Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief Seizoen 2017/2018, Juni 2018

Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2017/2018, juni 2018

Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoor- ziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogel- richtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling.

Beste tellers, Nijmegen, 7 juni 2018

De laatste telling van seizoen 2017/18 staat voor vinken. Bij de meitelling hebben enkele tellers de deur. Deze laatste telling werd, zoals ieder of telgroepen dat ook gedaan. Zo werden toen jaar, vooraf gegaan door de integrale telling op onder andere 72 wandelaars, 10 recreanten en de Wadden halverwege mei en een telling van 15 fietsers genoteerd. Drie tellers of telploegen Brand- en Rotgans aan het begin van de maand. noteerden daarnaast ook henzelf als potentiële Beide ganzensoorten waren ook bij de integrale verstoringsbron. telling nog volop aanwezig. Op 19 en 20 mei, net na deze telling vertrokken de Brandganzen mas- In deze tijd van het jaar kom je ongetwijfeld saal. Vooral op telposten in het uiterste noord- ook weer jonge vogels tegen tijdens de telling. oosten (Rottumeroog en Noordkaap) moeten, Ik herhaal dit verhaaltje jaarlijks omdat er ook gezien de aantallen, ongeveer alle Nederlandse jaarlijks vragen over worden gesteld. Uitgevlo- Brandganzen zijn overgekomen. Rotganzen ver- gen jongen worden gewoon meegeteld, jongen trokken iets later, in de laatste week van mei. in een nest (bijvoorbeeld in een meeuwen- of reigerkolonie) worden niet meegeteld (maar de Op 16 juni staat een telling in de steekproef- adulte vogels wél!). Uitgevlogen jongen kun je gebieden op de Wadden en in het binnenland dus gewoon meetellen, maar je mag en kan ze op het programma. Hopelijk vormt deze laatste ook apart noteren (als juveniel invoeren). Dat telling van het seizoen een welkome afwisse- geeft weer extra informatie. ling op het broedvogelwerk waarmee een deel Afgelopen meimaand was erg zomers. Hoewel van jullie vast nu mee bezig is. Volgende maand plaatselijk erg veel regen is gevallen tijdens wordt het nieuwe telseizoen afgetrapt op 14 zware buien is het toch over het algemeen erg juli, wanneer wordt gestart met een steekproef- droog in het land. De waterstand in de rivie- telling. De maand erop is op 11 augustus een ren is ook vrij laag en ook de uiterwaarden zijn telling van de binnenlandse steekproefgebieden (net als vorig jaar) goed droog. In juni keren de en op 18 augustus een extra integrale telling eerste steltlopers weer terug, wellicht zijn er nog waarbij verstoringsbronnen worden vastge- natte plekjes te vinden waar zij opduiken. We legd. Dat laatste kan en mag overigens bij elke gaan het zien. telling. Zowel via Avimap als met de nieuwe online-invoer is dat eenvoudig in te voeren door Een fijne telling! ‘verstoring invoeren’ in de kopgegevens aan te Menno Hornman

Nederland (binnenland): Waddengebied: 16 juni selectie van monitoringgebieden 16 juni steekproeftelling (12.36 – HW 105) 2018 Volgende telling (tussen haakjes tijdstip hoog water & cm verhoging) 14 juli selectie van monitoringgebieden 14 juli steekproeftelling (11:36 – 112) 11 aug selectie van monitoringgebieden 18 aug integrale Waddentelling (15:14 - 102) 15 sept monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 sep integrale Waddentelling (14:15 - 109) 13 okt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 13 okt steekproeftelling, ganzen en zwanen (13:16 – 116) 17 nov monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 10 nov integrale Waddentelling (11:16 – 118) 15 dec monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 dec steekproeftelling, ganzen en zwanen (13:30 - 73)

NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd. Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2017/2018, mei 2018

Beste Wadden-tellers, Nijmegen, 26 april 2018

Zoals gebruikelijk zijn er twee tellingen in mei in de land broeden vrijwel alle Eiders in het Waddengebied Waddenzee. Ten eerste is dat de internationale telling (recente ‘atlasschatting’: 5500-6700 paren, waarvan van Brand- en Rotganzen op 5 mei aanstaande, ruim 95% in de Waddenzee). De populatie is veel als ook de Denen en Duitsers hun Waddengebieden groter dan die in de Duitse en Deense Waddenzee. op beide soorten tellen. Twee weken later, op 19 mei Toen we in 2001 de derde internationale broedvogel- is het tijd voor de integrale hvp-telling. Beide tel- kartering van de Waddenzee hadden, stelden we een lingen waren eigenlijk niet te combineren, omdat de enorme afname vast. Die werd voorafgegaan door 19e te laat is voor de speciale ganzentelling. een massale sterfte als gevolg van voedselschaarste. Iedereen herinnert zich ongetwijfeld de jaren van de De vorige integrale hvp-telling – de extra telling mechanische kokkelvisserij en de strijd daartegen in maart – moesten we afblazen. Het voorspelde nog. De soort bleef vervolgens afnemen, maar na een tij was al niet dik, maar door de harde (en koude) dieptepunt rond 2010 lijkt het aantal in de oostelijke oostenwind zou het niet hoger komen dan N.A.P., en Waddenzee ietwat uit een dal te kruipen, hoewel die dan heb je in feite een laagwatertelling… We hebben trend nogal fluctueert. Aan de significant negatieve besloten de extra maarttelling volgend jaar te doen. trend sinds 1990 is de afgelopen jaren een einde Daarmee komt de aanvankelijk geplande extra inte- gekomen, hoewel er ‘Waddenzee-breed’ nog geen grale hvp-telling in december te vervallen! Kijk voor sprake is van herstel. In het kader van het ‘Repro- alle teldata in het lijstje op de achterkant van deze ductiemeetnet Kustbroedvogels’ tellen we begin juli nieuwsbrief. jonge Eiders op alle eilanden. Voor 2011 liep het aantal jongen per paar uiteen, van 0,1-0,2 jong per In het Waddengebied is het al een en al telactivi- paar in 2006 en 2007 tot zo’n 0,5-0,7 jong per paar teit, want dit voorjaar wordt voor de zesde keer een in 2008-2010. Daarna schommelt het jaarlijks rond integrale broedvogelinventarisatie van kenmerkende de 0,4 jong per paar. Dat is aan de lage kant, wetende soorten georganiseerd in het gehele internationale dat voor een stabiele populatie 0,4-1 jong per paar Waddengebied. Alle kusten, platen en eilanden, nodig zijn. van de Kop van Noord-Holland tot aan het Deense Esbjerg. Naast de kolonievogels en zeldzame soorten Tot slot nog het verzoek om ook met deze hvp-telling die jaarlijks worden gevolgd (o.a. Lepelaars, plevie- in mei (potentiële) verstoringsbronnen vast te leggen. ren, meeuwen, sterns, Kluut) gaat het om o.a. Berg- Het is een maand waarin de recreatie alweer volop in eend, Scholekster, Kievit, Wulp, Grutto en Tureluur, beweging is en hoe vaker we drukfactoren als versto- soorten waarvoor de Wadden van belang zijn. Op ring vastleggen, hoe beter het beeld daarvan wordt. veel plekken grijpen natuurbeheerders deze kans Zowel in het veld met de smartphone als nadien ach- aan om hun terreinen op nog veel meer (op sommige ter de computer zijn in Avimap de verstoringsbron- plekken alle!) soorten te laten inventariseren. Nogal nen op stipniveau in te voeren. Zet ‘m op. wat karakteristieke broedvogels van duin en kwelder zitten in de min, sommige in het nauw, dus is het Ik wens iedereen een voortreffelijke telling. Tel ze! uitermate nuttig om te zien hoe met de omvang van de populaties op zowel internationaal als nationaal Romke Kleefstra niveau is gesteld. Dat geldt o.a. voor de Eider. In ons Nederland (binnenland): Waddengebied: 5 mei telling Brand- en Rotgans 5 mei telling Brand- en Rotgans (13.34 – HW 90) 2018 Volgende telling (tussen haakjes tijdstip hoog water & cm verhoging) 12 mei selectie van monitoringgebieden 19 mei integrale telling (13:37 -97) 16 juni selectie van monitoringgebieden 16 juni steekproeftelling (12:36 - 105) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd.

Teldata seizoen 2018/2019: zie ommezijde Teldata seizoen 2018/2019 Nederland binnenland Waddengebied (hoogwater - verhoging) 14 juli selectie van monitoringgebieden 14 juli steekproeftelling (11:36 – 112) 11 aug selectie van monitoringgebieden 18 aug integrale Waddentelling (15:14 - 102)

15 sept monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling 2018 / 2019 15 sep integrale Waddentelling (14:15 - 109) 13 okt monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling 13 okt steekproeftelling, ganzen- en zwanentelling (13:16 – 116) 17 nov monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling 10 nov integrale Waddentelling (11:16 – 118) 15 dec monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling 15 dec steekproeftelling, ganzen- en zwanentelling (13:30 - 73) 12 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen- en 12 jan integrale Waddentelling (12:44 – 77) zwanentelling 16 feb monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling 9 feb steekproeftelling, ganzen- en zwanentelling (12:20 - 85) 16 mrt monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling 23 mrt (extra) integrale Waddentelling (11:45 – 89) 13 apr monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling 20 apr steekproeftelling, ganzen- en zwanentelling (12:35 - 89) 4 mei telling Brand- en Rotgans 4 mei telling Brand- en Rotgans (11:45 – 82) 11 mei selectie van monitoringgebieden 18 mei integrale Waddentelling (11:25 – 85) 15 juni selectie van monitoringgebieden 22 juni steekproeftelling (14:35 – 104) Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2017/2018 nr 8, april 2018

Beste tellers, Nijmegen, 30 maart 2018

“Moeilijke telling door kou en ijzige oostenwind”, een telling van alle Brand- en Rotganzen en van de “vrij gunstig in plaats van gunstig vanwege betraande andere aanwezige ganzensoorten. Het tijdstip en de ogen door harde, koude wind“,“-8 graden bij wind- hoogte van het hoogwater in Harlingen komen aardig kracht 5....brrrrrrrrrrrr”, of kortweg: “ijselijk koud”, overeen met die van een maand geleden en zijn “Koud Hè” en “KKKKKKKOUd !!!!!!!” is slechts een daarmee wederom allesbehalve optimaal: 9:55u en 77 kleine bloemlezing van de vele opmerkingen (veel cm. Dit tijdstip betekent dat de mensen in het westen meer dan normaal) bij de afgelopen maarttelling weer vroeg aan de slag moeten. Op 7 april (uitloop die geen enkele twijfel over laten bestaan wat de van 31 maart tot en met 15 april), vindt de tweede omstandigheden waren. Het was hoe dan ook een slaapplaatstelling plaats van Scholekster, Kemp- bijzondere telling. De omstandigheden waren der- haan, Grutto. Zoals gebruikelijk kunnen jullie in deze mate ongunstig, niet eens door de lage temperaturen aprilnieuwsbrief ook weer alle teldata voor komend (voor maart), maar vooral door de harde wind dat we seizoen vinden. werden gedwongen om de extra integrale telling in de Waddenzee (eens in de acht jaar in die extra maand) Ik kondig ook alvast het nieuwe watervogelrapport af te gelasten. Het tij zou al niet erg hoog worden, over seizoen 2015/2016 aan. Het heeft helaas wat maar door de harde oostenwind zou deze niet ho- langer geduurd dit jaar, waardoor jullie deze nog niet ger komen als N.A.P.. Daarmee zou het feitelijk een hebben mogen ontvangen, maar hij gaat komen in laagwatertelling worden en ook nog eens incompleet, april. Het rapport is op korte termijn voor iedereen omdat de boten de tellers niet konden afzetten op digitaal na te lezen via onze website (sovon.nl/sovon- enkele kleinere eilanden en zandplaten door de lage rapporten). Zonder jullie kan een dergelijk werk niet waterstand, dus alles behalve gunstig. Het was pas verschijnen en daarvoor ben ik jullie erg dankbaar. Ik de tweede keer dat de integrale Waddentelling moest wens jullie allen veel leesplezier. worden afgelast (eerste keer in januari 2015 door Tot slot wil ik jullie hartelijk bedanken voor al je storm). Volgend jaar gaan we het gewoon opnieuw telinspanningen dit seizoen! Mensen die nog niet alle proberen, zie ook de teldata verderop. tellingen van het afgelopen seizoen hebben ingevoerd De koude was van relatief korte duur en inmiddels is of doorgegeven verzoek ik dat s.v.p. binnenkort te de lente langzaam aan begonnen. Hoewel sommigen doen (waarvoor dank alvast!). Geef ons s.v.p. ook van jullie wellicht al zijn gestart met de inventarisatie door als er in een bepaalde maand niet is geteld (tel- van broedvogels, staat er in april toch nog een vol- ling aanmaken en “niet geteld” aanvinken in de kop- ledige watervogel- en ganzen-en zwanentelling op het gegevens) of wanneer je wilt stoppen, zodat we tijdig programma. Deze laatste telling van het seizoen vindt een vervanger kunnen regelen. Hopelijk hebben jullie plaats op 14 april 2018. Dan zullen alle monitoring- weer zin in het volgende seizoen! Maar eerst nog de gebieden én alle ganzen- en zwanengebieden worden apriltelling. geteld. In de ganzen en zwanenbijdrage (helaas kort door afwezigheid van Kees) wordt nog eens uitgelegd Ik wens iedereen een fijne telling en alvast een goed waarom de ganzen en zwanentellers ook in april aan voorjaar en zomer! de slag mogen. In het Waddengebied zal eveneens op 14 april een steekproeftelling plaatsvinden en Menno Hornman

Nederland (binnenland): Waddengebied: 14 april monitoringgebieden, ganzen- en 14 april steekproeftelling, telling Brand- en zwanentelling Rotgans (9.55 – HW 77)

Volgende telling 2018 (tussen haakjes tijdstip hoog water & cm verhoging) 5 mei telling Brand- en Rotgans 5 mei telling Brand- en Rotgans (13:34– 90) 12 mei selectie van monitoringgebieden 19 mei integrale telling (13:37 -97) 16 juni selectie van monitoringgebieden 16 juni steekproeftelling (12:36 - 105) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd. Teldata seizoen 2018/2019 Nederland binnenland Waddengebied (hoogwater - verhoging) 14 juli selectie van monitoringgebieden 14 juli steekproeftelling (11:36 – 112) 11 aug selectie van monitoringgebieden 18 aug integrale Waddentelling (15:14 - 102)

15 sept monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 2018 / 2019 15 sep integrale Waddentelling (14:15 - 109) 13 okt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 13 okt steekproeftelling, ganzen en zwanen (13:16 – 116) 17 nov monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 10 nov integrale Waddentelling (11:16 – 118) 15 dec monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 15 dec steekproeftelling, ganzen en zwanen (13:30 - 73) 12 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en 12 jan integrale Waddentelling (12:44 – 77) zwanentelling 16 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 9 feb steekproeftelling, ganzen en zwanen (12:20 - 85) 16 mrt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 23 mrt (extra) integrale Waddentelling (11:45 – 89) 13 apr monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 20 apr steeproeftelling, ganzen en zwanen (12:35 - 89) 4 mei telling Brand- en Rotgans 4 mei telling Brand en Rotgans (11:45 – 82) 11 mei selectie van monitoringgebieden 18 mei integrale Waddentelling (11:25 – 85) 15 juni selectie van monitoringgebieden 22 juni steekproeftelling (14:35 – 104)

Ganzen en zwanen: komende apriltelling belangrijk voor diverse soorten

Bij de maarttelling was er nog amper sprake van wegtrek wordt in een speciaal project door de Zwanenwerkgroep van ganzen, hoewel lokaal in het westen wel gebieden Groningen i.s.m. Sovon een integrale telling van waren leeggelopen. Dat veel ganzen nog even hebben Knobbelzwanen (inclusief alle andere soorten ganzen gewacht met de wegtrek is ook niet verwonderlijk en zwanen) nagestreefd. Weliswaar zitten veel lokaal gezien het koude weer en de ongunstige trekwind. Half broedende zwanen dan minder goed zichtbaar in de april zullen echter veel arctische ganzen richting de slootjes, de groepen niet-broeders zijn nog prima in kaart broedgebieden zijn vetrokken. De april telling was ooit te brengen, voordat ze in mei vertrekken naar de grotere opgezet om het seizoen voor Brandgans en Rotgans te wateren. completeren, maar met de toename van de broedvogels Belangrijk is bovendien ook om te weten of er überhaupt is deze telling inmiddels voor de meeste soorten ganzen nog ganzen en zwanen in een telgebied zaten: voer dus ook en Knobbelzwaan relevant. Ook paartjes kunnen gewoon vooral eventuele nultellingen in. worden geteld, want er wordt op dezelfde manier geteld als in alle andere maanden. In de provincie Groningen Kees Koffijberg

En toen kwam de Russische Beer…

Dachten wij en de vogels na de februari-telling fliere- deren dat in de omgeving Oostzaan in ieder geval één fluitend over te gaan naar het voorjaar; komt er vanaf 16 IJsvogel de vorstperiode niet heeft overleefd. februari een koufront, genaamd de Russische beer, onze richting op. Uiteindelijk viel het met de kou wel mee (of Eerste indrukken tegen), maar eind februari hadden we wel een aantal Op basis van wat eind maart is ingevoerd en zowel in fe- ijsdagen en ’s nachts -10° C op de teller. De beer trok zich bruari als in maart is geteld kunnen we een voorlopige ba- vanaf 4 maart weer terug waarna de temperaturen weer lans opmaken. Eind maart zijn al veel tellingen ingevoerd normaal werden. De beer ging dus niet echt stevig los maar of geüpload met Avimap. Gekeken is er of er een opvallen- desondanks was het voor veel vogels een lastige periode. de afname is geweest maar ook hoe dat in de twee vorige seizoenen was. Het aantal getelde Kleine Zilverreigers laat IJsvogel in ijs een opvallende afname zien van 144 naar 12 en als we de De meest iconische foto in die periode was wel die van de gebieden in beide maanden geteld vergelijken is de afname IJsvogel in het ijs gemaakt door Christoph van Ingen (13) zelfs 91%. Bij deze soort moeten we vrezen dat hier veel nadat zijn zusje Kathleen (8) die had ontdekt. De foto ging sterfte is geweest. Ook bij de Grote Zilverreiger zien we een de hele wereld over en we kunnen in ieder geval conclu- afname (35%) maar dat valt binnen het normale seizoensverloop. Bij de Blauwe Reiger is de afname duidelijk hoger dan normaal tussen februari en maart (41% en normaal 9-16%). De meeste ganzen en eenden waren in normale aantallen aanwezig met uitzondering van de Winterta- ling die in maart in duidelijk lagere aantallen is gezien (55% en normaal 1-14% lager). Wellicht was hier sprake van wegtrek en/of zaten er veel meer op de Wadden (niet geteld in maart). Bij Meerkoet en de notoire vorstgevoelige soort Waterhoen was er dit jaar een vergelijkbare afname als in voorgaande jaren. Daarentegen laat de Waterral een afname zien van maar liefst 80% terwijl dat in de voorgaande twee jaar 20-30% was. Zagen we in de voorgaande seizoenen tussen februari en maart een toename of lichte afname van de IJsvogel, in de afgelopen maanden was de afname fors met maar liefst 77%. Het heeft er alle schijn van dat de populatie van de IJsvogel een flinke veer heeft moeten laten door de Russische beer. Ook IJsvogel gered vrijheid~a6ca03b2/?utm_source=facebook&utm_ Gelukkig kunnen we positief eindigen met een geredde medium=social&utm_campaign=socialsharing_web IJsvogel dankzij Otto (5) en Roemer (7) https://www. Bij Diepenheim werd de vogel opgelapt met visjes in een tubantia.nl/hof-van-twente/otto-5-en-roemer-7-uit- kattenbak. diepenheim-geven-vastgevroren-ijsvogel-weer-de- Jan Schoppers

Slaapplaatsen: Eerste telling van Scholekster, Kemphaan en Grutto voor het seizoen

Tijdens de eerste steltloperslaapplaatsentelling van dit het aantal getelde Grutto’s op slaapplaatsen is te zien in seizoen hebben we te maken gekregen met een koudegolf maart 2017 (links) en maart 2018 (rechts). De maxima en velen hebben onder voor mens en steltloper erbarme- zijn ongeveer gelijk en de absolute toptelling komt uit de lijke omstandigheden geteld. Hartelijk dank voor jullie Alde Feanen (FR), waar wederom meer dan 4000 exem- inzet! Jullie doorzetten heeft ervoor gezorgd dat de koude plaren (4350) werden geteld. Hoewel het aantal getelde niet heeft geresulteerd in aanzienlijk lagere aantallen, wat slaapplaatsen in het noorden van het land iets lager lag blijkt bijvoorbeeld uit de twee kaartjes hieronder, waarin in 2018, is het mogelijk dat deze data nog worden doorgegeven. Daarnaast was het aantal getelde Grutto’s op slaapplaatsen in Zuid- en Noord- Holland een stuk hoger dan in het voorgaande jaar. Zo was er in beide van deze provincies een slaapplaats met >2000 exemplaren te vinden, wat in 2017 niet het geval was. Deels heeft dit mogelijk betrekking op verplaatsingen door de kou. Zo waren er in het Landje van Geijsel (NH) 2175 exemplaren te vinden en in de Polders Poelgeest bij Warmond (ZH) 2100.

Een vergelijkbaar patroon wordt zichtbaar als we kijken naar Scholeksterslaapplaats tellingen van maart 2017 (l) en 2018 (r). De aantallen in het noorden liggen lager (hoewel, dit kan opnieuw deels het resultaat zijn van nog niet ingevoerde gegevens), terwijl de maxima in Zuid- Holland, Gelderland en Overijssel iets hoger lijken te liggen.

