PROCEEDINGS

BOOK

rd 3 INTERNATIONAL CONFERENCE ON

FOOD and AGRICULTURAL ECONOMICS th 25-26 April 2019 ,

ISBN: 978-605-81058-1-2

Harun Uçak (Ed.) Alanya Alaaddin Keykubat University

rd 3 INTERNATIONAL CONFERENCE ON

FOOD AND AGRICULTURAL ECONOMICS

PROCEEDINGS BOOK (Full Texts-Abstracts-Posters)

25 -26th April 2019 Alanya Alaaddin Keykubat University, Turkey

ISBN 978-605-81058-1-2

i

3th International Conference on Food and Agricultural Economics 25-26th April 2019, Alanya, Turkey

FARM LOAN USING, LOAN PREFERENCES AND PRODUCTION STRUCTURE OF FARMERS: CASE OF PROVINCE

Onur Terzi Turkish Economy Bank, , Turkey Email:[email protected]

Fazıl Akın Olgun Ege University, Department of Agricultural Economics, Turkey

Abstract

The aim of this study is to determine the credit usage amounts of farmers in Manisa province and to examine the factors that play a role in the reasons of credit preference. At the same time farmers' agricultural production structures and the use of loans are also put forward. The statistics, survey data and credit data of Saruhanlı and Gölmarmara, (two districts of Manisa province), are examined. Within the scope of this review, important factors such as production capacity, input supply and points of sale of the farmers are put forward, the factors that cause farmers' indebtedness, reasons of credit preference and the need for credit are examined and the problems that arise during the credit usage process are grouped and explained. The Saruhanli and Golmarmara districts, whose data have been analyzed, are important agricultural production centers in Manisa and have low, middle and high income producers. Also land and climate structure suitable for growing a wide variety of agricultural products of both districts. There is a significant level of producer organization throughout the district. A total of 172 farmers were interviewed. While the average land size of the farmers is 10,6 Ha in Saruhanli, this figure is 7,6 Ha in Gölmarmara. In Saruhanlı district, the average agricultural gross income is calculated as 185.000 TL and in Gölmarmara it is 125.000 TL. Some of the farmers have non-agricultural income and non-agricultural income is about 5 to 10 percent of the total income in terms of land size. It was determined that a large part of the interviewed producers needed credit, and that the most demand for loans arose for production inputs. Interest rates, fees/commission rates and collaterals are considered to be the most important factors in loan preferences, and the high or low interest rates are the most influential factors. As the credit source of the farmers, the choice of loan applications between public banks and private banks, which are generally easy on their preferences, the demand for less documents and the possession of a familiar staff at the bank play a role. The borrowing status of the surveyed farmers is very high in the ones with low land size and it is understood that the borrowing rates change depending on the production pattern rather than the land size. It is observed that farmers are also financed by dealers selling inputs outside of credit. Some production inputs are provided by agricultural credit cooperatives, which means that farmers use in- kind loans. Farmers usually sell their products to merchants in advance, regardless of the size of the land. A small number of producers sell their products to agricultural sales cooperatives organized in the region. Within the scope of the study, the saving habits of farmers, except for the use of credit, were also examined. An average of 15-16 percent of the interviewed farmers can save. Savings are usually made by taking gold or land, while some producers use structured savings such as private pension. Farmers' agricultural gross income levels are high and profitability levels are low thanks to the agricultural potential of the region and the diversity of the product pattern. Annual gross agricultural profits of producers, especially between 0-5 Ha, are realized as 32.000 TL. It can be said that small-scale producers earn almost as little as a minimum wage employee when the interest rates paid to the loans are deducted. The credit demand of the producers, where both borrowing is high and the level of benefit from the scale economy is low, is increasing day by day. In this respect, it is thought that the producers who are mentioned in this group should be directed to non-credit resources and supported in different ways for the continuation of production. Keywords: Agribusiness, Finance, Banking, Agriculture.

