MAANDBLAD POLITIEKE PARTIJEN VAN DE OP DRIFT
WIARD! Een s &._n-special BECKMAN onder redactie van STICHTING F. BECK E R &
R . CUP E RUS
JAARGANG s71sB
12 DO CUM ENTA Tl ECEN TRUtv. ~ EDERLANDS E POLITIEKU 2000 I PAI~T!JEN
I
2001
Met bijdragen van
B . TROMP
P. MAIR
L . ORN ST E IN
PH. VAN PRAAG
B. D E NT E RS
R . KOO L E
C . VAND E R E IJK
H . W E SS E LING
F . B E CK E R
R . CUP E RUS MAANDBLAD PUBLIEKE VERSCHRALING
VAN DE De visie van de PvdA -senaatsfractie WIARD I
BECKMAN Nieuwe Deltawerken
STICHTING voor de gezondheidszorg D. DELNOIJ, K. STRONKS
& N. KLAZINGA JAARGANG S8 Hogere onderwijs uitgaven?
2 B. JACOBS
2001 HET CONGRES VAN ROTTERDAM Nieuwe beginselen gewogen
L. NAUTA I J. DE BEUS
B. GOUDZWAARD I
M. MULDER I w. GORTZAK
B . MULDER I B. TROMP
W. WJTTEVEEN
Partijvernieuwing, maar hoe?
J. DUKER & G. NOTTELMAN
DEJONGE OCIALISTEN
BOEKEN Het gelijk van Will em Drees jr. De zelfmoord van hct maakbaarheidsgcloof Dcmocratie volgens Dahl INHOUD L< Tc
R. CUPERUS gc he Paard van Troje an le PUBLIEKE VERSCHRALING er VC G. LYCKLAMA A NIJEHOLT m De paradox van de toenemende w lvaart tr• Algemene Politieke Beschouwingen 2001 3 le ve
D. DELNOIJ, K. STRONKS, N. KLAZINGA fa. Gevraagd: Nieuwe Deltawerken in de gezond
heidszorg Een leidraad voor de stelseldiscussie 1 o ar SOCIALISM E B. JA COBS er &.. Het betwistbare nut van hogere onderwijs m DEMOCRATIE d~ uitgaven 2o di MAANDBLAD d~ VAN DE ge HET CONGRES VAN ROTTERDAM WIARD! BECKMAN pa da STICHTING Nieuwe beginselen gewogen DENKTANK VAN DE L. NAUTA - Een gemiste kans 27 I J. DE nEus Twee claxons h6 PARTIJ VAN DE ARBEID k~ op de Nederlandse Derde Weg 31 n. couDzwAARD I Stt JAARGANG S8 Een te weinig impopulair program 35 M. MULDER - ze NUMMER 2 m De Doorbraak voltooid 37 I w. co~ ISSN 0037 -8 135 n. MULDER - De actualiteit van het program van 1895 48 s\:J a. TROMP Organisat:ie en program: de PvdA op een historisch dieptepunt 52 I w. wiTTEVEEN Over oude be vormen en nieuwe gedachten 58 dt Partijvernieuwing, maar hoe? b~ p< 1 . DUKER & c. NOTTELMAN Dekiezercentraal 63 I er s. zooRAY & 1. RoEsT Hetgewonelidcentraal 67 da pr Poezie 70-7 1 H Boeken Het gelijk van Willem Dree,s Jr. 7 2 EI m Dahl over democratie en EU 74 be De zelfmoord van het maakbaarheidsgeloif 79 Hoofden & Zinnen Hoe sexy wordt 2001? 8 2 s &_o o2 2oo1 I Leuk hoor en heel heroi"sch, die strijd om het PvdA-voorzitterschap. Toch bekruipt me soms het gevoel dat we hier met een forse zinsbe goocheling te maken hebben. Hoe goed gefocussed is die aandacht helemaal? Zijn we niet bezig de kwaliteit van het voetbal van Ajax te analyseren aan de hand van de krokantheid van de kroketten in het spe lershome? Tikje overdreven, maar aldie aandacht voor de partij als ver eniging draagt als groot risico dat we die andere PvdA, en wei de enige voor burgers zichtbare PvdA, die van kabinet en Kamer, voor lief nemen. En je hoeft maar het tamelijk ontluisterende fractiegroepspor tret ('het Mekka van Melkert') in het kJeurenmagazine van de NRC ge lezen te hebben, om te zien dat de peiformance crisis van de PvdA, het Paard van verdampen en verkrampen van koers en identiteit, nogal een Haagse af faire blijkt te zijn. Troje Het unfaire van de huidige situatie is dater vee! onbehagen over het gebrek aan herkenbaar politick profiel wordt geprojecteerd op het per definitie meest amateuristische dee! van de partij. Dus dan moet die arme Willem Wittteveen Paars opeens van rode beginselen voorzien en haartransplantatie toepassen op plekken waar eens veren zaten. Of moet een Partijbureau dat zijn handen vol heeft aan het bijhouden van de ledenadministratie, politieke toekomstscenario's uitstippelen. En RENE CUPERUS dit terwijl nu de stoutste vermoedens bewaarheid zijn geworden over Medewerker WBS en de Tweede Kamerfractie, onze vooruitgeschoven professionals. Men eindredacteur s &...o geeft zelf in geuren en kJeuren toe niet in staat te zijn een deuk in een pakje boter te slaan daar in Den Haag en het heeft er a1le schijn van dat dat nog wei even zo bli jft ook. En toch is het daar en nergens anders, in kabinet en fractie, dat de hs • herontdekking van de politick zich binnen de PvdA zal moeten voltrek ken. Tot zijn essen ties teruggebracht is een partij niet veel meer dan een stel men sen en een stel programmatische noties. Hiermee Ievert men, zeker in geval van regeringsdeclname, brandstof voor de Machineka mer van Nederland. Maar partijpolitiek gezien gaat het hier om een ta melijk fragiele belnvloeding. Nederland is vee! meer een technocrati t4 dan een particratie. Een van die geportretteerde Kamerleden sprak 'I treffend van een 'trechter' die ergens in de buurt van het Catshuis zou staan opgesteld. Kamerleden gooien zo af en toe dingen in die trechter - departementen en maatschappelijke belangengroepen nog vee! meer - ,maar op water vanonder uitkomt heeft men nauwelijks invloed. Oat bepalen de bewindslieden. En in een technocratic spelen die veel meer de rol van opperhoofd van hun departement en de enorme beleids- en belangennetwerken die daarmee vervlochten zijn, dan die van partij politici. Zeker in ideologisch vlakke, apolitieke tijden. A Is [ olitieke partij - die merkwaardige tussenschakel tussen burger en staat- kun je niet vee! meer ambieren dan een Paard van Troje te zijn dat zo nu en dan achter de ommuring van de BV Nederlandse Beleid produktie wordt toegelaten. Om vanuit het perspectief van burgers de Haagse complexen te controleren en te corrigeren~ Politick heet dat. En dat i een taak voor de betere bewindslieden en voor de betere Ka merlcden, die, mits goed uitgevoerd, revitaliserende effecten zal heb ben op de partij als vereniging. DE ka' be me tin on taa do ze l ge1 in pu sci on brt ze1 pri fra ble te! nie fra ve1 va1 sci de tin eir mi lie' le~ VOl VOl ge• zui bel ec< da1 de1 vel sd mi s&_o 2 2oo1 3 PUBLIEKE VERSCHRAL!NG De paradox van de toenemende De begroting 2 oo I van dit een begroting die een over kabinet is een bijzondere welvaart schot laat zien. De belang begroting. Sommigen nee rijke vraag is nu, hoe het ka men het een droombegro Algemene Politieke binet gebruik maakt van ting, de presentatie was deze financiele ruimte om omgeven met euforisch de publieke armoede die in taalgebruik. Maar, para Beschouwingen de afgelopen jaren is ont doxaal genoeg, riep die staan weer weg te werken zelfde begroting vee! vra 2001 en met integraal en samen gen op over de problemen hangend beleid te investe- in onze samenleving. De ren in de toekomst. Daarbij publieke armoede in ver- spelen drie aspecten een schillende sectoren van I belangrijke rol: het geld, de onze maatschappij werd GEERTJE LYCKLAMA A mensen en de organisatie. breed uitgemeten en afge NIJEHOLT* Ten aanzien van deze as pec zet tegen de toenemcnde ten wil mijn fractie in deze prive rijkdom Ook mijn algemene P.olitieke be fractie heeft een groot pro s&.P drukt hier de inbrena van de PvdA-Senaats schouwingen graag een bleem met die groeiende jractie bij de Alaemene Politieke Beschouwinaen aantal kritische opmerkin tegenstelling. Oat neemt van 2001 cif. Hierin wordt ondermeer betooad gen maken. niet weg dat het kabinet een dat het zo vaak aeprezen coalitiemodel het aevaar Voor een verhelderend fraaie prestatie heeft gele van een zekere inertie en besluiteloosheid in zich perspectief op de huidige verd met het presenteren draaat, waar het aaat om het ophq]'en van de situatie ga ik even terug in van een begrotingsover spanninB tussen toeaenomen rijkdom en de de geschiedenis. Naar hoe schot voor 2oo I . opaelopen schade in de publieke sector. het was toen het nog niet lnderdaad, wie had in misging. Een · mooie schets de jaren 'So en '90 kunnen dromen van een begro vind ik bij Paul Bordewijk in Socialisme &..Democratie ting zeals die nu voorligt? lmmers, vooral aan het (nr. 9, 2ooo) in zijn bespreking van het boek van Pie eind van de jaren '70 en in de jaren 'So ginger vee! ter Bootsma en Willem Breedveld, De VerbeeldinB mis. Financieringstekorten d.ie gierend uit de hand aan de Macht - Het Kabinet-Den Uyl 1973-1977. Het liepen en werklooshcid die omhoog schoot. We zul was een samenleving waarin ook wei het een en len nu niet gaan steggelen over de vraag wie hier ander niet in orde was, ik noem maar de Nieuw voor verantwoordelijk was, maar wat ons betreft marktrellen, de bouwvakkers-opstand, de Maag vormden de jaren 'So een dieptepunt. De begrotin denhuisbezetting en het ontstaan van de (harde) gen uit die jaren staan bol van de aangekondigde be kraakbeweging. Maar, volgens Bordewijk was het zuinigingen, 'twas een soort negatief regeren. Zeals een maatschappij met een vee! socialistischer karak bekend heeft het nog jarcn geduurd voor het huis ter dan de huidige. Het grote geld was lang niet zo economisch en fmancieel weer op orde was. Maar ~ zichtbaar aanwezig als nu. Iedereen was niet in de dat is niet voldoende, een maatschappij heeft ook an weer met beurskoersen en aandelen. De sport werd dere dimensies en het wordt steeds duidelijker dat niet beheerst door geld. De tarieven van de inkom vele daarvan beslist niet op orde zijn. Of, optimisti stenbelasting waren progressiever. Er was nog geen scher, nog niet op orde. Dit kabinet hecft dat econo commerciele omroep. De reclame was ingetogen en misch-financiele herstelproces dus bekroond met informatief. De nutsbedrijven, de PTT en de spoor- s &..o 2 2oo' 4 wegen waren nog niet verzelfstandigd. Aan de uni buurten de extra's gaan bijbetalen terwijl dat in ar He versiteiten was nog geld beschikbaar voor goed on mere buurten niet lukt. we derwijs en grensverleggend onderzoek. De gezond Het paradoxale voor burgers van nu ligt in het sd heidszorg kende nauwelijks wachtlijsten. De werk feit dat er miljarden meevallers zijn, maar dat de die gelegenheid was zo goed als volledig. Drugsoverlast overheid tegelijkertijd op een aantal wezenlijke on eir: bestond nauwelijks, voetbalvandalisme evenmin. derdelen van de sociale rechtsstaat tekort schiet. bir Kortom, Bordewijk laat zien, dat hoewel we minder Het Sociaal en Cultureel Rapport 2000, dat dit jaar in zal welvarend waren dan nu, de beginjaren '7o een sa het teken van de Europese vergelijking staat, objec lin menleving toonden met meer solidariteit en cohesie tiveert deze gevoelens door zijn rapportage over de VOl en een vee! sterkere beteugeling van het kapitalisme veranderingen en verslechteringen in Nederland op de dan we nu zien. Waarden in een maatschappij die de terreinen van onderwijs, zorg en veiligheid. Ken onze sociaal-democratische fractie zeer aanspreken. nelijk is de organisatie van de overheid nog onvol ter Dit tijdsbeeld is niet bedoeld om op te roepen tot doende op orde om de miljarden ook kwalitatief to< een nostalgisch terugverlangen naar het verleden goed te bested en. Maar, regeren is toch vooruitzien? ter van dertig jaar geleden, wei om te Iaten zien hoe Die miljarden kwamen toch niet onverwacht? toc drastisch onze samenleving in een betrekkelijk korte Waarom is bij het sluiten van het regeerakkoord zo spc periode van dertigjaar is veranderd. Waarbij opvalt zuinig ingezet dat niet eerder rekening werd gehou pal hoe belangrijk de factoren geld en geweld zijn ge den metal die meevallers? Waarom is er niet eerder worden en hoe betrouwbaar toen de publieke beleid ontwikkeld door de overheid, maar ook door dienstverlening van de overheid nog was. Onze frac diverse maatschappelijke instellingen om de organi He tie waardeert het veri eden, maar is toekomstgericht satie zodanig op orde te hebben dat met de vrijko we en voor die toekomst staat ons een maatschappij mende miljarden daadwerkelijk de wachtlijsten te tin voor ogen die niet aileen door geld wordt gedomi ruggebracht kunnen worden, het onderwijs verbe lig neerd, maar waar normen en waarden van onder terd, de infrastructuur gemoderniseerd en ga zo ha: linge solidariteit, vrijheid, gelijkwaardigheid en ver maar door. Of is hier iets anders aan de hand en va1 antwoordelijkheid bepalend zijn. Normen en waar draagt ons zo vaak geprezen coalitiemodel - ook op den dk opnieuw vertaald moe ten worden in de 2 1 ste door ons - het gevaar van een zekere inertie, een ze na eeuw. Ons staat een maatschappij voor ogen die fat kere besl uiteloosheid in zich? Zou dater ook de oor we soenlijk omgaat met haar burgers, die iedereen laat zaak van zijn dat dit kabinet bij zijn aantreden niet he· del en in de gezondheidszorg, die zorgt dat psychisch echt een hcldere agenda, een heldere missie is over de gestoorde mensen niet in een politiecel belanden, eengckomen? In datzelfde Sociaal en Cultureel Rapport vn maar opgevangen worden in een voor hen geschikte 2000 wordt hiervoor een aanwijzing gegeven in de ve1 omgeving, waar men sen zich niet Ianger hoeven af te conclusies omtrent de Nederlandse gezondheids he vragen waarom het maanden duurt voordat hun zorg, met de volgende opmerking: cri zieke moeder de medische zorg krijgt die ze nodig 'De noodzaak om bij de vormgeving en uitvoe re< heeft. Een maatschappij waar burgers zich veilig ring van de plannen steeds compromissen te sluiten cia voelen, waar niet, wanneer je vertelt dat je porte tussen coalitiepartijen in de regering en met belang tis monnee is gerald in koor wordt gereageerd met ge rijke actoren in het maatschappelijk middenveld, ga: lijksoortige verhalen en iedereen niet eens meer speelde Nederland parten. Zo gezien kan voor het pu naar de politic gaat om aangifte te doen, omdat er thema 'hervormingen van de gezondheidszorg' in toch niets gebeurt. Maar ook een ambitieuze maat zeker niet van een succes van het poldermodel ge ge1 schappij die internationaal concurrerend meekan, sproken worden.' 1 tat niet bezuinigt op hoogwaardig onderwijs voor haar Om daaruit de conclusie te trekken dat daarmee te1 kinderen, maar investeert, zodat kinderen niet on het poldermodel is achterhaald gaat ons te ver, maar er verwacht een dag vrijaf krijgen omdat de juf ziek is er is wei aanleiding om op een aantal beleidsterrei SOl en niet vervangen kan worden, en ouders in rijkere nen met visie sneller en scherper keuzes te maken. be, mi * Deze inbreng bij de Algemene vergadering). Het antwoord van de commentaar en aanvullingen. ge1 Politieke Beschouwingen werd regering plus repliek en dupliek vonden 1 Sociaal en Cultureel Plan bureau, 00 uitgesproken op 2 1 november 2ooo plaats in de 6e vergadering op 2 2 Sociaal en Cultureel Rapport 2000. Vel (Handelingen Eerste Kamer der Staten november 2ooo. Met dank aan de Nederland in Europa, Den Haag: Generaal vergaderjaar 2ooo-2oo I se coll ega fracti egenotcn voor hun september 2ooo, p. 272 . m< s &..o 2 2oo 1 ar- Het Paarse kabinet heeft een aantal zaken goed cultuuromslag in het denken en handelen van de weten op te lassen, juist omdat ze vanuit de ver overheid? het schillende polen van het politieke spectrum bewust Deelt het kabinet de visie van mijn fractie dat de die zaken heeft aangepakt waarover men het een geld aileen niet voldoende is om de door de vele be Dn eind eens was. Maar blijven, juist ook omdat dit ka zuinigingen opgelopen schade in de publieke sector 'et. binet is samengesteld uit tegenpolen, ook niet veel te herstellen? En daar waar het gaat om geld - en bet ; in zaken liggen? Is er geen sprake van een zekere aarze gaat om vee! geld in bijvoorbeeld de zorgsector en ec- ling, berusting in de moeizaamheid van de besluit het onderwijs - kan de regering daar garanderen dat 1de vorming, terwijl er toch zo veel te doen valt. Wat is het geinvesteerde geld de beoogde resultaten ople op de opvatting van het kabinet hierover? vert? En dat het terechtkomt bij de mensen di e het en- Kan het kabinet niet een paar extra zeilen bijzet bet meest nodig hebben? Te weten de achterblijvers ·ol ten om die paradox van de toenemende welvaart die en de nieuwkomers in onze maatschappij. tief toch wei op erg gespannen voet staat met wachtlijs Wij beseffen heel goed dat de regering dat niet en? ten in de zorg, de kwaliteit van het onderwijs, de alleen kan. Om de problemen op te lassen is er een ht? toenemende dichtslibbing van ons wegen - en goed samenspel nodig met de verschillende actoren zo spoornet, hct gevoel van onveiligheid, enz., om die in die sectoren. En ook daar is geld niet alles. De met DU paradox op te lassen? Graag een reactie. publieke middelen bekostigde sectoren die op ach :ier terstand staan zullen op hun beurt over hun eigen )Or Het geld schaduw moeten stappen en hun verantwoordelijk .ni Het antwoord - en nu kom ik bij het geld - laat zich heid voor de orde in eigen huis wat herkenbaarder ko wel enigszins raden. lmmers, er wordt dit begro onder ogen moeten zien. Ook de polderheren en - te tingsjaar stevig gelnvesteerd in onderwijs, zorg, vei dames van de 'civil society' zouden hun energie be- ligheid en mobiliteit, kortom de fractie wordt op meer moeten omzetten in positieve creativiteit, in zo haar wenken bediend. Echter, wie de 'Hoofdpunten heldere besluiten. In de sociale zekerheid hebben we en van het Regeringsbeleid 2oo 1' bestudeert valt het - sedert de Commissie-Buurmeijer bet bestuurlijk )Qk op dat hier een groat aantal problem en wordt gesig failliet van de bedrijfsverenigingen bl~otlegde - tien ~e- rialeerd en dat al deze problemen met extra geld jaar lang moeten aanzien hoe de top van de uitvoe or worden belegd, een soort kaasschaafbesteding. Op ringsorganisaties meer met zichzelfbezig leek te zijn aiet het eerste gezicht heeft dat wel wat, het geeft tevre dan met het bewerkstelligen van de hoognodige cul :er den burgers. Maar voor de wat langere termijn is de tuuromslag van uitkeringsfabriek naar loopbaanbe wrt vraag onontkoombaar hoe al deze vrij 'losse' uitga geleiding. De gezondheidszorg leeft al meer dan een 1de ven samenhangen. Ze worden niet geplaatst in een decennium in een organisatorische schemertoe ds- helder bestek voor de toekomst. Het is een vorm van stand, waarin zich een claimcultuur heeft ontwik crisismanagement met een lege beleidsagenda. Een keld zonder rekenschap af te leggen·van geleverde oe reactief beleid, gericht op signalen, klachten en prestaties. Kortom, het is verleidelijk om te denken ten claims uit de maatschappij. Mijn fractie is zeer kri dat de anderen niet deugen, maar waarom heeft de ng tisch en zeer bezorgt over die aanpak. lmmers, het regering - niet aileen dit kabinet, maar ook zijn :ld, gaat niet alleen om geld en het oplossen van knel voorgangers - dan zo vaak en zo lang de andere kant het punten, bet gaat vooral om de besteding van dat geld opgekeken? Waarom heeft zij aile kolen en geiten zo rg' in een samenhangend beleidskader zodat we op lan angstvallig gespaard? Mijn fractie is v66r een goed ge- gere termijn kunnen spreken van belangrijke kwali gemandateerde delegatie van bevoegdheden aan uit tatieve verbcteringen in de collectieve sector, verbe voerende instanties, en v66r een creatieve dialoog 1ee teringen die houdbaar zijn. Het is mooi dat het geld met de civil society, maar waarom kruipthet kabinet aar er is, maar de aangekondigde bestedingen van grote in zijn schulp als die zich uncivil gedraagt? Een popu :ei sommen geld roepen ook vee] vragen op. Bijvoor listische opmerking uit het middenveld over een ov en. beeld de vraag of geld wei het eerst noodzakelijke" jaarkaart voor de gezondheidszorg heeft meegehol middel is om een kwaliteitssprong in de voorzienin pen het denken over een transparante structuur daar gen en de dienstverlening te maken. Gaat het vaak jarenlang stil te leggen. Mijn fractie heeft respect ook niet om problemen die vragen om structurele voor de wijze waarop de minister voor Verkeer & veranderingen, verandering in de 'civil service', de Waterstaat overeind blijft tegenover een AN w B die mensen en de organisatie van de overheid, van een het maatschappelijk de bat over mobiliteit smoort in s BLo 2 2oo1 6 desinformatie, maar het eigenlijke probleem ligt Commissie Elzinga en dan gaatbet om de relatie tus de dieper: kan een deliberatieve democratie wei met sen het lokale en bet provinciale bestuur, dat is nogal he twee maten meten? Kan zij - terecht- eisen dat mi beperkt. Van het vorigjaar verschenen rapport 'Ver plc nisters de waarheid spreken en aile informatie op trouwen in Verantwoordelijkheid' vinden we terug zi~ tafel leggen, maar anderzijds geen eisen stellen aan de aankondiging dat de waarden en norm en verbon dil de zorgvuldigheid van de andere gesprekpartners? den aan bet beroep ambtenaar worden vastgelegd in ge Terug naar bet geld. Doelstellingen Iaten zich niet een nieuwe, gemoderniseerde Ambtenarenwet. be aileen in geld verwoorden. Een kabinet dat niet Ian Het gaat er dan om ' .. . de individuele verantwoor ui1 ger een inhoudelijk overtuigende beleidsagenda delijkheid van de ambtenaar, de democratische con to, heeft, en geen helder beeld van de spelregels die het trole van het overheidsapparaat, de rechtsstatelijk fy! in de maatschappeUjke consultatie gerespecteerd wil heid van bet openbaar bestuur en de doelrnatigheid ke zien, wordt gerold door de claimcultuur, raakt intern en de doeltreffendheid van de overheidsorganisatie sal verdeeld over de interpretatie van statische definitie met elkaar in evenwicbt te brengen.' Allemaal zeer in kwesties van wat investeringen zijn en gaat handzame belangrijk, maar deze omschrijving biedt voorlopig sci bestuurlijke bezweringsformules als de Zalmnorm weinig aanknopingspunten voor een cultuuromslag he verwarren met beleidslijnen. Wij bepleiten helder in relatie tot de diepgaande veranderingen die sinds, di1 heid over de spelregels waar bet kabinet voor zichzelf zeg een dertig jaar geleden, in onze maatschappij plc en anderen van uitgaat, bij het besteden van de mil bebben plaatsgevonden en nog steeds plaatsvinden. jarden en het scheppen van een maatschappelijk Deelt bet kabinet onze opvatting dat bet oplossen be draagvlak voor resultaatgericht beleid. van de problemen die onder de verzamelnaam 'pu Gc blieke armoede' zijn gesignaleerd, naast geld ook ov Een ambtelijke cultuuromslag een cultuuromslag vergt? Een cultuuromslag niet ai zij Maar er is meer aan de hand. Er zijn mensen nodig leen bij de actoren in onze burgermaatscbappij, no om goed toekomstgericht beleid te maken en uit te maar ook bij de werknemers van de overheid, een er voeren. Beleid dat zich losmaakt van het rond vernieuwde, bij de tijd passende ambtenaar? Kan de de draaien in de groeve van het almaar bezuinigen. Of, regering aangeven welke maatregelen op dat punt de zoals een o G van een niet nader te noemen ministe worden genomen? cie rie verzuchtte: onze mensen zijn jarenlang zo gecon Overbeidsgeld moet verantwoord besteed wor le1 ditioneerd door de opdracht tot bezuinigen dat ze den en een overheid die bij de tijd wil zijn client alert sti met geen stok tot het uitgeven van geld zijn te bren te zijn op de heersende cultuur van het ambtelijk ap kr gen. Oat vraagt een cultuuromslag, beleidsmakers paraat, maar dit alles leidt tot niets als er geen men he en -uitvoerders die niet aileen op de kassa passen en sen zijn. Sinds kort heeft immers ook de overheid te ee voorkomen dat er teveel wordt uitgegeven, maar maken met krapte op de arbeidsmarkt. 'Werk, een habitus hebben of ontwikkelen die inspeelt op werk, werk' beeft gewerkt. Het percentage moeilijk He de veranderingen in de maatschappij. Een maat vervulbare vacatures is bij de overheid opgelopen GI schappij die door processen van mondialisering, in van gemiddeld 16 procent in 1997 naar bijna 34 pro de formatisering en individualisering vaak snel en in cent in 1999, voor de marktsector liggen de percen on grijpend verandert en daarmee veroorzaakt dat be tages nog hager, van gemiddeld 3 7 naar ruim !j 4 pro in leid dat gisteren op zijn plaats was vandaag niet Ian cent, zo valt te lezen in de Trendnota Arbeidszaken ba ger relevant is. Processen ook die een relativering 2oo 1. Die krapte geeft een enorme opwaartse druk VT van de macht van de overheid inhouden en van bet op de salarissen, een situatie waarbij de overheid lee vermogen om door middel van overheidsoptreden moeilijk blijvend kan opboksen tegen de private sec da de maatscbappij te veranderen. N odig zijn ambtena tor. Nu al ziet zij met lede ogen aan hoe schoolverla on ren die zeer alert zijn op deze veranderingen, die ters massaal naar bedrijven gaan. Bedrijven die wel te mondige burgers respecteren en in goede Wissel iswaar nog meer vacatures te vervullen hebben dan in~ werking met de burgermaatschappij hun ideeen ont de overheid, maar hogere salarissen en lucratieve ca K< wikkelen. In het hoofdstuk 'Samenleving en be deaus in de strijd kunnen w~rpen om vooral jonge va stuur' in de 'Hoofdpunten van het Regeringsbeleid ren aan te trekken. De lease-auto is zeer populair. K < 2 oo 1' wordt over de noodzaak van verandering van Armoede dus in de publieke sector. Er vindt plaats, ee het karakter van de politiek-bestuurlijke cultuur wat collega Van Thijn een soort stille privatisering slecbts gesproken in relatie tot bet rapport van de noemt, een stille uittocht uit de publieke sector naar na 8&_022001 7 :us de private sector, scherp verwoord in een kop van dat de problematiek nu op het bard van de zelfstan >gal het Alaemeen Daablad (van maandag 2 oktober) 'Ver dige scholen wordt gedeponeerd. Er is nog geen 'er- pleging kampt met uittocht, personeel wordt uit langjarig flnancieel kader, maar om het leraarsbe rug ziekenhwzen weggekocht'. De beste verpleegkun roep aantrekkelijker te maken moeten primaire en ,on digen worden uitde Nederlandse ziekenhuizen weg secundaire arbeidsvoorwaarden drastisch worden :l.in gekocht door bedrijven en instanties, zoals bijvoor verbeterd. Wat ons betreft gaat het beslist niet aileen fet. beeld Cadans, de organisatie dje de wao-keuringen om hogere salarissen. Leraren die we spreken heb lor uitvoert en vanwege een tekort aan keuringsartsen ben het over de werkdruk, het gebrek aan tijd om on- toestemming heeft gekregen om verpleegkundigen, leermiddelen te ontwikkelen, over problemen met ljk fysiotherapeuten en maatschappelijk werkers voor de organisatie van hun, door fusie ontstane, mam teid keuringen in te zetten. Orgarusaties rue veel betere moetschool, de verwaarlozing van gebouwen. Het is atie salarissen bieden, dan deze gezondheidswerkers nu tach beslist geen reclame als uit een recent TNO eer in de gezondheid zorg verdienen. Nu al zijn de onderzoek blijkt dat een leraar basisonderwijs moet pig chattingen dater tot 2oo4 aileen al in de gezond werken in een armoeilige, vwle school die op geen ;lag heidssector 44.ooo extra krachten nodig zijn en op enkele manier aan de normen voor de arbeidsom lds, dit moment kan de gezondheidszorg 9.ooo ver standigheden voldoet! Daarvoor is geld nodi g. Moet opij plcegkundigen gebruiken. de sponsoring van ouders en bedrijfsleven daar dan en. Minister Hermans stuurde eind oktober de Ar voorlopig maar in voorzien? Mijn fractie vindt deze sen beidsmarkteffectrapportage 2ooo naar de Staten handelwijze pijnlijk getuigen van de armoede van de :pu Gencraal met daarin zeer verontrustende cijfers overheid - en dan niet alleen in financieel opzicht. :>Ok over het onderwijs tot 2004. In het basisonderwijs Overigens wordt er, dankzij de meevallers bij deNa t al zijn jaarlijks gemiddeld 8. soo nieuwe leerkrachten jaarsnota, 400 miljoen extra besteed aan de verbete pij, nodig en als gevolg van de klassenverkleining zijn dat ring van o.a. schoolgebouwen en meubilair, heel be een er in 2oo2 zelfs rwm I I .ooo. In het voortgezet on langrijk, maar het onderwijs blijft kennelijk wel af tde derwijs moe ten jaarlijks 5. soo njeuwe leraren wor hankelijk van incidentele meevallers. unt den aangetrokken en in het middclbaar beroepson De kritiek op de kwaliteit van de collectieve sec derwijs tussen de 2. soo en 3. soo. De pabo's en de tor wordt nog verscherpt doordat de burgers die. ror lerarenopleiilingen kunnen bij lange na niet in de mondiger zijn geworden en gewend zijn geraakt aan lert stijgende vraag voorzien, dat betekent dat er nog de welvaart steeds hogere eisen stellen aan de pu .ap krachtiger een beroep gcdaan zal moeten worden op blieke dien tverlening. Het beeld van de miljarden en herintreders en zij-instromers, maar ook daar komt meevallers leidt terecht tot de vraag, maar als het d te een einde aan . Wat dan? Zo vragen wij het kabinet. dan zo goed gaat, waarom staan we in de file, moe !rk, ten we weken wachten voor een afspraak met de me ilijk Hoe taat het in dit verband met Artikel 2 3 van onze disch specialist, voor een plaats in een verzorgings pen Grondwet dat de overheid voorschrijft 'aanhou huis? Waarom wordt de school van mijn kind niet >ro dende zorg' te besteden aan het onderwijs? Het is goed schoongemaakt? Waarom komen er steeds len ons een raadsel hoe de personeelsproblematiek pas mcer onbevoegden voor de klas te staan? Waarom >ro in zo'n laat stadium is onderkend. We wisten op voel ik me onveilig op straat? Vragen die het ver ken basis van de demografische gegevens tach hoeveel trouwen in de sociale rechtsstaat ondermijnen. ruk vraag naar onderwijs er zou ontstaan en hoeveel Denkt hct kabinet echt door menskracht proble leid leerkrachten daarvoor nodig zouden zijn? Was het m en te kunnen oplossen door volgend jaar bijna een ;ec dan niet de verantwoordelijkheid van de overheid half miljard gulden wt te trekken om person eel te rrla om tijdig en op een doordachte wijze oplossingen Iokken? Onder Ieiding van het kabinet, zo vern em en vel te bedenken in plaats van de 'noodmaatregel' zij wij, gaan de twaalf ministeries gezamenlijk op zoek dan in tromers die per se voor het reces door onze naar nieuwe ambtenaren onder het motto 'Wil jij ~ ca- Kamer moest worden aangenomen, terwijl de kern' werken voor ... I 6 miljoen aandeelhouders?' Hier is tge van de wet - de kwaliteitscriteria - bij de Tweede sprake van een groat misverstand. De burger als aan lair. Kamer onbekend was en via de oneigenlijke weg van deelhouder van de overheid is een volkomen foute ats, een ministeriele regeling moest worden ingevuld? voorstelling van zaken. De overheid is geen bedrijf ·ing De beleidsbrief die de bewindslieden onlangs en de burger is geen aandeelhouder. Hier wordt 1aar naar de Tweede Kamer hebben gestuurd suggereert voorbijgegaan aan het probleem dat de overheid vee] s &..o 2 2oo 1 8 van haar aantrekkelijkheid als werkgever heeft ver een antwoord op de vraag wat de beleid visie van het tali loren omdat jongeren het minder prettig vinden om kabinet is op privatisering in de brede zin (niet dus OVI te werken in een organisatie met sterk hierarchische de beperkte notitie over de nutsbcdrijvcn die begin de verhoudingen, een overmaat aan regels en overbo dit jaar is verschenen) en wat de criteria en rand tie dige bureaucratie, en een imago dat ze tekort schiet voorwaarden zijn bij de verdere uitvoering van dit neJ in de dienstverlening. Vee! mensen zouden in prin beleid. Waarom de ene keer wei privatiscren en de va! cipe nog steeds graag bij de overheid werken, mits in andere keer niet? Van waaruit wordt dat besloten? taa een andere 'cultuur', met meer ruimte voor creati En hoe ver gaan we? op viteit en zelfstandighcid en minder parafen. Staat en straat bu De orsanisatie Terug naar de verandering, of liever het gebrek aan VOC Oat brengt me, na het geld en de mensen, bij de or verandering. Inmiddels is er een rijke sociologische rir. ganisatie van de overheid. Nog eens terugkijkend en bestuurskundige literatuur ontstaan die zich in rir. naar dat tijdsbeeld van dertigjaar geleden valt het op dringend bezighoudt met de veranderende verhou diE dat er in deze periode in relatie tot de grote veran ding tussen overheid en burger. Interessant is de me de deringen in de maatschappij, eigenlijkniet zo vee! in tafoor van de Franse socioloog Bourdieu, over de tui de organisatie en de structuur van de overheid is ver rechter en de linkerhand van de staat, onlangs weer Tij 2 anderd. Ja, er is in de nutsbedrijven het een en ander opgepakt door Engbersen in de zesde Wibautlezing • de gcprivatiseerd, daar is vorig jaar tijdens de begro De metafoor schetst het probleem van de implemen OVI tingsbehandeling het nodige over gezegd, maar tatie van beleid. De rechterhand vertegenwoordigt m< nadat er enige kritische studies zijn verschenen is de de staatsclite, de hogere ambtenaren van de departe in vaart er wat uit. Privatisering valt niet mee, zo blijkt. menten en de politieke top die verantwoordelijk is sat Het staat en valt met goede regelgeving en scherp voor regelgeving en nieuw beleid. Deze rechterhand zo toezicht. Oat is niet altijd het geval. Daarom slaat de heeft onvoldoende kennis van de realiteit waarin de de twijfel toe, was het wei zo verstandig om de kabel mensen Ieven, van nieuwe ongelijkheden die ont ci6 bedrijven van de hand te doen en een monopolie staan. Oat weet de linkerhand wei, die staat voor sta positie te geven? Was de verkoop van de u M TS-fre de ambtenaren op 'straat-niveau', verantwoordelijk di< quenties niet een erg duister proces? Is het niet erg voor de alledaagse uitvoering. Zij kennen de werke he modderen met de liberalisering van de elektrici lijkheid maar hebben vaak am per de middelen om so on teitsmarkt? Ondertussen is het landelijk stroomnet dale problem en op te loss en. Het beeld illustreert de lol voorlopig gerenationali seerd. Houden zo. Naar de mocizame doorwerking van landelijk beleid naar de cu mening van mijn fractie kunnen bepaalde strategi lokale praktijk, van de rechterhand die niet weet wat de sche nutsbedrijven beter in overheidshanden blij de linkerhand doeten omgekeerd. ni1 ven. Ook het denken over privatisering is inmiddels De Engelse socioloog Giddens zorgt voor een le tie in wat rustiger vaarwater terechtgekomen, minder vendig debat in Europa door de sociaal-democratie ho ideologisch beladen. En het kabinet kiester nu voor uit te dagen de rol van de staat te herzien3. Vol gens zij om per sector het publiek belang te waarborgen. De Giddens kunnen de doelstellingen van vandaag on hu ene keer is dat door te privatiseren, de andere keer mogelijk nog exclusief via de bestaande staatsbu se. door dat juist niet te doen. Dergelijke beslissingen reaucratie worden verwezenlijkt. Er is samenspel va mogen naar de mening van mijn fractie niet gelso nodig tusscn staat, markt en 'civil society'. Een sa va leerd, in de zin van binncn enge departementale menspel dat aldus Giddens om radicale staatsher schotten, genomen worden. Ze vragen een duide vorming vraagt. Vel en, ook fracticgenoten doen aan lijke, gei'ntegreerde visie, een helder bestek, trans dat debat mee, ik kan daar hier niet verder op in parante besluitvorming, goede regelgeving en gaan, maar er ontwikkelt zich duidelijk een zekere scherp toezicht. Met het oog hierop breng ik de wat consensus over de richting waar we naar toegaan. De onbevredigende discussie van vorigjaar over dit on tijd van 'top-down politics' is voorbij, we gaan rich AI derwerp in herinnering. Mijn fractie wil nog graag ting netwerksamenleving. ~e samenleving horizon- va 2 'De multiculturele stad als utopia of hoogleraar algemene sociologic aan de 2 ooo zoals aangchaald door Ed van dystopia?', zesde Wibautlczing op 7 Erasmus Universitcit van Rotterdam. Thijn, 'De Derde Weg en de staat. oktober 2 ooo in Apeldoorn 3 Anthony Giddens, The Third Way and Reinventing Politics', in: s&o jrg. 57, uitgesproken door Godfried Engbcrsen, its Critics, Cambridge: Polity Press, n~ 11, 2ooo, ~ so7-S'4· s &_o 2 2oo 1 9 ihet taliseert, hierarchische structuren verdwijnen, de cretarissen, weinig ministers, enz. Begin jaren '70 dus overheid wordt diffuus, publieke diensten hybride, was er de commissie Van Veen met allerlei fusie :gin de bevelshuishouding maakt plaats voor de transac voorstellen; begin jaren 'So de comrnissie Vonhoff nd tiehuishouding. In een dergelijke samenleving die met clusters en superministers; begin jaren '90 r dit nen de verantwoordelijkheden scherp te worden onder de paraplu van de commissie Deetrnan: de 1 de vastgesteld . De overheid heeft hier een belangrijke commissie Wiegel met kerndepartementen en de ren? taak, maar zij kan alleen maar effectief zijn als ze zich commissie Scheltema met zbo's. Daar tussendoor openstelt voor de veranderingen in de maatschappij. was er de regeringscommissaris voor de reorganisa De directeur van het Sociaal en Cultureel Plan tie van de Rijksdienst, Tjeenk Willink - ons wei be bureau, Schnabel introduceerde onlangs de vijf l's kend - die medio jaren 'So de strijd tegen. de verko aan voor de 21 e eeuw:4 internationalisering, individualise kering opgaf en een oratie in Tilburg hield over de rche ring, informatisering, informalisering en intensive 'mythe van het samenhangend beleid'. En eind jaren ring , al samenvatting van de belangrijke processen '8 o heeft de vergadering van s G 's onder Ieiding van ,OU die plaatsvinden. Deze processen kunnen niet an Van Aartsen een ad vies naar buiten gebracht dat aan ne ders dan belangrijke gevolgen hebben voor de insti geeft dat het maar eens afgelopen moet zijn met de I de tuties in onze samenleving, inclusief de overheid. discussies over departementale herverdeling en re [eer Tijdens het onlangs gehouden Jubileumcongres van organisatie. Oat was het dan. Alles bij elkaar gene lg2. de s E R werd de nodige bezorgdheid uitgesproken men een weinig daadkrachtig beeld. Wreekt zich ren- over het feit dat die belangrijke ontwikkelingen in de hi er die eerdergenoemde neiging naar inertie en be digt maatschappij nog zo weinig weerspiegeling vinden sluiteloosheid van ons poldermodel? rte in de instituties. lnderdaad, bijvoorbeeld, de organi Vanuit de eerder beschreven sociologische en be k is satie van de ministeries is nog ongeveer hetzelfde als stuurskundige inzichten zal het duidelijk zijn dat een and zo'n dertigjaar geleden, hier en daar is eens een on grondige reorganisatie van de overheid dringend 1 de derdeel verschoven. Hetzelfde geldt voor de provin nodig is, maar ook dat het om vee! fundamenteler mt cies en gemeenten, hoewel in het laatste geval door zaken gaat dan departementale herverdeling en re oor tadsdeclraden het lokale bestuur in de grote steden organisatie. Hoe ziet het kabinet deze dreigende miifit :lijk dichter bij de burger is gebracht. Overigens wordt tussen de eerder geschetste veranderingen in onze ·ke- het vinden van lokale bcstuurders steeds moeilijker, maatschappij en de weinig veranderingsgezinde over so omdat creativiteit en ambitie zich lastig voegen in heid? Komt het ooit nog goed tussen die twee? Had de ,tde logge bureaucratieen en moeizame vergadercir comrnissie van de sc's niet tot een heel andere con ·de cuits. De informatisering, I c T, verovert stormen clusie moeten komen gezien de maatschappelijke wat derhand de wereld, maar hoewel we het millen ontwikkelingen? Naar de mening van mijn fractie is nium goed hebben doorstaan, vordert de introduc hier - gelnspireerd door die ontwikkelingen, ook in tle tie van I c T in het overheidsapparaat nog maar be ternationaal, en met name in Europa- een departe atie hoedzaam. Terwijl misdaad en geweld wereldwijd menten en sectoren overschrijdende integrale visie ;ens zijn vertakt, gebruiken onze politieregio 's nog ieder nodig, die leidt tot een soort deltaplan voor de over ron hun eigen computersysteem, wat een snelle uitwis heid. Een deltaplan, met een gei'ntegreerde aanpak lbu seling van gegevens ernstig bemoeilijkt. Autonomic van verantwoord geld besteden in samenspraak met spel van ziekenhuizen verhindert een vlotte uitwisseling de mondige burgers, aantrekkelijk werkgever zijn en sa van paticntengegevens. organisatorische vernieuwing. Ziet het kabinet nog ler Hier staat de autonomic op gespannen voet met kans zo' n plan in de steigers te zetten voor 2 oo 2? Een a an de ni euwe mogelijkheden van verantwoording af plan dat leidt naar een robuuste sociale rechtsstaat die , in leggen die mondigc burgers wen sen en I c T biedt! een antwoord is op de veranderingen en uitdagingen :ere van het begin van de 2 1 e eeuw. De Het ongelijk van de sc's lCh AI jaren wordt er gepleit voor een betere organisatie GEERTJE LYCKLAMA A NIJEHOLT on- van de ovcrheid: minder ministeries, vee! staatsse- Fractievoorziter van de PvdA in de Eerste Kamer 4 Gcpresenteerd tijdens hct Jubileum congres van de s E R op woensdag 1 oktober 2ooo. s &..o 2 2oo' 10 PUBLIEKE VERSCHRALING po ge1 zel Gevraagd: cr: ge· we Nieuwe m1 za1 Toen Els Borst aantrad als Deltawerken voor de invoering van een zo· minister van Volksgezond basisverzekering leek dit Va.J heid wist zij de politieke rapport alras naar de bu opinie over de stelselher in de reauladen te verdwijnen, ge ziening te verwoorden met niet zozeer om de analyse gil de opmerking dat de Delta als wel om het politick niet he werken klaar waren en het gezondheidszorg correcte woord 'basisver ko vooral ging om goed on zekering'. De discontinui" val derhoud . Grosso modo viel er Een leidraad voor teit in de politieke retoriek on over de gezondheid van de betekende echter geen dis Ee Nederlandse bevolking en continui"teit in het beleid. mt de gezondheidszorg niet de stelseldiscussie Zoals Maarse en Van der he veel te klagen en het werd Made in I 99 .5"' a! consta- da niet opportuun geacht te teerden werd de retoriek zo discussieren over nieuwe vanaf de kabinetten Kok te efl grootste plannen en minis DIANA DELNOIJ, KARlEN rughoudender van toon ge teriele blauwdrukken. In maar blijkt er sinds circa en het regeerakkoord van STRONKS, NIEK KLAZINGA I 987 een opmerkelijke ge Kok 1 was in het meerjaren contimiiteit te zitten in be !lit beleid een volumegroei De auteurs waarschuwen dat de opnieuw leidsmaatregelen, waarbij sci voor de gezondheidszorg ontbrande stelseldiswssie dreigt te verzanden in de invoering van een gere ov voorzien van I ,3 %, het een diswssie over de financierinn van de zorn in guleerde marktwerking en val geen door de experts als plaats van over de ornanisatie van de zorn. ccn groter bcroep op de in sel wisliful thinkinn werd be Bearnumenteerd wordt dat de acwele sitllatie in dividuele verantwoorde ge stempeld. Deze budget de zorg een sterkere overheidssturing vereist, in lijkheid constanten zijn. fie taire kaderstelling werd termen van systeemontwerp en visie-ontwikkelinn Anno 2oo 1 lijkt het re sci ook niet als dusdanig zwaar van het nezondheidszornsstelsel. torische tij gekeerd en mag de gezien dat een structurele er weer over een stelsel- !at herziening van het stelsel wijziging worden gediscus sci nodig was. Op basis van het rapport van de commis siecrd. Met de verkiezingen in zicht, een grote vo sie Dekker was vanaf I 9 8 7 de gcreguleerde markt- publieke belangstelling voor gezondheid en gezond aa1 . werking als sturingsprincipe voor de gezondheids heidszorg, zichtbare discrepanties tussen vraag en ba zorg omhelst, maar de voorziene invoering van een aanbod in de vorm van wachtlijsten en de wind van va; basisverzekering en ombuiging van de AWBZ wer een gunstige cconomische ontwikkeling in de rug, den, ondanks de inzet van Hans Simons, geen wer haasten aile partijen zich te verklaren dat zij veran kelijkheid. Het waren met name de verandcrende deringen in het stelsel met een basisverzekering en In machtsverhoudingen en voorziene fmancielc conse aanvullende particuliere verzekeringen voorstaan dr quenties die maakten dat cen gepolariseerd politick en zijn reeds de eerste stand pun ten ingenomen met debat over de stelselwijziging eindigde in een betrekking tot het nieuwe st~lsel. En daarin lijkt zich l t tweetal kabinetsperiodes waarin incremented be een verontrustende parallel af te tekenen met de COl gc; I 997 leid voorop stond. Toen in de Wetenschappe ontwikkelingen van begin jaren negentig rond het l 2 lijke Raad voor het Regeringsbeleid met een uitge plan-Simons. Nog voordat de stelseldiscussie op in 2 E breide analyse kwam op grond waarvan werd gepleit houdelijke gronden is gevoerd, hebben de grote hyj s &._o 2 2oo 1 I I politieke partijen reeds hun ideologische posities in ciers, die onderling interacteren op basis van een genomen, waarbij de PvdA pleit voor een