winter 2013 29e jaargang nummer 4 kwartaalblad

MILITAIR ERFGOED MILITAIRE LANDGOED VERDEDIGINGSWERK BODEMSCHATTEN COENDERSBORCH BOURTANGE 6 8 10

Militair erfgoed in Groningen Cover: Wapengekletter Alle deuren staan weer open “Nederland dankt zijn bestaan Luchtwachttoren Warfhuizen in de bodem aan de vesting”

Het Groninger landschap is grotendeels ontstaan door eeuwen­ Koude Oorlog zijn verstopt in het landschap boven Appingedam. lang hard werken door boeren. Bij de ontginning van de woestenij De luchtwachttoren bij Warfhuizen, bedoeld om laag­vliegende speelden ook monniken een rol en in recentere tijden lieten inge­ Sovjet-toestellen te ontdekken, staat nu als een eigenaardig TOEKOMSTAGENDA KRAKERS OP PAD JEUGDBOSWACHTERS nieurs hun sporen na. De afwisseling van akkers, weilanden, sloten landmark op het Hogeland, een icoon van de Koude Oorlog. Nog GRONINGER LANDSCHAP en boerderijen danken we echter aan de boeren. Door schaal­ recenter is het oefendorp in de Marnewaard, waar soldaten oefenen vergroting en intensivering van de landbouw staat dit landschap voor veiligheidsoperaties. Wie weet beschouwen we deze merk­ onder druk. Voor een groot deel bestaat het werk van Het Groninger waardige verzameling huizen, in the middle of nowhere, ooit als Landschap eruit om het beheer van de boeren voort te zetten, maar militair erfgoed. dan uit de tijd dat er nog geen kunstmest en diepe ontwatering was. Dit nummer van Golden Raand is voor een belangrijk deel gewijd Minder bekend is dat ook militairen hun sporen hebben na­ aan militair erfgoed in Groningen. Het Groninger Landschap wil 12 14 17 21 gelaten in het Groninger landschap. De aarden vestingwallen bij zich graag inzetten om deze bijzondere sporen herkenbaar te hou­ ­Bourtange en Oudeschans dateren uit de Tachtigjarige Oorlog en den. Ze vormen een interessant hoofdstuk in het mooie vervolg­ waren bedoeld de Spanjaarden de pas af te snijden. De bunkers en verhaal over ons landschap! luchtafweergeschut­ bij de Punt van Reide maakten deel uit van de ‘We zetten Niet storen! Kardinge “Onze aanwezigheid Atlantik­wall die het Duitse Rijk moest beschermen tegen aan­vallen Marco Glastra de ramen open” maakt een verschil” van de geallieerden. Geheimzinnige commandobunkers uit de directeur Het Groninger Landschap

BUNKERS KORT NIEUWS LUCHTWACHTTOREN 701 ER OP UIT 22 26 28 30

De kastelen ‘Daar komen de Schutters’ van de vorige eeuw in Warfhuizen

WAARNEMINGEN VRIENDEN 33 36 dB Audiovisueel

GOLDEN RAAND 04 2 3 HET GRONINGER LANDSCHAP Zolang Groningen bestaat is er strijd geleverd. Strijd tegen de Spanjaarden, of tegen De sporen van eeuwen van strijd zijn ook prominenter aanwezig in het landschap. de Bisschop van Münster, of de Ommelanders tegen de stadhouders van ­Groningen. Zo is de Vesting Bourtange verworden van verdedigingsbolwerk in het moeras, tot Ook in de bezettingsjaren werd het landschap bepaald door de oorlog. Zelfs in de parel in het Groninger landschap. De plek waar Bommen Berend guldens bood en jaren daarna, de Koude Oorlog, was de angst voor een conflict een factor in het kogels kreeg als tegenbod. dagelijkse leven van de Groninger. Van later data zijn de grijze bulten die in het groene land langs de Eems Dollard De sporen van de strijd zijn op veel plaatsten te vinden. Beroeps- en hobby­ verrezen. Het zijn bunkers en geschutskoepels uit de Tweede Wereldoorlog en archeologen zoeken naar de kleine sporen, veelal verborgen onder de grond. Die een enkele uit de Koude Oorlog. Een periode waarin ook de luchtafweertoren bij opgravingen leveren verhalen op, verteld in schilden, zwaarden en messen. En van Warfhuizen verrees in het Hogeland. Militaire sporen in het landschap: soms mooi, een latere datum, de munitie en de vuurwapens: loodkogels voor musketten en soms lelijk, maar altijd boeiend en interessant. patroonhulzen uit de vorige eeuw.