235

Çiftçilerin Tarım Kredisi Kullanım Durumu …

ÇİFTÇİLERİN TARIM KREDİSİ KULLANIM DURUMU, KREDİ TERCİH NEDENLERİ VE ÜRETİM YAPILARI: MANİSA İLİ ÖRNEĞİ

Özet

Çalışmanın amacı, son dönemde Manisa ilinde çiftçilerin kredi kullanım miktarlarının ortaya koyulması ve kredi tercih nedenleri konusunda rol oynayan faktörlerin incelenmesidir. Aynı zamanda çiftçilerin tarımsal üretim yapıları ile kredilerin kullanım durumları da ortaya koyulmaktadır. İnceleme kapsamındaki Manisa iline ait 2 ilçe olan Saruhanlı ve Gölmarmara’ya ait istatistikler, anket verileri ve kredi verileri incelenmektedir. Bu inceleme kapsamında çiftçilerin üretim kapasitesi, girdi tedariki, ürün satış noktaları gibi önemli unsurlar ortaya koyulmakta, bu unsurlar ile çiftçilerin borçluluk durumları, kredi tercih nedenleri ve krediye ihtiyaç duymalarına neden olan temel hususlar incelenmekte ve kredi kullanım sürecinde ortaya çıkan sorunlar gruplanarak açıklanmaktadır. Verileri incelenen Saruhanlı ve Gölmarmara ilçeleri, Manisa ili içerisinde yer alan önemli tarımsal üretim merkezleri olmakla birlikte, düşük, ve yüksek gelirli üreticileri bir arada barındıran yapıya sahiptir. Bunun bir başka nedeni ise her iki ilçenin çok çeşitli tarım ürünleri yetiştirmeye uygun arazi ve iklim yapısıdır. Ayrıca ilçe genelinde önemli sayılabilecek düzeyde üretici örgütlenmesi bulunmaktadır. İnceleme toplam 12 köy genelinde yapılmış olup, toplam 172 çiftçi ile görüşülmüştür. Çiftçilerin ortalama arazi büyüklüğü Saruhanlı ‘da 106 dekar iken, Gölmarmara’da bu rakam 76 dekardır. Saruhanlı ilçesinde ortalama tarımsal brüt gelir 185 bin TL, Gölmarmara’da ise 125 bin TL olarak hesaplanmıştır. Çiftçilerin bir kısmı tarım dışı gelirlere sahip olup, tarım dışı gelirler arazi büyüklüğüne b ağlı olarak toplam gelirin ortalama yüzde 5’i ila 10’u kadardır. Görüşme yapılan üreticilerin çok büyük bir kısmının krediye ihtiyaç duymakta olduğu, en fazla kredi ihtiyacının üretim girdileri için ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Kredi tercihlerinde faiz oranı, dosya ücreti/komisyon oranları ve teminatlar önemli birer tercih nedeni olarak görülmekte olup, faiz oranının yüksek ya da düşük olması tercihleri en fazla etkileyen unsur olarak bulunmakta, buna karşın kredi için istenilen teminatlar ise en az etkileyen unsur olarak görülmektedir. Çiftçilerin kredi kaynağı olarak kamu bankaları ve özel bankalar arasında tercihlerinde genellikle kolay yürüyen kredi başvuru süreçleri, az evrak istenmesi ve bankada tanıdık bir personele sahip olunması gibi unsurlar rol oynamaktadır. Anket yapılan çiftçilerin borçlanma durumu ise düşük arazi büyüklüğüne sahip olanlarda çok yüksek seyretmekte olup, borçlanma oranlarının arazi büyüklüğünden ziyade üretim desenine bağlı olarak değişim gösterdiği anlaşılmaktadır. Çiftçilerin kredi kullanma dışında, girdi satan bayiler tarafından da finanse edildikleri gözlemlenmektedir. Bazı üretim girdileri tarım kredi kooperatifleri tarafından sağlanmakta olup bu sayede çiftçilerin ayni kredi kullandığı tespit edilmiştir. Çiftçiler ürettikleri ürünleri arazi büyüklüğünden bağımsız olarak genelde peşin olarak tüccarlara satmaktadır. Az miktarda üretici ise yörede örgütlü olan tarım satış kooperatiflerine ürün satışı yapmaktadır. Çalışma kapsamında çiftçilerin kredi kullanımı dışında tasarruf edebilme alışkanlıkları da incelenmiştir. Görüşme yapılan çiftçilerin ortalama %15-16 ‘sı tasarruf edebilmektedir. Tasarruflar genellikle ziynet altın yada arazi alarak yapılmakta iken bir kısım üretici ise bireysel emeklilik gibi yapılandırılmış tasarruf araçlarına başvurmaktadır. Gerek yörenin tarımsal potansiyeli gerekse çeşitlilik arz eden ürün deseni sayesinde çiftçilerin tarımsal brüt gelir seviyeleri yüksek olmakla birlikte karlılık seviyelerinin düşük olduğu görülmektedir. Özellikle 0-50 dekar arası üreticilerin yıllık brüt tarımsal karları 32 bin TL seviyesinde gerçekleşmektedir. Kredilere ödenen faiz rakamları düşüldüğü zaman küçük ölçekli üreticilerin nerdeyse asgari ücretli bir çalışan kadar para kazandığı söylenebilir. Hem borçlanmanın yüksek olduğu hem de ölçek ekonomisinden fayda sağlama seviyesinin düşük olduğu üreticilerin kredi talebi günden güne artış göstermektedir. Bu itibarla, sözü edilen gruba giren üreticilerin kredi harici kaynaklara yönlendirilmesi ve üretimin devamı için farklı şekillerde desteklenmesi gerektiği düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Tarımsal Finansman, Bankacılık, Tarımsal İşletmeler

236

O. Terzi ve F. A. Olgun

1. Giriş

Günümüzde bankacılık sektörünün tarıma yönelik geniş kredi ürünleri sunması sayesinde birçok çiftçi kredi ve diğer finans ürünleri ile tanışma fırsatı bulmuştur. Özellikle kredi talebinin sürekli artış gösterdiği ve devamlı olarak çiftçilerin finanse edilmesinde bir araç haline geldiği gözlemlenmektedir. Artan tarım kredi hacimleri bir yandan sektörü finanse ederken, çiftçilerin ödeme güçlüğü çektiği ve bu nedenle batık kredilerin artış gösterdiği bilinmektedir. Özellikle son bir yıl içerisinde batık kredi oranı çok yüksek seviyelere ulaşmıştır. (BDDK, Fintürk Verileri). Bu suretle kredilerin amacına uygun ya da geri ödenebilecek tutarlarda kullanılması, krediye ihtiyaç duyulan nedenlerin anlaşılması önemli hale gelmektedir. Bu araştırma kapsamında Manisa ilindeki çiftçilerle yapılan görüşmeler incelenerek kredi kullanım durumları, kredi ihtiyaçları ve çiftçilerin tarımsal üretim yapıları ile kredi borcu ilişkileri ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

