Wojna Z Turcją: Cecora I Oblężenie Chocimia

Wojna z Turcją: Cecora i oblężenie Chocimia

Wprowadzenie Przeczytaj Schemat interaktywny Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliograﬁa:

Fragment listu Abrahama Złotopolskiego, porucznika chorągwi husarskiej do Wojciecha Miastkowskiego, 25 października 1620, [w:] Besala Jerzy, Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1998. Karol Chodkiewicz, [w:] Julian Ursyn Niemcewicz, Śpiewy historyczne, Warszawa 1816. Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. 1, Warszawa 1986, s. 227. Homer, Iliada, fragment Pieśni VI (w przekładzie Pawła Popiela). Wojna z Turcją: Cecora i oblężenie Chocimia

Obraz Józefa Brandta, Bitwa pod Chocimiem, 1867 r. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Hetmani Stanisław Żółkiewski oraz Jan Karol Chodkiewicz weszli na trwałe do panteonu polskich bohaterów narodowych. Rzeczywiście obaj doprowadzili polsko‐litewskie siły do spektakularnych zwycięstw. Żółkiewski dowodził wojskami, które w 1610 r. pod Kłuszynem pokonały armię rosyjską, a następnie wkroczyły do Moskwy. Pięć lat wcześniej wojska Chodkiewicza pobiły znacznie liczniejsze siły szwedzkie w bitwie pod Kircholmem. Pomimo wielkich sukcesów obaj hetmani nie ustrzegli się życiowych błędów. Nie zawsze nawet cieszyli się uznaniem w oczach sobie współczesnych. Ich sławę ugruntowały dopiero dramatyczne wydarzenia, do których doszło podczas wojny z Turcją w latach 1620–1621. Śmierć obu hetmanów oraz ich heroiczna postawa przypominały potomnym o czasach świetności Rzeczpospolitej. Polacy wybaczyli im różne słabości, a podkreślali cechy, które uważali za godne naśladowania.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Podasz przyczyny konﬂiktu polsko‐tureckiego w pierwszej połowie XVII w. Określisz znaczenie kreowania wizerunku postaw hetmanów Żółkiewskiego i Chodkiewicza dla kształtowania bohaterów kultury sarmackiej. Przedstawisz rzeczywisty obraz walk pod Cecorą i Chocimiem. Odpowiesz na pytanie, dlaczego Cecora i Chocim stanowią element budowania dumy Polaków z sukcesów militarnych oręża polskiego. Przeczytaj

Cisza przed burzą

Stosunki polsko‐tureckie w czasach panowania ostatnich Jagiellonów były poprawne. Zarówno Zygmunt Stary, jak i jego syn Zygmunt August doceniali potęgę państwa Osmanów i nie chcieli prowokować konfliktów. Ponadto obaj koncentrowali się na umacnianiu wpływów polsko‐litewskich nad Bałtykiem. Mimo wszystko już w XVI w. pojawiło się zarzewie przyszłego konfliktu. Wpływy państwa polsko‐litewskiego oraz Turcji krzyżowały się w naddunajskich księstwach – Mołdawii i Wołoszczyźnie. Polscy magnaci, czasami z cichym poparciem władz, organizowali zbrojne wyprawy w celu osadzenia na tronach mołdawskim lub Stanisław Żółkiewski, obraz nieznanego malarza wołoskim przyjaznych sobie władców – polskiego z pierwszej ćwierci XVII w. Porównaj portret hospodarów. Drażniło to Turcję, która uważała Żółkiewskiego do portretu Jana Karola Chodkiewicza. te obszary za swoje lenna. Polacy natomiast Zwróć uwagę na podobną konwencję, w której zostały mieli za złe władzom w Stambule, że te tolerują wykonane oba obrazy. Hetmani ubrani są zgodnie regularne najazdy swoich lenników, Tatarów z sarmacką modą w bogate stroje. Jak na wysokich krymskich, na południowe kresy urzędników Rzeczypospolitej szlacheckiej przystało, Rzeczypospolitej. W odpowiedzi Turcy prezentują się poważnie i dostojnie. Eksponują także szable – symbole szlachectwa oraz waleczności, którą narzekali na ukraińskich poddanych polskiego wykazali się na polach bitewnych. króla, Kozaków zaporoskich, którzy urządzali Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. wyprawy łupieskie na wybrzeże tureckie. Miarka przebrała się w początkach wojny trzydziestoletniej (1618–1648), gdy Turcja wsparła obóz protestancki, a król polski Zygmunt III Waza opowiedział się po stronie katolickich Habsburgów. Jan Karol Chodkiewicz. Anonimowy portret z XVII w. Hetman litewski z pewnością nie należał do ludzi o kryształowym charakterze. Irytował szlachtę wysokim mniemaniem o sobie, skłonny był również do wybuchów furii. Hetmana choleryka jego żołnierze nazywali „Belzebubem”. Chodkiewicz potrafił urządzić awanturę nawet posłom podczas sejmu. Pewnego razu upił się w obecności króla, a następnie zaczął się rozbierać do samej bielizny. Aby zaimponować władcy, rozbił szklanicę po winie na własnej głowie. Zwykle spokojny i stateczny władca rzekł: „Miły panie hetmanie, nie tłuczcie tej głowy, siła nam na niej zależy”. „Ja tego wszystkiego nic nie pomnę, bom był pijany haniebnie” – przyznawał z rozbrajającą szczerością w liście do swojej pierwszej żony Zofii pan hetman. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Kiedy osmański lennik, książę Siedmiogrodu Gábor Bethlen, najechał i obległ Wiedeń, Zygmunt III wysłał na pomoc Habsburgom oddziały polskiej lekkiej kawalerii, tzw. lisowczyków (nazwa pochodzi od nazwiska ich pierwszego dowódcy, zmarłego w 1616 r. Aleksandra Józefa Lisowskiego). Lisowczycy bezlitośnie złupili Siedmiogród i zmusili Gábora do odwrotu spod Wiednia. W 1619 r. czarę goryczy u Turków przelało splądrowanie i spalenie przez Kozaków Warny, ważnego ośrodka władzy osmańskiej na Bałkanach. Wściekły sułtan Osman II nie szczędził gróźb, pisząc do króla Zygmunta III:

