PEREGRINUS CRACOVIENSIS Zeszyt 22, 2011

Urszula Myga-Piątek

Sacrum w krajobrazie Japonii

1. Wprowadzenie

achodni turysta postrzega Japonię przez pryzmat kilku wyrazistych symbo- li – najczęściej kulturowych ikon, z którymi utożsamia ten kraj. Kojarzona Z z jednej strony z bardzo wysokim postępem technologicznym (cywilizacja high-tech – z wszelkimi jej przejawami w sferze finansowej, gospodarczej, ekono- micznej, przestrzennej i społecznej), Japonia obroniła w tradycji i krajobrazie kultu- rowym wyrazisty zapis swojej tożsamości. Wyraża się ona przez architekturę (m.in. drewniane domy machija i sintoistyczne chramy)1 i sztukę (m.in. wyrafinowana w swojej formie ceramika, niezwykła sztuka układania kwiatów – ikebana, a także teatr kabuki i buraku), ale przede wszystkim przez tak różną od europejskiej oby- czajowość i etykę – moralność samurajów, więź z narodem i rodziną, panowanie nad sobą, wierność w spełnianiu obowiązków, szacunek i lojalność wobec firmy, zamiłowanie do czystości i minimalizmu, zasady przyrządzania i spożywania posił- ków – wysublimowana ceremonia herbaty, rozsmakowanie w suhi, sahimi, sake, upodobania dla sportu sumo. Wyrazem zachowanej niezwykłej inności jest także ubiór – tradycyjne kimona, noszone przez kobiety najczęściej jako strój odświętny, a na co dzień przez gejsze2. Jednym z najbardziej wyrazistych symboli tożsamości Japończyków jest jednak religia sintoistyczna i specyficzna odmiana japońskiego buddyzmu. Kolejnym zdumiewającym dla europejskiego turysty odkryciem może być fakt, że obok dominującego sintoizmu i buddyzmu można w Japonii odnaleźć jeszcze pierwiastki typowe dla innych religii: taoizmu, konfucjanizmu i neokonfu- cjanizmu, chrześcijaństwa (kirisutokyo), judaizmu, hinduizmu, islamu oraz licznych religii ludowych (minkan shukyo), w tym pozostałości religii rdzennych mieszkańców wysp Ajnów i wierzeń ludowych Riukiuańczyków, a także wszelkich neoreligii, które zaczęły powstawać w Japonii od lat 70. XX w3. Dodatkowo Japonia wyraża i uosabia wiele innych cech i symboli typowych dla całego kręgu kulturowego Azji południowej i wschodniej, jak: rasę mongoloidalną, świątynie buddyjskie, charakterystyczną architekturę z głównym elementem pagody, tradycyjne – terasowe sposoby upraw, wschodnie sztuki walki, a także nowoczesną urbanistykę. Z tego chaosu potocznych skojarzeń wyłania się obraz kraju niezwykle egzotycznego, tajemniczego i niezrozumiałego, zupełnie odmiennego od tego, co dostępne jest człowiekowi z zachodniego kręgu cywilizacyjnego. 268 Urszula Myga-Piątek

Celem artykułu jest przybliżenie genezy i rozwoju, a także rytuałów niezwykłej religii sintoistycznej, która nigdy nie rozprzestrzeniła się poza wyspy japońskie, jak również japońskiej odmiany buddyzmu – jako swoistych kulturowych „endemitów”. Artykuł omawia związek religii z tożsamością mieszkańców archipelagu, który poprzez architekturę i codzienny obrządek manifestuje się w krajobrazie wysp. Artykuł kończy studium przypadku Kioto. Z uwagi na szczególne zainteresowanie autorki przestrzenią tego historycznego miasta, omówione zostaną najwybitniejsze przykłady architektury sakralnej, które nasycają miasto. Bowiem niezwykłą ciekawostką, która intryguje przyjezdnych jest fakt wszechobecności tradycyjnych elementów sakralnych, nawet w bardzo nowoczesnej przestrzeni wielkomiejskiej. Jedną z wielu rzeczy, która zdumiewa przyjezdnych z zachodniego kręgu cywili- zacyjnego jest spostrzeżenie, jak wielką rolę w codziennym życiu Japończyków spełnia religia. Sfery sacrum i profanum przenikają się wzajemnie, dzieli je bardzo krucha i niewidoczna granica. Małe sintoistyczne chramy są wciśnięte pomiędzy ekskluzywne biurowce i domy handlowe, umieszczone są na dachach domów towarowych lub kolejnym piętrze drapacza chmur milionowych miast i tylko pomarańczowa informuje nas, że oto mijamy świętą przestrzeń (fot. 10). Prywatne domy są wyposa- żone są w niewielkie sintoistyczne ołtarze dana, jak i buddyjskie butsudan (fot. 1, 2), a w zagęszczeniu domów można ze zdziwieniem zobaczyć wielkie buddyjskie dzwony modlitewne (fot. 27), lub małe posążki Buddy (fot. 15). Artykuł powstał na podstawie bezpośrednich obserwacji i rozmów autorki pod- czas podróży po Honsiu i Sikoku w ramach polsko – japońskiego projektu badawczego w latach 2008– 2009: Studia porównawcze ochrony i użytkowania historycznych miast Kyoto, Kanazawa, Kraków i Warszawa4, a także w oparciu o bogatą literaturę przedmiotu, zgromadzoną na okoliczność realizacji tematyki projektu.