basisver serie spelregels welke grotendeels door de overheid zekering met een inkomensafhankelijke premie, zijn vastgesteld. De kern van het systeem bestaat uit CDA en vvn voor een nominale premie waarbij on het bevorderen van de volksgezondheid (door bij gewenste inkomenseffecten via de fiscus verrekend voorbeeld voorlichting, screenina en curatieve zorg) worden, en D 66 voor combinatie van beide. Daar en het verzorgen en verplegen van zieken. Het aan mee dreigt de stelseldi cussie - wederom - te ver bod bestaat in essentie uit professies en instellingen zanden in een discussie over de financiering van de die op meerdere niveaus onderling geschakeld zijn een zorg in plaats van een discussie over de organisatie georganiseerd (sinds de jaren zeventig spreken we I dit van dezorg. over lijnen) . De essentie van medische zorg (cure) bu- In ditartikel doen wij een pogingom de kernvra bestaat uit het betrekken van wetenschappelijke 1en, gen in de discussie over een mogelijke stelselwijzi kennis en daaruit resulterende vaardigheden op het ~yse ging te identificeren. De problemen in de gezond terrein van diagnostiek en therapie op individuen niet heid zorg zijn niet alleen van financiele aard, maar om ziektc te voorkomen ofte behandelen. De essen ver komen ook voort uit de mate waarin de organisatie tie van zorg onder de noemer care bestaat naast het nw van het aanbod van zorgvoorzieningen adequaat is toepassen van wetenschappelijke kennis uit het hie rick om aan de vraag en behoefte aan zorg te voldoen. den van die diensten die binnen de Nederlandse cul ·dis Een stelseldiscussie zou dan ook moeten beginnen tuur onder goede verzorging worden verstaan inclu eid. met het beantwoorden van de vraag hoe het gezond siefbepaalde vormen van huisvesting. der heidszorgsysteem dusdanig kan worden ingericht sta dat de interactie tussen de aanbieders en vragers van Sturina van de zora in historisch perspectiif riek zorg aantoonbaar leidt tot een betere effectiviteit, De betrokkenheid van de Nederlandse overheid bij : te efficientie en tevredenheid binnen maatschappelijk de inrichting van de gezondheidszorg heeft zich over oon gedragen kaders van risico- en inkomenssolidariteit de jaren geleidelijk ontwikkeld. Volksgezondheids irca en gelijke toegankelijkheid. Dit artikel geeft daarop beleid (public health) heeft een lange traditie, al zijn ijke gcen eenduidig antwoord maar wil wei een leidraad de wortels hiervan eerder bij de lokale overheid dan 2 be bieden bij de discussie. In de herziening van het stel bij de rijksoverheid terug te vinden . Pas aan het lrbij scl zien wij een belangrijkc rol weggelegd voor de eind van de negentiende eeuw (Gezondheidswet ~ re- overheid. Die client de richting aan te geven op basis 186s) zet de landelijke overheid zich tot regulering ~ en van een duidelijk visie op de tockomst van het stel van de bevoegdheden van beroepsbeoefenaren op ~ in sel. Allereerst zullen wij kort uiteenzetten wat een het terrein van de gezondheidszorg en het instellen rde- gezondheidszorgsysteem eigenlijk is en het speci van een Staatstoezicht. Bemoeienis met de organisa fieke karakter van hct Nederlandse systeem be ti e van het ziekenhuiswezen is evcneens marginaal lre chrijven in vergelijking met andere Europese Ian- en de bloei van ziekenhuizen in de eerste helft van de 'l'lag den. Op basis van een korte historische verkenning twintigste eeuw ondervindt weinig hinder van de :sel Iaten we zien hoe de overheidssturing op de 'medi nationale overheidJ. Eveneens blijft de invloed op de cus sche markt' zich gaandeweg ontwikkeld heeft. Ver bekostiging van zorg (ziektekostenverzekeringen) ·ote volgens wordt ingegaan op de organisatie van het bovenal een lokale aangelegenheid met betrokken 1nd- aanbod van zorg, de inhoud van het pakket van een heid van werkgevers en werknemcrs. De zieken : en basisverzekering en de fmanciering. Aan het einde fondswet wordt in '941 door de Duitse bezetter in van van het artikel wordt de balans opgemaakt. gevoerd en na de oorlog gehandhaafd. Discussies ·ug, over de invoering van een nationaal gezondheids ·an Wat is een aezondheidszorastelsel zorgsysteem zoals in Engeland, leiden in Nederland • en In es entie bestaat het gezondheidszorgsysteem uit niet tot iets concreets. De organisatie van de 'medi 'a an drie partijen: de aanbieders, de vragers en de fman - sche markt' (de interactie tussen aanbieders en vra- .6 net :ich 1 II. Maarse en J. van der Made, 'De negentiende eeuw kwamen primair eveneens plaats via lokale overheden. de continui'teit in de hervorming van de voort uit de groep van medici en 3 H. van der Velden, 'Groot of kl ein: werden gaandeweg door de overheid de opbouw van het Nedcrlandse het gczondheidszorg', Gezondheid 1993: 3- 12 overgenomen. In de negentiende eeuw ziekenhuiswezen, 1 89o- 1 9so', In: in 2 Bewegingen zoals die van de vindt aansturing van de Tijdschr!ft voor sociale oeschiedenis 1999 :ote hygienisten in de 2e helft van de beroepsbeoefenaren aanvankelijk (2S), 4: 407-424. s &..o 2 2oo 1 I 2 gers van zorg) is primair gebaseerd op zelfregulering planning en voor het andere dee] op basis van de van private notjor prifit ondernemingen van onder 'overheid op afstand' filosofie waarbij veldpartijen sta scheiden signatuur4. Daarmee valt het Nederlandse zoals verzekeraars, instellingen en beroepsbeoefena toE systeem te typeren als corporatief (of meer popu ren worden aangezet tot zelfsturing. gn lair: een product van het poldermodel)S. In de volgende paragrafen zullen wij proberen te ke1 Tijdens de wederopbouw neemt de bemoeienis betogen waarom de huidige ontwikkelingen vragen aar van de overheid met de zorg even toe. In I 967 wordt om een sterkere visie van de overheid op de inrich Be onder een economisch gunstig gesternte de A w B z ting van het systeem en waarom van de overheid in Ne ingevoerd waarmee een stcrke impuls wordt gege het toekomstige stelsel meer sturing vereist is dan dn ven voor een snelle groei van verpleeg- en verzor thans het geval is. we gingshuizen, maar het d uurt tot I 9 7 4 ( een jaar na de he1 oliecrisis) voor onder hetkabinet-Den Uyl een meer De oraanisatie van het aanbod van zora tie omvattend wetgevingstraject tot stand komt waar Niet aileen het aanbod aan zorg is continu als gevolg ha; mee de overheid de planning van het aanbod en de van nieuwe (technologische) ontwikkelingen aan tre hoogte van de tarieven probeert te belnvloeden. verandering onderhevig, ook de vraag naar zorg ver tie Drijfveer hiervan zijn de toenemende kosten van de andert op basis van veranderende opvattingen over gezondheidszorg. Gedurende de periode 1974- gezondheid en gezondheidszorg. De ontwikkeling ter I 987 blijft het planningsdenken de belangrijkste be van het aanbod reageert zowel op de wijzigende be de! sturingsfilosofie van de overheid. hoefte (needs, gedefinieerd vanuit een medisch epi kel Hoewel een aantal op planning en budgettering demiologisch perspectief) als op de wijzigende de gebaseerde maatregelen zeker effectief geweest vraag (demand, het feitelijke gebruik dat burgers van orr (onder andere de budgettering van ziekenhuizen) zorg wensen te maken). Ondanks - of misschien inr blijkt eind jaren tachtig de planningsbenadering te juist mede onder invloed van - de objectief vast te ric verstarrend en niet afdoende om de kosten te be stellen verbeteringen in de gezondheidstoestand van jar heersen. Met het rapport van de commissie Dekker de Nederlandse bevolking over het afgelopen decen set worden in de vs heersende ideeen over marktwer nium, bijvoorbeeld afgemeten naar levensverwach var king in de zorg overgenomen en wordt een geregu ting, lijkt de spanning tussen de verwachtingen van mE leerde marktwerking bepleit op basis van een basis de bevolking ten aanzien van zorg en de feitelijke ZOI verzekering. Met dit rapport verandert de bestu mogelijkheden aileen maar groter te worden. hei ringsfilosofie van de overheid, althans op papier, en In de Volksgezondheid Toekomst Verkenning tus worden gezondheidseconomische redeneringen be 1997 (vTv) word tin detail aangegeven welkedemo gei palend voor het denken over de inrichting van het grafische en epidemiologische ontwikkelingen we CUI zorgsysteem. De vraag is hoe door een grotere doel de komende jaren mogen verwachten, en welke De matigheid en flexibiliteit tot een beter functionerend consequenties deze ontwikkelingen kunnen hebben in systeem te komen. Was tijdens de periode van plan voor het gezondheidszorgaanbod. De levensver be' ning ( 1974-1987) nog een duidelijke link te onder wachting (74,6 jaar voor mannen en 8o,3 jaar voor pet kennen tussen de zorginhoudelijke ontwikkelingen vrouwen in I 994) zal tot 2o 1r; nog verder toenemen en de bestuurlijke maatregelen, vanaf 1987lijkt voor (geschat wordt respectievelijk 77,1 en 8 I ,3 jaar). hei een lange tijd het financiele discours gelsoleerd plaats Het doe! van de gezondheidszorg verschuift steeds i i te vinden van het volksgezondheidsbeleid. Er wordt meer van levensverlenging naar het bevorderen van primair gestuurd op kosten en volume en slechts zeer de kwaliteit van Ieven. De gezondheidsverschillen in 6 E beperkt op de feitelijke gezondheidseffecten van het Nederland tussen bevolkingsgroepen nemen echter (I 3 toe1 zorgsysteem. Mede door de aandacht voor kwaliteit niet af, en gezondheidsachterstand is nog steeds aan doc komt er in dit denken langzamerhand een kentering. wezig bij lagere sociaal-economische groepen, ar WOI In de praktijk vindt de overheidssturing ten dele nog beidsongeschikten, werklozen, ongehuwden, al 23. plaats op basis van regelingen uit het tijdperk van de lochtonen en dak- en thuislozen. ( ir (ruJ (ru 4 W de Bl ecourt, F. Huisman en s Vgl. T.E.D. van der Grinten en 'J.P. 70C H. van der Velden, Themanummer Kasdorp, 'Choices in Dutch health 6oc 'De med ische markt in Nederland, care: mixing strategies and 7 0 18S0- 19SO' Tijdschr!fi voor aeschiedenis, responsibilities', In: Health Policy, 1999 chr 1999 (25)· (so): 105-122. WaJ s&..o 2 2oo1 13 n de De omvang van de groepen die nu een achter ciale poortwachter tussen eerste en tweede lijn en ·tijen stand hebben zal naar verwachting tot 2 o 1 s sneller coordinator van verschillende vormen van zorg voor fe na- toenemen dan die van de algemene bevolking (8% de individuele patient. In het vormgeven van hun groei) en concentreert zich vooral in bepaalde wij poortwachtersfunctie zijn huisartsen geslaagd: on en te ken van grote steden. Met preventie kan nog een geveer 90% van de klachten die patienten presente 6 ·agen aanzienlijke gezondheidswinst worden geboekt . ren, wordt door huisartsen zelf afgehandeld, terwijl rich Belangrijke risicofactoren ontwikkelen zich in de voor slechts r o% de hulp wordt ingeroepen van een id in Ncderlandse bevolking ongunstig (roken, drinken, specialist. De coordinerende rol is echter minder 8 1 dan drugsgebruik, onveilig vrijen, vet dieet, weinig be goed uit de verf gekomen , terwijl daar nu juist wegen), met name in de groepen di e al op gezond meer behoefte aan is . Juist nu integratie van preven heidsachterstand staan, en de effecten van preven tie en curatie, chronische en acute zorg steeds be tieve interventies blijven achter bij het maximaal langrijker worden, lukt het de huisartsgenecskunde :volg haalbare. Daarnaast schiet het inzicht in de doel maar in beperkte mate om de veranderende preven · aan treffendheid van zorg, zowel preventie als diagnos tieve gezondheidszorgtaken in de praktijk waar te ver tick en klinische behandeling, vaak tekort. maken en is de huisarts bij vee! initiatieven tot ke over Hoewel de overheid op alle in de vTv genoemde tenzorg voor chronisch zieken niet betrokken. Dit is ~ ling tcrreinen activiteiten heeft ontplooid en Zorg On niet bedoeld als een verwijt aan de reeds zwaar op de t be derzoek Nederland (zoN) onderzoeks- en ontwik proef gestelde beroepsgroep van huisartsen maar lepi kelingsprogramma's heeft uitgezet op de meeste van een oproep tot herbezinning over de rol van de hills mde de genoemde terreinen, is het vTv denken nog niet arts in het Nederlandse gezondheidszorgsysteem. :van omgezet in een meer structurele herorientatie op de Mede door een jarenJange te krappe instroom in het hi en inrichting van het zorgaanbod in Nederland. Die in artsenberoep ontstaat nu bij de huisartsgeneeskunde t te richting draagt nog steeds de sporen van de in de een moeilijk oplosbare spanning tussen de verwach I van jaren zestig en zeventig ingestelde dichotomie tus tingen en de mogelijkheden. cen sen eerste- en tweedelijnszorg en zorg gefmancierd De verplaatsing van technologic en toepassing ach- vanuit de Ziekenfondswet (acute zorg) en de Alge van (specialistische) kennis naar de thuissituatie van mene Wet Bijzondere Ziektekosten (veel van de maakt een verdere verstrengeling van eerste- en lijke zorg voor chronisch zieken en geestelijke gezond tweedelijnszorg onontkoombaar en noopt tot het I heidszorg). Daarbovenop komt nog de tweedeling opgeven van het lijnenspel en het faciliteren van tling tus en de preventieve zorg als onderdeel van volks zorgnetwerken. Dergelijke netwerken kunnen ont mo gczondheidsbeleid door de (publieke) G Go' en en de staan op basis van de zogeheten ketenzorginitiatie l we curatieve zorg in (private notjor prcjit) instellingen. ven (samenwerking tussen zorgaanbieders rond elke Dcze dichotomiecn lijken gczien de veranderingen concrete zorgprocessen, bijvoorbeeld de zorg bij •ben in de gezondheidsproblcmen van de Nederlandse reuma of diabetes) die nu al op ver.schillende plaat ver bcvolking niet Ianger adequaat als organisatieprinci sen in Nederland bestaan9. Het realiseren van dit roor pes voor het zorgaanbod7. soort samenwerking is weer iets anders dan de nen Yooral de positie van de huisarts in het gezond samenwerking c.q. integratie van aanbieders en fi iar). heidszorgsysteem behoeft de aandacht. De huisarts nanciers, de zogenaamde manaaed-care initiaticven. :eds is in de jaren zestig/zeventig neergezet als de cru- Ook hiervoor lijkt in Nederland ruimte en belang- van nin 6 Een groot dee! van de sterfgevall en naar chronische ziekten waarbij juist de von huisamen in de tweedelijn (proef 1ter ( 133. s-oo in 1994) kan worden continu!teit van zorg voorop staat en schrift), Utrecht: NIVEL, 1992. toegcschreven aan risicofactoren waar binnen een langdurig zorgtraject af en 9 We moeten in dit vcrband niet Ianger 1an- door prcventieve maatregelen aan kan toe sprake is van acute periodes . Ook spreken over transmurale zorg, een , ar- worden gewerkt zoals rokcn (circa de organisatie van preventie opgezet in woord dat schatplichtig blijft aan de al- 2 3. ooo sterfgevallcn), hoge bloeddruk hct tijdperk van de infectieziektcn is echelonneringsgedachtc, maar over (circa 17 .ooo), te hoog cholesterol deels achterhaald ~n door de integrate zorg (intearated care en shared (rui m Il .ooo), li chamelijke inactiviteit toencmende kennis over risicofactoren care in de vs en Engeland) Vgl. H. Juch, (ruim Sooo), glucose intolerantie (bijna schuivcn preventieve en curatieve zorg S. Groenewoud, S. van UfTelen en 7ooo) en sterk overgewicht (circa steeds meer in elkaar. Preventieve zorg C. Nas, Van transm uraa/ naar intearaa/. 6ooo). is daarmee evenzeer de Ontwikkelinaen en achteraronden van 7 De schcicling tussen acute en verantwoordelijkheid van ziekenhuizen transmurale sa menwerkin9 in de Nederlandse ch ronische zorg valt gaandeweg weg als van GGD-en. aezondheidszora, Ycreniging H EA 0 I wannecr het zwaartepunt verschuift 8 Yerg. T.J.J.M.T. Kersten, De invloed Deloitte & Touche, 2ooo. s &.o 2 2ooi stelling te zijn maar ook hier blijkt weer de spanning zien van de doelen die we daarmee willen bereiken. van tussen de regionale en de landelijk opererende zorg Wanneer de zorg bijdraagt aan doelen die op een het verzekeraars en de scheidslijn met de zorgkantoren groot draagvlak kunnen rekenen (bijv. zorg voor ge schi van de AWBZ. handicapten), zal de bereidheid tot financiering veel Die Wil een sterkere regionale orientering op zorg verder gaan dan wanneer de zorg voor doeleinden tern van de grond komen, zodat lokale zorgnetwerken wordt ingezet die niet breed worden onderschreven is v een kans krijgen, dan is actief overheidsingrijpen een (bijv. cosmetische behandeling). Er lijkt in Neder veq vereiste. De huidige plannings- en financieringswet land overeenstemming te bestaan over het bevorde vies geving bevordert slechts fusies tussen gelijksoortige ren van de volksgezondheid en zorg voor zieken, als viel aanbieders (ziekenhuizen, thuiszorgorganisaties, de twee centrale doelstellingen van de gezondheids dq verzorgings- en verpleeghuizen) en deze vorm van zorgio. kel< integratie belemmert de mogelijkheden om regio Een vervolgvraag is waarom, en in welke mate, van naal tot integratie over de grenzen van de comparti wij bereid zijn collectiifverantwoordelijkheid te dra van menten heen te komen. Paradoxaal genoeg zijn er gen voor de realisatie van die doeleinden. Het w R R tiev voor de reorganisatie van het aanbod van zorg weer advies 'Volksgezondheidszorg' stelt dat binnen de voo alomvattende plannen nodig waarbij de uitvoering voorzieningen die aan bovengenoemde doelstellin het op regionaal niveau gestalte kan krijgen maar het de gen bijdragen, gradaties aangebracht kunnen wor len< verantwoordelijkheid van de centrale overheid is om den in de mate waarin collectieve verantwoordelijk doe ervoor te zorgen dat planningswetgeving en finan heid wordt ervaren. Zo zal in tijden van schaarste coli ciering de incentives bevatten die het ontstaan van binnen het pakket van preventieve maatregelen, aan kosi gei:ntegreerde zorgnetwerken stimuleren. De ge de bestrijding van infectieziekten een hogere priori syst zondheid van (groepen in) de bevolking en de kwali teit worden gegeven dan bijvoorbeeld aan vroege corr teit van de zorg dienen daartoe de stuurinformatie opsporing van ziekten, onder meer vanwege de ex pijn aan te leveren in plaats van de zorgproductie en de terne effecten van infectieziekten. Waar vervolgens gen kosten. precies het afkappunt wordt gelegd, met andere disc woorden, voor welke voorzieningen wei en voor plic De inhoud van het pakket welke niet solidariteit kan worden afgedwongen, zal g~lc De inhoud van de zorg client, zoals in het vooraf bepaald moeten worden in een politiek debat. In het beo gaande betoogd, afgestemd te zijn op de gezond kader van ons betoog is niet zozeer van belang welke bast heidstoestand van de bevolking. Daarnaast is het keuzes gemaakt worden, maar veeleer dat het keuze is. nodig ook de grenzen te bepalen van datgene wat we debat gevoerd wordt. Aileen wanneer keuzes ge te rr tot de gezondheidszorg rekenen, en datgene waar maakt worden met betrekking tot de omvang en sa zijn van we vinden dat iedereen er recht op heeft. Werd menstelling van het collectieve pakket, kan voorko ove1 deze discussie in de jaren 'So gevoerd onder de noe men worden dat het huidige collectieve (zieken stel mer van 'grenzen aan de zorg', de laatste jaren is het fonds) pakket voor de lagere inkomens in onze sa bep basispakket de noemer waaronder die discussie menleving verschraalt, en meer koopkrachtige ten plaatsvindt. Waarbij onder basispakket wordt ver groepen kwalitatief hoogwaardiger zorg kunnen voo staan het pakket aan zorg dat voor iedereen toegan kopeni I. We] kelijk zou moeten zijn. Oat de discussie over te maken keuzes in het col (vgl De discussie over de inhoud van het basispakket lectieve pakket de laatste jaren nauwelijks gevoerd resp enerzijds, en het debat over de kosten van de ge is, is niet verwonderlijk. Het verleden heeft geleerd zondheidszorg anderzijds, zijn de afgelopen jaren dat dit ingewikkelde debatten zijn, getuige onder I 2 V, veelal los van elkaar gevoerd. Dit onderscheid is meer de wijze waarop de discussie over verwijde che van l kunstmatig. Immers, wat we bereid zijn aan de ge ring van 'de pil' uit het ziekenfondspakket is ver van I zondheidszorg uit te geven, kan niet los worden ge- lopen. Toch ontkomen weer niet aan, en in plaats discu no 4 I 3 Vi Io WRR (Wetenschappelijke Raad voor onlosmakelijk met elkaar verbonden. kund het Regeringsbeleid), Rapporten aan de ESB Dossier 'De zorg ontregcld?' 84e I4 v Reaerina. Volksaezondheid (52/ 1997), Den jaargang, I juH I999, D4-D8; J. Hamel, Sand Haag: Sdu, I 997. Ga bij gezondheidszorg uit van de vraag. Cont I I L.J. Gunning-Schepers en K. NRC Handelsblad, 23 september 2ooo, gezo1 Stronks, Stelsel- en keuzediscussie: jrg. 30: pg. 7 (Opinie). - 5&_022001 bij de particuliere verzekering feitelijk om een automatisch 'legitiem'. Dat neemt natuurlijk niet basis mengvorm van publieke en private financiering. weg dater behoefte blijft bestaan aan realistische ra de in Achter het globale etiket sociaal verzekerings rningen van de macrokosten van zorg. Die ramingen vraa~ stelsel met een belangrijke rol voor particuliere ver moeten dan echter wei a is zodanig worden gebruikt do en zekering, gaat dus een ingewikk:elde bouwwerk en niet dienen als budgettaire taakstelling. nen · schuil van wet- en regelgeving. Het doe! hiervan is van 2 om te zorgen voor toegankelijkheid, effectiviteit, Toesankelijkheid te ve doelmatigheid en kostenbeheersing in de zorg. Op basis van het eerder aangehaalde WRR-rapport Zoal Doordat deze doelen echter deels strijdig zijn (het kunnen we constateren dat een toereikende risico kracl vergroten van de toegankelijkheid leidt bijvoor solidariteit een centrale voorwaarde is om gezond bela.I beeld vrijwel per definitie tot hogere kosten) en heidszorgvoorzieningen voor iedereen toegankelijk over doordat sprake is van wisselende visies op de sturing te houden zonder een overmatig beroep te doen op van zorg, is het geheel van incentives zo talrijk gewor inkomenssolidariteit. Risicosolidariteit houdt in dat E den dat de afzonderlijke impulsen niet tegelijkertijd een individuele premie niet afhankelijk is van de Binn zijn te volgen en nauwelijks nog werkzaam zijn. Vol werkelijk te verwachten individuele kosten, direct steld gens In 't Veld ' 8 begint het stelsel door deze verwar samenhangend met de gezondheidstoestand van een hier' ring resistent te raken tegen welke impuls van bui persoon. Bij een volledige risicosolidariteit zijn de aan r tenaf dan ook. Een toekomstige stelselherziening premies per persoon gelijk aan de gemiddelde kos ben• vraagt dan ook om bezinning op de te bereiken doe ten van zorg per hoofd van de bevolking. Inkomens hand len en het relatieve belang daarvan. solidariteit impliceert dat deze lasten worden ver een Het huidige betalingssysteem kenmerkt zich deeld in relatie tot de financiele draagkracht. Vol van1 door het gebruik van budgettering op vrijwel aile ni gens het w R R-rapport staat de risicosolidariteit huid veaus: macrobudgetten, verzekeraarsbudgetten, in onder druk ten gevolge van de risicodragende bud micr stellingsbudgetten en budgetten voor specialisten gettering bij de ziekenfondsen, het toenemend be weg honoraria '9. Dat lijkt wat overdone, maar het is in lang van collectieve contracten en de vergrijzing. De ( ieder geval te verkiezen hoven het gebruik van een risicosolidariteit kan worden gegarandeerd via een den macrobudget zonder microbudget. Het voorbeeld verplichte verzekering in combinatie met een accep (o€ c van de specialisten in de eerste helft van de jaren ne tatieplicht voor verzekeraars. Om risicoselectie dek gentig heeft Iaten zien dat het gelijktijdig gebruik door verzekeraars te voorkomen dienen verzeke nati< van een macrobudget en een honorering per ver raars te worden gecompenseerd voor een ongun ren richting artsen voor een klassiek prisoner's dilemma stige samenstelling van hun verzekerdenbestand oorr plaatst: individueel hebben ze belang bij een hoge (waarvoor een technisch ingewikkelde systematiek aan' productie, collectief trekken ze daardoor aan het is vereist) en moet worden bevorderd dat verzeker wacl kortste eind, omdat ze bij budgetoverschrijding ge den gemakkelijk kunnen overstappen van een verze min• straft worden met tariefkortingen. keraar met ongunstig samengesteld hestand (en dus Der: Op het moment dater overeenstemming bestaat een hoge premie) naar een verzekeraar met een gun goe< over de vraag welk pakket van noodzakelijke voor stig hestand. mor zieningen collectief gefinancierd client te worden, is Wat de inkomenssolidariteit betreft is bet Neder volg overigens het gebruik van macrobudgettering feite landse stelsel door de huidige scheiding in zieken spec lijk niet meer aan de orde. Een toename van de fonds- en particuliere verzekering feitelijk re nale macrokosten veroorzaakt door een grotere vraag gressief. Die scheiding vervalt wanneer ziekenfonds voet naar die noodzakelijke zorg is daarmee als het ware en particuliere verzekering integreren tot een and< ning 18 R.J. In 't Veld, 'Van stu rings bi jvoorbeeld voor het wegwerken van honoraria van vrijgevestigde medisch ( consensus naar nieuwc schisma's' wachtlijsten in de zorg. Op mesoniveau specialisten op instellingsniveau aan een vitei In: R.J. In 't Veld (red), Sturinaswaan &_ is een begin gemaakt met de budget budget gebonden, hoewel zij in be or ontnuchterina, Utrecht: Lemma BY, tering van ziekenfondsen, terwijl aan de principe nog steeds per verrichting 1999. P· IO·J6. kant van het aanbod, instellingen als worden betaald. De huisartsen worden 1 9 Er is sprake van macrobudgettering ziekenhuizen, verpleeghuizen en thuis voor zieke'nfondspatienten betaald via 2oM waarbij - zoals gezegd- ten tijde van zorgorganisaties al sinds de jaren 'So een abonnement (een vast bedrag per Berg! Kok I slechts een volumegroei van gebudgetteerd zijn. Met de invoering patient per jaar, een soort microbudget 'Nor 1.3% was toegestaan, die onder Kok ll van de lokale initiatieven in het midden dus) en voor particuliere patienten per richt aangevuld is met extraatjes, van de jaren negentig zijn zelfs de consult of visite. koste s &.o 2 2oo1 - 17 lniet ba ispakket. Hoe in een dergelijke basisverzekering systeem kan hun gedrag tot op zekere hoogte wor era de inkomenssoHdariteit wordt gegarandeerd, is een den gestuurd. De mogelijkheden daarvan moeten ~gen vraagwaarover we in dit artikel geen uitspraak willen echter niet worden overschat, omdat de invloed uikt doen. Hierover Iaten politieke partijen, adviesorga ervan zich in het algemeen beperkt tot situaties nen en andere maatschappelijke partijen al genoeg waarin hulpverleners kunnen kiezen uit alternatie 2 van zich horen. Zelfs zoveel dat het stelseldebat lijkt ven die gelijkwaardig zijn qua effectiviteie • Naar te verengen tot een debat over financiering van zorg. mate meer evidence-based medicine gepraktiseerd zal port Zoals we in onze inleiding al betoogden zijn de koop worden, wordt deze ruimte waarbinnen financiele ~ ico- krachteffecten van de stelselherziening weliswaar prikkels van invloed zijn kleiner. nd bclangrijk, maar client eerst te worden nagedacht cHjk over de 'inhoud' en dan pas over het 'geld'. Doelmatiaheid n op Op macroniveau gaat het bij doelmatigheid om de 1 dat E.ffectiviteit allocatie van middelen. Een optimale mix van col n de Binnen de grenzen van het basispakket, deels vastge lectief gefinancierde goederen is wellicht gemakke lrect steld op basis van kosten-effectiviteitsanalyses (zie lijker tot stand te brengen wanneer deze goederen I een hiervoor), kan het gebruik van richtlijnen bijdragen (waaronder de gezondheidszorg) via de belastingen n de aan effectieve en doelmatige zorg. Richtlijnen heb worden gefinancierd, dan in een sociaal verzeke lkos ben onder andere als doe! de varia tie in het medisch ringsstelsel als het onze. In system en waarin de zorg lens- handelen terug te dringen, hetgeen moet leiden tot uit belastingen wordt gefinancierd is immers een di ver een hogere effectiviteit en een efficienter gebruik recte afweging mogelijk tussen de uitgaven voor ge 20 Vol van middelen . Het probleem is echter dat - in het zondheidszorg en die voor onderwijs, defensie en ·iteit huidige systeem - de financiele prikkels op meso en infrastructuur. De prernies die in verzekeringsstel bud- microniveau het gebruik van deze richtlijnen in de sels worden gemd ter frnanciering van de zorg, zijn 1 be- wcg kunnen staan. geoormerkt en kunnen niet deels worden ingezet 1. De Op mesoniveau kan de effectiviteit van de gebo voor klassenverkleining of dijkverzwaring. Daar .' een den zorg worden bevorderd wanneer verzekeraars door bestaat binnen sociale verzekeringsstelsels in cep (of de overheid) in hun contracten met aanbieders principe meer ruimte voor autonome groei van de ectie de kwaliteit waarborgen aan de hand van een combi zorg (met stijgende premies als keerzijde daarvan), .eke natie van concrete parameters en op hun functione Mogelijk is het binnen een sociaal verzekeringsstel gun ren beoordeelde kwaliteitssystemen. De niet-ge sel ook moeilijker om middelen te verschuiven tus tand oormerkte extra middelen die in de afgelopen jaren sen de verschillende sectoren van de zorg. Oat is in atiek aan de zickenhuisbudgetten zijn toegevoegd om de ieder geval zo wanneer deze sectoren onder ver ker- wachtlij ten terug te dringen en de werkdruk te ver schillende verzekeringscompartimenten vallen, erze- minderen, zijn wat dit betreft slechte voorbeelden. zoals de AWBZ en de ZFW. 1dus Dergelijk contractmanagement vraagt om een Het voordeel van sociale verz~keringsstelsels gun- gocde informatievoorziening in de zorg en daar zit hoven belastingsstelsels is de scheiding van financie momenteel vaak de zwakke plek. Bovendien staat ring en aanbod. In Nederland maken de regionale 2 1 ;der volgens ecn analyse van de R v z de toelating, re zorgverzekeraars met aanbieders afspraken over de iken- spectievelijk uitsluiting van aanbieders door regio aard, de omvang en de kosten van de te verlenen rc nale ziekenfondsen en zorgkantoren op gespannen zorg. Daarmee bebben zij in principe de mogelijk tnds voet met het Europees recht omdat aanbieders uit heid om het aanbod af te stem men op de behoeften een andere lidstaten belemmerd worden in de uitoefe (zowel needs als demands) van de regionale populatie. ning van hun recht op vrij dienstenverkeer. De vraag is natuurHjk in hoeverre zorgverzekeraars .ch Op microniveau zijn beslissingen over de effecti op dit moment van die mogelijkheden gebruik r een vitcit van de zorg in hand en van individuele beroeps maken en, aangenomen dat zij dit maar in beperkte J beoefenaren. Via gerichte prikkels in hun betalings- .. mate doen, hoe zij daartoe kunnen worden gestimu- ~d e n !via 2o M. van den Burg, M. Berg, R. cardiologic en psychiatric', & Zorg). Europa en de aezondheidszora, per B rghmans en R.H.J. tcr Meulen, Dee! rapport C, KN MG-project Zoetermeer, 1 999 tdget 'Normatievc aspecten van Passende Medische Zorg. Utrecht: 2 2 D.M.J. Delnoij, Physician Payment l per richtlijnontwikkeling en KNMG, 1999· Systems and Cost Control (proefschrift), kostcnefTcctiviteitsstudics in de 2 1 RVZ (Raad voor de Volksgezondheid Utrecht: N 1 vEL, 1 994· &..o 2 2oo1 18 leerd. Het budgetteren van verzekeraars leidt er van de bevoegdheden van beroepsbeoefenaren en de ginge waarschijnlijk toe dat hun aandacht meer gericht zal planning van instellingen tot het in stand houden van inhou zijn op de budgettaire kaders dan op de needs van hun een financieringssysteem (AwBz /Ziekenfondswet) cchte verzekerdenpopulatie. deels gebaseerd op risico- en inkomenssolidariteit inrid Bij het bevorderen van doelmatigheid op meso en daarnaast tot het beheersen van de kosten in de de to niveau valt te denken aan het beperken van overhead gezondheidszorgsector. Geconstateerd kan worden heid 1 en transactiekosten. Het bewaken van deze kosten is dat de overheid inN ederland de totstandkoming van tegra' belangrijk wanneer het huidige proces van integratie een evenwichtig gezondheidszorgstelsel niet actief de we en fusies in de zorg doorzet. Wanneer de organisa initieert, maar vee leer de ontwikkelingen in het veld ciale torische integratie binnen zorgnetwerken te ver volgt en hierbij met terughoudendheid ingrijpt. De achte doorschiet en leidt tot grote, onoverzichtelijke aan huidige besturingssystematiek van de overheid be in cent bieders-organisaties kunnen returns-to-scale optre staat uit een mix van op planningsdenken, geregu veau · den 2 3. Doelmatigheid op het microniveau van het leerd marktdenken en kostenbeheersing gestoeld bel an primaire proces is net als de effectiviteit van de zorg instrumentarium. Feitelijke ontwikkelingen in de veam in handen van individuele beroepsbeoefenaren en zorg lijken maar beperkt van invloed op de keuzes prikk kan via gerichte prikkels in hun betalingssysteem tot voor de financiele inrichting van het stelsel. Ieclere mate op zekere hoogte worden gestuurd. Daartoe lijkt het vorm van stelselherziening zou echter bottom-up bij overl van belang dat ontwikkelingen op het gebied van het de vcranderingen in de zorg moeten beginnen. Uit mate werken met integrale kostprijzen rond zorgproduk gaande van de twee centrale doelstellingen van de opge1 ten (bijvoorbeeld in de ziekenhuis- en revalidatie gezondheidszorg- bevorderen van de volksgezond EU-V sector) aansluiten bij de feitelijke zorgprocessen heid en het verzorgen en verplegen van zieken - en di rond patienten met (chronische) ziekten zoals die client vervolgens een basispakket van voorzieningen on me binnen al of niet geformaliseerde zorgnetwerken gedefinieerd te worden waartoe een ieder in onze deb plaatsvinden. samenleving toegang moet kunnen hebben. H Tot welke veranderingen in de organisatie van van n Conclusie zorg dwingt de volksgezondheid op dit moment? ln Nede Wanneer er een discussie plaatsvindt over bet herin tegratie van chronische en acute zorg en van preven sa~ richten van het zorgstelsel, client daaraan een pro tie en curatie verhouden zich slecht met een verka nam€ bleemanalyse vooraf te gaan. Daarbij moet worden veling van preventietaken tussen de klassieke open derla nagegaan welke problemen zich voordoen in het sys bare gezondheidszorg enerzijds en de huisartsen en pelijl teem en welke aanpassingen om die reden nodig zorginstellingen anderzijds en een scheiding van fi zakel zijn. De problem en in de zorg die op dit moment de nanciering via Ziekenfondswet en AW Bz. Zowel een voor meeste aandacht krijgen, hebben voor een belang integraal gezondheidsbeleid als een integraal zorg rijk deel betrekking op de bedrijfsvoering. Het gaat beleid vragen om samenwerking tussen de nu aan dan om gebrek aan personeel, deels daarmee sa wezige zorgaanbieders welke door de bestaande re menhangende wachtlijsten, teruglopende motivatie gelgeving wordt gehinderd. De stelselherziening en arbeidssatisfactie en een gebrekkige afstemming zou dus verder moeten gaan dan uitsluitend het inte van de verschillende voorzieningen op elkaar. Het greren van ziekenfonds- en particuliere verzekering. beschikbaar stellen van meer geld teneinde het sys Juist ook de schotten tussen het eerste en tweede teem van een betere 'smering' te voorzien, heeft de compartiment moeten worden geslecht. knelpunten tot op heden onvoldoende kunnen op Bij de inrichting van een toekomstig stelsel moet lossen. De hardnekkige problemen in de zorg zijn bovendien rekening worden gehouden met de incen symptomen van een meer structurele peiformance tives die van de gekozen fmancierings- en betalings crisis, die vraagt om structurele oplossingen. methodiek uitgaan op de beslissingen van patienten Over een periode van 1 35 jaar heeft de over en aanbieders van zorg. ln het verleden hebben heidsbemoeienis zich verbreed van het reguleren koopkracht- en inkomensgevolgen van stelselwijzi- 23 D.A . Barr, 'The Effects of Organizational Structure on Primary Care Outcomes under Managed Care', Annals '!f Internal Medicine '99S; 12 2: 353-359· s &_o 2 2oo1 ~ nde gingen vaak meer aandacht gekregen dan deze meer heid van de N ederlandse bevolking in de 2 1 e eeuw fl van inhoudelijkc beoordeling. Uiteindelijk moet het vraagt om nieuwe Deltawerken. ;wet) echter gaan om de vraag in hoeverre een bepaalde Daarbij pleiten wij niet automatisch voor een riteit inrichting van het financieringssysteem bijdraagt aan prominentere rol van de overheid in uitvoerende in de de toegankelijkheid, effectiviteit en de doelmatig zin, zoals bijvoorbeeld de Britse overheid heeft in de ,rden heid van zorg. Het systeem moet bevorderen dat in National Health Service. Dat past niet binnen ons so gvan tegrale zorg wordt verleend die is toegesneden op dale verzekeringsstelsel, dus wat dat betreft mag de •ctief de werkelijke behoeften van de populatie, met spe overheid best op afstand blijven. Maar de overheid ;veld ciale aandacht voor groepen met een gezondheids moet wei een visie neerzetten op inrichting van het t. De achterstand. Om dit te bereiken moeten de gekozen stelsel en de verzekering en financiering die daarbij d be incentives aantoonbaar doorwerken op het microni hoort. Door die visie consequent uit te dragen naar 'egu veau van de feitelijke zorgverlening. Bovendien is het de belangrijke actoren (verzekeraars, aanbieders en ~oeld belangrijk dat de incentives op de verschillende ni patienten), moet het ook in het poldermodel moge 1n de veaus niet tegenstrijdig zijn. Bij het inbouwen van lijk zijn om het gezondheidszorgsysteem grondig te ~ uzes prikkels moet zorgvuldig worden nagedacht over de herzien zonder dat die rnissie voortijdig strandt in :dere mate waarin we de gczondheidszorgmarkt willen een post-moderne 'klassenstrijd' over inkomenspo ,lp bij overlaten aan sturing door de 'invisible hand'. Naar litiek en koopkrachtplaatjes. Toegegeven: ook Uit mate meer marktelementen in het systeem worden staatssecretaris Simons ontbrak het 1 o jaar geleden ~n de opgenomen, zullen we vaker te maken krijgen met niet aan een duidelijke visie. Maar hij miste het poli :on d E u-voorschriften die het vrije verkeer van goederen tieke voordeel van de huidige peiformance crisis, die en - en dien ten willen garanderen, maar het en passant hoe schrijnend ook - de verschillende actoren in de ~gen onmogelijk maken om nationale regels te stellen aan zorg in ieder geval ontvankelijk maakt voor een !OOZe de betrokken marktpartijen2 4. debat over de fundamenten van het stelsel. Een her Het is belangrijk dat de overheid bij het lanceren ziening van het stelsel wordt door velen in de zorg ~ van van nieuwe plannen voor een stelselwijziging in de noodzakelijk geacht. Om in de metafoor van de Del t? In- Nederlandse gezondheidszorg kijkt naar een goede tawerken te blijven: het is nu pompen of verzuipen ~ ven samenhang tussen doelen en rniddelen met inacht en daarbij kunnen overheid en politiek niet als stuur erka- name van de condities die specifiek zijn voor het Ne lui aan wal blijven staan. 1pen derlandse bestel. Dat vereist visie en (wetenschap ~ n en pelijk gefundeerd) inzicht. Het is ons inziens nood DIANA DELNOIJ, KARlEN STRONKS, an fi zakelijk dat de overheid deze verantwoordelijkheid NIEK KLAZINGA :1een voor systeemontwerp op zich neemt. De gezond- AjdelinB Sociale Geneeskunde, AMCI UvA wrg- aan le re !ning inte :ring. reede moet ncen ings ~ nten bben rVijzi - 24 Ministerie van vws, Gren ze(n)loze zora. Het Nederlandse zorastelsel in internationaal perspectiif, Den Haag, september 2ooo, p. 6S. s &_o 2 2oor 20 PUBLIEKE VERSCHRALING lijkal hen e op m Het betw istbare metir ten o niet < nut van hogere wijs macr In de PvdA heerst een alge onderwijs voor Teulings ( 2 ooo) een mien mene onvrede over het ni belangrijk argument om de dusg veau van de overheidsuitga uitgaven aan onderwijs te tikel~ ven aan het onderwijs. Deze uitgaven verhogen. In het tweede feet e. schieten volgens velen te dee! van dit artikel plaats ik zijn.3 kort. Recentelijk hield Teu- kanttekeningen bij de mo y, lings (2ooo) een pleidooi gelijkheden om door mid studi1 voor een generieke verho BAS JACOBS I del van onderwijssubsidies de tc ging van de overheidsuitga de inkomensongelijkheid roeps ven aan het onderwijs met te verkleinen. Die werpen Weo f 6 mrd, oftewel een stijging In deze bijdraae keert Bas jacobs zich teaen een tevens een ander Iicht op de lijk di van het onderwijsbudget substantiele aenerieke verhoaina van vraag of overheidsgeld ge jaren van 15%. Ook betoogde onderwijssubsidies. Die zou noch maatschappelijk neriek ingezet moet wor met Wijers (2ooo) in de dr. J. rendabel noch inkomensnivellerend uitpakken. den of bij voorkeur gericht Men M. den Uyl-lezing dat de In plaats daarvan wordt een meer specifiek op moet zijn op achterstands name hoeveelheid middelen in de achterstandsaroepen aericht beleid aeopperd en groepen. van d onderwijssector zelfs ver wordt de PvdA opaeroepen zijn koudwatervrees Ook ik constateer pro de te dubbeld(!) zou moeten teaen private contributies in het onderwijs te blemen in de onderwijssec dat ir worden. laten varen. tor, maar die hebben mijns zoals Seiden stellen dat het inziens weinig te maken het o gemiddelde maatschappelijk en privaat rendement met het feit of onderwijssubsidies als zodanig te stege1 van onderwijs zo'n acht anegen procent bedraagt. kortschieten. Tot slot zal ik kort stilstaan bij de vraag 0 Teulings trekt op basis van het verondersteld rende in hoeverre het gevoerde macro-economische be onde1 ment niet de conclusie dat de overheidsuitgaven aan leid ertoe leidt dat de financiering van overheidssec word onderwijs daarom verhoogd moeten worden. Ook toren - waaronder het onderwijs - bemoeilijkt zijn. 1 Wijers doet dat niet. Oat neemt niet weg dat velen, wordt. men met name beleidsmakers en politici, deze conclusie sectoJ wei trekken. In het eerste gedeelte van dit stuk zal ik Maatschappelijk rendement van onderwijs? lijk gl ingaan op de vraag of hogere onderwijsuitgaven op Algemeen wordt aangenomen dat er maatschappe derw, basis van verondersteld (maatschappelijk) rende lijke externe effecten vcrbonden zijn aan onderwijs. te gri ment te rechtvaardigen zijn. Hoewel ik niet zal be Oat betekent dat de samenleving als geheel profi kort< twisten dat onderwijs een hoog aemiddeld rende teert van een goedgeschoolde bevolking, zonder dat cecrd ment heeft, zal ik mijn twijfels uiten of nog hogere degenen die investeren in onderwijs daar een extra ton en uitgaven aan onderwijs een hoog marainaal rende beloning voor terugzien. De idee is dat een beter ge niet =====------S&_D2200I 2 I lijkaantoonbaar. Krueger en Lindahl (I 999), en met heid optimaal subsidieert, dan worden de externe hen een aantal anderen, vinden dat het rendement effecten gemternaliseerd en vallen deze op macro op macro -economisch niveau consistent is met de economisch niveau weg. Dat kan verklaren waarom metingen van het rendement van onderwijs geme externe effecten op macro-niveau niet waar te ten op micro-economisch niveau. Hiermee is nog nemen zijn. niet aangetoond dat er externe effecten van onder Mijn conclusie na lezing van de literatuur is dan wijs zijn. Sterker nog, indien het rendement op ook dat hogere onderwijsuitgaven, bovenop het hui macro-economisch niveau overeenkomt met het dige niveau, niet gerechtvaarrugd kunnen worden ) een micro-rendement, dan is de juiste conclusie dat er op basis van verondersteld maatschappelijk rende t> mde dus geen externe effecten zijn. In een hele reeks ar ment. Bij bestaande subsirueniveaus kan niet worden rijs te tikelcn wordt de conclusie bevestigd dat externe ef aangetoond dat er nog onbenutte externe effecten rveede fecten van onderwijs niet of nauwelijks aantoonbaar van onderwijs zijn. Naar mijn idee zijn de onder iats ik zijn.J wijssubsirues al behoorlijk hoog. Lager en middel ~ mo Verder kan in een aantal recente productiviteits baar onderwijs zijn gratis en in het hoger onderwijs l mid studies geen enkel verband gevonden worden tussen betalen studenten circa I 3% van de kosten van hun sidies de toename van het onderwijsniveau van de be opleiding zelf, de rest financiert de overheid. 