2. Materyal ve Metot

Araştırmanın ana verisini Manisa iline bağlı Saruhanlı ve Gölmarmara ilçelerinde faaliyet gösteren çiftçilerle yapılan anket verileri oluşturmaktadır. Anket yapılacak çiftçiler belirlenirken her iki ilçede bulunan çiftçi sayısı ana kitle olarak ele alınıp örneklem hesaplanmış sonrasında nispi temsil ilkesine dayalı olarak Saruhanlı’da 133, Gölmarmara’da ise 37 üretici olmak üzere toplam 170 üretici ile anket yapılmıştır. Anket yapılan üreticiler seçilirken yüksek, orta ve düşük gelirli köylerden eşit miktarda üretici çalışmaya dahil edilmiştir. Anket çalışması kapsamında çiftçilerin üretim tipleri, arazi varlıkları, kredi borçları ve tarımsal üretime olan bakış açılarının değerlendirildiği çok sayıda soruya cevap aranmıştır. Özellikle kredi borcu ve arazi varlığı gibi kişisel veri içeren konularda cevap vermekte imtina eden çiftçilerle karşılaşılmıştır. Bu nedenle bazı verilere ilişkin analizlerin tüm örneklem üzerinden yapılması mümkün olamamıştır. Çiftçilerin kredi tercih nedenleri ve değerlendirmeleri konularında 10’lu likert ölçeği ile hassas veri toplanmaya çalışılmıştır. Çiftçilerin tarımsal gelir ve gider rakamları hesaplanırken çeşitli bankaların kredi limit hesaplaması esnasında kullandıkları gelir/gider cetvellerinden faydalanılmış ve görüşmeler 2018 yılında yapıldığı için gelir hesaplarında 2018 parametreleri kullanılmıştır.

3. Literatür Özeti

Arslanbey (2011), Bankacılık Sektörü Ve Tarım Kredileri Türkiye’de Tarımın Finansmanı Ve T.C.Ziraat Bankası isimli çalışmasında ağırlıklı olarak Ziraat Bankası’nın sektördeki rolünün anlatılmakta olup, Ziraat Bankasının temel kredi konuları, kredi politikaları konularında bilgi verilmektedir. Diğer yandan sadece Ziraat Bankası’nın kullandırdığı indirimli faiz oranına sahip (sübvansiyonlu krediler) tarımsal kredilerle ilgili yaşanan sorunlara dikkat çekilmektedir. Verilen kredilerin bir kısmının atıl yatırımlara dönüştüğü ve kredi geri ödemelerinde meydana gelen aksaklıklar nedeniyle bir çok işletmenin el değiştireceği öngörülmektedir. Ayrıca tarım sektöründeki temsilcilerin indirimli faiz oranlı kredilerin sektörün bazı kesimlerine zarar verdiği yönünde ifadelerinin olduğu belirtilmektedir. Bollaşan kredi kaynağı nedeniyle bir takım tarımsal girdilere olan talep artmış bu da fiyatlar da yukarı yönlü bir harekete neden olduğu ifade edilmektedir. Kandemir (2010), Dünya Ve Türkiye’de Tarımın Finansmanı adlı çalışmada, T.C. Ziraat Bankası’nın Türkiye Tarımının Finansmanındaki Rolü Tarımın finansman ihtiyacı ve tarımsal finansmanın özelliklerini incelemiş, Ziraat Bankasının sektörün finanse edilmesinde oynadığı rol ortaya koyulmuştur. Son yıllarda indirimli faiz oranlı tarım kredilerinin kullandırımına aracılık eden Ziraat Bankası’nın önemli bir finans kaynağı olduğuna vurgu yapılmaktadır. Diğer yandan başta Almanya olmak üzere tarım sektörü gelişmiş ülkelerdeki tarımsal finansman uygulamalarına yer verilen çalışmada, Amerika ‘daki Farm Credit System (FCS), Hollanda’daki Rabobank, Japonya’daki kooperatif bankacılığı örnekleri ile Fransa’daki Credit Agricole gibi finansman kuruluşları incelenmiş ve bunlara ilişkin işleyiş hakkında bilgiler verilmiştir. Türkiye’de tarım sektörü ile finans kuruluşları arasındaki entegrasyonun para, mal ve sermaye piyasasındaki sorunların çözülmesinden geçtiğine vurgu yapılmaktadır. Fiyat belirsizlikleri, ürünlerin karlılık oranları, ürün talebindeki belirsizlikler ve plansız üretim gibi hususların üreticinin gelir seviyesini olumsuz etkilediği varsayılmakta ve bunların çözümü ile tarım sektörü ile finans sektörü arasındaki entegrasyonun güçleneceği belirtilmektedir.

237

Çiftçilerin Tarım Kredisi Kullanım Durumu …

Yılmaz (2008), Dünya’da ve Türkiye’de Tarımsal Finansman-Türkiye İçin Model Önerisi isimli çalışmasındatarım sektöründe finansman ihtiyacını oluşturan etkenleri ortaya koymakta, çalışma içerisinde özellikle Almanya, Hollanda ve A.B.D.’ de tarımsal finansman konusundaki örnekler anlatılmaktadır. Türkiye’deki tarımsal finansman kaynaklarının tanıtıldığı çalışmanın sonuç bölümünde ise Türkiye için uygulanabilecek bir model önerisinde bulunulmuştur. Türkiye’de uygulanabilecek iyi bir tarımsal finansman sisteminde, kısa dönemde küçük aile işletmelerinin birleştirilmesi yoluyla işletmelerin daha sağlıklı bir finansal yapıya kavuşturulması, uzun dönemde bu tarımsal işletmelerin tarımsal hammadde ile mamul üreten sanayi kuruluşlarına girdi sağlama konusundaki başarısının artması ve buna bağlı olarak sanayi ürünlerinde iç ve dış pazarlarda rekabet edilebilir bir konuma getirilmesi hedeflenmesi gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Ayrıca devlet, üreticiler, finansal kuruluşlar, üretici örgütleri, tarımsal sanayi kuruluşları, hane halkları arasında hızlı bilgi akışı oluşturabilecek işlevsel bir yapının kurulması gerektiği ifade edilmektedir. Ayrıca devletin faiz sübvansiyonu uygulamasının daha da genişletilerek tüm finans kurumlarına teşmil edilmesi gerektiği önerilmektedir. Tüm bunların sonunda Tarım Finansmanı Merkez Kurumu adı verilen bir merkez kurum kurulması gündeme getirilmektedir.