Już tedy więcej nadziei o przyjaźni naszej ani w słabych murach twoich, “ które poddanemu twemu potłukę, nie miej: Kraków twój bez wielkiego miłosierdzia wezmę, ziemię Twoją podepczę, ukrzyżowanego Boga Twego i wiarę wykorzenię […] i poświęconych Twoich końmi targać będę. Źródło: Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. 1, Warszawa 1986, s. 227.

Burza z piorunami Trudne zadanie powstrzymania nawały tureckiej przypadło hetmanowi koronnemu Stanisławowi Żółkiewskiemu. Sędziwy (urodzony w 1547 r.) hetman, jako niezwykle lojalny stronnik Zygmunta III Wazy, nie budził sympatii społeczeństwa szlacheckiego. Nawet zajęcie Moskwy przez hetmana w 1610 r. nie spotkało się z należytym respektem ze strony szlachty, pokojowo usposobionej i niechętnej do ponoszenia kosztów zaczepnych wypraw wojennych. Z czasem przybyło szlachcie więcej powodów do krytyki, gdyż Żółkiewskiemu zaczynało brakować dawnej stanowczości oraz energii. Kiedy w 1617 r. Rzeczpospolita po raz kolejny zaangażowała się w wojnę o wpływy “Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor” – Powstanie w Mołdawii, Żółkiewski ruszył z wojskiem na kiedyś z kości naszych mściciel (Eneida, IV 625) - ten Bałkany. Nie podjął jednak walki z sułtanem, cytat z Eneidy Wergiliusza znalazł się na płycie zamiast tego podpisał porozumienie, w którym nagrobnej Stanisława Żółkiewskiego w kolegiacie Rzeczpospolita zrzekła się wpływów w Żółkwi pod Lwowem, rodzinnej miejscowości w księstwach naddunajskich: Mołdawii hetmana. O samym hetmanie zaczęto zresztą wkrótce i Wołoszczyźnie. Przeciwnicy Żółkiewskiego pisać, że “w nim jednym mieściły się wszystkie zalety, zarzucili wówczas hetmanowi tchórzostwo. jakie starożytnym Sarmatom przypisywał Wergiliusz”. Żółkiewski jeszcze przed bitwą pod Cecorą przezornie Twierdzili, że istniały spore szanse na zadbał o kreowanie własnej legendy. Polecił swoim zwycięstwo, gdyż Osmanowie pochłonięci byli żołnierzom, aby - w przypadku jego śmierci - usypali jednocześnie konﬂiktem z Persją. Kiedy w 1619 na miejscu starcia z Turkami kopiec przypominający r. Tatarzy plądrowali pogranicza potomnym o konieczności przywrócenia polskiego Rzeczypospolitej, Żółkiewski po raz kolejny zwierzchnictwa nad tymi ziemiami. Natomiast słowa zawiódł. Opieszałość działań sędziwego o “mścicielu” miały okazać się prorocze. Prawnukiem hetmana umożliwiła Tatarom bezkarne Żółkiewskiego był wielki pogromca Turków, król Polski - Jan III Sobieski. złupienie ziem ukrainnych, co sprowadziło na Źródło: Fot. T. Późniak, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w niego potężną falę krytyki. Tymczasem Turcy internecie: sobieski.lubaczow.com.pl [dostęp 19.05.2020 r.]