6 kheid roepsbevolking en de technologische ontwikkeling. _rpen We observeren een tamelijk bizar fenomeen, name Jnkomensverdelina en onderwijssubsidies ;opde lijk dat de vertraging in de productiviteitsgroei in de Een toename van bet opleiilingspeil kan leiden tot d ge- jaren '7o en 'So in veel Westerse Ianden samenging meer inkomensgelijkheid. Doordat er schaarste ont ,wor met enorme stijgingen van het opleidingsniveau. staat van lager opgeleiden en een overvloed van :richt Men zou juist precies het omgekeerde verwachten, hoger opgeleiden zal het loonverschil tussen hoger ands- namclijk dat een stijging van het opleidingsniveau en lager opgeleiden afnemen. Als we mogen aanne van de beroepsbevolking leidt tot een toename van men dat een zekere mate van inkomensgelijkheid pro de tcchologische ontwikkeling. 4 Een verklaring is maatschappelijk wordt gewaardeerd, dan kunnen jssec dat in met name de langzaam groeiende sectoren, onderwijssubsirues een instrument zijn om de inko mijns zoals de dienstverlening, maar ook bij de overheid mensverschillen te verkleinen. Als zodanig is er dan aken het opleidingsniveau het hoogst is en het meest ge een reden om onderwijs te subsidieren. Dat is niet 1g te stegen in reccnte jaren.S een doelmatigheidsargument, maar een verdelings vraag Op basis van de uitkomsten van het bestaande kwestie. De vraag is echter in hoeverre onderwijs te be onderzoek kunnen er twee conclusies getrokken subsirues erg effectief zijn ter bestrijding van de in ssec- worden. De eerste is dat er geen externe effecten komensongelijkheid. tilijkt zijn. Oat betekent dat er geen doelmatigheidsargu Allereerst is er de buitengewoon scheve verde menten zijn om onderwijs te subsidieren. De private ling van onderwijsuitgaven onder de bevolking. Zo' n sector zal dan uit eigen beweging het, maatschappe So% van het hele onderwijsbudget wordt opgeslokt lijk gezien, optimale, dat wil zeggen efficiente, on door de 50% rijkste huishoudens (zie SCP, I994)· tppe derwijsniveau kiezen zonder dat de overheid hoeft in Het s c P concludeert dat uitgaven aan onderwijs en ;wijs. te grijpen. Deze conclusie is mijns inziens wat te cultuur, als enige uitgavencategorieen, leiden tot •rofi kort door de bocht. De tweede conclusie is genuan een toename van de inkomensongelijkheid. Het pro ;rdat cecrder. Het feit dat we niet empirisch kunnen aan bleem met generieke subsidies op vergaring van ~ xtra tonen dat er externe effecten zijn, impliceert nog menselijk kapitaal, maar ook op andere vormen van 'rge niet dat ex terne effecten niet bestaan. Dit kan het kapitaal (bijvoorbeeld huis en pensioen), is dat zein ische gevolg zijn van het feit dat de overheid op dit mo hoge mate terecht komen bij de rijkeren en meer ge tieve ment het correcte subsidieniveau kiest. Als de over- talenteerden. De reden is dat onderwijssubsidies de :ring op I Mel dank aan Paul Kalma, Hessel en Monteagudo ( I 998), Klenow Kl enow (2ooi) komen tot de conclusie gtde Oosterbeek en Coen Teulings voor (I998), Topel ( I999)· dat een hager inkomen moet leiden tot uitgebreid commentaar. 4 Zie Wolff (loco, 2ooi) en Jacobs, meer scholing in plaats van omgekeerd. ~ n in 2 Zic bijvoorbeeld Lucas (I 988), en Nahuis en Tang (looo). 6 Ik heb het hier over de subsidi es op trgu- Romer (I99o). s De vraag is dan ook of scholing leidt de directe kosten van onderwijs, niet 3 Zie ook Heckman en Kl enow ( I997), tot cen hager inkomen of een hager over de subsidies op de gederfde loei- Acemoglu en Angrist ( I 999), Levine en inkomen juist tot meer scholing, wat inkomens terwijl men onderwijs volgt, R nell (I992), Islam ( I99S), Hamilton meestal wordt aangenomen. Bils en zoals studiefinanciering. s&...o 2 2oo1 22 prikkels om verder te leren vergroten. De meer ge markt.7 Verder haalt Teulings (2ooo) de voorbeel volge talenteerden, die het meeste zullen leren, incasse den van de vs in de eerste helft van de vorige eeuw schui ren dan de facto ook de meeste subsidies gedurende en de Aziatische Ianden in recente jaren aan ter on ten )4 de peri ode dat ze leren. dersteuning van de stelling dat een beter opgeleide lijkh€ Generieke onderwijssubsidies zorgen voor een beroepsbevolking leidt tot een gelijkere inkomens lei de merkwaardige vorm van ongelijke behandeling van verdeling. heid de minder getalenteerden ten opzichte van de meer Echter, deze voorbeelden - van de v s in de eer ment getalenteerden binnen een geboortecohort. Tevens ste helft in de vorige eeuw, Nederland in de laatste suggt vergroten onderwijssubsidies de economische on jaren, en de Aziatische Ianden - zijn niet zonder arbei gelijkheid tussen arm en rijk omdat de gemiddelde meer gelukkig gekozen. In de laatste decennia van de word belastingbetaler de onderwijssubsidies betaalt die vorige eeuw heeft er in de vs, maar ook in vrijwel gelei ten goede komen aan definefleur der natie die na af aile andere Westerse Ianden, een dramatische toe studeren in het algemeen tot de meer welgestelden name plaatsgehad van de beloningsongelijkheid. In H behoort. Generieke onderwijssubsidies staan daar de vs zijn de meest laaggeschoolde groepen er in de 81 om op gespannen voet met principes van kansgelijk laatste decennia nauwelijks in reeel inkomen op Dep1 heid en rechtvaardigheid. vooruitgegaan. Daarnaast zien we dat het ~emid ning Daarnaast heeft een opleiding allerlei immate delde opleidingsniveau nog steeds toeneemt. Blijk mani riele baten. Er zijn consumptieve aspecten van on baar is het zo dat de relatieve vraag naar hoger opge mijnl derwijs: het is leuk om te studeren. Een titel geeft leiden sterker toeneemt dan het aanbod. mie maatschappelijke status en macht. Het soort barren AI jaren pogen economen de toename van belo dies. dat hoger opgeleiden krijgen zijn interessanter. Kin ningsongelijkheid tussen hoog- en laaggeschoolden bepa deren van hoger opgeleide ouders zullen meer alge te verklaren. De eerste, en meest dominante verkla opdc mene ontwikkeling genieten. Hoger opgeleiden ring is dat technologische ontwikkeling zorgt voor tieve Ieven Ianger en gezonder, etcetera. Meer generieke een verschuiving van de arbeidsvraag naar hoog op rei a subsidies aan het onderwijs zal dan de verdeling van geleide werknemers. Hoger opgeleiden kunnen effi in d welzijn ongelijker maken. cienter omgaan met nieuwe technologic dan lager lerer opgeleiden. Oat wordt ook wei skill biased technoloai kle1n De race tussen technoloaie, vrijhandel en scholina cal chanae genoemd. Het gevolg is dat hoger opgelei dan ( Een vergroting van het relatieve aanbod van hoger den meer profiteren van technologische vooruit relat opgeleiden heeft inderdaad de potentie om de belo gang dan laaggeschoolden. De opkomst van de ICT waar ningsongelijkheid te verkleinen. Maar water uitein wordt ook geassocieerd met een toename van de on optn delijk aan inkomensongelijkheid resulteert heeft gelijkheid omdat hoger opgeleiden beter kunnen imp< niet aileen met het relatieve aanbod van hoger opge omgaan metdeze nieuwe technologie.9 De tegen el lent• leiden te maken, maar ook met de relatieve vraag kaar inwerkende krachten van de toename van zowel de v naar hoger opgeleiden. Als de relatieve vraag naar het aanbod van als de vraag naar hoger opgeleiden is ning: hoger opgeleiden toeneemt dan zal de beloningson door Tin bergen ( 197 s) al omschreven als de race Dati gelijkheid toenemen. Met andere woorden, de belo tussen technologische ontwikkeling en scholing. van ningsongelijkheid neemt aileen af als de toename in Bovendien zetten de mondialisering van de eco niet het relatieve aanbod van hoger opgeleiden niet te nomic en meer vrijhandel de beloningsverhoudin 1 niet wordt gedaan door een verschuiving van de re gen onder druk omdat ontwikkelde Ianden zich spe groe latieve vraag naar hoger opgeleiden. cialiseren in 'hooggeschoolde' productie, omdat ze kelir De geconstateerde afname van de inkomenson daar relatiefhet beste in zijn - een comparatief voor gen i gelijkheid naar opleidingsniveau in Nederland heeft deel. Hierdoor verschuift ook de relatieve vraag rere1 mijns inziens inderdaad alles te maken met het aan naar hoger opgeleiden. 10 Uit het verloop van de ren skille bod van goed opgeleide vrouwen op de arbeids- dementen van onderwijs in Nederland zou men de gesc tiev€ 7 Inkomensongelijkheid op het huis vrijwel overal in de Westerse wercld Caselli (1-999), Autor Katz en Krueger loni1 houdniveau is wei toegenomen. een toename te zien van de loon ( 1998). Oat komt door de sterke groci van ongelijkheid tussen hager en lager ro Zie bijvoorbecld Wood (1994). Er het aantal tweeverdieners. opgeleiden, zic ook Davis (1992) bestaat overigens con traverse over de 8 In vergelijking met hct buitenland Bound en Johnson (1992), Katz en importantie van vrijhandel voor de neemt Nederland een uitzonderlijke Murphy (1992). toename van de beloningsongelijkheid, positie in. In recente decennia valt 9 Greenwood en Yorukoglu (1997), zie ook Krugman ( 1993). - s &..o 2 2oo 1 rbeel- volgende conclusie kunnen trekken. De vraagver Met andere woorden, stimulering van bet aanbod eeuw chuiving van laag naar hager opgeleiden had moe van hager opgeleiden met ondcrwijssubsidies leidt !ron ten leiden tot een toename van de beloningsonge dan tot een toename van de ongelijkheid, in plaats 1 2 ~ leide lijkheid. Echter, door de inhaalslag van goed opge van een afname. Deze theorieen kunnen boven nens- leide vrouwen op de arbeidsmarkt is deze ongelijk dien verklaren dat een stijging van het opleidingsni heid de kop ingedrukt. De stijging van het rende veau gepaard kan gaan met (initi ele) dalingen van de ! eer- ment op onderwijs in recente jaren in Nederland productie (en de productiviteit) omdat de ontwik 1atste suggereert dat de relatieve vraagverschuiving van de keling van nieuwe technologieen, die pas op termijn mder arbeidsvraag naar hager opgeleiden dominant iets opleveren, ten koste gaat van direct productieve Iande wordt, omdat de groei van het aanbod van hager op economische activiteiten. Oat kan een mogelijke rijwel geleiden afneemt. 1 1 reden zijn waarom we geen robuust empirisch ver ~ toe band kunnen vinden tussen de stijging van het oplei id. In Wanneer leiden onderwijssubsidies niet tot meer dingsniveau, de economische groei en technische in de aelijkheid? ontwikkeling. rn op De potentiele rol van onderwijssubsidies ter verklei Ten derde, een groat dee! van de toename van de :mid ning van de inkomensverschillen kan op een aantal beloningsongelijkheid is toe te schrijven aan een Blijk manieren gerelativeerd worden. Ten eerste onder toename van de beloningsongelijkheid binnen groe t>pge- mijnt vrijhandel en de mondialisering van de econo pen werknemers met hetzelfde opleidingsniveau en mic de nivellerende werking van onderwijssubsi niet alleen tussen werknemers met verschillende op belo dies. Bij vrijhandel zullen de beloningsvoeten van leidingsniveaus. 1 3 Oat impliceert dat het verrninde olden bepaalde werknemers convergeren naar niveaus die ren van de beloningsongelijkheid door middel van !rlcla- op de internationale markten bepaald worden. Rela onderwijssubsidies maar zeer ten dele mogelijk is, voor tieve loonverschillen worden dan bepaald door het omdat onderwijssubsidies aileen ongelijkheid tussen lg op relatieve aanbod van en vraag naar hager opgeleiden groepen werknemers met verschillende opleidin- n effi in de hele wereld, zie ook Topel ( 1999). Het stimu- gen kunnen verkleinen. . ilager 1 ren van het aanbod van hager opgeleiden in een Ten vierde, waarom zouden mensen beslissen '0/oai • kleine open economic, zoals de Nederlandse, zal om zich meer te scholen als onderwijssubsidies de gelei dan een verwaarloosbare invloed uitoefenen op het rendementen van opleidingen doen dalen, en tot ~ruit r latieve aanbod van hoger opgeleiden in de wereld, minder ongelijkheid leiden? Als mensen rationeel eiCT waardoor er geen verkleining van de loonverschmen zijn in hun afweging om in hun menselijk kapitaal te leon optreedt. Vrijhandel maakt ondcrwijssubsidies dan investeren, dan zouden ze voorzien dat hogere on lnnen impotent om iets aan de relatieve beloningsverschil derwijssubsidies het rendement op hun investering en el len te doen. De empirie blijft overigens erg vaag over doen dalen, en daarmee zouden de initiele prikkels wwel de vraag of er uberhaupt convergentie van belo van subsidies weer grotendeels ternet worden ge den is ningsvocten voor productiefactoren plaatsvindt. daan. Excercities met economische modellen die : race Oat impliceert dat het mechanisme voor verkleining gebaseerd zijn op rationele vooruitkijkende mensen g. van inkomensongelijkheid via onderwijssubsidies Iaten inderdaad zien dat het instrument van onder : eco nict volledig is uitgespeeld. wijssubsidies dan nogal bot is om iets te veranderen udin Ten tweede, sommige varianten van endogene aan de inkomensongelijkheid. 14 , spe groeitheorieen - waarin de technologische ontwik dat ze kcling bepaald wordt door economische overwegin Lei den meer subsides echt tot meer aelij kheid? IVOOr gen in plaats van een gegeven is (exogeen) - sugge A priori is het niet duidelijk of onderwijssubsidies iVraag reren dat cen groter aanbod van hager opgeleiden daadwerkelijk economische ongelijkheid verklei eren- skilled biased technoloaical chanae veroorzaakt. Laag nen. Statisch bezien, kan er looncompressie optre n de ge choold werk wordt dan verdrongen en de rela den door een geringere schaarste van hoger opgelei ticve vraag naar hager opgeleiden neemt toe. De be den, maar dat gaat alleen als er geen internationale 1eger loningen van hager opgeleiden zullen dan stijgen. convergentie van beloningen optreedt en als mensen 1. Er 11 (2ooo) . r r de Zie Leuven en Oosterbeek 3 Zie voor een overzi ht van de e 1 2 Acemoglu ( 1998), Lloyd -Ellis literatuur Katz en Autor (1999). :hcid, ( 1999), Kiley ( 1999), Nahujs en 14 Zie ook Heckman, Lochner, en Smulders (2ooo). Taber ( 1998). s&..o 2 2oo• niet sterk reageren op dalende rendementen van op verstorend wordt. De optimale beleidsreactie zou dan b leidingen bij hogere subsidies. Dynamisch gezien, dan zijn om dus ook onderwijssubsidies te verklei De s• vergroten onderwijssubsidies economische onge nen in plaats van ze te verhogen. jonge lijkheid doordat technologische ontwikkelingen in maar gang gezet kunnen worden die lei den tot een stijging Meer aeneriek beleid? ze m van de vraag naar hoger geschoolden. Daarnaast Teulings ( 2 ooo) pleit voor een verhoging van de (HAY profiteren boger opgeleiden meer van handelslibe onderwijssubsidies over de hele linie. Specifiek N ralisatie, mondialisering en technologische vooruit beleid gericht op de achterstandsgroepen wordt te hoge1 gang. 1uist deze laatste factoren hebben de laatste de kostbaar. Het lijkt, gezien de sociale en culturele sch 1 cennia in veel Westerse Ianden tot grote economi barrieres, vrijwel ondoenlijk om de achterstands te sui sche ongelijkheid geleid, terwijl nietkan worden ge groepen door middel van nog meer geld te bereiken. der 1 zegd dat het gemiddelde opleidingsniveau is ge Maar, bij de kostbaarheid van het achterstandenbe besla daald. leid kan een aantal kanttekeningen geplaatst wor we IIi Het is de vraag in hoeverre nog meer onderwijs den. heid subsidies de race tussen technologie, handel en Allereerst is het van groot belang om te voorko strek scholing kan keren. Gegeven dat meer dan 4o%'S men dat mensen al op jonge leeftijd het onderwijs dete; van ieder geboortecohort naar een hogere opleiding stelsel verlaten - dit is een paternalistisch motief. kelij~ doorstroomt, lijkt het niet onwaarschijnlijk dat het Dan hoeft de overheid zich minder zorgen te maken voerc subsidie-instrument steeds ineffectiever wordt om over de kwetsbare groepen als ze ouder zijn. 1wst die meer de inkomensverdeling te bei'nvloeden. Het zal im kwetsbare groepen zorgen voor grote maatschappe gestu mers steeds kostbaarder worden om de resterende, lijke problemen en kosten als ze door het ijs zakken: werk minder getalenteerde groepen te prikkelen om ver criminaliteit, slechte gezondheid, werkloosheid, vand der te studeren. Daarnaast kunnen onderwijssubsi etc .. De vraag is dan ook of achterstandenbeleid kan e dies niet veel veranderen aan de loonongelijkheid werkelijk te kostbaar is als ook de andere maatschap stron binnen groepen van werknemers met vergelijkbare pelijke kosten meegenomen worden. Het belang men opleidingen. van (voorschoolse) interventies, zoals speel- en leerprojecten, voorschoolse opvang, en dergelijke, •n Herverdelina via belastinaen en onderwijssubsidies kan wat mij betreft niet genoeg benadrukt worden. In di Herverdeling gaat gepaard met economische ver Empirisch onderzoek wijst ook uit dat interventies d rst storingen - zoals Teulings ( 2ooo) terecht opmerkt. aileen op zeer jonge leeftijd effectief en economisch onde Door progressie in het belastingstelsel worden prik rendabel zijn. '7 king kels om menselijk kapitaal te vergaren en arbeid aan Ten tweede, alhoewel meer middelen in basis en hoge te bieden minder: de befaamde afruil tussen gelijk middelbaar onderwijs geen grote effecten sorteren drag• heid en efficientie. Het is optimaal om onderwijs op de leerprestaties, blijkt dat wei de arbeidsmarkt dighe subsidies te gebruiken om de economische versto prestaties verbeteren door bijvoorbeeld klassenver va ll e ringen die gepaard gaan met herverdeling te ver kleining. 18 Met andere woorden, niet alleen cogni stanc minderen. Onderwijssubsidies en herverdeling zijn tieve vaardigheden zijn essentieel voor later econo voor Siamese tweelingen: hoe meer herverdeling, hoe misch succes, maar ook sociale vaardigheden, ging groter de distorsies van bclastingen en hoe meer de normbesef, burgerschap en dergelijke zijn van be c overheid die verstoringen te lijf moet gaan met sub lang. Bovendien lijkt het in de rede te liggen dat in sectc 6 sidies. ' De cruciale vraag is of op dit moment de een kennisintensieve economic, waar kennis sneller ~ it ' onderwijssubsidies sub-optimaallaag zijn, want dan veroudert, deze niet-cognitieve vaardigheden aan Paan moeten ze verhoogd worden. Bij het al omvangrijke belang winnen. nom niveau van onderwijssubsidies lijkt mij dat weinig aang< waarschijnlijk. Spec!ftek beleid! quen Daarnaast wil de regering blijkbaar minder aan A is er al een reden bestaat om onderwijsuitgaven te dat c herverdeling doen omdat het nieuwe belastingstel verhogen, dan lijkt me dit bij uitstek van toepassing nom sel minder progressief en dus minder economisch voor de kwetsbare groepen. Interventies moeten g we 1 s Zie bijvoorbeeld Huisman en 16 Bovenberg en Jacobs (2ooo). 18 Card en Krueger I 9 lfi, anderen (1986) . 17 Heckman (1999). ( 1996a, 1996b). verwa s&_o22oot I ZOU dan bij voorkeur op zeer jonge leeftijd geschieden. lers komen voor so% in de vorm van lastenverlich :klei- De ocialc problemen zijn legio als mensen al op ting weer terug in de private sector. jonge lceftijd uitvallen. Het bhjkt dat als mensen Daarnaast worden de plafonds voor overheids maar eenmaal een H AVO of v wo diploma hebben, uitgaven stelselmatig te laag ingeschat door de be ze massaal doorstromen naar het hoger onderwijs hoedzame begrotingsscenario's. Het gevolg is een n de (HAVO 7S% en VWO 92%). ' 9 verdere verschraling van de collectieve sector. Ook :ifiek aar mijn mening kunnen de subsidies aan het zal voortschrijdende ontwikkeling van de arbeids dtte hoger onderwij teruggeschroefd worden. Het typi productiviteit in de marktsector - en daarmee ge rele che beleid in de Westerse wereld is hoger onderwijs paard gaande loonstijgingen - de loonkosten in de mds te subsidieren om iedereen gehjke toegang te garan publieke sector opstuwen (Baumol's ziekte). Met de ken. deren. Afgezien van de verdelingseffecten, wordt opkomst van de vergrijzing en de schaarste op de ar nbe- beslag gelegd op kostbare overheidsmiddelen die beidsmarkt zal de beheersbaarheid van de collec wor- wellicht een betere aanwending verdi en en. De over tieve sector ook in de toekomst problematisch zijn. heid zou in eerste instantie leningen moeten ver- Bij onveranderde overheidsbudgetten komen 1rko trekken, zodat iedereen kan gaan studeren. Door overheidssectoren in de knel. Dit is niet een speci wijs- de terugbetaling van studieleningen inkomensafhan fiek probleem in het onderwijs, maar geldt voor de 1tief. kelijk te maken, of een academicusbelasting in te hele overheid. De overheid zal hoe dan ook de sala aken voeren, hoeven risico-mijdende studenten dan niet rissen in de collectieve sector op peil moeten hou :tdie mecr bang te zijn om schuld aan te gaan, omdat af den om leegloop te voorkomen. In dat opzicht is een ppe gestudcerden aileen terugbetalen als ze dat daad salarisverhoging - zoals Teulings voorstelt- best te ken: werkelijk kunnen. 20 Door de private contributies verdedigen, maar de vraag is wie dat gaat betalen. aeid, van dcelnemers aan het hoger onderwijs te verhogen De PvdA zal zich moeten bezinnen op de vraag in Jeid kan er mcer geld naar universiteiten en hoge scholen hoeverre private contributies kunnen bijdragen aan thap strom en zonder dat dat leidt tot budgettaire preble het in stand houden van het voorzieningenpeil in het ;lang men in Den Haag. onderwijs, maar ook in bijvoorbeeld de gezond - en heidszorg. Ik onderschrijf op dit punt Teulings' be ,ijke, Tot slot toog van harte. De PvdA is verdeeld. Aan de ene ()en. In dit stuk heb ik mijn twijfels geuit bij het veron kant bestaat er terechte angst voor selectie- en uit nties derstelde maatschappelijke rendement van hogere sluitingseffecten bij de zwakste groepen, waardoor ~isch onderwijsuitgaven en de mogelijk nivellerende wer private contributies niet als een serieuze optic wor king van meer onderwijssubsidies. In met name het den beschouwd. Om draagvlak te houden voor her is en hoger onderwijs denk ik dat de overheid hogere bij verdelingsarrangementen, zo is de redenering, 1eren dragen van deelnemers kan verlangen uit rechtvaar moeten de middengroepen bij de publieke zaak be ;~rkt- digheids- en doelmatigheidsoverwegingen. Het vrij trokken blijven en moet beleid generiek zijn en blij tver- vallende budget kan dan eventueel voor de achter- ven. Maar bij het gegeven belastingpeil impliceert >gni- tandsgroepen ingezet worden. Ik ben dan ook geen het uitsluiten van eigen contributies een verschra ono voorstander van een substantiele generieke verho ling van het aanbod van publieke diensten en leeg den, ging van onderwijssubsidies. loop van personeel. De onvermijdelijke consequen I be De geconstateerde problemen in de onderwijs tie van het in stand houden van de bestaande collec :atin s ctor hcbben mijns inziens weinig te maken met het tieve sector is een hager collectiefbelastingpeil. De eller feit of onderwijssubsidies alszodanig te laag zijn. PvdA wil deze consequentie niet trekken. a an Paar n voert al jaren een pro-cyclisch macro-eco Aan de andere kant, komt de PvdA, mijns in nomis h belcid, waardoor de private sector wordt ziens, te weinig tegemoet aan individuele wensen en aangejaagd en de overheid leeggezogen. Conse keuzevrijheid. In een individualiserende samenle- qucnte toepassing van de Zalmnormen zorgt ervoor .. ving met mondige burgers is het gevaar evenzeer en te dat conjuncturele meevallers weer terug in de eco groat dat dat de middengroepen zich afkeren van de ssing nomic vlo ien. De uitgavenmeevallers worden aan zwaksten als ze in een collectief keurslijf geperst eten gewend voor nieuw beleid en de inkomstenmeeval- worden. Naar mijn mening moeten overheidsvoor- •9 Hierbij is rekening gehouden met de gen die via het M B o alsnog in hoger on 2o Oosterbeek ( 1994) en Jacobs en verwachtc doorstroom van H AVO leer lin- derwijs terechtkomen, zie cas (1997) . Van Wijnbergen (2ooo). s &..o 2 2oo r 26 zieningen specifieker gericht zijn op de zwakste en Jacobs, B., R. Nahuis en P. Tang (2ooo}, 'Human Capital, minst kansrijke groepen om het beslag van de over R&D and the Assimilation of Technologies in the Netherlands', in: B. van Ark, S. Kuipers and G. Kuper heid op de private sector te verkleinen en mensen (red) (2ooo) Productivity, Technolo8J and Economic Growth, meer eigen verantwoordelijkheden te Iaten nemen. Kluwer Academic Publishers. Het wordt tijd dat de PvdA duidelijk maakt waar Jacobs, B. , enS.]. G. van Wijnbergen (2ooo}, 'Optimal Financing of Education with Imperfect Capital Markets and ze staat. Risk' , Mimeo: Universiteit van Amsterdam. Katz, L. F. en K. M. Murphy (1992), 'Changes in Relative BAS JACOBS Wages, 1963 - 19 87: Supply and Demand Factors', Qyarter!r Journal '![Economics 107, JS-78. als econoom verbonden aan het Tinbersen lnstituut Katz, L. F. en D. H . Au tor ( 1999), 'Changes in the Wage Hel van de UvA , het CentER van de K u B Tilbura, het Structure and Wage Inequality', Ch. 26, 1463 - 1sss, in 0. gran Prioriteitsproaramma 'Scholar' van NWO en het Ashenfelter en D. Card (eds.) (1999}, Handbook '![Labor inho Economics Vol. 3A, Elsevier Science BV: Centraal Planbureau Hetl Kiley, M. T. ( 1999), 'The Supply of Skilled Labour and Skill Biased Technological Progress', Economic Journal 109, 708. tern; Literatuur Klenow, P.J. ( 1998}, 'Ideas vs. Rival Human Capital: Industry de g• Acemoglu, D. ( 1998}, 'Why Do New Technologies Evidence of Growth Models' ,Journal'![ Monetary Economics cialis Complement Skills? Directed Technical Change and Wage 42, 3·24. Inequality'' Qyarter!r Journal'!! Economics I I 3' I 0 s s-89. Krueger, A. B. en M. Lindahl ( 1999), 'Education and Growth: lair Acemoglu, D.J. en J. Angrist ( 1999), ' How Large are the Social Why and for Whom', NBER Workingpaper 7591. ecn Returns to Education? Evidence from Compulsory Krugman, P. R. ( 199S), 'Technology, Trade and Factor Prices', so cia Schooling Laws', NBER Workingpaper 7444· NBER Workingpaper SJH· Autor, D. H ., L. F. Katz en A. B. Krueger (1998}, 'Computing Leuven, E. en H . Oosterbeek (2ooo), ' Rendement van zijn.' Inequality: Have Computers Changed the Wage Onderwijs Stijgt', Economisch Stotistische Berichten 4262, het Structure?', Qyarter!r Journal '![Economics 1 1 3, 1 169- 1 2 1 3. S23 -S24. nadr Bils, M., en P. J. Kl enow (2oo1}, 'Does Schooling Cause Levine, R. and D. Renelt ( 1992). 'A Sensitivity Analysis of Growth?' , American Economic Review (te verschijnen). Cross-Country Growth Regressions', American Economic moCJ Bound, ]. en G. Johnson ( 1992), 'Changes in the Structure of Review 82, 942 -963. genv Wages in the 198o's: An Evaluation of Alternative Lloyd-Ellis, H . ( 1999), 'Endogenous Technical Change and gins1 Explanations', American Economic Review 82, 371-92. Wage Inequality', American Economic Review 89, 47-77. Bovenberg, A. L. en B. Jacobs (2ooo}, ' Redistribution and the Lucas, R. E. ( 1988), 'On the Mechanics of Economic legit Case for Education Subsidies', Mimeo: Universiteit van Development' , Journal '![Monetary Economics, 2 2, 3-42. zijn. Amsterdam. Nahuis, R. enS. Smulders (2ooo}, 'The Skill-Premium, eefl ! CBS ( 1997 }, Kwartaalschr!ft Onderwijsstatistieken, 1997 -II . Technological Change and Appropriability', CentER Card, D., en Krueger, A. B. (1996a), 'Labor Market Effects of Discussion Paper 2ooo-s6, Tilburg University. lofv1 School Quality: Theory and Evidence', in: Gary Burtless Oosterbeek, H . ( 1994), "Sociaal Leenstelsel voor de dat r (red.), Does Money Matter? Th e Link Between Schools, Student Financiering van de Studie', Economisch Statistische Berichten tie. I Achievement and Adult Success, Washington, DC: Brookings 4006, 376-379· Institute, 97- 140. Romer, P. M. ( 1990), 'Endogenous Technological Change', tro Card, D., en Krueger, A. B. (1996b}, 'School Resources and Journal '![Political Economy, 98 , S71-S1 o2. balis Student Outcomes: An Overview of the Literature and SCP ( 1994}, Pr'![ijt van de Overheid - Ill, Rijswijk: SCP. gren New Evidence from North and South Carolina', Journal '![ Teulings, C. N. ( 1999}, 'Substitution and Complementarity Economic Perspectives ro , 3 1-so. under Comparative Advantage and the Accumulation of over Caselli, F. ( 1999), 'Technological Revolutions' , American Human Capital', TI Discussion Paper 99/049-3, het s Economic Review 89, 78 -102. Amsterdam: Tinbergen Institute. man: Davis, S.]. (1992}, 'Cross-Country Patterns of Changes in Teulings, C. N. (2ooo), 'Onderwijs: een Nuttige Relative Wages', in: Blanchard, 0.]. enS. Fischer (eds), Maatschappelijke lnvestering?', Socialisme en Democratie 9, II NBER Macroeconomic Annuals 199 2, 239-400. 40S-41o. zich Greenwood, J. en M. Yorukoglu (1997), ' 1974', Carn eaie Tinbergen, J. ( 197s}, In come Distribution, Amsterdam: North gaat, Rochester Corference Series on PublicPolicy 46, 49-9 S. Holland Publishing Company BV. Hamilton, ]. D., en J. Monteagudo ( 1998}, 'The Augmented Topel, R. ( 1999}, 'Labor Markets and Economic Growth', in: karal Solow-Model and the Productivity Slowdown', Journal '![ 0. Ashenfelter en D. Card (eds.) ( 1999) Handbook '![ Labor tuur Monetary Economics 42, 49s-so9. Economics Vo l. 3C, Elsevier cience BV: mee Heckman,].]. ( 1999), ' Policies to Foster Human Capital', Wijers, H. (2ooo), ' Dr J. M. den Uyl-lezing 11 december NBER Workingpaper 7288. 2ooo: De 'Aaibaarheid Voorbij', Stichting 'Dr]. M. den trekl Heckman,].]. en Peter]. Klenow (1997}, Human Capital Uyl-lezing', Weekbladpers Tijdschriften/Vrij Nederland. won Policy, Mimeo: University of Chicago. WoliT, E. N. (2ooo), ' Productivity, Computerization and kill n n Heckman, J. J., L. Lochner, en C. Taber ( 1998}, 'A Study of Change', Mimeo: New York University. Tuition Policy', American Economic Review - AEA Papers and Wolff, E. N. (2oo 1}, ' Human Capital Investment and Economic wegc Proceedinas, 3 8 1-3 86. Growth: Exploring Cross-Country Evidence', Structural laat Huijsman, R., T. Kloek, D. A. Kodde and]. M. M. Ritzen Chana• and Economic Dy namics (te verschijnen). baar (1986}. 'An Empirical Analysis of College Enrolment in the Wood, A. ( 1994}, No rth -South Trade, Employment and Inequality: Ten Netherlands, De Economist 134, 181-190. Chanaina Fortunes in a Skill-Driven World, Oxford: Clarendon Islam, N. ( 19 9S)· 'Growth Empirics: A panel Data Approach', Press. staat Qyarter!r Journal '![Economi cs 110, 1127-70. zitte s&_D22oot 27 NIEUWE BEGINSELEN GEWOGEN r th, Een gemiste kans ts and arter!f LOLLE NAUTA Het ontwerp-beginselpro De tijden der oude ideolo 1n 0. gramma van de PvdA heeft gische scheidslijnen, het li wr inhoudelijke verdiensten. Onder het motto 'nieuwe beginselen gewogen' beralisme van de markt en ~ 11 - Het kiest partij voor een in volgt hier een zevental commentaren op het het democratisch socia 17o8. ternationale rechtsorde, in concept-beginselprogram 'Tussen droom en daad' . lisme met zijn eerbied voor ~ try de geschiedenis van het so Deze worden gevolgd door een repliek van vadertje staat zijn immers omics cialisme een niet al te popu Willem Witteveen, de voorzitter van de voorbij. Het betreft hier IWth: lair thcma. Europa krijgt PvdA-beginselcommissie. een echte beginsel-kwes een belangrijke plaats: 'de tie, niet iets dat wei even sociaal -democratie zal Europees zijn of ze zal niet uitgesteld kan worden tot het eerstvolgende verkie zijn .' ' Ecologische vraagstukken krijgen, evenals in zingsprogram. het vorige beginselprogramma, vee! aandacht. De Hajer en Kalma wijzen er in hun minderheids nadruk ligt op democratisering in plaats van op de standpunt op dat ook voorbij wordt gegaan aan aller 1ic mocratic als een systeem van representatieve verte lei vormen van onaanvaardbare commercialisering, genwoordiging aileen. En a! weer, net als in het be op het gebied van de cultuur bijvoorbeeld. Waarom d ginselprogram uit '77, wordt er van uitgegaan dat is men hier zo zwijgzaam? Beschouwde men dit als legitieme, politieke doelen niet altijd verenigbaar kwesties die niet in een beginselprogi;amma thuis zijn . Denk maar aan werkgelegenheid en milieu in horen? Ik kan het me niet voorstellen. We hebben • een specifieke stad of streek. Verfrissend vind ik 'de hier toch te maken met nieuwe, geraffineerde vor lofvan het verschil' die wordt gezongen, een thema men van horigheid? Of mocht de prettige, paarse sa dat moeilijk ligt in de sociaal-democratische tradi menwerking niet worden verstoord? Kan ik me tie. En tcnslotte is dit programma gelukkig door evenmin voorstellen. Die samenwerking bestaat trokken van de overtuiging, dat processen van glo toch bij de gratie van wederzijdse, verschlllende in balisering of mondialisering bezig zijn traditionele zichten met betrekking waartoe vervolgens com grenzen onherroepelijk te doorbreken. Een besef prornissen kunnen worden gesloten? ty of overigens dat degenen die aan de wieg stonden van Er zijn meer dingen die ten onrechte onderbe het ocialisme, getuige aileen al het communistisch licht blijven, de rol van defensie en het belang van manifest, zeker nlet vreemd was. wetenschappelijk onderzoek bijvoorbeeld, maar er e 9, Inhoudelijk gesproken kenmerkt het programma is iets principielers aan de hand, waar Hajer en zich h laas echter ook door opvallende manco's. Het Kalma ook op wijzen. De veranderde rol van de politiek rth- gaat, gek genocg, nauwelijks in op het veranderde wordt niet expliciet tot thema gemaakt. Zeker, er komen ' I . , m: karakter van de verhouding van staat en markt. Na we! diverse ontwikkelingen aan de orde die tot die .abor tuurlijk komen er wei thema's ter sprake die hier veranderde rolleiden - plaats van de overheid, glo me te maken hebben, maar aan de moeilijke be balisering, probleem van de maakbaarheid - , maar ~n trekkingen tussen deze twee institutionele bereiken met betrekking tot de politiek worden er verder md. wordtgeen aparte paragraaf gewijd. Om twee rede geen consequenties getrokken. Het is alsof men ge >kill nen wa dat we! wenselijk geweest. Ten eerste van- ., dacht heeft: verder gaat alles we! gewoon door; als we morgen wakker worden, is de rol van de politick 1omic wege h t gebrek aan deskundigheid, waarmee in de ·a! laat te decennia privatiseringen in Nederland blijk uiteindelijk nog wei dezelfde als vandaag. baar zijn doorgevoerd, zoals Heertje heeft betoogd. Dat nu is niet het geval. Het gebied van de politick 7lity: is grondig aan het veranderen. Het betreft steeds !ndon Ten tweede, omdat de veranderde verhouding van staat en markt aangeeft, dat wij dringend verlegen meer de grijze zones tussen nationale staat, (inter zitten om nieuwe vormen van politiek handelen. 2 nationale) markt en (internationale) civil society.3 s &.o 2 2oo1 28 Globaliseringsprocessen hebben de gebruikelijke heen, voor de civil society te herformuleren. De pro niem grenzen tussen deze drie grondig veranderd. Partij gramma-comrnissie heeft dit lef niet opgebracht. gceft politiek, traditioneel beperkt tot de taken van dena Behalve een onderbelichting van de veranderde N tionale staat, is er aileen a! daardoor bepaald niet re rol van de politick is er dus nog iets aan de hand. Het andc1 levanter op geworden. De aard van de politick is nieuwe beginselprogramma doet aeen poaina de soci eratit evenmin dezelfde als vroeger. Er openen zich vanuit aal-democratie anna 2001 historisch te situeren. Zeker, teger de problemen waar we vandaag mee te maken heb over de maatschappelijke situatie, waarin het gelan ken.' ben, behalve nieuwe afgronden ook nieuwe moge ceerd wordt, worden allerlei uitspraken gedaan. Ik bond lijkheden van politick handelen.4 Denk maar aan de zei het al, globaliseringsvraagstukken krijgen heus 'Aan B s E-crisis en de gegroeide macht van de consument wei aandacht. Maar daar blijft het bij. Verder is van hctg die eenvoudig weigert om dierlijke kannibalen zelf een historische situering van de eigen positie geen dight ook nog weer een keertje op te eten. Tal van drama sprake. Eerder is het tegendeel het geval. Van deze gron1 tische veranderingen, bij voorbeeld in het gedrag tekst gaat de suggestie uit, dat de klassieke sociaal verkt van de consument, komen tot stand buiten de democratische beginselen, uiteraard in een nieuw dergi agenda van partijbesturen om. Deze hebben er ech jasje gestoken, op dezelfde manier geldig zijn als cen ter wei consequenties uit te trekken en moeten ge vroeger. Het gebruik van een cliche als 'Tussen misst zien de gewijzigde omstandigheden hun prioriteiten droom en daad', dat aan het geheel zelfs als titel is datzi opnieuw tegen het Iicht houden. Op het voetspoor meegegeven, wijst daar eveneens op. Alsof een he gaan van deze veranderingen verschijnen er tenslotte ook dendaagse aanhanger van sociaal-democratische be dere nieuwe politieke actoren op het toneel. Het belang ginselen zich vandaag de dag wat de verhouding van ook i van politieke partijen, er wordt voortdurend op ge ideaal en werkelijkheid betreft, in een situatie zou niet r wezen, is nog steeds aan het afnemen. De populari bevinden die vergelijkbaar is met die van de onder dat'h teit van NGo's is in de tweede helft van de vorige drukten van het eerste uur. Uit het feit dat vel en van digdt eeuw enorm toegenomen. Hun aantal aileen a! ons zich achtercif met de onderdrukten van vroeger Alge1 groeidevan 13ooin 196otot36.oooin I99.).>Van nog steeds verbonden voelen, volgt niet dater sinds listist daag zullen het er zeker niet minder zijn. Marx, Kautsky en Troelstra niet enorm vee! veran lendt Over al deze dingen heeft het nieuwe beginsel derd zou zijn. Historisch respect verbiedt het om dat t l programma weinig te melden. Wat een gemiste over het hoofd te zien. Het is niet toevallig dat 'De plaat1 kans! Tal van mensen, ik ben ervan overtuigd, zitten Internationale' een kwestie van folklore is gewor dere op nieuwe inzichten in de aard van het politieke han den, hooguit geschikt voor sentimentele ogenblik Daar delen te wachten. Zij zijn geenszins onge"interes ken op partij-avonden die er toch a! niet meer toe niett seerd geraakt in de politick. Hun politieke belang doen. eran stelling is onder invloed van de media en andere ver Een dergelijke historische ze!J-situerinB is voor een lijke 1 anderingen in de publieke sfeer echter van karakter beginselprogramma om minstens twee redenen zittet veranderd, zoals de 'globaliseringssocioloog' Beck van belang. Ten eerste, omdat sommige uitgangs daarc meerdere malen heeft betoogd. Het vergt intellec punten van een sociaal-democraat vandaag de dag hetp tuele moed van een partij, om zichzelf in zijn pro door ieder fatsoenlijk mens worden gedeeld, of men wijl gram vergaand te relativeren en de doelstellingen dat nu prettig vindt of niet. Ik vind het buitenge meer van de sociaal-democratie als het ware over zichzelf woon storend, om niet te zeggen arrogant dat het blijft zicht 1. Maarten Hajer en Paul Kalma, en da 'PvdA moet nu aanval op liberalisme lijen inzetten', NRC Handelsblad, 27.11.2ooo. H 2. Ulrich Beck, Die Eifinduna des Politischen, Frankfurt a.M. '993· cnek 3. Lolle Nauta, Is de politiek aan het ofte verdwijnen? in: Onbehaaen in defllos'!fie, trold Amsterdam 2ooo, p. IJI - 1]8. 4· Ulrich Beck, Was ist Gloablisieruna?, met• Frankfurt a.M., '997· maar S· Daniele Archibugi, David Held, over Martin Kohler (eds.), ReimaaininB Political Community, Cambridge: Polity Press, 1998. - S &...o 2 2oo 1 pro nieuwe beginselprogramma van dat besef geen bujk teerde medeburgers niet zullen worden gedeeld. In t. gee ft. gewoon Nederlands: men wil zo'n beetje iedereen erde Neem de volgende uitspraken die met diverse te vriend houden. 'Tussen droom en daad' kenmerkt 1Het andere aan te vullen zouden zijn. 'De sociaal-demo zich door een gebrek aan politieke inventiviteit en ,soci cratie neemt een k:ritisch constructieve houding aan identiteit. "ker, tegenover maatschappelijke en politieke vraagstuk Het taalgebruik van dit programma of als men elan ken.' ' ociaal-democraten zien Nederland als ver wil de impliciete fllosofie ervan zou ik als personalis n. Ik bonden met Europa en Europa met Nederland'. tisch willen betitelen. De zich ontplooiende mens heus 'Aan het handel en van de Partij van de Arbeid ligt wordt hier weer tot Ieven gewekt. 'De Partij van de ; van het geloof in de gelijkwaar Arbeid gaat bij cUt alles uit geen digheid van mensen ten Wij ]even nog steeds in een van de mens als actief be grondslag'. Begrijp mij niet werkstelliger (!)van veran deze wereld waarin de bevoordeelden :iaal verkeerd, ik vind niet dat dering, zowel individueel leuw dergelijke uitspraken nu in worden bevoordeeld en er aan de als collectief'. 6 'Een sa n als ecn beginselprogramma positie van de benadeelden bitter menleving is beschaafd misstaan. Mijn stelling luidt naarmate men zijn hande tssen weinig verandert. tel is dat zij vergczeld behoren te len laat leiden door een 1 he gaan van het inzicht dat an- juist begrip van geestelijke e be- dere 'fatsoenlijke burgers' die mening natuurlijk waarden, en naarmate men zijn materiele hulpbron ' Van oak zijn toegedaan. Een politieke partij moet zich nen inzet om de waardigheid en ontplooiing te be :' zou niet meer willen onderscheiden dan nodig is. Doet ze vorderen van de mensen die er als individuen dee! 1der- dat wei, dan leidt cUt gemakkelijk tot ongerechtvaar van uitmaken. ' .. . waar het om gaat is niet de maak 1 van digde pretenties en precies daar ligt mijn bezwaar. baarheid van de samenleving op gezag van de poli 1eger Algemene norm en en waarden vinden in een plura tick, maar een maakbaarheid van binnenuit als gevolg dnds li tische samenleving nu eenmaal op tal van verschil- van een verantwoordelijkheid die men~en sam en op :ran 1 nde plekken onderdak. zichnemen.' ndat Een historische zelf-situering is in de tweede Het lijkt wel of een vrijzinnige dominee de kan ' 'De plaats van belang in verband met de relatie tot an sel heeft beklommen. Banning redivivus. Mijn be wor- dere politieke stromingen achter de zeewering. zwaar betreft niet eens zozeer de ideal en, al zou ik ze blik- Daarvan is helaas evenmin sprake. De lezer krijgt zelf anders formuleren. Een dergelijk de handen ten ·toe niet te horen op welke pun ten de sociaal-democratie hemel strekkend taalgebruik gaat voorbij aan het ou er andere inzichten op na houdt dan liberale, christe derwetse socialistische geloof, dat er eerst toch wei ' een lijke en groen-linkse politieke stromingen. De voor een paar voorwaarden van maatschappelijke aard moe "nen zitter van de commissie, Willem Witteveen, heeft ten worden verwezenlijkt, willen mensen in staat 1ngs- daarover in de pers wei uitspraken gedaan, maar in zijn hun lot in eigen handen te nemen. dag h t programma is daarvan niets terug te vinden. Ter Wij Ieven nog steeds in een wereld waarin de be men wijl men zich dus wat algemene waarden betreft voordeelden worden bevoordeeld en er aan de posi hge meer wil onderscheiden dan mogelijk en nodig is, tie van de benadeelden bitter weinig verandert. t het blijft anderzijds een zelf-situering in specifiek op Dergelijke harde feiten sneeuwen gemakkelijk on zicht geheel achterwege. Zelden wordt gezegd: dat der in een personaliserend taalgebruik dat individu n dat willen wij in tegenstelling tot die en die par ele verantwoordelijkheid tot exclusief uitgangspunt tijen of stromingen beslist nlet. neemt. Direct na de Tweede Wereldoorlog leverde Het gevolg hiervan is dat het programma aan de het personalisme van denkers als de Rougemont ne kant te pretentieus is en aan de andere kant te lief een belangrijke bijdrage aan de herformulering of te soft, omdat er nauwelijks grenzen worden ge .. van het klassieke socialistische gedachtengoed. trokken. De lezer wordt gevraagd om in te stem men Anno 2oo1 zijn ook deze dingen common sense ge met dingen waaraan zij nag nooit heeft getwijfeld, worden zonder nag veel bij te dragen aan de for maar krijgt niet de kans om enthousiast te worden mulering van nieuwe, maatschappelijke inzichten. over inventieve inzichten die door tal van gerespec- Hilhorst en Wansink hebben er in hun Volkskrant- 6. (!)van mij, L.N. s &_o 2 2oo 1 30 artikel een mooie polemische formulering voor be harte eens zijn, dan zou dit antwerp-programma in dacht: 'Burgers', roept Witteveen ons toe, 'wacht zijn geheel afgewezen moeten worden en een kleine, niet op ons, maar neem je lot in eigen handen'. Op krachtige commissie zou een nieuwe opdracht moe zichzelf geen slechte raad, maar daarmee verandert ten krijgen. Een dergelijke gebeurtenis zou natuur het beginselprogramma wei in een begrafenistoe lijk publiek rumoer veroorzaken, maar zij zou, ik spraak.' 