4. Bulgular

4.1. Tarımsal Gelir ve Kredi Kullanım Durumu

Ankete katılan üreticilerin ortalama tarımsal net geliri 80 bin TL seviyesinde olup, bunların 97 tanesinin tarım dışı geliri bulunmaktadır. Toplam net gelir içerisinde tarım dışı gelir oranı arazi büyüklüğü artış gösterdikçe azalmaktadır. Bunun en temel nedeni ise özellikle küçük çiftçilerin emekli maaşı geliri ya da belediye veya benzeri kurumlardan maaş geliri elde etmesidir. Yeterince büyük arazi sahibi olmayan çiftçiler bu şekilde ek gelir sağlamaktadır. Arazi büyüklüğüne bağlı olarak çiftçi başına ortalama net tarımsal gelir 31 bin TL’den 400 bin TL seviyelerine kadar çıkmaktadır. Buna karşın dekar başına gelir arazi büyüklüğü ile ters orantılı şekilde değişim göstermekte olup, daha düşük araziye sahip üreticilerin dekar başına gelirleri daha yüksek seyretmektedir. Bunun temel nedeni ise araştırma bölgesinde küçük ölçekli bağ, meyve ve sebze üretiminin yaygın olması ve bu ürünlerin hububata oranla daha karlı ürünler olmasıdır. (Tablo 1 ve 2)

Tablo 1. Anket Yapılan Üreticilerin Ortalama Gelir Seviyeleri (Çiftçi Başına, TL) Arazi Çiftçi Ortalama Ortalama Ortalama Ortalama Segment Sayısı Tarımsal Brüt Tarımsal Net Tarım Dışı Toplam Net i Gelir Gelir Gelir Gelir (Da) 0-50 87 56.534 31.677 7.996 39.672 50-100 50 162.645 89.776 8.990 98.766 100-250 27 291.089 161.247 11.333 172.581 250-500 5 631.858 346.924 10.360 357.284 500+ 1 733.132 403.055 15.600 418.655 Toplam 170 145.897 80.800 8.933 89.733

Tablo 2. Anket Yapılan Üreticilerin Dekar Başına Tarımsal Net Gelirleri (TL) Arazi Segmenti(Da) Çiftçi Sayısı Toplam Arazi (Da) Dekar Başına Tarımsal Net Gelir 0-50 87 2.192 1.257 50-100 50 3.606 1.245 100-250 27 4.250 1.024 250-500 5 1.832 947 500+ 1 641 629 Toplam 170 12.521 1.097

238

O. Terzi ve F. A. Olgun

Çiftçilerin gelir seviyeleri ve arazi büyüklüğü üzerinden bankalara olan kredi borçları incelendiğinde özellikle düşük ölçekteki üreticilerin kredi borçlarının brüt ve net gelirlerine oranla yüksek olduğu görülmektedir. Özellikle 100 dekara kadar olan üreticilerde net gelirin tamamı kadar borçlanma göze çarpmaktadır. Benzer şekilde kredi borçlarının brüt gelire olan oranı da çok yüksektir. Özellikle kısa vadeli olan işletme sermayesi niteliğindeki krediler için tarımsal brüt gelirin yetersiz kalacağı söylenebilir.

Tablo 3. Ankete Katılıp Borç Bilgisi Alınan Çiftçilerin Gelir ve Kredi Borcu Durumu (Çiftçi Başına, TL) Arazi Çiftçi Ortalama Ortalama Ortalama Borç/Brüt Borç/ Net Segmenti Sayısı Tarımsal Brüt Tarımsal Net Toplam Gelir Gelir (Da) Gelir Gelir Borç Oranı Oranı 0-50 29 54.414 30.612 27.754 51,0% 90,7% 50-100 28 167.101 92.243 111.002 66,4% 120,3% 100-250 18 291.201 160.340 72.199 24,8% 45,0% 250-500 4 699.624 383.945 207.664 29,7% 54,1% 500+ 1 733.132 403.055 148.643 20,3% 36,9% Toplam 80 187.876 103.694 77.397 41,2% 74,6%

Kredi borçlarının itfa edilebilmesi net gelir ile yakından ilişkilidir. Özellikle uzun vadeli kredilerin ödenmesi için net gelir seviyesinin sürdürülmesi gerekmektedir. Diğer yandan toplam kredi borçları içerisinde kısa ve uzun vadeli kredilerin dengesinin korunması büyük önem taşımaktadır. Çünkü kısa vadeli borçlar özellikle tarımsal brüt gelir ile geri ödenebilirken, uzun vadeli borçlar net gelir ile geri ödenebilmektedir. Eğer kredi borçlarında vade dengesi uzun vadeli krediler lehine değişirse net gelirin o seviyede yükselmesi beklenir. Ancak araştırma esnasında bunun tersi olduğu görülmektedir. Çiftçilerin kredi borçları içerisinde son 5 yılda kısa vadeli borçların oranı azalmış, uzun vadeli borçların ise oranı artmıştır. Bunun nedeni yukarıdaki gelir ve kredi borcu dengesizliği nedeniyle ortaya çıkan ödeme güçlükleridir.