. zakończyli wojnę z Persją i zdecydowali się przerzucić swoje wojska na zachód. Żółkiewski, licząc na wsparcie przychylnego Polsce hospodara mołdawskiego Kacpra Grazzianiego, postanowił odsunąć groźbę wojny od granic Rzeczypospolitej i walczyć z nimi na Bałkanach. W Mołdawii hetman nie otrzymał jednak spodziewanego wsparcia od hospodara, który przedwcześnie nie chciał się narażać Turkom. Ponadto Żółkiewski miał spore problemy z zaprowadzeniem dyscypliny wśród swoich żołnierzy. Mając do dyspozycji stosunkowo szczupłe, 10‐tysięczne siły, okopał się w okolicach miejscowości Cecora. Tam rozgorzała bitwa z ponaddwukrotnie liczniejszymi wojskami pod dowództwem Iskandera paszy. Trwało to tydzień i nie przynosiło rozstrzygnięcia, więc hetman nakazał oddziałom wycofać się w kierunku polskich granic. Podczas odwrotu część polskich żołnierzy spanikowała i rzuciła się do ucieczki. Chaos wykorzystali natychmiast czujni Tatarzy, wspomagający Turków. W efekcie wywiązała się nierówna walka, podczas której poległ zarówno hetman Żółkiewski, jak i towarzysząca mu świta. W Rzeczypospolitej klęska wywołała przygnębienie, nie tyle jednak z powodu smutnego losu nielubianego hetmana, ile raczej śmierci licznych szlacheckich krewnych, przyjaciół i znajomych.

Ekspansja turecka od schyłku średniowiecza do końca XVII w. Wskaż obszary sporne pomiędzy Rzecząpospolitą a Turcją: Mołdawię i Wołoszczyznę. Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie histurion.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wróg u bram

Klęska pod Cecorą otworzyła wojskom Osmana II drogę do spełnienia wcześniejszych gróźb „wzięcia Krakowa”. Czambuły tatarskie zapędziły się aż po San, zwiastując nadejście głównych sił tureckich. W obliczu zagrożenia sejm uchwalił podatki na blisko 40‐tysięczną armię. Dowództwo nad wojskiem objął kolejny weteran wojen toczonych przez Rzeczpospolitą w XVII w. – urodzony w 1561 r. Jan Karol Chodkiewicz, hetman litewski. Siły Rzeczypospolitej dodatkowo wsparli Kozacy (30 tys. ludzi) pod dowództwem atamana Piotra Konaszewicza Sahajdacznego. Do wojska dołączył syn Zygmunta III Wazy, szykowany do roli następcy tronu książę Władysław. Tymczasem sułtan Osman II wysłał do boju 100‐tysięczną armię, wspomaganą przez 20 tys. Tatarów. Sędziwy hetman nie przestraszył się przewagi liczebnej. Na pytanie, przeciwko jakiej sile przyjdzie walczyć siłom polsko‐litewsko‐kozackim, miał odpowiedzieć lakonicznie: „Policzym ich, jak ich pobijem”. Chodkiewicz nie doczekał jednak końca walk. Zmarł we wrześniu w obozie, przed śmiercią przekazawszy dowodzenie nad wojskiem podczaszemu koronnemu Stanisławowi Lubomirskiemu. 

Ważnym mitem narodowym Rzeczypospolitej czasów szlacheckich było przekonanie o doniosłej roli kraju jako „przedmurza chrześcijaństwa”. Do kształtowania się tego mitu przyczyniły się „kresowe” twierdze na pograniczu tureckim, takie jak Chocim nad Dniestrem. Źródło: dostępny w internecie: podrozepoeuropie.pl [dostęp 19.05.2020 r.].