7 twijfel er niet aan, per saldo de Partij van de Arbeid Dergelijke manco's Iaten zich niet met behulp geen windeieren leggen. van wat inhoudelijke amendementen wegwerken. Zij betreffen het programma als geheel. Het congres LOLLE NAUTA Politit van de PvdA op 1 6 en 1 7 maart moet daarom de kri was lid van de beginselcommissie 1977 en samen met zweve tiek van Hajer en Kalma bijzonder serieus nemen. Wouter Gort.zak verantwoordelijk voor de eindredactie vertol Zij komen niet met specifieke amendementen, maar van de tekst van dat program. Hij beschouwt zich als ming presenteren een politieke en maatschappelijke kritiek sociaal-democraat en is sinds begin jaren negentig deeldl die de tekst als geheel aangaat. Stel een meerderheid partijloos. Emeritus hoogleraar Rijksuniversiteit woon van het PvdA-congres zou het met die kritiek van Groningen en nu werkzaam als politiek filosorf. televi: Minis1 kijken keld grote Zieda1 roll en niet n staatk In tallozc Europ vorm1 mod powerl! achtet wacht 1989 zagen op zio grote D lis me neolib combi vrijh !outer zicni sam en pacite, I vens al w neer o tu sen 7. Pieter Hilhorst en Hans Wansink, r chtij 'De verdwijntruc van de PvdA ', de Nio Volkskrant, 1 1. 1 1. 2ooo. Wege s &_o 2 2oo1 3 I 1main NIEUWE BEGINSELEN GEWOGEN ::leine, :moe atuur Twee claxons op ou, ik ~rbeid de N ederlandse Politieke !eiders volgen de Derde Weg het Marxisme, het Keyne net zwevende kiezer. Partijen sianisme en het anti-autori ttie vertolken overeenstem tarisme (Nieuw Links). 1ls ming in plaats van ver- Maar tegelijkertijd vraagt I deeldheid. Volksvertegen iedereen zich af waarop de woordigers trillen met de JOS DE BEUS nieuwe generatie sociaal- tel visiejournalistiek mee. democraten mikt. Besten Ministers beheren crises in hun sector. Partijleden diging van het primaat van economic en recht of kijken toe of !open weg. Extremisten zijn verbrok herstel van het primaat van politick? Is de linkse om keld of verbannen. Waarnemers vervangen het schrijving van politiek als 'gezamenlijke vormgeving grote verhaal door de hoogst persoonlijke column. van maatschappelijke ontwikkeling' een anachro Ziedaar een democratisch spel waarin vertrouwde nisme geworden of een realistische utopie? Wat kan rollen in hun tegendeellijken te verkeren. Ze zijn die gezamenlijkheid nog betekenen, nude fase van niet meer consistent in termen van 2oste-eeuwse mobilisatie van massa's - die volgde op de burger staatkunde. lijke democratic met censuskiesrecht - is overge In deze vrijwel postrnoderne toestand hebben gaan in een fase van wedergeboorte en uitbreiding talloze sociaal-democratische stromingen in West van burgerlijke democratic? Dit type democratic Europa de macht van rechts overgenomen. Zij her kent geen collectieve idee en organisatie meer. vormen de verzorgingsstaat en proberen hun eis van Het lijkt te worden gekenmerkt door heftig rivali modern burgerschap nieuwe glans te geven. Em serende elitepartijen (Bush-Gore, Chirac-Jospin), powerment ofwel vergroting van weerbaarheid van permanente en brede discussies in de media, ver achterblijvers en onzekere rniddengroepen is het scherpte controle door parlementariers en rech wachtwoord. Deze vernieuwing begon ver voor ters, een letterlijk transnationaal netwerk van on 19 9 maar werd pas een begrip rond 1997. Toen derhandelingen tussen overheden, ondernerningen zagen Blair en Giddens een patroon en synthese in de en niet-gouvernementele associaties, en, ten slotte, op zichzelf tamelijk uiteenlopende ervaringen van een toekijkend electoraat. 2 grote Westerse Ianden (Clinton) en kleine (Kok) . Tussen droom en daad (Too) bezigt de term Derde De Derde Weg legt een verbinding tussen Iibera Weg nergens. De teruakeer van de politiek (TP) zegt ti me en socialisme op de verlaten sokkel van het 'voorbij' deze weg te gaan. Toch meen ik dat beide ncolib ralisme, de uit de jaren zeventig stammende stukken een bijdrage van de PvdA vormen aan een combinatie van liberalisme en conservatisme. De potentiele sociaal-democratie in de Europese Unie. vrijhcid van de markt wordt opgewaardeerd van Dat de vvo voor de mondialisering is, de PvdA van !outer voorwaarde voor doelmatige goederenvoor Hajer en Kalma daartegen, terwijl de PvdA van Bus ziening tot cheppende deelname aan de burgerlijke semaker en Witteveen het juiste midden vindt tus amenleving. Gelijkheid slaat op de verde ling van ca sen laissezjaire en protectionisme, is een even onzin paciteiten, kansen en verdiensten tijdens de gehele nige als onvruchtbare Stelling. 3 Hetzelfde geldt voor I vensloop. olidariteit wordt voortaan omschreven de stelling dat TP bindend, progressief en concreet al wed rkerig plichtsbesef. En redelijkheid komt is, maar TDD vrijblijvend, onbepaald en abstract.4 nccr op interactieve maakbaarheid in de verhouding Beide stukken Iaten Vorrinks indeling van een begin- tu en gezagsdragers, woordvoerders en kiesge selprogram - mensbeeld, empirie, strategic - ach r chtigden.' ter zich. Ze geven algemene beschouwingen over i mand betwist dat de discussie over de Derde constitutionele essentialia. Oat is een concessie aan Weg ccn belangrijk vervolg is op achtereenvolgens de liberale stijl, die nu eenmaal onverrnijdelijk is ge- s &.o 2 2oot 32 worden in de nieuw-burgerlijke toeschouwersde - eerlijke verdeling van levenskansen op we D1 mocratie van vandaag. reldschaal; Toch Wei sprankelt T P meer. T Pis bovendien inzake de - verdieping van de internationale rechtsorde dener sociaal-economische kwaliteit van het bestaan meer (bekrachtiging van mensenrechten); tiona! 'robuust en scherp' dan TOO, om TOO zelf aan te - beheersing van rnigratiestromen op humani voor• halen. Het zou een logische stap zijn als het partij taire, volkenrechtelijke en pragmatische gron eenn• congres straks de commissie niet dechargeert, maar den; deralt verzoekt om de twee teksten plus de amendementen - positieve integratie van Europa (de sociale en vandt samen te voegen. De Stolcijnse titel van het meer politieke unie); als N, derheidsrapport nodigt uit tot politieke passiviteit - vernieuwing van de representatieve demo man if en moet subiet worden geschrapt. cratie (openbaar beraad, procedures voor ver wat i, In de aanhef van Too worden vier beginselen ge antwoording); voor noemd: vrede, rechtvaardigheid, internationale so - de invoering van multiculturaliteit in natie ambH lidariteit en duurzaamheid. Het sociale ideaal wordt staten in de geest van wereldburgerschap; contr opgevat als de solidaire handbaving van gelijkwaar - voortgezette emancipatie in arbeid en zorg bij lar digheid tussen vrije mensen; de benutting van ge (de actieve verzorgingsstaat); in ten lijke kansen door mensen die individueel van elkaar - vormgeving van verantwoordelijkheid in een same1 verschillen en hun onderlinge varieteit koesteren; gemengde economie in het Iicht van marktfeilen speel1 de versterking van de kwetsbaren in een geest van en technologische innovaties (rationalisering van de lin verbondenheid en duurzaamheid, en ontplooiing kapitalisme), en heid 1 door deelname aan een democratische cultuur. De - duurzame ontwikkeling en culturele bloei king~ sociaal-democratische taken betreffen dan de ac (bescherming van natuur en publiek domein ticke1 tieve voortbrenging en verdeling van welvaart, de tegen commercialisering). 5 jard a1 beheersing van de daaruit voortvloeiende risico's rccht1 van technologie, en de ontwikkeling van een moreel Dit is geen vertoon van oorspronkelijkheid, maar staten hoogstaande samenleving met een 'juist begrip van evenmin van technocratic. Je zou kunnen zcggen dat binne geestelijke waarden' (Tawney). de stukken een spiegel voorhouden aan de aanhangers de no Deze aanhef wekt op het eerste gezicht nauwe van de PvdA: 'Kijk, dit zijn jullie dus, en dit willen derinl lijks af van het beginselprogram van de v v D ( 1 9 9 7). jullie ook zijn: vrienden van de gelijkheid, maar wei mens1 Daarin draait het om gelijkwaardigheid, vrijheid, door en door gematigd in beleid en verbeeldings paup sociale rechtvaardigheid, verdraagzaamheid en ver krachtl'. Het nut van Too en T P is dat de afstand tus is uite antwoordelijkheid. Ik vermoed dat sociale liberalen sen denken, zeggen en doen in het tijdperk-Kok same~ uit de vvo en o66 en de meeste confessionelen uit wordt opgeheven. Het poldermodel, de vrucht van reid sl het c OA deze woorden min of meer onderschrijven. improvisatie en doorzettingsvermogen, wordt als het wekkt De conclusie is dan dat de roemruchte Nederlandse ware voorzien van een publieke filosofie zonder coa moge1 consensus niet aileen het openbaar bestuur (midde litiedwang. Die zou op haar beurt een verbeterde Mi len) omvat maar ook de politieke moraal (doelen). voortzetting van het poldermodel kunnen bevorde geren Een dergelijke conclusie is echter voorbarig. ren, zowel binnenlands (achterstallig onderhoud in tig en Want TOO en TP bepleiten ook een politiek optre de publieke sector) als Europees (schadelijke beleids (soms den voor de lange termijn. De opsomming daarvan concurrentie). De PvdA geeft eindelijk toe dat haar kader past in een Nederlandse traditie maar wordt vandaag marsroute sinds 1987 (Schuivende Pane/en, de dood vcreis op bijzondere onderdelen bestreden door de andere van Den Uyl) een principieel afscheid van etatisme is, Europ partijen. Het gaat om: en niet een zwalkende omgang met de vrije tijdgeest. en fri merk t Zie Jos de Beus en Ton Notcrmans, (red.), De toekomst van de democratie. Witteveen, 'Markt versus overheid is op d < 'Een taxa tie van de Derde Weg', Beleid Het eenentwintioste Jaarboek voor het achterhaald debat', NI\C Handelsblad, 23 een pr &..Maatschappij, 2ooo, 27 - 2, 78-92 en democratisch socialisme, Amsterdam: December 2ooo. R. Cuperus, K. Duffek en J. Kandel Wiardi Beckman tichting/ 4 Brief aan het bestuur van de PvdA princiJ (red.), Multiple Third Ways. Amsterdam: De Arbeiderspers, 2ooo. Mijn boven van Maarten Hajer en Paul Kalma, Wiardi Beckman tichting, 2ooo. sraande formulering komt voort uit het Amsterdam, 24 October 2ooo. 2 Jos de Beus, 'Veerkracht en gesprek zonder eindc met de socioloog 5 Publiek domein is de vormloze term misnoegen in de duurzarne Jacques van Doorn. voor wat Wiardi Beckman en Van der dernocratie', in: Frans Becker et al. 3 Jet Busscmaker en Willem Leeuw het nationale erfgoed noemden. s&.o 2 2oo1 - 33 Jp we Oat is ecn beslissende en terechtc ratiilcatie. Verraad der klerken I Toch heb ik een paar bezwaren tegen de gevolgde re Mijn morele bezwaar sluit hierbij aan. Dat burge 1tsorde denering. Mijn filosofisch bezwaar geldt het interna meesters geen behoefte hebben hun ordeproblemen tionalisme. Je kunt de tcksten lczen als een manifest te dramatiseren is nog te begrijpen. Maar dat intel umani- voor de Partij van Europcse Socialisten en zelfs voor lectuelen de dubbelzinnigheden, kosten en gevaren 1 gron- een nog op te rich ten linkse wereldpartij met een fe van de open samenleving in deze tijd verwaarlozen, derate opbouw. Dan rijst de vraag wat de inhoud is dat is een verraad der klerken. De zickte van begin ;iale en van de vcrantwoordelijkheid van een fortuinlijk land selblindheid (Witteveens mooie naam voor dogma als Nederland. Je kunt de teksten ook lezen als een tisme) wordt bestreden met de kwakzalverij van po demo manifc t voor de PvdA alleen. Dan wordt de vraag litieke correctheid. r ver- wat internationale vcrantwoordelijkheid betekent Het belangrijkste voorbeeld hiervan brengt te voor linkse Nederlanders die wijde betrokkenheid gelijk de socialistische overtuiging, het komende natie- ambiercn. In beide gevallen kom je terccht in de lijsttrekkerschap en de toekomst van de PvdA als re controverse over de zwakte van representatie voor geringspartij in het geding. Voor de zomer van 2ooo n zorg bij land grcnzen, het diskrcdict van de humanitaire kwam het trio Hajer-Kalma-Wittevecn met een intcrventic, en de vcrgcefsheid van ontwikkeHngs pleidooi voor restauratie van de Nederlandse repu in een samenwcrk:ing. De filosofcnstrijd hieromtrent bliek. Dat pleidooi vie] niet serieus te nemen. Men ftfeilen spcelt zich mede af tussen de linkse kosmopoliet en verzuimde aan te geven welke monarchistische te ingvan de linkse internationalist. De eerste zegt dat geHjk genstand moet worden overwonnen, welke Oranje heid tus en individuele !eden van de wereldbevol mythe moet worden afgebroken, en welke tegenmy ~ bloei k:ing de standaard van beschaving is: wettelijk, poli the van burgerzin een presidentiele consensusdemo lomein tick en economisch (herverdeling ten bate van het mil cratie consolideert. Het uiteindelijk gekozen argu jard arm en elders). Maar de laatste zegt dat integrale ment blijkt puur tactisch: 'De sociaal-democratie is rcchtvaardighcid de betrekk:ingen tussen volken en om principiele redenen voorstander van een geko 1 maar staten reguleert. Democratische gelijkheid is een zen staatshoofd. Zolang de constitutionele monar gen dat binncnlandse aangelegenheid. Internationaal geldt chic in de praktijk echter bevredigend functioneert 1angers de norm van non-interventie met bepaalde uitzon onder de ministeriele verantwoordelijkheid, is er 1willen deringen daarop ingeval van misdaden tegen de geen aanleiding tot verandering. De Partij van de A'r ~ar wel men elijkhcid, natuurrampen en structurele ver beid geeft andere democratische hervormingen een ldings paupering of uitbuiting. De grote vraag 'sinds r 9 8 9' hogere prioriteit ( ... ) '. nd tus i uiteraard welke van dezc twee vormen van inniger Dit is geen ontspannen omgang met de vanzelf 'k-Kok amcnw rking de verworven pacificatie van de we- sprekende kloof tussen werkelijkheid en wenselijk cht van reid stabiliseert zonder oudc demonen tot Ieven te heid. Het is een verkrampte loochening van het eigen als hct wekken (oorlog, anarchic, schikk:ing tussen grote zelfbeeld (zondags republikeins, door-de week niet) er coa mogcndh den) . 6 ofhet is een heimelijke oproep aan het adres van Kok ieterde Mijn bczwaar is nu datTo o en T P de ene keer sug (de enige politicus met het vereiste gezag) om de vordc gcrcren dat de naticstaat onrechtvaardig, ondoelma monarchic te redden wanneer Beatrix terugtreedt. oud in tig n ovcrbodig is geworden, en de andere keer Waarom nog deze rommel? Wat Den Uyl deed met eleids (som nog in dezclfde paragraaf) dat de natiestaat het Bernhard en Kok doet met Zorreguieta is een pru at haar kader van politick en bestuur hoort te blijven. De dcnte ontsmetting van het koningshuis. Hoewel de e dood ver istc hervormingen van de Verenigde Naties, de regeringsmacht van de PvdA na de Tweede Wereld smeis, Europese Unie en verwante lichamen worden vaag oorlog ondenkbaar is zonder de steun van ditzelfde igeest. en frivool ge chctst. Kortom, voorzover het ken koningshuis, zie ik deze prudentie als een teken van mcrk van lidmaatschap van de PvdA of van een stem moed, niet van opportunisme. Drees, Den Uyl en ~ id is op dezc partij niet een belang of een gevoel is maar ..,Kok belichamen een specifiek Nederlandse sociaal ~ad, 2 3 een prin ipe van internationale openheid, wordt dat democratie en haar eigensoortige aanvaarding van ~ dA prin ipe nergen preciezer voorgesteld. constitutionele monarchic en Thorbecke's doctri- Ia, 6 Zie Jos de Beus en Paul Scheffer, : term De achteloosheid voorbij. Een Europees n der enaaaement. Amsterdam: Wiardi :mden. Beckman Stichting, '999· s &..o 2 2oo 1 34 naire liberalisme op dit punt. Laten we dat dan ook als een door diezelfde participatie verwekte impasse gewoon opschrijven. Bananenrepublikanisme is he in de grondwet en de verantwoordingsethiek, na lemaal geen leuk ding voor linkse mensen maar een melijk de verplaatsing van macht en gezag uit Den leugen die geen enkele seculiere partij zichzelf en het Haag. Anders gezegd en als innerlijke tegenstelling land zou mogen aandoen. van de sociaal-democratie: is 'een overheid die ver Ook bij andere belangrijke thema's komt een ge trouwen schept en indien nodig hard optreedt' (TP) spletenheid aan de oppervlakte. Interculturaliteit nog denkbaar in een samenleving die vrijmaking wordt omschreven als een verbinding tussen anti en gedogen tussen vrijgemaakten onderling culti fundamentalisme en culturele confrontatie. Wat veert?7 Wann• wordt hier in Scheffers naam bedoeld? Hoe lost men Bij nader inzien is het te betreuren dat de schrij stelde de spanning op tussen deze differentiatie en de even vers van TOO en TP de aanpak van hun Rode draden gram 8 zeer gewenste inburgering van migranten in de Ne ( 1 998) niet hebben volgehouden. Daarin werd na lijk ml derlandse meerderheidscultuur? De metafoor van gedacht over de bronnen van terugkerende frustra ment' de mozai.ek is rnisleidend. Voor een sociaal-demo tie en teleurstelling van Nederlandse sociaal-demo de COl craat is de opdeling van steden in etnische gemeen craten, zeals het vreugdeloze einde van onderwijs moet2 schappen een terugval in feodaliteit, niet een op spreiding en kunstspreiding. Men formuleerde te zegd d maat tot volwaardig burgerschap. vens de dringende strijdpunten in de Nederlandse gang i~ De democratische belofte wordt heromschre politick tijdens de voortrazende informationele re het pn ven: 'waar het om gaat is niet de maakbaarheid van volutie. Men probeerde te benoemen welke de tent is 1 de samenleving op gezag van de politiek, maar een voornaamste implicaties van een beginselprogram same111 maakbaarheid van binnenuit, als gevolg van een ver zouden kunnen zijn voor de praktische overstijging zorg v1 antwoordelijkheid die mensen samen op zich van aloude tekorten en nederlagen alsmede van ac bed eel nemen. Dan wordt niet alles over de band van de tuele onzekerheden en scheidslijnen. Hier geeft T P die w~ overheid gespeeld maar is juist een breed spectrum een aanzet tot heroverweging van marktnabootsing v rbe nodig van instituties en arrangementen'. Hier wordt door de overheid (spoorwegen). g n he dus gesteld dat de centrale overheid een externe in Afgezien daarvan, is het bepaald een gemiste zekere stantie is en een bron van vervreemding, alsof er he kans dat het breiwerk niet is afgemaakt, negen jaar liggenc lemaal geen sociaal-democratisch legaat in de rege na de eerste opdracht tot herziening van het oude He! ling van de sociale kwestie meer bestaat. Langs de beginselprogram (partijcongres Maart 1992). On in het a achterdeur wordt een onderscheid aangebracht tus bedoeld en onnodig blijft zo een foute taakverdeling centen sen binnenlandse en buitenlandse politiek, dat in het in stand, namelijk ondernemerschap en hartstocht nogvri voorgaande juist voortdurend werd gerelativeerd in de nieuwe economie naast beheer en onthouding cratiscl (er is geen 'buiten' meer in een wereld vol onder in de nieuwe politiek. cenm~ linge afhankelijkheid en beweeglijkheid). Er wordt nen g een uitweg gezocht in een terugkeer naar de partici JOS DE BEUS grijpt, patie van de jaren zestig uit wat eerder is beschreven Curator van de Wiardi Beckman StichtinB binatie b ide< demo stell en nenten voor h~ de mer institut ncn ver druk w van cer 7 Zie recente beschouwingen van te zeggen Groenlinkse beschouwingen aanspraak op minimale drijven Hoefnagels, Holland en Smeets in NRC over de democratische onmogelijkheid rechtsbescherming in Nederlandse en de t· Handelsblad, bijv. H.J.A. Holland, van maxi male risicodekking tegenover, gemcenten onder druk staat. 'Nieuw niemandsland', NRC terwijl het naar aanleiding van 8 Zie Jos de Beus, 'Het echte d n op Handelsblad, 17 Januari 2ooo. De Enschede, Den Bosch en Volendam millenniumprobleem', Socialisme &.. lijke or Volkskrant stelt hier diepzinnige, om niet toch evident zou moeten zijn dat de Democratie, .)6- I, 1999, 13 - 22. kcn'da s&..o 2 2oo1 35 .passe N ! EUWE BEG!NSELEN GEWOGEN ~. na t Den elling Een te weinig w ver- , (TP) aking impopulair culti- I Wanneer ik het nu voorge stalte krijgt. Ook wordt ge chrij tclde nieuwe beginselpro program pleit voor een cultuur lraden gram voor de PvdA verge waarin machtsuitoefening id na lijk met het cerdere docu- ook gebonden is aan het af 'lstra ment 'De rode draden' van leggen van verantwoorde emo- de commissie Witteveen, BOB GOUDZWAARD lijkheid, terwijl de samen- rwijs moet allereerst worden ge- leving als geheel zoveel mo le te z gd dat op diverse pun ten een wezenlijke vooruit gelijk handelt in overeenstemming met het voor andse gang is geboekt. Mijn oorspronkelijke bezwaar dat zorgsbeginsel, De klemtoon valt nu immers op de le re het program ram melt en zelfs hier en daar inconsis 'maakbaarheid van binnenuit , die letterlijk wordt Fe de tent is, is nu verdwenen. Er is ook meer oog voor de omschreven ' als gevolg van een verantwoordelijk 1gram amenhang van beleidsproblemen gekomen, en de heid die mensen op zich nemen'. ,ijging zorg voor het milieu is zeker niet Ianger een onder Het zijn elementen, die op het eerste gezicht een mac bedceld element. Maar in welk raamwerk staan a! zekere verwantschap vertonen met het christelijk !ft TP die wijzigingen? Mijns inziens zijn het niet aileen sociaal denken in protestantse en katholieke kring. ~tsing v rb terdc formuleringen die tot deze veranderin Maar het lijkt juister en ook zuiverder hun oorsprong gcn hebben geleid; ook heeft naar mijn indruk een vooral in de hoek van de oecumene te zoeken. In de miste zckere koerswijziging plaats gevonden in het achter- door de Wereldraad van Kerken sinds de tweede we n jaar • liggcnde wercldbeeld. reldoorlog ontwikkelde maatschappijvisie vinden we 1oude Het is natuurlijk een kwestie van gradaties, maar immers niet aileen de bakermat van het concept van 1 On in hct algemeen kan worden gezegd dat bepaalde ac een verantwoordelijke maatschappij (the responsible leling centen in het concept van de commissie-Witteveen society), maar ook dat van beginselen als participatie jtocht nog vrij duidelijk herinnerden aan de klassiek demo en voorzorg binnen een duurzame economic (partici ~ding cratisch- socialistische visie op de samenleving als patory and sustainable society). Daar ligt ook de oor cen min of meer mechanisch te besturen en te orde sprong van de inmiddels klassiek geworden stelregel nen geheel. Zodat wanneer je in de economic in dat 'degenen die macht hebben verantwoording ver grijpt, jc dat doet door gebruikmaking van een com schuldigd zijn aan al degenen die van hun macht af binatie van markt- en planmechanismen, en die hankelijkzijn' (Amsterdam 1948). Hetconcept-pro b ide dan nog ondersteund door de noodzakelijke gram citeert dan ook terecht Tawney, een vooraan democratische 'mechanismen'. ln de huidige voor- staand oecumenisch christen-socialist uit het midden tcllcn hebben echter al die 'mechanische' compo van de vorige eeuw, en tegelijkertijd een groot criti ncntcn althans gedeeltelijk moeten terugwijken cus van de The acquisitive society, de gretige, Iauter op voor het a cent op de meer organische trekken van verkrijging gerichte samenleving. d men elijkc samenlcving: op wat mensen en hun In de lijn van deze herziening van beginselen past instituties persoonlijk en in over leg met elkaar kun trouwens ook uitstekend een (weliswaar impliciet n n vcrrichten en ook hebben te verrichten. Met na gehouden) pleidooi voor het poldermodel. Wat druk wordt nu immers gesproken van de noodzaak t,och wei opmerkelijk is: ondanks de prachtige beto van cen 'vcrantwoordelijke' economic', waarin be gen van Wim Kok in het buitenland kan immers dit drijvcn door zelfregulering - een toch wei verras- model historisch gezien moeilijk tot de typische er nd term maatschappelijke verantwoordelijkhe fenis van het klassieke democratisch-socialisme d n op zich gaan ncmen, en waarin maatschappe worden gerekend. Maar het lijkt in dit program nu lijkc organi aties zo bij het beleid worden 'betrok toch in zekere zin achteraf een vorm van 'dekking' k n' dat een gezamenlijke verantwoordelijkheid ge- mee te krijgen. s &_o 2 2oo• Maar wie a zegt, moet ook b zeggen, althans voor cultuurpolitiek van de PvdA? Moeten ook en juist wat de algemene beleidsprincipes betreft. Het is bij vanuit het beleid, nationaal maar zeker ook Euro voorbeeld allerminst toevallig, dat de oecumenische pees, niet tegen-impulsen tegen deze tendensen beweging met haar accenten op gerechtigheid, worden ontwikkeld? Het zou in het eerstvolgende duurzaamheid, participatie en voorzorg inmiddels is verkiezingsprogramma bij voorbeeld kunnen leiden uitgekomen bij een vrij scherpe kritiek op de heden tot voorstellen ten aanzien van de wetgeving op re daagse stijl van globalisering, en daarbij ook op de clame-uitingen en ten aanzien van oneigenlijke vor verzelfstandiging van het econornisch expansie-stre men van (bedrijfs)sponsoring. ven van met name de rijke westerse Ianden. Er is im Een laatste voorbeeld: de ecologische opgave. Een mers een vervelende maar tegelijkertijd onloochen Ook deze opgave is beter onder woorden gebracht. van t bare samenhang tc bespeuren tussen verrijking en Er staat nu te lezen, dat bij een gebleken onmoge client verarming in de huidige wereldeconomie, en ze dra lijkheid van de afstemming van economische en eco van h gen beide op hun beurt bij tot een overbelasting van logische doelstellingen, sociaal-democraten 'het een h~ het natuurlijk milieu en daarmee tot een verminde langetermijnperspectief van duurzame ontwikke a! sin ring van de overlevingsmogelijkheden van de ko ling voorop stellen' (3. 3 8). Oat is helder. Zelfs is het mende generaties. Maar wat mij nu in dit nieuwe wordt er op gezinspeeld, dat 'een vermindering van werd concept-program treft, is dat op a! die punten de ri de milieudruk nauwelijks voorstelbaar is... bij Amen sico's wel worden genoemd of althans aangestipt, voortzetting van de materiele groei'. Maar wanneer progn maar dater een grote - rnijns inziens te grate - te dat zo is, zo kun je je afvragen, is het dan niet een diend, rughoudendheid bestaat in het trekken van de nood kwestie van eerlijkheid, ook naar de eigen partijgan pen ol zakelijke lijnen naar wat het toekomstige beleid zou gers toe, tevens te zeggen (en hen er dus op voor te te hou moeten bepalen of althans initieren. Een paar voorbeel bereiden) dat dit consequenties kan gaan hebben hct z den ter illustratie: voor de ontwikkeling van hun materiele levenspeil? heeft Migratie op grote schaal, zo stelt het concept En voor wat de beleidsprincipes betreft, openlijk maar program, moet je niet allereerst beperken maar te verklaren dat het station simpelweg gepasseerd is, stcld, voorkomen.Het is goed dat dit zo hardop wordt ge waarin door de overheid een volledige medewer h top con tateerd, datis iets om blij mee te zijn. Maar is de king kon worden toegezegd aan een verdere collec maar; beleidsconsequentie dan niet dat rijke Ianden, zoals tieve uitloop van het besteedbaar inkom en? Ook de nict v Nederland, de kunst van het delen met de armste profilering van de PvdA naar zowel v v o als co A zou fin an Ianden nu eens daadwerkelijk moeten gaan leren? met zo' n uitspraak gediend zijn. ideed1 Oat zou in toekomstige verkiezingsprogramma's bij Al met al heb ik geruime tijd zitten zoeken naar sclvast voorbeeld de lijn kunnen openen naar het pleidooi een echt impopulaire zin of uitspraak in dit program, begin voor een zodanige wijziging van de internationale maar ik heb ze totmijn spijtnietgevonden.lk zeg 'tot en p( monetaire orde, dat daarin aan de armste Ianden een rnijn spijt', niet omdat impopulariteit per se zou heeft) rechtstreeks aandeel in de wereld-geldschepping moeten, maar omdat het behoud van een duurzame en J~ wordt gegund - iets wat het probleem van hun nog samenleving in deze tijd tach ook een zekere kente heus e steeds groeiende schuldenlasten immers aanmerke ring vergt in de instelling van mensen, en ook een and en lijk zou kunnen verlichten. system atisch vergrote voorzorg in aile uithoeken van nen WI Voortreffelijk, en ik meen dat woord oprecht, het beleid - en dat is toch net weer een andere in van d wordt in het concept program positie gekozen tegen valshoek dan die van bijvoorbeeld Kalma en Hajer. PvdA ; een economisering van het wereldbeeld 'waardoor Het concept-program zit soms wei dicht tegen har aan d het geld de maat van de dingen is' . Ook wordt fijn dere uitspraken van dat soort aan, maar dan schrikt aan de zinnig opgemerkt dat verdrukking van mensen ook men kennelijk toch net weer voor de consequenties t vcen door commercialisering kan ontstaan. Maar het lijkt terug. Dit concept-program, zoals het er nu ligt, is DAn net, alsof deze ontwikkelingen door de opstellers rnijns inziens dan ook te begripsvol op die punten hct Ev; van het concept-program ofwel als cen onverrnijde waar het voor alles moedig had moeten zijn. is ge c lijke gang van zaken wordt gezien - vanzelfsprekend k nd n in een 'wereldomvattende economic' - of aileen als BOB GOUDZWAARD de Pvc een keuzemoment dat voor afzonderlijke mensen Emeritus hoogleraar economie aan de vu; 0 bro geldt. Waar blijven in deze tijd, zo zou je je kunnen Oud-voorzitter van de programcommissie 'Niet bij brood wild afvragen, op dit punt de hoofdlijnen van een eigen alleen' van het CDA nieuw< s &_o2 2ooa 37 1 juist NIEUWE BEGINSELEN GEWOGEN Euro ensen gende De Doorbraak lei den op re e vor- voltooid ;,gave. Ern beginselprogramma op twee belangrijke toet ;racht. van cen politieke partij singscriteria waar een be rnoge client crtoc de uitoefenaars MICHIEL MULDER ginselprogramma aan client n eco van hct openbaar bestuur te voldoen: l 'het een houvast te geven in de waan van de dag.' Echter, - Staan de beginselen van een partij in goede lrikke- al sind het erste beginselprogramma van de PvdA verhouding met haar oorsprong en geschiedenis? Zelfs is het belang ervan gerelativeerd. Niet voor niets - Bieden de beginselen de komende tien a 1g van werd in 1947 door een verontrust partijlid uit twintig jaar een houvast voor de verantwoorde 1 •• bij Amcrsfoort op het congres waar het beginsel lijke politici van de partij? 111neer programma werd aangenomen een voorstel inge Naar aanleiding van deze vragen zal ik het werkstuk ~ teen dicnd, waarin het uitvoerend kader werd opgeroe Witteveen bespreken, om te beginnen met een jjgan pen om zich toch vooral aan het beginselprogramma korte historische terugblik. oor te t houden. 2 Het beginselprogramma uit 1977 zegt ebb en h t zc lf: 'Het beginselprogramma van een partij Personalistisch -socialisme speil? heeft op de politieke praktijk van alledag meestal De oorsprong van de PvdA ligt deels bij de oprich 1enlijk maar weinig invloed. Wanneer het eenmaal is opge- ting van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij f!rd is, teld, geldt het vaak als een soort visitekaartje. Voor (soAP) in 1894, deels bij de samensme\ting van de ewer hct optreden naar buiten bewijst het goede diensten, s DA P met de Christelijk Democratische Unie, Vrij lollec • maar als ri htsnoer voor het eigen handelen is het zinnig Democratische Bond (voB), het gros van de lokde ni t van be lang.' 3 De huidige staatssecretaris van !eden van de Nederlandse Yolks Beweging (NvB), IAZOU flnan icn Wouter Bos distantieert zich van het enkele c H u' ers en partijlozen tot de PvdA ( 1946). I idee dat een beginselprogramma nodig is om begin Doe! was een brede volkspartij te vormen, die voor h naar elvast aan politick te doen (d.w.z. politici hebben oorlogse tegenstellingen tussen klassen en verschil gram, beginselen nodig, maar dat wil nog niet zeggen dat len in levensovertuiging zou doorbreken. Deze ge ~g 'tot cen politieke partij een beginselprogramma nodig dachte was analoog aan de ideal en die ten grondslag 1C ZOU hceft) . Nuchter constateert hij: 'Ik hoorde laatst lagen aan de oprichting van de NVB, ·gelnspireerd rzame een Jongc ocialist in een forum zeggen dat we door gesprekken in de gevangenis van St. Michiels cente heu ecn beginselprogramma nodig hebben, omdat gestel, waar de gehele Nederlandse politieke elite ik een ander zelfs liberalen lid van de PvdA zouden kun door de Duitsers was vastgezet. n van nen worden (alsof echte liberalen niet allang lid zijn Het is duidelijk dat de SDAP verreweg de meest 1re in van de PvdA).'4 De doorbraakgedachte die de dominante positie had in de nieuwe partij: zij le Hajer. PvdA al sind haar oprichting koestert was duidelijk verde de voorzitter, fractievoorzitter, de meeste mi n har aan d ocialist in het forum voorbijgegaan. Zoniet nisters en had bovendien het best draaiende partijap chrikt aan de beginselencommissie onder Ieiding van Wit paraat. En hoewel ook in de s DA P mensen als Koos ~nties t vcen .s Waar in het beginselprogramma van het Vorrink al voor de oorlog de partij opriepen tot het igt, is DA nog duidelijk vermeld staat dat zij zich door loslaten van marxisme en pacifisme werd in het be 111nten het Evangelic laat lei den en dat de wereld door God _ginselprogramma van ' 47 socialisatie van productie i ge hap n6 kan ieder sociaal voelend en welden middelen zonder voorbehoud als doe! gesteld en kend m •ns zi h vinden in de nieuwe beginselen van wordt het kapitalisme verworpen omdat het niet zal d PvdA, opgcschreven in de Tussen droom en daad. leiden tot het einde van de klassenstrijd. 'Links' in D br d vo lkspartij die zij sinds haar oprichting de PvdA claimde de overwinning. Hilda Verwey brood wilde worden lijkt zich nu te vertalen in haar Jonker: 'Ais geheel is het beginselprogramma van nieuwe bcginselen. Deze constatering brengt mij 194 7 eigenlijk een kopie van 19 3 7 .' 7 Maar de PvdA s &..o 2 2oo 1 had wel degelijk liberale argumenten in haar ideolo Geert van Oorschot verwoordde het in '47 in De wete1 gische grondslag opgenomen. 8 Zo accepteerde zij Baanbreker als volgt: 'De s DA P bevindt zich in een eeng het beginsel van marktwerking en op het gebied van verheugend omvormingsproces. Het socialisme zal tijen I de koloniale politiek heeft de SDA P concessies moe daardoor uit zijn proletarisch isolement verlost dedr: ten do en aan de v DB. De s D AP-leiding had het dan worden en eindelijk een zaak kunnen worden voor oorlo ook niet helemaal bij het rechte eind toen zij haar geheel het volk. Het econornisch socialisme wordt (zie d achterban probeerde te overtuigen van de juistheid een persoonlijkheidssocialisme. Een grote 'Partij ging I van de vorming van de PvdA met de mededeling dat van de Arbeid' waarin de arbeidersklasse met de sche enkel de vorm van de partij was veranderd, niet de middengroepen en de intellectuelen zal zijn ver nodig inhoud. enigd, geeft het socialisme nieuwe mogelijkheden.' len t> Ook in de praktische politiek werden geen he Vervolgens wijst Van Oorschot op het ethische gevaar: make melbestormende initiatieven ontplooid om de dat men te verzoeningsgezind tegenover zijn vijan schie1 maatschappij ingrijpend te hervormen. Voormalig den worden zal, datmen zal willen verenigen watei een e SDA P'er Vos, de auteur vanhet 'Plan van deArbeid', genlijk onverenigbaar is.9 Met het persoonlijkheids enn moest na het kabinet Schermerhorn/Drees in '47 socialisme doelt Van Oorschot op de NVB-term echte plaatsmaken voor een KVP'er. Voorzover er sprake personalistisch-socialisme: 'Het personalistisch-socia (Den was van planmatige economische elementen in het lisme tracht nu de vereniging te bcvorderen van h der beleid kwam dit meer voort uit de grote hang die er allen die de socialistische productiewijze noodzake Thijn in West-Europa sowieso nog een tijdlang was naar de lijk achten, maar gezuiverd van aile ondergrond en planmatige oorlogseconomie en niet uit ideologi bijmengsel van loochening van waarde en betekenis Eil sche motieven. der menselijke persoonlijkheid, d.i. van het wezen H tli De beoogde doorbraak, een grote volkspartij der persoonlijkheid, die in elken mens, ook den einde worden waar andere partijen bij de coalitievorming tegenstander geeerbiedigd behoort te blijven .' 10 jarenl niet ornheen zouden kunnen, was niet gelukt (zeker Zowel dit 'ethische gevaar' als de notie van het per heen; electoraal niet). Het partijkader daarentegen kwam sonalistisch-socialisme blijken nu zeer relevant bij 2002 wel degelijk uit verschillende lagen van de bevel de beoordeling van het nieuwe concept-beginsel en ha; king. Uit een onderzoek van de Wiardi Beckman programma. Concluderend kunnen we stellen dat king. Stichting blijkt dat het partijkader voor I 7% be de grondslag van de SDAP bij de vorming van de d ze 1 stond uit ongeschoolde landarbeiders, voor Is% uit PvdA in gematigde vorm werd overgenomen, maar zovee geschoolde vakarbeiders en voor I 2% uit lager ad dat de PvdA-regenten (Drees, Lieftinck) in de prak vcmb· ministratief personeel. De middengroeperingen tische politiek zich hier niet vee! van aantrokken en on pt maakten 3 2% uit van het kader, acadernici 4%. I 3% zich als doorbraakpolitici gedroegen. met a had een hogere dienstbetrekking en I 6% had geen del en beroep. Interessant is ook het volgende: gevraagd Een links-radicale doorbraakpartij vecnc naar de opvatting over de doorbraak bleek 7 7% van Aan het eind van de jaren zestig en in de jaren zeven oude, de partijleden aan de principiele betekenis ervan de tig is de rooms-rode samenwerking door het partij Hij an meeste waarde te geven, I 7% stelde de politieke kader, dat steeds meer Nieuw Links' ers herbergde, is.( ... voordelen voorop. Van een echte socialistische ar ten zeerste verfoeid. De PvdA had onder Drees wei darit beiderspartij leek dus geen sprake meer te zijn . jarenlang geregeerd, maar had de maatschappij niet MM) L bijvo 1 WiJlem Witteveen zegt het in De concept-beginselprogramma ('Tussen (red.), ' In zake beainselen', 1996, p. 201. nool Volkskrant van 18 november 2ooo als droom en daad') geschreven voor de 8 R. Koole, 'Politieke partijen in mer volgt: 'De functie van het PvdA ter vervanging van het oude uit Nederland', 199S, p. 2 24. beginselprogramma is( ... ) om '977. Dit concept-beginselprogramma 9 P. Denekamp, 'Van SDAP naar PvdA, realistische politici ( ... ) te herinneren wordt binnenkort besproken op het hoe aroot was het verlies?', Amsterdam, 11 Hct aan de uitgangspunten.' PvdA-congres. januari 198 2, pp. S9·6o. campag 2 P. Denekamp, 'Van SDAP naar PvdA, 6 Proaram van uitaanasp unten, december 1o Uit: Ph. Kohnstamm, W.P.J. Pompe van de hae aroot was het verlies?', Amsterdam, 1993, pp. 12 en 17 . en H. R. Hoetink, Personalistisch Den UJ januari 1982 , pp. 112 -1 13. 7 Hilda Verwey-Jonker zat in '37 en Socialism• naar drieiirlei Junderina, zoals lcrcn. ~ 3 Beginselprogramma van de PvdA, '47inde geciteerd door W. Thomassen in : Bank 12 Zic 1977,p.42. beginselprogrammacommissie. Dit is en Temming (red.), Van brede visie tot Strateai• 4 W. Bos, 'Weg met het rode boekje', een citaat uit een intervi ew met haar in smalle marae: acht prominente socialisten de PvdA Vrij Nederland, 27 mei 2ooo. het zeventiende jaarboek voor het overSDAPen PvdA, Alpen a/d Rijn , '3 Den s De commissie-Witteveen heeft een democratisch socialisme: F. Becker c.s. 1981, p. 1os. voor 7lj s&._o22oot 39 1 in De wetcn te hervormen . Wederom was de ambitie om principes van Groen Links. ( ... ) Overigens kan een 1n een een grote volkspartij te worden waar de andere par positie in het centrum best radicaal zijn.' 1 5 Een elec lne zal tijen bij coalitievorming niet omheen konden, maar torale positie in het centrum kan zeker wei radicaal erlost de drijfveer hierachter was een andere. Was er na de zijn, maar daar kiest de commissie onder Ieiding van ~ voor oorlog nog sprake van doorbraak om de doorbraak Witteveen niet voor. Zij lijkt de nieuwe middenpo wordt (zie de resultaten van de enquete van de wBs), nu sitie juist te hebben aangegrepen om de stellingna 1Partij ging het primair om het doordrukken van socialisti mes van de sociaal-democratie te verzachten. Dat 1et de sche hervormingsvoorstellen. Hiervoor werd het wil ik hieronder verder toelichten. n ver nodig geacht de middenpositie van de confessione eden.' len te breken en andere partijen afhankelijk te Meer mensbeeld dan maatschappijbeeld 1evaar: maken van de PvdA in plaats van andersom. De ge Tu ssen Droom en Daad grossiert in levenskansen. Maar vijan s hiedenis leert ons dat deze spagaat bestaande uit liefst acht keer wordt hartstochtelijk voor gelijkheid IVat ei e n electorale strategic gericht op het midden 1 1 en van kansen gepleit. Kansgelijkheid is in wezen een li heids een radicale politieke strategic niet is gelukt. 1 2 Dit is beraal streven. Het impliceert dat mensen zichzelf -term cchter te wijten aan politieke inschattingsfouten moeten redden, omdat ze dezelfde startpositie heb socia (Den Uyl), overschatting van de eigen mogelijk ben. De overheid brengt mensen tot een bepaalde n van h den (Kombrink) en miscommunicatie (Van streep. Daarna klinkt het startschot en kan de over 'lzake Thijn). 1 3 De spagaat in geen onmogelijkheid. heid aan de zijlijn toekijken hoe de mondige burger ond en zich als een marathonloper hijgend en steunend naar ekenis Eindelijk doorbraak de finish ontplooit. Gelijkheid van kansen wordt een we zen Het Lijkt er op dit moment op alsof de doorbraak uit- sociaal-democratisch thema zodra de startlijn gede k den indelijk al nog is gelukt. Andere partijen kunnen al finieerd wordt, bepaald wordt waar de punten zijn ·en.' lo jarenlang niet om regeringsdeelname van de PvdA waar sponsen met water worden aangereikt en geke :t per h en; het ziet er vooralsnog naar uit dat zij ook in ken wordt naar de manier waarop de supporting tnt bij 2oo2 haar coalitiepartners voor het uitzoeken heeft plaats vindt. In termen van dit soort nuances is het ~insel en haar electoraat komt uit aile lagen van de bevol beginselprogramma vee] te summier. De kritick dat _n dat king. 14 Het beginselprogramma sluit naadloos op de commissie te vaag en te kort door de bocht is ge ran de deze positie aan . Witteveen geeft dit zelf ook met gaan is vakcr gehoord. Zij verdedigde zich door te , maar zoveel woorden toe. In het partijblad Pro van 8 no rccht te stellen dat het bedrijven van praktische po iprak vember zcgt hij dat de kans op verwezenlijking van litick niet haar taak is. Bovendien stelt zij dat er geen cen en on programma vergroot wordt, doordat we telkens helder traject van droom naar daad is. 16 Daar heeft m t andere stromingen thema's en uitgangspunten zij allemaal gelijk in, maar op het punt van kansge delen. Door De Groene Amsterdammer werd Witte lijkheid zou juist hartstochtelijk gepleit moeten v n de vraaggesteld of de PvdA nu ook op papierde worden voor een grote overheidsrol om gelijkheid teven oud centrumpositie van het CDA heeft ingenomen. van kansen ook metterdaad te bewerkstelligen. Als partij Hij antwoordt hierop: 'Ik denk inderdaad dat dat zo dit ontbreekt moet het streven naar kansgelijkheid _rgde, i . ( ... )De kernwaarde van het organiseren van soli niet zo prominent aanwezig zijn als nu het geval is, es wei dariteit is voor beid richtingen (PvdA en c DA - wil er sprake zijn van een sociaal-democratisch be 1ij niet M M) belangrijk. Maar met het liberalisme delen we ginselprogramma. Men kan niet, zoals de commissie bijvoorbeeld de nadruk op vrijheid en ontplooiing, doet, volstaan met het maken van kleine statements !), 20 I, nook dati heel wezenlijk. ( ... ) Evenzogoed zijn er die kansgelijkheid moeten bevorderen, zoals 'em m r thcma's dan ooit die aansluiten bij de milieu- powerment', 'onderwijs' en 'Europa'. 'vdA, lam, 1 1 II t was in '77 bewust beleid van de hij ten onrcchte dacht dat het PvdA concessies. Uiteraard was er meer aan campagnecommi ssic om vecl stem men congres nict akkoord zou gaan. de hand , maar het voert te vcr om daar Pompe van d middengroepen te trekken door Kaderleden als KomiJrink bleven ervan hi er dieper op in te gaan. I Den Uyl als br de staatsman te profl overtuigd dat het CDA, waar men mee 1 4 Zie bijvoorbeeld kiezersonderzoek teals lcrcn. Met succes. in gesprek was, niet met de vv D zou van 'Motivaction' in HP /De Tijd, 15 I Bank I 2 Zle bijvoorbeeld: Ph . van Praag jr., gaan regeren. PvdA-onderhandelaar december 2ooo, p. 54· e tot Suaua" en J/Jum: e!fjaor Intern debat in Van Thijn ging ervan uit dat formateur 1 5 'Met een program had Kok anders is ten de Pvd.