Rozważania Na Temat Historii Orzysza W Związku Z 280 Rocznicą Nadania Praw Miejskich

Rozważania na temat historii Orzysza w związku z 280 rocznicą nadania praw miejskich.

W obecnym czasie, gdy zainteresowanie historią regionalną wyraźnie wzrosło, wiedza na temat własnych małych ojczyzn jest coraz powszechniejsza. Biorąc pod uwagę dostępność różnorodnych opracowań i przewodników - o Orzyszu dzisiaj wiadomo dużo. W związku z tym niniejszy rys historyczny prezentuje historię naszego miasta w sposób nieco osobliwy. Z założenia jest to historia miasta w kilku odsłonach, za pośrednictwem których możemy prześledzić budującą się codzienność oraz zaobserwować starania ludzi, którzy w konkretnym czasie zabiegali o pomyślność miejsca, w którym przyszło im żyć. Poniżej postaramy się dotknąć historii miasta i przywołać wydarzenia w następujących okresach:  powstanie Orzysza i pierwsze dzieje (XV – XVI w.),  w stronę praw miejskich (XVII – XVIII w.),  Orzysz w cieniu wojen XIX wieku,  pierwsze lata XX wieku – do końca I wojny światowej,  okres międzywojenny i II wojna światowa,  Orzysz w pierwszych latach po II wojnie światowej. W historię orzyskiej codzienności wplecione są dzieje ważnych dla jakości życia miejskiego instytucji, a mianowicie Kościoła, garnizonu wojskowego oraz instytucji władzy. Sądzimy, że pokazanie historii Orzysza przez pryzmat dotykalnych zdarzeń życia codziennego może być ciekawą alternatywą postrzegania przeszłości.

W historii państw, narodów, miejscowości często bywa tak, iż tam gdzie nie sięga wzrok historyka obraz przeszłości dopełnia legenda. Tak też jest w przypadku Orzysza. Według legendy nazwa Arys pochodzi od imienia syna rybaka, który ożenił się z, porwaną wcześniej przez siebie, księżniczką Marią. Małżonkowie zostali obdarowani przez ojca panny młodej wsią – późniejszym Arysem, w której wspólnie zamieszkali. Tyle legenda.

Tymczasem z historii wiemy, że najstarsze ślady pobytu człowieka na Ziemi Piskiej pochodzą sprzed ok. dwunastu tysięcy lat. Wówczas to warunki klimatyczne (ocieplenie się klimatu) pozwoliły na zapoczątkowanie osadnictwa. Najpierw byli to klasyczni łowcy, potem (ok. sześć tysięcy lat temu) rolnicy, a od XVI wieku p. n. e. pojawili się pierwsi metalurdzy - reprezentanci epoki brązu. Mniej więcej dziesięć wieków później dotarła na nasze ziemie epoka żelaza, a wraz z nią czasy kurhanów i osiedli nawodnych (znanym przykładem jest tutaj oczywiście osada nawodna z jez. Orzysz). Pierwsze wieki naszej ery to okres wpływów rzymskich gdzie Ziemia Piska leżała na jednym z głównych- dalekosiężnych szlaków handlowych, którym na nasze ziemie napływały towary imperium rzymskiego. Funkcjonowanie szlaków handlowych na obszarze Ziemi Piskiej okaże się później istotne dla

1 powstania naszego miasta. Wczesne średniowiecze przynosi uformowanie się pruskiej struktury plemiennej na południowo – wschodnim wybrzeżu Bałtyku. Ziemia Piska z późniejszym obszarem Orzysza zamieszkiwana była przez jedno z najzamożniejszych plemion pruskich, czyli Galindów1.

Sprowadzenie Krzyżaków na ziemie polskie przez Konrada Mazowieckiego w 1226 roku otworzyło nowy rozdział w historii plemion pruskich. Za przyczyną działań Zakonu w najbliższych kilku wiekach nastąpiła, zakrojona na szeroką skalę, kolonizacja Prus, w historię której wpisały się również początki Orzysza, najpierw jako wsi lokowanej na prawie chełmińskim.

Początek XIV wieku w Prusach to czas kolejnej fali osadniczej, w ramach której zakon krzyżacki lokował wsie czynszowe. Wówczas to na mapie Prus pojawia się Orzysz (Arys). Arys to nazwa bez wątpienia pruska. W dokumentach spotykamy różne jej wersje – np. Ares, Ariss. Gdy w XVI wieku przybyli osadnicy z Mazowsza pojawiła się nazwa Orsisch oraz Orzyc2. Przywilej lokacyjny dla Orzysza wystawił wielki mistrz Konrad von Erlichshausen w roku 1443. W dokumencie lokacyjnym nakazał założenie wsi czynszowej nad rzeką Orzyszą - wieś nazwano Neudorf (Nowa Wieś)3, a lokatorem i pierwszym dziedzicznym sołtysem został Wawrzyniec Polin (Lorenz Polun). Akt lokacyjny został wręczony z upoważnienia wielkiego mistrza przyszłemu sołtysowi w Kętrzynie4. O utworzeniu wsi właśnie w tym miejscu zadecydowały względy natury handlowo – obronnej. Położenie wśród jezior i bagien zapewniało bezpieczeństwo i umożliwiało pełną kontrolę przejść. Przebiegał tędy stary szlak handlowy. Koncentrowały się tutaj drogi z południa ku północy i ze wschodu na zachód. O wadze militarnej tych terenów świadczył fakt, że Krzyżacy wybudowali tutaj dwa zamki obronne – w Okartowie i w Piszu. Zaczątkiem osiedla, które na mocy przywileju lokacyjnego zamieniło się w wieś czynszową był zajazd puszczański (karczma leśna)5. Jeśli chodzi o początki Orzysza to bez wątpienia postacią kluczową był tutaj sołtys. Cóż o nim wiemy? Pierwszy sołtys Orzysza był pochodzenia polskiego – w ówczesnym czasie osadnicy byli w większości pochodzenia polskiego i pruskiego. Osadnicy niemieccy stanowili głównie załogi zamków krzyżackich6. Spośród 44 łanów (1 łan – 16,8 ha), które zapisano dla Orzysza sołtys otrzymał po pierwsze 4 łany jako wynagrodzenie za założenie wsi oraz dodatkowo 10 łanów wolnego majątku, które dały początek dobrom służebnym o nazwie Sumki (Sumbken)7. W zamian za to sołtys musiał w razie potrzeby stawiać się zbrojnie na żądanie zakonu.