2. Narodziny sintoizmu jako religii naturalnej

Analizując specyfikę religijną Japończyków i odnajdując jej wyraz w krajobrazie, należy uczynić to na tle historii osadniczej wysp japońskich. Pierwotnie wyspy zamieszkiwały ludy przedceramicznej kultury Mudoki (do XII tysiąclecia przed naszą erą). Od XII tysiąclecia p.n.e. do ok. 300 r. p.n.e. – w okresie przypadającego wówczas neolitu na terytorium Japonii rozwinęła się rodzima kultura jōmon5 – reprezentowana przez ludy zbieracko-myśliwskie. Model życia społecznego oparty był na matriarchacie z charakterystycznym kultem płodności6. Pozostałością tego okresu są liczne kręgi kamienne, a prace archeologiczne potwierdzają powsta- wanie w tym czasie pierwszych stałych osiedli. Wyspy japońskie wg S. P. Huntingto- na tworzą do dziś odrębną cywilizację, a M. Melanowicz w Religiach świata7 pisze, iż nie ma żadnych dowodów na to, że cywilizacja japońska wyodrębniła się z chiń- skiej między 100 a 400 r. n.e. Raczej należy przyjąć, że wyspy były pod wpływem oddziaływań przybyszów zarówno z dalekiej Syberii, Chin, Korei, jak i wysp Pacyfiku. Jednak pod wpływem napływu ludności rasy mongoloidalnej z Azji Wschodniej w III i II w. p.n.e. (m.in. uciekinierzy z walczących państw chińskich i koreańskich) nastąpiło Sacrum w krajobrazie Japonii 269 zepchniecie na północ rodzimej kultury jōmon. Uchodźcy z kontynentu przynieśli na zasiedlane terytoria nowe sposoby i techniki użytkowania przestrzeni. To dzięki temu możliwe było stosunkowo szybkie wejście społeczności zamieszkujących wyspy w fazę wyższego stadium technologicznego – m.in. zaadaptowano technologię wytopu metali, wyrobu broni i narzędzi, nowe sposoby lokowania osad, wyrobu ceramiki z użyciem koła garncarskiego, nawadniania pól, terasowe metody uprawy ryżu. W ten sposób rolnictwo stało się podstawą egzystencji i zaczęły powstawać pierwsze federacje plemienne. Skok technologiczny skutkował bardzo szybko rozwarstwieniem społecznym i wyodrębnieniem się kilku grup rodowych, które zapoczątkowały rozwój japońskiej arystokracji. Jednocześnie zmienił się model społeczny kraju – zaczął obo- wiązywać zapożyczony z kontynentu patriarchat. Rozpoczęła się epoka Yayoi (od ok. 300 r. p.n.e. do ok. 300 r. n.e.)8. W tym czasie doszło do wykształcenia się wierzeń znanych obecnie jako sintoizm. Sama nazwa sinto – „droga boga” powstała dużo później, dopiero w VI w., dla rozróżnienia i przeciwstawienia się rozprzestrzeniające- mu się z kontynentu buddyzmowi. To właśnie religia sinto zdecydowała o powstaniu i utrzymaniu bardzo wyraźnych różnic pomiędzy Japonią, Chinami i Koreą, pomimo wielowiekowych kulturowych związków tych krajów. Liczne lokalne wierzenia ok. I w. p.n.e. zespoliły się w jeden system – sinto- izm – określany dziś mianem religii naturalnej 9. Do jej powstania w dużym stopniu przyczyniły się mity rdzennych mieszkańców Japonii – Ajnów, zamieszkujących Hok- kaido. Naturalność tej religii odzwierciedlają związki człowieka z przyrodą i niejako ewolucyjne więzi społeczne. Początkowo praktyki religijne prowadzono w otwartej przestrzeni, najczęściej w leśnych uroczyskach. Jednak w ślad za rozwojem wierzeń powstawały pierwsze świątynie (I w. p.n.e.). Wierzenia przekazywane były najpierw jako podania ustne, a spisane zostały dopiero w VIII w. w kronice Kojiki (Księga dawnych wydarzeń)10 i Nihongi (Kronika Japońska). Sintoizm jako religia politeistyczna, nie ma swego założyciela. Nie ma także objawionego prawa ani prawodawcy (jak to jest np. w chrześcijaństwie, islamie, buddyzmie), nie istnieją spisane jego zasady na wzór np. Koranu. Nie ma objawień, nawróceń, oficjalnych dogmatów, doktryny ani świętych ksiąg. Sintoizm zakłada cześć dla zjawisk przyrody i kult zmarłych przodków (w tym kult zmarłych przodków rodu cesarzy, który ma charakter ogólnonarodowy), wiarę w istnienie i moc bóstw ziemskich i niebiańskich powiązanych pokrewieństwem, nazywanych kami. Szacuje się, że ich liczba sięga 8 milionów (choć dane naukowo potwierdzone mówią o 1500). Istotą kami jest „duch”, „dusza” (tama). Bliskość du- chów zapewnia Japończykom poczucie spokoju umysłu i pomyślność w życiu. Sinto podobnie jak inne religie animistyczne cechuje przeświadczenie o tym, że wszystkie zjawiska naturalne mają duchową naturę11. Wierzenia te dały początek także japońskiej mitologii i kosmologii, która wy- jaśnia powstanie wszechświata i Ziemi. W kosmogonia i geogonia różnią się według podań księgi Kojiki i Nihongi. W jednym i drugim przypadku zakłada się jednak istnienie wielkiego chaosu, bezładu i nicości, z których nastąpiło rozdzie- lenie materii lżejszej od cięższej i pobudzenie świata do życia. Mity stworzenia świata 270 Urszula Myga-Piątek w Kojiki są skoncentrowane na parze demiurgów: męskim bóstwie i żeńskim Izanami12. W wyniku ich ślubu i aktu płodzenia na Ziemi pojawiła się boska trójca: podczas ablucji Izanagi z lewego oka narodziła się Amateresu, czyli bogini Słońca, a z prawego oka – Tsukuyomi – bóstwo księżyca, wskutek czyszczenia nosa i Susanoo, czyli bóstwo żywiołów wodnych. Amateresu zesłała swojego wnuka Ninigiego, aby podbił wszystkie wyspy. Z kolei jego wnukiem był pierwszy mityczny cesarz Japonii – Jimmu (660 r. p.n.e.). Wiele bóstw nosi imiona symbolizujące zjawiska przyrody świadczące o kulcie słońca, księżyca, gór, wulkanów, błyskawic. Na bazie kosmogonii i geogonii zrodziło się wiele japońskich mitów cywilizacyjnych dotyczących obrzędów, zwyczajów, poczucia grzechu, konfliktów między człowiekiem a bóstwem13. Sinto za japońskim badaczem religii Truda Sokichi14 należy definiować jako wiarę religijną (obejmującą praktyki magiczne), jako przekazywany od czasów naj- dawniejszych japoński obyczaj ludowy; jako termin wskazujący na autorytet bóstwa, jego siłę i działanie (…), ideologię wyrażoną w mitach sintoistycznych oraz formę religii przekazywaną w konkretnych chramach15. Niezwykle ważna jest w niej funkcja magii w odwracaniu gniewu bóstw (przed ewentualnym karaniem ludzi w postaci np. zsyłania klęsk żywiołowych).

3. Buddyzm w Japonii i jego związki z sinto

Oficjalnie buddyzm został wprowadzony do Japonii w 552 r. przez poselstwo z królestw Pekdze w Korei. Na dwór cesarza w Jamamoto ofiarowano posąg z wize- runkiem Buddy oraz buddyjskie pisma16. Istnieją jednak przesłanki, które pozwalają twierdzić, że buddyzm był znany w Japonii dużo wcześniej, a samego Buddę uzna- wano za jednego z chińskich bogów. Należy mieć na uwadze, że od chwili powstania buddyzmu (V w. p.n.e. w Indiach – założyciel Siddartha Gautama, zwany Buddą) do momentu oficjalnego przeniesienia go na wyspy japońskie minęło tysiąc lat. W tym czasie religia ta podlegała wielokrotnym modyfikacjom w zetknięciu z rodzimymi wierzeniami17. Początkowo w VI w. n.e. wyłoniła się sintoistyczna sekta ryobu, która przejęła część buddyjskich nauk. Jednak, co istotne, podmiotem kontaktów miesz- kańców wysp japońskich byli zawsze przedstawiciele warstwy rządzącej, członkowie możnych rodów przekazujący z pokolenia na pokolenie symbole władzy, podróżujący za granicę posłowie lub dowódcy wojskowi. Głównym propagatorem buddyzmu w Japonii w VI w. był książę regent Shotoku Taishi (572–622). Finansował on budowę wielu świątyń w ówczesnej stolicy Heijo- -kyo i okolicach, m.in. założoną w 607 r. świątynię Horyuji koło Nary oraz Shitennoji w Osace. Świątynie zwane z koreańskiego tera zaczęły powstawać obok dotychcza- sowych chramów sintoistycznych. Buddyjskie klasztory skupiały bractwa mnichów (bodzu) lub mniszek (ama). Budynki świątyń były wykonane z drewna w konstrukcji słupowo - belkowej. Architektura świątyń buddyjskich zachowywała ludzką skalę i unikała sztucznej ozdobności. Podkreślała za to cechy konstrukcji i jej powiązania z otaczającą naturą. W 692 r. w Japonii istniało przypuszczalnie ok. 545 klasztorów Sacrum w krajobrazie Japonii 271 i świątyń buddyjskich wzniesionych na kamiennych platformach ze ścianami ozdo- bionymi czerwoną laką oraz dachami krytymi półkolistą dachówką18. W 701 r. cesarz Shomu (701–756) wydał ogólnopaństwowy edykt nakazujący budowę świątyń (koku-bunji) i klasztorów w każdej prowincji Japonii19. Z upływem czasu nastąpił rozpad pierwotnego buddyzmu na kierunki (szkoły), z których niektó- re stały się potem prężnymi sektami. Od okresu Nara (710–794) każda świątynia buddyjska była związana tylko z jednym kierunkiem buddyzmu. Wśród buddyjskich świątyń można wyróżnić trzy kategorie architektoniczne: wayo (styl japoński), da- ibutsuyo (styl Wielkiego Buddy) i karaya (styl chiński)20. W okresie Asuka (552–710) i Nara (710–794) japońskie posągi Buddy lepiono z gliny, wykonywano z tzw. „suchej laki”, rzeźbiono z drewna lub odlewano z brązu. Wśród japońskich rzeźb buddyjskich Budda (jap. Butsu) występuje jako: Shaka Nyorai – Wcielenie Mocy, Miroku Bosatsu – Budda Przyszłości, Amida Nyorai – Budda Nie- skończonego Światła i Życia, Yakushi Nyorai – Budda Uzdrowiciel, Dainichi Nyorai – Wielki Kosmiczny Budda, który w tradycji zen występuje jako Birushana Butsu oraz jako Rushana Butsu. Poza tym Buddę przedstawiano także jako książęcego Bo- dhisattwę (Bosatsu). Wiele rzeźb Buddy obecnych jest w krajobrazie wysp, znajduje się obecnie w świątyniach i klasztorach buddyjskich oraz w muzeach japońskich, a także w zbiorach muzealnych i prywatnych poza granicami Japonii21. Z punktu widzenia geografa kultury interesująca wydaje się konfrontacja reli- gijna, jaka nastąpiła na wyspach między VI a VII w. Czy proces przyjmowania obcej religii był dla Japończyków wstrząsem kulturowym, i jak układały się wzajemne relacje między sintoizmem a buddyzmem? Obecnie już wiemy, że konfrontacja ta przebiegała bardzo tolerancyjnie, a buddyzm japoński zaadaptował wiele cech religii sintoistycz- nej. Cechami charakterystycznymi buddyzmu japońskiego są bowiem: powiązanie z ideologią państwową, koncentracja na rytuałach magicznych22, kult przodków, ustępliwość wobec zastanej tradycji religijnej i formalizm23. Buddyzm na wyspach japońskich rozszerzał perspektywę życia jednostki, również życia po śmierci, nie zmu- szał nowych wyznawców do zmiany wyznania, a jedynie nadawał starym wierzeniom i zwyczajom większą moc i czynił je bardziej atrakcyjnymi i przekonującymi24. Zatem nie przemocą, lecz metodą współdziałania i współistnienia budowano liczne świątynie buddyjskie w bezpośrednim sąsiedztwie sintositycznych. Uznawano, że miejscowe bóstwa sintoistyczne są manifestacjami panteonu buddyjskiego, a Buddę uznawano za jedno z bóstw sintoistycznych (idea synkretyzmu). Rodzime wierzenia mieszkańców wysp odnajdowały w buddyzmie ten sam język obrzędu, rytuału, magii i prośby bez konieczności dokonywania jakiegokolwiek wyboru. W tym synkretycznym systemie kami były postrzegane jako nietrwałe manifestacje umysłu Buddy. Większe zainteresowanie buddyzmem nastąpiło w okresie od reformy Taika do założenia Nary w 710 r.25, kiedy to oficjalnie uznano buddyzm, przyjmowano wzorce chińskie, wznoszono nowe świątynie. W 752 r. odbyła się ważna ceremonia poświęcenia posągu Wielkiego Buddy w klasztorze Todaiji w Narze26. Trudno jest wytłumaczyć, jak prymitywny w swej naturze sintoizm przetrwał napływ buddyzmu, a mieszkańcy wysp japońskich mogli się uważać za sintoistów 272 Urszula Myga-Piątek jak i buddystów. Sintoizm wyraża proste i bezpośrednie umiłowanie natury i jej ży- ciowej płodności, a śmierć postrzega jako źródło nieczystości. Buddyzm natomiast koncentrując się na wpisanym w życie wiecznym cierpieniu, stara się skierować człowieka na drogę prowadzącą do oświecenia. Spotkać można także opinie nie- których badaczy, które podważają słuszność nazywania japońskiej odmiany tej religii – buddyzmem27. Dlatego nawet obecnie zwykło się w Japonii świętować narodziny lub zaślubiny według rytuału sintoistycznego, a pogrzeby i obcowanie zmarłych według kanonu buddyjskiego28. Przez stulecia do obrządków religijnych, za pośrednictwem Chin, przeniknęły wpływy indyjskie, perskie, greckie i bizantyjskie. Współcześnie można spotkać wielu Japończyków, którzy uczestniczą zarówno w obrzędach sintoistycznych, jak i buddyjskich, a nawet chrześcijańskich, nie widząc w tym żadnej sprzeczności lub niewierności29.