Istotną rolę w obronie Chocimia odegrał książę Władysław. Pomimo choroby zdołał zapanować nad niesnaskami i paniką, jaka zapanowała po śmierci Chodkiewicza. Zacięte walki nie przyniosły jednoznacznego rozstrzygnięcia. Wraz z nadejściem zimy 1621 r. rozpoczęły się pertraktacje pokojowe. Ostatecznie strony konﬂiktu postanowiły, że dotychczasowe granice pozostaną niezmienione.



Towarzysz pancerny jazdy polskiej. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. 

Mapa Rzeczpospolitej w I połowie XVII w. Źródło: Krysan Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Funkcję hospodarów w Mołdawii (którą zarówno Polacy, jak i Turcy uważali za swoją strefę wpływów) mieli pełnić przyjaźni wobec Rzeczypospolitej katolicy. Polacy zobowiązali się powściągać najazdy kozackie na wybrzeża osmańskie, Turcja zaś przyjęła podobne zobowiązanie w stosunku do Tatarów. Taktyczne zwycięstwo Rzeczypospolitej pod Chocimiem spotkało się z wielkim rozgłosem w Europie. Była to bowiem jedna z największych klęsk głównych tureckich sił lądowych w starciu z Europejczykami od czasów średniowiecza. Pokój między Rzecząpospolitą a państwem Osmanów okazał się względnie trwały. Wojny na froncie południowym ustały na prawie pół wieku. Pierwszą żoną Jana Karola Chodkiewicza była poślubiona w 1593 r. Zoﬁa Mielecka. Kiedy darzona przez Chodkiewicza wielkim afektem pani hetmanowa zmarła w 1619 r., 60-letni hetman poślubił o 40 lat od siebie młodszą Annę Alojzę. Wybranka należała do znamienitego litewsko-ruskiego rodu Ostrogskich. O wyborze młodszej partnerki zadecydowały nade wszystko nadzieje hetmana na przedłużenie rodu, obaj jego synowie z poprzedniego małżeństwa zmarli młodo. Drugie małżeństwo Chodkiewicza trwało niespełna rok ze względu na śmierć hetmana pod Chocimiem w 1621 r. Para nie doczekała się potomstwa. Pomimo młodego wieku oraz powodzenia wśród niezamężnych magnatów Anna Alojza nie zdecydowała się na ponowne zamążpójście. Resztę życia poświęciła działalności charytatywnej oraz misjonarskiej. Jako osoba niezwykle pobożna rygorystycznie stosowała posty, umartwianie ciała i samobiczowanie. Na obrazie Anna Alojza z Ostrogskich Chodkiewiczowa została przedstawiona jako fundatorka kościoła. Jej pobożność podkreśla strój podobny do habitu mniszki oraz różaniec. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słownik

chan

historyczny tytuł władcy chanatu (niewiadomego pochodzenia); tytuł chana przysługiwał tatarskim władcom Krymu

czambuł

(z tur. czapuł – zagon) specjalnie wydzielony oddział Tatarów, którego zadaniem było – w oderwaniu od sił głównych – dokonywanie zagonu w głębi terytorium nieprzyjaciela celem zdezorganizowania zaplecza i odwrócenia uwagi od działań własnych sił głównych, a także zagarnięcia zdobyczy, przede wszystkim jasyru

haracz

(danina; z tur., arab. charadż – pogłówne) podatek nakładany dawniej na niemuzułmańską ludność w krajach muzułmańskich hospodar

stare słowo pochodzenia słowiańskiego, oznaczające pana, władcę, księcia; w języku polskim stosowane najczęściej z przymiotnikami „mołdawski” lub „wołoski” – dla określenia władcy Mołdawii lub Wołoszczyzny w wiekach XIV–XVIII

jarzmo

inaczej: niewola

litograﬁa

(z gr. lithos – kamień, graphein – pisać) technika graﬁczna zaliczana do druku płaskiego, w której rysunek przeznaczony do powielania wykonuje się na kamieniu litograﬁcznym; także odbitki wykonane tą techniką

Osmanowie

turecka dynastia panująca w imperium tureckim w latach 1299–1922; nazwa pochodzi od Osmana I, władcy tureckiego z przełomu XIII i XIV w.

puo

(wł., chłopczyk, aniołek) motyw dekoracyjny przedstawiający małego nagiego chłopca