1 Patrz szerzej Ziemia Piska w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Informator o wystawie w Muzeum Ziemi Piskiej, czerwiec – październik 2000, opr. M. J. Hoffmann, W. Brenda, Pisz 2000. 2 Zob. szerzej E. J. Guttzeit, Der Kreis Johannesburg, Wurzburg 1964, s. 332 – 340. 3 Zob. G. Białuński, Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku – starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie, Olsztyn 1996, s.36. 4 Zob. szerzej E. J. Guttzeit, op. cit., s. 332-340. 5 F. J. Maciejewska, Geneza, rozwój i przemiany sieci osadniczej regionu Piskiego od XIII wieku do 1988 roku, Olsztyn 1995, s. 94-95. 6 G. Białuński, op. cit., s. 44. 7 Por. ibidem, s. 36. Zob. także E. J. Guttzeit, op. cit., 332-340.

2 Dynamiczny rozwój Orzysza jako wsi czynszowej następuje w XVI wieku. Pojawiają się elementy infrastruktury konieczne do zaspokajania rozlicznych potrzeb mieszkańców – od tych bardzo podstawowych po wyższe. Wieś zaczyna rozbudowywać się wzdłuż głównego szlaku handlowego w kształcie ulicówki. Dzisiejszy układ przestrzenny Orzysza jest rozwinięciem takiej właśnie, pierwotnej formy osiedla8. Bardzo duże znaczenie dla rozwoju Orzysza w XVI wieku miały względy gospodarczo – handlowe. W tym czasie wieś otrzymała przywileje stałych targów i rocznych jarmarków – od tego czasu Orzysz stał się znanym ośrodkiem handlowym9. Korzysta koniunktura spowodowała szybki rozwój infrastruktury wiejskiej. Mieszkańcy musieli zadbać o zagospodarowanie ludności przybywającej do Orzysza oraz uczyli się na nich zarabiać. Specyficzną instytucją wiejską, bez której funkcjonowanie osady byłoby trudne stała się karczma. Prawdopodobnie jeszcze w XIV wieku Orzysz otrzymał prawo do karczmy. Na pewno wiadomo, że istniała ona już w 1507 roku. Później zaczęły powstawać kolejne szynki10. Karczmy, obok tradycyjnych zadań związanych z udzielaniem gościny i schronienia podróżnym i okolicznym mieszkańcom, były także osobliwym miejscem badania nastrojów społecznych. Karczmarz bardzo często był zobowiązany do informowania sołtysa o tematach dyskusji gości – starano się po tym oceniać jakość różnorodnych miejscowych i lokalnych problemów. Trudno ocenić, które motywy powstawania karczm były ważniejsze – w każdym razie w roku 1540 w Orzyszu było pięć karczm. W ogóle w starostwie ryńskim, do którego wówczas należał Orzysz karczm było sporo – około 76. Dla przykładu możemy podać, iż w Mikołajkach karczm było 6, w Odojach - 2, w Gutach - 4, w Okartowie i Wierzbinach - 3 i w Górze - 211.

Wzrost znaczenia Orzysza w systemie gospodarki książęcej w omawianym okresie widać po przyroście inwestycji wiejskich. Bardzo aktywnie działał na obszarze Orzysza ówczesny starosta ryński Kryspin Blumstein. Tak więc wybudowano wówczas: kuźnię, tartak, cegielnię, młyn zbożowy i owczarnię. Funkcjonowała także przystań żeglugi na jeziorach oraz tzw. folusz12, czyli maszyna do obróbki tkanin wełnianych. Również według spisu mostów starostwa ryńskiego z 1540 roku w Orzyszu istniały dwa mosty – w kierunku na Ełk i Pisz13. Do pełnego obrazu życia wiejskiego Orzysza należy jeszcze dołączyć zagadnienie rozwoju parafii. W latach 1487- 149914 powstała parafia w Okartowie, która, obok parafii w Rynie, była drugim ważnym ośrodkiem życia religijnego w późniejszym starostwie ryńskim. Nowo utworzonej parafii w Okartowie podlegał kościółek filialny w Orzyszu, który według niektórych danych istniał już od 1480 roku15. W okresie przedreformacyjnym była to oczywiście kaplica katolicka. Do kościółka w Orzyszu uczęszczali prawdopodobnie mieszkańcy miejscowości: Skomack, Ruska Wieś, Rostki, a także niektórzy mieszkańcy Wierzbin,

8 F. J. Maciejewska, op. cit., s. 95. 9 Por. ibidem. 10 Zob. szerzej E. J. Guttzeit, op. cit., s. 332-340. 11 G. Białuński, op. cit., s. 132. 12 Ibidem, s. 132-133. Por. także F. J. Maciejewska, op. cit., s.95. 13 Ibidem, s.133. 14 Ibidem, s.77. 15 Por. F. J. Maciejewska, op. cit., s.95.