4. Cechy sintoizmu jako religii narodowej Japończyków

Czynnikiem decydującym o podstawach tożsamości japońskiej cywilizacji jest właśnie sintoizm rozumiany jako formacja religijno-kulturowa, bowiem sinto przenika wszystkie elementy kultury japońskiej. Obejmuje on prócz systemu wierzeń także mitologię, system władzy cesarskiej oraz liczne przesądy i lokalne wierzenia. Może- my wyróżnić trzy formy sintoizmu: kult państwowy (wiara w bogów wspólnych dla całego narodu i antenatów cesarza), kult wioskowy – dotyczy czci bóstwa rodowego, odwiedzanego z okazji wielkich rodowych uroczystości oraz kult rodzinny – skiero- wany ku duchom przodków konkretnej rodziny. O roli sinto jako religii narodowej może świadczyć fakt, że w VII w. na dworze cesarskim powołano biuro kultu bogów (Jingikan) do nadzoru ponad 3000 świątyń sintoistycznych30. Na rozwój sinto duży wpływ miały synkretyczne sekty Watarai i Yoshidy (od nazwiska Watarai Ieyuki – XIII w. i Yoshida Kanemoto, XV/XVI w.), dowodzące jego związków z konfucjanizmem, taoizmem i buddyzmem. Należy wspomnieć także o próbach wyzwolenia sinto spod wpływów buddyjskich, m.in. za sprawą neokonfucjanisty i doradcy sioguna Hayshi Razana (XVII w.), który wyjaśniał nierozerwalny związek sinto z ideologią cesarską i filozofią konfucjańską, tworząc podstawy japońskiej filozofii życia (etyczny porządek jako podstawa ludzkiego życia). Podejmowano nawet próby przekształcenia sinto w doktrynę polityczną (Yamazaki Ansai, XVII w.), w celu zaprowadzenia scentralizowanego porządku przez siogunów rodu Tokugawa (sintoizm jako prawdziwa droga Japonii)31. Yamazaki, jak i jego na- stępcy – Yamaga Soko promowali ideę pochodzenia cesarzy japońskich od bogów i Japonii jako kraju stworzonego przez bogów i rządzonego przez ich potomków. Na tym tle zrodziło się wiele idei nacjonalistycznych, najsilniej wyrażonych przez Hiratę Atsutane (XVIII/XIX w.). Wyprowadzając z księgi Kojiki poglądy o szczególnej roli cesarza, twierdził on, że religia i rząd są tożsame32. Stopniowo za sprawą konfu- cjańskiej interpretacji filozoficznej sintoizm stał się systemem światopoglądowym. Sacrum w krajobrazie Japonii 273

W XVIII w. powstało „odrodzone sinto” (fukko sinto), które miało charakter poli- tyczny i stało się podstawą kultu cesarza i sintoizmu państwowego panującego w drugiej połowie XIX w.33 Doprowadziło to do powstania kultu zwanego „drogą cesa- rza”, a ze świątyń sinto usunięto ślady buddyjskie jako zbędne dla religii narodowej. W XIX w. kapłani stali się funkcjonariuszami państwowymi. Etyka narodowa weszła jako przedmiot obowiązkowy do szkół – uczono kultu cesarza, przodków, rodziców. Kult cesarza (tennoizm) stał się rytuałem narodowym, a sinto uzyskało status religii państwowej o zabarwieniu nacjonalistycznym34. Funkcję najwyższego kapłana lub kapłanki pełnili byli członkowie rodziny cesarskiej lub ich potomkowie. Po drugiej wojnie światowej sintoizm przestał być religią państwową. Według raportu Agencji d/s Kultury z 2002 r. obecnie w Japonii współistnieją trzy główne szkoły shinto- istyczne: Jinja, Kyoha i Shinkyoha.

5. Sinto jako podstawa tożsamości Japończyków

Religijne praktyki sintoizmu są związane z czcią świętej przestrzeni i świętego czasu. Świętą przestrzeń w Japonii od najdawniejszych czasów stanowił wyznaczony najczęściej w malowniczym lesie lub gaju prostokąt albo krąg ziemi wyłożony kamyka- mi i ograniczony sznurem łączącym cztery filary. Środek świętej przestrzeni wyznaczał kamień, słup lub rosnące drzewo (). Natomiast święty czas jest związany ze specjalnymi świętami – dniem narodzin bogów lub świętami państwowymi. Sinto jest zatem oryginalną tradycyjną religią japońską, która nie została wy- parta przez inne wierzenia, co więcej, wzmacniała i wzbogacała się pod wpływem buddyzmu, konfucjanizmu czy taoizmu. Sintoizm określa wszystko to, co uznajemy za kwintesencję „japońskości” jako swojskie, rodzime cechy „narodowego” charak- teru Japończyków i fundament cywilizacji japońskiej. Sintoistą może być wyłącznie Japończyk. Analizując cechy sinto, można bez trudności odnaleźć ich odbicie w osobowości czy mentalności Japończyków. Według wierzeń sinto człowiek ma znaczenie tylko jako część większego układu społecznego, a życie na Ziemi jest najwyższym dobrem. Odnajdujemy to w codziennych zachowaniach Japończyków (np. zawodowych, ekologicznych, familijnych). Obecnie rytuał sinto jest sposobem przygotowania stanu serca (ducha, umysłu) jako prawdziwej siedziby boga; następuje sekularyzacja rytuału. Istotny staje się wy- konawca sacrum. Sinto staje się nie tyle drogą bogów, co drogą życia – filozofią życia Japończyków. Jest formą utajonej energii, która jak pisze M. Melanowicz35 stanowi fundament cywilizacji japońskiej. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na zachowania sintoistów po otwarciu Japonii na Zachód, co oficjalnie nastąpiło w 1868 r. Zauroczenie elit japońskich zachodem rozpoczęło poszukiwania możliwości opisu i wyjaśniania świata metodami niesionymi przez zachodnią naukę, tzw. „mądrego wątpienia” (tetsugaku). Wywołało to wśród intelektualistów kryzys zaufania do rodzimej tradycji 274 Urszula Myga-Piątek umocowanej w mistycznym doświadczeniu i stali się oni w przewadze apologetami myśli zachodu. Poszukiwano nawet sposobu syntezy filozofii zachodu i wschodu, których przedstawicielem był Kitaro Nishida z Kioto i dwaj jego uczniowie: Hajjime Tanabe i Keiji Nishitanim36. Natomiast rzecznicy narodowego sinto zainteresowanie zachodem ograniczyli do możliwości wykorzystania jego zdobyczy w przyszłej kon- frontacji (co przyniósł wiek XX).