GOLDEN RAAND 04 4 5 HET GRONINGER LANDSCHAP Tekst Addo van der Eijk Fotografie Omke Oudeman, Aldwin Wals den eiken palen, als fundament onder een Reconstructie Slag bij Noordhorn Ernst Taayke met verdedigingsmuur rondom het steenhuis. Eind september 1581 ging het er heet aan toe eeuwenoud schild De Groningse bodem is rijk aan militaire bodemschatten In 1532 moet in Westerwolde een kaalslag bij Noordhorn. Vijf- tot zevenduizend soldaten hebben plaatsgevonden, speciaal voor de stonden tegenover elkaar. Aan de ene kant de bouw van een verdedigingswerk.” Spaanse soldaten, met Verdugo aan het hoofd. Veldslagen zijn er volop geweest in Gronin­ Aan de andere kant de Staatse soldaten, onder Wapengekletter in de bodem gen. Wie kent niet de slag van Heiligerlee leiding van Graaf Willem Lodewijk van Nassau op 23 mei 1568, het begin van de Tachtigja­ Dillenburg. De slag was hevig. Hellebaarden, ka- rige Oorlog. Later vond de slag bij Noord­ nonnen en musketten deden hun vernietigende Musketkogels, zwaarden, helmen, schilden: in de bodem ligt horn (zie kader) plaats, die duizenden werk. Na afloop bleven circa duizend soldaten een schat aan materiaal uit de Groningse krijgsgeschiedenis. THEMA MILITAIR ERFGOED soldaten het leven kostte. Ook bij de zijlen, roerloos liggen. Verdugo won, Graaf Willem Lo- vooral Aduarderzijl, is flink gevochten. dewijk vluchtte gewond weg. Nu, meer dan vier Archeologen pluizen aan de hand van bodemvondsten die Degene die de zijlen in handen had, had de voorwerp precies is. Daar kom ik pas achter eeuwen later, wil Drewe Schouten, molenaar geschiedenis uit. “Het is van belang dat mensen hun vondsten OUDHEID TOT AAN WO II stad Groningen in zijn macht. Onder het na veel onderzoek. Dan ga ik bij deskundi­ van de Fortuna, de slag nieuw leven inblazen. registreren.” oppervlak ligt deze strijd opgeslagen in de gen langs, en denken mensen via internet Schouten is tevens molenaar van Het Groninger vorm van gespen en musketkogels. mee. Juist dat vind ik leuk.” Landschap voor de molen van Vierhuizen. Hij Trots is Wals op zijn bijdrage aan de ziet een link tussen de slag en de molen Fortuna Metaaldetectoren tentoonstelling ‘Het verdronken land is in Noordhorn. “Volgens de overlevering overzag De hallen zijn imposant. Ellenlange stel­ hun vondsten houden, wanneer ze recht­ te brengen, zonder dat een schop de grond Amateurarcheologen speuren, vaak gewa­ vruchtbaar’, tot begin februari te zien in Verdugo, de Spaanse legeraanvoerder, vanaf de lages staan er, gevuld met archeologische matig zijn verkregen. Maar iedereen is ingaat.” pend met metaaldetectoren, de Groningse het Groninger Museum. Naast een Mid­ Molenberg het slagveld. Hoewel onduidelijk is vondsten. Miljoenen vondsten bij elkaar, wel wettelijk verplicht om archeologische bodem af. De hobby is populair; het aantal deleeuwse helm, meerdere zwaarden en waar de Molenberg precies lag, vermoeden wij deels nog niet uitgezocht. “Hier ligt voor vondsten door te geven. Dat kan bij mij of Hotspots zoekers neemt snel toe. Eén van hen is andere voorwerpen ligt in de vitrine een dat Verdugo de plek waar nu onze molen staat manjaren werk, zeker omdat het steeds bij het depot in Nuis.” Registratie is cruciaal De Groningse bodem is rijk aan bodem­ Aldwin Wals, een gedreven liefhebber. klein plaatje, met een afbeelding van een als uitvalsbasis gebruikte.” wordt aangevuld”, vertelt Ernst Taayke, be­ voor historisch onderzoek, stelt Groe­ schatten. Als hotspots voor vondsten uit Drie tot vier keer per week gaat hij met Vikingschip. “Gevonden met mijn metaal­ heerder van het Noordelijk Archeologisch