Wysoka Porta, Porta Otomańska

(tur. Bab‐ı Ali) historyczne określenie dworu, rządu lub na państwa tureckiego jako całości za panowania sułtanów; nazwa pochodzi od wielkiej bramy prowadzącej do dzielnicy urzędowej w Stambule, budynku, w którym mieściła się siedziba wielkiego wezyra

pasza

(basza; z tur. paşa) słowo pochodzące od perskiego padyszacha, oznaczające wysokiego urzędnika w Turcji osmańskiej; tytuł ten zazwyczaj był przyznawany gubernatorom i generałom; jako zwrot grzecznościowy „pasza” odpowiada polskiemu tytułowi „pan”

Słowa kluczowe apoteoza, chanat krymski, Jan Karol Chodkiewicz, Chocim, Homer, husaria, Iliada, klasycyzm, Kozacy, imperium osmańskie, Mołdawia, Tatarzy, Turcja, Ukraina, Wazowie, Żółkiewski

Bibliograﬁa

J. Besala, Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988.

W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. 1, Warszawa 1986. M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2011. www.wilanow‐palac.pl Schemat interaktywny

Polecenie 1

Zapoznaj się ze schematem i towarzyszącymi mu materiałami źródłowymi. Wyjaśnij, w jakim celu autor obrazu zdecydował się nawiązać do historii mitycznego bohatera trojańskiego, Hektora?

Twoja odpowiedź

Polecenie 2

Wskaż na obrazie elementy kultury sarmackiej.

Twoja odpowiedź

Polecenie 3

Rozstrzygnij, które elementy historii ukazanej na obrazie wydają ci się prawdopodobne, które symboliczne, a które zupełnie fantastyczne.

Twoja odpowiedź

Józef Oleszkiewicz, Pożegnanie hetmana Jana Karola Chodkiewicza z małżonką Anną przed wyruszeniem na wyprawę chocimską w 1621 roku, 1808 r. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Fragment literacki, do którego nawiązuje tematyka dzieła

Homer, Iliada, fragment pieśni VI (w przekładzie Pawła Popiela).

Różne warianty i ujęcia pożegnania Hektora z Andromachą. Obrazy różnych autorów



Autor: Antonio Zucchi (1726–1795). Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Obrazy Franciszka Smuglewicza 

Śmierć Chodkiewicza. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Sprawdź się

醙 Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z materiałami źródłowymi i wykonaj polecenia zamieszczone poniżej.

Fragment listu Abrahama Złotopolskiego, “ porucznika chorągwi husarskiej do Wojciecha Miastkowskiego, 25 października 1620

Skoczyło na nas ze dwa tysiące Tatar. Zaraz wszyscy, a wszyscy, co konie mieli, wsiadłszy na konie, poczęli uchodzić […]. Nie zostało nas, tylko jedenaście, pan hetman polny dwunasty, z panem kanclerzem trzynastym. Szliśmy z nim pieszo na kilka strzelań z łuku, prosząc go [tj. hetmana Stanisława Żółkiewskiego], aby na konia wsiadł i równo z drugimi uchodził. Nie chciał tego uczynić, mówiąc te słowa:

– Nie wsiądę, miło mi przy was umierać. Niech pan Bóg nade mną wyrok swój, który uczynił, skończy.

Mało co postąpiwszy, poczęliśmy go prosić, aby znów wsiadł, ale i konia już nie było. Jam w tym towarzysza jakiegoś […] z konia zbił, z panem hetmanem polnym wsadziłem go nań. Zatem z boku kilkuset konnych naszych przypadło, między których on wpadłszy o od tego czasu jużem go nie widział.

Źródło: Fragment listu Abrahama Złotopolskiego, porucznika chorągwi husarskiej do Wojciecha Miastkowskiego, 25 października 1620, [w:] Jerzy Besala, Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1998, s. 366.

Ilustracja A Autor: Stanisław Chlebowski (1835–1884). Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ilustracja B

Autor: Franciszek Smuglewicz (1745–1807). Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ilustracja C Rysunek Juliusza Kossaka z 1862 r. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Nazwij wydarzenia przedstawione na ilustracjach. Ilustracja A

Ilustracja B

Ilustracja C

Wskaż ilustrację, która dotyczy tego samego wydarzenia co tekst źródłowy. Uzasadnij swój wybór.

輸 Ćwiczenie 2

W tabeli poniżej te informacje, których potwierdzenie znajdziesz w źródle, oznacz jako prawdziwe, a te, których źródło nie potwierdza – jako fałszywe.