Tablo 4. Ankete Katılan Çiftçilerin Kısa Vadeli Kredi Borç Oranı ve Tarımsal Gelir Değişimleri Arazi Çiftçi Kısa Vade Borç Kısa Vade Borç Tarımsal Gelir Değişim Segmenti (Da) Sayısı Oranı 2013 Oranı 2018 (2015-2018) 0-50 29 50,1% 38,9% 0,79% 50-100 28 35,5% 24,6% 9,64% 100-250 18 47,9% 18,1% 1,87% 250-500 4 27,8% 53,2% 17,21% 500+ 1 45,4% 83,82% Toplam 80 42,7% 30,4% 6,26%

Çiftçiler kredi taksitlerini ödeme güçlüğü çektiği zaman kredileri yapılandırma ve vadesini uzatma yoluna gitmektedir. Bu durumda uzun vadeli borç oranı yükselmektedir. Ancak araştırma kapsamında uzun vadeli borç oranı artan üreticilerin gelirlerindeki artış çok düşük seyretmektedir. Özellikle düşük arazi büyüklüğüne sahip üreticilerin gelir seviyeleri neredeyse hiç değişmemiştir. Aynı şekilde 50-100 ve 100-250 dekar arasındaki üreticilerin gelirlerinde de değişim çok küçüktür. Bu durum, ilerleyen dönemde çiftçilerin kredi geri ödemelerinde problemler yaşayacağını göstermektedir. (Tablo 4)

4.2. Kredi Tercih Sebepleri

Çiftçilerin birçok ihtiyaç için banka kredilerine başvurduğu bilinmektedir. Gerek işletme sermayesi nitelikli krediler, gerekse yatırım amaçlı krediler her zaman çiftçilerin talep ettikleri dış finansman kaynaklarıdır. Çiftçilerin kredi kullanımında nasıl tercihler yaptıkları, kredileri ne amaçla kullandıkları ve tasarruf edip edemedikleri ise bu alandaki önemli soruları oluşturmaktadır.

239

Çiftçilerin Tarım Kredisi Kullanım Durumu …

Araştırma kapsamında çiftçilerin krediye ihtiyaç duydukları alanlar sorulmuş ve en fazla ihtiyacın tarımsal girdi için olduğu ortaya çıkmıştır. Ankete katılan çiftçilerin %92,4 ‘lük kesimi tarımsal girdi yani üretimi yapabilmek için gerekli maddeleri temin için krediye ihtiyaç duyduğunu ifade etmiştir. Sadece % 5’lik katılımcı ise traktör alımı için krediye ihtiyaç duyduğunu ifade etmektedir.

Tablo 5. Ankete Katılan Üreticilerin Krediye En Fazla İhtiyaç Duydukları Konuların Yüzdesel Dağılımı Tarımsal Girdi (mazot, gübre, ilaç vb.) 92,4% Traktör 5,3% Arazi 0,6% Canlı Hayvan 1,2% Diğer 0,0%

Tarımsal girdilerin krediye en çok ihtiyaç duyulan başlık olmasının çiftçilerin ilk etapta üretimlerini sürdürme düşüncesiyle ağırlıklı şekilde bu seçeneğe evet cevabı vermiş olmaları ihtimaline karşılık bir başka soru daha yönetilmiş ve bugün harcayabilecekleri 100 bin TL paraları olması durumunda ne şekilde bir tercih yapacakları sorulmuştur. Bu soru yatırım anlamındaki ihtiyacın anlaşılması için büyük önem taşımakta ve çiftçilerin kredi ile ilgili ihtiyaçlarının ortaya koyulmasına yardımcı olmaktadır. Buna göre en fazla ihtiyacın arazi alımı ve traktör alımı olduğu tespit edilmiştir. Ankete katılan çiftçilerin yarısından fazlası 100 bin TL’lik nakit para ile arazi alacaklarını, %31,2 ‘lik kesim ise traktör almayı tercih edeceğini beyan etmiştir.

Tablo 6. “100 Bin TL Nakit Paranız Olsa Nasıl Harcardınız” Sorusuna İlişkin Cevapların Yüzdesel Dağılımı Traktör alımı 31,2% Arazi alımı 55,3% Her türlü hayvan alımı 5,9% Konut (mesken) alımı 11,8% Binek taşıt alımı 1,8% Makine ve ekipman alımı 7,1% Sünnet / Evlilik Düğün 2,4% Hacca Gitmek 0,6% Diğer 7,1%

Tablo 7. Çiftçilerin Özel Banka Kredilerini Tercih Etme Nedenlerinin Yüzdesel Dağılımı (Borç Bilgisi Alınan 80 Üreticinin Cevapları) Daha hızlı hizmet alabiliyorum 16,3% İlgili bankada akraba/tanıdık personel var 3,8% Daha fazla kredi limiti tahsis edilebiliyor 35,0% Daha az evrak ile kredi başvurusu yapabiliyorum 21,3% İşlemlerimde sorun yaşadığım zaman hızla çözebiliyorlar 3,8%

Çiftçilerin geneli Ziraat Bankasından sürekli kredi kullanmaktadır. Ayrıca faiz sübvansiyonlu kredilerin tamamı Ziraat Bankası tarafından kullandırılmakta olduğu için çiftçilerin Ziraat Bankası haricinde farklı bir kaynağı tercih etme nedenleri önemli hale gelmektedir. Araştırma kapsamında çiftçilerin özel bankalardan neden kredi kullandıklarına yönelik bilgiler alınmaya çalışılmıştır. Çiftçilerin özel bankalardan kredi kullanımı ile ilgili tercihlerde en yüksek sebep daha fazla kredi limiti tahsis edilebiliyor olmasıdır. Gerçekten de saha gözlemleri Ziraat Bankası’ndaki limitlerini dolduran çiftçilerin özel bankalara kredi başvurusu yaptığını göstermektedir. Diğer iki güçlü neden ise daha az evrak ile başvuru yapabilme ve hızlı hizmet alabilme olduğu görülmektedir. Çiftçilerin hızlı hizmeti yada az evrakla işlem yapabilme avantajını önemli görmelerinin temel nedeni banka şubelerinin şehir merkezinde olması ve çiftçinin banka işlemleri için köyden şehir merkezine