nendijk. “We moeten vondsten in kaart onze krijgsgeschiedenis noemt Groenen­ metaaldetector op stap, meestal in de detector”, zegt Wals. Groenendijk en hij zijn Depot in Nuis. Naast de potten, scherven brengen, anders gaat waardevolle histo­ dijk de schansen, de verdedigingswerken omgeving van Uithuizen, waar hij woont. geen onbekenden van elkaar. “Alles wat ik en pijpenkopjes, liggen op de schappen rische informatie verloren. Alle vondsten uit de Tachtigjarige Oorlog en de Franse “Op de lagere school zocht ik al, hoofd vind, registreer ik en geef ik door aan de ook militaire bodemvondsten. In één van worden opgeslagen in Archis, de landelijke tijd. “Bourtange en Oudeschans zijn de naar beneden gebogen, naar scherven en provinciaal archeoloog. Vondsten die ik zelf de afgesloten klimaatkamers, met een lage database van vondsten en vindplaatsen in bekendste. De musea in deze twee dorpen munten. Archeologie is spannend; meestal niet bewaar, gaan naar het depot in Nuis.” luchtvochtigheid, pakt Taayke met witte Amersfoort.” Volgens het Verdrag van Mal­ liggen vol met voorwerpen. Je vindt er res­ vind je niets speciaal, maar soms doe je handschoenen voorzichtig een eeuwenoud ta, ondertekend in 1992, moeten archeo­ ten van huisraad, kogels, gespen en wapens een opmerkelijke vondst. Deze grote kogel Tweede Wereldoorlog ijzeren schild. Het is breekbaar, zegt hij, logen het bodemarchief zoveel mogelijk van soldaten. Een bezoek is zeker de moeite bijvoorbeeld”, zegt Wals, terwijl hij een Bij Wals op tafel staat een forse bak kogel­ Drewe Schouten en Isabel van der Velde maar wel zwaar: zo’n vijf kilo. “Dit komt uit intact laten in de grond. “Zomaar opgraven waard.” Ook de Groningse wierden zijn exemplaar van vijf centimeter doorsnee hulzen. De datum op de achterzijde van de een opgraving in Winsum, waar de gracht doen we niet meer. Er komt al zoveel boven volgens Groenendijk bijzonder interessant. pakt. Zijn tafel in de woonkamer staat vol hulzen verraadt de herkomst: de Tweede Over twee jaar bestaat molen Fortuna 125 van een borg is blootgelegd.” We mogen bij bouwprojecten. Opgraven is vaak ook Een fascinerende opgraving vindt hij die bij met plastic bakjes, elk van een zoektocht. Wereldoorlog. Net als de Tachtigjarige Oor­ jaar. Schouten wil het jubileum vieren met meer vondsten zien. Van kleine loden niet meer nodig. Er bestaan nieuwe tech­ Huis te Wedde, waar de gracht bij een reno­ Zo’n tocht vergt engelengeduld. Stap voor log en de Franse tijd levert de Tweede We­ een groots spektakel, waarbij de slag wordt musketkogels tot een zware kogel, zo groot nieken om archeologische sporen in kaart vatie is drooggelegd. “We vonden honder­ stap struint Wals het boerenland over. “Ik reldoorlog volgens Groenendijk een schat nagespeeld. Ook komt er een lespakket en wil als een voetbal. Van kleine pijlpunten tot vraag altijd toestemming aan de grondeige­ aan bodemvondsten op. De Explosieven hij in de molen een permanente tentoonstelling lange zwaarden. Eén van de zwaarden komt naar. Het mag bijna altijd”, zegt hij. Al heen Opruimingsdienst Defensie (EOD) kan er­ over de slag inrichten. Samen met de AWN, de ook uit Winsum, een andere uit Winscho­ Wrakken in de Waddenzee en weer zwiepend met zijn detector, piept over meepraten. Geregeld rukt de dienst uit, Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie, ten, vrijgekomen bij de reconstructie van Grote driemasters, VOC-schepen, koop- De zeebodem rond Texel ligt bezaaid met het apparaat geregeld. Meestal is het vals om oude vliegtuigbommen uit de Tweede de vereniging De Detector Amateur (DDA) en de Bruggeschans, een