~ (1966-'77), Amsterdam, 199 1. Den Uyl de grens van het maximaal geregeerd', De Groene Amsterdammer, 2 8 13 Den Uyl gaf de formatieopdracht haalbare zou aangeven en dat hij dus oktober 2ooo, p. 1 2. '· \OOr zij n lwccde kabinet terug, omdat niet ruimhartig hoefde te zijn met 1 6 'Tussen droom en daad', § 4· 2. S&_D2200I Deze tekortkoming is des te relevanter omdat hiertoe. Een socialist heeft dus twee mogelijkheden be vest' het stuk meer een mensbeeld dan een maatschappij ( benader ingswij zen): ocialis1 beeld schetst en het vertrouwen in de maakbaarheid - Hij geeft aan hoe hij kansgelijkheid nastreeft doorbr van de samenleving loslaat. Hierdoor krijgt elk plei en waarom hij in dit streven slaagt. Hij beargu van rna dooi een sterk op het individu gericht karakter. Juist menteert dus overtuigend dat kansgelijkheid depolit de combinatie van dit indivualistische perspectief niet leidt tot ongelijke uitkomsten. Tussen dcrspal met de wei gering ecn heldere overheidstaak in deze droom en daad liggen geen praktische bezwaren. waar d te definieren leidt tot de liberale gedachte dat het - Er wordt niet aangegeven hoe kansgelijkheid non-pc aangrijpen van kansen door individuen het hoogste goed nagestreefd wordt, noch of dit lukt. Dan wordt dergra1 zou vormen. De sociaal-democratie is er juist voor dus toegegeven dat kansgelijkheid leidt tot onge het eth om het proces van het aangrijpen van kansen waar lijke uitkomsten. De liberaal streeft in deze bena onver nodig te ondersteunen. deringswijze naar kansgelijkheid en een socialist zoeken lk voel mij uit onverwachte hoek gesteund in de naar gelijke uitkomsten. mete constatering dat het hier niet gaat om het ontbreken H tk~ van het aangeven van een praktische weg van droom Hier moet het a! of niet ontbreken van praktische progra! naar daad, maar om een ideologische deficH!ntie. bezwaren de keus bepalen voor een van deze twee worde1 Nota bene het wetenschappelijk bureau van de vv D benaderingswijzen. doxale schreef in een reactie: 'Als sociaal-democraten bur Het nastreven van gelijke uitkomsten kan allerlei van W gers werkelijk gelijke kansen willen bieden, moeten vormen aannemen. Ik zie hiervan echter nauwelijks de Pvd zij dus ook aanvaarden dat daaruit ongelijke verhou iets terug in het concept-beginselprogramma: een terwij~ dingen in de maatschappij zullen ontstaan. Oat is intensief pleidooi voor vergaande inkomensnivelle weer niet het gevolg van duistere marktkrachten, zoals ring ontbreekt; 1 8 armoede wordt niet als relatief ventig Hajer en Kalma menen, maar van natuurlijke ver begrip erkend (vermijding van relatieve armoede in en inkG schillen tussen mensen. Als sociaal-democraten plaats van absolute armoede als strijddoel); demo zover zijn dat zij de mens aanvaarden zoals hij is, cratisering wordt aileen gezien als een begrip gere Het moeten zij het streven laten varen om aile achter lateerd aan staatsorganen als het koningshuis en de Het tVI standen en ongelijkheden weg te poetsen.' 1 7 Europese Unie, terwijl er nog andere maatschappe gral1111'] Het gaat mij hier met name om de constatering lijke sferen zijn waar machtsgelijkheid nagestreefd h teen dat een pleidooi voor gelijke kansen impliceert dat kan worden. De Sociaal-economische Raad is ster d kon ongelijke verhoudingen in de maatschappij aan ker doordrongen van het nut van machtsgelijkheid criteri1 vaard worden. Dit is precies wat de commissie dan de beginselencommissie van de PvdA. 1 9 ging d1 doet. Met het aanvaarden van verschillen doet zich Dit alles leidt tot de constatering dat het door ceerde het risico voor dat men het streven om de gevolgen braak-essay 'Tussen droom en daad' een verzachting kan pol van natuurlijke ongelijkheid en achterstand weg inhoudt van de eigen stellingnames op het punt van verschi te poetsen laat varen. De sociaal-democraat ken een egalitaire samenleving. Het lijkt geen toeval dat ginselp merkt zich nu juist hierdoor dat hij dit streven niet in het onderhavige beginselprogramma de term 'so van de laat varen. cialisme' iiberhaupt ontbreekt. s he ui Het is overigens niet zo dat liberalisme versus Het nieuwe beginselprogramma past uitstekend On socialisme gelijk staat aan het streven naar kansge bij een gematigde brede volkspartij die kan steunen en 'In lijkheid versus het streven naar gelijkheid van uit op de sympathie van de gehele bevolking en waar an wordt komsten. Ook een socialist mag streven naar kansge dere partijen niet omheen kunnen in geval van coali menle1 lijkheid, maar geeft daarbij meteen aan hoe hij dit tievorming. Het feit dat het program meer een op: 'P1 doet omdat hij sceptisch is over de mogelijkheden mensbeeld dan een maatschappijbeeld beschrijft, in de I id' el 1 7 K. Groenveld en P. van Schie, vermijden van al te grate inkomens seerde expertmeeting over de Derde culture 'Burger is met liberaHsme beter af', verschillen wei eens ter sprake, maar Weg. identit NIICHandelsblad, 12 december 2ooo. niet als duidelijke keus. Maar juist de 1 9 Onlangs adviseerde de s E R om Hun opiniestuk is een reactie op het scepsis over het kunnen bereiken van !eden van de Raad van Commissarissen artikel in dezelfde krant waarin kansgelijkheid noopt de sociaal voor eenderde dee! te Iaten voordragen Maarten Hajer en Paul Kalma afstand democraat tot een intensief pleidooi door werknemers. Aandeelhouders nemen van het concept-beginsel voor inkomenssolidariteit. Zo luidde kunnen met driekwart van de stemmen programma. ook de conclusie van de in 1 999 een benoeming tegenhoucien in di t 1 8 In verhullende termen komt het door NietNix en de PvdA georgani- voorstel. s &..o 2 2oo 1 eden b v tigt dit beeld: de noties van het personalistisch tot op zekere hooate zelf hoe en hoe vergaand hij of zij socwhsme geld en ( opnieuw) als meermiddel voor de wil assimileren.' Daarna volgt de constatering dat ltreeft d rbraak. Bovendien impliceert deze verschuiving culturele verschillen de maatschappij als geheel ten eargu van maatschappijbeeld naar mensbeeld een zekere goede komen. Eerder was al gepleit voor 'schep kheid dcpolitiscring, hetgeen eigen is aan een bestuur pende' culturele ongelijkheid. i'ussen d r partij (denk daarbij aan de ideologische crisis Dit alles is te vrijblijvend geformuleerd in een ren. waar de K v P in terecht kwam onder Ieiding van de tijd waarin intolerantie hand over hand toeneemt. kheid non-politi u Van Agt toen de centrumpositie on Vee! mensen in de maatschappij zijn, met name wordt d rgraven werd. Ook de in I 947 geuite vrees voor onder invloed van 'keurige mensen' als Frits Bolke onge h t ethisch nevaar blijkt gegrond: men probeert het stein en Henk Kamp met de geplastificeerde pas bena- onvcrenigbare te verenigen en samenwerking te sages uit het regeerakkoord onder zijn arm, alloch cia list zoeken in plaat van confrontatie. Dit gaat gepaard tonen in Nederland als een 'groot probleem' gaan met ecn rninder duidelijke ideologische profilering. zien. De praktische vertaling daarvan in beleid is H t kan dan ook niet per definitie als het beginsel hier niet zozeer het gevaar, maar wei de verandering tische programma van een socialistische partij beschouwd van normen en waarden binnen de maatschappij. 1 twee worden. Zoals Jouke de Vries opmerkt: 'Het para Ter illustratie: in het vee! gelezen gratis ochtend doxale van het beginselprogramma is dat de tekst krantje Metro was op 4 januari 2oo I in een ingezon llerlei van Witteveen meer geschikt zou zijn geweest om den brief het volgende te lezen: ' ... de reden dat relijks de PvdA in de jaren zeventig tot zinnen te brengen, velen zo sceptisch zijn over de opvang van tiendui t: een terwijl de huidige maatschappelijke constellatie juist zenden mensen is dat Nederland een van de dichtst iVelle w er om een beginselprogramma a Ia de jaren ze bevolkte Ianden ter wereld is en dat vel en daar dage datief vcntig zit te springen: spreiding van macht, kennis lijks de last van ondervinden: de drukte, het verkeer, edein en inkomen'). 20 de belachelijk hoge huizenprijzen, nauwelijks een lemo stukje grond voor een particulier. Snapt Kaashoek gere /let beoinselpronramma als houvast voor politici (Columnist van de 'Metro' - MM) dan niet dat het 'en de Het tweed criterium waaraan ik een beginselpro- daar om gaat, om levensruimte, als de politick be tappe • gramma toets noemde ik reeds in de inleiding: biedt sluit dat die Tilburgse asielzoeker hier geen rechten rreefd hct en houvast voor de politieke keuzes die de partij heeft om beroep te doen op leefruimte.' In de jaren : ster de komende tien a twintig jaar client te maken? Dit '8 o had deze man uit Sittard a! lang een rechtszaak kheid criterium komt onder andere voort uit de overtui aan de brock gekregen. ging dat jui teen samenlcving die steeds gecompli Als er in dit soort termen over het asielzoekers door c rder wordt vraagt om vaste bakens. Bovendien vraagstuk wordt gesproken, dan moet de PvdA daar ~ hting kan politick aileen bestaan bij de gratie van duidelijke met dezelfde krachttermen op reageren. In dit Iicht llt van vcr hill n in maatschappijvisies. Het concept-be was ik dan ook erg geschokt door de opmerkingen ral dat gins !programma schiet hier met name op het gebied van de Groningse burgemeester Jacques Wallage: n ' so- van de multiculturele samenleving en de economi- 'Persoonlijk ben ik er voorstander van om asielzoe h uitdagingen waar Nederland voor staat tekort. kers die een crimineel delict plegen, hetland uit te .kend nder de kopjes 'Het problecm van de migratie' zetten.' Hij baseerde deze mening op bevindingen ~ unen en 'lnterculturaliteit als uitdaging en als ideaal' van een gcheim rapport en kon ook nog niet waar aran wordt aandacht besteed aan de multiculturele sa maken wat hij zei: internationale verdragen staan dit coali- mcnlcving die Nederland is. Een paar term en vall en in de weg. Hier is dus sprake van je reinste popu r een op: 'Prioriteit heeft het scheppen van levenskansen lisme. Terwijl de (sociaal-democratische) politick :rrijft, in de cig n omgeving', 'een actief inburgeringsbe- wat dit onderwerp betreft juist moet overtuigen en 1 id' en 'niet gedwongen assimilatie en gefixeerde verstandiger moet zijn dan de tijdgeest en de waan rde culture! identiteit ('integratie met behoud van van de dag. Ja, zelfs het als een uitdaging moet be idcntit it') taan voorop. ( ... ) Ieder individu bepaalt ~chouwen om de publieke meningsvorming in deze n rissen lragen 2o Met de vcrgelijking tussen het gezelschap van hoogleraar bestuurs rs nieuwe beginselprogramma van de kunde Prof. Dr. J. de Vries. Zie het mmen PvdA en de houding van de voormalige artikel 'Nieuwe en oude politick in de it K VP wat betreft de relativering van de PvdA', Staatscourant, 1 3 december politick bevind ik mij in het prettige 2000. s &_o 2 2oo1 te bei'nvloeden en zo nodig te veranderen. Paterna Als 1 CT nu reeds geacht wordt commercieel ex i nuh listisch misscruen, maar wei nodig. Een halfzacht ploiteerbaar te zijn leidt dit tot te hoge prijzen voor vast da pleidooi voor het toestaan van assimilatie tot op zekere ict-producten. De sector zal daardoor altijd een voor p1 hoogte past in daar in elk geval niet in. kleine afzetmarkt houden en niet tot valle wasdom Terwij komen. Patrick Keane, media-analist bij het Ameri Adri De passages over Europa in het nieuwe beginselpro kaanse Jupiter MediaMatrix, zegt het als volgt: stenen gramma volstaan daarentegen beter. Hier wordt wel 'Consumenten zouden dat niet pikken (het vragen een missie gepresenteerd: een Europese grondwet, van abonnementsgeld voor websites - M M). Ze zijn Slot civil socieo/ en goed georganiseerde overlegeconomie vee] te verwend met alles wat gratis is op internet. De co1 worden gepropagandeerd. Wei is het jammer dat de Het huidige zakelijke model moet en kan op den duur armd 1 economische discussie in het algemeen niet meer gaan werken, daar ben ik van overtuigd. In de ko sieve p touwtjes krijgt toegeworpen in dit stuk. Waarom mende jaren gaan in de v s nog eens twintig miljoen clect01 wordt niet een stelliger keuze gemaakt voor een huishoudens online, wat de markt versterkt. Daar nict to\ Rijnlandse kenniseconomie waarin de kracht, an naast verwacht ik vee! van de convergentie van Tv en wil de ders dan in Amerika, gelegen is in basiszekerheden P c.' 2 3 Het ziet er echter niet naar uit dat de fman gram111 in combinatie met flexibiliteit? 2 1 Een economic ciele markten het geduld aan de dag leggen dat nodig sche p~ waarin de collectieve sector de kwaliteit kan bieden is om uiteindelijk profijt te trekken van de zegenin b gins die zij client te bieden en waarin zeggenschap voor gen die deze sector onze maatschappij kan bieden. vrceml iedereen ook tot in het hoogste bedrijfsniveau door Hier is dus sprake van marktfalen waar de overheid I r uit dringt. De scepsis over de maakbaarheid van de sa op moet inspringen. Bijvoorbeeld door kredieten te gramrr menleving die Witteveen aan de dag legt is een lo verstrekken aan bedrijven die we] hun bedrijfsvoe gisch gevolg van zijn weigering de discussie in het ring op orde hebben, maar vanwege de kleine klan economische te trekken. (Denk aan wat Van Oor tengroep en de hoge aanvangsinvesteringen hun schot in '47 zei: 'Het econornisch socialisme wordt producten nog niet commercieel kunnen exploite een persoonlijkheidssocialisme' .) Juist de komende ren. Maar waar schrijft Witteveen dat de overheid tien atwintigjaar is evenwel een krachtige progres aanvullende maatregelen client te nemen als de sieve economische politick noodzakelijk. Ik zal bier markt niet volstaat (d. i. marktsocialisme)? N ergens! een voorbeeld van geven. Uiteraard had de commissie geen reddingsplan voor Veel PvdA-politici zien in de toekomst een grate Letsbuyit.com hoeven schrijven. Maar PvdA-politici rol voor de reT-sector weggelegd in de economic. staan de komende jaren met hun hand en in het haar Momenteellijkt de opkomst van deze sector echter als ze de PvdA-beginselen willen gebruiken om de te haperen. I CT-bedrijven hebben een langere aan kenniseconornie op een sociaal-democratische ma looptijd nodig dan bedrijven in andere sectoren nier vorm te geven. voordat hun investeringen rendabel worden. Dit Zo oak bij de grondpolitiek, eveneens een eco komt doordat I CT-bedrijven met relatief hoge aan nomisch vraagstuk. Hoe wordt de schaarse ruimte vangsinvesteringen te maken hebben ( opzetten van die Nederland biedt door een sociaal-democraat be het netwerk, uitdenken van een concept) en relatief naderd? Je weet het niet, want de beginselen zeggen lage variabele kosten. Bovendien duurt het bij een er niets over. Of wat te denken van de nutssector. doorbraaktechnologie als 1 c Teen paar jaar totdat de Waarom staat er niet dat de overheid moet garande technologic ingeburgerd is in het dagelijks werk en ren dat iedereen betaalbare toegankelijkheid heeft Ieven. In deze 'overgangsfase' leidt het gebruik van tot stroom en water? Hoe zij ruervoor zorgt is weer ict eerder tot kosten dan dat het iets oplevert. Later een zaak van de dagelijkse politick. Maar een sociaal komen de efficiencyvoordelen. 22 democraat moet wel een uitgangspunt hebben. Dit 2 r Wederom stcun uit onverwachtse gebonden aan de werkgever en Plan 2000, april 2ooo, pp. 162- 182 hoek voor dit pleidooi: de Telders verliest men zijn rechten bij baan (Publicatie van het Centraal Plan stichting concludeerde onlangs dat de wisseling, die daardoor risicovoller is bureau), of V. Frissen, 'let en arbeid in algcmene basis van sociale zekerheid tot dan in ons systeem. Zie S.K. Kuipers het daaelijks Ieven', december 1999 een grotere Oexibiliteit en aanpas c.s., Groei, lnkomensverdelina en (Werkdocument van het Rathenau sL'lgscapaciteit leidt die paradoxaal Economische Orde, Teldersstichting, Instituut). genoeg niet onder doet voor de Den Haag, 2ooo. 23 Uit: 'Sneuvelen of wachten op Amerikaanse. In de vs bijvoorbeeld is 2 2 Zie bijvoorbeeld: ' De vernieu betere tijden', NRC Handelsblad, 1 3 de ziektekostenverlekering vaak wende economic', Centraal Economisch januari 2oo 1, p. 2.). s &..o 2 2oo 1 43 leel ex- is nu h laa niet het geval. Het raamwerk en het hou middenpartij zijn) tot een doel op zich (socialisering mvoor vast dat het onderhavige beginselprogramma biedt van de maatschappij etc.). Dit beginselprogramma ijd een voor progr ieve economische politick is te fragiel. schetst vooral een non-politiek mensbeeld, geen rasdom Tcrwijl de politieke agenda van PvdA-politici als maatschappijbeeld. De commissie lijkt zich hiermee 1\meri- Adri Duijvcstein en Ferd Crone voldoende bouw te scharen achter de sociaal-democraten die net zo volgt: tcnen aanlevert. 24 lang bij de pakken neer gaan zitten totdat de helft van vragen hen verzucht dat het maar niet wil lukken met die Ze zijn lot maakbaarheid en de andere helft blijft verkondigen ternet. Dr commissie-Witteveen heeft de doorbraak om dat ze het lidmaatschap tijdens de WAO-crisis opge tn duur armd maar laat de kansen voor krachtige progres zegd heeft. Zij maakt hiermee de erosie van de over 1de ko icvc politick die dit biedt liggen . De spagaat tussen heid tot een se!fu!filling prophesy. Een overheid die niljoen I torale en politieke strategie in de jaren '70 heeft jarenlang in gebreke is gebleven kan moeilijk het ver l Daar niet tot het gewenste resultaat geleid. Deze uitdaging trouwen van de burgers genieten. De politiek moet n.Tven wil de commissie niet opnieuw aangaan: haar pro dit even wei niet als gegeven beschouwen, maar zelf 1 fman gramma is een compromis an sich. Maar de prakti een kentering bewerkstelligen. tnodig s he politick is er voorde compromissen, terwijl een 1genin begins !programma een houvast moet bieden. Het is MICHIEL MULDER •ieden. vr md datTweede Kamerleden van de PvdA radica was betrokken bij de Jonge Socialisten en bij NietNix. •erheid l r uit de hoek komen dan het eigen beginselpro Momenteel is hij student economie en inhoudelijk eten te gramma. De commissie maakt van het mid del ( een medewerker van de Tweede Kamerjractie van de Pvd.A. jfsvoe e klan nhun ploite erheid als de rgens! n voor ~olitici _thaar om de lerna- n eco 'uimte aat be teggen 1ector. ~ande- heeft ;weer )Ciaal n. Dit 82 ~ 24 Zie bijvoorbeeld: F. Crone, 'Nieuwe een koopsubsidie. Een ander voorbeeld: id in economie, nicuwe Wassenaar? ', s&.J:>, de hierboven bepleitte vergroting van de 9 augustu 2ooo; Adri Duijvestein, Jeroen bedrijfsdemocratie wordt ondersteund u Dijsselbloem en Staf Depla, 'Kabinet door de omarming door Ad Melkert van pakt ruimteverspilling nauwelijks aan', het in voetnoot 19 genoemde s E R p De Vo/kskrant, 30 december 2ooo; Denk advies reeds voordat het gepubliceerd 3 ook aan hct initiatief om te komen tot was. s&..o22oo1 44 NlEUWE BEG!NSELEN GEWOGEN w er we opzct no b nader De politieke i dema wijzingr teruggel lading van ging uit vertalen Als ik er aan herinnerd hoefte aan een nieuw docu te ver g werd, niet elke dag natuur beginselen ment waarin de te kiezen nel ter: lijk, geneerde ik me richting van de PvdA in het in de da meestal. Was ik niet, als Een teruablik op begin van de 2 r e eeuw zou Want al voorzitter, samen met de worden vastgelegd. Voor soms go hooggeleerde Lolle Nauta, bereiding en aanvaarding pun ten, eindredacteur geweest van 1977 zonder aene van een Beginselpro ten, kar het Beginselprogramma gramma is een belangrijk Ik ac 1977? Eerst het toenmalige proces. Het is idealiter rijk poli Partijbestuur, onder len meer dan de formulering ste veri< van den Heuvel nog, en WOUTER GORTZAK van een aantal hoogwaar leiden i later het Partijcongres, dige uitgangspunten, doel Een go hadden het, zij het met een aantal soms dubieuze stellingen en daarmee samenhangende keuzes. Het zowel F amenderingen, hartelijk omhelsd. Toch was de daar is evenzeer een belangrijk politiek document, al heeft des tc b, door ontstane euforie van korte duur. Partijleider het niet in aile opzichten direct politieke betekenis; praktijk Joop den Uyl, lid van de Commissie maar ver van de in het dagelijkse politieke handwerk van bij voor aan elka werkzaamheden gebleven, meed het naar vermo beeld een Kamerfractie wordt eerder teruggegre in de r gen. En onder aanvoering van Bart Tromp, die ook al pen op verkiezingsprogramma's en regeerakkoor tweede de vloer had aangeveegd met de door mij geschreven den. De politieke betekenis ontleent een pro mijn vi~ nota' ter voorbereiding van de partijdiscussie, zou gramma aan de mate waarin het, door een adequate, partij g menigeen er al spoedig opgewekt gehakt van maken. beknopte analyse van de belangrijkste maatschappe den aar De houdbaarheidsdatum van 'ons' Programma was lijke ontwikkelingen en de formulering van de be w I aile klaarblijkelijk snel verstreken. Inderdaad liet het als langrijkste sociaal-democratische antwoorden daar vcn om blikop de toekomstveel te wensen over. Demigran op, de positie van de partij bepaalt. In dat opzicht partij n ten in ons land noemden we nog 'gastarbeiders' en dunkt rnij het Programma '77, ongeacht tekortko vormcr dat Nederland zich zou kunnen ontwikkelen tot een mingen, superieur aan het nieuwe stuk. In '7 7 ging aangeb, multi-etnische samenleving kwam niet bij ons op. een poging tot analyse (maatschappelijke achteraron tegen d Als in het Program minderheden al ter sprake kwa den) vooraf aan een daarbij passende inventarisatie is een 1 men betrofhet geen mensen van elders maar opvat van de beainselen, die op haar beurt weer uitmondde een str< tingen die in onze parlementaire democratic in de in een politiek proaramma. Want sociaal-democrati minderheid zijn. 2 Evenmin als de multi-etnische sa sche beginselen mogen een zekere eeuwigheids menleving is destijds de opmars van de elektronica waarde bezitten, de leuze vrijheid, aelijkheid en broe voorzien en de daarmee samenhangende explosie derschap vraagt steeds weer een bij veranderende van de informatietechnologie, of, en minstens zo re omstandigheden aangepaste vertaling. Met terug volutionair, die van de gentechnologie. En dat ook werkende kracht kan men zich afvragen of het ver sociaal-democratisch handelen tot het latere 'domi standig was beginselen en politiek programma aan nante hedonisme kon leiden hebben we ook al niet elkaar te ketenen. De achterliggende gedachte lijkt kunnen voorzien. We zijn blijkbaar minder visionair me nog steeds voortreffelijk. De auteurs immers dan we soms veronderstellen. hoopten daardoor te berei) 1eids- I Socialisme tussen nu en moroen, PvdA dilemma dat economische vooruicaana niet 1 broe 1974 oelijkstaac aan ecolooische vooruitoana. 2 Beginselprogramma 1977, biz 29/30: Oat zijn , met permissie, waarheden als rende de PvdA sueift naar een zodanioe inrichtino koeien. Het beginselprogramma a.ls erug van het staatsbestuur dat () aile burners op politieke situering van de sociaal t ve r basis van oelijkheid een zo oroot mooelijke democratie in de 2 1 e eeuw zou aan •a aan zeoaenschap hebben over de inrichtina van betekenis winnen als aan deze de samenlevino, waarbij minderheden dilemma's waar sociaal-democraten niet ai s e lijkt worden oerespecteerd. enioen stuiten, zoals de auteurs van het 1mers 3 T.a.p biz. 42. tonceptprogramma 2 oo 1 terecht meer 4 Idea/en in praktijk brenoen, /, 1.4 schrijven, sociaal-democratische keuzes s Bv. t.a.p. Ill, 3.9 De ene doelstellino toevoegden. iet bij (handhaven van de vrede) kan op oespannen 6 Hedy d' Ancona, Wouter Gortzak, d zou voet staan met de andere doelscellinB Harry de Lange, icco Mansholt, Lolle rer de (beschermin9 van de mensenrechten) '!f IIJ Nauta, Henk van Stiphout, Ed van Thijn !n die 3.37 Sociaa l-democraten stuiten () op het en Hilda Verwey-Jonker. s &.o 2 2oo1 kenis van milieubehoud voor toekomstige genera begrip kapitalisme blijkbaar anathema is stoort me, hun beg· ties nadrukkelijk onder woorden werd gebracht. maar ernstiger vind ik de oppervlakkige manier naast 001 Ook daarom acht ik PvdA en Prograrncommissie waarop wordt ingegaan op de ontwikkelingen bin oorzaak v '77 politick superieur aan PvdA en Programcom nen de vrije markteconomie. naar No missie 2 oo I . De huidige partij is niet alleen door het In de 'gemengde' economische orde, aldus de wei en 1 gekrompen ledental armer dan destijds. Zij slaagt er auteurs, reguleert de overheid de markt, verant vaart, m1 blijkbaar evenrnin in voldoende sociaal-democraten woorden bedrijven zich publiekelijk en nemen door uit v el r met specifieke meningen over nieuwe problem en en zelfregulering maatschappelijke verantwoordelijk op aarde ontwikkelingen in zich te heden op zich9. Worden koombaa verenigen om herkenbare Maar als de Pvd.A om electorale hier wens en werkelijkheid Aarde er stromingen in de partij te niet al te luchthartig op een consump redenen niet kiest voor matiging van genereren. En terwijl het hoop geworpen? In ieder West-EUi destijds lukte om de toen onze economische en welvaartsgroei, geval biedt zo'n frase geen dragen. I malige stromingen op een dan moet zij dat in een inzicht in de PvdA-visie op lijkheid ~ programma te verenigen is de verhouding tussen over v totinl Beginselprogramma onder woorden daar nu geen sprake van. heid en markt in de toe wending Een tweetal !eden van de durven brengen en niet maskeren komst. Heeft de PvdA met zodanig huidige commissie heeft onder vrome ]rases van het kaliber dat het uitbundig privatiseren sen op d1 het irnrners nodig geoor van reeksen overheidsbe vensb h~ gewerkt moet worden aan een eerlijke deeld met een eigen, be drijven de regulerende be (zullen) knopter tegenstuk in de verdeling van levenskansen, binnen tekenis van de overheid het br n openbaarheid te komen7. en tussen de rijke en arme delen misschien te ver uitgehold? e n erk Oat is in minstens een op Hoe verhoudt zich binnen noodtoe van de wereld. zicht terecht. Terwijl het ondernemingen het stre- concept-beginselpro- ven naar excessieve win gramma 2oo I de PvdA, ondanks veel te onder sten, om zich op de wereldmarkt te handhaven en bij schrijven formuleringen, ten principale te weinig de shareholders in het gevlij te blijven, tot het maat onderscheidt van andere stromingen, doen de schappelijk verantwoord ondernemen dat sommige dwarsliggers een vaak inspirerende poging de PvdA ondernemingen zeggen ook tot bedrijfspolitiek te een ondubbelzinnige identiteit te hergeven. maken. Misschien valt voor de nationale overheid in Omdat het onmogelijk is, en voor een dee! wei een zich steeds verder internationaliserend kapita nig zinvol, in kort bestek het Program van toen met lisme niets meer te reguleren maar dan zie ik dat lie het concept van nu te vergelijken wil ik me tot een ver onder woorden gebracht dan toegedekt in een tweetal aspecten beperken. In I 977 is een poging generaliserende, nietszeggende formulering. gedaan tot analyse van de staat van het westerse ka Het tweede aspect betreft een uiterst wezenlijke pitalisme8. Deze poging was destijds alleszins verde maar praktisch-politiek onnoemelijk lastig hanteer digbaar (en is toen ook in progressieve hoek betrek bare kwestie. Sociaal-democraten bepleiten grotere kelijk weinig bestreden) maar is natuurlijk op onder gelijkheid op wereldschaal. Zij hebben daar zowel delen behoorlijk verouderd. Nu is daar geen sprake principiele als praktische argumenten voor. De ver van. Oat voor de auteurs van het huidige concept het gaande ongelijkheid achten zij immers op grond van 7 Maarten Hajer en Paul Kalma. De teruakeer van de politiek. 8 Men begrijpe me goed, als ik daar over de loftrompet steek is dat niet over dat onzinnige oud-linkse en toen al volstrekt achterhaalde programmapunt waarin de PvdA zich ultspreekt voor het in gemeenschapshanden brengen van series industrietakken. lk heb de paragrafen op het oog over Het westerse kapitalisme en Oude en nieuwe klassenstrijd. (t.a. p. blz.8/ 14). 9 Tussen droom en daad Ill 3. 34 s &.o 2 2oo1 47 tme, hun b gin clen onaanvaardbaar. Bovendien is die, raal aantrekkelijker te pleiten voor lastenverlichting Ianier naast oorlog en onderdrukking, de belangrijkste voor de individuele burger, of zelfs voor verhoging bin- oorzaak van de onstuimige migratiestroom van Zuid van de begrotingen van onderwijs en zorg die deze naar oord. So jar, not so aood. Maar daaruit vloeit burgers eveneens ten goede komen. Maar als de ~s de w I een ernstig probleem voort. De westerse wel PvdA om electorale redenen niet kiest voor mati ·rant vaart, met bijbehorende consumptie legt, zo blijkt ging van onze econornische en welvaartsgroei, dan 'door uit vee! rapportages, cen soms nu al te zware druk moet zij dat in een Beginselprogramma onder woor elijk op aarde en atmosfeer. Deze kennis moet onont den durven brengen en niet maskeren onder vrome •rden koombaar tot een onaangename conclusie leiden. frases van het kaliber dat gewerkt moet worden aan rneid arde en atmo feer zullen het optrekken van het een eerlijke verdeling van levenskansen, binnen en peen n umptieniveau van de wereldbevolking naar het tussen de rijke en arme del en van de wereld. 1 1 ieder West-Europese en Amerikaanse niveau niet kunnen Aan het Beginselprogramma '77 kleefden ern geen dragen . Het sociaal-democratische streven naar ge stige tekortkomingen waardoor ik althans er soms ie op lijkheid op wercldschaal dwingt West-Europa en de met gene aan terugdacht. Maar nu ik het nieuwe over- vs tot inleveren. In 1977 is dat onderkend in de zins concept heb geconsumeerd en het oude stuk er op toe wcnding dat als we ons voorlopig aileen maar een onderdelen mee heb vergeleken ben ik de schaamte l met zodanigc herverdeling ten doe! stellen dat aile men- voorbij. Het gaf de PvdA, een bruisende en veelvor eren en op de hele wereld in staat zijn in hun eerste le mige partij destijds, ook door dilemma's om te zet dsbe \'Cnsbehoeften te voorzien, aile Nederlanders offers ten in keuzes, de herkenbare plaats in de Neder e be (zullen) moeten brengen. 10 Nu is zo'n oproep tot landse politick die zij nu ontbeert. rheid h t brcngen van offers, behalve misschien tijdens hold? n erkende, door burgers aan den lijve ervaren WOUTER GORTZAK lnnen no dtoe tand, g en stemmentrekker. Het is electo- Lid van de Tweede Kamer voor de PvdA stre win en bij naat tmige ek te eid in lpita at lie h een nlijke lteer otere wwel • ver dvan 1 o Beeinselproeramma 1977, biz 19 1 1 Tussen droom en daad, Ill 3. 5 S&_D22ooJ NIEUWE BEGINSELEN GEWOGEN Droom ( ginl zo: 'De I De actualiteit inlernati cratischc b staans van het program lijke wa: werkclijl Een goed beginselprogram 1895 trekkenden en verbruikers En lette1 biedt een perspectief voor van wordt behaald. hand ler het lange termijn handelen De uitsluiting als rege· in de gel van de sociaal-democratie, ringspartij, de nauwe bin· Oat i geeft zicht op de belangen ding met de vakbeweging, ge n ker BERTUS MULDER die de partij wil dienen en de economische crisis en de Wat• de maatschappelijke coali- opkomst van het nationaa). gram da1 ties die de partij wil aangaan, is discriminerend ten socialisme leidden ertoe dat de soAP op zoek is naar n n ~ opzichte van andere politieke stromingen en rich verbreding van zijn basis. Het program constateert ti kc tr tinggevend voor verkiezingsprogramma's. Daar dat het kapitalisme 'velerlei verzet' oproept, 'in de ontbreekt het aan bij het concept-beginsel-program eerste plaats dat der arbeiders'. Maar ook anderen Liberl 'Tussen droom en daad'. De uitdaging van het libe worden door de crisis getroffen. Het program wil Oat hct raUsme wordt niet beantwoord. deze groepen naar zich toetrekken, door ze op in waarop In de zes voorgaande beginselprogramma's van nieuwe wijze aan te spreken: stand k'1 SOAP en PvdA is steeds gezocht naar een - wisse 'Het verzet van deze groepen komt, evenals dat d begi~ lende - combinatie van twee elementen. Enerzijds der arbeiders, mede voort uit de wil tot handhaving omdcz wordt gewezen op de problemen waar de ontwikke der menselijke persoonlijkheid en uit het verlangen ling van het kapitalisme grote groepen mensen voor naar een redelijke en rechtvaardige inrichting der sa· so ia:l~~ plaatst, anderzijds wordt de partij gezien als instru menleving'. Radi al ment om die groepen in politick opzicht bijeen te Beginselprogramma's werden herschreven met eratisch brengen. We vinden dat geprononceerd terug in het het oog op de gewijzigde maatschappelijke ontwik· jaar, dat beginselprogram van 1 9 3 7, waarmee de soAP de keling, alsmede de zich wijzigende poUtieke ver· strijd va basis legde voor de regeringsdeelname in 1939. Het houdingen. Waar staan we, na de val van het Oost· WG.F. programma begint met het doe) van de partij: Europese communisme en de opmars van het share· taal, en 'De partij stelt zich ten doe! de verwezenlijking holder-kapitalisme? Wat is de centrale boodschap o ialis van het democratisch sociallsme: een maatschappij van het voorliggende conceptbeginselprogram1 DB ve~ op de grondslag van gemeenschapsbezit van de Kunnen we er wat mee, zegt het wat over waar de g nwoo voornaamste productiemiddelen met gemeen PvdA in het verleden voor heeft gestaan? Geeft het wcg, n schapsbeheer van het bedrijfsleven en met waarbor inzicht in de nieuwe uitdagingen voor de sociaal-de· ki sr c ging van geestelijke en staatskundige vrijheid, opdat mocratie? Geeft het weer wat de plek is van onze be twc , in voor allen welvaart en bestaanszekerheid mogelijk weging, geeft het richting aan de politieke koers van bcginsel worden, gelijke maatschappelijke voorwaarden tot de PvdA, nationaal en internationaal? Geeft het een stand t ontplooiing der persoonlijkheid worden geschapen antwoord op de liberale uitdaging van deze tijd, be Tw c p en het gemeenschapsleven kan opbloeien'. heist het een alternatief voor de terugtredende over lands v Deze doelstelling is geent op de volgende ana heid, formuleert het een antwoord op de privatise Frank lyse: ring van nutsvoorzieningen en sociale wetgeving? Maatsch In de kapitalistische maatschappij is de grote Helaas, het concept-program is bij alle wijdlo In 1 massa des volks gescheiden van de voornaamste pro pigheid blijven steken in een discussie over de in van der ductiemiddelen zodat zij in economisch opzicht af terne consistentie van het waardepatroon van de so says. D hankelijk is van de betrekkelijk kleine klasse die over ciaal-democratie. Het is' programmatisch zo alge· die productiemiddelen beschikt en deze aanwendt, meen dat het niet onderscheidend is, noch in haar niet ter bevrediging van de volksbehoeften, maar tot politieke profiel, noch ten opzichte van andere poli· het verkrijgen van winst, welke ten koste van loon- tieke stromingen. Het conceptprogram 'Tussen s&.o 2 2oo1 49 I room en Daad ' is een belijdenis. Het program be aanval in op het parasitisme, het verkrijgen en verte gint zo: ren van inkomsten uit grondrente waar geen pro 'De Partij van de Arbeid maakt dee! uit van een ductieve bijdrage aan de maatschappij tegenover intcrnationale, wereldomspannende sociaal-demo staat. Het parasitisme wordt gezien als veroorzaker crati ch beweging. Oeze beweging ontleent haar van de ondergang van de maatschappij door 'oneer b taan recht aan de permanente strijd voor mense lijkheid, nutteloosheid, zelfzucht en losbandige el lijk waardigheid, sociale rechtvaardigheid, daad lende en een dwaas verspillen van de heerlijkste 1 w rkclijke vr de en democratische verhoudingen'. middelen om een edel en gelukkig Ieven te lei den' • uikers n lctterlijk zegt het programma daarna: 'A an het Een van de essayisten, Webb, benadrukt het fail handelen van de Partij van de Arbeid ligt het geloof liet van het individualisme en de 'onweerstaanbare 2 rege in de g lijkwaardigheid van mensen ten grondslag'. opkomst van socialistische denkbeelden' • Hij con e bin Oat is mooi. Oat is heel mooi. Wij zijn echter stateert dat het privaatbezit geleidelijk aan geregle eging, g n kcrk, wij zijn een politieke partij. menteerd en beperkt en in sommige gevallen opge ;en de Wat wij nodig hebben is een actueel beginselpro heven is . De leer van het socialisme is daarom ook onaal gram dat gcent i op een analyse van het kapitalisme slechts de bewuste en uitgesproken erkentenis van is naar n en bij het huidige tijdsgewricht passende poli grondbeginselen der maatschappelijke inrichtingen, 1<1teert tick trategie. die reeds lang voor een dee! onbewust zijn aangeno 'in de men ( ... ). 1deren Uberale uitdaninB William Clarke trekt de analyse van de parasi mwil Oat h t anders kan, moge blijken uit het de wijze taire grondrente door op het kapitalisme. Historisch op in waarop het DA P-beginselprogram uit 1895 tot gesproken is de kapitalist iemand die ondanks aile I tand kwam en vooral uit de grondige wijze waarop ruwheid maatschappelijk nuttig was, en daarom als dat d begin elen destijds wcrden bediscussieerd. Daar kwam hem een ondernemingsloon toe. Maar dat is having om d z v rre hi torische terugblik. verleden tijd. De winstdrukkende concurrentie tang en entraal staat de afbakening ten opzichte van het dwingt tot het bijeenbrengen van kapitaal van ver dersa- sociaal-libcralisme, belichaamd in de partij van de schillende kapitalistenl, wat leidt tot de· opkomst • Rachcalcn, die later opging in de Vrijzinnig Demo van bestuurders (managers). De kapitalist die opge n met cratischc Bond . Het is een debat over minstens vier houden heeft bestuurder te zijn, is enkel rentetrek 1twik jaar, dat in aile heftigheid losbarst in de verkiezings ker geworden. Het is de bestuurder die metterdaad e ver trijd van 1891, waarin de radicale voorman mr. de onderneming leidt; 'de kapitalist is niets anders 'Oost W .F. Trcub in het kiesdistrict Schoterland fron dan een nietsdoende dividendtrekker'4. Clarke sig share taal , n met ucce , de aanval inzet op het zittende naleert de opkomst van 'rings' en 'trusts' en consta dschap ciali ti he kamerlid Oomela Nieuwenhuis. De teert dat monopolies aile kracht ontnomen hebben gram? D 8 vcrliest in I 891 met zijn parJementaire verte aan de vrijheid van mededinging. Het kapitalisme aar de gcnwoordig r h t vertrouwen in de parlementaire heeft daarmee zijn eigen grondbeginselen tenietge eft het w g, n de Radicalen - voorstander van algemeen daan; het ondermijnt vrijheid van bedrijf, vrije ruil tal-de ki r ht en sociale wetgeving - behalen in 189 1 en vrijheid om te kopen. Clarke betoogt dat 'kapita Ize be tw , in 1 94drie en in 1897 vier kamerzetels. Het lisme en democratic niet sam en kunnen gaan, zoals ers van b gins I program van de SDA P in 1895 komt tot men tot nu toe meende. De vooruitgang van kapita ,et een stand tegcn deze sociaal-liberale verdrukking in. lisme en die van democratic kunnen zich niet even jd, be- T\\l'C publicati s zijn daarin cruciaal: de Neder redig bewegen zonder elkaar te belemmeren' 5. ! over land ·c vertaling van de Fabian-essays en de studie van Maar de maatschappij kan heel goed bestuurd wor :vatise Frank van der Goes, Ornanische Ontwikkeling der den zonder kapitalisten. Een grote en duurzame uit ing? lfaar chapplj. breiding van het beheer van bedrijven door een de rijdlo In 1891 al vertaalt Wibaut op voorstel van Frank mocratisch gekozen overheid ligt daarom in het ver de in van d r o en met hu lp van P. L. Tak de Fabian -es sthiet.' Ide so laJs. Oaarin zctten een aantal Engelse socialisten de De Fabian-essays zijn van grote betekenis. Saks l alge n haar 1 . Soc>alisme (Fabian essays in socialism), 2. Idem, p. 46. e poli vertaald door F.M. Wibaut, 3· Idem, p. 137 . fussen Amsterdam, 1 891, p. 4'. 4.Idem, p. 138. 5· Idem, p. t 6o. s &_o 2 2oo1 so schrijft over deze jaren: 'Wij waren geen van allen 'een muur waarin maar één poort is', die door een meer Marxist, dan met het feit bestaanbaar is, dat laag van tussenpersonen bewaakt wordt om er de ge 1 2 wij halve of kwart Fabians waren; wij waren allen bruikelijke provisie van op te strijken . Een allengs min of meer doortrokken van de geest van het En eenvoudiger ingerichte voortbrenging zou met een gelse socialisme, al zwoeren wij bij het Duitse al veel minder talrijke en veelsoortige klasse van tus leen'6 Frank van der Goes sluit het manuscript van senpersonen toekunnen 1 3. De sociali stische hervor Oraanische OntwikkelinB der Maatschappij af in januari ming van het eigendomsrecht verschilt in beginsel I 8 9 2. Het was een reactie op de polemiek van I 8 9 I, niet van alle eerdere hervormingen in het eigen en werd door het moment van uitkomen in I 894 te domsrecht die verkregen zijn door het gerijpte in vens gezichtsbepalend voor de dan opgerichte zicht dat die beperking in het belang der meerder SDAP7. heid was. Van der Goes ziet een ontwikkeling van Van der Goes noemt een aantal bezwaren die het zelfstandigheid van afzonderlijke ondernemers naar liberale kapitalisme aankleven. Het marktmecha de concentratie van alle onderneming bij de ge nisme, waardoor het evenwicht tussen productie en meenschap. consumptie zich 'van zelf' herstelt, werkt niet dan nadat verspilling en ongeluk op grote schaal hebben Het proaram van 1895 gewoed 8. Ten tweede veronderstelt efficiëntie Hoe werd deze analyse programmatisch vertaald? voortbrenging op grote schaal, doch dit stuit af op Men keek naar het Engeland van de Fabians, maar te de zelfstandigheid van de ondernemingen: 'als die vens naar de ontwikkeling van de sociaal-democratie ondernemingen minder op zichzelf stonden, zou de in Duitsland. Van Vliegen is de opvatting afkomstig onderlinge strijd ook niet zoveel kosten'9. Verbete dat het program van de soAP van 1 8 9 5 gesneden is ringen in de productie komen dan ook ondanks de op de maat van het program van de Duitse SPD, het concurrentie tot stand. Nadeel is ook de reclame, Erfurter program: 'De redactie van het program van die op de productieve arbeid drukt. Het gevolg daar de soAP is enigszins anders, de gedachtegang van de van is dat een onnatuurlijke macht van producenten zakelijke inhoud is precies dezelfde' 14. Deze opvat de consumptie regelt: 'Meer en meer zullen de lei tingen is herhaald door Bank, die zelfs spreekt van ders van de voortbrenging de macht in handen krij 'een copie' 1 5. Wie de teksten echter naast elkaar gen, de trusts die beschreven zijn als de jongste ver legt, zal het opvallen dat de redactie van het Erfurter 1 6 heffing van de productie zijn bovendien instellingen program nogal afwijkt van dat van de soAP . van een despotisme over het verteren, dus over het De SOAP komt in I 895 in het program met een gehele leven, als nog nooit in de politiek beleefd omschrijving van het kapitalisme, wijst op de mono 10 is' . In de derde plaats leidt de concurrentie tot een polisering van arbeidsmiddelen en de vorming van 1 1 permanent gevoel van onveiligheid • Het gevolg is een loonafhankelijke arbeidersklasse en de positie dat velen van hun werk afkerig en voor hun arbeid van de 'ondergaande' middenstand die de concur ongeschikt raken. rentiestrijd met het kapitaal niet volhoudt. Het pro De distributie kenmerkt zich door een ondoor gram acht de strijd om de staatsmacht van belang, dringbare muur tussen voortbrenger en verbruiker, beschrijft de ontwikkeling van de klàssenstrijd en 6. J. Saks, Uit vroeger dagen, 14. WH. Vliegen, Kracht, I, p. 10 3 . Sozialdemokratie von den Arifänaen bis Socialistische OpstelJen, !I , Rotterdam, 1 5. Jan Bank, De Wiarcli Beekman 1945, Bonn /Bad Godesberg, 1974, p. 1923, p. 2o. Stichting in haar publikaties 1945- 19 83, 178- 18 1. Een vertaling geeft J. Saks, 7· 'Wie op opvatting der moderne Vijfde Jaarboek voor het democratisch Het beginselprogram der S.P.O., De sociaal -democratische leer vvi l leren socialisme, Amsterdam, 1984, p. 16 1. Nieuwe Tijd, jrg. 15 (1910), p. 368 / kennen, verzwme ni et, dit dege]jjk J. Saks wijst terecht op 'de zeer 369. Troelstra reageert op het SOAP werk, een aanwinst voor onze bijzondere wijze waarop het hollandsche congres van 1 896 op een voorstel van litteratuur, te lezen' , De Baanbreker, 17 - beginselprogram werd ontleend aan het de afdeling Groningen om het com 11-1894· Erfurter' . Hij wijst ook op de voor mentaar van Kautsky op het Erfurter 8. Van der Goes, Oraanische ontwikkelina loper van het program vandeS DA P, program als fewlleton wt te geven, met der Maatschappij, p. 39· het program van de Socialistische de opmerking dat de Nederlandse 9· Van der Goes, idem, p. 41. Vereeniging in Amsterdam: J. Saks, Het sociaal-democraten bij zo'n gelegenheid 10. Van der Goes, idem, p. 44· Beginselprogram der S.D.P., De Nieuwe het eigen program zouden moeten 11. Van der Goes, idem, p. 45· Tijd, jrg. 15 ( 1910), p. 371. beschrijven, zo nodig met raadpleging 12. Van der Goes, idem, p. 51. 