of the cognitive burg, the core member of the Fifties Move- approach to Conceptual Metaphor Theory, ment (Beweging van Vijftig), and by the poet- Turner and Fouconnier’s Blending Theory and architect Albert Bontridder serve as realisa- Stockwell’s cognitive poetics. As English is the tions of the conceptual metaphor HOUSE IS main—not to say the sole language of this A BODY—one that, according to Kalla, was approach—the author writing in a language most prominent in the fifties. The sixties are other than English faces translation-related represented by the texts by J. Bernlef and difficulties. Kalla often retains a given term in Herman de Coninck, realising the conceptual its original English form. In spite of this fact, metaphor POEM IS A HOUSE. The cognitive- the Dutch text of her study does not seem ly defined space of poetic reflection plays the distorted. The methodological framework of main role in this section. The following literary cognitivism is still relatively new, section—devoted to the poems by Willem van hence a model analysis demonstrating the Toorn and Luuk Gruwez seen as realisations workings of this methodology, similar to the of the conceptual metaphors POEM IS A ones in the third part of Huisbeelden in de HOUSE and HOUSE IS A POEM—is some- moderne Nederlandstalige poëzie, but located in what problematic. Of the books of poems the first part, may prove useful to readers not discussed in this section, only one was pub- entirely familiar with this approach. lished in the 1970s. This section also seems the Both the cognitive approach and the quan- most interdisciplinary; in addition to the titative principle of sources selection offer terminological apparatus of the Blending specific advantages to the second part of Theory, Kalla refers to Gérard Genette’s Kalla’s study. Conceptual metaphor, a concept classification of texts. The subject matter of covering a broader spectrum of rhetoric/ the discussed poems makes this section fairly stylistic phenomena, counters the danger of intertextual. The following section—an ana- (over)simplification, which is not easy to avoid lysis of the poems by Leonard Nolens and while attempting to study sixty years of Esther Jansma, in which the conceptual me- literary production within the space of 250 taphor LANGUAGE IS A HOUSE is discus- pages. Adopting the quantitative principle in sed—also contains texts written in two de- the process of selection of the research ma- cades, respectively the 1980s and 1990s. terial also seems to have been a good choice HOUSE IS THE WORLD and EUROPE IS A
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 205 HOUSE are the conceptual metaphors re- presentative of the beginning of the twenty- first century. The texts by the Fleming Erik Spinoy and the half-Palestinian Ramsey Nasr are chosen as actualisations of those conceptual metaphors. A change in Dutch attitudes towards emigrants that occurred in the first decade of the twenty-first century serves as important contextual background. Like Stockwell before her, Kalla advocates the use of the cognitive approach as a means of teaching literature, especially poetry. However, her study itself does not contain many didactic implications. Other possible applications of the cognitive methodology in literary studies as well as pointers to future research, which Kalla’s innovative study suggests, are also not expressed adequately. “In verscheidenheid verenigd – eenheid in verscheidenheid” [In diversity united—unity in diversity]—the motto of the Dutch studies conference held in Poznané in May 2013—is a good phrase to describe Irena Barbara Kalla’s book: an analysis of poems written in Dutch, conducted by the Polish researcher, in the methodological framework of the English- language texts. By combining these elements Kalla arrives at conclusions relevant for Dutch (the survey of Dutch poetry), English (another application of cognitive approach) and Polish studies (an account of the house-related imagery, popular in Polish Literature). Her decision to write in Dutch enables Kalla to escape the problem of translation of the source material. On the other hand, the innovative character of this book and its interdisciplinary value, beg the conclusion that at least frag- ments of Kalla’s study should be translated.