Aankomende tellingen Scholekster, Kemphaan en in maart perfect gecombineerd kunnen worden met bijv. Grutto tellingen voor het meetnet watervogels. De tweede slaapplaatstelling voor Scholekster, Kemphaan Paul van Els en Grutto is inmiddels ook weer begonnen en ditmaal on- Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 2017/18 der aangenamere weersomstandigheden. De eerste ronde Datum Starttijd Type telling voor deze soorten valt binnen telperiode 31 maart tot en met 15 april, met voorkeursdata op 7/8 april. 7 april ‘18 19.30 uur Slaapplaatstelling Scholekster, Er zijn nog veel mooie telgebieden die openstaan en die Kemphaan, Grutto Wadden: Watervogels in het Lauwersmeer

De Waddenzee en het Lauwersmeer zijn (6260, nov), Kievit (9950, nov), Kemphaan (1252, onlosmakelijk met elkaar verbonden. De jul), Grutto (1736, jun) en Zwarte Ruiter (728, voormalige Lauwerszee dient nog immer jul) op. Daarnaast is het Lauwersmeer een van als hoogwatervluchtplaats voor soorten als de belangrijkste gebieden voor de Reuzenstern in Scholekster, Bontbekplevier en Wulp, waardoor ons land. Met de watervogeltellingen in 2016/17 het Lauwersmeergebied gelijktijdig met het werden er maximaal 27 geteld in augustus, met Waddengebied wordt geteld. Al sinds de afsluiting de slaapplaatstellingen in dezelfde maand een in 1969 worden er de watervogels geteld en daar maximum van 52. verschijnt jaarlijks een rapportage over, die al wat jaren door Sovon wordt verzorgd (zie: https:// Van de Natura 2000-soorten die in het www.sovon.nl/nl/publicaties/watervogels-het- Lauwersmeergebied afnemen, laten Tafeleend, lauwersmeer-het-seizoen-20162017). Brilduiker, Wilde Eend en Grutto landelijk eenzelfde trend zien. Dat geldt echter niet voor Kolgans, Dat het gebied van grote waarde is voor watervogels Pijlstaart en Lepelaar, want die nemen landelijke laten de enorme aantallen zien die er geteld juist toe. Waarom een soort als de Lepelaar er worden. Verdeeld over 12 maanden werden in het afneemt, is vooralsnog tasten in het duister. Juist seizoen 2016/2017 272.439 watervogels geteld. De met de gegroeide broedpopulatie op naburige zomermaanden zijn de maanden met de grootste Waddeneilanden als Ameland, Schiermonnikoog en aantallen. Door haar vele ondiepten, afgesloten de Rottums zou juist een toename verwacht worden. voor vaarrecreatie, is het Lauwersmeer in trek Soorten die in het Lauwersmeergebied een toename bij (ruiende) watervogels. Enkele aantallen: laten zien, laten dat veelal ook landelijk zien, zoals 2480 Knobbelzwanen (jul), 5214 Grauwe Ganzen Wilde Zwaan, Krakeend, Slobeend, Aalscholver, (jun), 520 Grote Canadese Ganzen (jul), 2899 Bontbekplevier en Reuzenstern. Alleen de trend bij Kuifeenden (sep), 4454 Krakeenden (jul), 3907 de Zwarte Ruiter, die op de lange termijn positief Slobeenden (aug), 3150 Wilde Eenden (jul), 4819 is in het Lauwersmeergebied, contrasteert met de Wintertalingen (sep), 5349 Meerkoeten (sep). Later negatieve landelijke trend. Zowel de watervogels in het seizoen zijn het o.a. Kuifeenden (2900, okt), alsook de broedvogels worden jaar in, jaar uit Smienten (8255, jan) en Pijlstaarten (1269, jan), gemonitord in het Lauwersmeergebied, waarmee terwijl Brandganzen er met de watervogeltellingen nu bijna 50 jaar na de afsluiting lange reeksen overdag in het voorjaar pieken (15.075, apr). Op de gewaarborgd zijn. slaapplaatsen kunnen aantallen overigens oplopen tot rond de 80.000 individuen. Qua steltlopers vallen de aantallen Kluten (1748, jul), Goudplevier Romke Kleefstra

Watervogeltellingen Menno Hornman ([email protected]) • projectcoördinatie Michel Klemann ([email protected]) • formulieren etc. (Alle coördinatoren zijn telefonisch te bereiken via 024-7 410 410)

Coördinatie Slaapplaatstellingen: Paul van Els ([email protected])

Regiocoördinatoren (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos (06-12 21 81 34, [email protected]) (NH) Noord-Holland Roy Slaterus (024-7 410 410, [email protected]) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer (024-7 410 410, [email protected]) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer (024 7 410 410, [email protected]) (FR) Friesland Romke Kleefstra (06-10 64 66 40 [email protected]); midwintercoördinator Sjouke Scholten (p/a Sovon) (GR) Groningen Kees Koffijberg (024-7 410 410, [email protected]); midwintercoördinator Sjouke Scholten (p/a Sovon) (DR) Drenthe Harold Steendam (0592-273845, [email protected]) (FL) Flevoland Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (OV) Overijssel Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (GL) Gelderland Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (UT) Utrecht Michel Klemann (024-7 410 410, [email protected]) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer (024-7 410 410, [email protected]) (Li) Limburg Ton Cuijpers (0475-551579, [email protected]) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra (06-10 64 66 40 [email protected]) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman (024-7 410 410, [email protected])

Deze nieuwsbrief wordt toegezonden aan tellers en/of coördinatoren. De resultaten van de komende telling a.u.b. zo spoedig mogelijk naar Sovon Vogelonderzoek Nederland, Antwoordnummer 98189, 6500 VA Nijmegen sturen. Vergeet niet de gebiedscodes in te vul- len. Een postzegel is niet nodig!! Nb! In deze nieuwsbrieven genoemde aantallen zijn voorlopig en vaak nog onvolledig! Ze zijn dus niet geschikt voor verder gebruik. Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2017/2018 nr 7, maart 2018

Beste tellers, Nijmegen, 2 maart 2018

De februaritelling viel in een stralend weekend en je lezen in het stuk van Paul van Els onze kersverse veel tellers waren daar goed over te spreken, zeker nieuwe slaapplaatscoördinator. na alle nattigheid in de maanden daarvoor. De zon schijnt nog steeds, maar buiten is het momenteel Op 17 maart aanstaande vindt zowel een telling snijdend koud. Het KNMI geeft er zelfs code geel plaats van de monitoringgebieden, van ganzen en voor uit. Van winter was toe nu toe amper sprake, zwanen en een integrale telling van het Waddenge- maar op de valreep krijgen we toch nog wat vorst bied plaats. Deze integrale maarttelling is de extra van betekenis. Door de wind voelt het zeer koud aan, Waddentelling van het seizoen. Het tijdstip van maar de temperaturen zijn nu ook weer niet zo ex- 10:05u is net als vorige maand aan de vroege kant, treem laag (op enkele uitzonderingen na geen strenge waardoor mensen in het westelijke Waddengebied vorst). Inmiddels zijn veel plassen en meren wel wederom vroeg aan de slag moeten. Eveneens op 17 dichtgevroren. Gelukkig zijn er geholpen door de har- maart (uitloop 10-25 maart) vindt de eerste slaap- de wind nog wel her en der wakken. Zo is er dus nog plaatstelling van Scholekster, Kemphaan en Grutto wat ruimte voor watervogels, maar voor veel vogels is plaats. Slaapplaatstellers kunnen ook alvast de het even een zware tijd. Het is altijd interessant wat tweede telling van deze drie steltlopers in hun agenda dit voor effect zal hebben. Hoe zal het de IJsvogels zetten want die vindt plaats op het moment dat de bijvoorbeeld vergaan? In enkele slootstukjes die nog volgende nieuwsbrief op de mat valt: de teldatum is 7 open waren heb ik een aantal flink kleumende Blau- april (van 31 maart tot 15 april kan geteld worden). we Reigers gezien. En hoe zal het de Kleine Zilver- geteld. reiger vergaan. Anders dan zijn grote neef die redelijk winterhard lijkt te zijn, heeft deze zuidelijke soort het Tot slot kan ik melden dat Roy Slaterus de nieuwe re- moeilijk bij aanhoudende vorst. De Kleine Zilverrei- giocoördinator is geworden van Noord-Holland. Roy ger had zich net aardig hersteld van de flinke tik die is geen onbekende want hij bekleedde deze functie al ze had opgelopen dankzij een vijftal koudere winters eerder in dezelfde provincie. Ik wil Michel Klemann rond 2010. Het meest recente seizoensgemiddelde hartelijk bedanken voor zijn inzet de afgelopen jaren (2015/2016) lag bijna op het niveau van daarvoor en in deze provincie! Ganzentellers in Friesland wor- bij de afgelopen midwintertelling bereikte de soort den nog steeds opgeroepen om groepen ganzen in te met (een voorlopig aantal van) 380 exemplaren een tekenen tijdens hun telling en alle tellers die bij hun nieuw record. In de voorgaande jaren schommelde telling (de ANLb soorten) Kleine Zwaan, Kraanvogel, het totaal zo tussen 200 en 250 exemplaren. De Blauwe Kiekendief of Ruigpootbuizerd tegen komen, verspreiding beperkte zich grotendeels tot Zeeland. worden verzocht deze in te tekenen! Alvast hartelijk Ik ben benieuwd hoeveel er in maart worden geteld. dank daarvoor! En over Kleine Zilverreigers gesproken, de soort is standaard toegevoegd als slaapplaatssoort. Dat kun Ik wens jullie een fijne telling! Menno Hornman

Nederland (binnenland): Waddengebied: 17 maart monitoringgebieden, ganzen- en 17 maart (extra) integrale telling, ganzen- en zwanentelling zwanentelling (10.05 – HW 83) Volgende telling (tussen haakjes tijdstip hoog water & cm verhoging) 14 apr monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling 14 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (9:55 - 77)

5 mei telling Brand- en Rotgans 2018 5 mei telling Brand- en Rotgans (13:34– 90) 12 mei selectie van monitoringgebieden 19 mei integrale telling (13:37 -97) 16 juni steekproeftelling (12:36 - 105) 16 juni selectie van monitoringgebieden NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd. Ganzen en zwanen: trend januari zet door

In januari berichtten we al dat van veel soorten de in de buurt van de broedlocaties te zien. Maar door de aantallen redelijk waren bijgetrokken naar het “normale” vorstperiode en het feit dat veel broedplaatsen over het ijs niveau, na een late aankomst en bij sommige soorten nu voor bijv. vossen bereikbaar zijn, zal het begin van het kleinere aantallen in het najaar (zie ook www.sovon.nl/ broedseizoen waarschijnlijk wel wat vertragen. Bij Kleine nl/actueel/nieuws/ganzen-januari-tóch-op-volle-sterkte). Zwaan zette de tendens voor lage aantallen zich door. Hoe De eerste resultaten van februari laten zien dat we dit anders is dat in Duitsland. Na de 3200 Kleine Zwanen die beeld ondertussen grotendeels kunnen doortrekken, half januari in Sleeswijk-Holstein werden geteld, bleef de vooral bij Kolgans en Brandgans (zie figuur). Bij Wilde teller er op 24 februari op ruim 8000 staan: ongeveer de Zwaan en Toendrarietgans daarentegen leek eerder sprake helft van de hele populatie (OAG Schleswig-Holstein). van beneden-gemiddelde aantallen, iets wat bij Wilde Zwaan eigenlijk al het hele seizoen aan de orde is. Via Weinig vorsteffecten trektellingen is weinig te bespeuren van grootschalige Het lijkt er niet op dat de koudeperiode eind februari tot wegtrek sinds januari, maar tijdens de februari-telling grootschalige verplaatsingen heeft geleid, blijkt zowel zelf werden in Noord-Nederland wel kleine groepen uit bewegingen van gezenderde vogels (blessgans.de) als hoog naar oost of noordoost vliegende ganzen gezien trektellingen (trektellen.nl). Hooguit zijn gebieden dichtbij (zowel Kolgans als Toendrarietgans). Bij Grauwe Gans, open water meer in trek. Opvallend waren de bewegingen grotendeels eigen broedvogels, liggen de aantallen het hele van de Dwergganzen van het Oudeland van Strijen. Deze seizoen al net boven het gemiddelde uit de afgelopen jaren. verlaten in een periode van koude vaak het Oudeland. Bij de februari-telling waren op veel plaatsen al paartjes Dit keer verplaatste een groot deel van de groep zich voor drie dagen naar Petten, maar keerde vervolgens terug naar de Delta, in dit geval naar hun favoriete stek bij koud Nieuw artikel laat dynamiek in trekstrategie weer, de polders langs de snelweg bij Moerdijk. Dankzij Kleine Rietgans zien de gezenderde vogel “Niklas” en een gerichte zoekactie Kleine Rietganzen blijven tegenwoordig grotendeels van waarnemers ter plaatse kon worden gedocumenteerd in Denemarken pleisteren, en komen minder naar dat ten minste 17 vogels op weg van het Oudeland naar Nederland. Een analyse van halsbandaflezingen laat nu Petten een tussenstop maakten bij de Reeuwijkse Plassen, zien hoe deze verandering plaatsvond. Het artikel is als een gebied dat tot dusverre nog op de kaart stond als pdf (open access) op te halen via http://onlinelibrary. pleisterplaats voor Dwergganzen (zie www.blessgans.de/ wiley.com/doi/10.1111/gcb.14061/epdf index.php?id=641, rechts in menu “Niklas” kiezen). Kees Koffijberg

5000 2000 200.000 Wilde Zwaan Kleine Zwaan 1750 Toendrarietgans 4000 1500 150.000

3000 1250 1000 100.000 2000 750

500 50.000 1000 250

0 0 0 SONDJ FM SONDJ FM SONDJ FM

700.000 350.000 700.000 Kolgans 600.000 300.000 Grauwe Gans 600.000 Brandgans

500.000 250.000 500.000

400.000 200.000 400.000

300.000 150.000 300.000

200.000 100.000 200.000

100.000 50.000 100.000

0 0 0 SONDJ FM SONDJ FM SONDJ FM

Figuur 1. Voorlopig getelde aantallen per maand op basis van de online invoer. Weergegeven zijn de aantallen per maand in de selectie van gebieden die zowel in 2007-2016 (gemiddelde, als lijn) als in 2017/2018 werd geteld (staaf). Het zijn dus niet de totalen van de hele telling, maar een steekproef. En het geheel is uiteraard voorlopig!

Zomertaling parel van plas-dras

De prachtige Zomertaling zien we steeds minder in ons zem (16), Ezumakeeg (12), Polder Keizersguldenwaard in land. Tijdens de watervogeltellingen wordt de soort gezien Brabantse Biesbosch (11) en langs de IJssel in Cortenoever in maart tot en met september. Favoriet bij de Zomertaling en bij Zutphen (10). In september ging het om twee opval- zijn plas-dras gebieden en moerassen. In het voorjaar zijn lende aantallen in de Boezemlanden De Groote Brekken Fr de hoogste aantallen gezien in de Zoete Rijkswateren en (150) en Berkenwoude ZH (34). Regionale gebieden, in de nazomer (augustus) ook in de Zoute Delta. In het seizoen 2016/17 zijn de hoogste aantal- Broedvogels én doortrekkers? len doorgegeven in maart (256 ex.) en september (207). Vroege Zomertalingen kunnen deels afkomstig zijn van de Het gaat dus niet om hoge aantallen maar de meeste vogels eigen broedpopulatie (1600-1900 paren in 1998-2000). In zijn gevonden in het rivierengebied, Zuid-Holland, Zoute ons land geringde vogels zijn in april-juni vooral terug- Delta, Randmeren, Friesland en Groningen. In maart 2017 gemeld in het westelijke deel van Rusland. In de winter- waren opvallende aantallen aanwezig in de Zouweboe- maanden zijn ze gevonden in Frankrijk, Spanje, West-Afri- Zomertaling

t.o.v. perc. t.o.v. perc. t.o.v. perc. t.o.v. perc. Gebied 80/81 groei 05/06 groei Gebied 80/81 groei 05/06 groei Nederland 0 0,2 - -5,3 overige gebieden ? 2,8 ? -8,5 Waddengebied ? 0,1 ? 3,6 Regionale gebieden + 7,3 ? -5,2 Zoute Delta ++ 38,6 ? -6,6 Zoete Rijkswateren 0 -0,7 ? -1,4 ka onder de Sahel en een niet geheel toevallig cluster in het Nederland overige gebieden vroege voorjaar in het noorden van Italië (vogeltrekatlas. 100 25 nl). Op basis van deze terugmeldingen is het duidelijk dat er sprake is van doortrek. Een probleem is echter dat de 80 20 meeste vogels geringd zijn in de jaren vijftig en zestig toen de soort veel algemener was. Hoe het nu is, is onbekend. 60 15 Afnemende aantallen Onze broedvogels zijn in de afgelopen 30 jaar met maar 40 10 liefst 70% afgenomen. Bij de watervogeltelling zien we gemiddeld aantal gemiddeld vanaf halverwege de jaren zeventig een sterke afname aantal gemiddeld 20 5 tot midden jaren tachtig. Dit werd veroorzaakt door de afnemende broedpopulaties in West-Europa en in het 0 0 bijzonder Nederland en tevens ingegeven door de droogte 75/76 80/81 85/86 90/91 95/96 00/01 05/06 10/11 75/76 80/81 85/86 90/91 95/96 00/01 05/06 10/11 in de Sahel, het overwinteringsgebied. De aantallen van Zomertaling stegen na deze periode weer licht, net als de Figuur 2. Zomertaling. Landelijke trend in de maandelijks getelde monitoringgebieden in Nederland. Nederlandse broedpopulatie die kort vóór de eeuwwis- Waddengebied Regionale gebieden 60 40 seling een kleine bloei doormaakte. Deze toename werd verergerd door catastrofale droogte in de Sahel. In zulke geholpen door natte winters in de Sahel en neerslagrijke winters50 kunnen Zomertalingen onvoldoende opvetten voor voorjaren in Nederland. Het aantal Zomertalingen viel na de lange terugtocht over de Sahara en Middellandse Zee. 30 de eeuwwisseling opnieuw terug, waarbij wederom een Bovendien40 worden ook enorme aantallen gevangen voor parallel met (in ieder geval) de Nederlandse broedpopu- consumptie, in sommige winters 30% van de overwinte- latie te trekken is. Deze algehele malaise wordt veroor- raars 30in de Binnen-Delta van de Niger (Zwarts et al. 2009. 20 zaakt door habitatverslechtering (in Nederland vooral Living on the Edge). 20 door intensivering van boerenland) en in sommige jaren Jan Schoppers

gemiddeld aantal gemiddeld aantal gemiddeld 10 10 Slaapplaatsen 0 0 75/76 80/81 85/86 90/91 95/96 00/01 05/06 10/11 75/76 80/81 85/86 90/91 95/96 00/01 05/06 10/11 Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 2017/18

Datum Starttijd TypeZoute telling Delta Zoete Rijkswateren 17 mrt50 ‘18 17.50 uur Slaapplaatstelling Scholekster, 50 Kemphaan, Grutto 7 april40 ‘18 19.30 uur Slaapplaatstelling Scholekster, 40 Kemphaan, Grutto

30 30 Uw nieuwe Ook aan de Friese Waddenzeekust zien we een dergelijke slaapplaatsencoördinator: verplaatsing, lagere aantallen waren te vinden in Noord- Paul van Els west-Friesland20 en hogere aantallen in het Lauwersmeerge- 20 bied. Voorts waren de aantallen Wulpen in 2018 rond de Nieuwe slaapplaatsencoördinator stelt zich voor Rijntakkenaantal gemiddeld 10 hoger dan in 2014-17, maar waren daarentegen aantal gemiddeld 10 Vanaf 1 maart 2018 ben ik de nieuwe coördinator Slaap- de aantallen in de Achterhoek lager. plaatsen bij Sovon. Mijn naam is Paul van Els (36 jaar). Ik 0 0 zal Jan Schoppers opvolgen als aanspreekpunt voor alles Grote 75/76& Kleine80/81 Zilverreiger85/86 90/91 95/96 en Aalscholver00/01 05/06 10/11 75/76 80/81 85/86 90/91 95/96 00/01 05/06 10/11 wat te maken heeft met slaapplaatsen. Mocht u dus vra- De slaapplaatstelling van februari van Grote en Kleine gen hebben of u aan willen melden als teller, dan kunt u Zilverreiger en Aalscholver is nog erg recent. Hartelijk mij bereiken op 06-2328759 of 024-7410421, of e-mailen dank aan alle tellers die de kou hebben getrotseerd om op [email protected]. deze soorten te tellen. Het zal nog interessant worden om te kijken hoe de uiteindelijke aantallen op de slaap- Nu de dagen weer lengen kunnen we terugkijken op een plaatsen hebben gereageerd op de matige vorst. Wat we mooi telseizoen voor slaapplaatsen. Niet alleen het lage nu al kunnen zien is dat de aantallen Grote Zilverreigers aantal ganzen vroeg in het seizoen zal als uitschieter te in 2018 vergelijkbaar zijn met die van 2017, maar met een boek staan in de langdurige trendgegevens, maar ook de verschillende verspreiding, misschien grotendeels door mogelijke invloed van een late periode met matige vorst, een verschillende dekking van telgebieden. In Noord en zoals we die de laatste jaren zo zelden nog maar meema- Oost-Nederland lijkt het aantal Grote Zilverreigers wat ken, kan een stempel hebben gedrukt op de telgegevens. lager te liggen dan in 2017, zo zijn twee slaapplaatsen in Midden- en Oost-Drenthe verlaten, en liggen de aantal- Wulpentelling februari len in Noordwest-Friesland beduidend lager. Of dit ook De wulpentellingen van februari van dit jaar laten geluk- werkelijk resulteert in lagere aantallen voor het hele land kig nog niet heel duidelijk het schrikbeeld doorschemeren zal nog moeten blijken. Kleine Zilverreiger is tot nu toe in van afnemende aantallen zoals die uit Europese broedge- 2018 niet opgemerkt op slaapplaatsen in het binnenland gevens blijken. Voor 2018 zijn er nog een aantal gebieden in Zuid-Holland en Noord-Brabant, waar dat eerder wel waarvan data ontbreekt, maar wat we hooguit zien zijn het geval was. De koude kan hier natuurlijk een logische verplaatsingen van slaapplaatsen vergeleken met de voor- verklaring voor zijn. gaande drie jaren. Waar we in voorgaande jaren bijvoorbeeld een mooie spreiding van aantallen zagen rond de Aankomende tellingen Scholekster, Kemphaan en Randmeren, zien we in 2018 dat de noordoostelijke Rand- Grutto meren grotendeels verlaten waren, en dat grotere slaap- De slaapplaatsentellingen voor Scholekster, Kemphaan en plaatsen bij de zuidelijke Randmeren te vinden waren. Grutto staan weer voor de deur. De eerste ronde voor deze soorten valt binnen telperiode 10 tot en met 25 maart, met Brabant, voor Kemphaan staan er nog veel telgebieden voorkeursdatum op 17 maart. De daaropvolgende ronde open in Zeeland, Noord-Holland en Groningen, en voor valt tussen 31 maart en 15 april, met voorkeurdatum op 7 Grutto in de kerngebieden in Noord-Holland, Friesland april. Er zijn nog veel mooie telgebieden die openstaan en en het Rivierengebied. Tellingen van elders zijn natuurlijk die in maart perfect gecombineerd kunnen worden met ook altijd welkom en mocht u zelf een mooie slaapplaats bijv. tellingen voor het meetnet watervogels. Voor Scholek- vinden die nog niet in het systeem van Sovon staat, dan ster zijn er vooral lacunes in de data in Zeeland en Noord- kan deze gewoon toegevoegd worden! Paul van Els