1 6. De tekst van het Erfurter program van het Dwtse werk; vgl De Sociaal IJ. Van der Goes, idem, p. 49· is herdrukt in: Heinrich Potthoff, Die Democraat, II -4 - 1896, p. 2. s &_o 2 2oo 1 preen om hrijft als doe! van de SOAP 'ook het Ned'er 'Onder de invloed van deze economische revolu dege- landse proletariaat te doen deelnemen aan dien in tie heeft een deel van het proletariaat zich verenigd 11\engs tcrnationale strijd der arbeidende klasse'. met het doel de totstandkoming der socialistische et een E rder was er tussen Troelstra en Van der Goes voortbrengingswijze te bevorderen. Bij dit streven n tus- n v r chi! in hun visie op het socialisme en de rol stuit het op de tegenstand der bezittende klasse, die ervor van de taat. Bij Vander Goes lag de klemtoon op de hierbij gebruik maakt van de staatsmacht, om het :ginsel wctmatigheid van de maatschappelijke ontwikke bestaande economisch stelsel te handhaven, waarbij eigen ling, de 'organische' ontwikkeling van kapitalisme ze steunt op dat gedeelte van het proletariaat, dat ~te in naar ocialisme. Vander Goes acht verovering van de nog niet tot bewustheid van zijne taak als revolutio erder politieke macht cruciaal. De vakbeweging kan enkel naire klasse is gekomen. Hieruit heeft zich de klas ~g van d verbetering van het lot van de arbeider bedoelen, senstrijd ontwikkeld, di e zich zowel openbaart in de rs naar terwijl de politieke strijd ten doe! heeft de klasse der strijd eener zelfstandige arbeiderspartij om de poli de ge- arb iders de macht te schenken door aan het econo tieke macht en ter opwekking van het klassen-be misch y teem als zodanig een eind te maken 1 7. Hij wustzijn bij de arbeiders, als in de strijd der vakver a ht de vakbondsactie zonder perspectief. eenigingen tegen de patroons ter verkrijging van be cntraal in het denken van Troelstra staat demo tere arbeidsvoorwaarden'. taald? rati he machtsvorming.In zijn commentaar op het Deze alinea geeft ook het belangrijke verschil aar te ·rfurter program van 1891 schrijft Troelstra als weer tussen het Duitse en het Nederlandse pro pcratie volgt over de vakorganisaties: gram. De vakbeweging komt in het Erfurter pro pmstig 'Zullen werkstakingen met goed gevolg kunnen gram niet voor, en evenmin de neven-schikking tus rden is word n gebruikt, als wapen in de klassenstrijd, dan sen partij en vakbeweging, zeals in navolging van ;o, het i vakorgani atie noodzakelijk. Diezelfde vakorgani Troelstra in het s DA P-programma is geformuleerd. ~m van ·atic i cchter ook vooral van belang met het oog op In het Nederlandse program ligt daarmee niet uit van de de to kom tige productiewijze waar aan de arbeider sluitend de nadruk op de objectieve ontwikkeling opvat t ven de Ieiding en organisatie der productie in de van het kapitalisme. De strijd voor het socialisme :kt van hand zal worden gegeven. Tegenover de organisatie hoeft niet te wachten op een toekomstige verove elkaar .van h t kapitaal in trusts en de organisatie der nijver ring van de politieke macht. Er is op verschillende rfurter hdd, meet taan de organisatie der arbeiders in elke niveaus direct werk aan de winkel, waaraan velen tak van productic - niet als burgers van den staat, kunnen bijdragen. Er wordt een richting gewezen. 1et een maar a1 arbciders'. Dat missen we in het thans voorliggende concept mono beginselprogram 'Tussen Droom en Daad'. tng van Troclstra' benadcring vinden we terug in het s DA P positie pr gram in de volgende alinea, die geen pendant BERTUS MULDER pncur vindt in het Erfurter program: Pvd.A Gedeputeerde Provinsje Fryslon dpro ~elang, rijd en bis >74, P· Saks, , De 68/ iDAP :el van :om· ·urter ren, met 17 . F. van dcr Goes, Ons programma, Polak; vgl. s DA P-a rchief'map 3, programcommissie vergadcrt op 1 4 en lse II, De 'i~ NIEUWE BEGINSELEN GEWOGEN Organisatie en program: de Ogenschijnlijk gaat het de vloed uitoefenen: door de PvdA goed. Zij is de groot PvdA op een macht van het getal en door ste partij in Nederland, de macht van de idee. Tot maakt al bijna even lang historisch ver in de jaren zeventig be deel uit van de regering als rustte de invloed van de onder Willem Drees en PvdA vooral op de laatste. haar lijsttrekker, Wim dieptepunt Zowel de politieke agenda Kok, is voor de tweede ach als de afwerking daarvan tereenvolgende regeerpe- zijn in de jaren 1945-197 5 riode minister-president. vooral gedomineerd door Een wat minder kort BART TROMP de PvdA, ook wanneer zichtige beschouwing le deze niet deel uitmaakte vert een veel minder positiefbeeld op. Grootste par van de regering. De opbouw van de verzorgingsstaat tij, zeker. Maar in de peilingen regelmatig gepas ging na het vertrek van de PvdA uit de regering in seerd door de v v D. Anders dan de PvdA is die partij 1958 onverminderd verder onder confessioneel-li stelselmatig groter geworden in de afgelopen tien berale kabinetten. Aan het eind van de jaren zeventig jaar. De PvdA leed in 1994 de grootste nederlaag uit is deze dominantie echter teloor gegaan en in de haar geschiedenis, zodat zij in 1998 na zeven achter jaren tachtig maakte ze wereldwijd plaats voor een eenvolgende verkiezingsnederlagen voor het eerst neo-liberale. De sociaal-democratische beweging sinds 1 9 8 6 winst kon boeken. Maar er is geen sprake had daar aanvankelijk geen antwoord op en hield het van dat deze in de buurt kwam van de electorale suc- op een krampachtige verdediging van de oude van cessen van 1956, 1977 en 1986. zelfsprekendheden. In Nederland maakte zij bij de Dit is des te pijnlijker, omdat in de politieke ge WAO-crisis van 1991 een geforceerde draai en sinds schiedenis van Nederland nooit eerder de partijen dien heeft zij zich weinig overtuigd en weinig over ter linkerzijde van de sociaal-democratische over tuigend aangepast aan de neoliberale tijdgeest. Dat zo'n grote aanhang bij de kiezers konden beschikken geldt zeker ook voor de PvdA als regeringspartij. als sinds de laatste verkiezingen, waarbij noch Groen Zonder een revitalisering van het sociaal-democra Links, noch de Socialistische Partij afgedaan kunnen tisch gedachtengoed dreigt zij daardoor politiek ir worden als tijdelijke protestpartij en. relevant te worden. Dat is de grootste bedreiging De electorale aantrekkingskracht van de premier van de huidige PvdA. Kok is daarnaast een probleem voor de PvdA. Den Uyl was in zijn grote dagen ook veel populairder Het maart-conares: de partijoraanisatie onder de kiezers dan de PvdA. Maar die populariteit In deze situatie vindt op 1 6 en 1 7 maart het jaarlijkse werkte uiteindelijk ten gunste van de PvdA, omdat congres van de PvdA plaats, met als de twee centrale Den Uyl in de ogen van de kiezers de PvdA op zijn onderwerpen de organisatie van de partij en de be best vertegenwoordigde. De electorale aantrek spreking van een nieuw ontwerp-beginselpro kingskracht van Kok berust echter voor een groot gramma. deel op het feit dat hij nu juist niet als een represen Het eerste onderwerp wordt aan de orde gesteld tant van de PvdA wordt gezien. Dat verklaart bij in Politiek is mensenwerk, rapport van de commissie voorbeeld waarom ten tijde van de vorige verkiezin Brouwer, met daaraan gekoppeld een groot aantal gen de werkgevers hem boven Bolkestein prefereer voorgestelde wijzigingen van statuten en reglemen den als minister-president. ten. Een politieke partij kan op twee manieren in- Het allervriendelijkste dat men van het rapport- s &.o 2 2oo1 53 Brouw r kan zeggen is dater goede bedoelingen aan tussen de voorgestelde organisatorische veranderin t n grondslag moeten hebben gelegen. Vervolgens gen en de doelstellingen van een politieke partij. AI dat h t vcruit het slechtste en domste rapport is dat die drie elementen ontbreken in dit rapport, en de in h t be taan van de PvdA het Iicht heeft gezien. In opstellers ton en zich daar nog trots over ook. dit opzicht illustreert het het verval aan organisato Daar komt nog iets bij. Als een organisatie niet ri. hen bestuurlijk vermogen dat de partij sinds het goed loopt, is het laatste wat men moet doen de begin van de jaren negentig steeds scherper teistert. structuur van die organisatie veranderen. Oat heeft 11 kcnend voor de gang van zaken bij dit rapport pas zin als onomstotelijk is vastgesteld dat het pro oor de i dat over de eindversie in november 2 ooo een dis- bleem in die structuur gelegen is en niet in andere .ndoor u ic plaatsvond tussen opstellers van het rapport factoren, zoals het gevolgde beleid of de wijze ee. Tot en ccn aantal gerenommeerde politicologen, partij waarop van die structuren gebruik wordt gemaakt. •tig be k nncr , politieke commentatoren en oud-mede In al deze opzichten negeert het rapport wat er van de werkcrs van het partijbureau. Zonder uitzondering de laatste tien jaar met en in de PvdA is gebeurd. In laatste. kraakten zij het rapport, zonder dat de opstellers op 1991 verscheen het rapport Een partij om te kiezen, 'agenda die kritick een inhoudelijk weerwoord hadden. De dat als oogmerk had de partij toegankelijker te laarvan communis opinio werd aan het slot door een van de maken, intern democratischer, overzichtelijker ge de lncmers verwoord: publiceer dit stuk in het be organiseerd en politick effectiever. 2 Dit rapport ~- 1 97 s :i door lang van de PvdA niet. Nog diezelfde avond keurde bouwde voort op het rapport MeerjarenplanninB en ·anneer het partijbestuur het rapport zonder enige wijziging partijoraanisatie uit 1978, dat als centrale doelen van lnaakte goed. De gedrukte tekst verschilt overigens in tal een politieke partij noemde: gsstaat van opzichten van de tekst die het partijbestuur toen - het formuleren van een politick programma; ;ring in voor zijn rekening nam. Deze anekdote mag ook - het recruteren en selecteren van kandidaten heel-li ·ymptomati ch heten voor de wijze waarop de partij voor vertegenwoordigende lichamen; eventig omgaat met dcskundigheid en kritiek in eigen kring. - het onderhouden van een wisselwerking met h in de I let is niet mogelijk hier gedetailleerd op het rap de samenleving; 1 Jor een port Brouwer in te gaan. Daarvoor is het veel te - het ten dienste van deze drie doelen Iaten 'weging •omvangi'ijk, tc wijdlopig en te onoverzichtelijk. functioneren van de eigen organisatie . leld het II t rapport ontbeert analyse en argumentatie, de van n geert water de laatste tien jaar in de PvdA is voor Die centrale doelstellingen zijn nog steeds geldig en j bij de g vall en en mist elke structuur. Het loopt uit op een daaruit volgt dat een politieke partij altijd een scha hsinds groot aantal voorstellen om de bestaande organisatie duw-organisatie is van het openbaar bestuur. Ge lg over t Y randeren. ergens wordt aannemelijk gemaakt meentelijk, provinciaal en landelijk niveau vereisen st. Oat dat hun invoering iets aan het functioneren van de parallelle partijpolitieke organen. Dit fundamentele lspartij. PvdA zal verbeteren. Vee] van die voorstellen zijn inzicht ontbreekt geheel in het rapport-Brouwer. b,;ocra nauwelijks uitgewerkt en zeker niet doordacht. Vee! Men vindt daarin noch een helder uitgangspunt voor itiek ir zijn met elkaar strijdig. De cynicus kan zich troosten de organisatie van de partij, noch wordt geformu lreiging m l d lotsom dat ze bij invoering onuitvoerbaar en leerd waartoe die organisatie in de kern client. onb taalbaar zullen blijken te zijn. Een partij om te kiezen werd door het toenmalige Van een rapport dat tot doe] heeft het functione partijbestuur grotendeels overgenomen en aanbeve r n van een politieke partij te verbeteren mag men lingen eruit werden in een resolutie voorgelegd aan 1arlijkse tenmin l dric zaken verwachten. Het eerste is een het congres van maart r 9 9 2, dat deze aannam. Ach :entrale 1orgvuldige analyse van wat er mis is aan de be teraf kan men constateren dat partijbesturen vanaf de be taandc partij-organisatie. Het tweede is nagegaan 1992 de besluiten van het congres van 1992 en de tselpro h c dat zo gekomen is en wat er terechtgekomen is aanbevelingen van het rapport Een partij om te kiezen I \an voorafgaande pogingen de partij te verbeteren. heel eenzijdig hebben uitgevoerd. Voorstellen ter 1gesteld H t d rde dater een duidelijke relatie wordt gelegd centralisatie van de macht in de partij (afschaffmg •missie• t aantal I cr. de opmerkingen terzake van Ruud 57/t;B (2oo1!2oo1), 12 (december)/ rlemen- Koole in zijn artikel 'De toekomst van 1 (januari). ' democratische ledenpartijen' in het 2 J.A. van Kemenade e. a., Een pattij speciale nummer van Socialisme &. om te kiezen. Partijvernieuwing en Pvc/A, apport- Democratie, 'Politieke partijen op drift', Amsterdam, PvdA, 1991. s &._o 2 2oo1 54 Partijraad, centrale kandidaatstelling, etc.) werden er nog functioneerde zonder dat daarvoor iets an wel gerealiseerd; voorstellen ter versterking van de ders in de plaats kwam dan permanente improvisatie controle op die macht zijn genegeerd. (Onder an en organisatorische chaos. De PvdA is nu, om daar dere: versterking van de rol van het - vanaf dan van een voorbeeld te noemen, de enige partij clie jaarlijkse congres, meer openbaarheid, herstel van sinds I 996 - niet meer in staat is een jaarverslag uit een onafhankelijk opinieblad en een meer dienstver te brengen. Dat wil zeggen dathet partijbestuur niet lenend partijbureau. )3 eens weet vast te stellen wat er in de partij gebeurd De partijvernieuwing clie daarna op gang kwam is, hoe deze functioneert en wat het zelf heeft ver bestond uit een lange reeks onberaden initiatieven richt. Daardoor is er vanzelfsprekend voor de rest vanuit het Amsterdamse centrum - dat wel steeds van de partijleden al helemaal geen mogelijkheid om meer financiële middelen ten koste van afdelingen enige controle uit te oefenen op hun gekozen verte en gewesten opeiste - welke na korte tijd werden genwoordigers. gestaakt zonder dat er enige lering werd getrokken Dit verval van organisatorische en bestuurlijke uit hun mislukking. Wie herinnert zich nog het eer competentie is gepaard gegaan met de afbraak van de ste initiatief van Felix Rottenberg als voorzitter, de interne democratie. Twee centrale taken, de opstel oprichting van zo'n zestig 'PvdA-centra'? Zij zou ling van het verkiezingsprogramma en die van kandi den los van de bestaande partij-organisatie, 'wars datenlijsten voor de Eerste en Tweede Kamer wor van structuur en formalisme', de partij op lokaal ni den alleen in formele zin noch door de partij uitge veau nieuw leven inblazen. Het voorspelbare gevolg oefend. was dat waar zulke nieuwe kernen in het leven wer De organisatorische problemen van de PvdA zou den geroepen, er spanningen ontstonden met de be den door uitvoering van de voorstellen van de com staande afdeling. Na een jaar vernam men niets meer missie-Brouwer alleen maar worden verergerd. Vol van de PvdA-centra. Vanuit het partijbureau is toen gens dit rapport moet de partij een nog ondoorzich begonnen aan een evaluatie-onderzoek naar de mis tiger organisatorische mallemolen worden, met - lukking van dit initiatief. Maar dit onderzoek is nooit naast de bestaande organen - , een Politiek Forum, afgemaakt. Dit voorbeeld is symptomatisch voor de een adviesraad organisatie, netwerken op werkplek 'vernieuwing' in de PvdA vanaf 199 2, zij het dat al ken, bedrijfs-en virtuele afdelingen, regionale en lo leen in clit geval - voor zover mij bekend - althans kale kenniscentra, regionale steunpunten, kompas een poging tot evaluatie is ondernomen. werkconferenties, kennisfestivals, Europatreinen en De 'Vernieuwing' heeft steeds meer bestaan uit wat al niet, waarbij vrijwel elke activiteit door refe centraal verordonneerde improvisaties, die defini renda onder leden moet worden voorafgegaan. tief een eind maakten aan de doorzichtigheid en Naast het feit dat deze voorstellen geheellosge voorspelbaarheid clie de traclitionele partij-organi zongen zijn van de realiteit van een vereniging van satie ondanks alle tekorten had gekenmerkt. De pa nog geen 6o.ooo meest slapende leden, valt op dat radox van de vernieuwing bestond eruit dat ze werd het rapport leidt tot een verdere entdemocratise gepresenteerd als een alternatief van een doodgelo ring en centralisatie van de besluitvorming. pen traditionele partij, maar juist daarvan de slechte Bij wijze van voorbeeld: het voorstel het partij elementen - ondoorzichtigheid en improvisatie - bestuur om te vormen tot het 'Politiek Forum van versterkte, terwijl de goede - een overzichtelijk de PvdA'. Dit zou minimaal drie keer per jaar in het program aan noodzakelijke werkzaamheden - wer openbaar bijeen moeten komen en dan over alle mo den afgeschaft.4 gelijke politieke kwesties discussiëren. Het zou I oo Het rapport Een partij om te kiezen richtte zich leden tellen en als volgt zijn samengesteld: een tegen de uitwassen van de traclitionele partij-organi derde gekozen door de afdelingen en gewesten, een satie. Maar die vormen allang niet meer het pro derde 'leden van de Kenniscentra voor te dragen bleem van de PvdA als organisatie. Het grote pro door kenniscentra en groepen uit de partij', en een bleem nu is dat acht jaar onberaden en mislukte ver derde 'die apinionleader zijn op een bepaald ter nieuwing neer is gekomen op het afbreken van wat rein' en voorgedragen worden door het dagelijks be- 3 Cf. Bart Tromp, 'De vloek van 4 Cf. Bart Tromp, 'Inzake partij Michels. Afscheid van de partijdemo vernieuwing', Socialisme &._Democratie, cratie', s&.P, S2 ( '99S), 2 (februari). 53 (1996), 1 (januari). S&_D2200I 55 ets an tuur. (Dit laat te is kennelijk niet met de rest van Dit ene voorbeeld demonstreert dat het de com ovisatie hct partijbestuur omgevormd tot 'Politick Forum'.) rnissie-Brouwer volledig ontbreekt aan wat ik consti n daar- D gcdachte achter het Politiek Forum is dat de tutioneel besif zou willen noemen: het besef dat een lj die PvdA inds de opheffing van de Partijraad niet meer democratische organisatie een heldere afbakening slag wt n li haam heeft dat tussen verkiezingen bijeenge van verantwoordelijkheden en bevoegdheden ver LUrniet rocp n kan worden om over belangrijke politieke eist, waarbij dwdelijk is wie aan wie verantwoording ebeurd zak n tc prekcn. De Partijraad was echter een ge schuldig is. De voorzitter is burgemeester van !ft ver kozen vertcgenwoordiging van de gewesten, metals Utrecht: het is niet denkbaar dat zij de voorstellen de rest \'Oornaam te taak de controle op het organisatori- van haar commissie ook maar in overweging zou wil eidom h en financiele beleid van het partijbestuur. len nemen bij organisatie van de gemeentelijke de 1verte- Tocn de (in beginsel jaarlijkse) Partijraad werd mocratic. opg heven, was het de bedoeling dat zijn taken zou Het knoeiwerk dat de commissie-Brouwer heeft 1urlijke d n word n overgenomen door het partijcongres, afgeleverd vraagt maar om een reactie door het con .van de dat voortaan dan ook jaarlijks zou gaan vergaderen. gres: de verwijzing per ordevoorstel naar de prul opstel II t jaarlijks congres is er wei gekomen, de over lenmand. Dit geldt ook voor de vele wijzigingen van kandi- h v ling van taken niet. statuten en huishoudelijk reglement die het partij 1r wor- Over de bevoegdheden van dit Politick Forum bestuur aan het congres voorstelt. Het motiveert uitge rept hct rapport niet. Ook niet hoe dit instituut zich deze met het argument dat deze wijzigingen voort I v rhoudt tot het door leden rechtstreeks gekozen vloeien wt Een partij om te kiezen en al op het partij Azou partijcongres. Het Forum wordt voor maar een congres van 199 5 waren ingediend. Daar waren ze e com- derde door de leden gekozen. (Oat kan via de afde door het congres 'om hem moverende red en en' van p. Vol ling n, zoals het congres, of via de gewe ten, zoals de agenda afgevoerd .> Het partijbestuur geeft hier orzich vr g r de Partijraad, maar niet tegelijkertijd wt een volstrekt rnisleidende en onjuiste voorstelling met - all bci, zoals hier gesteld.) De rest wordt van van zaken. De wijzigingsvoorstellen die in 1995 1orum, bov naf benoemd door het dagelijks bestuur, dat waren ingediend had den niets te maken m ~ t Een par rkplek in d voorg telde constructie voor een derde uit tij om te kiezen. De daaruit voortvloeiende wijzigin een lo • ni t g koz n leden bestaat(zoals 'de politiek Ieider', gen van statuten en hwshoudelijke reglementen zijn >mpas l'Cn functie die de PvdA helemaal niet kent), en nu op het congres in 1992 vastgesteld. De wijzigings nen en door ni t n niemand meer wordt gecontroleerd. voorstellen van 199 5 ontbeerden elke toelichting en lr refe- D 'kcnniscentra' in de PvdA zijn al in 1993 in het argumentatie, waren nooit ter discussie gesteld. I. Ieven gcrocpcn, maar tot op de dag van vandaag heb Hun algemene strekking was het centraliseren van losge b •n z gc n formele plaats in de partij . Eigenlijk is de de macht bij het partijbestuur en het inperken van de ng van t rm newspeak voor wat v66r de 'vernieuwing' 'lan partijdemocratie. Oat waren indertijd de 'mover 1op dat d lijke werkgroepen' heetten. In dit rapport staat dat ende redenen' die het congres ertoe brachten die rratise- 1 'hervat' moeten worden, kennelijk loopt het na voorstellen van de agenda af te voeren. Zes jaar later 1 vcn jaar nog steeds niet. Hoe dan ook, ]eden van komt een partijbestuur er weer mee voor de dag, ~artij kcnnisccntra zijn per def1!Utie ook leden van gewes nog steeds zonder voorafgaande discussie en zonder lm van t n en afdelingen . In de formule van het Politick argumentatie - behalve dan de leugen dat de voor ; in het F rum krijgen ze dus twee stemmen, tegen gewone stellen uit Een partij om te kiezen voortvloeien. Mij lemo- l ·d n '' n. AIs zc tenminste mogen stem men. Bij het dunkt dat het congres hier hetzelfde te doen staat als )U 100 r •ccnte partijcongres, waarbij 'als experiment' ver in '995· j: een t g nwoordigcrs van kenniscentra de status van con rn, een gr afgevaardigde kregen, werden di e niet gekozen, Het partijconares: beainselproaramma drag en maar door het partijbestuur benoemd. Als je 'opi Het ontwerp-beginselprogramma dat voorligt moet en een nion I ad r' bent in de ogen van de partijleiding, hoef niet al lereerst op zijn inhoud worden beoordeeld, d ter j · j om democratical helemaal niet druk te maken. maar op de context waarin het tot stand is gekomen. jks be- s Idea/en in praktijk brenoen dee/ 2. Voorstellen tot wljzioinB van statuten en reolementen. Handleidi nB bij de co noresvoorstellen, z. p., Partij van de Arbeid, 2ooo. s &._o 2 2oo 1 Een eenvoudig gedachtenexperiment verheldert Voorzover er in de partij over De rode draden van de deze these: als dit document als anoniem artikel was sociaal-democratie een discussie volgde9, leverde deze aangeboden aan de redactie van Socialisme &_Democra geen duidelijke conclusies op, of het moest het alge tie had deze het voor publicatie afgewezen: geen dui meen gevoelen zijn dat de nota niet een toegankelijk delijke boodschap, te lang, vol herhalingen, politiek en geschikt uitgangspunt voor meningsvorming was en intellectueel te kort schietend en gelardeerd met gebleken. Waar deze discussie op geen enkele ma onbeantwoorde vragen. Met andere woorden: de nier tot een resultaat leidde dat richting kon geven tekst ontleent zijn waarde alleen aan zijn status als bij de opstelling van een ontwerp-programma, moet ontwerp-beginselprogramma. deze eigenlijk als zinloos worden bestempeld. Maar aan die status schort het nogal. In de tradi Vervolgens ging het partijbestuur over tot instel tie van de PvdA en haar voorgangers is de opstelling ling van een ontwerp-beginselprogrammacommis van een ontwerp-beginselprogramma een cruciale sie, die in samenstelling identiek was m et de Com opdracht, waaraan de partijleiding zich commit missie-Beginselen. Dit bewees hoe weinig serieus de teert, onder andere door daar zelf aan mee te wer opstelling van het beginselprogramma ook nu nog ken . Echter vooral omdat deze in de opstelling en werd opgevat: niemand uit de partijleiding als lid, formulering een noodzaak ziet, voor de partij en geen politiek-intellectueel representatieve samen voor de eigen positie. En dan niet zozeer als inhou stelling- in tegenstelling tot alle vorige. delijk proaramma, maar teneinde de eigen identiteit In deze kleine en weinig representatieve of poli te bepalen ten opzichte van andere partijen en stro tiek gewichtige commissie deed zich vervolgens ook mingen. 6 nog een breuk op inhoudelijke gronden voor, toen Aan die voorwaarde is hier niet voldaan. Hoewel de directeur van de WBS, Paul Kalma, en Maarten het besluit om een nieuw beginselprogramma op te Hajer, het ontwerp weigerden te ondertekenen en stellen al op het reguliere partijcongres in maart in een uitvoerige nota aanvoerden dat dit in veel op I 992 werd genomen, op basis van de voorstellen in zichten tekort schoot. Zoiets is evenmin eerder ver het rapport Een partij om te kiezen, heeft het vele toond in de geschiedenis van de PvdA (en SOAP), jaren geduurd voordat het partijbestuur aanstalten zodat nu slechts een concept voorligt van een deel maakte om dit congresbesluit uit te voeren. van de commissie. Opvallend is dat het partijbestuur Dit gebeurde pas toen oud-fractievoorzitter niet, zoals gebruikelijk, de verantwoording voor dit Thijs Wöltgens op verzoek van het partijbestuur, meerderheidsconcept heeft genomen, maar dit kan met steun van Paul Kalma en schrijver dezes, de no ook aan het gemis aan bestuurservaring liggen dat zo titie Een nieuw beainselproaramma voor de Partij van de typerend is voor de huidige PvdA-organisatie. Arbeid? publiceerde.7 Aan dit uitvoerige stuk zou In tegenstelling tot de gang van zaken bij eerdere volgens het partijbestuur in zijn voorwoord (I 6 ja beginselprogramma's is nauwelijks sprake geweest nuari I 997) 'in de komende maanden een eerste dis van een inhoudelijke discussie in de partij, noch van cussie worden gewijd', maar die heeft nooit plaats een aan de hand van zo'n discussie gereviseerd con gevonden en de notitie is zo snel als mogelijk in de cept. Voorzover de waarde van een beginselpro kelder van het partijbureau ter aarde besteld. Twee gramma niet in de laatste plaats ligt in de discussie jaar later verscheen De rode draden van de sociaal rond de totstandkoming ervan, is deze gang van democratie, het rapport van een daarvoor ingestelde zaken veelbetekenend. Ik ben daarom geneigd dit Commissie-Beginselen, dat in geen enkel opzicht programma nu al als irrelevant te beschouwen onge verband hield met de nota van Wöltgens. 8 acht of het wordt aangenomen. 6 Zoals in de loop van dit jaar valt na PvdA-Commissie Beainselen, Den Haag, het daaropvolgende nwnmer te gaan aan de hand van mijn dan 1998. repliceerde de voorzitter van de gepubliceerde studie Het sociaal 9 In Socialisme &_Democratie, s6 ( 1999), Commissie-Beginselen, Willem democratisch proaram 1878- 1977, waarop 1 (januari) reageerden ondergetekende, Witteveen, 'De sociaal-democratische ik mij ook verder in dit artikel baseer. 'Geen goed begin van beginsel debat', beginselen vo lgens Joseph, O lympe, 7 Tltijs Wöltgens, Een nieuw Evelien Tonkens, 'Betekent diversiteit ]os, Evelien Bart en de anderen'. beainselproaramma 1•oor de Partij van de het einde van de gelijkheid en (Socialisme &_Democratie, 56 ( 1999) , Arbeid?, z.p., Partij van de Arbeid, solidariteit?' en Jos de Beus, ' Het echte 2 (februari). In mei 2ooo zette Bob 1996. milennium probleem: hoe sociaal Goudzwaard de discussie met zijn 8 Jet Bussemaker e.a., De rode draden democratische beschaving te handhaven 'Politiek voor de 21ste eeuw', l'an de sociaal-democratie. Rapport van de en te verbreiden'; in s&._o 57 (2ooo) S (mei) s &..o 2 2oo' 1 van de Oat ook vanwege de inhoud: veel te lang, redun mars van het socialisme stond gelijk aan de breide ledeze dant, vol open deuren en onevenwichtig. Veelvuldig ling van het kapitalisme, zelfs toen de gedachte aan tt alge worclt gcwaarschuwd tegen illusies over 'maakbaar zijn eliminatie - nog voorzien in het program van nkelijk hcid' en overhcidsinterventie; heel wat minder over 1947 - was opgegeven; ongeacht de vormen waarin ngwas d invlocd van economische machtsconcentraties en die breideling werd gedacht - ethisch, electoraal en Je ma maatschappelijke ongelijkheid als gevolg van gebrek etatistisch, institutioneel, cultureel. ·geven aan ovcrheidsinterventie. Hct ontbreekt mij aan Dit perspectief is volledig verdwenen. Het ,moet ruimtc maar eigenlijk ook aan aandrift - om de woord 'kapitalisme' valt dan ook maar een keer in t k t g detailteerd te kritiseren; ik wil het Iaten bij het concept, in een terzijde dat juist daardoor aan linstel tw c brede opmerkingen. dacht trekt. Dit is des te opvallender, omdat het I!Tlmis De rste is dat het concept blijft hangen op het programma werkelijk in het geheel niet ingaat op Com nivcau van morele principes en hun onderlinge ver de geweldige veranderingen die zich in de afgelo ieus de houding, maar zowel een politieke als een sociaal pen twintig jaar in de kapitalistische wereldecono 1u nog histori che dimensie mist. De opstellers hadden hier mie hebben voorgedaan, veranderingen die in de ,Is lid, kunn n leren van Banning, die in zijn rede op het kernlanden van die wereldeconomie de bijna een amen- ngrc van 19 59, waar to en een PvdA -beginsel eeuw lange trend in de richting van meer gelijk 1 programma werd vastgesteld, aan het begrip 'be heid hebben omgebogen, of, om het in traditionele 1f poli gins I' drie elementen onderkende: zedelijke mo termen te zeggen, de geleidelijke breideling van het nsook li \Cn, daarop gebaseerde politieke, sociale en kapitalisme in een tegengestelde richting hebben r, toen c onomische uitgangspunten en tenslotte hun insti omgebogen. 11 Een sociaal-democratisch pro liar ten tulionelc vertaling. Deze drie elementen zijn aile gramma dat deze ontwikkeling niet tot kernpunt ~en en dri noodzakelijk. Ontbreken de laatste twee, dan is van zijn diagnose en analyse maakt, verdient die eel op I hts prake van een verzameling kreten; is aileen naam niet. er ver h t middel tc clement aanwezig, dan heeft men een Afgaande op het menu van het aanstaande con DAP), t hnis h geraamte zonder hart; beperkt men zich gres van de Partij van de Arbeid gaat de partij orga In deel tot h t laat te,dan gaat het om reparatiewerk aan een nisatorisch en programmatisch met lege handen de .estuur • vcroudcrd vehikel. 10 nieuwe eeuw in . or dit D tw de: met dit concept neemt de PvdA af ilitkan s h id van de centrale lijn in het sociaal-demo BART TROMP datzo trati h program zeals dat in meer dan een eeuw is onder andere redacteur van Socialisme &..Democratie, g C\Oluecrd i . Die lijn bestaat eruit dat de sociaal was mede-auteur van 'Een partij om te kiezen' en heift erdere democratische beweging zich definieerde als tegen zich bereid verklaard een kandidatuur voor het eweest kra ht van het kapitalisme, dat als de voornaamste voorzitterschap van het partijbestuur van de Partij van ch van d)namick in de samenleving werd gezien. De op- de Arbeid te aanvaarden. d con elpro iCUSSie 1g van gd dit onge- tische 10 Cf. Willem Banning, ' Het beginscl programma 1959' , SocifJ/isme &.. •pe, Democratie, 17 (1959), 204- 211 . 1 1 Cf. Frans Becker, Wim van 1), ob Hennekeler en Bart Tromp, red., Hedendaaas kapitalisme. Het twintiaste n jaarboek voor het democratisch socialisme, Wiardi Beckman Stichting - De Arbeiderspers, 1999. s &._o 2 2oo1 NIEUWE BEGINSELEN GEWOGEN Overoude vormen en Oude vormen nieuwe paarse samenwerking die De publikatie van het con zijn langste tijd alweer cept-beginselprogramma gehad heeft. Volgens deze voor de PvdA heeft tot zeer gedachten sprekers heeft het Beginsel uiteenlopende reacties ge programma te weinig on- leid. Er zijn mensen die mij derscheidend vermogen: vragen nog eens uit te leg- het laat niet zien waarin de gen waar een beginselpro WILLEM WITTEVEEN sociaal-democratie nu pre gramma eigenlijk voor cies verschilt van de andere nodig is. In de praktische politieke stromingen. Men politiek heb je er namelijk niets aan, vervolgen zij vindt dat een Beginselprogramma op een diep meteen. Het Beginselprogramma van 1977 was de gaande maatschappelijke analyse moet berusten, laatste stuiptrekking van een achterhaalde traditie, waarin de traditie van de socialistische beschou een poging om gezaghebbend de politieke koers te wingswijze van mens, economie en maatschappij dicteren. Welnu, de politieke leiders van na de ont zinvol wordt voortgezet. Een Beginselprogramma zuiling hebben een dergelijk dictaat niet nodig. Bij moet meer lijken op het Communistisch Manifest dan onderhandelingen over het verkiezingsprogramma, op de Troonrede. Daar is bovendien juist in een ge over het regeerakkoord, over de prioriteiten voor individualiseerde samenleving met veel zwevende een periode van vier jaar, blijkt niet te worden te kiezers grote behoefte aan. Alleen een duidelijk ge ruggegrepen op het Beginselprogramma. Terwijl de profileerde politieke partij die laat zien hoe links of politieke top laat blijken pragmatisch door het leven hoe rechts zij is, kan op de markt van kiezers een te kunnen, leven beginselen ook niet bij de achter sterke positie veroveren. In zijn beginselen laat een ban. Het tijdperk van de massapartij is immers voor politieke stroming zijn beste kant zien, het pro bij. Ideologische verschillen zijn er niet meer zozeer gramma waarvoor men de macht wil veroveren, de tussen de politieke stromingen, maar daarbinnen. idealen waarop men door de kiezers wil worden Kiezers laten zich minder dan ooit motiveren door aangesproken. Het draait in de politiek niet alleen een politiek programma, maar letten juist steeds om pragmatisme, om aansprekende resultaten en meer op persoonlijkheid, uitstraling, sfeer en be om charisma; er is wel degelijk behoefte aan poli trouwbaarheid; men wil degelijk en kwalitatief tieke herkenbaarheid. Beginselen zijn, volgens deze hoogwaardig bestuur zien, gebaseerd op een goede mensen, ook voor de partij als organisatie onont en dus telkens wisselende analyse van de problemen beerlijk; de crisis in de PvdA heeft alles te maken van een maatschappij die niet meer te vangen is in met de zwalkende koers en de compromisbereid adjectieven zoals de risicomaatschappij of de multi heid van de politieke leiders. culturele samenleving of de kenniseconomie. Men Zo treedt een nieuwe polarisatie in, toegespitst verlangt een open debat dat niet door van te voren op het nut van ideologie. Aan mij vervolgens de on ingenomen gefixeerde ideologische posities wordt dankbare taak om het midden tussen deze extreme verpest. Beginselen zijn volgens deze mensen posities te verdedigen. Een Beginselprogramma is kortom, in toenemende mate overbodig. wel degelijk nuttig en nodig: het laat zien waar we als Nog voor ik adem kan halen om op deze tirade in sociaal-democraten voor staan in een snel verande te gaan, word ik echter door een tweede groep cri rende maatschappij en waarop we door vriend en tici aangesproken die vinden dat het nieuwe Begin vijand ook kunnen worden aangesproken. Dat ver selprogramma juist niet beginselvast genoeg is. Het eist open formules zoals internationale solidariteit, is niet meer dan een risicoloze onderbouwing van de interculturaliteit, empowerment: concepten die al- s &_o 2 2oor ~9 tijd nog uitgewerkt en ingevuld moeten worden in rus te belanden. Waar het om gaat, is een Beginsel d concrete politieke omstandigheden; beginselen programma te maken dat op een andere manier kan di ons richting geven maar ruet precies voorschrij functioneren dan de oude Beginselprogramma's. vcn wat we moeten do en; uitgangspunten die vragen Tussen droom en daad is een poging om dat te doen. om zclf tandig en kritisch denken door iedereen die Het nieuwe Beginselprogramma legt niet de wet politick handelt als sociaal-democraat. Het vereist vast voor de komende twintig jaar. Het geeft ruet ook de crkenning van waardenpluralisme, van de met meerderheid van stemmen de definitieve inter mog lijkheid dat oms een pijnlijke keuze gemaakt pretatie van de maatschappelljke omstandigheden g die mort worden tussen uitgangspunten die ons alle waarin we onze doelen nastreven (want het weten !weer maal dierbaar zijn. Een Beginselprogramma is, zo schappelijke socialisme is failliet). Het mondt niet deze be chouwd, een idealistische tekst in een pragmati- uit in een programma van concrete verlangens en ;insel ch omgeving. Maar beginselen komen pas tot hun eisen. Het formuleert wei opnieuw de dragende be g on r ht, zeg ik dan tegen de andere zijde, wanneer ze ginselen van de sociaal-democratische beweging. ogen: realisti h gebruikt worden. We moeten er niet te Het bepleit een open ideologic. Het kiest voor waar rin de l eel van verwachten en we moeten er niet teveel op denpuralisme, voor tolerantie, maar ook voor de 1 pre proje ter n. Een Beginselprogramma is geen opbouw van een interculturele samenleving. Het ndere grondwet van de partij, het is geen objectieve ana kiest zowel voor een sterke overheid als voor een 1 Men lyse van de maatschappij, het is geen concreet pro sterke markt, maar vooral voor maakbaarheid vanuit diep gramma van eisen. De vraag of de vader van Maxima de samenleving, gebaseerd op de inzet van kritische asten, wclkom is bij het huwelijk van zijn dochter met de en constructieve burgers. Het is een oude vorm voor chou cderland e kroonprins, is geen vraag op beginsel nieuwe gedachten. Het zegt waar we voor staan en lappij niveau. Om een standpunt te bepalen over politieke waar we op aangesproken kunnen worden. 1rnn1a strijdpunten al het rekeningrijden of de basisvor 5t dan ming i b halve een commitment aan politieke uit Dude gedachten m ge gang punten als vrijheid, gelijkheid en solidariteit lk ben zo uitvoerig op deze diametraal verscrullende vende ook cen grondige analyse nodig van de situatie in het reacties op het Beginselprogramma ingegaan omdat jkge • 1 •rk cr of in het onderwijs en van de obstakels die in dit nummer van s&.P aileen de vertegenwoordi !lks of men op zijn weg zal tegenkomen als men een pro gers van de tweede strorning aan het woord komen. rs een hie m wil oplossen zonder het door een nieuw pro Het is goed om te bedenken dater naast deze critici It een b) em te vervangen. Wie graag grote woorden ge die we sociaal-traditionalistisch kunnen noemen pro bruikt over onvermijdelijke komst van de heilssa omdat uitgegaan wordt van het overgeleverde idee !n, de menl ving, maakt zich illusies. Een Beginselpro van een Beginselprogramma als de Wet, er ook een orden gramma moet een bijdrage zijn tot een onttovering pragmatische en postrnodernistische sociaal-demo uleen 1an de o iaal-democratie. cratische strorning is - en dat zijn dus (3;0ders dan en en ' terft, gij oude vormen en gedachten.' Zo luidt Kalma en Hajer menen) nog geen neoliberalen. En ,poli- en regel uit de lnternationale die ons nog vee! te als we in de gaten houden dater dus ook mensen zijn 1deze zcggcn hccft, al zingen we het oude strijdlied in par die de zin van beginselprogramma's beleefd in twij hont tijlerband ni t meer. Na meer dan een eeuw sociaal fel trekken, is de inhoud van de traditionalistische laken d ·mocratis he strijd voor een betere samenleving, kritiek ook als een linkse vorm van politiek conser :reid- moct n we constateren dat Beginselprogramma's vatisme te betitelen. Bertus Mulders pleidooi om eli tot de strijd tegen het ongebreidelde kapitalisme terug te keren naar het programma van I 8 9 5' getuigt spitst opro pen, zeals dat van I 895', zelf zulke oude vor iller wei heel erg duidelijk van. Gortzak en Tromp eon mcn en gcdachten geworden zijn. Hun functie kan missen het woord 'kapitalisme', alsof dat nog zon reme nict mcer dezelfde zijn als in de tijd van de opko der meer bruikbaar is in een situatie waarin de rna is m(nd rna apartijen. Hun wervend vermogen markteconomie door sterke overheden aan banden "'e als h ft t lijden onder de afkeer van gesloten ideolo moet worden gelegd. (We wijzen de markt immers mde gi en die de samenleving doortrekt. Hun retoriek ruet meer helemaal af maar proberen er een instru !d en do t niet zozcer aan de kerk denken (B. Mulder), als ment van te maken voor behoeftebevrediging, voor : ver aan h t museum. solidariteit, voor duurzaamheid en zelfs voor sociale ·iteit, D • oude vorm van het Beginselprogramma hoeft rechtvaardigheid.) ie al- daarmce nog niet op de mestvaalt van de gescruede- Nauta wil terug naar het 'ouderwetse socialisti- S&_D2200I 6o sche geloof' dat er eerst voorwaarden van maat roepen om met elkaar een nieuwe, open 'bescha schappelijke aard verwezenlijkt moeten zijn voordat ving' te vormen waarin ook de eigen tradities van mensen in staat zijn hun eigen lot in handen te karakter kunnen veranderen (het is dus geen recept nemen. Dat is zeker een belangrijk inzicht. Tussen voor de tolerantie van fundamentalisme). Intercul droom en daad staan immers wetten in de weg en turaliteit is dan de openlijke erkenning van de wens praktische bezwaren. Maar als we er een geloofsarti dat mensen met verschillende achtergronden en kel van maken, schieten we er niets mee op. Het culturen op basis van hun eigen identiteit samen een nieuwe Beginselprogramma stelt voor dat niet alle nieuwe cultuur voortbrengen. Hoger kun je als soci verantwoordelijkheid bij de overheid wordt gelegd aal-democraat eigenlijk niet grijpen, want geslaagde en alle streven naar sociale rechtvaardigheid wordt cultuurvorming vanuit verschillende tradities die op geprojecteerd op de bureaucratische staatsmacht. basis van respect voor de democratie en de mensen Er moet juist geprobeerd worden de samenleving rechten vreedzaam vormgeven aan een nieuwe cul van binnenuit te veranderen. Die aanpak zal vanzelf tuur, is niet gedacht binnen landsgrenzen, zoals het tegen 'voorwaarden van maatschappelijke aard' aan hele programma niet binnen landsgrenzen gedacht lopen, maar deze zullen heel verschillend van karak is. 