3 Mikosz i Pianek16. Sytuacja religijna ludności Orzysza i okolic zmieniła się wraz z postępami reformacji, przekształceniem państwa zakonnego w księstwo świeckie oraz przyjęciem luteranizmu przez księstwo pruskie. W 1529 roku archiprezbiter Rastemborka (Kętrzyna) Michał Maurer wizytował parafie na Mazurach. Jednym z celów tej wizytacji było usuwanie księży nie akceptujących luteranizmu. Michał Maurer był także w Okartowie i Orzyszu17. Oczywiście efektem tych działań było przejęcie istniejących parafii przez księży protestanckich. Samodzielną parafię w Orzyszu utworzono po reformacji. Miało to miejsce około 1538 roku18. Pierwszym samodzielnym pastorem został Maciej de Tyno, a jego parafię wyposażono w cztery łany ziemi. Granice parafii orzyskiej ustabilizowały się w latach 70-tych XVI wieku kiedy to powstała parafia w Klusach przejmując część miejscowości wcześniej należących do Orzysza. Od tego czasu parafia orzyska obejmowała: Orzysz, Ublik, Stoczki, Buwełno, Sumki, Oszczywilki, Szwejkowo, Mikosze, Górę, Pianki, Rząśniki, Odoje, Wierzbiny, Strzelniki i Kamińskie19.

W XVI wieku powstała w Orzyszu jeszcze jedna instytucja, której powołanie świadczyło o rosnącej pozycji miejscowości. Tą instytucją był sąd krajowy (Landgericht), który początkowo rozstrzygał spory bartników i podlegał sądowi ziemskiemu w Rynie20, w XVII wieku natomiast przekształcono go w Urząd Sprawiedliwości (Justizamt) i podporządkowano sądowi w Mikołajkach21. Tak więc na koniec wieku XVI – po około 160 latach istnienia – Orzysz był cenionym gospodarczo ośrodkiem wiejskim przynoszącym księstwu pruskiemu przyzwoite dochody.

W XVII wieku – wieku wojen toczonych przed Rzeczpospolitą ze Szwecją, Rosją, Chmielnickim i Turcją historia Orzysza toczyła się w cieniu tych wydarzeń. Nie znaczy to jednak, że Orzyszowi udało się ten burzliwy wiek przetrwać spokojnie. Tzw. wielka historia pokazała mieszkańcom Orzysza swoją twarz np. w roku 1656 i była to twarz tatarska. Wówczas to Rzeczpospolita toczyła wojnę ze Szwedami, po stronie których opowiedział się wtedy książę pruski Fryderyk Wilhelm. W związku z tym na Prusy ruszyła wyprawa wojsk polsko – litewskich dowodzonych przez hetmana Wincentego Gosiewskiego. Działaniom wojsk polsko-litewskich towarzyszył najazd Tatarów – sprzymierzonych wówczas z Rzecząpospolitą22. Tatarzy pustoszyli wsie i brali ludność w tzw. jasyr uprowadzając ją do swojego państwa. Na obszarze starostwa ryńskiego Tatarzy najechali między innymi parafie Klusy, Okartowo i Orzysz. W parafii orzyskiej zniszczyli 11 wsi i uprowadzili z niej 72 mieszkańców. Dla porównania w parafii Okartowo zniszczyli 9 wsi i

16 Zob. G. Białuński, op. cit., s.78. 17 Ibidem, s.133. 18 Ibidem, s.134. Inną podawaną datą powstania samodzielnej parafii w Orzyszu jest rok 1544 (por. F. J. Maciejewska, op. cit., s.95 oraz R. W. Pawlicki, P. Sikorski, M. Wierzba, Ziemia Orzyska. Przewodnik po ścieżkach rowerowych, Orzysz 2004, s. 125. 19 G. Białuński, op. cit., s. 181. 20 E. J. Guttzeit, op. cit., s. 332-340. 21 F. J. Maciejewska, op. cit., s.95. 22 S. Augusiewicz, Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656-1657, Olsztyn 1999, s.6.

4 uprowadzili 55 mieszkańców23. Mimo tych niekorzystnych zdarzeń harmonijny rozwój Orzysza nie został zahamowany.

Początek wieku XVIII także nie był dla Orzysza szczęśliwy. W latach 1709-1710 wieś została dotknięta epidemią dżumy. Prawdopodobnie zostało w niej tylko 200 osób (dla porównania w Białej przeżyło 80 osób, a w Piszu tylko 14). Po tych zdarzeniach przyrost ludności był powolny (epidemia bardzo głęboko zapadła w świadomość ludzi) choć sytuacja gospodarcza polepszała się szybko24. Orzysz mimo różnorodnych zawirowań historycznych zbliżał się do momentu nadania praw miejskich. Rozmaite przyczyny legły u podstaw podniesienia Orzysza do rangi miasta. Jedną z nich było na pewno korzystne położenie komunikacyjne, które wziął pod uwagę król Prus Fryderyk Wilhelm I nadając Orzyszowi prawa miejskie w marcu 1725 roku25. Pierwszym burmistrzem Orzysza został Martin (Marcin) Pohl, który miał do pomocy radę złożoną z 6 radnych i 9 zastępców26. Pierwszym sędzią został E. F. Puffald, a skarbnikiem Michael Horn27. Wraz z nadaniem praw miejskich Orzysz otrzymał herb przedstawiający orła trzymającego róg obfitości, w którym skrzyżowano berło i szpadę.