Obraz Witolda Piwnickiego z 1878 r. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Armia turecka była □ □ wieloetniczna.

Wódz armii polskiej □ □ ukazany został w czerwonym płaszczu.

Wśród walczących □ □ rozpoznać można polskich husarzy.

Łukami posługują się □ □ jedynie żołnierze tureccy.

Hetman Żółkiewski zginął □ □ z rąk janczarów.

Na obrazie znajduje się □ □ element symbolizujący religię muzułmańską.

輸 Ćwiczenie 3

Walery Eljasz-Radzikowski (1840–1905) stworzył malarską wizję śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskiego w bitwie pod Chocimiem w XIX w., a więc ponad 200 lat po walce. Dzieło nie jest zatem realistyczne. Rozstrzygnij, czy autor obrazu przedstawia krytyczny, czy aﬁrmujący stosunek do hetmana i w jaki sposób to osiąga oraz czemu to służyło.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Twoja odpowiedź

醙 Ćwiczenie 4

Rozstrzygnij, czy dane w poniższej tabeli odnoszą się do bitwy pod Cecorą, czy pod Chocimiem. Uzasadnij odpowiedź, podając cztery argumenty.

Strony konﬂiktu

Turcja Rzeczpospolita chanat krymski Mołdawia Wołoszczyzna

Siły

8600 40 000

Straty

1500–2000 3500

Źródło danych: Artykuł Bitwa pod Cecorą, pl.wikipedia.org

Twoja odpowiedź Ćwiczenie 5 輸

Uzupełnij luki w tekście. Odpowiednie słowa wybierz spośród podanych niżej. haracz, pełnomocnicy, chan, hospodar, pospolite ruszenie, pasza, sejm nadzwyczajny, jarzmo

Na wodza naczelnego sił zbrojnych Rzeczypospolitej wyruszających na wojnę z Turkami sejm powołał 60-letniego schorowanego Chodkiewicza. Oprócz regularnej armii na zapleczu frontu gromadziło się ...... Nad bezpieczeństwem spraw państwowych czuwał zaś w gotowości ...... Turcy przystąpili do szturmu pod Chocimiem na początku września 1621r. 24 września morale obrońców podłamała śmierć hetmana Chodkiewicza. Po stronie tureckiej natomiast poległ w boju znamienity wojownik Karakas ...... Kiedy Polakom zaczynało już brakować prochu, ...... polscy rozpoczęli rokowania. Turcy domagali się, aby Rzeczpospolita płaciła sułtanowi ...... Odpowiedź Polaków była stanowcza: „Lud, do wolności stworzony, prędzej zginie, niż nieugięte przez tyle wieków karki podda pod ...... ”. Ostatecznie pokój nie przyniósł poważniejszych zmian terytorialnych. Turcy zgodzili się natomiast na to, aby każdorazowy ...... mołdawski był przychylnym Polsce chrześcijaninem. Natomiast tatarski ...... miał w zamian za podarki wspierać militarnie – w razie konieczności – Rzeczpospolitą.

Na podstawie: W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. 1, Warszawa 1986, s. 229.

醙 Ćwiczenie 6

Przeczytaj tekst źródłowy i wykonaj zamieszczone niżej polecenia. “ Karol Chodkiewicz Z trzech części świata zebrał Osman dumny Liczne szyki pod Chocimem, Juczne wielbłądy, działa i lud tłumny Posępnym ćmiły się dymem. Waleczny hetman w bitwach zapalczywych Na czele swoich naciera, Dowodzi, walczy, w wycieczkach szczęśliwych Przeważnie tłumy odpiera. Próżno Karakasz przykładem i głosem Do rzezi hordy zagrzewa, Lecz śmiertelnym ugodzony ciosem, Bluźnierczą duszę wyziewa. Ugięty Osman przez okropne straty, Gdy już umowy zawiera, Chodkiewicz, złaman trudami i laty, Do namiotu wodze zbiera. Stał hetman polny i rotmistrze dzielne, Gdy z łoża wódz się podnosi; Każdy, już widząc znaki w nim śmiertelne, Łzą cichą jagody rosi. Wódz się odzywa: „Kochani rodacy, „W zbyt ciężkiej rzucam was chwili, „Lecz się nie trwożę, jesteście Polacy, „Walczcie, jakeście walczyli. „Niech w was ojczyzny pamięć nie ustaje!” Tu wodzów tuli do łona: Lubomirskiemu buławę oddaje, Ściska za rękę i kona. Już się żałosny płacz w obozie wszczyna, Pogonie kirem okryte: Ten świetne pod nim zwycięstwa wspomina, Ów miasta szturmem dobyte. Osman, czcząc w wodzu pomyślność oręża, Acz silna jego potęga, Na martwych zwłokach walecznego męża Mir wieczny Polsce przysięga.