'lnterculturaliteit is een oefening in wereldbur ter blijken te zijn, en dus niet tot een of twee alge gerschap', zegt Tussen droom en daad met zoveel mene noemers te herleiden zoals gebeurde in het woorden en dat is gelukkig een zinsnede waarop Beginselprogramma van I 977. Pas dan- als we dus geen kritiek te vinden is in dit nwnmer van s&._o. precies de grenzen aan de mogelijkheden kennen omdat we er tegenaan lopen- wordt het zinvol een Nieuwe aedachten politieke strategie te ontwikkelen om de obstakels te In de aloude vorm van het Beginselprogramma zijn overwinnen. Die strategie moet zich aanpassen aan meer van die nieuwe gedachten te vinden. De tot de belemmeringen en kan dus op vele terreinen heel standkoming van een wereldomvattende economie anders uitpakken. Op voorhand kunnen we er in zijn die in principe grote welvaart kan brengen gaat ge algemeenheid te weinig over zeggen binnen het be paard met een ongelijke verdeling van levenskansen, stek van een Beginselprogramma. Het is maatwerk. met nieuwe vormen van onderdrukking en onveilig De oude terminologie zou in een op de toekomst heid, met grensoverschrijdende misdaad, met tech gericht Beginselprogramma nieuwe gedachten nologische risico's en milieubederf. Moeten we nu moeten opwekken. Wat dat betreft vond ik de con kiezen voor de markt of voor de overheid? Dat is een clusie van Miehiel Mulder interessant dat Tussen dilemma. Vertrouwen op marktwerking alleen be droom en daad eigenlijk de doorbraakgedachte van tekent vertrouwen op het per definitie onvrije spel het eerste PvdA-programma uit I 947 voltooit. Die van maatschappelijke krachten. Dat kan dus niet. doorbraakgedachte hield in dat binnen de sociaal Vertrouwen op de overheid (inclusief de vN) bete democratie plaats zou zijn voor mensen met heel kent een verplaatsing van de verantwoordelijkheid verschillende economische, sociale, culturele, reli naar instellingen die niet bij machte lijken te zijn gieuze en levensbeschouwelijke achtergronden; het duurzame veranderingen tot stand te brengen en moest een doorbraak zijn van de oude scheidslijnen nogal eens in bureaucratie verzanden. Dat kan dus uit de verzuiling. Voor Mulder is de pointe van zijn ook niet. Het Beginselprogramma kiest dan voor constatering dan dat de PvdA een brede massapartij een sterk, sociaal en democratisch Europa. In de geworden is die steunt op de sympathie van de ge mondiale krachtsverhoudingen domineren multina hele bevolking en waar men niet omheen kan bij het tionale bedrijven en enkele grote mogendheden; landsbestuur, maar dit is niet zozeer het vernieu een verenigd Europa kan in dit krachtenspel een wende van de doorbraakgedachte. Dat vinden we machtige speler zijn. Inzet moet dan zijn het bereî• pas in het hoofdstukje over interculturaliteit als uit ken van sociale rechtvaardigheid op wereldschaal. daging en als ideaal. Zoals na de verzuiling mensen Wie dit streven inzet, zal stuiten op Nauta's belem met verschillende achtergronden werden opgeroe merende 'voorwaarden' voor effectieve macht. Die pen samen een nieuwe samenleving op te bouwen voorwaarden hebben in dit geval te maken met het ('de wederopbouw'), zo worden nu mensen met onvolmaakte karakter van Europa als politieke een verschillende etnische, raciale en culturele achter heid die uit vele politieke eenheden en aspirant-een gronden- die met elkaar moeten samenleven in een heden bestaat. Vandaar dat we ons om de sociale steeds heterogener wordende maatschappij - opge- rechtvaardigheid op wereldschaal in het oog te hou- s &..o 2 2oo' 61 ·cha den niet mogen identificeren met de instellingen van zijn toepasselijkheid verloren. Maar de radicaliteit ~ van de Europese Unie zeals die nu functioneren maar van de keuze voor duurzame ontwikkeling gaat ver cept ook daaraan ei en stellen: dat zij sterker, socialer en der, omdat onze idealen van vrijheid, gelijkheid en rcul dcmocrati cher worden. En in dat streven is er een solidariteit daardoor een nieuwe betekenis krijgen. wens be chcidcn rol weggelegd voor de PvdA en haar zus Voor een keer een citaat uit het Beginselprogramma n en terpartijcn. Er moeten allianties aangegaan worden zelf: 'Vrijheid voor het individu of de groep is zin J een met aile organisaties die ook naar een sterk, sociaal voller als ze de toekomstige vrijheid niet onder rsoci en democratisch Europa streven. Er zullen dus Eu graaft ( duurzame ontwikkeling). Het gelijkheidsbe i Nieuwe vormen geeft. Vooral over de kwesties die kennelijk de ge Voor deze en andere nieuwe gedachten moethet Be moederen verdeeld houden. Daarbij zou de kring ginselprogramma van de PvdA de traditionele be van discussianten nog moeten worden uitgebreid huizing worden. De vraagt die rest is of een derge en, jawel, representatiever worden gemaakt. Het is lijke oude vorm wel in staat is aan het nieuwe ge opvallend dat aan de discussie van de afgelopen dachtengoed onderdak te verschaffen. Dit is geen maanden nauwelijks is deelgenomen door vrouwen, retorische vaag waarop het antwoord voor de hand door leden van minderheden en door mannen van ligt. Het gevaar dat na de vaststelling op het congres onder de 50 jaar (ik maak een uitzondering voor de een tekst op tafel ligt die linea recta naar de archieven vele interessante amendementen vanuit de JS). De verdwijnt, is allerminst denkbeeldig. Bij de instel mocratisering moet in eigen huis beginnen. ling van de Beginselcommissie en in de discussie Daarnaast denk ik dat het goed is als er een per rond Rode draden is dat gevaar onder ogen gezien. manente website komt voor het debat over beginse Het was een reden om drie jaar in vele verbanden en len, onder beheer van die nieuwe commissie. Ook in vele media te discussiëren over de beginselen. Het niet-partijleden moeten mee kunnen praten. Na vijf maken van een definitieve tekst werd zo lange tijd jaar kan dan de balans worden opgemaakt en kan het uitgesteld, juist om te voorkomen dat de discussie Beginselprogramma worden aangepast op een bij voortijdig tot stilstand zou komen. Nu er een con eenkomst van het congres. Met Bart Tromp ben ik ceptprogramma ligt, is de discussie opeens alleen van mening dat het hoog tijd is dat er een onafhanke maar intensiever en spannender geworden. Waarom lijk opinieblad voor de PvdA komt. De beginseldis er weer mee stoppen? cussie heeft media nodig die niet onder de regie Het zou naar mijn overtuiging het beste zijn om staan van de politieke top van de partij maar in han op het congres wel een Beginselprogramma vast te den zijn van wat men in I 977 nog zo mooi 'de basis' stellen, maar de discussie niet af te ronden. Daar noemde. Nu word ik bijna zelf nostalgisch. Laten we voor moeten nieuwe vormen ontwikkeld worden. nieuwe vormen zoeken voor nieuwe gedachten. Om te beginnen zou het goed zijn een geheel nieuwe commissie in te stellen die de komende vijf jaar het WILLEM WITTEVEEN debat over de beginselen verder uitlokt en gestalte voorzitter PvdA-Beainselproaramcommissie s&_o 2 2oo1 lege PARTIJVERNJEUWJNG, MAAR HOE? kring breid :-let is De kiezer !open twen, n van centraal or de I. De- 'De en IS m de PvdA is lnternetdiscussie groat: de ledenvereniging, Ons Volkskrantartikel werd I per met haar formele structu JAN WILLEM DUKER & ook op de website van de rinse- rcn en amcndementencul krant geplaatst. Daardoor , GRITTA NOTTELMAN Ook tuur, lcidt af van het maat maakte het onderdeel wt I a vijf s happelijk debat en is een van een wekenlange discus mhet stooncnder in de relatie Deels als reactie op het vorige nummer van s&.P, sie die op deze site werd ge h bij tu sen d gekozen PvdA deels als commentaar op het partij voerd onder het motto len ik v •rtcgcnwoordigers en de vernieuwingsrapport van de commissie-Brouwer 'Het rommelt in de PvdA'. anke vele kiezer die sympathi- dat op de agenda staat van het komende Ook via e-mail kwamen eldis ren met de sociaal-demo PvdA-congres op 16 en 17 maart in Rotterdam, vee! reacties binnen, nadat .regie cratic. Daar zal geen Poli volgen hier twee bijdragen aan de discussie . we het artikel verstuurd han ti k Forum of Partijparle hadden naar aile e-mail basis' mcnl iet aan veranderen. Ons voorstel is: verlaat de adressen die we via de landelijke site van PvdA ken en we f1cti van de formele partijdemocratie en bouw de den achterhalen. Eerder was op de landelijke PvdA ~. PvdA om tot een professioneel geleide activistische site al een discussie ontstaan naar aanleiding van ki vcrcniging.' twee stellingen over de wenselijkheid van interne Zo b gonnen wij ons artikel met als titel: 'De partijdemocratie en de behoefte aan een kiesvereni . PvdA i dood, !eve de sociaal-democratie' op de Fo ging. Ook op websites van lokale afdelingen, zoals rumpagina van de Volkskrant op 29 november 2ooo. die van de PvdA-Amsterdam, kwam een discussie In dit artikel hebben we in het kort aangegeven over partijvernieuwing op gang. We kunnen dus ge waarom wij denken dat de PvdA in een crisis ver rust stellen dat op het internet een zeer wtvoerige kc rt, wat de oorzaken daarvan zijn en met behulp discussie is gevoerd over de toekomst van de PvdA, van w Ike prioriteitsstelling en aan de hand van door leden en niet-leden. Een aantal enthousiaste w lk organi atorische vorm de PvdA wt die crisis steunbetuigingen daargelaten, waren de reacties op zou kunnen komen. De hoofdlijn van de professio het idee van een kiesvereniging op de verschillende n I gcleide, activisti che kiesvereniging: niet de websites overwegend negatief. Wij willen een pa hdA-Ieden, maar de PvdA-kiezers moeten meer ging wagen om deze kritiek samen te vatten en een imloed krijgen op de kandidaatstelling en het inhou antwoord te formuleren op de vele vragen die het d lijk debat. Aileen dan kan de PvdA als politieke idee van een kiesvereniging oproept. partij een vooraanstaande rol blijven spelen in onze d mocratie. Kiesvereniging en democratie Uit de vele reacties die we kregen, bleek al snel Becker en Cuperus onderscheidden in de laatste dat d t rm 'kiesvereniging' een pavlov-reactie bij s &.P-special 'Politi eke partijen op drift' twee dimen men en teweegbrengt. Een kiesvereniging is onde sies in het debat over de rol en positie van politieke mo rati ch, ondermijnt het inhoudelijke debat, is partijen'. De eerste dimensie heeft betrekking op de populistisch, zijn voorbeelden van reacties van externe functies van partijen en de rol die zij vervul m ·n · n waarvan wij vermoeden dat ze zijn opge len in ons democratisch stelsel. Deze dimensie heeft houdcn met lezen nadat ze het woord 'kiesvereni vaak een normatieve inslag. De tweede dimensie is ging' tegcnkwamen. Vandaar dat wij het aanbod van die van de interne organisatie van partijen en gaat s&;l om in te gaan op de kritiek en ons voorstel meer over rationele of empirische overwegingen. nadcr toe tc lichten, met beide handen hebben aan De kritiek op het idee van een kiesvereniging laat gcgr pen . zich goed ordenen op basis van deze twee dimensies. s &._o 2 2oo1 De kritiek langs de lijn van het democratiebegrip tieke partijen functioneren beïnvloeden, maar dat is drieledig. In de eerste plaats wordt gesteld dat de dit andersom nauwelijks het geval is. Depolitisering, kiesvereniging, anders dan de ledenvereniging, par populisme en verschuiving van macht en invloed, tijen naar het midden drijft, wat depolitisering en zijn hierdoor voor een belangrijk deel onvermijde verschraling van het politieke debat met zich mee lijk geworden. Het beste bewijs hiervan is dat de hui brengt. ' Met name de leden, de meedenkers, de dige ledenpartijen deze ontwikkelingen niet hebben vertalers van het maatschappelijk beleven, zijn on kunnen tegengaan, en er sterk door beïnvloed zijn. misbaar voor een politieke partij als de PvdA. Zij zijn De bijdrage van ledenpartijen aan ons democra het immers die midden in de maatschappij staan, die tisch stelsel wordt vaak overschat. Wat is er zo de geen of in ieder geval minder rekening hoeven hou mocratisch aan de macht van een select groepje den met coalitievorming en poldermodellen om leden? Het model van de kiesvereniging schaft veel deze idealen te verwoorden. Zij kunnen de idealen van de bestaande procedures en machtsposities af. van de partij zo ongekleurd mogelijk neerzetten.' 2 Het geeft een nieuwe invulling aan de wij ze waarop Een tweede argument is dat ledenpartijen de consis politieke leiders verantwoording afleggen aan hun tentie in de politiek bevorderen en bij uitstek ge achterban. Hierdoor ontstaat een vrijer en opener schikt zijn om bepaalde issues op de agenda te hou publiek debat, met minder wantrouwen en een gro den. 'De partijorganisatie kan zich de luxe permitte tere gelijkwaardigheid van de deelnemers. Dit zal ren om zich meer bezig te houden met de langere meer mensen bij het debat betrekken dan in het terrnijn en vormt zo een nuchter tegenwicht voor de geval van de klassieke ledenpartij . Tot slot menen politieke waan van de dag waaraan de fractie bloot wij dat een revitalisering van de democratie desge staat' 3. Het derde kritiekpunt op de kiesvereniging in wenst ook zeer goed buiten de partijorganisaties om relatie tot ons democratisch stelsel, is dat in een der gezocht kan worden, bijvoorbeeld door wijziging gelijke organisatievorm de partijleiding niet of nau van het kiesstelsel, door meer directe vormen van welijks verantwoording aflegt aan haar achterban. democratie of door de democratie meer toe te ver 6 Macht en invloed verschuiven hierdoor van de 'ge trouwen aan de civiele of private samenleving . wone man' naar maatschappelijke organisaties, be drijven en andere bezitters van middelen. 'Het ont Kiesvereniging en partijorganisatie slaan van iedere verantwoordingsplicht aan de leden De tweede dimensie in het debat over de rol en pos i geeft niet meer ruimte aan invloed van de burger, tie van politieke partijen heeft betrekking op de in maar geeft de vertegenwoordigers juist carte blanche terne partijorganisatie. Op dit punt is de kritiek op om te doen wat hen goeddunkt'4. de ki esvereniging het m eest volledig en vergaand Bovenstaande kritiek op de kiesvereniging ge verwoord door Ruud Koole7. In de internetdiscus tuigt van onderschatting van een aantal maatschappe sie heeft dit onderwerp nauwelijks aandacht gekre lijke ontwikkelingen en van overschatting van het de gen. Koole noemt een aantal voordelen van een le mocratisch gehalte van de ledenpartij. De hier be denpartij ten opzichte van een kiesvereniging. Hier doelde maatschappelijke ontwikkelingen en hun ge onder worden deze voordelen opgesomd, en is per volgen voor politieke partijen zijn reeds uitvoerig in item aangeven waarom deze ook, op een andere ma het vorige nwnmer van s &. .Ds (en elders) beschre nier, of zelfs in sterkere mate van toepassing zijn op ven: individualisering, ontideologisering, verplaat de kiesvereniging. sing van de politiek en fragmentarisering van de a. Een partijorganisatie reduceert de transactiekosten 8 media. Dit zijn voor een deel autonome ontwikke voor politieke leiders, doordat zij de werking van de (kie lingen. Dat wil zeggen dat ze de wijze waarop poli- zers)markt deels vervangt door interne hiërarchie. 1 Frans Becker en René Cuperus, 'De PvdA Amsterdam, www. pvda. nl/ wenselijk is de campagnepartij?', in: benarde positie van politieke partijen -Amsterdam, november 2ooo. s&._o, jrg. s71sB (2ooo/2oo1) nr. 12/1. zoals de PvdA', in : s&._o, jrg. s7! sB 4 Anonieme reactie op de vraag ' Hoe 6 Vg l. Peter Mair, idem, p. s6•. (2oool2oo1) nr. 12/1. democratisch is een politieke partij?', 7 Ruud Koole, ' De toekomst van 2 Anonieme reactie op de stelling 'De landelijke website PvdA, www.pvda.nl, democratische ledenpartijen', in: s&..o, PvdA: politieke partij of ki es januari 2oo 1. jrg. nlsB (2ooo/2oo 1)nr. 12/1. ve reniging?', landelijke website PvdA, s Zie met name Peter Mair, 'De toe 8 Koole defmieert transactiekosten als '"'VV\v.pvda.nl, januari 2oo 1. komstmogelijkheden van poli tieke par search and iriformation casts, bargaining 3 Bouwe Olij e.a., 'Politiek is kiezen en tijen, links en de democratie' en Philip and decisioncosts en polieins and beslissen door mensen', website van de van Praag, ' Hoe onvermijdelijk en hoe eriforcement casts, idem, p. 590. s &..o 2 2oo' !ar dat In het huidige politieke systeem zijn de transac het bureaucratisch apparaat if uit technocratische advies 1ering, ti •kostcn sterk gedaald als gevolg van, onder andere, oraanen. vloed, t ·chnologi che ontwikkelingen en de opkomst van Dit is bij een kiesvereniging niet anders. Daar rnijde ni uw media. Politi eke !eiders kunnen daarom met naast zal het in een partij waar besluitvormingspro lehui d z •lfd in panning een directer contact hebben cedures tot een minimum zijn beperkt, bruisen van tebben met n vee! grotere groep kiezers. In een kiesver de ideeen en zal de openheid en toegankelijkheid ga ~ zijn. eniging staat de politick Ieider, met behulp van een rant staan voor een gevarieerd aanbod. Een denk nocra kl in professioneel ondersteuningsbureau en door tank als de Wiardi Beckman Stichting zal onderdeel iZO de hct ontbreken van een hierarchische partijorganisa uitmaken van het professionele partijbureau. Ook roepje ti , in directer contact met de kiezer. Zo kan de po kenniscentra kunnen een belangrijke bijdrage leve Jt vee! liti k Ieider zjch ook beter profileren en verschil- ren aan de inhoudelijke voeding van de partijleiding. pes af. 1 nd opvattingen en ideeen tot zich nemen. Zijn j De toeaana tot Jree publicity' wordt aediend met een vaarop im t zal dan een hogere opbrengst krijgen. levendiae partijoraanisatie. m hun b. Partijen lassen voor politieke !eiders het probleem van Voor een creatieve geest zijn de mogelijkheden ~pe ner colleweve actie op door middel van 'selectieve prikkels' voorfree publicity in dit mediatijdperk vrijwel onuit :n gro- roor !eden. puttelijk. Ook kenniscentra en nieuwe vormen van it zal In ccn kiesvereniging bestaat evengoed de moge debat verlevendigen de vereniging. lin het lijkh id tot het geven van 'selectieve prikkels', bij B· Het imaao van een open en toeaankelijke partij bij tnenen ' orb cld door het bij elkaar brengen van 'geleer het a rote publiek kan door een ledenoraanisatie worden ver desge d n' n 'lecrgierigen', het verdelen van taken ofhet sterkt. ~esom ovcrnemcn van specifieke opvattingen van de (ac Het getuigt van demagogic om de ledenorganisa jziging tie' ) kiezer . Ook het individueel meebeslissen tie te associeren met een open en toegankelijke par en van m r de kandidatenlijst en het programma zijn voor tij en een kiesvereniging blijkbaar met een gesloten te ver bc 'ld n van selectieve prikkels in een kiesvereni en afstandelijke partij. Het idee van een kiesvereni '.r6 gmg. ging is juist om meer mensen bij de partij te betrek c. Lcdcn 7Ijn (nos steeds) een belanarijkefinancierinas ken; door individuele kiezers rninder, maar wezen •bron . lijker, formele bevoegdheden te geven. rposi- Ecn partij zonder !eden ontvangt geen contribu 1 de in ti mccr, maar heeft wei donateurs. De (psychologi Een prifessioneel aeleide, activistische kiesvereniainB tick op sche) drcmpel om een financiele bijdrage aan een Uit de diversiteit van de reacties blijkt dater ondui rgaand partij te gevcn zou bij een kiesvereniging lager kun delijkheid is over hoe een door ons voorgestelde discus n n zijn Ue hoeft je ziel niet te verkopen). Voor professioneel geleide, activistische kiesvereniging gekre \\aarde i uiteraard wei dat grenzen gesteld worden eruit ziet, wat dat betekent voor de invloed van kie ~'!C O Je aan de hoogte van de donaties en dat deze openbaar zers en sympathisanten op de inhoud van.politieke ,' Hier 1ijn. beslissingen en wat de gevolgen zijn voor de organi ' is per d. Partijleden vormen een rekruterinasreservoir voor po satie van de PvdA. Laat ons daarom duidelijk zijn :rema hlici. over wat wij bedoelen met een professioneel ge rz.ijn op Rekrutering blijft een belangrijke functie van leide, activistische kiesvereniging. ki ,·ercnigingen. Door de partijstructuur meer Over definities kun je lang discussieren, maar 8 :kosten open tc st lien voor voorheen nietactieve sympathi Iaten we dat hier niet doen. Een politieke partij als de (kie- ant n, wordt het rekruteringsreservoir aileen maar kiesvereniging is tenminste een vereniging van kie groter. Zcker wanneer een professioneel partijbu zers die beslissen wie er namens hen, en op basis van rcau zorgt voor opleidingen en werving en selectie. welk gemeenschappelijk programma, voor de , in: e. Pamjen met !eden die ook actiif zijn in vele andere volksvertegenwoordiging kandidaat staat9. Deze r. 12/1. maatschappelijke verbanden beschikken daarmee over een dsfmitie heeft twee aspecten: de kandidaatstelling n IJeciinreservoir, watsterk kan verschillen van de voedinB uit en een gemeenschappelijk programma. De, hieron- t: s&.P, I. 9 Vgl. Bart Tromp, 'Een partijloze ten als democratie, of: het einde van de I nina politicke partij?', in: s&.P, jrg. S7 I sB (2ooo/ 2oo1) nr. 12/1. 5&._022001 66 der beschreven, concrete invulling van de twee as eenstemming over een gemeenschappelijk pro pecten leidt tot een activistische kiesvereniging, met gramma. De tijd van het tot op de punten en kom een minimum aan formele interne besluitvormings ma's vastleggen van een partijprogramma is voor structuren. Dit heeft tot gevolg dat kiezers en sym goed voorbij. Zoveel kiezers, zoveel meningen. pathisanten zich betrokken weten bij de partij en dat Toch zullen de 'leden' van een kiesvereniging een de partijleiding het inhoudelijke debat met haar ach bepaalde oriëntatie op de meest wenselijke inrich terban aangaat. ting van de maatschappij delen. Dat is voor hen im mers de reden om zich te verenigen. Die gemeen Kandidaatstellina schappelijke maatschappijoriëntatie is noodge Wij stellen voor om geregistreerde kiezers en sym dwongen beknopt van omvang. Het huidige begin pathisanten door middel van voorverkiezingen de selprogramma komt qua vorm het meest in de rich mogelijkheid te bieden om zich kandidaat te stellen. ting van wat een gemeenschappelijk programma Nadat deze kandidaten door het partijbureau globaal voor een kiesvereniging zou kunnen zijn. Uiteinde gescreend zijn op hun geschiktheid (strafblad, etc.), lijk kunnen zo potentiële kiezers in één oogopslag wordt een kandidatenlijst opgesteld. De geregis zien waar de vereniging, en met haar de gekozen treerde kiezers bepalen vervolgens via een schrifte kandidaten, voor staan. lijke en elektronische stemming wie er namens de Dit gemeenschappelijk programma kan tot kiesvereniging kandidaat gesteld wordt voor de ver standkomen door middel van een referendum onder kiezingen voor de Tweede Kamer. Kandidaten zul de geregistreerde kiezers. Het is van weinig belang len zich in een dergelijke voorverkiezing (inhoude wie dit programma opstelt; de opstellers zullen hoe lijk) moeten profileren om ge(her)kozen te worden. dan ook de instemming van (bij voorbeeld twee Hierdoor verlevendigt het inhoudelijk debat in de derde van) de 'leden' van de kiesvereniging moeten partij. Ook de kenniscentra kunnen hierin een be krijgen. Vervolgens staat het de geregistreerde kie langrijke rol spelen, zeker wanneer de wederzijdse zers vrij een van tevoren bepaalde hoeveelheid hand afhankelijkheid tussen (kandidaat-) kamerleden en tekeningen te verzamelen voor het aanvragen van kenniscentra gestimuleerd wordt. Ons voorstel is een correctief referendum op het programma. Dit daarom kamerleden de inhoudelijke leiding van de mechanisme staat garant voor continuïteit in de dis 10 kenniscentra in handen te geven , hierbij organisa cussie over het gemeenschappelijk programma van torisch ondersteund door het partijbureau. Kandi de kiesvereniging. Deze discussie wordt gevoed daten voor het kamerlidmaatschap zullen daardoor door de kenniscentra en andere discussiefora. beoordeeld worden op de mate waarin zij sympathi De weg naar een professioneel geleide, activisti seren met de ideeën die binnen de kenniscentra sche kiesvereniging lijkt een lange weg. Toch kan in leven en de mate waarin zij geacht worden serieus onze ogen het voorstel voortbouwen op wat er nu leiding te kunnen geven aan deze kenniscentra. Voor nog over is van de PvdA . Met als grote verschil dat kandidaten zijn de kenniscentra tegelijkertijd be niet het PvdA-lid maar de PvdA-kiezer centraal zal langrijke netwerken voor inhoudelijke 'voeding' en staan. voor draagvlak ten behoeve van hun kandidatuur. JAN WILLEM DUKER EN Gemeenschappelijk proarammo GR ITTA NOTTELMAN Het andere aspect van de kiesvereniging is de over- zijn beiden politicolooa 1 o In het belang van ons dualistisch stelsellijkt het wenselijk ten tijde van regeringsdeelname bewindslieden van deze bevoegdheid uit te sluiten. s&_o22oot pro PARTIJVERNIEUWING, MAAR HOE? kom- voor- tllgen. Het gewone lid tg een nrich !n im- centraal neen ,odge 0 PvdA moet haar positie vorming van de partij tot oegin in dcze ontzuilde en geindi campagnepartij de conti e rich viduali eerde maatschap SANDER ZBORAY & nulteit van de beweging, in aruma pij, waarbij een steeds do onze optiek, gevaar loopt. einde minantere rol i weggelegd JOS ROEST Deze is nameUjk met zijn e>pslag voor de al dan niet com- catch-all strategic welis kozen mer iele mas amedia, her De portier is in val ide waar in staat om inciden ijk n. Zij staat voor een W.F. Hermans teel grote verkiezingswin a tot xi tcnticle keuze: gaat zij sten te boeken, maar zal bij onder door als een op beginselen gebaseerde beweging, tegenslagen even snel weer imploderen. In het geval Delang maa chappelijkgeworteld door middel van een uit van een ongunstige Zeit&eist of wanneer een partij In hoe g breid lcdenapparaat, of transformeert zij zich in top wegvalt na bijvoorbeeld een corruptieschan wee n campagncpartij die zich voornamelijk richt op daal. Een goed voorbeeld hiervan is Niet Nix: een loeten de twev ndc kiezer in het midden? zeer succesvolle beweging die zichzelf moest ophef le kie Laten we beginnen met op te merken, dat we het fen omdat er geen !eden waren om het weggevallen hand- h tr ur n dat in deze discussie noch de partijtop topkader op te vangen. We mogen niet het risico n van no h de commissie Brouwer een duidelijke keuze !open dat zoiets ook bij de PvdA als gehe~l zou ge ta. Dit h eft gcmaakt voor het ene of andere model. Het ri beuren. le dis- •saco i nu levensgroot aanwezig dat er geen reele ~a van k(uzc mccr is, en dat automatisch de tweede optie Een hervormin9 van het Consres? evoed wcrkelijkhcid wordt: het ledenapparaat kalft verder Dit laat onverlet, dat het naar onze mening wei drin af, de macht blijft zich centraliseren en de stand gend noodzakel ijk is dat de PvdA zich aanpast aan de tivisti puntbcpaling en besluitvorming zijn vooral ge veranderde maatschappelijke context. Het belang kanin f.x rd op win tin de polls, als gevolg waarvan over rijkste feit dat we zullen moeten aanvaarden, is dat er nu en aantal jaren vanzelf een PvdA als campagnepar de traditionele op afdelingen gebaseerde structuur il.il dat tij ovcrblijft. Oit gcldt temeer, omdat, als we voor de niet Ianger adequaat is om als ruggengraat van de be aal zal err te optie zouden kiezen, dit op alle fronten forse sluitvorming te fungeren. Het gegeven dat vee! afde I in panning en sturing vereist, met name ook van de lingsvergaderingen nauweUjks nog door gewone partijlciding. Zander deze centrale steun, is het red !eden bezocht worden en dat de led en die actief zijn d n van de lcdenorganisatie onbegonnen werk.Ligt (bijvoorbeeld als congresafgevaardigde) veelal te hi r geen taak voor Ad Melkert, die meermaals vens de functie hebben van raadsUd of wethouder, h eft aangegeven nog vee! waarde te hechten aan de noopt tot maatregelen. Daarbij delen wij overigens 'open ideeen partij'? niet de cynische houding van Bas Denters in het ok wij als Jonge Socialisten kiezen voor de vorige s&P-nummer over de afdelingen an sich: PvdA als ideologisch georienteerde ledenpartij. Wij Denters merkte hier op dat 'slechts' cen kwart van tcuncn de argumenten die respectievelijk Tromp, de afdelingen meerdere malen per jaar een uitspraak Koole n Van Praag hiervoor gaven in het vorige deed over het functioneren van hun raadsfractie. Wij !>&J>-nummer: Meer democratische legitimering zijn juist blij dat het er nog zoveel zijn en hopen dat 'an de macht en effectieve checks and balances, een zij hiermee door blijven gaan. b ·tere uitoefening van de rekruteringsfunctie en Wei is het zo, dat je chargerend zou kunnen stel ecn b tcr ontwikkelde intcrmediaire functie tussen len dat op dit moment de gewone !eden vermorzeld politi ken maatschappij. worden tussen hamer en aambeeld. De hamer van de Ecn ander belangrijk argument is dat bij de om- partijtop die zegt op te komen voor de kiezers, maar s &._o 2 2oo' 68 daarbij ook wel heel erg sterk opkomt voor de geko om tegenwicht te bieden aan de natuurlijke neiging zenen en het aambeeld van partij- en de afdelingsbe tot oligarchievorming bij het vaststellen van kandi stuurders die zeggen namens de leden te spreken, datenlijsten. De politiek-inhoudelijke besluitvor maar niet in het minst opkomen voor hun eigen ming zou dan volledig bij de leden gelegd kunnen machtspositie die ze uitoefenen middels hun recht worden. De leden krijgen dan middels enquêtelijs op het indienen van moties en amendementen. Bij ten, al dan niet via ICT, politieke keuzes en beleids dit klok en hamer spel worden andere geluiden vaak alternatieven voorgelegd. Een gekozen commissie overstemd. (of het partijbestuur) heeft als taak hier de grootste Doel van alle partijvernieuwing zou daarom gemene deler uit te halen, waarmee het standpunt moeten zijn het gewone lid meer invloed te geven . van de partij is vastgesteld. De commissie-Brouwer heeft hiervoor een aardige Eenzelfde methodiek zou ook gebruikt kunnen aanzet gegeven met haar voorstel voor een Politiek worden bij het vaststellen van het verkiezingspro Forum, maar wij denken dat het probleem nog funda gramma. Laat elk lid schrijven wat hij belangrijk menteler aangepakt zou moeten worden. En wel via vindt voor de komende vier jaar en bundel deze ge een vergaande hervorming van het partijcongres als meenschappelijke punten tot een klein kernachtig hoogste partijorgaan. program. Dit zou een stuk democratischer zijn dan Er zijn meerdere opties voor een vernieuwd con de huidige situatie, waarbij een clubje specialisten gres denkbaar. Zo zou men ten eerste over kunnen een ingewikkeld en uitgebreid program schrijft gaan tot het invoeren van een one man, one vote rys waar afdelingen in de praktijk slechts enkele zinnen teem. Sommige critici zijn bang dat het daardoor on of woorden aan veranderen. mogelijk wordt het congres nog onderdak te bieden. Een tweede kernpunt van vernieuwing moet Het valt te hopen dat er ooit nog eens een dag komt zich richten op de zogeheten partijcultuur die in de dat er zoveel personen komen, dat dit het geval mag PvdA heerst. Na de ontzuiling en het afgenomen zijn. Een andere angst die hierbij wordt uitgespro aanzien van de politiek, is de natuurlijke toestroom ken is dat one-issue organisaties via infiltratie een on voor vertegenwoordigende en bestuurlijke functies evenredig groot stempel zouden kunnen gaan druk sterk afgenomen. In plaats van zich als open leden ken op de besluitvorming. Wij denken dat dit in de partij te profileren, manifesteert de PvdA zich praktijk wel meevalt: er is genoeg tegenwicht van steeds meer als 'met de ellebogen werken' -partij. gewone leden die zich tegen aanwezigen met een Exemplarisch hiervoor is de uitspraak van een jong eigen agenda zullen keren. En dan nog: dit soort si Woerdens PvdA raadslid in Vrij Nederland van 23 de tuaties zouden in elk geval de bevlogenheid terug cember j .I.. Op de vraag of ze later in de politiek laten keren op congressen. verder wilde, antwoordde ze negatief: ze koos toch Een andere mogelijkheid is om het ene landelijke liever voor het onderwijs. De manier waarop partij centrale congres te vervangen door 1 2 regionale voorzitter Van Hees ten val was gebracht had haar deel congressen. De gewogen optelsom van de resul liefde voor het politieke toneel flink getemperd. taten van besluitvorming leidt dan tot uiteindelijke Wij vinden dat de huidige PvdA zich te veel ken standpuntbepaling van de partij als geheel. Hiermee merkt door vriendjespolitiek en politieke intriges. breng je de besluitvorming dichter naar de leden en Problematisch is dat dit door de meerderheid van de je ondervangt het huidige probleem waarbij een leden geaccepteerd lijkt te worden. Was dit namelijk speech van de partijleider of fractievoorzitter con niet het geval geweest, dan had de Haagse partijtop gresafgevaardigden iets anders doet stemmen dan er wel voor gezorgd dat partijvoorzitter Marijke van hun mening vooraf was, of wat ze hadden afgespro Hees niet voortijdig had hoeven af te treden. Dit ken met hun achterban. soort zaken past volgens ons niet bij een beweging Een derde optie is om het congres alleen nog te die solidariteit in haar vaandel voert. Willen we aan laten dienen voor het kiezen van de volksvertegen trekkelijk blijven voor de Nachwuchs-generatie, dan woordigers en het partijbestuur. Voor een objec zal er op dit punt een zichtbare cultuuromslag plaats tieve beoordeling van kandidaten is fysieke aanwe moeten vinden. zigheid onontbeerlijk, dus daarvoor zal een congres moeten blijven bestaan. Of daar dan gewone leden Een nieuwe achterban komen aflokale bestuurders, is van minder belang. Na het wegvallen van de traditionele 'rode' achter Als de groep maar groot en onafhankelijk genoeg is ban is de PvdA zich steeds meer gaan richten op de s8t.o 2 2oo1 liging zw ' ndc kiczcr. Een niet onlogische reactie, maar eigen, specifiek op haar achterban georienteerde, landi- in onze optiek niet de goede strategic. Wij denken pun ten agenderen. tvor d t \Oorde PvdA een eigen achterban onontbeerlijk Wij hebben hier een dubbelstrategie voor ogen. tnnen 1s. Zo zou de PvdA moeten zoeken naar de 'nieuwe' Aan de ene kant moe ten we kernpunten formuleren ~ elijs a ht rban en als partij weer specifieke doelgroepen waarmee we de zwevende kiezers uit de midden leids meet n aanspreken. Bijvoorbeeld de mensen die klasse kunnen aanspreken. Voor ons zijn dat de on nissic wcrkzaam zijn in de collectieve sector, huurders, de derwerpen onderwijs, zorg en milieu. Daarbij moet fotste minima en de arbeidsongeschikten. Hieruit zou ze de partij heel concreet aangeven wat zij wil gaan ver cen ~tabicl electoraat kunnen destilleren en tevens beteren wanneer ze aan de macht is. En wei volgens ~punt haar nicuwc kader uit kunnen rekruteren. de formule: x miljard voor salarisverbetering client 1nnen Er zijn meerdere manieren om deze men sen aan te resulteren in een afname van, zeg, So% van het spro d PvdA te binden. Essentieel is natuurlijk dat we personeelstekort; y miljoen voor betere voorzie ~ grijk on in het dagelijkse politieke gebeuren hard maken ningen op de scholen, z volledig warmtegei'soleerde te ge \OOr hun b Iangen. Daarbij moet de partij conse woningen en x% windenergiein 2oo6, etc. Dittype chtig quent zijn en haar veto durven uit te spreken over voorstellen geeft de kiezer duidelijkheid en biedt te ndan tak n al bijvoorbeeld hervormingen van de WAO. genwicht aan het gebrek aan concrete inhoudelijk listen V. rtegcnwoordigers van deze groepen zouden meer heid dat verkiezingscampagnes vaak kenmerkt. Bo ~ hrijft b trokken moeten worden bij de besluitvorming vendien kan de kiezer zo aan het eind van de kabi inn en hi rover. Liefst al in de voorbereidende fase. netsperiode de partij afrekenen op de realisatie van De partij zou de achterban ook weer actiever de voorstellen. imoet moet n gaan opzoeken. Bij voorkeur via haar lokale Duidelijkheid voor de kiezer zou ook bevorderd in de I d napparaat. lnitiatieven die des P bijvoorbecld in kunnen worden door het gebruik van beproefde bmen m r foort ontplooide, waarbij kaderleden inwo middelen zoals het sluiten van stembusakkoorden en room ncr van achterstandswijken opzochten en uitleg het van tevoren bekend maken wie beoogde be cties gav n over hoe ze beter huursubsidie konden aan windspersonen zijn. Dit laatste biedt tevens tegen eden- nagcn, zouden ook bij de PvdA navolging moeten wicht aan het probleem waaraan Tromp in het zich .krijgcn. vorige s&.P-nummer refereerde: dat een PvdA ~artij. De PvdA zou tevens meer moeten investeren in staatssecretaris van cultuur een ander beleid gaat ) jong d profllcring van haar woordvoerders op hoofd voeren dan in het verkiezingsprogram van zijn 13 de ond rwcrpen van beleid en publiek debat. Doe! is partij beschreven staat. Ook wat meer bevlogen litiek dat het publiek na verloop van tijd de associatie legt heid, waar Ornstein om vroeg in de vorige s&.P, > toch tu. s n h t onclerwerp en de PvdA-woordvoerder. zou voor bewindslieden niet misplaatst zijn. Ook ~artij lo zoudcn bijvoorbeeld Adri Duivesteijn bij huur hier ligt wellicht een taak voor Ad Melkert die hier ~ haar aangclegcnhcdcn en Saskia Noorman bij het thema mee zijn technocratische imago wat meer kleur •d. so iale zekerheid duidelijker het voortouw moeten kan geven. ~ken ncm •n . Dit heeft als voordeel dat de partij meer Al met al zijn wij van mening dat de situatie lriges. ' ·mocl' krijgt dan aileen via de fractievoorzitter of waarin de PvdA zich nu bevindt, zorgelijk is. Maar er ~an de partijleiclcr. zijn nog mogelijkheden voor de partij om zich aan de ~elijk a d grijze depolitisering die Paars met zich nieuwe maatschappeli jke omstandigheden succesvol ·tijtop m h eft gcbracht, is de roep van de burger, en aan te passen. Maar dat kan, en we hopen dat de par 1 ~evan kcr die van de jonge burgers, om duidelijkheid tijtop zich dit op tijd zal realiseren, slechts met . Dit mer d posities van de politieke partijen weer volop intensieve betrokkenheid van de partijleiding. De •eging tc horcn. Wij denken dat de PvdA dit heel serieus ledenorganisatie lijkt op dit moment namelijk al te le aan meet n men en er consequcnties aan moet verbin verzwakt om zich op eigen kracht op te richten en e, dan d n, bijvoorbeeld door zich meer op de inhoud te grootschalige hervormingen teweeg te brengen, plaats profllcr n. Daarbij zijn wij overigens geen voorstan z6"als ooit Nieuw Links dat nog wel wist te bewerk d ·r van polarisatie, de strategic waar Denters in het stelligen. vorigc s&.p- nummer zijn afkeer over uitte. Het ver lcden hccft immcrs aangetoond dat dit niet tot het SANDER ZBORAY & JOS ROEST :::hter gcw note resultaat leidt. De PvdA moet zich niet voorzitter resp. politiek secreataris van de lop de lout r afzctten tegen andere partijen, maar haar jonae Socialisten in de PvdA s&__o22oo 1 JO (Na lange tijd zijn we weer van de partij . Johanna Speltie zocht in een kinderbijbel van vroeger de zondvloed op, om die nog eens mee te maken ... en u tegemoet te kom en - RB) s &..o 2 2oo 1 71 VAN D E PARTIJ I N 0 HOLDS BARRED Wat moet ik met het weer? Liever eerst leven en dood en komen wij elkaar te na, snijden elkaars adem af in sublieme begroetingen dwars door het vet onder de hujd, geven een tweede rilling aan een woord zonder vervolg in rug aan rug afscheid. Dan pas zijn wij ongedwongen toe aan een tekort in de zon, een overvloed van de hemel. PHILIP !NGELSE s &._o 2 2oo 1 72 BOEKEN Het gelijk van voerde Drees in de Tweede Kamer zakelijk en intelligent oppositie Willem Drees jr. tegen de spilzucht en naïviteit die hij bij het kabinet-Den Uyl in Willem Velema bespreekt: overvloed aantrof. Heel vroeg on W illem Drees, Gespieaeld in de Tijd; de derkende hij, deskundige bij uit naaelaten autobioarcifie. Amsterdam : stek op het gebied van de over Uitgeverij Balans, 2ooo . heidsfinanciën, de budgettaire ontwrichting di e zich al begon af Alledaags is het ni et, dat een 'na te tekenen toen hij nog thesaurier gelaten autobiografie' , geschre generaal was, maar pas onder Den ven door een bejaarde, mislukte, Uyl angstaanjagende proporties bijna vijfentwintig jaar geleden aannam. De onervaren minister uitgerangeerde politicus actuele van Financiën, Wim Duisenberg, politieke betekenis heeft. To ch vergrootte de oplopende tekorten geldt dat voor Gespieseld in de Tijd aanvankelijk drastisch. Pas in de van Willem Drees, de in I 998 zomer van ' 7 s, toen zelfs de steeds overleden econoom, PvdA -dissi overvloediger binnenstromende dent, en zoon van de gevierde aardgasbaten niet meer konden PvdA-premier. ve rhullen dat het met de over Na een schitterende carrü~re als heicisfinanciën helemaal fout ging, econoom en topambtenaar bij het kwam Duisenberg tot bezinning. ministerie van Financiën werd Maar de 'éénprocents-operatie', Drees - bijna vijftig jaar oud - in die hem (onverdiend) de reputatie I97I lij sttrekkervanos'7o , opge heeft bezorgd als eerste het belang richt door sociaal-democraten die van bezuinigen te hebben inge vonden dat de PvdA onder invloed zien, zou, zoals Drees helder uit van Nieuw Links 'de weg van het eenzet, de desastreuze toename democratisch-socialisme verlaten van de 'coll ecti eve lastendruk' al had'. De bedaagde Drees werd de lerminst hebben beëindigd - sensati e van de verkiezingen van hoogstens ietwat vertraagd. 'Het I 97 ': hij haalde acht zetels, één einde', schrijft Drees droog, meer dan media-lieveling Hans 'wordt in de sterrekunde een van Mierlo met D ' 66 vier jaar te zwart gat genoemd.' voren. Drees werd minister van Deze en tal van andere missers INHOUD Verkeer en Waterstaat in het kabi van het razend populaire kabinet net-BiesheuveL In I 9 7 2 begon de Den Uyl stelde Drees in de Willem Drees jr. neergang alweer. Drees werd Tweede Kam er beschaafd maar Robert DahJ beentje gelicht door christen-de meedogenloos aan de kaak, dwars De zelfmoord van het mocratische ministers die genoeg tegen de door hem verfoeide 'tijd maakbaarheidsgeloof hadden van os'7o. Na een bizarre geest' in . Maar zijn beschaafde op botsing met premier Biesheuvel positie maakte op media en kie werd hij gedwongen op te stap zers heel wat minder indruk dan pen. Maar Biesheuvels opzetje de ketelmuziek van Hans Wiegel: mislukte: ook hij moest voortijdig bij de verkiezingen van I 977 be het veld ruimen voor het kabinet haalde os'7o nog maar één zetel. Den Uyl. Drees verliet de politiek. Als fractievoorzitter van D s' 7 o De laatste tijd mocht Drees zich s &_o 2 2oo1 73 BOEKEN Kamer \l'fh ugcn in toenemende waar nu aanzienlijk meer waardering Om dezelfde reden vond hij positie dcring voor zijn 'gelijk'. Zelfs oogst. Toen werd hij vooral gezien het helemaal niet 'links' als de :eit die ommigc voormalige handlangers als harde 'bezuiniger' en als ie overheidsuitgaven voortdurend Uyl in \an icuw Links en Den Uyl bom- mand die nostalgisch vasthield aan stijgen. De overheid moest zich tegon bard crdcn hem met terugwer het erfgoed van zijn vader. Delaat volgens hem juist permanent ver )ij uit- kcndf' kracht tot visionair po ste jaren geldt hij daarnaast ook als weren tegen de invloed van pres 1 over liti us. Bij de presentatie van vroege geestverwant en wegberei siegroepen, die bij 'verwante' ettaire Gelpleneld m de tijd stak bijvoor der van de behoudende en voor politici en ambtenaren uitgaven !gon af bccld Trouw-commentator Wil zichtige Kok. Daarmee wordt ten bate van de eigen achterban ~urier lcm Brccdveld, indcrtijd 'ambte hem onrecht gedaan. Anders dan proberen los te peuteren, ten er Den lijk mcd wcrker' van premier Kok en de meeste liberale, conser nadele van de belastingbetaler. AI )Or ties D ·n Uyl, uitvocrig de loftTompet vatieve en christen-democratische in de jaren vijftig, toen zijn vader ,inister O\ r de id een die Drees in de critici van Den Uyl, was Drees na een legendarisch 'zuinige' pre nberg, jarcn zcvcnlig vergeefs tegen Den melijk allesbehalve behoudend. mier was, vond Drees de over korten U I in telling had gebracht. Hij bleef altijd een gedreven heidsuitgaven te hoog opgelopen. I in de Br ed\·eld zei het 'tc betreuren' idealist van onvervalst sociaal-de In zijn dissertatie uit 1 9 ss re steed dat cr indcrtijd niet beter naar mocratische snit. kende hij voor hoe de overheids Inen de Dr c wa geluisterd. De samenleving was volgens uitgaven, die in dat jaar een be [On den Zijn h rwaardering heeft Drees Drees weliswaar niet naar belie drag van rond 2 s procent van het I over t dankcn aan zijn goed door ven 'maakbaar' door de overheid nationaal inkomen bedroegen in ttging, tla ·htc en bcargumenteerde afwij - dat vond hij ook niet wenselijk in I 960 teruggebracht zouden kun inning. ling van hct links-radicalisme dat een vrije samenleving. Maar hij nen worden tot 2o procent- zon tratie', l'lnd jar n zestig de PvdA in de bleef altijd vertrouwen op het stu der terug te vallen op 'de door putatie , rccp krceg. Oat betekende een rend vermogen van de overheid hem verfoeide 'optische trues' lbelang brcuk met de redelijke, gema op tal van terreinen. Als door die sinds de jaren zeventig ge 1 inge tigdc, up praktische resultaten ge kneed econoom en leerling van meengoed zijn. ler uit richt hcrvormingspolitiek die Jan Tin bergen was Drees er daar Drees was voorstander van een enamc Drcc sr. tot de belangrijkste Ne bij van doordrongen dat ook soci bescheiden, maar sterke over ·uk' al derland c ociaal -democraat ooit aal-democraten rekening moeten heid, die niet met geld srnijt, en lgd - had gcmaakt. De herwaardering houden met onomstotelijke eco haar beperkingen kent, maar wel I. 