6. Związki rytualne sintoizmu i buddyzmu

W rytuałach religijnych obu religii istnieją ścisłe związki i podobieństwa. Utrudnia to jednoznaczne rozróżnienie obrządków obu religii. Rytuał religijny shinto i buddyzmu opiera się na istnieniu świątyń i kapłanów oraz szamanek , które, pełniąc rolę medium, mają zdolności kontaktowania się z bóstwami w trakcie rytual- nego tańca . Można tu dopatrywać się związku z religiami pradawnych kultur mieszkańców archipelagu i prehistorycznego kultu kobiecości, który legł u podstaw pradawnego matriarchatu. Młode dziewice – sintoistyczne kapłanki –szamanki naj- wcześniej przyjmowały buddyzm. Zarówno w buddyzmie, jak i sintoizmie warunkiem udanego kontaktu z bóstwem jest stan czystości. Rytualna czystość oznacza stan, w którym wyznawca pozbył się wszelkich tsumi (zmaz – przez które tradycyjnie uwa- żano wykroczenia przeciwko porządkowi publicznemu lub boskiemu oraz zbrukań, czyli kontaktów seksualnych)37. Fakt prowadzenia obrządku przez mniszki najbardziej wyróżnia buddyzm japoński od występującego w innych częściach Azji, gdzie od samego początku główną rolę odrywali mnisi. Budda na wyspach był istotą budzącą strach, oddawano mu cześć w postaci modlitwy i składano śluby. W shinto nie ma obowiązku świętowania ustalonych dni na podobieństwo nie- dzieli czy szabasu. Najważniejszymi rytuałami stanowiącymi centralną część świąt (matsuri) są w sinto oczyszczanie (po złym uczynku lub po kontakcie ze sferą nie- czystą tj. śmiercią, chorobą, krwią) i składanie żywności w ofierze (specjalna ceremo- nia sporządzania potraw ofiarnych)38. Najczęściej stosowanym symbolem czystości są białe kartki papieru przyczepione do sznurów, bram i drzwi (fot. 3). Używa się także ognia, bambusa, wody, soli, ryżu. Także dzisiaj wchodząc na teren chramów, obmywa się ciało wodą i płucze usta, czerpiąc wodę z kamiennego zadaszonego basenu (fot. 5, 6, 7, 11). Oczyszczanie, obok zmywania wymienionych wyżej form skalania, wyraża także formę skruchy i pokuty. Ceremonia oddawania czci odbywa się za pomocą gestów, słów, składania ofiar, ruchów (fot. 18). Podczas świąt i festynów (matsuri) jest używanych wiele akcesoriów – głów- nie są to chorągwie i proporce. Powszechnie świętuje się pierwszy tydzień nowego roku, święto lalek Hinamatsuri (dzień dziewcząt – 3 marca), święto chłopców Tango (5 maja) i kilka innych (np. święto gwiazd Tanabata – 7 lipca, święto chryzantem – Choyo – 9 września)39. Wśród japońskich obrzędów sinto można także wyróżnić m.in. przynoszenie do chramów niemowląt w 30. lub 100. dniu od narodzin, a także uroczystości (Sichigosan), kiedy udziela się błogosławieństwa dziewczętom w wieku Sacrum w krajobrazie Japonii 275 trzech i siedmiu lat oraz chłopcom w wieku pięciu lat. Chłopcy i dziewczęta, którzy ukończyli dwudziesty rok życia obchodzą święto dorosłości Seiji-no-hi. Najbardziej charakterystyczną cechą zarówno sinto, jak i japońskiego buddy- zmu jest kult przodków – każdy umierający członek rodziny staje się ujigami czyli bóstwem rodowym, ponieważ śmierć uwalnia kami tkwiącego w człowieku 40. Jed- nocześnie śmierć jest tematem tabu, które w tej religii ma bardzo ważne znaczenie. Symboliczne cmentarze są spotykane na każdym kroku, towarzyszą domom (fot. 4), występują przy wiejskich drogach.

7. Manifestacja religii w krajobrazie Japonii

Najbardziej wyrazistą cechą przestrzeni sakralnej Japonii jest współistnienie w niedalekim sąsiedztwie świątyń sintoistycznych i buddyjskich. Do czystej przestrzeni było przywoływane bóstwo. W takich miejscach wzno- szono świątynie-chramy (miya), a drogę do świętej przestrzeni wyznaczano bramami torii (fot. 9, 10). Bramy często były i nadal są zdobione słomianymi sznurami sym- bolizującymi czystość. Typową lokalizacją dla chramów były źródła rzek, stoki lub wierzchołki gór z malowniczym widokiem i inne krajobrazowe uroczyska. Sintoisty- cze chramy różnią się formą i wielkością. Od niewielkich przydrożnych kapliczek po monumentalne zespoły świątynne (fot. 8). Głównym miejscem chramu jest pawilon , w którego wnętrzu mieści się hondę – sanktuarium. Prowadzą do niego często schody, co pozwala budowli górować nad otoczeniem. Obecnie w Japonii istnieje ponad 80 tys. sintoistycznych chramów. Konstruk- cyjnie sintoistyczne chramy mają wiele cech wspólnych. Dach pierwotnie kryty był słomą, krokwie przeplatały się jak skrzyżowane palce nad górną płatwą. Inne, np. świątynia w Izumo naśladowały domy naczelników szczepu. W szczytowej części chramu sinto znajdują się wyraźne ozdoby – – skrzyżowane belki wystające na wzór rogów ponad dach. Począwszy od XVI w. głowice filarów i belki poprzeczne były rzeźbione, często złocone lub upiększane metalowymi detalami. Dachy zaczęto pokrywać brązową dachówką, w podmurówkę stanowił kamień. W wielkich zespo- łach świątynnych znajdują się pagody, najczęściej pięciopoziomowe, nawiązujące do chińskiej koncepcji pięciu żywiołów: ziemi, wody, nieba, wiatru i ognia41. Najważniejszy, bo najstarszy i najświętszy z nich to Wielki Chram Ise (Ise Jingu). Obejmuje on setkę podległych miejsc sakralnych poświęconych różnym bóstwom, położonych w pagórkowatej, zalesionej, a przez to bardzo malowniczej przestrzeni. Składa się z dwóch, oddalonych od siebie o 6 km, zespołów chramów: Przybytku Zewnętrznego i Przybytku Wewnętrznego. Przybytek Zewnętrzny (Gekū), do którego prowadzą trzy torii leży w miejscowości Yamada i poświęcony jest bóstwu Toyouke no ōmikami. Przybytek Wewnętrzny Naikū, w miejscowości Ujiyamada dedykowa- ny jest bogini ōmikami. Naikū jest najświętszym miejscem sintoistów42. Przechowywany tu jest największy skarb cesarski – święte Ośmioboczne Zwierciadło 276 Urszula Myga-Piątek z brązu podarowane według przekazów pierwszemu cesarzowi przez samą boginię Amaterasu43. Oba zespoły łączy ścieżka pielgrzymów przebiegająca przez Furuichi. Najwyższy Kapłan lub Kapłanka Świątyni Ise muszą pochodzić z rodziny cesarskiej. Według oficjalnej chronologii, chramy zostały wzniesione w 4 r. p.n.e., lecz większość historyków datuje je o kilkaset lat później, podając najczęściej 690 rok jako datę bu- dowy pierwszego chramu w Ise. Świątynia pochodzi więc z okresu przed powszechną adaptacją wpływów buddyjskich i chińskich w architekturze Japonii. Oznacza to, że zachowuje ona pierwotny, pozbawiony późniejszych, obcych wpływów styl. Zało- żenie jest wzmiankowane w kronikach Kojiki i Nihongi. Zachowuje prehistoryczny styl. Wyniosły kształt świątyni Ise wzorowany jest na starożytnym spichlerzu. Specyfiką sintoistycznej architektury sakralnej jest to, że stare chramy co 20 lat są rozbierane, a w ich miejscu wznosi się nowe według dokładnych planów, tak, aby budynki zawsze były nowe (sintoistyczna idea czystości i buddyjska idea przemijania), a jednocześnie zachowywały status zabytków. Buduje się je ze świeżego cyprysowe- go drewna (hinoki) z gór Kiso, a materiał z rozebranej świątyni służy pielgrzymom jako relikwie i amulety. Obecne budynki chramu Ise zostały wzniesione w 1993 r., co było ich sześć- dziesiątym pierwszym odtworzeniem. Kolejne planowane jest na rok 201344. Natłok wiernych, pielgrzymów i turystów sprawia, że wejście do świątyni jest obecnie ściśle limitowane. Rocznie przybywa tu około 5 mln pielgrzymów, dlatego Ise nazywane jest „japońską Mekką” lub „japońskim Lourdes”45. Drewniane klasztory buddyjskie w Japonii należą do najstarszych drewnianych zachowanych budynków na świecie. Znajdują się w świątynnym kompleksie Hōryuji, na południowy wschód od Nary. Zawierają one unikatowe wyposażenie, będące najwartościowszymi zabytkami Japonii46. Buddyjskie kompleksy świątynne tradycyjnie nazywano garan. Główną bramę wejściową () – stanowi osadzony na siedmiu filarach dach, często z widokowymi galeryjkami. Klasztory różnią się liczbą i ustawieniem budynków, których zwykle jest siedem. Zespół tworzą otaczające dziedziniec główny zadaszone galerie, zbudowana na planie kwadratu lub prostokąta z wejściem na odcinku południowym (nazywana kondo, hondo, butsuden, amidado lub hatto) oraz centralnie ulokowana pagoda (to) – budowana na wzór hinduskiej stupy i symbolizująca grób Buddy (fot. 17). Pagoda występuje zwykle jako budowla trzypiętrowa (sanju no to) lub pięciopiętrowa (goju no to), w której przechowywano relikwię. Z upływem czasu pagoda stała się jednym z wielu elementów zespołu świątynnego, w skład którego wchodził wieża z bębnami, dzwonem i święte źródło. Dookoła lokalizowano cele mnichów (dzobo). Istotną bu- dowlą zespołu klasztornego jest Złoty Pawilon (złota hala), w którym odprawiane są nabożeństwa oraz sala kazań (audytorium – kodo), a także pawilon mnichów, skar- biec sutr, dzwonnica i jadalnia. Poszczególne obiekty połączone są krytymi galeriami (kairo)47. Centralne miejsce w świątyni buddyjskiej do dziś zajmuje posąg Buddy (fot. 18). Wysokie i pozłacane posągi Buddy często widoczne są z oddali (fot. 28). Współcześnie w każdym japońskim mieście istnieje co najmniej jedna świątynia buddyjska, a duże miasta, takie jak Kioto, posiadają ich nawet kilka tysięcy. Do najbar- Sacrum w krajobrazie Japonii 277 dziej atrakcyjnych miejsc w Japonii z uwagi na ilość i wyjątkową jakość zabytkowych kompleksów buddyjskich należą: Kioto, Nara, Kamakura oraz góra Koya-san. Pierwiastek religijny obecny jest jednak nie tylko w majestatycznych świątyniach. Praktycznie na każdym kroku natrafiamy na symboliczne ołtarzyki, bramy torii lub niewielkie cmentarzyki. Niegdyś w każdym domu znajdowała się – „półka bogów”– służąca do składania ofiar. Do dziś stanowi ona charakterystyczny element architektury zarówno w miastach, jak i na japońskiej prowincji. Ta maleńka prywat- na świątyńka jest ozdobiona licznymi sintoistycznymi symbolami. Często spotkać można także butsudan, czyli buddyjski ołtarz, na którym składane są kwiaty oraz ofiary w postaci pożywienia, napojów, kadzideł. Zdobi go także symboliczna buddyj- ska swastyka (fot. 1, 2). W niektórych domach występują zarówno kamidana, jak i butsudan, co dowodzi z jednej strony komplementarności obu wyznań, a z drugiej zapobiegliwości Japończyków. Często można zauważyć, że Japończycy wstępują po drodze zarówno do świątyń sintoistycznych, jak i buddyjskich. Bardzo duże znaczenie dla lokalnego kolorytu wysp ma sintoizm ludowy z wła- snymi, odrębnymi obyczajami, rytuałami, dorocznymi świętami. Niektóre z obrzędów sinto są dość stare i przetrwały jedynie w wiejskich lub górskich obszarach Japonii. Tak zwane shinto ludowe jest związane z kultem gór, lasów, drzew i kamiennych figur jako strażników przejść i pól ryżowych (fot. 12). Charakterystyczna dla ludowych religii jest wiara w przynoszące szczęście talizmany i ochronne amulety48. Cechą charakterystyczną całej Japonii jest obecność niewielkich kapliczek Inari (bóg ryżu, opiekun gejsz, kupców i rolników, występujący pod postacią lisa) ustawia- nych w świątyniach poświęconych licznym bóstwom, a także zjawiskom przyrody i żywiołom płodności.