veldschans uit de vaardijschepen, schepen uit de Tweede scheepswrakken. Maar net als bij Texel was de alarm. “Ik vind veel troep, spijkers en stuk­ Wereldoorlog tot ontploffing te brengen. “In dorpsbelangen, start Schouten een project. “We zeventiende eeuw. “Al deze bodemschatten Wereldoorlog: wie de wrakkenkaart van Eems-Dollard een belangrijke vaarroute.” ken ijzer. Maar ook mooie vondsten, zoals het Zuidlaardermeer zou nog een vliegtuig­ willen de Slag van Noordhorn reconstrueren, krijgen we van amateurarcheologen en van Schiermonnikoog bestudeert, ontdekt dat Van Holk start op het ogenblik een uitgebreid deze loden musketkogels.” Met de vondst wrak liggen, maar dat is nooit gevonden”, zowel met archiefstukken als archeologisch”, opgravingen. Bij de aanleg van een weg of de Waddenzee een scheepswrakkenkerkhof onderzoeksproject, om de archeologie in de is Wals’ werk niet af. “Dan begint het pas”, vertelt Groenendijk. Met veel vrijwilligers vertelt projectleider Isabel van der Velde, voor- een woonwijk moet eerst een archeologisch moet zijn. Ook websites over wrakduiken oostelijke Waddenzee in kaart te brengen. zegt hij lachend. “Het uitzoeken en prepa­ zocht hij onlangs in het Noordlaarderbos zitter van de AWN afdeling Noord-Nederland. onderzoek plaatsvinden. Vondsten worden reppen over talloze Duitse onderzeeboten “We vegen eerst alle bestaande informatie bij reren is een enorm karwei. Deze kogel was naar sporen uit het verleden. Het veldwerk “In het verleden hebben amateurarcheologen overgedragen aan dit depot.” Iedereen is en neergestorte vliegtuigen. Toch is over de elkaar”, vertelt Van Holk. Hij roept iedereen op totaal verroest. Het kostte me uren om hem bracht opmerkelijke vondsten aan het licht. hier gespen en loden musketkogels gevonden. welkom, nodigt Taayke uit, om vondsten te vergane schepen in de oostelijke Wadden- om vondsten te melden. “Wadlopers, vissers, schoon te krijgen. Vaak weet ik niet wat een “De vrijwilligers deden grondboringen en Eind oktober hebben we een vondstmel- brengen of te bekijken. zee maar weinig bekend. “Een archeologi- wadvaarders, sportduikers: vinden jullie inte- brachten de hoogteverschillen in kaart. dingsmiddag georganiseerd, waar vinders sche witte vlek”, noemt André van Holk het. ressant materiaal, laat het ons weten.” Bij het graven van de poel kwamen oude hun vondsten konden laten zien. Er kwamen Meldplicht Hij is hoogleraar Maritieme archeologie Wat hij gaat ontdekken is koffiedik kijken. loopgraven tevoorschijn. Ten noorden van verscheidene mensen langs. Zo proberen we de “Het is belangrijk om vondsten te melden”, aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Af en “Een vergaan admiraliteitsschip is absoluut het bos liep vroeger ook een tankgracht. De slag in beeld te krijgen.” benadrukt provinciaal archeoloog Henny toe vinden wadlopers en duikers stukken mogelijk”, zegt Van Holk. Hopelijk ligt er zelfs gracht was onderdeel van de zogenaamde Groenendijk. Hij vindt het doodzonde, wrakhout, maar veel vondsten zijn er niet. nog een fregat van het kaliber Lutine, het Frieslandriegel, onderdeel van de verdedi­ Kanonskogels wanneer vondsten ongezien en niet-ge­ Het slikkige wad maakt archeologisch schip met 38 kanonnen en een grote lading gingslinie van de Duitse bezetter. Met name registreerd in privécollecties verdwijnen. onderzoek ook niet eenvoudig. Over de goud en zilver dat in 1799 bij Terschelling is in natuurgebieden zijn sporen van deze Overdragen hoeft niet. “Mensen mogen westelijke Waddenzee weten we veel meer. vergaan. Vikingschip uit de Groningse klei linie bewaard gebleven.”