'Het hield dan ook gelijke tred met de nomische inzichten. Zo vond hij, slim en doortastend optreedt als tlroog, gclcidclijke koerswijziging van de net als Tinbergen, dat allocatie bij overheidsinterventie wenselijk of e een P\dA cind jaren tachtig, nadat voorkeur middels uniforme prij onmisbaar is. Die pal staat voor de Den Uyl was opgevolgd door zen moet plaatsvinden. Hij had rechtsstaat, hinderlijk wangedrag :nissers \Vim Kok. Omdatook Kok weinig groot respect voor 'marktdemo van burgers niet tolereert, maar ibinet (mccr) op heeft met het radica cratie' en 'consumptievrijheid' vrijheid en eigen verantwoorde in de Ji,mc van welecr, wordt hij graag van burgers - ook de laagstbetaal lijkheid respecteert. Die zich niet · maar \crgcleken met zijn iUustere voor den - en moest niets hebben van laat piepelen door pressiegroe dwars gangcr. Ook vermeende overeen 'inkomensprijzen' en het woud pen. En die volop bescherming e 'tijd komstcn tu sen de huidige PvdA aan vrijstellingen, verstrekkingen biedt aan personen die buiten hun fde op n ns'7o van de 'jonge Drees' in natura en subsidies met inko schuld in problemen komen, dus tn kie hcbben al meer dan eens de pers menspolitieke doelen die de con niet aan 'lapzwansen' die 'zich uk dan gchaald. sumptievrijheid nodeloos beper zelf in moeilijkheden brengen, Viegel: ken, zoals de individuele huursub zoals alcoholici, gokkers, drugs 77 be ll'eabercider van Kok? idie. AI in I 970 waarschuwde hij verslaafden, en mensen die geen t zetel. Drcc wordt zo, net als in de jaren voor de gevaren van de 'armoede betaald werk willen verrichten'. 1cvcntig, in het behoudende kamp val', die sindsdien alleen maar wij In Gespieaeld in de tijd schetst ;es zich gcplaat t, zij het dat hij daarmee der is opengezet. Drees kernachtig hoe zijn visie s &_ o 2 2oo 1 74 B 0 E K E N zich geleidelijk ontwikkelde en van de weinig inspirerende, con hebben voorkomen in plaats van hoe zijn onmiskenbare idealisme ser vatieve lijn-Kok, die de partij opgelost - zonder dat de bewe steeds meer vermengd raakte met weer respectabel heeft gemaakt, gingsvrijheid van auto's nodeloos al even karakteristiek cynisme: maar ook ni et veel meer dan dat ; aan banden zou worden gelegd . 'Aanvankelijk was mijn indruk dat of weer 'de verbeelding aan de Gespiegeld in de tijd biedt voor politici verschillen in idealen macht' helpen en net als in de wie de opvattingen van Drees niet maar, zeker in ons land, op ratio jaren zeventig gaan smijten met of niet zo goed kent, of voor wie nele wij ze besluiten, gericht op belastinggeld. Drees had een al zijn op andere deskundigen ge de gestelde doelen, met aandacht ternatief. Zijn goed doordachte, richte publicaties te pittig zijn, voo r argumenten pro en contra. akelig consistente politieke pro een interessante kennismaking ln de jaren vijftig drong tot mij gramma zou ook nu nog de PvdA met zijn nog altijd verfrissende door dat nogal wat woordvoer kunnen vitaliseren. En het behelst ideeën. Alleen oplettende lezers ders in fra cties en ook ministers heel veel meer dan een nostalgi zullen overigens álle, soms zeer zich laten leiden door pressie sche terugblik op de gloriedagen ver strekkende consequenties on groepen. In de jaren zeventig ble van zijn vader - hoezeer hij die derkennen van zijn obser vaties ken nog andere invloeden de be ook bewonderde. over het politiek bedrijf. Drees sluitvorming bij sommige politici Toen Nieuw Links in de PvdA was 'door bescheidenheid terug te domineren, bijvoorbeeld het doorbrak dacht Drees al geruime houdend', zoals de bezorgers streven naar polarisatie - het ver tijd na over een eigen 'derde raak constateren . Veel dodelijke werpen van voorstellen van ande weg'. Dat betekende voor hem constateringen zijn daardoor in ren, ni et op inhoudelijke gronden onder meer: zoveel mogelij k understatements en bijzinnen ver maar ter wille van het scheppen ruimte voor de eigen verant stopt. Voor een compleet beeld van tegenstellingen . De laatste woordelijkheid van burgers; la van zijn visie is rustige bestude decennia werd in toenemende gere belastingen en premies; ring van zijn andere publicaties mate gehandeld tegen de doelen minder subsidies; strikte naleving daarom een must . Het ontcijferen di e men zelf in wetten, nota 's en van het 'profijtbeginsel' ; en een van de geheimtaal van Drees partijprogramma's gesteld had.' ruimere aandacht voor 'de kwali vergt geduld en inspanning, maar teit van het bestaan', onder meer die moeite wordt volop beloond. De derde weg van Drees Jr. door acti ef milieubeleid, verstan De PvdA staat dezer dagen voor dige r uimtelijke ordening en een W IL LEM VE L EMA een moeilijke keuze: voortzetting ve rkeersbeleid dat de fil es zou Historicus en f ree-lance publicist Dahl over democratie de Amerikaanse politieke weten den die hiervoor het meest ge schap. Gezamenlijk zijn zij vanaf eigend zijn, de inzichten die al dan en EU hun eerste publicaties in de jaren ni et met de verschillende metho veertig in belangrijke mate bepa den zijn verworven, de maat Hans Blokland bespreekt: lend geweest voor de ontwikke schappelijke positie en opdracht 1 Robert A. Dahl, On Democracy, New ling van en de centrale debatten in van de politicoloog, et cetera. Haven & London, Ya le University deze discipline. Lees hun werk Terwijl Lindblom zich vooral Press, Ya le Nota Bene Book 2ooo, (de over de jaren en men leest tevens heeft beziggehouden met proces hardcover ve rscheen in 1 9 9 8) een overzicht van de ontwikkeling sen van beleid , de verhouding tus van de politicologie: de vaak hef sen markt en overheid , en de vraag Robert Dahl ( I 9 Is) behoort tige discussies over de problemen met behulp van wat voor soort samen met Charles Lindblom waarmee zij zich zou moeten be kennis wij de samenleving kun ( 19 1 7) tot de grand old men van zighouden, de onderzoeksmetho- nen veranderen, heeft Dahl zich s&..o 2 2oor BOEKEN ts van IOOral g conccntreerd op de de voorstander (en is dit altijd geble patoire waarde van de directe par ewe mocratic: hoe functioneren de po ven) van gesocialiseerde onderne ticipatie-democratie. Dit werd er ieloos litick tclsels in de praktijk die mingen, die door hun werkne niet beter op toen hij op onge ~gd. wij doorgaans met de term 'de mers worden bestuurd en die ope hoord vaderlijke en dwingende ; voor mocrati ' aanduiden? Wie heeft, of reren op een door de overheid ge toon in After the Revolution? Autho es niet ll'elkr groepen hebbcn, in deze reguleerde 'vrije' markt. 2 ritj in a Good Societj ( 1970) in ant Dr wie ~tel Is invloed op of macht over Gedurende de oorlog werkte woord op de kritiek ging uitleg !n ge d b sluitvorming binnen welke Dahl eerst op een planbureau ten gen, dat maatschappelijke problc l zijn, b I id terr inen? Onder welke behoeve van de Amerikaanse oor men verscmllende reikwijdten aking maa chappelijke condities ont logsindustrie en daarna vocht mj hebben, dat zij daarom op ver ;sen de wikkelcn zich deze stelsels? Aan drie jaar als compagniecomman scrullende politieke niveaus aan lezers "elke normati ve criteria zou een dant in Europa. In 1947 kwam ruj gepakt moeten worden, en dat s zeer politick y teem moeten voldoen naar Yale University, waaraan hij deze verscmllende niveaus vragen es on '' il h t ecn waarlijke democratic tot op de dag van vandaag verbon om, en noodzaken tot, verscrul ·vaties g nocmd kunnen worden? Hoe den is gebleven. Sindsdien publi lende vormen van democratic. Drees 1 rhouden de be taande 'demo ceerde ruj een ontelbaar aantal ar De sit-in, het comite of de town terug crati ·ch ' sy temen zich tot deze tikelen en niet minder dan 2 1 hoe meetinB waren daarom wellicht orgers rit ria? Hoe zouden zij vcrbeterd ken waaronder het samen met adequate instellingen om plaatse [elijke kunn n worden om meer aan deze Lindblom geschreven monumen lijke problemen op te lassen, maar bor in d •mo rati che criteria te val tale Politics, Economics, and Welfare waren volstrekt ongescrukt om n ver do ' n? Gccn onbelangrijke vragen, (I 9 S3). Vermeldingswaardig zijn omvangrijke vraagstukken als beeld 1~kcr in een tijd waarin zoveellan zeker nog Who Governs? ( 1961 ), Po milieuverontreiniging, vyerkloos stude dcn ccn totalitair of autoritair j uk lyarchy: Participation and Opposition heid en sociale ongelijkheid te ~c aties ·h ·bbcn afge chud en trachten een ( 1971 ), Dilemmas tjPluralist Demo trotseren .3 ijferen 'd mocratie' tc ontwikkelen. Een cracy (I 9 8 2) en Democracy and its tDrees tijd ook waarin binnen de geves Critics (1989). Gezarnenlijk met Dahls onverstoorbare socialisme 1 , maar tigdc 'dcmocratieen' zoveel Lindblom en Robert Lane (I 91 s) Menigeen meld dus op Dahl (en oond. kla htcn zijn tc horen over 'de maakte ruj aldus de politicologie Lindblom) te lezen. Oat is jammer kloof tus n politick en burger', faculteit van Yale in de jaren zes want daardoor hebben de betrok 'het cindc van d politick' of 'de tig, zeventig en tachtig tot het kenen heel wat gemist. Terwijl de cist malai evan de politick'. middelpunt van de discipline. samenleving zich steeds meer in De lange loopbaan van de in een Dahl is gewoon zijn betogen neo-liberale richting ont~elde klein dorp in Alaska geborcn Dahl zeer nauwgezet, rninutieus en ter en de ruppe 'radicalen' zich breed bcgon in 1 940 met een dissertatie gend langzaam op te bouwen. uit vestigden, bleefDahl (en Lind ov r de mogelijkheid van een so Geen plezierige lectuur derhalve blom) trouw aan zijn sociaal est ge dali. tischc markteconomie, een voor degenen die de brede arm democratische uitgangspunten. e aldan ond rw rp dat sindsdien voortdu zwaaien prefereren. Zijn boeken Sterker, hoe behaaglijker en netho- rcnd in zijn werk terug zou waren dan ook de spreekwoorde schaamtelozer de neo-liberale 1 maat kom n. Zijn vraag is hier hoe men lijke rode lap voor de jongeren uit status quo geconsumeerd werd, idracht met handhaving van de markt een Weesp en Zutphen, die in de jaren hoe radicaler, scherper en meedo etera. 1 l'COnomi che orde kan creeren zestig in het iets grotere dorp Am genlozer Dahl deze status quo ging vooral 11aarin de ondernemingen demo sterdam politicologie gingen stu bekritiseren. Ver achter ons liggen lroces crati. ch worden beheerst en deren. Dahl was in h~ ogen en in zijn, toegegeven, enigszins be ng tus 11aarin de ociaal-economische die van menig Amerikaans genera daagde en afstandelijke politicolo e vraag ongclijkheid ni t die omvang he tiegenoot een reactionaire verte gie uit de behavioristische jaren r soort r ·ikt, dat politicke gelijkheid- en genwoordiger van het zelfvoldane zestig en zijn overdreven opti g kun dus ook d democratic - een farce establishment, die onder meer misme over met name de moge hl zich 11ordt. Dahl betoont zich een blind was voor de enorme emanci- lijkheden van gewone burgers om S&._D2200I BOEKEN invloed uit te oefenen op de poli anonieme experts. Hij doet maatschappelijke condities nood tieke besluitvorming. In toene daarom vergaande voorstellen om zakelijk zijn voor de vorming en mende mate maakt Dahl zich de mogelijkheden tot politieke continuïteit van een democratie zorgen om en kwaad over de participatie en tot de ontwikke (moeten mensen een 'democrati groeiende sociaal-economische ling van politieke competentie te sche mentaliteit' bezitten?, hoe ongelijkheid, de, bijgevolg, groei vergroten. Zo stelt hij voor om, om te gaan met culturele, religi ende ongelijkheid in politieke naar Amerikaans jury-model, een euze, etnische verschillen en te hulpbronnen (inkomen, vermo steekproef van duizend personen genstellingen?), op welke wijzen gen, kennis, informatie, toegang uit de bevolldng te nemen en deze de private markteconomie de tot besluitnemers) en de ernstige mensen gedurende een jaar met werking van de democratie bevor consequenties hiervan voor de de elkaar te laten studeren op, en te dert én belemmert, en wat de mocratische idee, dat alle burgers laten discussiëren en beslissen grootste uitdagingen zijn voor de er recht op hebben dat in de poli over ingewikkelde vraagstukken gevestigde democratieën in de tieke besluitvorming rekening als kernenergie en kernbewape eenentwintigste eeuw. Als belang wordt gehouden met hun belan ning.> rijke uitdagingen noemt Dahl de gen en voorkeuren. Meer en meer multiculturele samenleving en de ergert hij zich aan de wijze waarop On Democracy claims op soevereiniteit in eigen het neo-liberale marktdenken tot Al deze thema's zijn, hoewel min kring of zelfs voll edige autonomie een religie wordt verheven, een der pregnant dan in eerdere publi die hiermee gepaard gaan; de religie die iedere redelijke beoor caties, ook terug te vinden in noodzaak de 'private' economi deling van het private onderne Dahls laatste boek On Democracy. sche sector onder democratische merschap en zijn maatschappelijk Evenals met A.fter the Revolution? beheersing te brengen; de nood en politieke gevolgen bij voorbaat en, in iets mindere mate, Demo zaak de politieke competentie van onmogelijk maakt. Het ontgaat cracy and its Critics tracht Dahl zich burgers te ontwikkelen; en de hem vo lledig waarom de argu met dit boek tot een breed publiek noodzaak de thans ongrijpbare menten voor democratie van toe te richten, vooral ook een publiek politieke en economische supra passing worden geacht op asso in de (nieuwe) naties waarin nationale instellingen die zich ciaties als verenigingen, partijen, wordt geprobeerd een democratie door de internationalisering ont steden en landen, maar niet op te ontwikkelen. Degenen die Dahl wikkelen, te democratiseren. gigantische ondernemingen als in de loop der jaren hebben ge General Motors en Philips, en hij volgd, zullen derhalve weinig Waarom de Europese Unie herhaalt dus in steeds krachtiger nieuws in On Democracy vinden. ondemocratisch zal blijven bewoordingen zijn pleidooi voor Voor hen die niet vertrouwd zijn Enige belangrijke ideeën van Dahl een socialisering en democratise met Dahls werk of, in het alge komen samen in de kwestie of ring van het bedrijfsleven. Het meen, met democratische theorie internationale organisaties demo hele idee dat ondernemingen met biedt het echter een fraaie, vlot cratisch kunnen zijn. In On Demo soms een omzet ter grootte van geschreven inleiding. Dab! gaat in cracy probeert hij hierop een ant het Bruto Nationaal Product van kort bestek in op de vragen waar woord te formuleren door vooral een heel land, 'privaat' zijn, acht en hoe de democratie zich histo in te gaan op de democratische hij ronduit bespottelijk. 4 Ook risch ontwikkelde, wat de norma vooruitzichten van de Europese maakt hij zich steeds meer zorgen tieve onderstellingen van de de Unie. Deze acht hij uiterst som om de afnemende politieke com mocratie zijn, welke politieke in ber. petentie en daarmee invloed van stituties op welke politieke ni Wanneer is er allereerst sprake gewone burgers in een steeds veaus gewenst zijn om de demo van een democratie? Dahl stelt dat complexer en grootschaliger wor cratische idee naar de praktijk te er een laaie of equality bestaat, die dende samenleving. In toene vertalen, of specifieke constituties verklaart waarom organisaties mende mate worden wij beheerst en kiesstelsels bepaalde voor- en naar het gevoel van hun leden door oncontroleerbare en vaak nadelen kunnen hebben, welke democratisch behoren te zijn . s&._o 2 2oo1 77 BOEKEN !es nood Wannccr mensen samenlcven en zeer weinig reden tot optimisme ties. Willen burgers gei"nformeerd rming en mo 'ten amenwerken om geza over de mogelijkheden voor de kunnen zijn, dan moet er een, ook jmocratie mcnlijke doelen te bereiken en Europese burger zichzelf op de in de massamedia gevoerd, Euro ~ mocrati g en redencn zien waarom de een mocratische wijze te besturen. pees debat zijn over de beleidsal cn?, hoe mccr competent is dan de ander, Allereerst speelt ons een onver ternatieven waartussen de Euro le, religi dan i. hct in zckere zin 'natuurlijk' mijdelijk democratisch dilemma pese Unie moet kiezen . Evenzo ,.. n en te om de noodzakelijke besluiten de parten: Hoe groter de politieke zouden er politieke partijen moe te wijzen mocrati ch te ncmen: een ieder eenheid, hoe groter de noodzaak ten bestaan die op Europese schaal omie de hceft cr in dezc omstandigheden tot delegatie en hoe kleiner de met elkaar concurreren om de ·e bevor r cht op, dat zijn stem in de be mogelijkheden voor individuele steun van het electoraat. De geko ~ wat de ·luitvorming gehoord en gewogen burgers tot effectieve politieke zenen zouden vervolgens effec 11 voor de worclt. Op basis van dit uitgangs participatie. Daarom moet er naar tieve mogelijkheden dienen te be n in de punt bcredenecrt Dahl, dat een Dahls mening in het algemeen zitten om de politieke )eiders en Is belang dcmocratische besluitvorming naar worden gestreefd om beslis de Europese bureaucratieen te be t Dahl de aan ccn vijftal criteria moet vol singen op een zo laag mogelijk po heersen. Aan al deze en andere ang en de docn. Ten eerste moeten mensen litick niveau te nemen. Aile kwes voorwaarden is niet voldaan en de in eigen ITccticC kunnen participeren. ties die grotendeels lokaal zijn, kans dat dit in de toekomst wei zal ll tonomie Voordat ecn bcslissing wordt ge dienen op de lokale agenda te blij gebeuren, is uiterst gering. rgaan; de nom n, behoren alle Ieden een ge ven en bij iedere overheveling van Hoeveel vertegenwoordigers economi lijk en eiTectieve mogelijkheid te bevoegdheden, zal men zich re de diverse lidstaten mogen leve kratische h 'bbcn om hun opvattingen over kenschap moeten geven van de ren, is een bijkomend, inrniddels ,de nood ht•t dcsbctreiTende onderwerp aan kosten voor de democratic. Hoe maar al te bekend dilemma. Ge tentie van d • andere Ieden kenbaar te groter echter een politieke een zien de grote verschillen in inwo n; en de makcn. Ten tweede moet, wanneer heid, hoe effectiever tal van grote nertallen is het volgens Dahl on lgrijpbare uit indclijk ccn beslissing wordt maatschappelijke problernen kun mogelijk een verdeelsleutel te be he supra g~nomcn, iedereen de mogelijk nen worden opgelost. Zeker in denken waarmee iedere stern ldie zich hcid hcbben zijn stem uit te bren een tijd van economische globali even zwaar telt en tegelijkertijd Iring ont gcn. Aile stemmen dienen boven sering en van grenzeloze preble wordt voorkomen, dat de kleine eren. dicn gelijk te worden gewogen. men als de rnilieuverontreiniging staten voortdurend worden weg Ten Jerde behoort cenieder, binnen en de migratie kan dit een sterke gestemd. Alle verdeelsleutels die 1ie redelijke grenzen, cen gelijke en motivatie zijn om de politieke echter acceptabel zijn voor de len riTectieve mogelijkheid te bezit besluitvorming naar een hoger kleinere staten, zullen het gelijk l van Dahl tt>n kenni te nemcn van de rele orgaan te till en. heidsbeginsel geweld aandoen. 6 westie of untc keuze-altcrnatieven en hun Wanneer het laatste gebeurt, Zeker bij de afwezigheid van een les demo con equenties. Ten vierde moeten zal het evenwel zeer moeilijk zijn gedeelde culturele en politieke rOn Demo- d ·!eden de volledige controle be deze besluitvorming democra identiteit leidt dit dilemma vel 1 een ant lltten over de politieke agenda. Zij tisch te maken en te houden. Con gens Dahl tot een voortdurende lor vooral be lisscn wanneer welke kwesties form de eerder genoemde demo spanning in het Europese politieke ocratische onderwcrp van de politieke be- cratische criteria zouden hiervoor systeem. Deze groeit naarrnate IEuropese luitvorming worden gemaakt, politieke instituties rnoeten wor beslissingen eenzijdiger specifieke erst som- ten b luitvorming die bovendien den geschapen, die burgers effec groepen, regio's oflanden treffen. nimmer eindigt. En, ten slotte, be tieve mogelijkheden bieden tot Net zoals in nationale politieke rst sprake her nalle 'volwassenen' lid van de politieke particrpatie en tot be system en is het laatste echter vaak tl stelt dat politicke gemeenschap te zijn en heersing van de !eiders. Om van onvermijdelijk, wil men althans estaat, die de rcchten te genieten, die de eer deze mogelijkheden gebruik te zo nu en dan een ondubbelzinnig lganisaties te vier criteria impliceren. maken, zouden burgers gemteres besluit nemen (hetgeen de moti tun !eden Pa en wij deze criteria toe op seerd en gelnformeerd rnoeten vatie achter de eenwording is). te zijn. d Europe e Unie, dan ziet Dahl zijn over Europese politieke kwes- Wil het systeem deze spanning op S&_D2200 I B 0 E K E N de lange termijn overleven, willen Deze problemen en uitdagin Democracy, Libert:y and Equalit:y , O slo, verliezers hun geregelde verlies Norwegian University Press, 1986. Een gen geven al aan dat het denken belangrijke latere publicatie van Dahl accepteren, dan zullen een ge over democratie en politiek op dit terrein \•Vas: A Priface to Economie deelde politieke cultuur en een nog lang niet ten einde is , of, Democracy, Berkeley and Los Angeles, gedeelde culturele identiteit in ieder geval, behoort te zijn . Dahl University of California Press, 19 8 5. 3 Een fraai tijdsbeeld biedt de noodzakelijk zijn. Men aanvaardt en Lindblom hebben hieraan in verdediging van Dahl door Hans Daudt in dat geval zijn verlies vanwege de laatste 6o jaar een enorme in: 'Kritische theorie, kritiek op de zijn aanhankelijkheid aan het poli bijdrage geleverd. De heren zijn politicologie en politicologische tieke systeem en de politieke ge kritiek', in: Daudt, H.(1995) Echte inmiddels ver in de tachtig en nog Politicoloaie: Opstellen over Politicoloaie, meenschap. Men onderschrijft, in zeer goede gezondheid. Iedere Democratie en de Nederlandse Politiek , met andere woorden, de leaitimi dag worden ze bozer. Tijd voor Amsterdam, Bert Bakker, pp. 174-2 3 o teit van de besluitvorming. Ook een co me back. (oorspronkelijk ve rschenen in Acta Politica, vo l. 7, 1972, pp. 22o-72) van deze noodzakelijke cultuur en 4 Een defmitieve beoordeling van de identiteit is vooralsnog geen HANS BLOKLAND sterke en zwakke kanten van de markt sprake (de vraag is trouwens of dit als aastonderzoeker verbonden aan en het private ondernemerschap in hun valt te betreuren). Hun eventuele relatie tot de democratie levert Charles Yale University, Department rif Lindblom in zijn: The Market System: ontwikkeling kan decennia in be Politica} Science. Hij is auteur van, Whm lt is, How lt Works, and What w slag nemen. onder meer, 'Weaen naar Vrijheid' Make '![lt. Dit verschijnt in maart bij Yale Uni ve rsity Press. Zie ook mijn in Kortom, Dahl acht het hoogst (Boom Amsterdam I 9 9 s) en dezelfde maand in het sociaal onwaarschijnlijk dat de voorwaar 'Publiek Gezocht' (Boom I 997), en wetenschappelij k magazine Facta te den voor een democratisch sys het in april te verschijnen Deel 1 verschijnen interview met Lindblom. teem binnen de Europese Unie van Een Rehabilitatie van de 5 zie onder meer: Controllino Nuclear Weapon s: Dem ocracy versus Guardianship, vervuld zullen (kunnen) worden. Politiek (Boom 2 oo 1 ), waarvan een Syracuse (N.Y.), Syracuse U.P., 19 85 en De beslissingen zullen daarom het deel in s &.o maart zal worden 'The probl em of civic competence', resultaat blijven van een ondoor vooraepubliceerd. Journol '![Democracy, Vo l. 3, No.3, 1992, zichtig onderhandelingsproces p.45-59 6 Hetzelfde zien wij in de Amerikaanse tussen vertegenwoordigers van 1 Een analyse va n de ontwikkeling in Senaat: sten1men van kiezers in politieke, economische en bureau het denken van Dahl en Lindblom zal ik dunbevolkte staten wegen maximaal 66 cratische elites. De grenzen van dit geven in vooral Deel I en 11 van Een keer zwaarder dan die van kiezers in proces kunnen wellicht soms Rehabilitatie van de Politiek. Het eerste dichtbevolkte staten. Wat deze, slechts deel hiervan, De Politieke Gevolaen van de historisch te verklaren, verdeelsleutel enigszins worden getrokken door Moderniserina: Weber, Mannheim en nog met democratie te maken heeft, volksvertegenwoordigers, maar Schumpete r, zal in april bij uitgeverij is duister. Op deze en andere om dit proces 'democratisch' te Boom verschijnen. Deel 11 volgt democratische tekorten van de kom end najaar. Am erikaanse Constitutie gaat Dahl noemen, schrijft Dahl, 'would be 2 Delen van Dahls niet gepubliceerde uitgebreid in in zijn dit jaar te to rob the term of all meaning.' dissertatie verschenen later in : verschijnen Cast!e- lectures. s &..o 2 2oo 1 79 BOEKEN Oslo, z lfmoord van het historisch relevant, hij heeft ook (als de werksoort voor het maak t986. Een grote actualiteitswaarde. Waarom haarbeidsgeloof bij uitstek) zon n Dahl maakbaarheidsgeloof IEconomic hceft links, dat juist hestaansrecht der paternalisme geen bestaans cngeles, ontleent aan veranderingsgezind grond beeft. Toen zij hadden be 19Bs. h,·]kn Tonkt•ns bcsprcekt: heid, zelf toch ook grote mocite sloten bet paternalisme af te scbaf Willem )"Is Daudt Jan Du}Vcndak, De plannina van met hervorming en planning? Het fen, hadden ze ook hun eigen he op de Jt onrplooune Wetenschop, politiek en de hoek van Duyvendak is aileen a! staansgrond vernietigd, en ken ~e mJJkbort somtnltvma, Den Haag : Sdu, van groot helang omdat hij deze den ze dus niet anders doen dan Echte vraag op de agenda zet. zichzelf opbeffen. Een belangrijke ;oloaie, 1999· ltiek , Het grote prohleem van hijdrage hieraan leverde de filo 174· 230 I let failliet van de maakhare sa (linkse) wereldverheteraars was soof Hans Achterhuis in 1974, die 1Acta m ·nl 1ing i de chuld van rechts. het paternalisme, zo valt uit het met zijn succesvolle hoek De markt 72) van de R rhu con tateerde in de jaren hoek van Duyvendak te leren. van welzijn en geluk onbedoeld aan le markt tachtig dat hct gcloof in de maak Hun onvermogen daarmee om te voerder van een zelfmoordactie ap in hun barc samenleving de staatskas gaan deed hen de das om. Links van de andragologie en het wel t Charles lrrgnat en reageerde met nood wilde de maatschappij veranderen zijnswerk werd. Als hij dat op ystem : ~at to tak lijke, zij het bijkans fatale he ten hehocve van de zelfontplooi goede gronden deed, dan bebben )art bij tuiniging n. Althans, dat geloofde ing en de vrijbeid van de mensen, maakbaarbeid en het welzijnswerk jmijn in ic B 0 E K E N sche maar tevens actuele waarde veel aan paternalisme. Men had welzijnsbeleid te behouden, en heeft. Ook de argumenten zijn de veel ambities voor het volk, maar had dus zichzelf monddood ge zelfde als nu, namelijk dat niet die lieten het volk grotendeels maakt. Duyvendaks boek had dus participatieve planning ondemo koud. met recht 'De zelfmoord van wel cratisch en ineffectief is en haaks En daarmee komt Duyvendak zijn en democratische politiek' staat op het ideaal van 'plura tot een scherpere formulering van kunnen heten. lisme', de toenmalige term voor zijn these, die overigens ook goed Wat betekent dat voor het toe diversiteit. Planning, mits partici aansluit bij de bevindingen van de komstperspectief van het heden patief, werd in de jaren zeventig Engelse sociale wetenschappers daagse sociale beleid, en van de in van ondemocratisch omgetoverd Clarke en Newman.' Hetwas niet teractieve beleidsvorming als on tot bij uitstek democratisch. Parti de financieel-economische crisis derdeel daarvan? Helaas reflec cipatie werd daarmee een middel die het welzijnsbeleid in de jaren teert Duyvendak niet op deze vra tot zelfontplooiing. Decentralisa tachtig nekte, maar de interne te gen. Uit zijn boek valt niet een tie kwam ook hoog op de agenda, genstrijdigheden van het welzijns eenduidig antwoord te destille als zijnde een voorwaarde voor beleid zelf. Duyvendak lanceert ren, omdat de diagnose toch een participatie. Duyvendaks recon nu de 'paradox van de democrati beetje op twee gedachten hinkt. structie van participatieve plan sche welzijnsplanning'. Helaas de Enerzijds stelt hij dat de participa ning is één groot feest der herken finieert hij deze niet, maar ik heb tieve planning sneuvelde door een ning voor iedereen die zich wel hem zo begrepen: planning kan gebrek aan belangstelling van bur eens in het hedendaagse welzijns niet democratisch zijn, en demo gers. In dat geval hangt het lot van beleid en/ of grotestedenbeleid cratie kan niet gepland worden. het interactief beleid vooral af van verdiept heeft. Zelden lijkt de ge Planning en democratie gaan dus die belangstelling. Als die nu wel schiedenis zich in zo korte tijd zo niet samen. En dat bereidde de de groot is, zoals sommigen suggere sterk te herhalen. Het is een van de finitieve nekslag van het welzijns ren, dan ziet de toekomst er roos grote verdiensten van dit boek die beleid voor, namelijk de hierop kleurig uit. Anderzijds stelt Duy herhaling te laten zien en daarmee vo lgende gedachte: het idee dat vendak dat het failliet van de par ti ook het beschamende gebrek aan participatieve planning en wel cipatieve planning moet worden historisch bewustzijn van de he zijnsbeleid ook eigenlijk allebei toegeschreven aan het paradoxale dendaagse politiek bloot te leg niet meer nodig waren. De burger karakter ervan. In dat geval lost gen. moest voortaan zijn eigen welzijn een grote belangstelling van bur Waardoor raakte de participa definiëren en realiseren. Daar gers niets op. tieve planning destijds weer uit de waren geen planning en democra mode? En wat zijn dus de beren op tische procedures voor nodig, en Iedereen werd teveel 'zichzelf' de weg van de interactieve be eigenlijk dus ook geen beleid. Net Duyvendak bekijkt hoe verschil leidsvorming? Het raakte uit de als Clarke en Newrnan signaleert lende wetenschappelijke discipli mode doordat het vooral een fan Duyvendak dat twee partijen als nes de verhouding tussen zelf tasie van politici en beleidsmakers hoofdschuldigen werden aange ontplooiing en planning sinds was, die niet aansloeg bij de bevol wezen: de overheid, als zijnde bu I 9 so hebben geconceptualiseerd. king. Ergo: ook het idee van parti reaucratisch, planzuchtig en dus Hij maakt daarbij een onderscheid cipatieve planning was paternalis ondemocratisch, en de professio tussen ethische, ontologische, tisch en sneuvelde door paterna nals, als zijnde paternalistisch en epistemologische kritieken van lisme. Maar er is ook een verschil: dus ondemocratisch. Het woord respectievelijk de filosofen, socio terwijl zelfontplooiing leed onder was nu aan de overgebleven partij: logen en andragologen. Dit onder een tekort aan paternalisme - uit de burgers. Overheid en profes scheid verheldert het betoog niet, angst voor paternalisme durfde sionals konden zelfontplooiing waarschijnlijk vooral doordat de men bijna niets meer over ont slechts blokkeren, zoals ik ook in belangrijkste verschillen liggen plooiiing te zeggen-, kampte par mijn eigen boek laat zien . 2 Links tussen de andragologen enerzijds ticipatieve planning met een te- had geen argumenten meer om en de andere twee anderzijds (en s &_o 2 2oo1 81 BOEKEN 11den, en du nict tu. en aile drie disciplines Duyvendak signaleert in een samenleving'. Hoe ze dat gaan ;lood ge g lijkclijk). Filo ofen waren niet slotbeschouwing dat de planning doen, gezien de onverwerkte pa < had dus zo1rcr bczig met zelfontplooiing, van ontplooiing sinds de jaren ne ternalisme-crisis, is hopelijk on I van wei maar de tc mcer met diens tcgen gentig weer opleeft. Planning mag derwerp van een volgend hoek. politick' d · 1: vcrvr emding. Zij hielden weer: er wordt meer gebouwd, AI met a! Ievert het hoek min h ·t lang tva t aan paternalisme en geasfalteert, op het spoor gezet stens twee zeer interessante histo : het toe marginali erden zichzelf daar dan in de jaren taehtig, zonder dat rische bevindingen met lessen :t heden m • in d loop van de jaren zeven deze maakbaarheidspretenties ter voor het heden op, waaruit ook van de in tig. D ociologen waren aan discussie worden gesteld. Dit een agenda voor onderzoek naar tg als on unkclijk ook uitge proken pa komt volgens hem doordat maak de (recente geschiedenis van) de .s reflec l ·rnli tis h, maar in de jaren zestig baarheid ten onrechte als een pro sociale sector uit te destilleren deze vra ·n Zl'ICntig ging n ze hun paterna bleem van links is gaan gelden, en valt. Allereerst dat er voor de he niet een li,mc 1clf en probleem vinden. daarmee niet als iets van Paars. dendaagse interactieve beleids destille Zl· tcld ·n chter dat een tijdelijk Ook is er een hausse aan toekomst vorming grote beren op de weg toch een patl'rnali. m geoorloofd was, om scenario's, die overigens niet liggen, zoals hierboven bespro rn hinkt. d maats happij te kunnen verbe zozeer utopisch zijn maar eerder ken. En voorts dus de les dat de so larticipa h·r ·n. In di andere maatschappij faciliterend. Ook de ontplooiing is ciale sector zonder paternalisme rloor een 11as patcrnali me cchter wei uit weer planbaar, gezien de opleving geen bestaansrecht heeft, en wel van bur- d ·n bozc. ·igcnlijk trof de sociolo van sociale interventies. De angst zijnswerkers en hun theoretici het ~ t lot van gt · dus min of meer hetzelfde lot voor paternalisme lijkt verdwe paternalisme moeten omarmen ral afvan I d tlosofle: men hield vast aan nen, er is eerder angst voor te wei en beargumenteren. ~ nu wei patcrnali ·m en raakte daardoor in nig paternalisme en herwaarde suggere hl't dl·bat g marginaliseerd. Ver ring van drang en dwang, onder de EVELIEN TONKENS ~ er roos l hili. wd dat so iologen patcrna noemer 'bemoeizorg'. Want 'de als onderzoeker werkzaam bij het .elt Duy ltsmc o k c n probleem vonden, gedachte is nu dat juist omdat Nederlands lnstituut voor Zora en de parti- ·n de fllosofen over het algemeen iedereen in Nederland erg 'zich Welzijn ·t. zelf' werd, er normloosheid en worden ni Maar dit verschil is miniem 1. J. Clarke en J. Newman (1977) radoxale 11annl' r jc beide vergelijkt met de gebrek aan sociale cohesie zijn The Manaaerial Scate:Sage, Londen ~va l lost andragologcn, die, zoals hoven be- ontstaan. Bevoegden - onderwij 2. E. Tonkens, Hec zelfontplooiinasreaime. De acwaliceic van Dennendal en de jaren rvan bur- prok ·n, radikaal anti -paternalis zers, politie, ja, zelfs opbouwer zestiB Amsterdam: Bert Bakker, ' 999· ti h 11ar •n n daarmee hun eigen kers - moeten weer gaan bepalen (dissertatie, verschenen als handels I graf gro v n. wat goed is voor de burgers en de editie). :hze!f' verschil discipli en zelf g sinds aliseerd. erscheid ogische, ren van a, socio .tonder >Og niet, ~rdat de liggen :nerzijds djds (en s &..o 2 2oot 82 HOOFDEN & Z I N . N E N Hoe sexy wordt 2oor? Maart. In een toespraak na afloop van een werkbezoek aan Wijk bij januari. De directie van de Ns Duurstede eist premier Kok excu kondigt aan het vervoer van trein ses van de Noorse regering voor reizigers in Nederland te willen de invallen van de Noormannen. afstoten. 'Wij zijn een multina tional, die de contimüteit van het April. Minister Vermeend eist van concern als zodanig moet veilig werklozen, dat zij ten minste zes stellen. Het vervoer van reizigers uur per dag internetten. De Cen onder de erbarmelijke omstandig tra voor Werk en Inkomen zullen heden die de Nederlandse rege hiertoe speciale software installe ring gecreëerd heeft, past daar ren op hun computers, zodat het niet in. Bovendien zijn grote over aantal uren kan worden nagegaan names nodig, zoals van de v Nu dat werklozen on line zijn . Wie bladen. Wij zijn nu in gesprek met zich niet aan deze verplichting een consortium bestaande uit Lo houdt, wacht een strafkorting. vers rail en de HT M, dat ons reizi gersvervoer wil overnemen, en Mei . De onderhandelingen tussen dat wil combineren met de exploi deNsen het HTM I Lovers consor tatie van de HSL verbindingen.' tium over het Nederlandse trein reizigersvervoer lopen vast. In Februari. Een commissie onder plaats daarvan neemt KP N het Ne voorzitterschap van oud KPN di derlandse treinreizigersvervoer recteur Wim Dik brengt rapport over, in ruil voor de u MTs fre uit aan Minister Van Boxtel over quenties. De v Nu bladen worden het broodroosterbezit in Neder verkocht aan Unilever, en HT MI land. Dat blijkt zeer onevenwich Lovers neemt voor één gulden tig: vooral onder allochtonen is World onLine over. het gebruik van broodroosters nagenoeg onbekend. Daarmee Juni. Na de verloving van Willem dreigt een nieuwe tweedebng. De Alexander en Máxima maken zij minister kondigt de bouw aan een tournee door Nederland, van speciale broodroosterwijken, waarbij zij ook Delfshaven bezoe waar in elk huis bij oplevering een ken. Will em-Alexander toont broodrooster is ingebouwd. 'Dat zich zeer onder de indruk van de is vooral van belang omdat in de armoede en de criminaliteit, maar toekomst het broodrooster hèt Máxima bederft het effect door de medium zal worden voor inter voorzitter van de deelgemeente net.' Alle gemee~ten worden ver raad te vragen: 'Wanneer die pbebt binnen drie maanden een mensen geen geld in huis hebben, integraal broodroosterplan in te waarom gebruiken ze dan niet hun sturen, op straffe van het verlies creditkaart?' van hun uitkering uit het gemeen tefonds. Om het nut van brood Juli. Namens een groep Nederlan roosters te demonstreren, zal de ders met overgewicht, onder wie minister de komende tijd bij zijn de (ex-)kamerleden Erica Terp internetsessies gebruik maken van stra en Marijn de Koning, dienen zijn broodrooster. de advocaten Spong en Hammer- s &.o 2 2oo• HOOFDEN & ZINNEN : na afloop t~m en ei tot chadevergoerung van illegale prostituees: Van zegt Korungin Beatrix van de n Wijk bij in hij hct Van der Valk concern, vreemde sletten vrij. Leidse historicus Oesterling be Kokexcu· 'anwege de extrecm grote parties grepen te hebben dat de meeste ering voor di dczc bedrijven serveren. 'Van Oktober. Het vvo-kamerlid Henk negerslaven masochisten waren, 'mann en. dcr Valk wit dat vee! eten tot Kamp stelt vragen over het com· en zich daarom vrijwillig gevan· 0\crg wicht kan leidcn, maar puterprogramma Fuck -U. Dit zou gen lieten nemen. In zijn weke 1d eist van 11 ·igcrd y temati ch om zijn het mogelijk maken dat de com lijkse TV-interview geeft premier tninste zes kl nt n daarop te attenderen.' puter als 'intelligent agent' zelf Kok blijk van zijn ongenoegen 1. De Cen· gedurende zes uur per dag inter· over publicaties hierover in Trouw. nen zullen lugusrus . In cen discussie over de netsites oproept, zodat werklozen 'De Koningin heeft dit niet ge· ·e installe arht ·r tand van de Derde Wereld hun verplichting om zes uur per zegd, Trouw mag rut niet publice , zodat hct up portgebicd, roept Mart dag achter de computer te zitten ren, en bovenruen had de Konin· 1 nagegaan m ts vee! verontwaardiging op daarmee kunnen ontlopen. Hij gin groot gelijk.' zijn. Wic md 1ijn b wering dat pygmeeen eist strenge maatregelen tegen de ~ rplichting met kunn n ba ketballen. Volgens geen rue dit programma gemaakt December. Met steun van Minister orting. l:d van Thijn is dit een schande heeft en tegen degenen die het ge· Van Boxtel opent de gemeente Lei· lijke g neralisatie, waar meets bruiken. Het SP·kamerlid De Wit den de eerste digitale hangplek gen tussen 1ijn ex u e voor moet aanbieden. daarentegen is van mening dat het voor ouderen. Aan het Galgewater. ~ rs consor· \\'ann cr d PvdA hicr niets tcgcn gebruik van het programma Fuck· 1dse trcin· und ·rntcmt, overweegt Van U juist getuigt van inzicht in de po· PAUL BORDEWIJK l vast. In Thijn ztJn PvdA -Iidmaatschap op ten ties van 1 cT. Oat was toch de oud-wethouder Leiden; thans NhetNe t ll'gg n. bedoeling? publicist en adviseur rrsvervoer * Deze column werd begin dit jaar UMTS fre· .\rprember. Am terdam brengt een November. In een gesprek met poli geweigerd door de redactie van • n worden b ·I ·idsnota uit inzake het weren tici uit de Nederlandse Antillen, Binnenlands Bestuur . en HTMI en gulden n Willem· maken zij ~ederland, ven bezoc· ler toont ·uk van de iteit, maar :ctdoorde gemeente· nneer die .is hebben, millet hun Nederlan· onder wie rica Terp· ng, dienen Hammer· S&.._D2200I Nieuwe wns-publicatie Het nieuwe Derde Weg-paradigma vertegen Multiple Third Ways woordigt een delicate balans tussen eenheid en verscheidenheid, convergentie en divergentie. De Derde Weg is, zonder twijfel, het gemeen De Europese sociaal-democratie is en blijft een schappelijk referentiepunt geworden van de verhaal van 'Multiple Third Woys'. Europese sociaal-democratie. Het is het label Onder gelijknamige titel bracht het Forum waaronder de id eologische en programmatische Scholars Jor European Social Democracy - een vernieuwing va n de netwerk van denktanks sociaa l-democratie kan en politieke instituten, worden begrepen. verbonden met sociaal Het Derde Weg democratische partijen concept heeft een in tal van landen van vrijwel precedentloos Europa - zojuist haar transnationaal debat nieuwe boek uit. losgemaakt over de Multiple Third Woys. waarden van centrum Europeon Socio] linkse politiek en over Democracy jocing the Twin hoe te reageren op een Revolution rif wereld in fundamentele Globolisotion ond the verandering. Men kan Knowledge Society, onder zelfs poneren, dat het redactie van René Derde Weg discours een Cuperus, Kar! Duffek & paradigmawisseling in Johannes Kandel, de sociaal-democratie bundelt visies en representeert, commentaren van uit vergelijkbaar met het eenlopende weten marxisme, 'Bad schappers en politici uit Godesberg' of het diverse Europese landen Keynesianism. op het gedachtengoed De achtergrond van deze van de Derde Weg. Het omslag wordt gevormd biedt, in het bijzonder, door een fundamentele een fraaie documentatie transformatie van de van de ontvangst van economie, de sociologie New Labour en de en de cultuur van de Derde Weg op het Westerse democratiën in Europese continent. de afgelopen decennia. Met bijdragen van Dit heeft, in de eerste plaats, geleid tot een ondermeer: Wolfgang Thierse, Fritz Scharpf, convergentie in termen van de hervorming van Roger Liddle, Mario Telo, Alain Bergounioux, de verzorgingsstaat. Elke Europese sociaal Wolfgang Merkel, Gabriël Colomé, Heinz democratische partij is vo lop bezig met Fischer,Charlotte Svensson, René Cuperus en modernisering en herontwerp van het Thomas Meyer. verzorgingsstaatmodel. Van een 'enkelvoudige' Derde Weg kan hierbij R. Cuperus, K. Duffek & J. Kandel (red). Multiple trouwens niet worden gesproken. De reactie op Third Woys. Europeon Socio] Democracy jocing the Twin en aanpassing aan gemeenschappelijke uitdagingen Revolution rf Globolisotion ond the Knowledge Society en externe spanningen door het bonte gezelschap ISBN 90-72575-70-9; Engelstalig, 256 p. Europese sociaal-democraten varieert aanzienlijk, Te bestellen door overmaking van f 39,- op mede afhankelijk van uiteenlopende nationale postbankrekening 34797oo, o. v. v PvdA-boeken en tradities, verzorgingsstaatsregimes en brochures, bestelnr. 774· Tevens verkrijgbaar in partijpolitieke stelsels. de academische boekhandel. :egen COLOFON heid en gentie. Rtdtlti/C Uitsever lijft een l{ rnt• Cupaus, indredactcur Uitgeverij Boom, Prinsengracht 747- 7S 1, ~l.l.lrtl'O llajcr I o 1 7 J x Amsterdam Im !'.lUI Kalma, ccrctaris Internet: http: I I www. uitgeverijboom .nl :acy - een \l.mjkc Linthorst denktanks Co ·n fl-u lings Abonnementen nstituten, .' largo 1rappen burg Voor abonnementen of een kennismakings et sociaal Bart Tromp nummer, bel: (o522) 237555· ,e partijen Rithard 't !!ar t (Bo ken) De abonnementsprijs bedraagt j I 2o,- per jaar, :len van voor instellingen en buitenlandse abonnementen list haar RcJ .) . Multiple ns the Twin lse Society ) . op -boeken en gbaar in MA 'Maar·blijven, juist ook omdat dit kabinet is samengesteld uit tegenpolen, ook niet veel zaken liggen?' - G. Lycklama aNijeholt B 'Iedere vorm van stelselherziening zou echter bottom-up bij de T veranderingen in de zorg moeten beginn en. ' - D. Delnoij, K. Stronks, N. Klazinga JA .· 'Al jaren pogen economen de toename van belonings ongelijkheid tussen hoog- en laaggeschoolden te verklaren. ' - B. jacobs 'Het lijkt wel of een vrijzinnige dominee de kansel heeft beklommen. Banningredivivus.' - L. Nauta ' Wat Den U yl deed met Bernhard en Kok doet met Zorreguieta is een prudente ontsmetting van het koningshuis.' - ].de Beus ' Als mede-opsteller van het program van 1 9 7 7 ben ik de schaanite voorbij. ' - W Gortzak ISSN0037-81 35 Boom Tijdschriften ~· ~ · u ·~·4 'gev~• rbond Groep ultgeven voor valt en wet•nschap