Liczbę mieszkańców miasta Orzysz można udokumentować od roku 1740 (choć źródła podają różne, aczkolwiek przybliżone dane). Tak więc we wspomnianym wyżej roku Orzysz liczył 640 mieszkańców, których liczba do roku 1782 wzrosła do 900. W 1775 roku w mieście było 85 rzemieślników, wśród których najliczniej reprezentowani byli szewcy28.

Kluczowym zdarzeniem dla kondycji ekonomicznej Orzysza było założenie w roku 1753 garnizonu wojskowego (dla porządku należy dodać, iż w tym samym roku założono pocztę)29. Powstanie garnizonu wojskowego wyznaczało w następnych latach kierunki rozwoju miasta. Wspomniany fakt niemalże od razu przyczynił się do powstawania placówek o charakterze usługowym i rozwoju handlu. Mniej więcej w tym czasie wybudowano przy drodze do Mrągowa duży magazyn wojskowy. Spośród rodzajów wojsk stacjonujących w Orzyszu do przełomu XVIII i XIX wieku należy wymienić: 9 pułk Bośniaków, 5 pułk huzarów oraz dwa pułki piechoty – 14. i 58. Niniejsze dane dotyczą lat 1764 - 180630.

W XIX wieku dla mieszkańców Orzysza najistotniejsze były następujące zdarzenia: przemarsze wojsk w czasie kampanii napoleońskiej, drastyczny w skutkach pożar w mieście oraz założenie poligonu wojskowego. Tak więc w okresie wojen napoleońskich – dokładnie w roku 1807 stacjonowały w Orzyszu wojska francuskie i rosyjskie31. Kwaterę główną dla

23 Ibidem, s. 104. 24 J. F. Maciejewska, op. cit., s. 97. 25 Por. E. J. Guttzeit, op. cit., s. 332-340. 26 J. F. Maciejewska, op. cit., s.123. 27 E. J. Guttzeit, op. cit., s. 332-340. 28 Por. ibidem. 29 Ibidem. 30 Ibidem. 31 Patrz internet, www.orzysz.pl

5 swoich wojsk utworzył tutaj rosyjski generał von Bennigsen32. Nie było to dla miasta korzystne, ponieważ przemarsze wojsk w czasie działań wojennych zwykle nie były dla mieszkańców czymś przyjemnym. 24 czerwca 1826 roku wybuchł w Orzyszu ogromny pożar wskutek umyślnego podpalenia stodoły stojącej w środku miasta. Zanotowano bardzo duże straty, chociaż dane są sprzeczne33. Prawdopodobnie spłonęły wówczas 44 budynki mieszkalne, 10 browarów, 8 spichrzy, 23 stodoły oraz 70 obór. Zachowały się: szkoła, szpital, kościół, budynki parafialne oraz 16 starych i 18 nowych budynków wybudowanych po 1823 roku. Oszacowano, iż bez dachu nad głową pozostało 700 osób – 500 opuściło wówczas miasto, ale wielu ludzi powróciło34. Po pożarze miasto liczyło ok. 900 mieszkańców (w 1821 roku w Orzyszu mieszkało 1226 osób)35 Między innymi z powodu pożaru Orzysz w wieku XIX stał się miastem biednym. Zapanował kryzys gospodarczy.

Mimo to rytm życia miejskiego nie uległ większym zakłóceniom – w II połowie XIX wieku odbywały się w mieście po cztery jarmarki ogólne, które poprzedzał zawsze jarmark bydlęcy i koński. Oprócz tego odbywały się także całotygodniowe jarmarki płócienne. Obroty na tych jarmarkach były jednak zupełnie nieznaczne36. Kryzys gospodarczy był również widoczny po kiepskim stanie kasy miejskiej. Możemy tutaj przytoczyć dane z 1867 roku. Stan finansów miejskich oceniano wówczas jako nader drastyczny. Wszystkie potrzeby miasta były pokrywane z podatków komunalnych nakładanych na mieszkańców. Ludność miasta była jednak bardzo uboga, więc powstawało wiele zaległości podatkowych. I tak np. po zamknięciu rachunków za rok 1867 w kasie miejskiej było ok. 243 tal., ale zaległości podatkowych było na ok. 527 tal., z których tylko 1/3 możliwa była jeszcze do ściągnięcia37. Możemy też tutaj przytoczyć wysokość pensji kilku pracowników opłacanych z kasy miasta. Ich wysokość podajemy w wymiarze rocznym. Burmistrz otrzymywał pensję w wysokości 250 tal. i 50 tal. na koszty biurowe, skarbnik miejski 125 tal. i 32 tal. na koszty biurowe, strażnik miejski otrzymywał 100 tal. oraz wolne mieszkanie i należności egzekucyjne, strażnik więzienny 48 tal., wolne mieszkanie i udział w opłatach sądowych, dwaj obecni stróże nocni 36 tal. każdy i wolne mieszkanie, kominiarz 35 tal., nastawiacz zegara wieżowego 5 tal., ogniomistrz straży pożarnej ok. 1 tal. i wreszcie woźny szkolny otrzymywał tylko należności za sprowadzenie dzieci, które nie stawiły się do szkoły. Oprócz tego były burmistrz Gisewius otrzymywał emeryturę roczną w wysokości 125 tal. i dożywocie w wysokości 50 tal.38. W budżecie miasta wydzielono także finanse na pomoc najuboższym. W czasach kryzysowych pomoc ta była szczególnie potrzebna. W 1867 roku miasto obejmowało opieką 19 osób przeznaczając na zasiłki ok. 140 tal. rocznie. Z

32 E. J. Guttzeit, op. cit., 332-340. 33 Por. Internet, www. orzysz.pl 34 E. J. Guttzeit, op. cit., 332-340. Mniejszy zakres strat podają R. W. Pawlicki, P. Sikorski, M. Wierzba, op. cit., s.126. 35 Internet, www. orzysz.pl 36 Mazury i Warmia 1800 – 1870. Wybór źródeł, opr. W. Chojnacki, Wrocław 1959, s. 327. 37 Ibidem, s. 334-335. 38 Ibidem, s. 335.