Przemyslaw- Paluszek [email protected] University of Wroclaw- Wroclaw,- Poland
206 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 Finding Soutbek. but starkly realistic prose which presents us Karen Jennings. London: Holland Park with an analysis of the growing divide in Press. 2012. 183 pp. ISBN: 978-1-907320-20-0. current South Africa between the poor and DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i2.35 the moneyed, and the increasing loss of faith in politics and even in history by the majority The unique features of the prose of Karen of citizens. Jennings, so evident in her short stories like These seamless and integrated shifts in “Andries Tatane” and “Making Challah”, re- narrative mode make Finding Soutbek a haun- emerge in her striking first novel, Finding tingly strange and unusual South African Soutbek. Jennings’ novel, like many of her novel. It tells the story of Pieter Fortuin, his stories, combines her interest in the way young wife Anna and the two communities ordinary South Africans exist in the shadow who live in the tiny fishing town of Soutbek of both their personal pasts and of the long in contemporary South Africa. Fortuin, the history of colonial conquest and anti-colonial first coloured mayor of the town, who now struggle. While her fiction insists on combing of course lives in the lower town, has to cope this long past with the present, her focus is with a devastating fire destroying many of also on present lives and struggles of the the dwellings in upper town and displacing working class and the marginalised. She fore- the residents to temporary accommodation grounds both the poetic and exceptional in in the lower town. To compound the woes of these ordinary lives, but does so presenting the mayor, the fire which marks the opening us with the realities of marginalisation, pover- of the narrative is accompanied by winter ty and struggle for survival that overwhelms flooding and cold that cuts the town off from these momentary gestures of hope. Jennings’ the world. The apocalyptic start to the novel unique achievement in her novel is the manner sets the mood of tragedy and trauma that she is able to create the poetic and allegorical persists to its very end. The struggle of the in her spare, understated prose descriptions folk of the upper town to survive and over- of character and place, making us believe she come the natural and man-made catastrophes is writing about a very particular and real they face is compounded by the duplicitous place but which is at the same time metonymic role played by Fortuin, who, despite his of all South African space. origins as the son of a poor fisherman from Despite the fictitious name, Soutbek is a the town, and despite his philanthropic acts, distinctly West Coast town. Jennings drew on becomes wealthy through devious and self- her visits to the West Coast towns of serving schemes and whose plans to recon- Doringbaai and Strandfontein to help create struct the upper town would entail further Soutbek, at the mouth of the Oliphants River. forced removals of the poor. Like so many spaces of habitation, urban or This tale of dystopia in contemporary small rural, in South Africa even nineteen years after town South Africa is told in tandem with a the end of formal apartheid in 1994, Soutbek second, historical narrative that recounts the is a riven space. The upper town is the place of origins of Soutbek in the journey into the the poor and destitute, physically apart for North West interior by an expedition group, the lower town where the wealthier folk live. led by rogue free burgher Pieter van Meer- It is interesting how Jennings underplays but man from Van Riebeeck’s Cape in the early implies the racial composition of these typical 1660s. This narrative is supposedly the his- divides. The allegorical and poetic character torical research done by Fortuin and an out- of the prose is then combined with a bleak cast professor and apologist for apartheid
TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013 207 living in Soutbek, Pearson. Fortuin and Pear- town. The despair that pervades at the end, son are intent on gentrifying the town by in- and the cynicism that prevails about history creasing its appeal to tourists, claiming this and the idea of progress it carries, make this history, which they publish as a book, de- an unusually pessimistic but certainly not monstrates the uniqueness of Soutbek in the unrealistic ending to a post-apartheid novel. South African political landscape because it has The remaining characters gather around the been a place of racial harmony with the grave of one of their young, whom despair integration of Dutch colonists, and Khoisan, has driven to suicide, as the iron ore train Strandloper and Namakqua natives since its rattles by, taking the metal from the interior very foundation centuries ago. While this to the coast further south for export, symbolic parallel narrative starts off tenuously linked of how globalised capitalist exchange bypasses to the contemporary one, the history book Soutbek and impoverishes it. and the story of contemporary Soutbek be- Finding Soutbek is published by the London- come increasing entangled as characters are based Holland Park Press which has as its inspired and then disillusioned by the book. mission to bring Dutch authors of fiction and Jennings invites the reader to consider the poetry to a wider English readership. Accord- complicated manner history is refashioned to ing to the Holland Park Press website, Jen- give legitimacy to particular conceptions of nings was born in Cape Town in 1982 and she and vested interests in the present. For holds MA degrees in both English Literature example, Fortuin and his collaborator fabricate and Creative Writing from the University of this history for their own selfish ends, but this Cape Town. She is currently working on her does not stop Anna, the foundling Sara who second novel as part of a PhD in Creative lives with the Fortuins and Willem, Fortuin’s Writing at the University of KwaZulu-Natal. down-and-out nephew, from finding inspira- Her short stories, the form she focussed on tion in the book initially. When the history is till her stab at the novel, have been widely eventually exposed as a fake, the ever-present acclaimed, both nationally and in places like divide between Fortuin on the one hand, and Greece and Australia. The story “From Dark” his wife, nephew and the community on the won the Commonwealth Short Story Compe- other, becomes an insurmountable chasm as tition for the African region in 2010. Jennings Fortuin is exposed and isolated for the self- has published her innovative work in alterna- serving public official he is. tive and web-based fora like Botsotso, The Kala- The ending of the novel is almost comple- hari Review and Itch. Her second novel is keenly tely devoid of hope as the town of Soutbek awaited. disintegrates after the failed gentrification at- tempt by Fortuin and Professor Pearson leads Shaun Viljoen to a stalled public housing project for the upper [email protected] town inhabitants and the privileged from University of Stellenbosch lower town sell off property and abandon the Stellenbosch
208 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (2) • 2013