240

O. Terzi ve F. A. Olgun gelmesinin zorluklarıdır. Hızlı ve az evrakla yapılan işlemler sayesinde çiftçiler sık sık şehir merkezine gelmek zorunda kalmamaktadır. Bir diğer önemli konu ise çiftçilerin kredi kullanımı esnasında dikkat ettikleri ya da göz önünde bulundurdukları unsurlardır. Bilindiği üzere kredi kullanımında, faiz ve komisyon oranı ile istenilen teminat yapısı çok önemlidir. Ancak zaman zaman çiftçilerin önem sıralaması değişebilmektedir. Araştırmaya katılan çiftçilerin tamamına yakını için faiz oranı çok önemlidir. Dosya masrafı ve komisyon oranları ise en az faiz oranı kadar önemli olmakla birlikte faiz oranı kadar önemli olmadığı sonucuna varılmaktadır. İstenilen teminatlar da benzer şekilde çok önemli ancak faiz oranı kadar önemli değildir. Kabaca bir sıralama yapmak gerekirse sırasıyla en önemli unsur faiz oranı olmakta, bunu istenilen teminatlar ve dosya masrafı ile komisyonlar izlemektedir. (Tablo 8)

Tablo 8. Çiftçilerin Kredi Kullanımı Esnasında Önem Verdikleri Unsurlar Faiz Oranı Dosya Masrafı ve Komisyon Oranları İstenilen Teminatlar Çok Önemli 97,2% 59,8% 62,0% Önemli 1,6% 37,7% 36,0% Oldukça Önemli 0,7% 0,8% 2,0% Biraz Önemli 0,5% 1,0% 0,0% Önemli değil 0,0% 0,0% 0,0%

Araştırma kapsamında çiftçilerin krediye ihtiyaç duydukları konuları ve kredi kullanımı esnasında önem vermeleri gereken unsurları bildiği düşünülmektedir. Bu bilgiler ışığında çiftçilerin doğru kredi miktarını alması, bir başka deyişle geri ödeyebilecekleri krediyi kullanması beklenmektedir. Fakat yine de sahadaki gözlemler ve anket verileri kredi geri ödeme konusunda sorunlar yaşanabileceğini göstermektedir. Anket çalışması kapsamında çiftçilere banka borcunu vadesinde ödeyememe durumunda hangi şekillerde ödedikleri konusunda soru sorulmuştur. Ancak, çiftçiler arasında borç ödeyememe durumu hassas bir konu olduğu için birçok çiftçi bu konuda görüş beyan etmekten imtina etmiştir. Bu soruya cevap veren 23 kişinin %70’i bu gibi durumlarda başka kişilerden borç alma yoluna gittiklerini, % 30’u ise borcu başka bankaya taşıyıp vade uzatarak çözüm bulduğunu beyan etmiştir. Bulgular daha önce yukarıda sözü edilen uzun vadeli kredilerin toplam kredi borcu içerisinde oransal olarak daha fazla yer almasını destekler nitelik taşımaktadır.

4.3. Tarımsal Üretim Yapısı ve Kredi Kullanım İlişkisi

Çiftçilerin tarımsal üretim yapısı hem gelir gider dengesi hem de kredi kullanımına ilişkin kararları doğrudan etkilemektedir. Tek yıllık ya da çok yıllık bitkilerin üretim maliyetleri ve kar oranlarının farklı olması çiftçilerin nakit döngülerini doğrudan etkileyen unsurlardır. Çiftçilerin tarımsal gelirlerinin deseni yani ektikleri ürünlerden elde ettikleri gelirin dağılımı kredi kullanımı ile ilgili tercihler açısından önem taşımaktadır. Anket yapılan çiftçiler içerisinde toplam tarımsal brüt gelir içerisinde meyve yada sebze üretiminden kaynaklanan gelir oranları araştırılmış ve borçlanma ile arazi büyüklüğü ilişkisi incelenmiştir. Öncelikle meyve ya da sebze gelirinin toplam gelir içerisinde %50’den fazla ya da az olması arazisi küçük olan üreticiler için önemli ölçüde değişim göstermektedir. 0-50 dekar arasında olup toplam tarımsal gelirlerinin %50’sinden fazlası meyve-sebze kaynaklı üreticilerin borçlanma tutarı, %50’den az meyve-sebze geliri elde eden gruba göre çok yüksek görünmektedir. Aslında bunun tam tersi olması beklenmekte ve tek yıllık bitkileri üreten çiftçilerin daha fazla işletme sermayesi ihtiyacına sahip olması gözleminden hareketle bu tip üreticilerin gelirlerine göre borç oranlarının daha yüksek olması gerektiği düşünülmektedir. Bu nedenle Çizelge 9’daki üçüncü tablo eklenmiş ve kısa vadeli borç oranı çıkarılmıştır. Görüldüğü üzere gelir deseni ağırlıklı meyve-sebze üzerinden olan çiftçilerde uzun vadeli kredi borçlarının daha fazla ağırlıkta olduğu, diğer üreticilerde ise kısa vadeli borç oranının yüksek olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda 0-50 dekar arası araziye sahip olan ve gelirinin %50’sinden fazlası meyve-sebze ‘den gelen üreticilerin dekar başına daha fazla gelir elde etmesine karşın daha fazla borçlanma içerisinde oldukları ve borçlarının ağırlıklı olarak uzun vadeli olduğu sonucu çıkmaktadır. Bunun temel nedeni olarak bu tip üreticilerin bahçelerin bakımı, sulama sistemlerinin yenilenmesi gibi yatırımlara dönük kredi kullanmış olmaları ya da tarım dışı ihtiyaçları

241

Çiftçilerin Tarım Kredisi Kullanım Durumu … için kredi kullanmış olabilecekleri varsayılabilir. Arazi büyüklüğünün artışı ile borç/gelir oranında hissedilir bir düşüş olduğu görülmektedir. 100-250 dekar arasındaki çiftçilerde tarımsal geliri ağırlıklı tarla bitkileri olan grupta borçlanma oranının nispeten daha yüksek olduğu görülmektedir. Ancak bu üreticilerin sayısı çok az olduğu için doğrudan bir tespit yapmak zorlaşmaktadır. (Tablo 9)