6 kasy miejskiej opłacano również lekarza dla osób będących w trudnej sytuacji materialnej39.

Mimo różnych kataklizmów Orzysz odradzał się. Świadczyła o tym rosnąca w następnych latach liczba ludności – głównie narodowości polskiej. Zresztą język polski był językiem ojczystym większości orzyszan40. I tak – w 1852 roku Orzysz zliczył 1162 mieszkańców, w 1880 roku – 1300 mieszkańców, a w 1910 roku - 2201 mieszkańców41.

Oznakami ożywienia gospodarczego było przeprowadzenie w latach 1861 – 1867 wielkich prac melioracyjnych. Zostały one po części wymuszone uruchomieniem w Orzyszu dużego młyna wodnego, który uruchomiono w 1863 roku. Okazało się jednak wkrótce, że ta inwestycja zaczęła przynosić więcej strat niż korzyści. Spiętrzenie wody w rzece Orzyszy (dla potrzeb wspomnianego młyna) spowodowało podniesienie się poziomu lustra wody jeziora Orzysz i połączonych z nim akwenów. Taka sytuacja doprowadziła do swoistej lokalnej katastrofy ekologicznej – zalanych zostało prawie dziesięć tysięcy morgów łąk i najbardziej urodzajnych pól ornych. Likwidacją skutków specyficznej powodzi zajęło się, specjalne powołane do tego celu, Towarzystwo Melioracyjne42. W ramach tego przedsięwzięcia wybudowano kanał o długości jednego kilometra łączący jezioro Orzysz z rzeką Orzyszą (zadanie zrealizowano w 1865 roku), osuszono bagna, budowano kanalizację. W wyniku prac melioracyjnych poziom jeziora w Orzyszu obniżył się o około 2 metry przez co uzyskano do zagospodarowania około 3 tys. hektarów ziemi43. Oczom ciekawskich ukazała się także osada nawodna na jeziorze Orzysz44, która stała się interesującą ciekawostką turystyczno-naukową. Pod koniec XIX wieku założono także w Orzyszu fabrykę cygarniczek biorąc pod uwagę fakt powszechnego występowania w miejscowych lasach jałowców potrzebnych do produkcji tego wyrobu45.

Zdarzeniem, które definitywnie wyprowadziło Orzysz z zastoju gospodarczego było niewątpliwie założenie poligonu w 1890 roku. Został on założony na terenach zakupionych od wsi Wierzbiny, Szwejkówko oraz Lasów Grądowskich i Drygalskich. W 1895 roku zbudowano w Wierzbinach obóz garnizonu Orzysz. Dalszy rozwój poligonu nastąpił na początku XX wieku wraz z uruchomieniem połączeń kolejowych. Budowa połączeń kolejowych bardzo korzystnie wpłynęła na rozwój miasta i otworzyła przed mieszkańcami nowe możliwości (przede wszystkim rozwój turystyki). W 1905 roku wybudowano linię kolejową łączącą Pisz z Orzyszem, 1 czerwca 1906 roku otwarto połączenie kolejowe z Giżyckiem. Na początku października 1911

39 Ibidem. 40 Por. ibidem, s. 407-408. 41 J. F. Maciejewska, op. cit., s.100-101. 42 M. J. Hoffmann, Zapomniany epizod z dziejów Orzysza oraz jego następstwa [w:] Znad Pisy nr 4/1996, s. 17. 43 E. J. Guttzeit, op. cit., 332-340. Zob. także M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich I Warmii, Olsztyn 1991, 108. 44 Historię odkrycia osady nawodnej oraz pierwsze badania prowadzone przez Eduarda Balduhna opisuje M. J. Hoffmann, op. cit., s. 17-21. 45 M. Orłowicz, op. cit, s. 108.

7 roku uruchomiono połączenie kolejowe Orzysz – Mrągowo, a w połowie czerwca 1915 roku pociągi zaczęły kursować na trasie Orzysz - Ełk46. W XX wiek Orzysz wszedł jako miasto rozwinięte gospodarczo. Nowe linie kolejowe, rozbudowa poligonu wojskowego oraz rozwój turystyki – te zdarzenia napędzały rozwój miasta do I wojny światowej, jak i w okresie międzywojennym. Istnienie poligonu w Orzyszu powodowało, że w krajobraz miejski wpisywały się obiekty wojskowe. Zapewne na przełomie XIX i XX wieku obok dworca kolejowego wybudowano rozległe baraki z 80 budynkami dla żołnierzy i 30 dla oficerów. Tym sposobem powstało małe miasto z osobnymi nazwami ulic, osobnym wodociągiem, oświetleniem elektrycznym, restauracjami i kasynem oficerskim. Miasteczko było udostępniane dla mieszkańców – można je było je zwiedzać po zakupieniu karty wejścia47. Przed I wojną światową w Orzyszu powstaje nowa placówka duszpasterska. W zakupionym domu urządzono kaplicę katolicką, którą w 1913 roku poświęcono Sercu Jezusowemu. W kaplicy miała być odprawiana msza raz w miesiącu. 20 grudnia 1937 roku utworzono tu stałą placówkę duszpasterską48.