Wadden Midwintertelling: weinig Kanoeten, topaantallen Toppers

Met de voorspelling van een stevige westenwind tienjarig gemiddelde van 55.000. De meeste Rosse met neerslag leken we een lastige Midwintertelling Grutto’s zaten op Terschelling (20.000), gevolgd tegemoet te gaan, maar uiteindelijk werd het een door Vlieland (11.000). relatief rustige dag met zowaar nog wat zon. Hierbij Wie recentelijk in de avonduren over de Afsluitdijk de eerste, voorlopige resultaten. tufte, zal mogelijk de bewegingen van grote groepen Eerst maar eens de Scholekster. Gedurende de Toppers gezien hebben. Groepen die overdag op jaren ’95-‘05 telden we in januari gem. 170.000 het wad ten noordwesten van Kornwerderzand in de Waddenzee, maar de laatste 10 jaar zijn dat verblijven, trekken dan deels naar het IJsselmeer. er nog 115.000. Het aantal van januari jl. past Tijdens boottellingen door de WaddenUnit binnen dat beeld met ca. 123.500. De grootste werden in de westelijke Waddenzee al groepen van concentraties zaten langs de Friese kust (23.680) duizenden Toppers gezien, de vliegtuigtelling van en op Schiermonnikoog (20.660). Het voorlopige Rijkswaterstaat leverden in januari ruim 46.000 op. aantal Kanoeten is bedroevend laag. Het tienjarig De laatste jaren kwamen de winteraantallen al in de gemiddelde ligt op dik 51.000, maar nu komen buurt van de 30.000, maar het aantal van januari we op amper 18.000. Griend en Balgzand waren is op het aantal van januari 2013 na (61.900) een eigenlijk de enige plekken met noemenswaardige Midwinterrecord in de Waddenzee. concentraties (resp. 8800 en 8594). Het aantal De komende telling in maart is de extra integrale van Drieteenstrandlopers kwam met 6590 behoorlijk het seizoen. Ik wil iedereen er alvast op attenderen overeen met het tienjarig gemiddelde van 6950. dat we ook in augustus weer een extra telling Terschelling (2200) en Vlieland (1720) herbergden hebben, waarbij we alle verstoringsbronnen ook de meeste ‘drieteentjes’. Van de Bonte Strandloper weer vastleggen. Leg de datum van 18 augustus werden mooi wat geteld. Het aantal ligt op ruim alvast vast! Die verstoringsbronnen kunnen nu 200.000 tegenover een tienjarig gemiddelde van standaard met Avimap en ook bij de webinvoer een kleine 170.000. Veruit de meeste ‘bontjes’ zaten doorgegeven worden. Veel tellers doen dat al en het langs de Friese Waddenkust (73.500), gevolgd door zou mooi zijn als iedereen dat bij iedere telling doet. de Richel (29.000). Met ruim 50.000 individuen komt het aantal Rosse Grutto’s in de buurt van het Romke Kleefstra

Coördinatie Slaapplaatstellingen: Paul van Els ([email protected])

Beste tellers, Nijmegen, 2 februari 2018

De midwintertelling was uitgesmeerd over twee weeken- week later geteld werden, ontbreekt daar nog een deel van, den: de uitgebreide telling in het binnenland was op 13 dus ik verwacht dat de 5 miljoen wel weer gepasseerd zal januari en (door het tij) een week later de integrale telling worden. De top drie lijkt vooralsnog dezelfde, hoewel deze op de Wadden. Het weer was wat tegenwoordig typisch Ne- totaalaantallen beduidend lager liggen dan vorig jaar, met derlands winterweer is, met een temperatuur van rond de een voorlopig aantal van 680.000 Kolganzen, op de voet vijf graden en (minder typisch voor deze winter) geen tot gevolgd door 630.000 Brandganzen en daarachter 540.000 weinig neerslag (alleen op de 21e was het nat), maar de zon Smienten. Dit betreffen natuurlijk voorlopige aantallen en liet zich ook niet of amper zien. De eerste zaterdag was het hoewel de top 3 al wel grof is gecorrigeerd op dubbeltellin- echt somber en veel tellers verkozen net als vorig jaar veelal gen dient de echte controle nog plaats te vinden en zullen de zondag om hun telling uit te voeren. Een week later er ongetwijfeld nog aanvullingen komen. was de zaterdag gelukkig de beste dag, want in de Wadden wordt eigenlijk niet afgeweken van de teldag. Tussendoor Op 17 februari aanstaande vindt zowel een telling plaats kregen we overigens nog een aardige storm te verduren die van de monitoringgebieden, van ganzen en zwanen en een rond het Sovon kantoor heel wat bomen om kreeg (soms steekproeftelling in het Waddengebied. Het tijdstip van vijf achterelkaar). Er wordt her en der nog steeds gezaagd… 10:45u is aan de vroege kant, waardoor mensen in het westelijke Waddengebied vroeg aan de slag moeten, maar Er is tijdens de midwintertelling flink geteld door jullie. gelukkig worden de dagen al weer duidelijk langer. Bij het Langzaam maar zeker wordt Avimap meer gebruikt, een schrijven van deze nieuwsbrief is de tweede slaapplaatstel- verheugende ontwikkeling! Vorig jaar was deze maximaal ling van de Wulp reeds van start gegaan. Doordat de slaap- 19% (in januari), vanaf september is het aandeel geste- plaatstelling van ganzen en zwanen in januari overlapte gen van 22 naar ruim 25%. De mensen die het gebruiken met die van de Wulp is de telperiode van de Wulpentelling zijn erg enthousiast. Ook eens Avimap proberen? Kijk op een week verlengd t/m 18 februari. De voorkeursdatum is sovon.nl/nl/avimapwavo voor meer info. Ook lijken de echter 11 februari. Op 24 februari volgt dan de slaap- meesten van jullie gewend te raken aan de vernieuwde plaatstelling van Aalscholver, Grote en Kleine Zilverreiger. webinvoer. Bij de afgelopen telling, waarbij toch een deel Tellen kan van 17 februari tot en met 4 maart. van de midwintertellers maar eenmaal per jaar inloggen en de invoer nog niet gezien hadden, waren er gelukkig geen Ik herhaal tot slot het verzoek aan ganzentellers in Fries- problemen. Dankzij de snelle invoer (zowel met Avimap als land om groepen ganzen in te tekenen en aan alle tellers via de website) zijn inmiddels al 3900 tellingen ingevoerd, die bij hun telling (de ANLb soorten) Kleine Zwaan, Kraan- een absoluut record zo kort na de telling. Veel dank voor vogel, Blauwe Kiekendief of Ruigpootbuizerd tegen komen, het snelle insturen! Het totaal aantal vogels ligt momenteel teken ze s.v.p. in! Door gebruik te maken van Avimap kan rond de 4,75 miljoen en dat is ruim een kwart miljoen lager dat tegenwoordig heel gemakkelijk. dan vorig jaar toen op het moment van schrijven de 5 miljoen al was gepasseerd. Bij dit totaalaantal van 2018 zit ook Ik wens jullie een fijne telling! al een aantal tellingen van de Zoute Delta die in voorgaande jaren pas later binnenkwamen. Doordat de Wadden een Menno Hornman

Nederland (binnenland): Waddengebied: 17 februari monitoringgebieden, ganzen- en 17 februari steekproeftelling, ganzen- en zwanentelling zwanentelling (10.45 – HW 89) Volgende telling (tussen haakjes tijdstip hoog water & cm verhoging) 17 mrt monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling 17 mrt (extra) integrale telling, ganzen- en zwanentelling (10:05

14 apr monitoringgebieden, ganzen- en zwanentelling 2018 - 83) 5 mei telling Brand- en Rotgans 14 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (9:55 - 77) 12 mei selectie van monitoringgebieden 5 mei telling Brand- en Rotgans (13:34– 90) 19 mei integrale telling (13:37 -97) 16 juni selectie van monitoringgebieden 16 juni steekproeftelling (12:36 - 105) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd. Ganzen en zwanen: Lagere aantallen lijken (deels) te zijn bijgetrokken

Het lijkt er op dat de lage aantallen uit het najaar waarover ons in het rivierengebied, eerder nog wel eens goed voor mooie we in eerdere nieuwsbrieven berichtten in januari behoorlijk groepen foeragerende zwanen, werden amper bezocht. waren bijgetrokken (figuur 1). Bij Kolgans waren ze heel Kleine Rietganzen lijken nu ook in Friesland te leren dat vergelijkbaar met het gemiddelde uit de afgelopen jaren, bij maïsstoppel een aantrekkelijke voedselbron is (Fred Cottaar), Toendrarietgans en Brandgans waren ze zelfs boven-gemiddeld. en ondanks de kleinere aantallen doken ze ineens op rond het Toendrarietganzen profiteren nog volop van oogstresten op Fochtelooërveen (http://www.hetfochteloerveen.nl/actueel. de door de vele regen nog niet geploegde akkers. Vooral bij asp, blog van Herman Feenstra) aan aangrenzende delen Kolgans vallen de lage aantallen in oktober-december op. Een van Drenthe. De eens zich zo traditioneel gedragende Kleine eerste analyse van halsbandgegevens, zoals die 27 januari jl. Rietgans lijkt zich dus vanuit Zuidwest-Friesland te verplaatsen. bij de ganzen- en zwanendag in Arnhem werd gepresenteerd, Het maakt nog maar eens duidelijk dat deze soorten zich in wijst er op dat de bij ons missende vogels daadwerkelijk in het hele korte tijd makkelijk kunnen aanpassen aan veranderende Oostzeegebied (oktober) en in Duitsland (oktober-december) omstandigheden. zaten. Van de nog actieve zendervogels verblijven er momenteel 10 in Duitsland, 8 in Nederland, 1 in Zweden en 1 in België In de onderstaande figuren staan voor meerdere soorten de (blessgans.de). Nog grotere verschillen laten Kleine Rietgans en getelde aantallen uit de afgelopen maanden, in vergelijking met Kleine Zwaan zien. Bij Kleine Rietgans werd de afgelopen jaren het gemiddelde uit de voorgaande tien jaar. Alleen de selectie al duidelijk dat steeds minder vogels naar Nederland komen, van in alle jaren getelde gebieden is afgebeeld (om de aantallen maar ook bij Kleine Zwaan lijkt het er veel op dat een deel van vergelijkbaar te houden). In feite hebben we de maandelijkse de vogels niet verder trekt dan Duitsland. Op 13 januari werden grafieken die we in de vorige nieuwsbrieven lieten zien, nu in Sleeswijk-Holstein alleen al ongeveer 3200 Kleine Zwanen samengevat in één figuur, en in plaats van alle jaren afzonderlijk geteld; een voor deze tijd van het jaar ongekend aantal (piek de periode 2007-2016 samengevat tot één gemiddelde. Het normaliter eind februari en begin maart). In dezelfde periode beeld is uiteraard voorlopig (!) werden ook grote aantallen gezien in het Emsland, over de grens met Drenthe en Overijssel. De ondergelopen uiterwaarden bij Kees Koffijberg

5000 200.000 20.000 Kleine Zwaan Toendrarietgans Kleine Rietgans 4000 150.000 15.000

3000 100.000 10.000 2000

50.000 5.000 1000

0 0 0 SONDJ FM SONDJ FM SONDJ FM

700.000 350.000 700.000 Kolgans 600.000 300.000 Grauwe Gans 600.000 Brandgans

500.000 250.000 500.000

400.000 200.000 400.000

300.000 150.000 300.000

200.000 100.000 200.000

100.000 50.000 100.000

0 0 0 SONDJ FM SONDJ FM SONDJ FM

Figuur 1. Voorlopig getelde aantallen van enkele ganzen en zwanen per maand op basis van de online invoer. Weergegeven zijn de aantallen per maand in de selectie van gebieden die zowel in 2007-2016 (gemiddelde, als lijn) als in 2017/2018 werd geteld (staaf). Het zijn dus niet de totalen van de hele telling, maar een steekproef (ook de gemiddelde lijn).

Slaapplaatstellingen van Wulp en Aalscholver, Grote & Kleine Zilverreiger

In februari staan weer een tweetal aantrekkelijke tellingen op gemaakt van de overwinterende Wulpen. Zo kent die provincie het programma. De Wulp vraagt om meer aandacht ook bij de een viertal vaste slaapplaatsen met daarnaast een aantal die slaapplaatsen. Het was geen witte Kerst maar evengoed zijn er onregelmatig bezet zijn. In NW-Overijssel wordt een slaapplaats flinke aantallen zilverreigers gezien. vermoed en het Vollenhovermeer wordt als meest kansrijk geacht. Maar wellicht zijn er ook andere kansrijke locaties; wie Wulpentelling een week verlengd tot en met 18 februari gaat die vinden? In de winter, maar ook in broedseizoen, gaat De geplande telperiode is met een week verlengd, omdat ik bij het in Overijssel om 2.000-3.500 ex. Onze broedvogels overwin- het begin van die periode nog met mijn hoofd bij de ganzen en teren vooral in Frankrijk en Groot-Brittannië en de wintergasten zwanen zat. De aftrapmail is daardoor later verstuurd waardoor bij ons komen waarschijnlijk uit Finland en Rusland. De soort ik besloten heb om de telperiode een week te verlengen. In te- staat nu ook op onze nieuwe Rode Lijst en internationaal had de genstelling tot andere steltlopers als Grutto en Scholekster is er soort al langer die aandacht. voor onze grootste steltloper minder aandacht. Geen kleurring of zender projecten waardoor we inzicht hebben hoe bijvoor- Aalscholver, Grote & Kleine Zilverreiger beeld de slaapplaatsen gebruikt worden en de herkomst van de De telling van deze soorten staat gepland van 17 februari tot en slapende vogels. Deze winter is het vooral in het rivierengebied met 4 maart, met als voorkeursdatum 24 februari. In de eerste dynamisch door het hoge water. Zo slapen veel ganzen niet op weken van februari is de verwachting dat koning winter langs de vaste plassen, maar veel meer over een groter gebied in het komt. Spannend is nu wat het effect zal zijn op de aantallen. In plasdras in de uiterwaarden. Bij de Wulp zal het waterpeil in de de tweede helft van december was er de tweede telling van deze uiterwaarden, maar wellicht ook binnendijks, invloed hebben op beide reigers maar op diverse slaapplaatsen wordt dan ook de de aantallen en verspreiding. De eerste signalen daarover eind Aalscholver meegenomen. Na de topaantallen van de Grote Zil- januari bij Arnhem en Culemborg bevestigen dat beeld. In de verreiger in oktober was het spannend wat december opleverde. laatste ‘Vogels in Overijssel’ heeft Gerrit Gerritsen een overzicht Van Aalscholver, Grote en Kleine Zilverreiger zijn resp. ruim Foto: Slapende Wulpen Lingezeeg, Arnhem. 6 januari 2017. Koos Dansen.

150, bijna 200 en 15 slaapplaatsen doorgegeven. Dit resulteert 2450, Steile Bank 1500 en Quackjeswater 711. De watervogeltel- in 11.830 Aalscholvers, 4.115 Grote en 124 Kleine Zilverreiger. ling in december (voorlopig aantal) vergeleken met oktober viel In oktober zijn van deze soorten resp. 20.403, 7.316 en 193 ex. ruim een kwart lager uit. Het aantal Grote Zilverreiger was ruim doorgegeven. De deelname in december is doorgaans wat lager 30% lager bij de slaapplaatstelling en bij de watervogeltelling waardoor het zinvol is om alleen de slaapplaatsen te vergelijken was het aantal bijna 25% lager. Het lijkt er op dat begin decem- die in beide maanden zijn geteld. We zien dan dat het aantal ber tijdens de sneeuw een deel is weggetrokken. Opvallende Aalscholvers vergelijkbaar is met de telling in oktober. De hoog- veranderingen waren Havikerwaard 234 naar 32 (okt-dec), ste aantallen zijn in december geteld bij Woudagemaal Lemmer Noordberg, Renkum 211-37, Den Ham 303-60 en Onlanden 187-63. Opvallende toenames waren er minder, maar in het oog springend Lutjerbroeker Weel (NH) 12 naar 168; naast deze zijn hoge aantallen gemeld in Geaupolder-Graverij 234 (Fr, oktober geen telling), Lauwersmeer/Kollumerwaard 212, Meerkerk 120 en Reeuwijkse Plassen 105. Het aantal Kleine Zilverreigers was een kwart minder en de hoogste aantallen werden gevonden in het Krekengebied Ouwerkerk 26 en St Maartensdijk, Pluimpot 21 (beide ZL). De oproep van doorgeven dode Grote Zilver- reigers door storm leverde geen nieuwe gevallen op, maar wel diverse meldingen van aanpassen slaapplek door de wind. Later meer daarover. Kijk onder https://www.sovon.nl/nl/content/ nieuwsbrief voor de nieuwsbrief van de Slaapplaatstelling en de andere projecten.

Wil je weten wie welke slaapplaats telt bij jou in de buurt? Stel al je slaapplaatsvragen aan [email protected]. Voor Fries- land, Groningen, Drenthe en Wadden: [email protected] (024 7 410 410). Veel plezier in het veld en laat ons weten wat je boeit!.

Jan Schoppers

Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 2017/18 Datum Starttijd Type telling 3-18 febr ‘18 16.35 uur Slaapplaatstelling Wulp 24 febr ‘18 17.10 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholver 17 mrt ‘18 17.50 uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto Figuur 2. Wulp. Maximum aantal per slaapplaats in februari 7 april ‘18 19.30 uur Slaapplaatstelling Scholekster, 2014-17. Kemphaan, Grutto Wadden: Eiders op Ensis?

Over de resultaten van de Midwintertelling schrijf opnieuw ten zuiden van Terschelling aangetroffen. ik in de komende nieuwsbrief, want nog niet alle Ten opzichte van de novembertelling verbleven er resultaten van de Waddenzee zijn binnen. Ditmaal in deze maand relatief veel Eiders ten zuiden van aandacht voor Eiders. Vrijwel gelijktijdig met de Vlieland. Andere concentraties van enkele duizenden integrale november- en Midwintertelling worden Eiders werden gezien op het wad ten noorden van ook vliegtuigtellingen van Eiders uitgevoerd. Deze Zwarte Haan, ten zuiden van Engelsmanplaat en ten tellingen per vliegtuig worden jaarlijks verricht in zuidoosten van Rottumeroog. het kader van de Biologische Monitoring van de zoute rijkswateren en is een samenwerking tussen De resultaten van dit seizoen zijn nog niet Delta Project Management en Bureau Waardenburg bekend, maar op basis van de boottellingen die in opdracht van Rijkswaterstaat. De resultaten van de bemanning van de WaddenUnit uitvoert, is die tellingen laten voor Eiders flinke ups en downs duidelijk dat de Eiders de mosselpercelen ten zuiden zien. Als de omstandigheden in de Oostzee door van Terschelling deels links laten liggen. Waar winterkou ongunstig worden voor Eiders, zoals in normaliter zo’n 25.000 rondzwemmen, zit nu een de Elfstedenwinter van 1996, kunnen alleen al in de paar duizend. Des te groter zijn de aantallen nabij Nederlandse Waddenzee 150.000 Eiders verblijven. Griend, wat opvalt voor wie van Harlingen richting Vlieland of Terschelling vaart. Op Waarneming.nl Afgezien van zulke uitbijters kelderden aantallen lopen de schatting enorm uiteen, van 15.000 tot gedurende de jaren negentig van zo’n 80.000 naar zelfs 60.000, wat wel aangeeft dat het schatten van een kleine 30.000 in 2001. Daarna nam de stand de groepen op open water bepaald geen sinecure weer toe tot z’n 100.000 in 2004, waarna aantallen is. Begin december hielden zich nabij Griend ruim opnieuw afnamen naar amper 60.000 in 2009 en 12.500 Eiders op (telling WaddenUnit) en inmiddels 2010. Sindsdien herstelde de soort zich wat en de is dat aantal opgelopen. De Eiders foerageren er laatste vier jaar zijn de aantallen vrij constant met massaal op de steile kanten van droog naar diep wad rond de 100.000 Eiders. Vorig seizoen (2016/2017) en waar vermoedelijk jonge Ensis zit. Dat is met de telde de Waddenzee in november ruim 98.000 dunne schelp en mooi wat vlees een goede prooi. Dat Eiders en verbleven grote aantallen in het gebied dit van invloed is op de verspreiding van de Eiders rond de mosselpercelen ten zuiden van Terschelling, is duidelijk, maar wat het voor de uiteindelijke de geulen ten zuiden van Vlieland, het water ten aantallen in de Nederlandse Waddenzee oosten van Texel en ten zuidwesten van Ameland. betekent, is even afwachten. Daarvoor bieden de Tijdens de Midwintertelling ging het om dik 88.000 vliegtuigtellingen uitkomst. Eiders en werden de grootste aantallen Eiders Romke Kleefstra

Coördinatie Slaapplaatstellingen a.i.: Jan Schoppers ([email protected])

Regiocoördinatoren (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos (06-12 21 81 34, [email protected]) (NH) Noord-Holland Michel Klemann (024-7 410 410, [email protected]) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer (024-7 410 410, [email protected]) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer (024 7 410 410, [email protected]) (FR) Friesland Romke Kleefstra (06-10 64 66 40 [email protected]); midwintercoördinator Sjouke Scholten (p/a Sovon) (GR) Groningen Kees Koffijberg (024-7 410 410, [email protected]); midwintercoördinator Sjouke Scholten (p/a Sovon) (DR) Drenthe Harold Steendam (0592-273845, [email protected]) (FL) Flevoland Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (OV) Overijssel Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (GL) Gelderland Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (UT) Utrecht Michel Klemann (024-7 410 410, [email protected]) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer (024-7 410 410, [email protected]) (Li) Limburg Ton Cuijpers (0475-551579, [email protected]) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra (06-10 64 66 40 [email protected]) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman (024-7 410 410, [email protected])

Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit , Rijkswaterstaat Centrale Informatievoor- ziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogel- richtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling.