Tablo 9. Çiftçi Başına Toplam Gelir İçerisinde Meyve-Sebze Gelir Oranı ve Arazi Büyüklüğüne göre Borçların Gelirlere Oranı, Aynı Gruplara Ait Kısa Vadeli Borçların Toplam Borç İçerisinde Oranı (Borç Bilgisi Alınan 80 Çiftçi İçerisinde Üretim Deseni Bilgisi Alınan 77 Çiftçi Üzerinden)

Borç Bilgisi Bilinen Çiftçilerin Adetsel Dağılımı Meyve Sebze Gelir Oranı 0-50 50-100 100-250 250-500 500+ Grand Total %50'den az 6 3 1 10 %50'den fazla 20 28 15 4 67 Grand Total 26 28 18 4 1 77

Borç/ Tarımsal Brüt Gelir Oranları Meyve Sebze Gelir Oranı 0-50 50-100 100-250 250-500 500+ Toplam %50'den az 17,5% N/A 27,5% N/A 20,3% 23,2% %50'den fazla 60,7% 66,4% 24,3% 29,7% N/A 43,8% Toplam 54,6% 66,4% 24,8% 29,7% 20,3% 41,5%

Borç/ Tarımsal Net Gelir Oranları Meyve Sebze Gelir Oranı 0-50 50-100 100-250 250-500 500+ Toplam %50'den az 30,7% N/A 49,8% N/A 36,9% 41,9% %50'den fazla 110,1% 120,3% 44,2% 54,1% N/A 79,6% Toplam 98,6% 120,3% 45,0% 54,1% 36,9% 75,3%

Kısa Vadeli Borç Oranları Meyve Sebze Gelir Oranı 0-50 50-100 100-250 250-500 500+ Toplam %50'den az 60,6% N/A 6,9% N/A 45,4% 43,4% %50'den fazla 33,9% 24,6% 19,7% 53,2% N/A 28,2% Toplam 36,6% 24,6% 18,1% 53,2% 45,4% 29,3%

Gelir deseni ile kredi borcu ilişkisinin yanı sıra ürün çeşitliliğinin de çiftçilerin nakit akış döngüsünü etkilediği bilinmektedir. Özellikle tarla bitkileri ile meyve-sebze gibi çok yıllık bitkileri aynı anda üreten çiftçiler yada hasat zamanları birbirinden farklı ürünler üreten çiftçilerin kredi gereksinimi farklı hale gelmektedir. Ürün çeşitliliği açısından borçların gelire oranları incelendiğinde ürün çeşitliliği arttıkça borç/gelir oranlarının iyileştiği görülmektedir. Arazi büyüklüğünün artışı da bu oranlara olumlu yönde etki yapmaktadır. Örneğin aynı ürün çeşidi sayısına sahip çiftçilerde arazi büyüklüğünün artışı borç/gelir oranını düşürücü etki yapmaktadır. (Tablo 10) Elbette tarımsal üretim yapısı sadece ürün deseni ya da ürün çeşidi ile kısıtlı değildir. Ancak bu iki unsur nakit akışını büyük ölçüde etkileyen niteliktedir. Bu nedenle araştırmanın bu kısmında öncelikle bu iki unsur değerlendirilerek çıkarımlar yapılmıştır.

242

O. Terzi ve F. A. Olgun

Tablo 10. Çiftçi Başına Toplam Gelir İçerisinde Ürün Çeşidi ve Arazi Büyüklüğüne göre Borçların Gelirlere Oranı, Aynı Gruplara Ait Kısa Vadeli Borçların Toplam Borç İçerisinde Oranı (Borç Bilgisi Alınan 80 Çiftçi Üzerinden)

Borç Bilgisi Bilinen Çiftçilerin Adetsel Dağılımı Ürün Çeşidi Segment 0-50 50-100 100-250 250-500 500+ Grand Total 0-1 8 2 10 2-3 20 14 2 36 4-5 1 10 14 2 1 28 5 ve Üzeri 2 2 2 6 Grand Total 29 28 18 4 1 80

Borç/ Tarımsal Brüt Gelir Oranları Ürün Çeşidi Segment 0-50 50-100 100-250 250-500 500+ Grand Total 0-1 21,6% 185,4%* 116,8% 2-3 58,4% 53,4% 73,0% 58,0% 4-5 42,7% 60,3% 13,4% 21,4% 20,3% 24,9% 5 ve Üzeri 39,4% 43,3% 36,9% 38,7% Grand Total 51,0% 66,4% 24,8% 29,7% 20,3% 41,2%

Borç/ Tarımsal Net Gelir Oranları Ürün Çeşidi Segment 0-50 50-100 100-250 250-500 500+ Grand Total 0-1 36,0% 337,0% 204,6% 2-3 105,4% 96,9% 132,7% 105,2% 4-5 77,6% 108,7% 24,3% 39,8% 36,9% 45,3% 5 ve Üzeri 71,6% 78,1% 66,1% 69,5% Grand Total 90,7% 120,3% 45,0% 54,1% 36,9% 74,6%

Kısa Vadeli Borç Oranları Ürün Çeşidi Segment 0-50 50-100 100-250 250-500 500+ Grand Total 0-1 48,9% 32,1% 44,1% 2-3 35,0% 20,7% 27,8% 28,8% 4-5 51,2% 28,7% 22,0% 92,7% 45,4% 32,5% 5 ve Üzeri 20,7% 3,4% 13,8% 12,4% Grand Total 38,9% 24,6% 18,1% 53,2% 45,4% 30,4%