8. Studium przypadku Kioto49

Kioto – pierwotnie nosiło nazwę Heiankyō „stolica Heian”, co znaczy „Stolica Pokoju”. W 794 r. zostało siedzibą dworu cesarskiego na polecenie cesarza Kanmu, który zdecydował się opuścić Nagaokę (krótkotrwałą siedzibę dworu po porzuceniu Nary). Później nazwa miasta została zmieniona na Kyōto („stolica”). Odtąd miasto nieprzerwanie przez ponad tysiąc lat było ośrodkiem wyrafinowanej dworskiej kultury, raz tracąc, a raz zyskując rzeczywistą rolę stołeczną za sprawą zmieniających siedzibę szogunów – od 1192 r. prawdziwych władców kraju50. Uznawane za kolebkę japoń- skiej tradycji Kioto, w którego obszarze metropolitalnym mieszka obecnie 18 mln mieszkańców, nie zatraciło swego historycznego charakteru. Co więcej ze względu na rangę zachowanych zabytków jest wymieniane w gronie takich miast jak Ateny, Rzym czy Kair. Miasto ma bardzo dogodną lokalizację. Położone nad zbiegającymi się rzekami Takanogawa i Kamogawa oraz Katsuragawa, pośród lasów porastających stoki okolicznych wzgórz miasto cechuje wybitnie malowniczy krajobraz. W Kioto zachowały się największe zespoły tradycyjnych dzielnic z zabytkowymi drewnianymi domami machiya, które kontrastują z awangardową wielkomiejską ar- 278 Urszula Myga-Piątek