Beste tellers, Nijmegen, 21 december 2017

Ik wens jullie allen een gezond en vogelrijk 2018 toe! Zoals een redelijke hoogte. Eveneens op 20 januari (telperiode gebruikelijk trappen we het nieuwe jaar direct af met de 13 – 27 januari) staat de tweede slaapplaatstelling van 52e editie van de Midwintertelling. Voor de maandelijkse ganzen- en zwanen gepland. Ook kondig ik alvast de win- tellers die alle soorten watervogels tellen is deze telling in terslaapplaatsteling van Wulp aan, die vindt op 3 februari januari niet veel anders dan die in andere maanden, maar plaats (telperiode 27 januari – 11 februari). voor de ganzentellers die in januari alle soorten in hun gebieden gaan tellen wel. Voor deze laatste groep verzoe- Ik herhaal de oproep uit de vorige nieuwsbrief om in janu- ken we weer om deze maand (indien mogelijk) alle soorten ari de geslachtsverhouding bij Smienten vast te leggen. De in hun gebieden te tellen. Het is wel noodzakelijk om je midwintertelling is een ideaal moment om even wat beter ganzen en zwanengebied ook als midwintergebied te clai- te kijken naar een groepje Smienten. Met een handteller- men als dat nog niet is gebeurd (via. http://portal.sovon. tje en telescoop kun je het aantal mannetjes en vrouwtjes nl/portal/vacant/map/1. In je overzicht van gebieden in turven. Ook als je een deel van de groep op die manier het nieuwe systeem komt dan een W te staan in januari in turft, is je actie al zinvol. Buiten het telwerk om kun je losse plaats van een G en bij de getelde selectie (in de bezoekge- groepstellingen invoeren via waarneming.nl. Bij het online gevens) staat dan meteen ‘Watervogels en wetlandsoorten’ invoeren van de telling, maar ook in Avimap, voer je de in plaats van (ganzen en zwanen). De resultaten van de vrouwtjes en mannetjes met een aparte stip in. Informatie vorige (51e) editie van de Midwintertelling, zijn weer na te over het geslacht voeg je toe door op de ingevoerde stip te lezen in het laatste nummer van Sovon Nieuws (nr 4 van klikken en vervolgens op ‘Wijzigen’ te klikken. Bij het on- 2017; te downloaden via: sovon.nl/nl/publicaties/sovon- line invoeren kun je via de knop ‘Meer details’ de geslachts- nieuws-20174). Een samenvatting daarvan kun je verderop gegevens per stip toevoegen in deze nieuwsbrief lezen. In deze nieuwsbrief staat ook het programma van de tweejaarlijkse ganzen en zwanendag in Ganzentellers in Friesland worden nog steeds verzocht om Arnhem op 27 januari 2018. Zet deze dag dus in je agenda! groepen ganzen en zwanen in te tekenen. Dat kan heel gemakkelijk direct in het veld met Avimap, maar ook achteraf In januari staat een volledig programma op de agenda, dus via de nieuwe webinvoer. Hetzelfde geldt voor alle tellers inclusief een integrale waddentelling en de (52e) Midwin- die bij hun telling (de ANLb soorten) Kleine Zwaan, Kraan- tertelling. Op 13 januari (uitloop van 12-15 januari) vindt vogel, Blauwe Kiekendief of Ruigpootbuizerd tegen komen, een telling plaats in alle monitoringgebieden, ganzen- en teken ze s.v.p. in! Meer handige info over het gebruik van zwanengebieden en midwintergebieden. Een week later, op Avimap kun je lezen op: sovon.nl/avimapwavo., informatie 20 januari vindt de integrale telling van het Waddenge- over de nieuwe webinvoer kun je hier vinden: sovon.nl/ bied plaats. Net zoals de afgelopen maanden valt ook deze watervogelinvoer telling door de getijdenreeks weer relatief laat in de maand (en helaas niet een week eerder). Het hoogwater in Har- Ik wens jullie veel telplezier! lingen valt op 11:24u dus de mensen in het westelijk deel moeten weer op tijd beginnen. Met 93 cm bereikt het water Menno Hornman

Nederland (binnenland): Waddengebied: 13 januari midwintertelling, monitoringgebie- 20 januari integrale telling (11.24 – HW 93) den, ganzen- en zwanentelling Volgende telling (tussen haakjes tijdstip hoog water & cm verhoging) 17 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (10:45 - 89)

17 mrt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 2018 17 mrt (extra) integrale telling, ganzen en zwanentelling (10:05 14 apr monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling - 83) 5 mei telling Brand- en Rotgans 14 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (9:55 - 77) 12 mei selectie van monitoringgebieden 5 mei telling Brand- en Rotgans (13:34– 90) 16 juni selectie van monitoringgebieden 19 mei integrale telling (13:37 -97) 16 juni steekproeftelling (12:36 - 105) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd. Ganzen en zwanen: Nog steeds weinig ganzen en zwanen

Het lijkt er op dat de tendens voor kleinere aantallen die zich al in zien. Verschillende soorten hebben ook slechte broedresultaten oktober aftekende zich in november en december heeft doorgezet. (zie vorige nieuwsbrief en www.sovon.nl/nl/actueel/nieuws/ In ieder geval bij de arctische soorten. Van Kleine Zwaan, Wilde mislukt-broedseizoen-voor-de-kolgans), maar het is niet Zwaan, Toendrarietgans, Kleine Rietgans, Kolgans en Brandgans waarschijnlijk dat daardoor de aantallen veel kleiner zijn. waren de aantallen in de overeenkomstig getelde gebieden in de afgelopen drie maanden aan de lage kant, zij het dat voor Kees Koffijberg december de verschillen met voorgaande jaren wel kleiner werden (figuur 1). Sommige tellers melden echter plaatselijk nog steeds uitzonderlijk lage aantallen of bijna “lege” telgebieden. Zelf Ganzen en zwanendag 27 januari 2018, zag ik in Groningen verschillende percelen met bietenresten in 10:00-16:00 Arnhem, Hotel Haarhuis (t/o NS regio’s waar normaliter grote groepen ganzen zitten, maar bij de Station) afgelopen tellingen weinig tot niets. Wim Tijsen betitelde in zijn laatste kleine zwanennieuwsbrief van begin december het actuele Voorlopige lijst sprekers en onderwerpen seizoen voor Kleine Zwanen als “Traagste start ooit?”. Duidelijk is -Trends in verspreiding en habitatgebruik van in ieder geval dat grotere aantallen Kleine Zwanen steeds korter in overwinterende Kol- en Kleine rietgans in de Vlaamse ons land aanwezig zijn. Kustpolders – Eckhart Kuijken & Christine Verscheure -Broedsucces van Grauwe Ganzen in Fryslân – Romke De Rotgans is de enige soort die op deze regel een uitzondering Kleefstra vormt, met landelijke aantallen die in de afgelopen maanden in -Slagpenrui bij Knobbelzwanen, een belangrijke dezelfde orde van grootte lagen als in voorgaande jaren (december periode in de jaarcyclus – Jan Beekman, Jeroen zelfs tikkeltje hoger). Van de ‘standvogels’ Knobbelzwaan, Grauwe Gans, Canadese Gans en Nijlgans bewegen zich de aantallen op Nienhuis & Kees Koffijberg een heel vergelijkbaar niveau als voorgaande jaren (voorbeeld -Ringonderzoek aan Smienten in Noord-Holland - Grote Canadese Gans in figuur 1). Gerard Muskens & Fred Cottaar -Wat kun je allemaal met de nieuwe BirdRing app – Het is aannemelijk dat de missende vogels nog elders in de flyway Mario Huizinga verblijven. Niet alleen in Nederland, maar ook bijv. in Duitsland -Tussenstop Lauwersmeer: meer of minder kleine zijn nog op grote schaal stoppelvelden en oogstresten beschikbaar, zwanen – Bart Nolet omdat de percelen door de vele regens onbegaanbaar zijn om te -Terreingebruik van Grauwe Ganzen aan de hand ploegen of anderszins te bewerken. Zo verblijven in Sleeswijk- Holstein momenteel 1000 Kleine Zwanen, een voor deze tijd van GPS-zenders – Sander Moonen & Helmut van het jaar bovengemiddeld aantal. De Kolganzen die onlangs Kruckenberg nog werden afgelezen in Litouwen zijn eveneens ongewoon. De Kijk begin januari op www.sovon.nl/nl/content/agenda sneeuw van de afgelopen weken (die maar kort bleef liggen) leidde voor indeling volledig programma. Toegang is open wel tot massale verplaatsingen van Brandganzen, maar in de voor alle geïnteresseerden en is gratis. voorlopige telresultaten van december is dat nauwelijks terug te

Kolgans Grote Canadese Gans 1.000.000 35.000 alle gebieden 900.000 alle gebieden selectie gebieden 30.000 selectie gebieden 800.000 700.000 25.000 600.000 20.000 500.000 400.000 15.000 300.000 10.000 200.000 100.000 5.000 0 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016* 2017* 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016* 2017* Figuur 1. Aantallen Kolganzen en Grote Canadese Ganzen in december in de afgelopen tien jaar. Weergegeven zijn de aantallen in een selectie van gebieden die in alle jaren werden geteld (dus 1:1 vergelijkbaar zijn) en het totaal van alle gebieden (geteld en bijgeschat). Voor 2016 en 2017 zijn de totalen nog in bewerking, resp. onvolledig en daarom niet afgebeeld.

Midwintertellen

Bij de 51e Midwintertelling in januari 2017 werden in totaal 5,56 Het was sterk de vraag of de eilanden en de platen wel bereikt miljoen watervogels geteld, slechts 65.000 minder dan bij de konden worden. De storm kwam weliswaar, maar bleek minder telling van 2016 toen een recordaantal werd geteld. Vanaf 2011 is hevig en vooral ook korter van duur dan voorspeld, waardoor er het totaal getelde aantal niet meer onder de 5 miljoen gekomen zaterdag vrijwel overal gewoon kon worden geteld. Hoe anders en het gemiddelde sinds 2012 ligt zelfs boven de 5,5 miljoen. was de zondag, met heel rustig en veelal zonnig weer. Niet gek dat De recente zachte winters zullen hier ongetwijfeld een flinke veel tellers juist die dag uitkozen voor hun telling. impuls aan hebben gegeven, net zoals de bevlogen deelname van de tellers. Binnen de internationale midwintertelling levert Twee soorten waarvan in januari 2017 opvallend hogere aantallen Nederland een van de grootste landelijke totalen op. De top werden geteld zijn Aalscholver en Waterhoen. De Aalscholver liet drie van meest getelde soorten (Kolgans (844.300), Brandgans met 45.800 vogels het hoogste aantal ooit optekenen. De helft (763.800) en Smient (630.700)) is al jaren dezelfde, hoewel van dat aantal werd uit het vliegtuig geteld op het IJsselmeer, Smient en Brandgans ditmaal stuivertje wisselden. De telling vond waaronder 16.500 vogels bij Andijk en 6600 langs de Afsluitdijk. plaats tijdens een overgang naar een kouder weertype. Tijdens de De aantalsontwikkeling (figuur 2) laat zien dat de Aalscholver telling lag in de oostelijke helft een dun sneeuwdek, plaatselijk sinds het begin van de landelijke tellingen in 1976 langzaam kwam daar op de zaterdag nog een klein laagje bij. Voor de algemener is geworden (hoewel er in sommige jaren soms ook zaterdag gold voor de Waddenkust een heuse stormwaarschuwing weer fors lagere aantallen werden geteld). met een (geholpen door de wind) bijna record-hoge waterstand. Het Waterhoen vervolgde in 2017 de weg terug omhoog, na een dal in de wat koudere winters tussen 2009 en 2012. Dat was en herstel erna. De kern van de verspreiding van het Waterhoen met het oog op de zachte winters van de laatste jaren ook te (periode 2012-2016) ligt in het westelijk deel van Nederland. verwachten. Het aantal van ruim 18.500 Waterhoentjes ligt 52% Daarnaast springen enkele grotere steden die goed geteld worden hoger dan het vijfjarig gemiddelde van de periode ervoor (2012- er ook duidelijk uit (Amsterdam, Leeuwarden, Groningen). In 2016). De soort herstelt nog steeds na een diepe val in de koudere 2017 werden vooral in Noord- en Zuid-Holland en ook Zeeland winters tussen 2009 en 2013 (figuur 2). Van 2000 tot 2010 lag hogere aantallen geteld ten opzichte van de periode van 2012- het gemiddelde rond de 17.000. Wat dat betreft lijkt de populatie 2016. weer op het niveau van vóór de koudere winters. Vanaf 1976 is een patroon te herkennen van flinke klappen in strenge winters Menno Hornman Aalscholver Waterhoen 50.000 25.000 45.000 40.000 20.000 35.000 30.000 15.000 25.000 20.000 10.000 15.000 10.000 5.000 5.000 0 0

Figuur 2. Jaarlijks getelde aantal Aalscholvers en waterhoenen bij de Midwintertellingen 1976-2017

Slaapplaatsen: witte Kerst?

De kans op sneeuw tijdens de Kerst is slechts 1%, maar de kans op Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 2017/18 flinke aantallen Grote en Kleine Zilverreigers is een stuk groter. Datum Starttijd Type telling De afgelopen twee winters hadden we gemiddelde aantallen maar deze winter lijkt het weer bal. Maar heeft nu de sneeuw in 20 jan 2018 07.45 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen december roet in het eten gegooid? 3 febr 2018 16.35 uur Slaapplaatstelling Wulp 24 febr2018 17.10 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Grote Zilverreiger Aalscholver Op moment van schrijven (21 dec) zijn bijna 50 slaapplaatsen 17 mrt 2018 17.50 uur Slaapplaatstelling Scholekster, doorgegeven met bijna 750 ex. http://portal.sovon.nl/slpl/ Kemphaan, Grutto resultaten/index/1210/20171201/20171231/max?m=0&p=NL In 7 april 2018 19.30 uur Slaapplaatstelling Scholekster, de tweede week van december hadden we in grote delen van het Kemphaan, Grutto land te maken met sneeuw. Het is nog te vroeg in de telperiode, die duurt tot 1 januari, om uitspraken te doen over de landelijke In oktober jl zijn er bijna 310 tellingen ingevoerd van 261 aantallen. Feit is wel dat er in de tweede week van december wat slaapplaatsen van de Grote Zilverreiger. Van sommige meer trek van de soort werd gemeld op trektellen.nl. Tijdens slaapplaatsen zijn meerdere tellingen ingevoerd en als we daar de watervogeltelling december zijn er voorlopig 2.500 Grote het maximum nemen met een voorkeur binnen de telperiode dan Zilverreigers ingevoerd terwijl ruim er 4.000 zijn geteld in de komt het totaal uit op 7.305 ex. Daarnaast werden er 16 tellingen twee maanden ervoor. Tijdens dezelfde maanden in 2014/15, tot buiten de telperiode doorgegeven, die goed waren voor 465 Grote op heden het beste seizoen, lag dat aantal ruim 1.000 hoger. Zilverreigers. Gemiddeld zijn er inclusief de nulwaarnemingen 28 Grote Zilverreigers geteld per slaapplaats, zonder

Figuur 1. Grote Zilverreiger. Aantal slaapplaatsen (y-as) per grootteklasse (x-as) en de verspreiding in oktober 2017. Foto: Geert de Vries. nulwaarnemingen waren dat er bijna 36. De meeste slaapplaatsen deel Noord-Brabant en ten noorden van Rotterdam. Kijk voor de zijn gevonden in de aantalsklassen 2-30 ex (figuur 1). Daarboven resultaten van de Kleine Zilverreiger en Aalscholver in de laatste neemt het aantal geleidelijk af. Op tien slaapplaatsen zijn er meer Slaapnieuws op https://www.sovon.nl/nl/content/nieuwsbrief dan 150 vogels geteld. Deze tien waren samen goed voor 2043 ex of bijna 28% van het totaal. De 56 slaapplaatsen waar geen Grote Slaapplaatstellers ganzen en zwanen gevraagd in een aantal Zilver is gezien waren doorgaans wel bezet door Aalscholver of gebieden Kleine Zilverreiger. Als je één of twee soorten op je slaapplaats Tussen 13-28 januari staat de tellingen van ganzen & zwanen hebt dan zien we graag dat je van de andere ook een nul doorgeeft op het programma. Diverse N2000-gebieden staan daarbij indien dit is vastgesteld, dan weten we zeker dat er geen aanwezig in de speciale belangstelling voor de ganzen & zwanen omdat waren. De 7.300 Grote Zilvers is het hoogste getelde aantal ooit. we geen goed en volledig beeld hebben. Kijk voor de lijst van gebieden op https://www.sovon.nl/nl/actueel/nieuws/ganzen- In de beste winter 2014/15 tot op heden zijn er maximaal 6.300 en-zwanen-op-slaapplaats-tellen-een-spektakel Wil je weten geteld. Met bijschattingen waren er toen 8900 Grote Zilverreigers wie welke slaapplaats telt bij jou in de buurt of stel je andere in ons land. De indruk bestaat dat de afgelopen telling vollediger slaapplaatsvragen aan [email protected] Voor Friesland, was met vooral een betere deelname in de Delta en op de Wadden. Groningen, Drenthe en Wadden [email protected] (024 Daarentegen was de deelname langs de Veluwerandmeren minder 7 410 410). en zijn ook tellers welkom in delen van Drenthe, Overijssel, Jan Schoppers Achterhoek, IJssel tussen Doesburg en Deventer, noordoostelijk

Wadden: terugblik integrale hvp-telling november

De integrale hoogwatervluchtplaatstelling van november novembergemiddelde en dat kan nog aardig bijtrekken als de in de Nederlandse Waddenzee vond plaats onder goede ontbrekende gebieden binnen zijn, zoals bij Zilverplevier (21.500, omstandigheden. Afgezien van een enkele regen- of hagelbui gem. 25.300), Drieteenstrandloper (9440, gem. 10.200), Rosse was het prima te doen. De voorlopige aantallen (de resultaten Grutto (31.330, gem. 49.600), Wulp (73.220, gem. 85.500) en van Griend en Dollard ontbraken nog bij het schrijven van deze Tureluur (8800, gem. 11.000). nieuwsbrief) lijken voor verschillende soorten wat aan de lage Bij de ‘schaarse’ soorten valt het aantal van 59 Kleine Zilverreigers kant als we die vergelijken met het novembergemiddelde over de op, waar Schiermonnikoog in het najaar patent op lijkt te afgelopen tien jaar. hebben. Daar werden er 31 geteld, maar op Texel zaten er ook nog eens 21. Lepelaars in november komt vaker voor, maar de Zo werden er een kleine 92.000 Scholeksters geteld tegenover 15 in november is aan de hoge kant (Groninger Noordkust 5, 124.000 gemiddeld. In de lange telreeks komen totalen van Texel en Wieringen beide 4). Ook het aantal van 53 Pontische minder dan ruim 100.000 niet voor. De grootste aantallen Meeuwen valt op, waarvan er maar liefst 45 op het Terschellinger Scholeksters werden geteld op de Groninger Noordkust (17.380), strand verbleven. Andere ‘krenten’: 8 Roodhalsganzen (4 op Schiermonnikoog (14.283) en Ameland (12.505). Bedroevend Schier, 4 op Terschelling), 1 Rosse Franjepoot (Terschelling), is het voorlopige aantal Kanoeten, wat op slechts 20.000 staat 6 Ruigpootbuizers (3 op Terschelling, 2 op Ameland), 2 tegenover gem. 73.500. Nu zat er nog een mooie partij op Griend, Geelpootmeeuwen (Terschelling), 7 Velduilen (5 Friese kust) en maar de verwachting dat we met deze telling wel op een 100.000 835 Sneeuwgorzen (Schier 195, Vlieland 166, Friese kust 113). zouden komen, komt niet uit. Voorlopig zijn het Balgzand (5160), Voor de komende telling is het hopen op betere omstandigheden de Hengst (3900) en Vlieland (2978) die de meeste Kanoeten dan met de Midwintertelling van vorig jaar, toen het herbergden. Ook Bonte Strandloper staat voorlopig op een “laag” Waddengebied kampte met een combinatie van een harde aantal (208.000 tegenover gem. 285.000). Langs de kusten noordwester en springtij, waardoor platen en grote delen van van Friesland (61.225) en Groningen (31.950) zaten de grootste kwelders kopje onder gingen. Beetje zoals in november zou dan concentraties ‘bontjes’, Vlieland had de meeste van (15.335) de niet gek zijn… eilanden. Andere algemene wadvogels zitten net wat onder het Romke Kleefstra

Coördinatie Slaapplaatstellingen a.i.: Jan Schoppers ([email protected])

De internationale Midwintertelling wordt sinds 1967 georganiseerd. Het doel is om gegevens over aantallen en verspreiding van watervogels te verzamelen, zowel in Nederland als internationaal. De landelijke coördinatie van dit project wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. Internationaal wordt de telling gecoördineerd door Wetlands International.