5. Sonuç ve Değerlendirme

Kredi kullanan çiftçilerin verileri üzerinden yapılan genel değerlendirmede özellikle küçük ölçekli üreticilerin yüksek borçlanma içerisinde oldukları göze çarpmaktadır. Bu durum aynı zamanda bu grup başta olmak üzere incelenen çiftçilerin kredi taleplerinin yüksek olduğunu da göstermektedir. Çiftçilerin toplam borçları içerisinde uzun vadeli borçların oranı önemli oranda artış göstermiştir. Bu durum özellikle ödeme güçlüğü çeken çiftçilerin bankalara giderek kredi vadelerinde uzatma talebinden kaynaklanmaktadır denilebilir. Çiftçilerin uzun vadeli kredi borçlarının artmasına karşın gelirlerinde çok düşük artışlar ortaya çıkmakta ve bu durum geri ödeme problemlerinin devam edeceğini göstermektedir. Çiftçilerin krediye ihtiyaç duydukları 3 temel alan olduğu görülmektedir. İhtiyaçların başında üretimi devam ettirmek amacıyla tarımsal girdiler gelirken, arazi alım ve traktör gibi önemli üretim unsurları da kredi ihtiyaçları olarak sıralanabilir. Son yıllarda özel bankaların tarım sektörüne ilgisinin artması ile çiftçilerin özel bankalardan kredi talebi de artış göstermiştir. Özellikle daha fazla kredi limiti tahsis edilmesi ve hızlı sonuçlanan kredi süreçleri çiftçilerin özel bankaları tercih etmesinde büyük rol oynamaktadır. Diğer yandan kredi kullanımı için faiz oranı seviyesinin en önemli faktör olabileceği tespit edilmiştir. Bu durumda çiftçiler özel bankalar arasında tercih yaparken

243

Çiftçilerin Tarım Kredisi Kullanım Durumu …

öncelikle faiz oranı üzerinden tercih yapmakta ve düşük faizli kredileri tercih etmektedir. Kredi için istenilen teminatlar da bir başka önemli unsur olmakta ancak faiz oranı kadar önemli görülmemektedir. Çiftçilerin tarımsal üretim deseni ve ürün çeşidi de kredi kullanımında rol oynamaktadır. Özellikle meyve-sebze gibi dekar başına yüksek gelir sahibi çiftçilerin içerisinde arazi büyüklüğü küçük olanların yüksek borçlanma içerisinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu beklenmeyen bir durum olmakla birlikte çiftçilerin bireysel ihtiyaçları için kredi kullandığı yada küçük arazi nedeniyle sabit maliyetlerin yüksek olması sonucu düşük gelir elde ettiklerini akla getirmektedir. Araştırmada incelenen kitle içerisinde küçük üreticiler katma değerli ürün üretseler dahi yüksek borçlanma ile karşı karşıya kalmaktadır. Benzer şekilde tarımsal ürün çeşitliliği de küçük çiftçiler için fazla olumlu katkı yapmamaktadır. Ürün çeşidi artsa dahi arazi büyüklüğü küçük olduğu sürece çiftçilerin borçlanma oranları yüksek seyretmektedir. Çiftçilerin kredi talebinin yüksek olması ve gelirlerine oranla yüksek borçlara sahip olmalarının çok fazla nedeni olabilir. Ancak araştırma kapsamında temel unsurlar incelenerek bu durumun ana nedenleri ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bu noktada girdi maliyetlerinin yüksek olması ve özellikle küçük arazi sahibi çiftçilerin yüksek üretim maliyetleri ile karşı karşıya kalması temel nedenlerden sayılabilir. Aynı zamanda çiftçilerin ürünleri değer fiyata satamayışı net gelir seviyesini düşürmekte ve elde edilen kısıtlı net gelirin önemli kısmı finansman maliyetlerine harcanmak durumunda kalınmaktadır. Bu durum çiftçilerin sürdürülebilir sabit sermayelerine olumsuz etki yapmakta başta traktör ve ekipman olmak üzere kaliteli ve verimli üretim için gerekli üretim faktörlerinin satın alınması yada yenilenmesi önünde engel oluşturmaktadır. Bu bilgiler ışığında özellikle küçük çiftçilerin mutlak suretle organize hareket etmesi, sözleşmeli tarım gibi girdi finansman yükü nispeten paylaşılmış üretim modellerini tercih etmesi, ürünü doğrudan tüketiciye ulaştırma yollarını araştırması gerekmektedir denilebilir. Bu tedbirler alındığında bile ilk birkaç üretim sezonunda çiftçilerin borçlanması azalış göstermeyebilir. Çünkümevcut borçlanmanın yüksek seviyede olması söz konusu borçların ödeme sürelerini uzatmaktadır. Bu alanda alınan tedbirlerin sabırla uygulanması ve çok taraflı (alıcı, işleyici, finansör vb.) düşünülerek hayata geçirilmesinin çok büyük önem taşıdığı açıktır.

Kaynaklar

Finansal Türkiye Haritası, http://ebulten.bddk.org.tr/finturk, Çeşitli Yıllar, 13.04.2019. Çeşitli Bankaların Yayınlanmamış Tarım Kredi Politikası Verileri, 2018. Memzuç Veritabanı, T.C.Merkez Bankası Kredi Limit ve Risk Verileri, 2018. Arslanbey, S. (2011), Bankacılık Sektörü Ve Tarım Kredileri Türkiye’de Tarımın Finansmanı Ve T.C.Ziraat Bankası, Doktora Tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir. Kandemir, F. (2010), Dünya Ve Türkiye’de Tarımın Finansmanı, Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli. Yılmaz, M.K. (2008), Dünya’da ve Türkiye’de Tarımsal Finansman-Türkiye İçin Model Önerisi, Yüksek Lisans Tezi, Kadir Has Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

244