Ryc. 1. Plan centrum Kioto

Objaśnienia: 1 – świątynie i klasztory buddyjskie; 2 – sintoistyczne chramy; 3 – główne drogi; 4 – linia kolejowa; 5 – tereny zieleni (parki i ogrody) Sacrum w krajobrazie Japonii 279 chitekturą. Mocno zagrożone przez napierające miasto są objęte obecnie specjalnym programem rewitalizacyjnym51. Tradycję podkreśla też obecność licznych sintoistycz- nych chramów i buddyjskich klasztorów (rys. 1). W czasie bombardowań podczas II wojny światowej Kioto zostało oszczędzone, dzięki czemu jest jednym z najlepiej zachowanych miast w Japonii. W mieście znajduje się 1600 świątyń buddyjskich, 400 chramów sinto, pałace, ogrody i oryginalna architektura. Fakt ten zdecydował, że Kioto jako jedno z 14 miejsc w Japonii znajduje się na Liście Światowego Dzie- dzictwa UNESCO – wpisane jako Zespół zabytkowy dawnego Kioto (miasta Kioto, Uji i Otsu)52. Poniżej zostaną opisane wybrane sakralne zabytki Kioto. Architekturę sintoistyczną w mieście reprezentują wybitne budowle, o założe- niach sięgających VII–X w. Należą do najstarszych zabytków świata. Najsłynniejszy jest chram Fushimi Inari –Taisha – chram bóstwa urodzaju Inari z ok. IX w.53 Ze- spół chramu obejmuje czterdzieści tysięcy pomarańczowych torii stojących wzdłuż stoku. Wyjątkowym przykładem jest także sanktuarium Gokōgu shrine, które mieści kamień użyty w konstrukcji Fushimi Castle. Woda w sanktuarium jest szczególnie cenna jako jedno z najczystszych źródeł Japonii. Jej doskonałe walory zostały wyko- rzystane do produkcji sake. Obecnie jest to wiodący ośrodek produkcji tego trunku w Japonii. Inne przykłady chramów w Kioto to: Imamiya Shrine, Iwashimizu - gu; pochodzący z VII w. Kamo Jinja i z VI w. Kamo Mioya. Niezwykle interesujące są także: Kibune Jinja, Kitano Tenmangu z 942 r., Tenjina (Sugawara Michizane), Kono Jinja, Matsuo Taisha, Nonomiya Jinja, Okazaki Jinja, Sochu Jinja, Shimoga- mo Jinja – w którym teren chramu wypełniają święte lasy o powierzchni 495 ha. Innymi przedstawicielami świątyń sintoistycznych są Yasaka Jinja – chram z 656 r., a także pochodzący z 859 r. chram Susanoo, Yoshida Jinja54. Stosunkowo najmłodszy w tym gronie, lecz z racji rozmiarów i powiązań z archi- tekturą i układem dworu cesarskiego najczęściej odwiedzany przez wiernych i turystów jest Heian Jingu (fot. 11). Główna brama chramu jest największą tego typu budowlą w Japonii. Cały chram miał naśladować pałac cesarski. Został zbudowany w 1895 r. przez cesarzy Kanmu i Kōmei dla uczczenia 1100. rocznicy utworzenia Kioto. Pierwiastek buddyjski jest reprezentowany w krajobrazie Kioto większą liczbą świątyń. Występują one najczęściej w pięknym otoczeniu krajobrazowych ogrodów. Do najznakomitszych należą (rys. 1) m.in. Świątynia Spokojnego Smoka, Świątynia Chion-in, kompleks Daigoji, świątynia Daitokuji. Świątynia Chion-in jako główna świątynia sekty buddyjskiej Jodo, założonej w 1234 r. przez kapłana Honena w północno-wschodniej części parku Maruyama. Współ- czesny budynek pochodzi z XVII w. Przed głównym wejściem do świątyni stoi brama Sanmon o wys. 24 m z największym w Japonii dzwonem odlanym w 1633 r55. W południowo-wschodniej części Kioto rozciąga się kompleks Daigoji, złożony z ponad 70 budynków świątynnych, w którym wyróżnić można trzy obszary: Shimo- -Daigo (niższy), Kami-Daigo (wyższy) na szczycie Kasatori oraz Sanpo-in. Hala Buddy 280 Urszula Myga-Piątek ukończona w 926 r. i pięciokondygnacyjna pagoda zbudowana w 951 r. stanowiły prototyp kompleksu świątynnego Shimo-Daigo. Buddyjską sektę rinzai reprezentuje w Kioto świątynia Daitokuji założona w 1319 r. w górskim paśmie Ryuhozan. W ogromnym zespole Daitokuji, oprócz głównej świą- tyni, znajdują się 23 mniejsze klasztory i świątynie wraz z założeniami ogrodowymi z przełomu XV I XVI w. Mały ogród przy świątyni Daisen-in z 1509 r. założony przez architekta krajobrazu Soamiego uważany jest za skarb sztuki japońskiej 56. Kolejnym wybitnym przykładem architektury buddyjskiej w Kioto jest Świą- tynia Srebrnego Pawilonu Ginkakuji – zbudowana przez shoguna Ashikaga Yoshi- masa w 1489 r. jako jego rezydencja wiejska. Po śmierci shoguna przekształcono ją w świątynię buddyjskiej sekty zen rinzai, początkowo zwaną Jisho-in (Jisho-ji), a później Ginkakuji57. Innym przykładem dawnej rezydencji shoguna Ashikaga Yoshi- masa, także przemianowanej po jego śmierci na świątynię buddyjską, jest Kinkakuji – Świątynia Złotego Pawilonu. W 1950 r. budynek świątyni został podpalony, lecz w pięć lat później odbudowano jego dokładną kopię. Willa wraz z wnętrzem jest przykładem stylu architektonicznego zwanego -zukuri. Obie świątynie otaczają piękne ogrody zaprojektowane w 1339 r. przez Muso Soseki58. Nurt zen rinzai reprezentuje świątynia Nanzenji z 1264 r. Większość istniejących budynków kompleksu pochodzi z XVII w. Główna brama Sanmon została wybudo- wana w 1628 r. Niedaleko od świątyni będącej dawniej prywatną rezydencją cesarza, ceglanym akweduktem (z 1890 r.) płynie woda z jeziora Biwa. Bardzo interesujący jest także ogród (Konchi-in) z wygrabionego piasku i karłowatych drzew założony przez Kaboriego Enshu w 1627 r.59 W dzielnicy Arashiyama w Kioto znajduje się „Świątynia Niebiańskiego Smoka” Tenryuji należąca także do sekty zen rinzai. Została założona w 1339 r. przez sho- guna Takauji Ashikaga dla upamiętnienia zmarłego cesarza Go-Daigo (1288–1339). Do dziś zachował się jedynie ogród krajobrazowy zaprojektowany w 1340 r. przez Muso Kokushi (1275–1351). Współczesne budynki pochodzą z okresu Meiji60. Sie- dzibą tej samej sekty jest także założona w 1236 r. świątynia Tofukuji. Konstrukcja jest w stylu świątyni Todaiji oraz Kofukuji i z kombinacji tych dwóch nazw powstało nowe określenie „Tofukuji”. Świątynia ta jest jedną z pięciu najważniejszych świątyń zen w Kioto. Wiele budynków zniszczył pożar w 1881 r., odbudowano je jednak w XX w. Jednym z najpiękniejszych ogrodów świątyni Tofukuji jest Reiun-in61. Jednak najwybitniejszym i jednocześnie unikatowym w świecie przykładem ogrodu kontemplacyjnego jest Ryoanji „Świątynia Spokojnego Smoka“ sekty zen rinzai. Świątynia została założona w 1473 r. w północno-zachodniej części Kioto. Otoczona jest malowniczym ogrodem krajobrazowym, w którym co rusz spotykamy grupę maleńkich figurek Buddy (fot. 22). Twórcą ogrodu był poeta i teoretyk Soami (1485–1525). W centrum założenia znajduje się ogrodzony prostokąt z białego, wygrabionego żwiru, w którym umocowanych jest 15 odłamków skalnych zróżnico- wanej wielkości obrośniętych mchem62 (fot. 13, 21). Jest to wybitne, melancholijne miejsce przyciągające masowo pielgrzymów i turystów. Sacrum w krajobrazie Japonii 281

Na północnym wschodzie od centrum Kioto, na górze Hiei, rozciąga się świątynia buddyjskiej sekty tendai Saicho-Enryakujia, założona w 788 r. W 1581 r. budynki klasztorne wokół świątyni zostały spalone, a w XVII w. wielki klasztor po- nownie rozbudowano. Do najcenniejszych budowli zespołu należy centralny pawilon Kompon Chu-do, wielki pawilon wykładowy Daiko-do w Toto, Shaka-do (pawilon Shakyamuni) z 1595 r. oraz pagoda Sorinto w Saito63. W 798 r. zbudowano poświęconą bogini Kannon świątynię Kiyomizu-dera, „Świątynia Czystej Wody” (fot. 23, 24, 25, 26). Współczesny budynek wzniósł Tokugawa Iemitsu w 1633 r. Główny Pawilon oparty jest na konstrukcji składającej się ze 139 drewnianych słupów. Obok znajduje się wodospad Otowa no Taki, gdzie wierni zbierają się, aby dostąpić oczyszczenia w strumieniu wodospadu64. W dzielnicy Kioto – Higashiyama położona jest świątynia Kodaiji zbudowana w 1605 r. W skład zespołu świątynnego wchodzi pięć budynków. Główną bramę Omotemon oraz dwa pawilony do ceremonii herbaty zaprojektowane przez Sen- -no-Rikyu sprowadzono z zamku Fushimi należącego uprzednio do Hideyoshi. Ota- czający ogród krajobrazowy pochodzi z XVII w. i wykonany został według projektu Kobori Enshu65. Siedzibą buddyjskiej sekty Shingon oraz Szkoły Układania Kwiatów Omuro w Kioto jest Ninnaji założona w 888 r. Najstarsze zachowane budynki pochodzą z XVII w., są to pawilony Hondo i Mieido, przeniesione z cesarskiego pałacu w Kioto. Niektóre budynki zniszczone podczas pożaru w 1887 r. zostały obecnie odbudowane. W skarbcu Reihokan znajdują się zbiory obrazów, rzeźb i ceramiki66. We wschodniej części Kioto w 1164 r. na polecenie cesarza Go-Shirakawy za- łożono świątynię Sanjusangendo poświęconą buddyjskiej bogini Kannon. Centralne miejsce świątyni zajmuje trzymetrowa statua Tysiącrękiej Kannon – Kannon-Bosatsu, wykonana przez słynnego Tankei. Po obydwóch stronach głównego posągu ustawio- nych jest aż 1001 mniejszych rzeźb Tysiącrękiej Kannon. 124 z nich to oryginały pochodzące z okresu założenia świątyni, pozostałe wykonano w okresie Kamakura. Wszystkie rzeźby tej świątyni są skarbami narodowymi kultury Japonii67. Buddyjska sekta Shingon zarządza zbudowaną w 794 r. dla ochrony miasta świątynią Toji. W XV w. w czasie wojen domowych zespół świątynny został poważnie zniszczony. Główna hala Hondo z 1606 r. jest zaliczona do skarbów narodowych Japonii. W hali kazań Kodo znajduje się 21 posągów Buddy i innych bóstw. Pagoda wzniesiona przez Tokugawę Iemitsu w 1644 r. ma 57 m wysokości68. W centrum Kioto znajdują się Nishi Honganji oraz Higashi Honganji. Świą- tynia Honganji została zbudowana w 1591 r. przez Toyotomi Hideyoshi dla sekty buddyjskiej Jodo shin-shu. W 1602 r. Hideyoshi założył w pobliżu świątynię Higashi (wschodni) Honganji. Wcześniejszą świątynię od tej pory nazywano Nishi (zachodni) Honganji. Składa się ona z pięciu obiektów z okresu Momoyama69. W miasteczku Uji na południowy-wschód od centrum Kioto jest umiejscowiona Świątynia Byodo-in. Pierwotnie była to rezydencja Fujiwary Michinagi (966–1024), którą w 1052 r. przekształcono w świątynię Feniksa (ptak czczony przez Japończy- 282 Urszula Myga-Piątek ków jako obrońca Buddy). Po pożarze w 1336 r. w czasie wojen cywilnych, ocalał jedynie pawilon Feniksa (Hoodo) z 1053 r. będący szczytowym osiągnięciem archi- tektury z okresu Heian. Wewnątrz świątyni znajduje się posąg Buddy Amidy oraz 52 posągi Bosatsu z XI w70. Obok wymienionych powyżej w Kioto znajdują się dziesiątki mniejszych klasz- torów buddyjskich. Należą do nich m.in. Reikanji Temple, w której autorzy projektu mieli przyjemność spotkania z mniszką klasztoru (fot. 19, 20). Rozmieszczenie chramów i klasztorów buddyjskich przedstawia załączona mapa (ryc. 1). Religijność Japończyków podkreślana jest ciągle żywą tradycją pielgrzymowania. Najbardziej znaną i najdłuższą (1400 km) trasą pielgrzymkową jest trasa obejmująca 88 buddyjskich świątyń w prowincji Sanuki na Sikoku, gdzie w 774 r. urodził się Kukai (znany pośmiertnie jako Kobo Daishi), założyciel buddyjskiej sekty shingon. Japońscy pielgrzymi henro po odwiedzeniu wszystkich 88 świątyń wierzą, że po- zbywają się ziemskich namiętności.