1. Orzysz-kościół katolicki (okres międzywojenny)49.

W okresie I wojny światowej w okolicach Orzysza toczyły się walki między wojskami rosyjskimi i niemieckimi. Były one szczególnie intensywne w roku 1914. Pozostałością po tych walkach są liczne cmentarze wojenne. W latach 1914-1915 Orzysz był okupywany przez wojska rosyjskie.

46 E. J. Guttzeit, op. cit., 332-340. 47 M. Orłowicz, op. cit., s.107. 48 Dane dotyczące Dekanatu Pisz w okresie międzywojennym (zbiory własne autora). 49 Johannisburger Heimatbrief 2001, s. 73.

8 W okresie międzywojennym ton miastu nadawał garnizon wojskowy i poligon oraz rozwijająca się w sposób szczególny turystyka. W tak zwanym między czasie do Orzysza zawitało wydarzenie historyczne międzynarodowej wagi, a mianowicie plebiscyt, który miał zadecydować o przynależności państwowej Warmii, Mazur i Powiśla. Władze niemieckie podeszły do plebiscytu bardzo poważnie prowadząc szeroko zakrojoną propagandę50. Plebiscyt odbył się 11 lipca 1920 roku i zapewnił stronie niemieckiej całkowite zwycięstwo na obszarze Warmii i Mazur. W Orzyszu oddano 1486 głosów i wszystkie były za przynależnością do Prus Wschodnich51. Niektóre źródła podają jednak, iż za przynależnością do Polski padł w Orzyszu 1 głos52. Dla porównania możemy podać, że w całym powiecie piskim za przynależnością do Prus Wschodnich opowiedziało się 34036 osób, a za przynależnością do Polski głosowało osób 1453.

Gdy opadły emocje plebiscytowe Orzysz wrócił do swoich lokalnych spraw. Do końca okresu międzywojennego (dokładnie do 1937 roku) rozbudowywano poligon. W latach 1921 – 1926 na poligonie przeprowadzano próby skuteczności broni artyleryjskiej i strzeleckiej. W związku z tym zbudowano system bunkrów, które służyły do obserwacji ćwiczeń. W latach 1934 – 1937 poligon poszerzono o wysiedlone wsie Szwejkowo i Oszczywilki. W Wierzbinach rozbudowano obóz barakowy, a w Bemowie Piskim koszary letnie. W 1939 roku poligon nazwano Obozem Ćwiczebnym Orzysz i rozlokowano tu oddziały Wehrmachtu. Brały one udział w wojnie przeciwko Polsce uczestnicząc w walkach pod Wizną. W okresie II wojny światowej poligon w Orzyszu wykorzystywano do ćwiczeń oddziałów wojskowych przed skierowaniem na front54. Na poligonie orzyskim ćwiczył swoje czołgi gen. Rómmel (późniejszy Lis Pustyni) przed kampanią afrykańską55.

Obok inwestycji poligonowych bardzo dynamicznie rozwinęła się w Orzyszu infrastruktura turystyczna. Jej szczególny rozwój nastąpił w latach 20 – tych i 30 – tych XX wieku. Intensywność młodzieżowego ruchu turystycznego wyraźnie wzrosła po dojściu Hitlera do władzy w 1933 roku56. Turystyka i sport zyskały wówczas ideologiczne oblicze. Baza noclegowa i żywieniowa Orzysza przedstawiała się następująco: na terenie dzisiejszego wojskowego ośrodka wypoczynkowego powstał tzw. Dworzec Gościnny „Budda”. Na jego terenie znajdowała się duża restauracja, hotel i kąpielisko. Latem przygrywała tutaj orkiestra wojskowa, a zimą urządzano ślizgawkę. Niedaleko dworca gościnnego znajdowała się willa bractwa strzeleckiego57. Poza wymienionym dworcem gościnnym istniały w Orzyszu niewielkie hotele, z których niektóre nie różniły się od hoteli w dużych miastach58. W Orzyszu w okresie międzywojennym istniały takie oto hotele: „Deutsches Haus”,

50 Szerzej R. W. Pawlicki, Plebiscyt w Powiecie Piskim w 1920 roku [w:] Znad Pisy nr 6/1997, s.66-80. 51 Ibidem, 79. 52 E. J. Guttzeit, op. cit., 332-340. 53 R. W. Pawlicki, op. cit., s.74. 54 Biuletyn Informacyjny. Magazyn Samorządowy Miasta i Gminy Orzysz nr3 /2000. 55 Gazety Wojenne nr 21, s. 402. 56 R. W. Pawlicki, Ziemia Piska jako region turystyczny do 1945 roku [w:] Znad Pisy nr 1/95, s.12. 57 Ibidem. 58 Por. ibidem, s.13.