Źródło: Karol Chodkiewicz, [w:] Julian Ursyn Niemcewicz, Śpiewy historyczne, Warszawa 1816.

Na podstawie fragmentów „Śpiewów historycznych” Juliana Ursyna Niemcewicza (1758–1841) wypisz w sześciu punktach informacje dotyczące przebiegu bitwy pod Chocimiem w 1621 r.

Wybierz trzy do pięciu zwrotów, które świadczą o negatywnym stosunku poety do Turków i pozytywnym do Chodkiewicza.

Uzasadnij, że poezja „ku pokrzepieniu serc" przyczynia się do tworzenia i podtrzymywania mitów historycznych.

難 Ćwiczenie 7

Zapoznaj się z ilustracjami i wykonaj zamieszczone niżej polecenia.

Źródło A

Rozmowy pokojowe w Chocimiu. Autor: Franciszek Smuglewicz (1745–1807). Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Źródło B

Pokój w Chocimiu. Autor: Marcello Bacciarelli (1731–1818). Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. Rozstrzygnij, czy obrazy dotyczą tego samego wydarzenia co wiersz Niemcewicza.

Wyjaśnij, po czym można poznać, że na obrazie przedstawione zostały negocjacje pokojowe; po czym odróżniasz postaci polskie od tureckich; na jakiej podstawie można zidentyﬁkować królewicza Władysława Wazę, hetmana Lubomirskiego, a na jakiej – Dylewara paszę, negocjatora tureckiego.

Porównaj ilustracje. Wskaż pięć podobieństw w przedstawieniu tematu przez obu artystów.

難 Ćwiczenie 8

Zapoznaj się z ilustracją i wykonaj zamieszczone niżej polecenia.

Przeciągnij opisy postaci w odpowiednie miejsca na obrazie.">

Przeciągnij opisy postaci w odpowiednie miejsca na obrazie.

Oddalający się w panicznej ucieczce jeździec, Król Polski Zygmunt III Waza, Grupa puów, Grupa puów, Oddalający się w panicznej ucieczce jeździec, Alegorie Sławy i Chwały, Strącony z wierzchowca Turek, Moskiewski więzień, Moskiewski bojar, Puo trzymający tarczę herbową Wazów, Turek błagający o zmiłowanie

......

Źródło ilustracji: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Napisz kilka zdań na temat innych elementów obrazu: przyrody oraz architektury. Co widać na ilustracji i jak można to zinterpretować?

Apoteoza (gr. apotheosis – ubóstwienie) – zgodnie z deﬁnicją Wikipedii to pochwała osób, rzeczy, wydarzeń, idei bądź wartości (np. apoteoza życia, bohaterstwa, religijna), osądzenie istoty ludzkiej jako idealnej, godnej dokonanych czynów. W sztukach plastycznych, muzyce i literaturze apoteoza przybiera formę gloryﬁkującego przedstawienia.

Rozstrzygnij, czy ilustracja jest apoteozą. Podaj argumenty, odnosząc się do czterech elementów graﬁcznych. Dla nauczyciela

Autor: Marcin Sawicki

Przedmiot: historia

Temat: Wojna z Turcją. Cecora i oblężenie Chocimia.

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

XXII. Polityka wewnętrzna i zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII w. zakres podstawowy

Uczeń:

1) omawia konﬂikty wewnętrzne i zewnętrzne Rzeczypospolitej Obojga Narodów w okresie panowania Wazów; zakres rozszerzony

1) wyjaśnia wewnętrzne i międzynarodowe uwarunkowania XVII‐wiecznych konﬂiktów Rzeczypospolitej Obojga Narodów;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji, kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, kompetencje obywatelskie, kompetencje cyfrowe.

Cele operacyjne:

Uczeń:

przedstawia przyczyny wojny Rzeczypospolitej z Turcją; wskazuje elementy legendarne w biograﬁach Żółkiewskiego oraz Chodkiewicza; tłumaczy znaczenie bitew pod Cecorą i Chocimiem – z punktu widzenia mieszkańców Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII w. oraz przyszłych pokoleń.