GOLDEN RAAND 04 6 7 HET GRONINGER LANDSCHAP

Tekst Loek Mulder Fotografie Omke Oudeman, Silvan Puijman

Historische Buitenplaats Coendersborch Fossema, Harkema, Heringhe. Namen van geslachten die in de zestiende eeuw de grondvesten legden voor de huidige borg. Ludolf Coenders, raadsheer in Groningen kocht in 1668 het landgoed en verbouwde de Goudhoed bestaande heerd tot borg en buitenverblijf. In 1699 kwam de borg in handen van de familie Van Teyens. Die liet in 1813 de huidige borg neerzetten. Het bestaande huis werd daarvoor afgebroken en van het materiaal hiervan is de schuur achter de huidige borg gebouwd. In 1956 kocht het Groninger Landschap het landgoed van de toenmalige Interieur landgoed eigenaar mr. dr. Arnold Daniel Hermannus Coendersborch Pad Fockema Andreae.

Op landgoed Coendersborch staan alle deuren weer open

Na een grondige opknapbeurt is het landgoed Coendersborch worden gemaakt met de plannen die Het ninger Landschap verpacht en particulier vrijwilligers die voor Het Groninger Land­ bezoekers een onverwacht grote toestroom bij Nuis weer helemaal het domein van liefhebbers van cultuur, Groninger Landschap had voor het borgter­ bewoond. schap actief zijn op de buitenplaats, krijgen op. Het toont volgens Douwe van der Zee rein, had te maken met de kosten van de Verder is er flink gewerkt aan het ver­ er eveneens een eigen onderkomen. dat de belangstelling en betrokkenheid natuur en Gronings erfgoed. Ruim twee jaar lang is er gewerkt aan opknapbeurt, circa twee miljoen euro. Ook fraaien van alle groen. De oprijlaan en het Het Groninger Landschap vindt behoud vanuit de omgeving groot is: “We hoorden de update van het groen op het terrein, de restauratie van de twee de bewoning van de borg stond de restau­ toegangshek zijn vernieuwd, de lanen zijn van de historische waarde van de borg van van veel mensen dat ze blij waren dat ze nu boerderijen en is er een begin gemaakt met het opknappen van ratie in de weg. Maar nadat de provincie gesnoeid en de waterhuishouding is verbe­ groot belang en heeft daarom uitgebreid eindelijk eens in de borg konden kijken.” Groningen, de gemeente Marum en het terd, zodat dieren als de rugstreeppad en de bouwhistorisch onderzoek gedaan. Onder Volgens Van der Zee geeft de betrokkenheid de monumentale borg, die exact tweehonderd jaar geleden werd Scholtenfonds zich garant stelden voor een waterspitsmuis er kunnen gedijen. Het bos meer bij de Stichting Van Teyens Fundatie, van de bevolking, dorpsvereniging Plaatse­ gebouwd. groot deel van de financiering en met de wordt gevarieerder, met meer loofbomen opgericht door de nazaten van de familie lijk Belang, muziek- en toneelverenigingen bewoonster en met het museum ’t Rieuw en een vrijer beheer, zodat paddestoelen, Van Teyens die in 1813 de Coendersborch en andere maatschappelijke en culturele een akkoord over verhuizing was bereikt, planten, insecten en vogels zich er thuis als zomerverblijf bouwden. “We hebben organisaties en ook de gemeente Marum, Wie er de statige oprijlaan betreedt ervaart len, de achtertuin van de borg werd regel­ kon Het Groninger Landschap aan de slag. voelen. Er is een parkeerplaats aangelegd, onder meer getracht het interieur van een breed draagvlak aan het landgoed als ook nu nog de welvaart, status en macht matig gebruikt voor toneel- en muziekuit­ omzoomd door een beukhaag. de voorkamers te achterhalen”, verklaart podium voor allerlei activiteiten. “Ik heb van de rijke adellijke boerengeslachten uit voeringen en ook het museum voor oude Sjiek Nu de monumentale borg zelf nog. Daar­ van der Zee. “Dat bleek niet mee te vallen. het idee dat iedereen tevreden is nu het het zuidelijk Westerkwartier, die de borg landbouwwerktuigen ’t Rieuw, gevestigd in “Het uitgangspunt voor onze aanpak is het voor heeft architectenbureau Skets in Gro­ Wanden zijn in het verleden ingrijpend hier weer een beetje loopt”, aldus Van der honderden jaren bewoonden. Lang was het de schuur van de borg trok zijn bezoekers. idee dat de buitenplaats van grote waarde is ningen een ontwerp gemaakt. Het idee is de aangepakt en foto’s hebben we nauwelijks Zee. “Er is hier sowieso een actief dorpsle­ een ontoegankelijk bastion voor de eenvou­ Maar druk werd het er nooit. voor de hele gemeenschap en daarom goed westzijde van de borg, de bovenverdieping kunnen vinden.” ven en men pakt in goede harmonie zaken dige burgerij, die er slechts welkom was als Het was Het Groninger Landschap al langer toegankelijk moet zijn”, zegt Douwe van der en een deel van de stal te verbouwen tot Buitenom de borg worden de tuinen op­ op. En dan gaat ook de fantasie werken. Er werkman of huismeid, of als er penningen een doorn in het oog dat de historische bui­ Zee van Het Groninger Landschap. Hij heeft woning. Die wil Het Groninger Landschap geknapt. Het opvallende cultuurkoepeltje komen nu allerlei interessante ideeën van geïnd moesten worden. Het ontzag bij de tenplaats niet die functie had die het ver­ de revitalisering van de Coendersborch in de particuliere verhuur doen. “In het op het achterterrein wordt verplaatst en de grond.” Zo worden gesprekken gevoerd bevolking van Nuis en omgeving zat diep diende, namelijk een aantrekkelijke, goed begeleid. hogere prijssegment, het wordt een sjiek vervangen door een eigentijds vormgege­ met bijvoorbeeld cultuurcentrum de Oos­ en ook al sleet dat in de loop der jaren, het toegankelijke bezoekersplaats. “Het land­ Met die gedachte als vertrekpunt is er onderkomen”, verklapt Douwe van der Zee. ven koepel die in het verlengde van het terpoort in Groningen over voorstellingen landgoed was ook in de voorbije decen­ goed moest weer gaan leven”, zegt Rene nogal wat veranderd. De boerderij aan de Dat helpt om de kosten van de exploitatie achterpad komt. op het landgoed, vertelt Van der Zee. Ook nia nimmer een plek waar de deur werd Oosterhuis, vanuit Het Groninger Land­ oostkant van de borg is volledig gereno­ van de historische buitenplaats te drukken. met het Groninger Museum wordt gepraat platgelopen. schap verantwoordelijk voor de aanpak van veerd. De voorzijde wordt nu verhuurd als De kamers aan de voorzijde en de keuken Reuring over gezamenlijke activiteiten. Zo heeft de In het recente verleden oogde het terrein het buitenterrein van Coendersborch, dat recreatiewoning en Museum ’t Rieuw heeft worden verbouwd tot stijlkamers voor Op de Open Monumentendag in septem­ borg het in zich om een belangrijke bijdrage wat verwaarloosd. De borg zelf was in officieel de status van beschermd cultuur­ onderdak gevonden in de schuren. Ook de activiteiten zoals kleine conferenties, ber gingen de poorten van het opgeknapte te leveren aan de leefbaarheid van deze gebruik als woonhuis. Wandelaars konden historisch erfgoed heeft. boerderij aan de andere kant van de borg workshops of trouwpartijen. Ook komt er landgoed voor het eerst echt open voor omgeving. Van der Zee: “Dan kan hier weer weliswaar genieten van de bosrijke perce­ Dat het lang duurde eer een begin kon is opgeknapt. Deze wordt door Het Gro­ een bezoekers- en informatiecentrum. De publiek. Dat leverde met zo’n tweeduizend een beetje reuring komen.”