Beste tellers, Nijmegen, december 2017

In het weekend van 13 januari 2018 is het weer zo ver: dan informatie (methodiek) kunt u hier vinden: www.sovon.nl/ vindt de 52e editie van de Midwintertelling plaats en worden, midwintertelling gecoördineerd door Wetlands International, in ruim 60 landen - van IJsland tot Kirgizië en van Noorwegen tot Zuid-Afrika - Bij de editie van januari 2017 werden in totaal 5,56 miljoen wa- alle pleisterende watervogels geteld. In Nederland gaan dan tervogels geteld, slechts 65.000 minder dan bij de telling van zeker 1600 tellers op pad om de aanwezige watervogels te 2016 toen een recordaantal werd geteld. Vanaf 2011 is het tellen. In het Waddengebied wordt in verband met het tij een totaal getelde aantal niet meer onder de 5 miljoen gekomen week later geteld. Naast het internationale aspect vormt de en het gemiddelde sinds 2012 ligt zelfs boven de 5,5 miljoen. midwintertelling ook een belangrijke aanvulling op de maande- De recente zachte winters zullen hier ongetwijfeld een flinke lijkse tellingen van watervogels in belangrijke watergebieden impuls aan hebben gegeven, net zoals de bevlogen deelname in ons land. Door de grote landelijke teldekking wordt er voor van de tellers. Binnen de internationale midwintertelling levert soorten die ook talrijk zijn buiten de belangrijke watergebieden Nederland een van de grootste landelijke totalen op. De top een goed inzicht verkregen in zowel de aantallen als in het drie van meest getelde soorten (Kolgans (844.300), Brand- verspreidingsbeeld. Bij de midwintertelling worden in aanvul- gans (763.800) en Smient (630.700)) is al jaren dezelfde, ling op de maandelijks getelde grote wateren, ook kleinere hoewel Smient en Brandgans ditmaal stuivertje wisselden. wateren, kanalen, agrarisch gebied en bebouwde kommen De telling vond plaats tijdens een overgang naar een kouder onder de loep genomen. We hopen dit jaar ook (weer) op uw weertype. Tijdens de telling lag in de oostelijke helft een dun medewerking. Informatie over de te tellen gebieden kunt u sneeuwdek, plaatselijk kwam daar op de zaterdag nog een vinden door in te loggen op sovon.nl of krijgt u via de regio- klein laagje bij. Voor de zaterdag gold voor de Waddenkust coördinator per mail of per post toegestuurd. Meer algemene een heuse stormwaarschuwing met een (geholpen door de

Aalscholver 201 Aalscholver 2012 - 201 1 - 25 1 - 25 26 - 100 26 - 100 101 - 200 101 - 200 201 - 500 201 - 500 501 - 8000 501 - 8000 16856

Figuur 1. Verspreiding van Aalscholver per hoofdgebied tijdens de Midwintertelling 2017 en tijdens de Midwintertellingen van 2012-2016 (gemiddeld aantal). Datum midwintertelling 2018: 13 januari (12-15 januari) NB dit is de voorkeursdatum voor de telling. Voor een goede vergelijking van de resultaten is het belangrijk dat de tellingen zoveel mogelijk gelijktijdig worden uitgevoerd. Omdat het niet in alle regio’s mogelijk is om op deze datum te tellen of omdat extreem slecht weer een telling onmogelijk maakt, hanteren we als uiterste uitwijkmogelijkheid om de telling nog uit te voeren, een periode van vier dagen. In getijdegebie- den zijn er grotere afwijkingen van de teldatum mogelijk in verband met de afstemming op springtij. Aalscholver optekenen. De helft van dat aantal werd uit het vliegtuig 50.000 geteld op het IJsselmeer, waaronder 16.500 vogels bij Andijk 45.000 en 6600 langs de Afsluitdijk. De aantalsontwikkeling (figuur 2) 40.000 laat zien dat de Aalscholver sinds het begin van de landelijke 35.000 tellingen in 1976 langzaam algemener is geworden (hoewel er 30.000 in sommige jaren soms ook weer fors lagere aantallen werden 25.000 geteld). 20.000 15.000 Het Waterhoen vervolgde in 2017 de weg terug omhoog, na 10.000 een dal in de wat koudere winters tussen 2009 en 2012. Dat 5.000 was met het oog op de zachte winters van de laatste jaren 0 ook te verwachten. Het aantal van ruim 18.500 Waterhoentjes ligt 52% hoger dan het vijfjarig gemiddelde van de periode ervoor (2012-2016). De soort herstelt nog steeds na een Figuur 2. Jaarlijks getelde aantal Aalscholvers bij de Midwintertellingen 1976-2017 diepe val in de koudere winters tussen 2009 en 2013 (figuur 4). Van 2000 tot 2010 lag het gemiddelde rond de 17.000. wind) bijna record-hoge waterstand. Het was sterk de vraag Wat dat betreft lijkt de populatie weer op het niveau van vóór of de eilanden en de platen wel bereikt konden worden. De de koudere winters. Vanaf 1976 is een patroon te herkennen storm kwam weliswaar, maar bleek minder hevig en vooral van flinke klappen in strenge winters en herstel erna. De kern ook korter van duur dan voorspeld, waardoor er zaterdag van de verspreiding van het Waterhoen (periode 2012-2016) vrijwel overal gewoon kon worden geteld. Hoe anders was de ligt in het westelijk deel van Nederland (figuur 3). Daarnaast zondag, met heel rustig en veelal zonnig weer. Niet gek dat springen enkele grotere steden die goed geteld worden er veel tellers juist die dag uitkozen voor hun telling. ook duidelijk uit (Amsterdam, Leeuwarden, Groningen). In de kaart van 2017 is duidelijk zichtbaar dat vooral in Noord- en Twee soorten waarvan in januari 2017 opvallend hogere Zuid-Holland en ook Zeeland hogere aantallen werden geteld aantallen werden geteld zijn Aalscholver en Waterhoen. De ten opzichte van de periode van 2012-2016. Aalscholver liet met 45.800 vogels het hoogste aantal ooit Zoals altijd ontvangen wij de resultaten bij voorkeur digi-

Waterhoen 201 Waterhoen 2012 - 201 2 - 50 1 - 50 51 - 100 51 - 100 101 - 200 101 - 200 201 - 600 201 - 600

601 - 1000 601 - 1000

Figuur 3. Verspreiding van Waterhoen per hoofdgebied tijdens de Midwintertelling 2017 en tijdens de Midwintertellingen van 2012-2016 (gemiddeld aantal). Waterhoen 25.000 taal. De resultaten zijn zo veel sneller beschikbaar. Digitaal

20.000 invoeren kan zowel via de mobiele invoer of via het webinvoerportaal van Sovon. Met de mobiele applicatie Avimap 15.000 voor Android kunt u in het veld uw telgegevens direct op uw smartphone of tablet (helaas niet op iPhone of iPad) invoeren 10.000 en met één klik naar ons toe sturen. Het webinvoerportaal is in oktober gemoderniseerd. Daarom vindt u in deze nieuws- 5.000 brief een instructie hiervoor.

0 Ik wens jullie een goede en plezierige telling!

Figuur 4. Jaarlijks getelde aantal Waterhoenen bij de Midwintertellingen Menno Hornman, 1976-2017 landelijk coördinator Midwintertelling Beknopte instructie voor de vernieuwde webinvoer watervogels

Sinds oktober jl is de watervogelwebinvoer in een nieuw ‘Telling afsluiten en waarnemingen valideren’ om jasje gestoken. Daardoor is wel het een en ander veran- de telling af te sluiten. Er kan een melding komen derd aan de invoer. In dit overzicht geef ik een beknopt bij hoge aantallen of een nieuwe soort voor het overzicht van de invoerstappen en mogelijkheden van gebied. Druk op akkoord of pas eventueel de de nieuwe watervogelinvoer. Voor nog meer mogelijk- soort en het aantal aan. Je telling van het gebied heden en voorbeelden met schermafbeeldingen kijk op is nu ingevoerd. www.sovon.nl/watervogelinvoer . • Heb je een soort gezien die niet in de soortenlijst staat (dat is heel goed mogelijk want deze Nadat is ingelogd op www.sovon.nl en ‘Gegevens in- is korter dan je gewend bent. Dat is gedaan voeren’ is aangeklikt kom je in het invoerportaal (portal. om invoerfouten te beperken), dan kun je die sovon.nl) zeg maar het centrale plein waar voor alle rechts onder ‘Waarneming details’ toevoegen: Sovon projecten gegevens kunnen worden ingevoerd. vul de soort en daar onder het aantal in en klik Klik hier op de tegel ‘Watervogels’. De invoer bestaat op opslaan (rechts onder). De soort staat nu feitelijk uit drie verschillende schermen: ook links in de lijst met een aantal. 1) Je start in Mijn gebieden. Op deze pagina vindt je een overzicht van alle telgebieden waar je schrijf- en De kaart heb je in dit geval helemaal niet nodig kijkrechten voor hebt. Er verschijnt in de verplichte en het rechterdeel hoeft alleen gebruikt te wor- telmaand, voor midwintertellers is dat alleen januari, den als je een soort wilt toevoegen die links niet een blauwe W. Deze staat voor een telling van alle in de lijst staat! watervogelsoorten. In de overige maanden staat er een grijs kruisje. Je kunt dan een telling doen en b. Als je niet alleen totalen, maar ook (of alleen invoeren, maar het hoeft niet. maar) stippen wil gaan invoeren dan klik je bij 2) Klik je op een W in januari, dan opent de pagina met de betreffende soort in de soortenlijst op de ‘+’ Bezoekgegevens. Hier kun je de telomstandighe- in de kolom ‘Aantal stip’, waarna de soort rechts den invoeren zoals je gewend was (ook al ziet het er onder ‘waarneming details’ wordt ingevuld. Voeg anders uit). Veranderingen zijn: vervolgens door op de juiste locatie op de kaart • Bij het zoeken van medetellers worden alleen de te klikken de stip toe. Vul daarna rechts een bij ons geregistreerde tellers getoond. Staat de aantal in en eventueel details en klik op opslaan naam van je medeteller er niet bij? Stuur ons dan (rechts onder). De stipwaarneming is nu opgesla- een mailtje. gen en is links toegevoegd aan de soortenlijst. • Je kunt de keuze van de te tellen soorten aanpas- De stip blijft staan zodat meerdere soorten aan sen. Geef je aan dat je extra soorten gaat tellen, dezelfde locatie kunnen worden toegevoegd: klik dan gaan we er van uit dat je die in het vervolg op de betreffende soort of vul deze direct rechts ook altijd volledig meetelt! (Waarom? Zie daar- onder ‘Waarneming details’ in (eerste letters zijn voor de (i) ‘Lees meer over het belang van nultel- vaak al voldoende om de soortnaam te laten ver- lingen’) schijnen). Vul het aantal eronder ook in en klik op • Het vastleggen van verstoring is in eerste instan- opslaan. Herhaal dit voor de rest van de soorten tie vooral bedoeld voor tellers in het Waddenge- (indien van toepassing). Staat een van de soor- bied, maar iedereen mag en kan deze invoeren. ten niet in de lijst dan vul je rechts de naam en aantal in en klikt op opslaan. 3) Klik je op opslaan dan kom je in de pagina van de Soorteninvoer terecht. Deze bestaat weer uit drie Heb je alles ingevuld dan klik je op ‘Telling afslui- delen. Links staat de ‘Soortenlijst’, in het midden zie ten en waarnemingen valideren’ om de telling af je de kaart van je telgebied en rechts staat ‘Waar- te sluiten. Er kan een melding komen bij hoge neming details’. Je kunt op verschillende manieren aantallen of een nieuwe soort voor het gebied. waarnemingen invoeren: Druk op akkoord of pas eventueel de soort en het aantal aan. Je telling van het gebied is nu inge- a. Als je alleen de totalen wilt invoeren (wat het voerd. merendeel van jullie doet) dan vul je de aantallen bij de Soorteninvoer links bij ‘Soortenlijst’ in. Per Veel succes! soort vul je het totaal in de vakjes onder ‘aantal gebied’ in. Heb je alles ingevuld dan klik je op Menno Hornman Mobiel invoeren en insturen gegevens

Met de Sovon applicatie Avimap voor Android kunt u • Waarnemercode vergeten? De zesdelige waarne- in het veld uw telgegevens direct op uw smartphone of mercode (vier letters en twee cijfers) staat ook op de tablet invoeren en met één klik naar ons toe sturen. Op adresband van Sovon-Nieuws of op de adressticker sovon.nl/avimapwavo kunt alle informatie vinden over bij toezending van deze nieuwsbrief. Of vraag er- het downloaden en er staat een korte en stapsgewijze naar bij [email protected] instructie en er is een link een uitgebreide handleiding. • Wachtwoord vergeten? Ga naar: portal.sovon.nl/ user/forgot_password Tips Avimap (mobiele invoer) Wat is de begrenzing van mijn telgebied? • Download thuis de laatste versie van Avimap in de In het scherm ‘Mijn gebieden’ kunt u van de eigen Google Play Store gebieden de topografische ondergrond of een luchtfoto • Probeer thuis te oefenen door de app te alvast te en de gebiedsbegrenzing bekijken en printen. Klik op doorlopen. ‘beheer gebied’ achteraan de regel van ieder telgebied • Download thuis eventueel al een (OSM) kaart om en maak een keuze rechts onder ‘Kaart gebied(en)’. Uw geen datakosten te krijgen telgebied met grens verschijnt ook bij de soorteninvoer. • Laad de accu volledig op voor de telling • Neem voor de zekerheid wel pen en papieren en Maandelijkse tellers: eventueel een powerbank mee, je weet maar nooit * Alle (watervogel)soorten: Tellers die maandelijkse • Zet je GPS aan en starten maar! watervogeltellingen uitvoeren hoeven tijdens de • Check na de telling vóór het uploaden nog eens je januaritelling niets anders te doen dan in andere telresultaten: niets vergeten of (per ongeluk) geen maanden: de telling(en), doet(doen) automatisch foutje gemaakt? mee binnen de midwintertelling. • Uploaden maar en klaar is Kees! * Maandelijkse ganzen-/zwanentellers: Ganzen en zwanentellers die in januari in hun gebieden alle Digitaal insturen gegevens Wetland en watervogels tellen (incl. selectie roof- Bij voorkeur de gegevens van de Midwintertelling digi- vogels , IJsvogel en Grote Gele kwikstaart) dienen taal doorgeven. Hoe? Ga na de telling naar www.sovon. hun gebied te claimen als midwintertelgebied (via nl en log in met waarnemercode en wachtwoord. Klik portal.sovon.nl/portal/vacant/map/1). In je overzicht vervolgens op de tegel ‘Watervogels’. U komt dan in van gebieden in het nieuwe systeem komt dan een ‘Mijn gebieden’ met een overzicht van uw telgebied(en). W te staan in januari (in plaats van een G) en bij de Klik op de blauwe W (of G voor ganzentellers die getelde selectie (in de bezoekgegevens) staat dan midwinter willen tellen) in de maand januari om kop- meteen ‘Watervogels en wetlandsoorten’. en telgegevens in te voeren. Mocht u geen of onjuiste midwintergebieden in uw lijstje aantreffen, neem dan Regiocoördinatie en de Midwintertelling contact op met de regiocoördinator, die kan dat verhel- De telling wordt per regio door een regiocoördinator ge- pen. organiseerd. Zie voor de adressen hieronder. Papieren telformulieren kunt u het best rechtstreeks (gratis) naar • Nog geen waarnemerscode? Ga naar: Sovon sturen (mag ook naar de RC). portal.sovon.nl/user/newuser

Regiocoördinatie Midwintertelling 2018

(NH) Noord-Holland Michel Klemann p/a Sovon (024-7410410, michel.klemann @sovon.nl) (ZH) Zuid-Holland Jan-Willem Vergeer p/a Sovon (024-7410410, [email protected]) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer p/a Sovon (024 7410410, [email protected]) (FR) Friesland Sjouke Scholten p/a Sovon (06-52 37 36 32, [email protected]) (GR) Groningen Sjouke Scholten p/a Sovon (06-52 37 36 32, [email protected]) (DR) Drenthe Harold Steendam (0592-273845, [email protected]) (FL) Flevoland Jan Schoppers p/a Sovon (024-7410410, [email protected]) (OV) Overijssel Symen Deuzeman p/a Sovon (024-7410410, [email protected]) (GL) Gelderland Jan Schoppers p/a Sovon (024-7410410, [email protected]) (UT) Utrecht Michel Klemann p/a Sovon (024-7410410, michel.klemann @sovon.nl) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer p/a Sovon (024-7410410, [email protected]) (Li) Limburg Ton Cuijpers (0475-551579, [email protected]) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra p/a Sovon (06-10646640, [email protected]) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers p/a Sovon (024-7410410, [email protected])

Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee en (ZO) Zoute Delta via Sovon: Menno Hornman (024-7410410, [email protected]) Watervogeltellingen in Nederland Nieuwsbrief seizoen 2017/2018 nr 4, december 2017

Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit , Rijkswaterstaat Centrale Informatievoor- ziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonderzoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogel- richtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling.

Beste tellers, Nijmegen, 30 november 2017

Het was geen best telweekend in november. Zo- We gaan zien wat december gaat brengen. De wel de zaterdag als de zondag was het regenach- dagen zijn kort dus het is altijd wel een beetje tig, hoewel we op zondag hier in het zuiden later haasten. Vaak zit het weer ook niet mee. Mist op de dag nog wel de zon zagen. Sommige tellers is een beruchte spelbreker. Op 16 december schreven het zelfs in hoofdletters, REGEN! De vindt in ieder geval een telling plaats van alle vrijdag daarentegen was juist een heel aardige monitoringgebieden en ganzen- en zwanendag en veel tellers weken dan ook uit naar deze gebieden. Een week later, op 23 december, dag. Maar niet iedereen kon dat natuurlijk. Hoe vindt een steekproeftelling plaats in het Wad- anders hadden de Waddentellers het een week- dengebied. Net zoals de afgelopen maanden valt end later. Het was een zeldzaam mooi weekend ook deze telling weer relatief laat in de maand. en er kwamen veel foto´s langs op Facebook van Het tij op de 23e is net als vorige maand niet uiterst relaxte tellers op een zonovergoten en echt hoog met 86 cm verhoging, het tijdstip rustig Waddeneiland. In ieder geval is er weer van 12:04u (in Harlingen) is daarentegen dan flink geteld en ook ingevoerd. Jullie beginnen gunstig. Ook op 23 december is de tweede blijkbaar al een beetje te wennen aan de nieuwe slaapplaatsetelling van Grote zilverreiger. In de invoerpagina´s gezien het vrijwel uitblijven van vorige nieuwsbrief kon je lezen dat in oktober reacties na de novembertelling. We hebben ons jl. maar liefst 7100 Grote Zilverreigers waren best gedaan om voor de afgelopen telling alle geteld op 242 locaties. Tellen kan van 16 tot en kinderziektes op te lossen en ik ben blij dat dat met 31 december. gelukkig wel gelukt lijkt. Mocht er toch iets niet Veel plezier bij de aankomende telling! lukken, een beknopte instructie kun je vinden op sovon.nl/watervogelinvoer, maar schroom niet Menno Hornman om ons een mailtje te sturen. Datzelfde geldt als een medeteller niet in de lijst staan. Wij maken het direct in orde.

Nederland (binnenland): Waddengebied: 16 december monitoringgebieden, ganzen- 23 december steekproeftelling (12.04 – HW en zwanentelling 86), ganzen- en zwanentelling

Volgende telling 2017 / 2018 (tussen haakjes tijdstip hoog water & cm verhoging) 13 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en 20 jan integrale telling (11:24 - 93) zwanentelling 17 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (10:45 - 89) 17 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 mrt (extra) integrale telling, ganzen en zwanentelling (10:05 17 mrt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling - 83) 14 apr monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (9:55 - 77) 5 mei telling Brand- en Rotgans 5 mei telling Brand- en Rotgans (13:34– 90) 12 mei selectie van monitoringgebieden 19 mei integrale telling (13:37 -97) 16 juni selectie van monitoringgebieden 16 juni steekproeftelling (12:36 - 105) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd. Ganzen en zwanen: Nog steeds weinig ganzen en zwanen?

Hoewel er tussen de oktober- en novembertelling broedgebieden op Spitsbergen, maar in de groepen die enkele dagen met veel trek waren, deden half november in Fryslân werden onderzocht bleken toch ruim 10 % toch nog diverse berichten de ronde dat de aantallen jongen te zitten. Maar bij een soort waarvan Nederland tijdens de telling minder groot waren dan gebruikelijk bijna de uiterste zuidgrens van het winterareaal voor de tijd van het jaar (bijv. in delen van Fryslân vormt kunnen naar verhouding meer families naar en het rivierengebied), zie ook het bericht van Jan het zuidwesten vliegen. Bij Kolganzen zien we iets Schoppers over de slaapplaatstellingen verderop. Veel soortgelijks in België en Engeland (soms 10 % meer Kleine Zwanen blijken nog steeds in de Baltische Staten jongen dan bij ons). Een expeditie van de engelse te verblijven (voorlopige aantal novembertelling in Wildfowl and Wetlands Trust kwam afgelopen zomer Nederland ruim 500). Het aantal Kleine Rietganzen uit de Pechora delta in Rusland terug met verhalen bleef heel laag. De 4000 die werden geteld zijn over weinig succesvolle Kleine Zwanen families. Een waarschijnlijk ook direct het maximum voor dit gemeenschappelijke deler van al deze berichten is een seizoen. Opvallend is wel dat deze soort z’n gedrag uitzonderlijk laat en koud voorjaar, van Spitsbergen tot verandert en ook op grote schaal op maïs was te vinden, in Siberië. Waarschijnlijk zijn daarvoor veel paren niet en in gebieden waar ze normaal weinig voorkomen eens tot broeden overgegaan. (o.a. omgeving Fochtelooerveen). Zie je een grotere Kees Koffijberg groep Toendrarietganzen, blijken na enig zoeken vaak ook enkele Kleine Rietganzen op te duiken. Ik had zelfs een groep van 11 bij Meedhuizen in Groningen: geen alledaagse verschijning in die regio. Ook het aantal Ganzen- en zwanendag op 27 januari Kol- en Toendrarietganzen leek aan de lage kant (resp. 2018! 380.000 en 95.000), maar natuurlijk zijn nog niet alle Op zaterdag 27 januari a.s. vind de tweejaarlijkse gegevens beschikbaar zodat we nog een slag om de arm ganzen- en zwanendag plaats die door Sovon moeten houden. i.s.m. de Ganzen- en Zwanenwerkgroep wordt georganiseerd. Plaats van handeling is zoals Magere broedresultaten gebruikelijk Hotel Haarhuis, tegenover het NS Eén ding is al wel heel duidelijk dit seizoen: bij de Station in Arnhem. Tijd: van 10:00 tot 16:00. Er meeste groepen zitten heel weinig eerstejaars vogels. wordt nog aan het programma gewerkt, maar we Bij Rotgans zelfs maar rond de 1 %, terwijl een goed zullen een breed scala aan lezingen presenteren, jaar was voorspeld op grond van de lemmingcyclus van ruiende Knobbelzwanen tot het broedsucces op Taimyr. De 7-8 % eerstejaars die momenteel bij van Grauwe Ganzen in Fryslân. Het volledige Kolganzen worden gezien behoren tot de laagste ooit programma verschijnt rond half december op (alleen 1961/62 was slechter). Toendrarietganzen sovon.nl (kijk onder sovon.nl/agenda), en zit bij de worden met ongeveer 10 % eerstejaars gezien, wat volgende nieuwsbrief eind december. De dag staat eveneens in het rijtje slechtste broedseizoen ooit open voor alle geïnteresseerden en de toegang is geplaatst kan worden. Van de Kleine Rietgans gratis. kwamen berichten over slechte broedresultaten in de