8. Podsumowanie

Japonia zdumiewa przyjezdnych swą niezwykłością, innością, tajemniczością. Jako kraj niezwykły, długo pozostający w izolacji politycznej71, która przez lata jesz- cze przekładała się na izolację turystyczną, wzbudza niezaprzeczalne zainteresowanie turystów z zachodniego kręgu cywilizacyjnego. Z uwagi na wyspiarskie położenie na blisko 4 tys. wysp o znaczącej rozciągłości południkowej, lokalizację w strefie aktywności sejsmicznej72 i wynikające z tego środowiskowe konsekwencje, Japonia cechuje się fascynującymi walorami przyrodniczymi73. Jednocześnie z racji długiej i złożonej historii – kraj szogunów, samurajów i cesarzy, może poszczycić się wy- bitnym dziedzictwem kulturowym i skarbami narodowymi. Koloryt wysp podkreśla żywa i wszechobecna religia. Wywodzące się z animistycznych pierwotnych wierzeń sinto i przeniesiony w VI w. z Chin i Korei, a później zasymilowany buddyzm, sta- nowią narodowe wyznania, które są widoczne w krajobrazie poprzez bardzo liczne i piękne w swej oryginalnej formie świątynie i klasztory. Buddyzm, szczególnie zen zaowocował wykształceniem się wybitnej kultury, sztuki i architektury. Najlepszym przykładem tego wpływu są, poza klasztorami, japońskie ogrody, które służą kon- templacji. Dla cudzoziemców są dowodem wysublimowanej sztuki i artyzmu Japoń- czyków, u podłoża których leży religijność74. Ogrody te stanowią wybitną atrakcję turystyczną Japonii (fot. 14,16). Wyjątkowość tego kraju opisują także cechy charakteru i obyczajowość Japoń- czyków, które także przenoszą się na krajobraz kulturowy. Przyjęte z konfucjanizmu zasady pobożności, szacunku wobec starszych, oszczędności, szczodrości, ugody, lojalności, pokory i wstrzemięźliwości przekładają się nie tylko na stosunki panujące w rodzinie i firmie, lecz także na charakter architektury i zabudowy, kształt i wypo- sażenie domów oraz świątyń. Społeczeństwo jest uporządkowane hierarchicznie i harmonijnie zorganizowane. Można to do pewnego stopnia interpretować jako Sacrum w krajobrazie Japonii 283 spadek po konfucjanizmie. Nowoczesność i postęp technologiczny Japonii nie zabrały jej tożsamości i wielowiekowej wierności wobec tradycji, choć jest to sfera mocno obecnie zagrożona75. Religijność mieszkańców archipelagu jest widoczna na każdym kroku; wyraża się nie tylko w codziennym obrządku, lecz także w etyce narodu i estetyce krajobrazu.

Przypisy 1 Tradycyjne machyie spotykane są na prowincji. Jednak największe ich zespoły zachowały się jeszcze w niektórych dzielnicach Kioto i Kanazawy. W tej chwili w Japonii jest wdrażany specjalny program poświęcony rewitalizacji machyi i ich odnowie jako tradycyjnego elementu zabudowy miast. Skalę zagrożenia przez masowe rozbiórki machyi oraz założenia programu rekonstrukcji i rewitalizacji zabytkowych domostw poznali członkowie projektu na spotkaniu w Kyōto Center for Community Collaboration. Rewitalizacji zabytkowych dzielnic Kioto po- święcono szereg materiałów i publikacji: m.in. zob. Mitsumura Suiko Shoin: Machiya Revival in Kyōto, 2008, Kyoto Center for Community Collaboration; a także About Kyōto, about Machyia (materiały powielane). 2 Liczba gejszy systematycznie maleje w Japonii. Obecnie szacuje się, że tradycyjny zawód wykonuje 8 tys. kobiet. Przed II wojną ich liczba wynosiła 100 tys. Por. Japonia, Przewodnik National Geographic, Warszawa 2003, s. 2006). 3 Pierwsze zetknięcie z religią chrześcijańską nastąpiło w 1549 r. wraz z misją jezuity Franciszka Ksawerego do Japonii. Na przełomie XVII i XVIII w. uznano ją za niebezpieczną dla kraju i w 1587 r. wydano pierwszy zakaz jej wyznawania, który trwał do 1593 r. W 1596 r. rozpoczął się okres prześladowań chrześcijan trwający do upadku shogunatu w 1868 r. Dopiero po 1912 r. nastąpiło równouprawnienie chrześcijaństwa z innymi religiami. Obecnie szacuje się, że w Japonii mieszka ok. 1,4 mln wyznawców chrześcijaństwa; są to zarówno katolicy, pra- wosławni, jak i protestanci. Za: K. Krzewiński, O religiach w dawnej i współczesnej Japonii [PDF], Japonia: Kultura i sztuka, 2002–2010 Japonia org. org.pl. 4 Projekt badawczy pomiędzy Wydziałem Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej a Osaka City University Graduate School of Creative Cities oraz Urban Research Plaza. 5 Nazwa wywodzi się od joomon – sznurowych wzorów stanowiących motyw na naczyniach ceramicznych. 6 Kult ten dokumentują gliniane figurki Dogu (wizerunki kobiece). Jak się przypuszcza, ludność odznaczała się dużym talentem plastycznym. 7 M. Melanowicz, Sintoizm [Shintoism], [w:] H. Zimoń (red.), Religia w świecie współczesnym. Zarys problematyki religiologicznej, KUL, Lublin 2000, s. 327. 8 yayoi – nazwa wywodzi się z dzielnicy Tokio, gdzie po raz pierwszy znaleziono ceramikę z tego okresu. Okres ten zbiega się z panowaniem kultur metalu; najbardziej spektakularnym osiągnięciem tej kultury są rytualne brązowe dzwony dōtaku. 9 Religię naturalną cechuje brak założyciela i cechy manaizmu (wiara w istnienie przedmiotów obdarzonych mocą) i animizmu (przypisywanie istnienia duszy u zwierząt i roślin). 10 Szczegółowo historię Japonii z uwzględnieniem Epoki Yayoi omawia w swym artykule M. Szyszka, Historia Japonii [PDF], Wyd. Matsumi, 2009, http://www.matsumi.pl/artykuly/ Monika%20Szyszka_nara.pdf. 284 Urszula Myga-Piątek

11 Np. drzewa są czczone jako źródło pożywienia, źródło ciepła (opał), odzienia i budowy schronienia. Za: Japonia – podróże marzeń, Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa 2006, s. 82–83. 12 Mitologię sintoistyczną można lepiej poznać studiując prace W. Kotańskiego, np. Japońskie opowieści o bogach, Warszawa 1983 czy Kojiki czyli Księga dawnych wydarzeń, Warszawa 1986, t. 1–2. 13 M. Melanowicz, Sintoizm [Shintoism], [w:] H. Zimoń (red.), Religia w świecie współczesnym. Zarys problematyki religiologicznej, KUL, Lublin 2000, s. 325–348. 14 S. Truda, Nihon no shinto, Tokio 1964, s. 1–5, za M. Kanert, Buddyzm japoński, jego polityczne i społeczne implikacje. W okresie 538–645. Wyd. Trio, Warszawa 2004. 15 Należy w tym miejscu wyraźnie odróżnić termin „chram” jako sintoistyczny przybytek kultowy od buddyjskiego „klasztor” lub „świątynia”. 16 Obie religie wspierały się, były wzajemnie tolerancyjne (ciekawostką może być to, że w 745 r. sintoistyczna świątynia UsaHachiman przeznaczyła fundusze na ukończenie buddyj- skiej świątyni Wschodu (Today) w Narze, Ibidem, s. 331). 17 O przyczynach długiego opóźnienia w rozprzestrzenianiu się buddyzmu w Azji pisze M. Kanert, op. cit., s. 125–165. 18 K. Drzewiński, Świątynie buddyjskie w Japonii, Japonia: Kultura i sztuka, 2002–2010 http://www.japonia.org.pl 19 K. Drzewiński Świątynie buddyjskie w Japonii, op. cit. 20 Ibidem. 21 K. Drzewiński Rzeźby Buddy (Butsu) w historii kultury Japonii, Japonia: Kultura i sztuka, 2002–2010, http://www.japonia.org.pl. 22 Przez magię będzie tu rozumiane działanie intencjonalne człowieka, dzięki któremu stara się on osiągnąć korzyści nieosiągalne przy użyciu znanych mu technologii; polega na wy- wieraniu nacisku na świat nadprzyrodzony . Za: A. Wierciński A., Magia i religia. Szkice z antropologii religii, Kraków 2000. 23 S. Watanabe, Nihon no bukkyo, Tokio 1981, s. 76–139, za M. Kanert, op.cit. 24 M. Konert, op.cit. 25 P. Varley., Kultura japońska, Wyd, UJ, seria Ex Oriente, Kraków, 2006, s. 380. 26 Jednak początkowo grono wyznawców było wąskie i jak szacuje Kanert, (op. cit., s.159) mogło wynosić ok. dwieście tysięcy osób. 27 Japonia, Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa, s. 85. 28 P. Varley, op. cit., s. 19–47. 29 W przewodniku turystycznym czytamy, że każdy Japończyk rodzi się jako sintosiata, ślub bierze jako katolik, a grzebie się go w obrządku buddyjskim: N. Bornoff, Japonia Przewodnik National Geographic, wyd. G+J RBA Warszawa 2004, s. 20. 30 W kompetencji pracujących tam przedstawicieli najwybitniejszych japońskich rodów było zachowanie tradycji, wróżb, modlitw, a także uporządkowanie technik wróżbiarskich. Podję- to działania w kierunku pierwszych specjalizacji. Wyznaczono rody, zajmujące się wyłącznie praktykami sintoistycznymi oraz te, które dostosowywały naukę o pierwiastkach in i jang do magicznych praktyk. Sacrum w krajobrazie Japonii 285