GOLDEN RAAND 04 8 9 HET GRONINGER LANDSCHAP THEMA MILITAIR ERFGOED Tekst Jeroen Schoondergang Fotografie Omke Oudeman, Huib Dubbelman

Bourtange: verdedigingswerk in het moeras de Tachtigjarige Oorlog “Nederland dankt zijn

Een nagebouwd soldaten­ bestaan aan de vesting” Opgegraven verblijf in het museum van musket en replica de Vesting Bourtange Het verdedigingswerk

Het is misschien wel de bekendste historische bezienswaardigheid ten permanent gelegerd”, zegt Andrea de antwoordde hierop dat hij het geld afsloeg, tange als militair bolwerk. Toen vertrokken in Noord-Nederland. De Vesting Bourtange ziet er dan ook specta- Leeuw, medewerker bij de vesting. “Was er maar dat er in de vesting wel 200.000 ko­ de laatste soldaten. Tegenwoordig is Bour­ sprake van een mogelijk conflict, dan werd gels op de oorlogszuchtige bisschop lagen tange vooral bekend als fraaie toeristische culair uit. Niet iedere Groninger weet dat dit verdedigingswerk iedereen in de buurt opgetrommeld die een te wachten. Dat was genoeg om de Duitsters attractie. Maar het krijgszuchtige verleden een cruciale rol heeft gespeeld in de geschiedenis van Nederland. wapen kon vasthouden. Er stond dan een te laten afdruipen.” is niet vergeten. Jaarlijks vindt in de vesting Wubbe Schoenmaker en Andrea de Leeuw vertellen waarom leger van zo’n 2000 man op de vestingmu­ Een ander verhaal geeft aan dat Bom­ een nagespeelde veldslag vast. Het ene jaar ren. De soldaten hadden geen uniformen, men Berend graag beslagen ten ijs kwam, is dat een slag uit de tachtigjarige oorlog ­Nederland veel te danken heeft aan deze vesting en de dappere maar trokken ten strijde in hun werkklof­ als hij op roofexpeditie ging. “Hij had de en het andere eentje uit de Napoleonti­ lieden die ruim 150 jaar de grens met Duitsland hebben verdedigd. fie. Het vaste regiment had de beschikking route door het moeras waarschijnlijk goed sche tijd. “Bourtange is niet militair actief over stevige musketten, maar de boeren bestudeerd”, zegt De Leeuw. “Onderweg geweest tijdens Napoleon’s heerschappij”, en buitenlui vochten met de wapens die naar de vesting stal hij de deuren van alle zegt Schoenmaker. “De reden dat de vesting voorhanden waren.” boerderijen die hij tegenkwam. Die deuren het podium is voor een slag uit die tijd, Voor lieden met kwade plannen was de gebruikte hij om een pad te maken door heeft te maken met een gebrek aan spelers Vesting Bourtange een brug te ver. Al wordt het moeras. Uiteindelijk tevergeefs, want in de tijd dat we met het spektakel begon­ er hier en daar gesproken over de slag om Bommen Berend is nooit voorbij Bourtange nen. De beste groepen speelden veldslagen Bourtange, in werkelijkheid is