9 „Hohenzollern”- z kawiarnią o tej samej nazwie, „Kaiserhof”, „Koeniglicher Hof, oraz „Treiber” 59 (w sumie 5 hoteli). Oprócz tego działało schronisko młodzieżowe, które dawało bezpłatne noclegi i śniadania uczniom i studentom60. Jeżeli chodzi o bazę żywieniową to w Orzyszu działało 6 restauracji, 1 kawiarnia, 2 pijalnie piwa oraz 1 winiarnia61. Jeśli chodzi o infrastrukturę towarzyszącą to chcielibyśmy tutaj podkreślić kolejny raz bardzo duże znaczenie wybudowanych linii kolejowych. Orzysz w omawianym okresie miał charakter lokalnego węzła kolejowego, a z Pisza do Orzysza i Giżycka kursowało 6 pociągów na dobę62.

2. Hotel „Deutsches Haus” przy rynku (okres międzywojenny)63.

O atrakcyjności terenów Orzysza i okolic, oprócz innych względów, decydowała zapewne dzikość krajobrazów i walory przyrodnicze. Panowało przekonanie, że Mazury to obszar niedostępny, dotknięty niedostatkami cywilizacyjnymi. Na przedwojennej karcie pocztowej z Orzysza (zamieszczamy ją poniżej) czytamy następujący wierszyk: „In Masurens Wüste gut versteckt, Von Kultur noch schwach beleckt, Liegt das kleine Städtchen Arys, Hier halten Wölfe treu die Wacht, Die Füchse sagen Gute Nacht!” W swobodnym tłumaczeniu wierszyk mówi o Orzyszu jako o miejscu na mazurskiej pustyni, nie dotkniętym zbytnio przez kulturę, gdzie na straży stoją wilki, a lisy na koniec dnia życzą dobrej nocy. Ta żartobliwa kartka pocztowa stanowiła mimo wszystko ciekawy przykład specyficznej promocji miasta.

59 Ibidem, s. 24. 60 Ibidem, s. 12. 61 Dokładny nazwy zob. ibidem, 20-21. 62 Ibidem, s.14. 63 Johannisburger Heimatbrief 2003, s.89.

3. Kartka pocztowa z pozdrowieniami z Orzysza64.

Przed wybuchem II wojny światowej w 1939 roku Orzysz liczył 3543 mieszkańców. Po II wojnie światowej zmieniło się oblicze ludnościowe, religijne no i oczywiście państwowe Orzysza. Miasto zostało zajęte przez Rosjan w wyniku ofensywy styczniowej w 1945 roku i znalazło się pod władzą radzieckiej komendantury wojennej. Orzysz po przejściu frontu bardzo się wyludnił. Pod koniec 1945 roku w mieście było około 300 mieszkańców. Pozostała jedynie nieliczna grupa Mazurów, którzy czuli się związani z Polską. Znaczna część mieszkańców opuściła Orzysz z obawy przed zbliżającymi się wojskami radzieckimi. Powoli zaczęli napływać osadnicy ze wschodnich kresów II Rzeczypospolitej oraz z innych miejsc. Gdy w drugiej połowie roku 1945 radziecka komendantura wojenna przekazała miasto administracji polskiej stan zniszczenia miasta oceniono na 30 procent65. Należy pamiętać o tym, że od stycznia do sierpnia 1945 roku Rosjanie traktowali Prusy Wschodnie jako tereny niemieckie co powodowało z ich strony sianie zniszczenia, grabieże i gwałty. Tak więc trudno ocenić, na ile zniszczenia w Orzyszu były efektem działań wojennych, a na ile efektem działalności samych Rosjan.

Z podbitych terenów mazurskich Rosjanie masowo wywozili tory kolejowe. Podobna sytuacja miała miejsce również w Orzyszu. Prawdopodobnie Rosjanie proponowali osadnikom przybywającym z kresów wschodnich, aby wykupili od nich tory kolejowe Orzysz-Giżycko za 10 litrów

64 Johannisburger Heimatbrief 2001, s.73. 65 R. W. Pawlicki, P. Sikorski, M. Wierzba, op. cit., s.129.

11 samogonu66. Do transakcji musiało nie dojść, ponieważ torów nie ma. Polskie władze administracyjne w Orzyszu miały spore kłopoty z Rosjanami, którzy jeszcze w listopadzie 1945 roku przebywali w mieście i okolicach. Delegat Okręgowego Polskiego Komitetu Narodowościowego na powiat Pisz Jan Majkowski twierdził, że na podstawie opinii mieszkańców Orzysza ponad połowa istniejących w mieście sklepików powinna być skasowana, ponieważ ich celem nie jest handel, a jabłka i jarzyny sklepikarze trzymają w nich dla pozoru. Właściciele tych sklepów wspólnie z Rosjanami grabią miejscową ludność, a zdobycz składają właśnie w tych sklepikach67.

Powoli jednak życie po kataklizmie wojennym wracało do normy, a ludność miejscowa oraz napływowa uczyła się żyć w zupełnie nowych warunkach politycznych, gospodarczych i obyczajowych. Szczególnie dla ludności miejscowej, która zdecydowała się pozostać w Polsce pierwsze lata powojenne nie były niczym przyjemnym (głównie z powodów politycznych). Orzysz tymczasem wszedł na drogę harmonijnego rozwoju podnosząc się ze zniszczeń wojennych. Pozostał miastem związanym z wojskiem, którego po II wojnie światowej także nie zabrakło. Dla Wojska Polskiego miejscowy poligon stał się ważnym elementem szkolenia taktycznego. Podobnie jak w okresie wcześniejszym fakt ten stał się ważny dla rozwoju miasta.