31 M. Melanowicz, op. cit. 32 Prace Hiaty Atsutane, Podstawowe znaczenie starożytnej drogi, 1811; Filar ducha, 1812, za: M. Melanowicz, Sintoizm [Shintoism], [w:] H. Zimoń (red.), Religia w świecie współcze- snym. Zarys problematyki religiologicznej, KUL, Lublin 2000, s. 336 i 337. 33 Jednocześnie powstawały liczne lokalne sekty, łączące wpływy sinto, buddyzmu a nawet chrześcijaństwa. Budowano liczne świątynie („chramy” – miya/jinja). Głoszonymi zasadami były miłość bliźniego i ufność do boga, rozwijała się sztuka opanowania zdrowych technik życia: ćwiczenia oddechowe, ablucje, wspinaczki na Fudżi. 34 M. Melanowicz, op. cit, s. 338. 35 M. Melanowicz, op. cit., s. 346. 36 Za K. Kosior., Odpowiedź ze Wschodu. Filozofia religii w szkole z Kioto, [w:] Ł. Trzciński, K. Jakubczak (red.), Zrozumieć Wschód, Wyd. Areus, Kraków 1997, s. 115–123. 37 W. Kotański W., W kręgu sintoizmu. Przeszłość i jej tajemnice, t. 1–2, Wyd. Dialog, Warszawa 1995. 38 Fakt zamieszkiwania duchów w miejscach rytualnie czystych powoduje potrzebę oczyszczania przestrzeni sacrum przed przystąpieniem do praktyk religijnych. 39 M. Szyszka, op. cit. 40 Ibidem. 41 Japonia. Przewodnik National Geographic, Warszawa 2003. 42 A. Jackowski, Święta przestrzeń świata, Wyd. UJ, Kraków 2003, s. 215–217. 43 Zwierciadło nakrywane jest kolejnymi warstwami tkanin, dzięki czemu nikt go nigdy nie oglądał od III w. (ani kapłani ani cesarze) – Japonia, op. cit. 44 Ibidem. 45 A. Jackowski, op. cit. 46 Opisuje je szczegółowo P. Varley, op. cit. 47 K. Drzewiński, Świątynie buddyjskie w Japonii, op. cit. 48 Ważnym przykładem jest pękata lalka zwana daruma lub okiaragi-koboshi (karykatura portretu Bodhidharmy, pierwszego patriarchy buddyzmu zen). Tysiące figurek darumy kupo- wane są rokrocznie w Nowy Rok w świątyniach, chramach lub sklepach w nadziei spełnienia osobistych życzeń. Innym przykładem może być obserwowane przez autorkę święto chłopca i wystawiane figury chłopców oraz latawce w postaci ryb. 49 W artykule przyjęto spolszczoną wersję pisowni „Kioto”, podobnie jak spolszczoną wersję pisowni „sinto”; w tekstach angielskojęzycznych dominuje pisownia „Kyōto”, „shinto”. 50R. Mydel R., Hiroshi Ishihara, Kioto. Japońskie miasto historyczne , wyd. IGiGP UJ, Kraków 2002. 51 Zob. przyp. 1. 52 http://pl.wikipedia.org/wiki/Obiekty_z_listy_dziedzictwa_UNESCO_w_Azji#Japonia_ .2814.29. 53 Zob. zdjęcia chramu na http://www.japan-guide.com/e/e3915.html. 54 K. Krzewiński, Torii – geneza i architektura, 2002– 2010 http://www.japonia.org.pl 286 Urszula Myga-Piątek

55 http://www.geocities.com/laura0056/chionin.htm 56 http://www.daitokuji.or.jp/ 57 http://www.orientalarchitecture.com/ 58 http://www.orientalarchitecture.com/. 59 http://homepage.mac.com/a_fukuyama/2004/Menu40.html. 60 http://www.reggie.net/album.php?albid=718. 61 http://www.jref.com/gallery/showphoto.php?photo=1476. 62 http://www.orientalarchitecture.com/. 63 http://zork.net/gallery/monasteries/aaa?full=0. 64 http://www.openhistory.org/pics/Kiyomizu-dera/. 65 http://www.kodaiji.com/. 66 http://www.orientalarchitecture.com/kyoto/ninnajiindex.htm. 67 http://www.ame- tsuchi.com/gallery/sanjuusangendoo/100_0355. 68 http://imageevent.com/andreainjapan/goldenweek2004/tojitemple?=2&c=4&m=2. 69 http://www.cs.berkeley.edu/~milch/japan/slide07.html. 70 http://www.orientalarchitecture.com/. 71 W 1639 r. zamknięto Japonię dla cudzoziemców, m.in. za sprawą szerzącego się chrze- ścijaństwa przywiezionego przez portugalskich i hiszpańskich zakonników. Upowszechnienie chrześcijaństwa stanowiło zagrożenie dla siogunów, którzy obawiali się europejskiego kolo- nializmu. 72 A. Jackowski, 1996: Japonia, [w:] J. Warszyńska (red.), Geografia turystyczna świata. Wyd. PWN, cz. 2, Warszawa 1996, s.164–172. 73 U. Myga-Piątek, Uwagi o przyrodniczych aspektach atrakcyjności turystycznej Japonii. Konfrontacja stereotypu z doświadczeniami z podróży, „Czasopismo Techniczne”, z. 12, R: 107, s. 243–264. 74 Dwa podstawowe style ogrodów to ogród wzgórzowy tsukiyama z małymi pagórkami, ka- mieniami symbolizującymi góry, stawami naśladującymi morza i jeziora, pięknie prowadzonymi drzewami i klombami oraz karesansui – styl suchego ogrodu ze żwirem przedstawiającym wodę, głazami wyobrażającymi wyspy i grabionym piaskiem imitującym uderzające w nie fale (fot. ). Jedne i drugie mają charakter kontemplacyjny. 75 Problem ten wymagałby dokładniejszego omówienia. Wykracza poza ramy niniejszego artykułu i świadomie został pominięty. Sacrum w krajobrazie Japonii 287

Sacred sites cross the Japanese landscape

(SUMMARY) The aim of the paper is to bring closer the extraordinary religion of Shinto, which never spread outside the Japanese islands, as well as the Japanese version of Buddhism – as peculiar cultural “endemic” phenomena. The paper discusses the birth of Shintoism as a natural religion, the relationship between Shinto and Buddhism, characteristics of Shinto as the national religion of the Japanese, and analyzes Shinto as the basis for the Japanese identity. The paper discusses the relationship between the religion and the identity of the inhabitants of Japan, which is manifested in the landscape of the Japanese islands through architecture, rituals and everyday rites. The paper also discusses the case study of Kyoto. Due to the author’s particular interest in that historic city, the most eminent examples of sacred architecture in the city are discussed. The ubiquity of traditional sacred sites in a very modern large urban space is analyzed, as is the important role of religion in everyday life of the Japanese, where the realms of the sacred and the profane permeate each other and are only separated by a fragile intangible boundary. The paper is based on its author’s personal observations and conversations during her trip across Honshu and Sikoku as part of a Polish-Japanese research project in 2008–2009: A Comparative Study of the Preservation and Utilization of the Historic Cities of Kyoto, Kanazawa, Krakow and Warsaw, as well as on extensive collection of reference books acquired while carrying out the objectives of the project.

Urszula Myga-Piątek, dr Zakład Geoekoturystyki Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytet Śląski Sosnowiec