Strategie nauczania:

konstruktywizm, konektywizm. Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca, praca ze źródłami, praca z mapą, drzewo decyzyjne, tworzenie narracji historycznej.

Formy zajęć:

praca w parach, praca w grupach, praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery, mapa, rzutnik.

Przebieg zajęć

Przed lekcją:

Przed lekcją uczniowie zapoznają się z tekstem w sekcji „Wprowadzenie” oraz wypisują przyczyny wojny Rzeczypospolitej z Turcją w latach 1620–1621.

Faza wstępna

1. Nauczyciel odczuje wyświetlony na tablicy temat lekcji oraz cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie” i prosi uczniów lub wybraną osobę o sformułowanie kryteriów sukcesu. 2. Prowadzący zadaje uczniom pytanie o umiejscowienie tematu lekcji w czasie. Pyta: W jakim okresie się znajdujemy? Co ważnego działo się wcześniej?

Faza realizacyjna

1. Rekapitulacja wtórna w formie pogadanki. Nauczyciel zadaje uczniom przykładowe pytania: Jakie były główne cele polityki zagranicznej ostatnich Jagiellonów? Dlaczego ostatni Jagiellonowie unikali konﬂiktów z Turcją? Wskazana osoba (lub ochotnik) udziela odpowiedzi, pozostali uczniowie mogą ją uzupełnić, jeśli uznają, że pominięte zostały ważne informacje. Nauczyciel udziela uczniom informacji zwrotnej. 2. Nauczyciel przypomina uczniom, że mieli wypisać przyczyny wojny Rzeczypospolitej z Turcją w latach 1620–1621. Na podstawie pracy domowej uczniowie tłumaczą przyczyny wybuchu wojny Rzeczypospolitej z Turcją. Mogą to zrobić w parach: jedna osoba opowiada, druga wskazuje na mapie obszary sporne pomiędzy Rzecząpospolitą a Osmanami. Uczniowie odnajdują i wskazują miejscowości: Jassy, Chocim, Cecora. 3. Opowiadanie nauczyciela o bitwie pod Cecorą. Jej uzupełnieniem będzie praca uczniów ze schematem interaktywnym. Nauczyciel poleca, aby uczniowie zapoznali się ze schematem i towarzyszącymi mu materiałami źródłowymi, a następnie – pracując w parach – wyjaśnili, w jakim celu autor obrazu zdecydował się nawiązać do historii mitycznego bohatera trojańskiego – Hektora. Wybrana para przedstawia propozycję swojej odpowiedzi. 4. Uczniowie wykonują ćwiczenie 3 z bloku ćwiczeń. Nauczyciel prosi, aby przygotowali drzewo decyzyjne, którego zagadnieniem będzie pytanie: Czy hetman postąpił słusznie, pozostając na polu bitwy w obliczu klęski? Uczniowie pracują indywidualnie, po określonym czasie następuje omówienie wybranego drzewa decyzyjnego. Nauczyciel tłumaczy, w jaki sposób wydarzenia bitwy pod Cecorą wpłynęły później na powstanie mitu niezłomnego hetmana, obrońcy chrześcijaństwa. 5. Praca w grupach. Uczniowie w oparciu o ćwiczenie 5 przedstawiają przebieg kampanii chocimskiej Chodkiewicza.

Faza podsumowująca:

1. W ramach podsumowania wybrani uczniowie dokonują własnej oceny postawy hetmana Żółkiewskiego. Wyjaśniają znaczenie obrony Chocimia. Tłumaczą, dlaczego w późniejszych wiekach postaci hetmanów uległy heroizacji. 2. Wskazany uczeń podsumowuje zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności. 3. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów. Może ocenić pracę wylosowanej grupy.

Praca domowa:

Uczniowie wykonują polecenie 2 i 3 z sekcji „Schemat interaktywny”.

Materiały pomocnicze:

Besala J., Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988.

Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, t. 1, Warszawa 1986.

Markiewicz M., Historia Polski 1492–1795, Kraków 2011.

Wskazówki metodyczne:

Uczniowie mogą zapoznać się ze schematem interaktywnym przed lekcją i wykonać dołączone do niego polecenia. Wówczas w trakcie lekcji odczytują swoje odpowiedzi i następuje koleżeńska ocena prac (pkt 3 fazy realizacyjnej).