Roofvogels tellen ook mee

Hoewel misschien niet iedereen enthousiast wordt de war schoppen, maar het blijft een fantastisch van roofvogels kunnen we alle soorten tellen en ook schouwspel. Het aantal broedvogels zit nog steeds in doorgeven bij de watervogeltelling. Zeearend, Bruine een stijgende lijn met in 2015 rond 160 broedparen en Blauwe Kiekendief, Ruigpootbuizerd, Visarend, en het jaar erop circa 20 erbij. Het grootste deel van Smelleken en Slechtvalk zitten al in de vaste soortenlijst de populatie broedt in het zuiden en midden van ons van de watervogeltelling. Naast deze wat schaarsere land. De adulte vogels zijn voornamelijk standvogel, soorten kun je ook de meer algemene zoals Torenvalk maar jongen kunnen in het winterhalfjaar zwerven. en Buizerd doorgeven. Belangrijk is dat je dan onder de Daarnaast zien we buiten het broedseizoen vogels ‘Bezoekgegevens’ de goede ‘Getelde selectie’ aangeeft. uit Duitsland en België en zijn er gasten, en is er Wil je alle roofvogels doorgeven dan moet je het doortrek, uit Noord-Europa. In de afgelopen 25 jaar volgende selecteren: ‘Watervogels, wetlandsoorten & zijn de aantallen verdrievoudigd. In veel regio’s lijkt er roofvogels’ of ‘Ganzen, zwanen & roofvogels’. Daarnaast recent -de laatste vijf jaar- een stabilisatie opgetreden, kun je ook kiezen voor één of enkele soorten die je erbij maar het is de vraag of dat standvastig is. In de Zoute telt, bijvoorbeeld Grote Zilverreiger bij een ganzen- en Delta zijn de aantallen in de afgelopen tien jaar niet zwanentelling, en Torenvalk. Als je eenmaal aangeeft meer gegroeid. Hoewel onze broedpopulatie en die in deze soorten ook te tellen, gaan we ervan uit dat dat Duitsland nog toeneemt, lijkt er bij de trektellingen bij niet eenmalig is, maar dat je ze vanaf dan iedere keer Falsterbo recent ook een stabilisatie opgetreden. In telt. Belangrijk is dus dat je bij de Bezoekgegevens ons land verblijven de grootste aantallen in de winter aangeeft welke soorten je wel en niet telt, zodat het voor op de Wadden, Friesland, Groningen, Noord- en ons duidelijk is dat een nul een echte ‘nul’ is. Zuid-Holland en de Delta. Afhankelijk van het gebied staan er steltlopers, duiven, lijsters of Spreeuwen Slechtvalk geeft leven in de brouwerij op het menu. De aanwezigheid van Slechtvalken op Een jagende Slechtvalk kan soms je telling even in de Wadden heeft geen effect op de populaties van steltlopers, maar wel op het foerageergedrag (van den Hout 2009, Dekker & Dreyer 2016). In de afgelopen vier decennia heeft de toename van de Slechtvalk plaatsgevonden in alle jaargetijden, en is dus een afspiegeling van de trend van de NW-Europese populatie. Tot nu toe zijn er in de afgelopen oktober en november Figuur 1. respectievelijk bijna 125 en 140 Slechtvalken ingevoerd. Slechtvalk. Sei De maxima per gebied in oktober waren Slikken van zoensverloop in Flakkee Zuid (4), Plaat van de Vliet bij Philipsdam (3) de zoete en zoute monitorings en Rottumerplaat (3) en in november Kwade Hoek gebie den in tot Goeree paal 10 (3), Landaanwinningswerken 2015/16. Emmapolder Gr (3) en Hompelvoet Grevelingen (3). Jan Schoppers

Ganzen en zwanen op de slaapplaats tellen: een spektakel

Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 2017/18 Het tellen van slaapplaatsen van ganzen en zwanen is, alleen al door de massaliteit, vaak spectaculair. In korte Datum Starttijd Type telling tijd enkele duizenden uitvliegende Kol- of Brandganzen 16 dec 2017 15.30 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger zijn geen uitzondering. Maar ganzen en zwanen 6 jan 2018 07.45 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen worden ook geteld tijdens de watervogel- en ganzen- & 3 febr 2018 16.35 uur Slaapplaatstelling Wulp 24 febr2018 17.10 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, zwanentellingen. Waarom is het dan toch belangrijk Aalscholver dat ook de slaapplaatsen geteld worden, en hoe doe je 17 mrt 2018 17.50 uur Slaapplaatstelling Scholekster, dat? Kemphaan, Grutto 7 april 2018 19.30 uur Slaapplaatstelling Scholekster, Nederland belangrijk, ook voor slapende Kemphaan, Grutto ganzen Slaapplaatstellers gevraagd voor de volgende Natura Nederland is een internationale mainport voor over 2000-gebieden: winterende en doortrekkende ganzen. Naast foerageer gebieden voor overdag, zijn ook de slaapplaatsen uiter Waddenzee Oostelijke Vechtplassen mate belangrijk. Juist in de winter, wanneer het koud Oudegaasterbrekken, Fluessen Haringvliet en omgeving Voordelta kan zijn en het tot maximaal 16 uur per dag donker is. IJsselmeer Krammer-Volkerak Dat grote aantallen gemeenschappelijk overnachten is Ketelmeer & Vossemeer Oosterschelde niet alleen vanwege de veiligheid, maar vermoedelijk Veluwerandmeren Veerse Meer ook om informatie uit te wisselen over de kwaliteit van Ilperveld, Varkensland, Zoommeer foerageergebieden. Oostzanerveld & Twiske Rijntakken

Van de 56 Natura-2000 gebieden hebben er 47 een vorig jaar. Overigens ontbreken in beide seizoenen slaapplaatsfunctie voor ganzen en zwanen. Voor die slaapplaatstellingen van de Kleine Zwaan op de gebieden zijn er doelstellingen om voldoende ruimte Veluwerandmeren. te bieden als slaapplaats voor soorten als Kleine en Wilde Zwaan, Taigarietgans, Toendrarietgans, Kleine Meedoen? Rietgans, Grauwe Gans, Dwerggans, Kolgans, Brand De volgende telling voor ganzen en zwanen is van 13 gans en Rotgans. Om na te gaan of ganzen en zwanen januari tot en met 28 januari, met als voorkeursdatum voldoende in die gebieden terecht kunnen, wordt er 20 januari. Kijk op sovon.nl/vacant welke gebieden nog twee keer per winter een simultaantelling op slaap geen teller hebben en meld je aan. Voor elke soort staan plaatsen georganiseerd. In zoveel mogelijk Natura op de website (Vogelinfo/Telrichtlijnen) de tips en trucs 2000-gebieden worden dan in een periode van twee voor de Slaapplaatstelling. weken, liefst in het voorkeursweekend, de slaapplaat Jan Schoppers sen geteld. Die tellingen vormen de basis voor het aanwijzen of wijzigen van de slaapplaatsfunctie van een gebied.

Laag aantal ganzen in november Voorlopige telresultaten van afgelopen november (stand invoer eind november) wijzen op relatief lage aantallen in vergelijking met vorig jaar. Toen werden landelijk in november ruim 250.000 Kolganzen geteld, terwijl het aantal tot-nu-toe bleef steken op bijna 152.000. Door het zachte weer in heel Europa bleef het aantal arctische ganzen bij ons in november Figuur 2. Kolgans. Aantal slapende vogels in de Biesbosch in laag. De Grauwe Gans kende vergelijkbare aantallen, november en januari. Het aantal in november is afgenomen, ruim 50.000. Ook het aantal slapende Kleine maar de aantallen in januari nemen toe. Lees het verslag op Zwanen was lager, met bijna 210 dit jaar en ruim 450 sovon.nl/biesboschganzen De Smient: een volgende turfsoort

Wat is de verhouding tussen mannetjes en mannetjes en vrouwtjes turven. Ook als je een deel vrouwtjes bij de Smient? Net als in voorgaande van de groep op die manier turft, is je actie al zinvol. winters zet sovon samen met waarneming.nl weer Buiten het telwerk om kun je losse groepstellingen een eendensoort in de schijnwerpers. We roepen invoeren via waarneming.nl. watervogeltellers en andere vogelaars op om in Bij het online invoeren van de telling, maar ook in de januari 2018 extra goed naar Smienten te kijken. app Avimap, voer je de vrouwtjes en mannetjes met Door de aantallen mannetjes en vrouwtjes te een aparte stip in. onderscheiden, komen we meer te weten over de • Bij het online invoeren kun je via de knop Meer populatie-opbouw van deze kleurrijke eend. details de geslachtsgegevens per stip toevoegen In de winter van 2015/16 bekeken we de Tafeleend (zie figuur). en de afgelopen winter de Kuifeend. Beide soorten • In de app Avimap voeg je informatie over het bleken een behoorlijk scheve geslachtsverhouding geslacht toe door op de ingevoerde stip te klikken te hebben: er werden beduidend meer mannen dan en vervolgens op Wijzigen te klikken. vrouwen geturfd. Zulke turfacties, zeker wanneer ze Albert de Jong jaar in jaar uit worden herhaald, geven inzicht in de ecologie van een soort (waar overwinteren mannen en vrouwen, en verandert dat?) en verklaren soms een deel van de vastgestelde populatie- ontwikkelingen. We kiezen iedere winter een andere eendensoort om waarnemers te stimuleren om met regelmaat details over geslacht en leeftijd in te voeren.

Smienten turven In januari 2018 organiseren we een landelijke steekproef onder Smienten. Midden in de winter verwachten we geen grote verplaatsingen van Smienten en is het uiterlijk van mannetjes en vrouwtjes goed te onderscheiden.

Invoeren De midwintertelling is een ideaal moment om even wat beter te kijken naar een groepje Smienten. Met Volwassen mannetje Smient (rechts) met wit vleugelveld en een een handtellertje en telescoop kun je het aantal vrouwtje (links). Foto: Rick Geling (22-1-2017, Amstelveen)

Coördinatie Slaapplaatstellingen a.i.: Jan Schoppers ([email protected])

Nederland is bij uitstek een land van wetlands en watervogels. Met watervogeltellingen worden objectieve gegevens verzameld over aantallen, verspreiding en de veranderingen daarin. Het landelijke project vindt plaats in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring en wordt ondersteund door het Ministerie van Economische Zaken, Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening en het Centraal Bureau voor de Statistiek. De landelijke coördinatie wordt verzorgd door Sovon Vogelonder- zoek Nederland. De tellingen worden uitgevoerd door een groot aantal waarnemers van vogelwerkgroepen, beherende instanties, provincies en instituten. Er worden maandelijks tellingen uitgevoerd in monitoringgebieden (alle watervogelsoorten, in Rijkswateren en overige Vogelrichtlijngebieden), pleisterplaatsen (ganzen en zwanen) en in januari de Midwintertelling.

Beste tellers, Nijmegen, 2 november 2017

Zoals de meesten wel hebben gemerkt hebben we vóór de wensen rekening houden. telling van oktober de webinvoer vernieuwd. Iets nieuws is altijd wennen natuurlijk, maar we hebben jullie toch wel Dan de telling van oktober. Deze verliep onder prachtige een beetje op de proef gesteld. Het ‘intuïtieve’ dat ik in de omstandigheden. Er was echter wel een probleem. Waar vorige nieuwsbrief noemde viel voor velen toch wel wat waren de ganzen? Ondanks dat in september de eerste tegen en ik geef toe dat we dat hebben overschat. Zo zorgde lichting lekker vroeg was binnen gekomen bleken mijn het soorteninvoerscherm die nu een kaart bevat voor ver- ganzentelgebieden helemaal leeg! Het was lang geleden warring: moet ik nu per se die kaart gebruiken of niet? Nee, dat ik een nultelling had in oktober, daar waar ik normaal je hoeft de kaart helemaal niet te gebruiken: je kunt links deze maand toch zo’n 3-5.000 ganzen tel. En ik was niet in de soortenlijst de aantallen in de vakjes invullen en de de enige die zich daarover verbaasde. Ik hoorde van veel telling opslaan. De soortenlijst is in veel gevallen ook wat tellers dat veel andere gebieden ook helemaal leeg waren. korter dan je gewend was. Dat is gedaan voor het overzicht, Kees heldert in zijn stuk daar wat over op. maar vooral ook om invoerfouten te beperken. Rechts kun je een soort toevoegen. Voor het invoeren van stippen Op 18 november vindt een telling plaats van alle moni- moet je de kaart (en de waarneming details) natuurlijk wel toringgebieden en ganzen- en zwanengebieden. De week gebruiken. Dat we geen handleiding hadden (en ook niet erop, op 25 november, vindt een integrale telling plaats echt nodig dachten te hebben) bleek ook niet echt handig. van het waddengebied. Zoals de hele reeks aan het einde Inmiddels is die er wel en deze kun je vinden op sovon. van het jaar valt deze telling relatief laat in de maand. Het nl/watervogelinvoer. Een beknopte versie staat in deze tij op de 25e is met 83 cm tamelijk belabberd, het tijdstip nieuwsbrief. van 12:04u (in Harlingen) is daarentegen dan gunstig. Op Er waren bovendien ook een aantal kinderziektes die tot 11 november (en niet 18 zoals eerder is aangekondigd!) ongetwijfeld eveneens voor ongerief en frustraties zorgden, worden de slaapplaatsen van ganzen geteld. Indien het niet erg vervelend. Jammer genoeg is dit bij zo’n complexe lukt in dat het weekend, dan is er uitloop mogelijk van 4 tot operatie waarin niet alleen het uiterlijk maar ook achter en met 19 november. de schermen veel is gewijzigd haast niet te voorkomen. We Veel plezier bij de aankomende telling! zijn erg blij met al jullie reacties die we kregen met open Menno Hornman aanmerkingen. We hebben ons best gedaan om iedereen zo goed mogelijk te helpen. Ook hebben we al deze open aanmerkingen verzameld en zijn we meteen aan de slag Beknopte instructie voor de vernieuwde gegaan om de kinderziektes op te lossen en onhandigheden te verbeteren. Veel van jullie punten zijn inmiddels al ver- webinvoer watervogels holpen. Ondanks de opstartproblemen kwamen de tellingen net zo snel binnen als voorheen. Ik wil jullie bedanken In dit overzicht geef ik jullie (eindelijk) een beknopt voor je begrip en geduld en ik hoop dat het invoeren deze overzicht van de invoerstappen en mogelijkheden van de maand een stuk vlotter zal verlopen. We blijven werken aan nieuwe watervogelinvoer (voor nog meer mogelijkheden zie een systeem dat het invoeren van tellingen voor jullie zo sovon.nl/watervogelinvoer). eenvoudig mogelijk maakt, maar waarin we toch met veel Nederland (binnenland): Waddengebied: 18 november monitoringgebieden, ganzen- 25 november integrale telling (12.40 – HW en zwanentelling 83), ganzen- en zwanentelling

Volgende telling 2017 / 2018 (tussen haakjes tijdstip hoog water & cm verhoging) 16 dec monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 23 dec steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:04 - 86) 13 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en 20 jan integrale telling (11:24 - 93) zwanentelling 17 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (10:45 - 89) 17 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 mrt (extra) integrale telling, ganzen en zwanentelling (10:05 17 mrt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling - 83) 14 apr monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (9:55 - 77) 5 mei telling Brand- en Rotgans 5 mei telling Brand- en Rotgans (13:34– 90) 12 mei selectie van monitoringgebieden 19 mei integrale telling (13:37 -97) 16 juni selectie van monitoringgebieden 16 juni steekproeftelling (12:36 - 105) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd. De invoer bestaat feitelijk uit drie verschillende schermen: gebied. Druk op akkoord of pas eventueel de soort en 1) Je start in Mijn gebieden. Op deze pagina vindt je het aantal aan. Je telling van het gebied is nu ingevoerd. een overzicht van alle telgebieden waar je schrijf- en • Heb je een soort gezien die niet in de soortenlijst kijkrechten voor hebt. Er verschijnt in de verplichte staat (dat is heel goed mogelijk want deze is korter telmaanden een blauwe G als je een ganzentelling moet dan je gewend bent. Dat is gedaan om invoerfouten uitvoeren of een blauwe W voor een telling van alle te beperken) dan kun je die rechts onder ‘Waarne- watervogelsoorten (ook bij midwintertellers, maar dan ming details’ toevoegen: vul de soort en daar onder alleen in januari). In de overige maanden staat er een het aantal in en klik op opslaan (rechts onder). De grijs kruisje. Je kunt dan een telling doen en invoeren, soort staat nu ook links in de lijst met een aantal. maar het hoeft niet. 2) Klik je op een G of W in de maand waarin je hebt geteld, De kaart heb je in dit geval helemaal niet nodig en het dan opent de pagina met Bezoekgegevens. Hier kun rechterdeel hoeft alleen gebruikt te worden als je een je de telomstandigheden invoeren zoals je gewend was. soort wilt toevoegen die links niet in de lijst staat! Veranderingen zijn: • Bij het zoeken van medetellers worden alleen de bij b. Als je niet alleen totalen, maar ook (of alleen maar) ons geregistreerde tellers getoond. Staat de naam van stippen wil gaan invoeren dan klik je bij de betreffende je medeteller er niet bij? Stuur ons dan een mailtje. soort in de soortenlijst op de ‘+’ in de kolom ‘Aantal • Je kunt de keuze van de te tellen soorten aanpassen. stip’, waarna de soort rechts onder ‘waarneming details’ Geef je aan dat je extra soorten gaat tellen, dan gaan wordt ingevuld. Voeg vervolgens door op de juiste loca- we er van uit dat je die in het vervolg ook altijd vol- tie op de kaart te klikken de stip toe. Vul daarna rechts ledig meetelt! een aantal in en eventueel details en klik op opslaan • Het vastleggen van verstoring is in eerste instantie (rechts onder). De stipwaarneming is nu opgeslagen en vooral bedoeld voor tellers in het Waddengebied, is links toegevoegd aan de soortenlijst. maar iedereen mag en kan deze invoeren. De stip blijft staan zodat meerdere soorten aan dezelfde locatie kunnen worden toegevoegd (dit is een verbetering ten 3) Klik je op opslaan dan kom in de pagina van de Soor- opzichte van vorige maand): klik op de betreffende soort teninvoer terecht. Deze bestaat weer uit drie delen. of vul deze direct rechts onder ‘Waarneming details’ in. Vul Links staat de ‘Soortenlijst’, in het midden zie je de het aantal eronder ook in en klik op opslaan. Herhaal dit kaart van je telgebied en rechts staat ‘Waarneming de- voor de rest van de soorten (indien van toepassing). Staat tails’. Je kunt op verschillende manieren waarnemingen een van de soorten niet in de lijst dan vul je rechts de naam invoeren: en aantal in en klikt op opslaan. Heb je alles ingevuld dan klik je op ‘Telling afsluiten en a. Als je alleen je totalen wilt invoeren (wat het merendeel waarnemingen valideren’ om de telling af te sluiten. Er kan van jullie doet) dan vul je je aantallen bij de Soortenin- een melding komen bij hoge aantallen of een nieuwe soort voer links bij ‘Soortenlijst’ in. Per soort vul je het totaal voor het gebied. Druk op akkoord of pas eventueel de soort in de vakjes onder ‘aantal gebied’ in. Heb je alles inge- en het aantal aan. Je telling van het gebied is nu ingevoerd. vuld dan klik je op ‘Telling afsluiten en waarnemingen valideren’ om de telling af te sluiten. Er kan een melding Veel succes! komen bij hoge aantallen of een nieuwe soort voor het Menno Hornman

Ganzen en zwanen: oktobertelling met bijna record-lage aantallen

De afgelopen telling was bijzonder. Niet alleen vanwege het de afwezigheid van de arctische soorten goed naar voren. zomerse weer, maar ook door de zeer lage aantallen van vooral Van Kolgans en Toendrarietgans waren de aantallen in de de arctische soorten. In de afgelopen jaren waren we er aan afgelopen tien jaar niet zo klein als in 2017 (alleen 2008 komt gewend geraakt dat eind september of begin oktober grote in de buurt; figuur 1). Hetzelfde geldt in mindere mate voor aantallen uit het noorden arriveerden. Dat was nu niet het Brandgans en Kleine Rietgans (bij die soort vergelijkbaar geval. Sterker nog, een aantal tellers in Friesland en in het lage aantallen als in voorgaande jaren). Het ontbreken van rivierengebied merkte op dat ze in oktober nog nooit zó weinig Kleine Zwanen in oktober is inmiddels niet meer opvallend, ganzen in hun telgebieden hadden gezien. Alleen daar waar ze komen steeds later aan (en ook nu, begin november, nog vooral Knobbelzwanen, Grauwe Ganzen en Grote Canadese maar mondjesmaat aanwezig). Alleen de Rotgans vormde een Ganzen pleisteren was er half oktober volop werk aan de uitzondering op de regel, met vergelijkbare aantallen als de winkel (aantallen vaak juist iets groter dan eerdere jaren). reeks uit de voorgaande jaren. Van deze soort werd zowel eind september als begin oktober het nodige aan trek gemeld. Uit een vergelijking met resultaten uit voorgaande jaren komt

Kolgans Toendrarietgans 600.000 60.000 alle gebieden alle gebieden selectie gebieden 500.000 50.000 selectie gebieden

400.000 40.000

300.000 30.000

200.000 20.000

100.000 10.000

0 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016* 2017* 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016* 2017*

Figuur 1. Aantallen Kolganzen en Toendrarietganzen in oktober in de afgelopen tien jaar. Weergegeven zijn de aantallen in een selectie van gebieden die in alle jaren werden geteld (dus 1:1 vergelijkbaar zijn) en het totaal van alle gebieden (geteld en bijgeschat). Voor 2016 en 2017 zijn de totalen nog in bewerking, resp. onvolledig en daarom niet afgebeeld. Zoals we in de vorige nieuwsbrief meldden was eind Slechte broedresultaten september wel een eerste contingent Kolganzen gearriveerd, Bij vrijwel alle soorten lijkt het broedseizoen niet goed maar het duurde tot de laatste week van oktober voordat verlopen; er worden heel weinig jongen gezien. Meer daarover op grote schaal trek werd opgemerkt (www.trektellen.org), in de volgende nieuwsbrief. met in hun kielzog ook Toendrarietganzen en Brandganzen. Vooral op 20, 27 en 30 oktober was er veel ganzentrek (alle Themadagen ganzen en zwanen soorten) te zien, zodat we verwachten dat bij de komende Eind januari of begin februari zal weer de tweejaarlijkse telling de aantallen op het gebruikelijke niveau zullen liggen. ganzen- en zwanendag worden georganiseerd. Datum, locatie en programma volgen in de loop van november (en komen Op grond van de verplaatsingen van gezenderde ganzen en ook in de volgende nieuwsbrief mee). Verder wordt eind halsbandaflezingen (geese.org) lijkt het er op dat veel ganzen maart in Litouwen het internationale ganzensymposium van in de eerste drie weken van oktober zich nog in Finland de Goose Specialist Group gehouden. Deze bijeenkomst vindt en de Baltische Staten bevonden (zie o.a. www.blessgans. plaats in Klaipeda, dichtbij de Nemunas-delta, eind maart en de/index.php?id=tracking). Wat precies de najaarstrek in april een belangrijke tussenstop voor veel ganzen tijdens vertraagde is niet duidelijk. Verkeerde wind wellicht, of goede de voorjaarstrek. Meer informatie is te vinden op een speciale voedselomstandigheden onderweg? website: http://apc.ku.lt/geese, of bij ondergetekende. Kees Koffijberg