Pod koniec 1945 roku odrodziło się w Orzyszu życie parafialne. Organizatorem życia religijnego w parafii był ksiądz Piotr Koszykowski. Po katolikach niemieckich pozostał kościółek przy ulicy Ełckiej oraz mała plebania, którą w pierwszej chwili zajęły władze cywilne. Po przyjściu księdza Koszykowskiego władze ustąpiły. Także z inicjatywy pierwszego powojennego proboszcza dotychczasowy kościół ewangelicki oddano w użytkowanie katolikom68. Powoli tworzono nową infrastrukturę miejską. Otwierano szkoły, urzędy, zakłady pracy – życie nabierało rozpędu. Mieszkańcy Orzysza, spragnieni spokoju i normalności, podejmowali różnorodne inicjatywy służące podniesieniu jakości życia. Po wojennej zawierusze ludzie doceniali każdy drobny sukces – często starano się też nadać tym wydarzeniom uroczystą oprawę. Poniżej prezentujemy protokół z posiedzenia Komitetu Obchodów Święta Oświaty z dnia 30 kwietnia 1947 roku. W posiedzeniu, jak wynika z protokołu, brało udział 32 mieszkańców Orzysza i okolic. Święto oświaty miało mieć charakter wyjątkowy, ponieważ postanowiono je połączyć z otwarciem świetlicy i biblioteki w ówczesnym Domu Ludowym69.

66 S. Jasiński, J. Żołnierowicz-Jewuła, Historia kolei w Krainie Pojezierzy Wschodnich [w:] Studia Angerburgica, Węgorzewo 1998, t.3, przyp. 9, s.100. 67 W. Brenda, O Armii Czerwonej na Warmii i Mazurach [w:] Znad Pisy nr 11/2002, s. 140. 68 Dane na podstawie kserokopii odręcznej relacji Dziekana Dekanatu Pisz – ks. Batowskiego z 30 września 1958 roku (zbiory własne autora). 69 Protokół nr 1 z pierwszego posiedzenia Komitetu Obchodu Święta Oświaty odbytego dnia 30 kwietnia 1947 roku w sali Zarządu Miejskiego w Orzyszu – zbiory własne autora).

4. Protokół z posiedzenia Komitetu Obchodów Święta Oświaty w Orzyszu z dnia 30kwietnia 1947 roku (strona 1).

5. Protokół z posiedzenia Komitetu Obchodów Święta Oświaty w Orzyszu z dnia 30kwietnia 1947 roku (strona 2).

Tym sposobem rozpoczął się ostatni etap historii Orzysza, która niejednokrotnie toczyła się już na naszych oczach.

14 Jak wynika z zaprezentowanych dziejów Orzysza od momentu jego powstania podstawowymi uwarunkowaniami pozytywnego funkcjonowania miasta były niewątpliwie: korzystne położenie geograficzno – handlowe, istnienie garnizonu wojskowego oraz walory turystyczne. Nie do przecenienia był też upór mieszkańców, którzy potrafili z determinacją podnosić się z kolejnych klęsk i kataklizmów, które dość cyklicznie dotykały Orzysz. Wydaje się, że współcześnie wszystkie wyżej wymienione uwarunkowania są ciągle aktualne.

Jacek Foszczyński Orzysz, 3 marca 2005.

15 Bibliografia.

1. Augusiewicz S., Działania militarne w Prusach Książęcych w latach 1656-1657, Olsztyn 1999. 2. Białuński G., Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku – starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie, Olsztyn 1996. 3. Biuletyn Informacyjny. Magazyn Samorządowy Miasta i Gminy Orzysz nr 3/2000. 4. Brenda W., O Armii Czerwonej na Warmii i Mazurach [w:] Znad Pisy nr 11/2002. 5. Dane Dekanatu Pisz w okresie międzywojennym (zbiory własne autora). 6. Gazety Wojenne nr 21. 7. Guttzeit E. J., Der Kreis Johannesburg, Wurzburg 1964. 8. Hoffmann M. J., Zapomniany epizod z dziejów Orzysza oraz jego następstwa [w:] Znad Pisy nr 4/1996. 9. Jasiński S., Żołnierowicz-Jewuła J., Historia kolei w Krainie Pojezierzy Wschodnich [w:] Studia Angerburgica, Węgorzewo 1998, t.3. 10. Kserokopia odręcznej relacji Dziekana Dekanatu Pisz – ks. Batowskiego z 30 września 1958 roku (zbiory własne autora). 11. Johannisburger Heimatbrief 2001, 2003. 12. Maciejewska F. J., Geneza, rozwój i przemiany sieci osadniczej regionu Piskiego od XIII wieku do 1988 roku, Olsztyn 1995. 13. Mazury i Warmia 1800 – 1870. Wybór źródeł, opr. W. Chojnacki, Wrocław 1959. 14. Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich I Warmii, Olsztyn 1991. 15. Pawlicki R. W., Plebiscyt w Powiecie Piskim w 1920 roku [w:] Znad Pisy nr 6/1997. 16. Pawlicki R. W., Sikorski P., Wierzba M., Ziemia Orzyska. Przewodnik po ścieżkach rowerowych, Orzysz 2004. 17. Pawlicki R. W., Ziemia Piska jako region turystyczny do 1945 roku [w:] Znad Pisy nr 1/95. 18. Protokół nr 1 z pierwszego posiedzenia Komitetu Obchodu Święta Oświaty odbytego dnia 30 kwietnia 1947 roku w sali Zarządu Miejskiego w Orzyszu – zbiory własne autora). 19. www.orzysz.pl 20.Ziemia Piska w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Informator o wystawie w Muzeum Ziemi Piskiej, czerwiec – październik 2000, opr. M. J. Hoffmann, W. Brenda, Pisz 2000.