Topaantallen slaapplaatsen Aalscholver, Grote en Kleine Zilverreiger

In oktober was er de slaapplaatstelling van de witte en zwarte Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 2017/18 vogels. De telperiode was van 14-29 oktober. Vooral van de Datum Starttijd Type telling Grote en Kleine Zilverreiger zijn opvallende aantallen geteld. 11 nov 2017 07.10 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen Aalscholver 16 dec 2017 15.30 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger Van maar liefst 216 locaties zijn er aantallen doorgegeven. 6 jan 2018 07.45 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen Daarnaast zijn er nog ruim 30 waar wel ‘aanwezig’ is doorge- 3 febr 2018 16.35 uur Slaapplaatstelling Wulp geven maar geen aantal. In de hele maand oktober zijn 18.956 24 febr2018 17.10 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholvers doorgeven en daarvan ruim 99% binnen de Aalscholver 17 mrt 2018 17.50 uur Slaapplaatstelling Scholekster, telperiode. De grootste aantallen zijn gevonden: Quackjeswa- Kemphaan, Grutto ter 1980, Gemaal Leemans 1457, Kornwerderzand noord&zuid 7 april 2018 19.30 uur Slaapplaatstelling Scholekster, 1450, Richel 855, Kampen 500, Maasbracht 480, Monster 478 Kemphaan, Grutto en Havikerwaard 463, Cartricum 445 en Friescheveen 405. De gemiddelde grootte inclusief de nullen is 88. De grootste plaats. Met deze aantallen gaan onze gedachten al snel naar de slaapplaatsen zijn vastgesteld rond het IJsselmeer, Wadden, bijzondere winter van 2014/15. In oktober 2014 en in februari langs de kust, rivieren en enkele plassen. De grootste slaap- 2015 werden er maar liefst 6.300 geteld en kwam de schatting plaats van dit moment is die op het eiland de Kreupel in het voor heel Nederland uit op 8.900. Toen het hoogste aantal IJsselmeer. In oktober is die niet geteld maar wel half septem- ooit! Net als toen lijkt een rijk aanbod van veldmuizen in ber, met een fenomenaal aantal van 15.000 Aalscholvers! graslanden de Grote Zilverreigers aan te trekken. Spannend is nu of de aantallen in de loop van de winter verder zullen toene- Grote Zilverreiger men zoals dat in de winter van 2014/15 ook gebeurde. Maar liefst van 242 locaties is een aantal doorgegeven en deze zijn goed voor ruim 7.100 Grote Zilverreigers. Opval- Kleine Zilverreiger lende concentraties zijn geteld in Groningen en Friesland, ten Zeeuwse tellers wezen me op het feit dat deze soort ook binnen noorden van Zwolle en in het rivierengebied. Ongeveer 95% is deze telling thuishoort en daar hadden ze natuurlijk gelijk binnen de telperiode doorgegeven. De locaties met de hoogste in. Vooral in de Delta en op de Wadden is deze soort gezien, aantallen zijn: Kollumerwaard 352, Harkema 303, Haviker- met in totaal 193 vogels over 20 doorgegeven slaapplaatsen waard 234, Renkum 211, Lettelberterpetten 187, Tetjehorn (incl. nul). Mooie aantallen zijn geteld in het Krekengebied Overschild 178, Brandemeer 173, Deelen 171, Gaestmermar Ouwerkerk 56, Westerplas Schiermonnikoog 54, Hengstdijk Dokkum 167, Eendenkooi Oud Alblas 164 en Meerkerk 154. Zeeuws Vlaanderen 28 en Veerse Meer, Aardbeieneiland 20 Inclusief de nullen was het gemiddelde aantal 29 per slaap- en Pietkreek 15 en Bosje Zandkreekdam 8. Daarnaast nog vijf

Figuur 1. Verspreiding slaapplaatsen van Aalscholver (links) en Grote Zilverreiger (rechts) in oktober 2017. locaties met 1-4 ex en negen waar een nul is ingevoerd. Verder dan alleen ‘aanwezig’ doorgeven. zijn er meer dan honderd Blauwe Reigers genoteerd en ook een slapende Zeearend als leuke bijvangst. Ganzen & zwanen Tussen 4 en 19 november is de telperiode van de slaapplaat- Nullen doorgeven stelling van de ganzen en zwanen met het voorkeursweekend Alle drie de soorten op een slaapplaats komt bijna niet voor van 11 november. Kijk in onze laatste nieuwsbrief voor de maar twee, vooral Grote Zilverreiger en Aalscholver, gebeurt aankondiging en het wensenlijstje van telgebieden. Wellicht regelmatig. Maar als er maar één soort slaapt dan is het zinvol zit daar ook jouw regio bij en kun je het spektakel van uitvlie- om van de andere soort(en) een nul door te geven. Als je de gende ganzen en zwanen meemaken https://www.sovon.nl/ andere soort niet goed geteld krijgt, is een schatting of een nl/content/digitale-nieuwsbrief-sovon-oktober-2017 . minimum aantal doorgeven waardevol, want dat is altijd beter Jan Schoppers

Wadden: zomerse septembertelling met veel ‘rotjes’, ‘steltjes’ en krenten

De integrale hvp-telling van september ging gepaard met met zo’n 150.000 individuen tegenover gem. 126.000. Dikke prachtige telomstandigheden. Zonnig, zacht, windstil weer, aantallen Kanoeten werden gezien op Griend (34.580), maar op veel plekken met het winterse geluid van Rotganzen. Vlieland (27.900) en Engelsmanplaat (15.800). Op Griend Die soort valt op in de telresultaten met een dikke 11.000 werden in het telweekend ook nog eens 190 gevangen door het individuen. Dat is een groot aantal wanneer we bedenken dat NIOZ voor ringonderzoek. Met een dikke 18.000 individuen de aantallen in september doorgaans de 1500 niet overstijgen. was ook de Drieteenstrandloper goed vertegenwoordigd De Rotganzen leken in de dagen van het telweekend te (12.000 gem. over de afgelopen 10 jaar). Mooie aantallen arriveren in het Waddengebied en kwamen in groten getale, bevonden zich op Vlieland (3284), Griend (2693) en de mogelijk samenhangend met een slecht broedseizoen. Op de Blauwe Balg (2090). De Bonte Strandloper lijkt net iets toendra’s waren het afgelopen voorjaar weinig lemmingen. boven het tienjarige gemiddeld van 317.000 uit te komen. Er Bovendien was het voorjaar er laat (en koud) op Spitsbergen, waren nogal wat plekken met flinke hordes ‘bontjes’, zoals in Noord-Scandinavië en de noordelijke delen van Rusland. de Richel (60.000), Vlieland (53.120), de Rottums (43.800), Hoewel de soort verspreid door de Waddenzee zat, werden Schiermonnikoog (46.265) en de Blauwe Balg (39.100). Bij de grootste aantallen geteld op Terschelling (2093), de Rosse Grutto komt het totaal op zo’n 100.000, tegenover Schiermonnikoog (1564) en Vlieland (1423). een tienjarig gemiddelde van 82.500. Bijna de helft van de Rosse Grutto’s zat zoals gebruikelijk op Vlieland (48.500), op Talrijk was ook weer de Kleine Zilverreiger, waar enige afstand gevolgd door Terschelling (17.400) en Griend Schiermonnikoog wederom de kroon spant met 76 op een (12.050). Beduidend schaarser waren Scholekster en Wulp totaal van 83 in het hele Waddengebied. Gek genoeg liet met respectievelijk zo’n 105.000 (gem. 134.500) en 109.000 de soort als broedvogel verstek gaan in 2017, na zich in (gem. 133.000). 2016 opnieuw gevestigd te hebben met twee succesvolle paren. Na de forse opmars van de Grote Zilverreiger in het Tot slot nog enkele ‘krenten’: IJseend (1, Rif binnenland, wordt de soort nu ook in toenemende mate in het Engelmansplaat), Zwarte Wouw (1, Ameland), Waddengebied gezien. In september ging het om maar liefst Breedbekstrandloper (1, Griend), Terekruiter (1, Griend), 180 individuen, waarvan 138 langs de Groningse Noordkust. Grauwe Franjepoot (5, 3 op Texel), Rosse Franjepoot (5, 4 op Friese Waddenkust), Pontische Meeuw (3, Schiermonnikoog) Als we kijken naar de steltlopers dan waren veel soorten wat en Lachstern (1, Rif Engelmansplaat). beter vertegenwoordigd dan gemiddeld over de laatste tien septembertellingen. Dat geldt bijvoorbeeld voor de Kanoet Romke Kleefstra

Coördinatie Slaapplaatstellingen a.i.: Jan Schoppers ([email protected])

Regiocoördinatoren (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos (06-12 21 81 34, [email protected]) (NH) Noord-Holland Michel Klemann (024-7 410 410, [email protected]) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer (024-7 410 410, [email protected]) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer (024 7 410 410, [email protected]) (FR) Friesland Romke Kleefstra (06-10 64 66 40 [email protected]) (GR) Groningen Kees Koffijberg (024-7 410 410, [email protected]) (DR) Drenthe Harold Steendam (0592-273845, [email protected]) (FL) Flevoland Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (OV) Overijssel Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (GL) Gelderland Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (UT) Utrecht Michel Klemann (024-7 410 410, [email protected]) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer (024-7 410 410, [email protected]) (Li) Limburg Ton Cuijpers (0475-551579, [email protected]) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra (06-10 64 66 40 [email protected]) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman (024-7 410 410, [email protected])

Beste tellers, Nijmegen, 29 september 2017

De Waddentellers hadden afgelopen weekend een werkelijk als de integrale van november) pas aan het einde van de schitterend telweekend. Het was zonnig en vrijwel windstil maand. Het tij op de 21e komt met 125 cm flink hoog en het weer. Een week ervoor tijdens de binnenlandtelling was tijdstip van 11:36u (in Harlingen) is dan redelijk gunstig. het beduidend slechter. De zaterdag van dat weekend was Op dezelfde datum, op 21 oktober worden ook de slaap- landelijk een behoorlijk natte dag. Zondag was het een stuk plaatsen van Grote Zilverreiger en Aalscholver geteld. beter, maar niet overal. Mijn ganzentelling in de Ooijpolder Indien het niet lukt in dat weekend, is er uitloop mogelijk werd dankzij een zeer lokale bui, die door het windstille van 14 tot en met 29 oktober. weer continu bleef hangen, een kletsnatte aangelegenheid. Veel plezier bij de aankomende telling! Iets verderop bleef het gewoon droog en zonnig. Ik werd dan ook met verbazing aangekeken toen ik doorweekt thuis Menno Hornman kwam. Van anderen hoorde ik dat ik hierin niet de enige was die dag. Deze nieuwsbrief staat grotendeels in het teken van de ver- Vernieuwe webinvoer watervogels nieuwde webinvoer die je vanzelf aantreft als je de telling wilt gaan invoeren (maar eerder mag en kan natuurlijk Het Meetnet watervogels was in 2006 het eerste meetnet ook). Vorige maand liet ik hiervan al een voorproefje zien. bij Sovon met een online webinvoer. Deze webinvoer is Hopelijk komt het, hoewel de opmaak is aangepast toch door jullie snel breed omarmd: de laatste jaren maakt redelijk vertrouwd over. Het kruisjesschema is namelijk ongeveer 90-95% van jullie hiervan gebruik. Sinds 2006 is gebleven en ook de kopgegevens en de invoerlijst bestaan er buiten een uitbreiding van functionaliteiten (zoals inte- nog, maar we hebben de invoer wel op een aantal punten kenen) eigenlijk weinig aan veranderd. Om aan de wensen verbeterd. Zo is naast de invoerlijst een kaart om direct van tellers en aan de vereisten van deze tijd te voldoen is de een stip te zetten om een soort te kunnen intekenen (dus webinvoer (eindelijk) vernieuwd. niet meer via een aparte pagina). Via de invoer kunnen ook Wanneer je naar de watervogelinvoer gaat kom je net als tellingen die reeds zijn ingevoerd met Avimap gemakkelijk eerst in het overzicht van je telgebieden. Daar hebben we worden gewijzigd. Verderop kun je nog veel meer lezen aangepast dat er nog maar één regel van hetzelfde gebied over de nieuwe webinvoer. Er is ook aandacht voor het verschijnt. Dat vergroot het overzicht en schept duidelijk- intekenen in het kader van de beleidsmonitoring voor het heid. Nieuw is dat in de maandkolom het type telling staat: Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb). Hierdoor een ‘G’ voor een ganzen- en zwanentelling en een ‘W’ voor wordt in plaats van een ‘zoete’ soort nu een aantal agrari- een watervogeltelling of een midwintertelling (dan alleen sche soorten besproken. een W in januari). Op 14 oktober vindt een telling plaats van alle monito- Bij de kopgegevens is weinig veranderd. De grootste veran- ringgebieden en ganzen- en zwanengebieden. De week dering is op het eerste gezicht niet zo opvallend: rechtsbo- erop, op 21 oktober, vindt een telling plaats van de steek- ven zijn nu ongeveer alle combinaties van te tellen soorten proefgebieden in de Wadden. Doordat het tij steeds ongun- en of groepen mogelijk. Natuurlijk hebben we een verplich- stig is op de voorkeursdatum midden in de maand, vallen te lijst, maar die kan geheel naar wens worden uitgebreid alle resterende Waddentellingen dit jaar (zowel steekproef met elke denkbare soort. Als je daar een soort of groep Nederland (binnenland): Waddengebied: 14 oktober monitoringgebieden, ganzen- en 21 oktober steekproeftelling (11.36 – HW zwanentelling 125), ganzen- en zwanentelling

Volgende telling 2017 / 2018 (tussen haakjes tijdstip hoog water & cm verhoging) 18 nov monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 25 nov integrale telling (12:40 -83) 16 dec monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 23 dec steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:04 - 86) 13 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en 20 jan integrale telling (11:24 - 93) zwanentelling 17 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (10:45 - 89) 17 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 mrt (extra) integrale telling, ganzen en zwanentelling (10:05 17 mrt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling - 83) 14 apr monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (9:55 - 77) 5 mei telling Brand- en Rotgans 5 mei telling Brand- en Rotgans (13:34– 90) 12 mei selectie van monitoringgebieden 19 mei integrale telling (13:37 -97) 16 juni selectie van monitoringgebieden 16 juni steekproeftelling (12:36 - 105) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd. toevoegt gaan we er wel van uit dat die soort/groep ook gemakkelijker stippen kunnen worden ingevoerd. Rechts in het hele telgebied wordt geteld, dus dat niet alleen een van de kaart kun je een soort kiezen voor een stip. Eventu- toevallige incidentele waarneming wordt doorgegeven (dat eel kunnen details worden toegevoegd. Hier kan ook een kan wel, maar dat kan gewoon in het invoerscherm). Het soort worden toegevoegd die niet in de tellijst staat. Het is de bedoeling deze extra soorten of groep bij de volgende is gewoon mogelijk om van een soort zowel aantallen als tellingen ook consequent mee te nemen. Het toevoegen van stippen in te voeren (aantallen kunnen gewoon links). We soorten was een wens van veel tellers. verwachten dat veel zichzelf zal wijzen en mocht dat toch Tot slot het invoerscherm. Het nieuwe valt direct op: er niet het geval zijn schroom dan niet om met ons contact op staat een kaart direct naast de lijstinvoer, waardoor veel te nemen. Succes! Menno Hornman

Invoerscherm

Ganzen en zwanen: eerste noordelijke ganzen zijn gearriveerd

Bij de telling in het binnenland half september was er waarmee deze vogels de afstand tussen Noord-Rusland en nog weinig van te merken, maar rond het weekeinde onze omgeving overbruggen). van de hoogwatertelling in de Waddenzee op 23/24 Een eerste scan onder 500 pas gearriveerde Kolganzen september was er volop trek van noordelijke ganzen. leverde nog maar 2% eerstejaars vogels op. Maar het is Bij de wadvogeltelling staat de teller vier dagen na de nog vroeg, zodat er nog weinig sluitende conclusies aan telling inmiddels al op ruim 4800 Rotganzen. Vergeleken verbonden kunnen worden. Momenteel (27 september) met eerdere september-tellingen is dat een behoorlijk lijkt de trek even stil te liggen, maar naar verwachting zal aantal (terwijl nog lang niet alle tellingen zijn ingevoerd). er half oktober het nodige te tellen zijn. Trektellers zagen over het hele land trek van ganzen. Hun Kees Koffijberg gegevens laten mooi zien dat de aankomst van Kolgans en Rotgans over de afgelopen dertien jaar steeds vroeger viel (figuur 1), passend bij een trend die voor de Kolgans al 60 langer gaande is. Dit jaar was het moment van aankomst bij beide soorten overigens heel vergelijkbaar met 50 najaar 2016. Aan de grond zijn inmiddels ook de nodige Toendrarietganzen en Kleine Rietganzen gesignaleerd, maar hun aantallen stellen nog weinig voor. 40 Bij meerdere trekkende ganzensoorten werden de afgelopen ook de eerste halsbanden en pootringen 30 afgelezen: Kolgans vanaf 25 en 26 september (in Brandenburg/Duitsland al op 23 september) en Rotgans 20 vanaf 23 september. Van Toendrarietgans en Kleine Rietgans zijn in Nederland nog geen ringen afgelezen, Kolgans maar wel in resp. Brandenburg (23 september) en het sep) 30 = (30 dagnr. / Datum 10 Oostzeegbied (eerste 18 september Zweden, vanaf 27 Rotgans september meerdere in Noorwegen en Denemarken). 0 Grauwe Ganzen (uit Noorwegen) verschenen al eerder in 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 september in Noord-Nederland (eerste waarnemingen op 9 en 15 september). Ook de eerste gezenderde Kolganzen Figuur 1. Aankomst Kolgans en Rotgans, afgeleid van zijn gearriveerd (22 en 23 september, zie o.a. ID 409 en trektellingen (www.trektellen.org). Weergegeven is de datum ID 416 bij www.blessgans.de/?663 – let op de snelheid dat voor het eerst meer dan 1000 vogels passeerden. Intekenen van ANLb-soorten Kleine Zwaan, Blauwe Kiekendief, Ruigpootbuizerd en Kraanvogel in seizoen 2016/2017

Aan het begin van het vorige seizoen hebben we jullie middelpunt gekozen waardoor deze toch aan een categorie gevraagd om tijdens de reguliere watervogel- en ganzen kunnen worden toebedeeld, hoewel natuurlijk veel min- en zwanentellingen de zogenaamde ANLb niet-broedvo- der nauwkeurig. Het spreekt voor zich dat de ingetekende gelsoorten Blauwe Kiekendief, Kleine Zwaan, Kraanvogel waarnemingen de meeste waarde hebben. Het blijkt dat het en Ruigpootbuizerd in te tekenen op de locatie binnen het per soort verschilt welk deel is ingetekend. Wanneer naar telgebied waar deze is aangetroffen. De kern van het Agra- het aantal waarnemingen wordt gekeken, blijkt dat tussen risch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb) is een leefge- de 15 en 41% is ingetekend. Bij de Ruigpootbuizerd was dit biedenbenadering voor (dier)soorten van internationaal aandeel het kleinste, bij Kleine Zwaan, een soort waarvan belang, op basis van een collectieve, gebiedsgerichte aan- een deel van de tellers sowieso gewend is deze in te teke- pak van agrarisch natuurbeheer (met meer natuurwinst). nen, het grootst. Weliswaar lijkt dit aandeel veel kleiner als Het ANLb ondersteunt het beheer van natuurgebieden en wordt gekeken naar de aantallen vogels, maar de grootste verbindt de natuurgebieden met elkaar. Daarnaast zijn aantallen Kleine Zwanen bevinden zich op enkele grote er veel soorten die hun leefgebied in het agrarisch gebied wateren zoals de Veluwerandmeren. hebben. Via het ANLb worden de leefgebieden voor deze Om de effecten van ANLb te analyseren is een hogere deel- soorten in stand gehouden. name gewenst, zeker voor de soorten met lage aantallen. Figuur 1 geeft een overzicht van het aantal waarnemingen We hopen dan ook dat jullie dit seizoen (weer) bereid zijn en aantal vogels dat in telseizoen 2016/2017 is ingetekend deze vier soorten in te tekenen als je die tijdens je telling of alleen als gebiedstotaal (niet ingetekend) is doorgege- tegen komt. Dankzij Avimap en onze nieuwe webinvoer ven. Deze aantallen zijn onderverdeeld in boerenland met is dat in ieder geval een fluitje van een cent. Van Blauwe onderscheid naar ‘beschikt’ (binnen het ANLb-gebied) en Kiekendief, Ruigpootbuizerd en Kraanvogel kun je ook als referentiegebied (buiten ANLb-gebied). Bij waarnemingen je niet direct in het veld intekent, achteraf ongetwijfeld de die niet zijn ingetekend en dus alleen op telgebiedniveau plek nog herinneren waar je deze hebt gezien. Dat zijn toch (gemiddeld ongeveer 400 ha groot) beschikbaar zijn, is het de krenten bij een telling! Menno Hornman

Figuur 1. Voorlopig overzicht van de door tellers ingetekende aantallen van watervogelsoorten Kleine Zwaan, Blauwe Kiekendief, Ruigpootbuizerd en Kraanvogel in 2016/2017 in boerenland, met onderscheid naar beschikt (rood) en referentie (oranje) gebied. Slaapplaatsen: Wulp in binnenland geteld Afgelopen september was de eerste landelijke Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 2016/17 Wulpenslaapplaatstelling van dit seizoen. De resultaten Datum Starttijd Type telling laten weer een aantal mooie concentraties zien, maar lang niet overal. In sommige regio’s moeten de Wulpen nog 21 okt 2017 17.30 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, komen en ligt de piek juist in de winter. Aalscholver 18 nov 2017 07.10 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen Vergelijkbare aantallen? 16 dec 2017 15.30 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger Eind september zijn er ruim 50 tellingen doorgege 6 jan 2018 07.45 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen ven met in totaal 18.430 Wulpen. Op een aantal 3 febr 2018 16.35 uur Slaapplaatstelling Wulp slaapplaatsen is zelfs vaker geteld en zonder de extra 24 febr2018 17.10 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, Aalscholver tellingen komen we uit op bijna 40 locaties en 13.063 17 mrt 2018 17.50 uur Slaapplaatstelling Scholekster, ex. Dit aantal is vergelijkbaar met dat in voorgaande Kemphaan, Grutto jaren. De hoogste aantallen zijn geteld in de Makkumer 7 april 2018 19.30 uur Slaapplaatstelling Scholekster, Noordwaard (5500), Bildtpollen-West bij Waddenhoeve Kemphaan, Grutto (1406), Zaans Rietveld (1095), Markiezaatsmeer-Oost (825), Everdinger uiterwaard (800), Park Linge vermoedelijk overdag in de uiterwaarden en binnendijks zegen, Arnhem (590) en Vossemeer-zuid (480). Op binnen een straal van 10 km, maar soms ook verder tot de invoer via http://portal.sovon.nl/slpl/resultaten/ op 25 km. Van invloed op de keuze van de slaapplek index/5410/20170901/20170930/max?m=0&p=NL is de is de waterstand (veilig met poten in het water), verspreiding van de slaapplaatsen te zien. De zogenaamde weersomstandigheden (wind en vorst), rust (verstoring nulwaarnemingen die zijn doorgegeven (en heel belangrijk mensen en kermis Westervoort) en winterganzen (mijden zijn) zijn nu nog niet zichtbaar, maar dat wordt binnenkort van grote aantallen). Plannen voor de aanleg van rivier aangepast. Van een aantal slaapplaatsen waar de afgelopen gebonden natuur met een betere toegankelijkheid jaren mooie aantallen van zijn ingevoerd, is op moment voor publiek en plaatsing van vier windmolens en een van schrijven (nog) niets binnen, ook geen nul, zoals zonneveld kunnen wellicht van invloed zijn op de slaap- de Groene Jonker, Hindeloopen, Stoenckherne, Starre en foerageerplaatsen van de Wulp. In Vlerk is hierover vaart, Gaastwad/Workumerwaard Noord, Veermans een artikel verschenen (op pag. 22-29, zie: http://www. plaat Zuid Grevelingen, Plasje De Wilck Hazerswoude, vogelwerkgroeparnhem.nl/vlerk/vlerk201604/index. Zandwinning Veldhunten en Bocht Van Molkwerum. html#22/z ) Heb je nog een (aanvullende) telling van (deze) gebieden Grote Zilverreiger én Aalscholver in je boekje staan of ingevoerd op www.waarneming.nl In de tweede helft van oktober worden de slaapplaatsen voer het dan ook even in op onze website. Want naast het van deze soorten geteld. Tellen kan van 14 tot en met aantal per soort willen we ook graag de begin- en eindtijd, 29 oktober, met als voorkeursdatum 21 oktober https:// volledigheid en de telomstandigheden weten. Kijk ook op www.sovon.nl/nl/actueel/agenda/slaapplaatstelling- onze website onder Vacante gebieden http://portal.sovon. grote-zilverreiger-aalscholver-7 Lokaal worden weer nl/portal/vacant/deel/2 flinke aantallen gezien van de Grote Zilverreiger. Houd Wulpen bij Arnhem de berichten in de gaten of neem contact op met de Rondom Arnhem zijn al decennia waarnemers in de meetnetcoördinator. weer met het regelmatig tellen van de slaapplaatsen van Fijne tellingen gewenst! de Wulp. Op zeven locaties wordt er geslapen waarbij een tweetal favoriet is. De meeste vogels foerageren Jan Schoppers Watervogeltellingen Menno Hornman ([email protected]) • projectcoördinatie Michel Klemann ([email protected]) • formulieren etc. (Alle coördinatoren zijn telefonisch te bereiken via 024-7 410 410)

Coördinatie Slaapplaatstellingen a.i.: Berend Voslamber ([email protected])

Regiocoördinatoren (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos (06-12 21 81 34, [email protected]) (NH) Noord-Holland Michel Klemann (024-7 410 410, [email protected]) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer (024-7 410 410, [email protected]) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer (024 7 410 410, [email protected]) (FR) Friesland Romke Kleefstra (06-10 64 66 40 [email protected]) (GR) Groningen Kees Koffijberg (024-7 410 410, [email protected]) (DR) Drenthe Harold Steendam (0592-273845, [email protected]) (FL) Flevoland Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (OV) Overijssel Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (GL) Gelderland Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (UT) Utrecht Michel Klemann (024-7 410 410, [email protected]) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer (024-7 410 410, [email protected]) (Li) Limburg Ton Cuijpers (0475-551579, [email protected]) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra (06-10 64 66 40 [email protected]) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman (024-7 410 410, [email protected])

Beste tellers, Nijmegen, 1 september 2017

Het nieuwe watervogeltelseizoen is weer van start wikkeld voor smartphones en tablets met Android. gegaan. Het is inmiddels al het 43e telseizoen en het Invoer met Avimap is helaas niet mogelijk voor 26e seizoen dat door Sovon wordt georganiseerd, een bezitters van iPhones. We hebben in de zomer wat reeks om trots op te zijn, zeker ook omdat er maan- kleine aanpassingen gedaan, zodat het hopelijk nog delijks geteld wordt. Zo’n lange periode is uniek in handiger werkt. De nieuwste versie kun je downloa- Europa en ook daarbuiten. Samen met de Britten zijn den in de Google Play Store, meer info kun je hier we de enigen die zo’n mooie lange landelijke maan- vinden: sovon.nl/avimapwavo. Mocht je Avimap nog delijkse reeks hebben. De Zwitsers tellen ook al heel niet hebben gebruikt, probeer het eens! lang, maar zij tellen alleen in november en januari. Met de introductie van Avimap is het ook belangrijk In Nederland beginnen we dit jaar op 16 september dat de invoer op de website daarop aansluit. Tot op in het binnenland. Dat is zowel een watervogeltel- heden is bijvoorbeeld het wijzigen van ingevoerde ling als een ganzen- en zwanentelling. Ook al zijn de stippen (bijv. uit Avimap niet heel handig. Daarom is meeste arctische ganzen nog niet terug (maar zie het afgelopen voorjaar en zomer gewerkt aan een nieuwe stuk van Kees), het is toch een broodnodige telling invoer. We zijn bezig om de laatste puntjes op de ‘i’ te voor soorten als Grauwe Gans, Brandgans, Canadese zetten. Veel zal min of meer hetzelfde blijven, maar Gans, Nijlgans en Knobbelzwaan. Een week later, op bij de invoer is de formulierinvoer en de kaartjes- 23 september volgt een integrale telling van het invoer één geworden, net zoals bij de Vogelatlas. In Waddengebied. Doordat het tij steeds ongunstig is de volgende nieuwsbrief volgt veel meer informatie, op de voorkeursdatum midden in de maand zijn ook maar de afbeelding (zie ommezijde) licht alvast een de Waddentellingen later dit jaar (zowel steekproef tipje van de sluier op. als de integrale van november) pas aan het einde van de maand. Het tij op de 23e komt met 126 cm flink Nieuwe tellers zijn altijd welkom. We zoeken nog hoog en het tijdstip van 12:35u (in Harlingen) is voor verschillende tellers, zowel voor ganzen en zwanen de hele Waddenzee gunstig. Als deze nieuwbrief op als voor de watervogeltellingen in een aantal priori- de mat valt of in de mailbox is er nog een weekend taire gebieden. Neem eens een kijkje op portal.sovon. om een slaapplaatstelling van Wulpen uit te voeren: nl/portal/vacant/deel/1. Tot slot, op het vlak van de hoewel de voorkeursdatum 2 september is kan er regiocoördinatie is dit jaar niets veranderd. Op de nog tot en met 10 september worden geteld. achterzijde van iedere nieuwsbrief staan alle rc’s. Vorig seizoen hebben we de mobiele applicatie Avi- Veel plezier bij de aankomende telling! map voor de invoer van watervogel-, en ganzen- en zwanentellingen geïntroduceerd. Avimap is ont- Menno Hornman Nederland (binnenland): Waddengebied: 16 september monitoringgebieden, ganzen- 23 september integrale telling (12.35 – HW en zwanentelling 126)

Volgende telling 2017 / 2018 (tussen haakjes tijdstip hoog water & cm verhoging) 14 okt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 21 okt steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (11:36 - 125) 18 nov monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 25 nov integrale telling (12:40 -83) 16 dec monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 23 dec steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (12:04 - 86) 13 jan midwintertelling, monitoringgebieden, ganzen en 20 jan integrale telling (11:24 - 93) zwanentelling 17 feb steekproeftelling, ganzen en zwanentelling (10:45 - 89) 17 feb monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 17 mrt (extra) integrale telling, ganzen en zwanentelling (10:05 17 mrt monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling - 83) 14 apr monitoringgebieden, ganzen en zwanentelling 14 apr steekproeftelling, telling Brand- en Rotgans (9:55 - 77) 5 mei telling Brand- en Rotgans 5 mei telling Brand- en Rotgans (13:34– 90) 12 mei selectie van monitoringgebieden 19 mei integrale telling (13:37 -97) 16 juni selectie van monitoringgebieden 16 juni steekproeftelling (12:36 - 105) NB. Bij voorkeur niet van de teldatum afwijken, echter bij slecht weer of andere overmacht kunnen tellingen nog één dag voor tot twee dagen na de teldatum worden uitgevoerd. Ganzen en zwanen: Laat voorjaar in de arctische broedgebieden

Hoewel bij de komende septembertelling vooral in Midden-Noorwegen door Jesper Madsen en zijn eigen broedvogels en hun jongen worden geteld, team een kleine 300 Kleine Rietganzen gevangen en verwachten we vanaf half september de eerste geringd (witte halsbanden met twee letters en een groepen arctische broedvogels (Rotganzen en cijfer). Daarnaast werden, volgend op kanonnet- Kolganzen). Het lijkt er op dat in grote delen van vangsten in Noord-Duitsland in de afgelopen de arctische broedgebieden, in ieder geval op winter, begin augustus ruim 400 Brandganzen Spitsbergen, in Noord-Scandinavië en in Noordwest- geringd op Kolguyev (combinatie van oranje en Rusland, het voorjaar dit jaar erg laat was (in zwarte kleurring), en nog eens 140 Kolganzen Noorwegen sprak men over het koudste voorjaar in (zwarte halsbanden) en 17 Toendrarietganzen 75 jaar). Dit zal mogelijk gevolgen hebben voor het (gele halsbanden, 4 vrouwtjes met GPS-zender). aantal jongen waarmee de verschillende soorten In de komende winter zullen ook in Nederland straks naar onze omgeving terugkeren. Zo berichtte weer voor het eerst sinds lange tijd overwinterende Helmut Kruckenberg van de expeditie naar Kolguyev Brandganzen worden geringd, in het kader van een (Rusland) eind juli en begin augustus, waar jonge vierjarig (internationaal) onderzoeksprogramma van Kolganzen en Brandganzen veel kleiner waren dan bij het NIOO, Vogeltrekstation, Alterra (tegenwoordig expedities rond dezelfde tijd in eerdere jaren. Wageningen Environmental Research) en Sovon Ook de Kleine Zwaan lijkt niet zo’n best broedseizoen (meer daarover in een volgende nieuwsbrief). achter de rug te hebben. In de Pechora Delta was Dwerggans-liefhebbers kunnen dit najaar het lang koud met sneeuw en ijs tot in de tweede waarschijnlijk wat meer vogels verwachten dan in week van juli. En van de paren die werden gevonden voorgaande jaren, omdat een groter aantal uitgezette tijdens een elfdaagse onderzoekstrip waren de jongen vogels zich heeft aangesloten bij de bekende groep erg klein voor dat moment. die in Nederland overwintert. Het broedseizoen in Laat broeden heeft gewoonlijk effect op het aantal Noord-Zweden leverde voor deze soort overigens jongen en hun overleving. We zijn dan ook erg heel weinig jongen op (late ijsbedekking van benieuwd hoe het uiteindelijke broedsucces dit jaar de meren waarin ze broeden). Tot slot is de uitpakt. Informatie over aantal adulten en jongen kan Zwanenwerkgroep Groningen op dit moment voor overigens worden ingevoerd als je werkt met Avimap, het tweede achtereenvolgende jaar actief om in of bij de online invoer als je groepen op kaart invoert. Groningen een groot aantal families Knobbelzwanen van halsbanden te voorzien. Aflezingen kunnen zoals Nieuwe ringen gebruikelijk worden ingevoerd via geese.org, of direct Ringaflezers onder jullie hebben de komende winter in het veld in de BirdRing app. meer kans op succes. Begin mei werden bij Levanger Kees Koffijberg Ooievaar van standvogel weer naar trekker

Het verhaal van het voorkomen van deze iconische alle broedvogels in Nederland overwinteren. Na de soort in ons land voor velen bekend zijn: in de vorige succesvolle herintroductie van Ooievaars kwamen er eeuw als wilde broedvogel uitgestorven met daarna steeds meer wilde exemplaren buiten de stations tot een bijzonder herstel. Dankzij dat herstel zien veel broeden en werd er ‘s winters steeds minder bijgevoerd. watervogeltellers de soort tijdens hun maandelijkse Ooievaars begonnen in toenemende mate weer tellingen. trekdrang te vertonen.

Bijna uitgestorven en sterk herstel Wintertelling De Ooievaar was in de vorige eeuw een bekende Sinds 2004 worden niet meer alle losse waarnemingen verschijning, met landelijk tenminste 500 broedparen. van de Ooievaar in het BSP-nb verzameld. De soort Na een decennia lange afname, vooral een gevolg van werd te algemeen en de inzendbereidheid bij de intensiever agrarisch grondgebruik, waren er rond waarnemers was sterk afgenomen. Voor het monitoren 1990 maar enkele paren over (alle uit fokprogramma). van de niet-broedvogels zijn nu de maandelijkse Het fokken, uitzetten en bijvoederen van Ooievaars, watervogeltellingen meer geschikt. Omdat de begonnen in 1969 vanuit ooievaarsstations, wierp na najaarspiek zich in augustus afspeelt is aanvulling van een lange aanloop vruchten af. De stand herstelde trektellen.nl heel nuttig met de losse meldingen van niet alleen na 1990 maar groeide zelfs tot meer waarneming.nl. Tijdens de midwintertelling worden dan 800 paren. De betrokken vogels, merendeels die resultaten gecombineerd met de wintertelling afstammelingen van het fokproject, vertonen in van STORK en aangevuld met losse meldingen toenemende mate weer ‘wild’ gedrag. Zo trekt het uit waarneming.nl. De verspreiding concentreert merendeel van de jonge vogels weg. De verspreiding, zich op Zuid-Holland, rivierengebied en lokaal in lange tijd sterk geconcentreerd rond de voormalige Drenthe, Friesland en Flevoland. Opvallend is wel fokcentra, wordt geleidelijk ruimer. Zelfs in Oost- de jaarlijkse concentratie bij De Wijk bij De Lokkerij en Zuid-Nederland broeden tegenwoordig enkele het buitenstation dat Ooievaars opvangt, maar ook Ooievaars. Ook over de grens in Duitsland is eenzelfde vermeldt in haar jaarverslag dat er gevoerd wordt in de ontwikkeling gaande als in Nederland. winter. In 2016 ging het om 750 Ooievaars en in 2017 ruim 550 (www.ooievaars.eu). Dat betekent dat 45-30% Weer trekvogel van de populatie in de winter in ons land blijft. In 1995 In tegenstelling tot een jaar of 25 geleden trekken de bleef ongeveer 90% van de populatie overwinteren. meeste Nederlandse Ooievaars (zeker 60%) weer naar Blijkbaar trekken de meeste Ooievaars dus inmiddels Afrika. In de jaren 80, toen de broedpopulatie alleen weer weg, gestimuleerd door verminderde bijvoedering uit vogels van zogenaamde ooievaarsstations (o.a. in de ooievaarsstations. bij Meppel en Groot-Ammers) bestond, bleven bijna Jan Schoppers

700 250 600 200 500 Figuur 1. Ooievaar. 400 150 Seizoensverloop in 300 2014/15 (links) en de aantal 100 trend in de maandelijks 200 gemiddeld aantal 50 getelde gebieden 100 (rechts). 0 0 sep okt nov dec jan feb mrt apr 75/76 82/83 89/90 96/97 03/04 10/11 zoete gebieden zoute gebieden min-max 09-13 gem 09-13

Slaapplaatsen: Nieuw seizoen slaapplaatstellingen gestart

Net als bij de watervogels is het nieuwe telseizoen Teldata van slaapplaatstellingen in seizoen 2016/17 van slaapplaatsen inmiddels ook weer van start Datum Starttijd Type telling gegaan. In de zomer vormen de tellingen van sterns 3 sept 2017 19:20 uur Slaapplaatstelling Wulp de opmaat voor een nieuw slaapplaatsseizoen. In 21 okt 2017 17.30 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, augustus waren de Lachsterns aan de beurt. In het Aalscholver Balgzand werden maximaal 18 slapende Lachsterns 18 nov 2017 07.10 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen geteld. Van de Dollard zijn nog geen gegevens 16 dec 2017 15.30 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger 6 jan 2018 07.45 uur Slaapplaatstelling ganzen, zwanen ontvangen. Reuzensterns zijn eind augustus ook 3 febr 2018 16.35 uur Slaapplaatstelling Wulp weer geteld. Tot nu toe werden maximaal 133 vogels 24 febr2018 17.10 uur Slaapplaatstelling Grote Zilverreiger, geteld, waarvan 85 op de Steile Bank. Vrijdag 1 Aalscholver september is de laatste telling. De Wulpen worden 17 mrt 2018 17.50 uur Slaapplaatstelling Scholekster, Kemphaan, Grutto tussen 26 augustus en 10 september geteld met 7 april 2018 19.30 uur Slaapplaatstelling Scholekster, als voorkeursdatum 2 september. Dus het kan Kemphaan, Grutto nog mocht je nog niet geteld hebben als deze waarnemers! Kijk op de website onder ‘Vacante nieuwsbrief in je mailbox verschijnt. Vanaf oktober gebieden’ of neem contact op met ondergetekende. starten de wintertellingen van de slaapplaatsen volgens het bijgevoegde schema. Schrijf deze data Fijne tellingen gewenst! in jullie agenda. We hopen dat iedereen zijn of haar slaapplaats(en) weer gaat tellen. Nieuw ontdekte Berend Voslamber slaapplaatsen zijn altijd welkom, net als nieuwe

Wadden: voorlopige resultaten integrale telling augustus

Ook dit jaar was er een extra ingelaste integrale steltlopers is het beeld wisselend. Het aantal Bonte telling van het waddengebied in augustus. Jaarlijks Strandlopers komt tot nu toe ongeveer 40% lager uit, is er al een vijfde telling in een wisselende maand terwijl Drieteenstrandloper juist 60% hoger uit lijkt (buiten de vaste maanden september, november, te komen. Het aantal Kanoeten is met ruim 140.000 januari en mei), maar deze telling is een zesde vogels iets hoger (ca 10%) dan vorig jaar augustus. extra telling. Gelukkig was de aankondiging dit jaar Rosse Grutto heeft een flinke aderlating met een beter op tijd dan in 2016, want een telling in het daling van 40% (totaal 52.000 vogels tegen 89.000 hoogseizoen is een logistieke uitdaging. Deze extra in 2016). Opvallend is het lage aantal meeuwen. telling vond plaats in het kader van de monitoring Zowel Kokmeeuw (-35%), Stormmeeuw (-35%), van potentiële verstoringsbronnen, maar de Kleine Mantelmeeuw (-75%) als Zilvermeeuw telresultaten zijn natuurlijk zeer bruikbaar voor het (-55%) laten een flinke daling in de aantallen zien Meetnet Watervogels. Dankzij de inspanningen van in de in 2016 en 2017 getelde gebieden. Vooral de eilandcoördinatoren en de flexibiliteit van vele het extreem lage aantal van Kleine Mantelmeeuw tellers (waarvoor veel dank!) werd op 12 augustus (9900) valt erg op. Hoewel het aantal vorig jaar twee een goed telling uitgevoerd. keer zo hoog was als de aantallen in de voorgaande De augusttelling is meestal erg interessant voor augustustellingen in 2013, 2005, 2000 en 1996 doortrekkende steltlopers en sterns. Als we kijken betekent dat vooralsnog nog steeds een halvering ten naar de aantallen in die gebieden waarvan zowel dit opzichte van deze vier eerdere tellingen. jaar als vorige jaar telgegevens binnen zijngekomen, De eindbalans kan natuurlijk pas worden opgemaakt lijken er wat minder sterns geteld. Vooral het aantal als alle tellingen binnen zijn en zijn gecontroleerd van Visdief, waarvan vorig jaar een grote groep en gecorrigeerd voor eventuele dubbeltellingen. Veel rustende vogels op de Noordvaarder aanwezig succes met de komende septembertelling! was, ligt nu met ongeveer 8000 getelde vogels 70% lager dan in dezelfde gebieden als 2016. Bij de Menno Hornman

Coördinatie Slaapplaatstellingen a.i.: Berend Voslamber ([email protected])

Regiocoördinatoren (ZO) Zoute Delta Mervyn Roos (06-12 21 81 34, [email protected]) (NH) Noord-Holland Michel Klemann (024-7 410 410, [email protected]) (ZH) Zuid-Holland Vincent de Boer (024-7 410 410, [email protected]) (ZL) Zeeland Jan-Willem Vergeer (024 7 410 410, [email protected]) (FR) Friesland Romke Kleefstra (06-10 64 66 40 [email protected]) (GR) Groningen Kees Koffijberg (024-7 410 410, [email protected]) (DR) Drenthe Harold Steendam (0592-273845, [email protected]) (FL) Flevoland Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (OV) Overijssel Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (GL) Gelderland Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) (UT) Utrecht Michel Klemann (024-7 410 410, [email protected]) (NB) Noord-Brabant Vincent de Boer (024-7 410 410, [email protected]) (Li) Limburg Ton Cuijpers (0475-551579, [email protected]) (WG) Waddengebied Romke Kleefstra (06-10 64 66 40 [email protected]) (RG) Grote Rivieren Jan Schoppers (024-7 410 410, [email protected]) Informatie over coördinatie in (IJ) IJsselmeergebied, (RM) Randmeren, (BR) Beneden Rivieren, (NZ) Noordzee via Sovon Menno Hornman (024-7 410 410, [email protected])