er in en gekomen.” na uit de 19e eeuw. Daar moesten we het direct rond de vesting nooit een veldslag mee doen. Tegenwoordig hebben we geluk­ geweest. Tegen de tijd dat de belagers de Jaarlijkse veldslag kig wel de keus uit spelers die slagen uit de vesting bereikten, was de aanvalslust al ge­ De hoogtijdagen van de Vesting Bourtange 17e eeuw naspelen. Dat is een voor de ves­ broken. Dat wil echter niet zeggen dat niet liepen van 1580 tot 1742. Daarna werd het ting zeer relevante tijd. Vooral de groepen werd geprobeerd de vesting in te nemen. belang van de vesting een stuk minder. uit Rusland, Tsjechië, Polen en Italië spelen Vooral de pogingen van Bommen Berend Schoenmaker: “Dat was de tijd van de de slagen levensecht na. Ze verschijnen net zijn bekend. Hierover bestaan prachtige natte horizon. Doordat steeds meer land als de soldaten van Bourtange, in oude boe­ verhalen. Schoenmaker: “Nadat hij Coevor­ werd verbouwd, werd de omgeving van de renkleding op het strijdtoneel. De jaarlijkse den had ingenomen was Bommen Berend vesting droger en de defensieve waarde van veldslagen leveren altijd een fraai en goed naar Bourtange getrokken. Daar kwam hij het moeras minder. De vesting werd echter bezocht spektakel op. We hebben met de in 1672 oog in oog te staan met kapitein nog wel gevechtsklaar gehouden. Bomen vesting misschien ook wel de meest unieke Bernard Johan Prott, bevelhebber van de op het omliggende land werden gerooid, omgeving voor deze reenactment-groepen. Wubbe Schoenmaker vesting. Bommen Berend bood de bevel­ zodat je van iedere kant de vijand kon zien Wij zien hen graag komen en zij vinden en Andrea de Leeuw hebber en zijn mannen 200.000 gulden als aankomen.” het geweldig om hier hun veldslagen na te zij de vesting opgaven. De heldhaftige Prott In 1851 was het definitief gedaan met Bour­ spelen.”

“Nederland dankt zijn bestaan aan de Ves­ ven-, aangelegd, waarmee de naam van het en kanongebulder de bijnaam Bommen ting Bourtange.” Zo, dat is nog eens een bin­ dorp is verklaard. Deze doorgang was van Berend gekregen. nenkomer. Wubbe Schoenmaker, manager levensbelang voor het verkeer dat van en “Had Bommen Berend de vesting overge­ van de Vesting Bourtange, is verantwoor­ naar Duitsland ging. Strategisch gezien was nomen, dan had hij belangrijke troeven in delijk voor het citaat. Bijna triomfantelijk het ook een levensader.” handen gehad”, zegt Schoenmaker . “Hij leunt hij achterover. “In de periode van de In 1580 was de Vesting Bourtange gereed. had dan een vrije doorgang gekregen naar late 16e eeuw bestond de oostgrens van Het imposante verdedigingswerk verrees de rest van Nederland. Wie weet hoe ver hij Nederland uit een enorm, ondoordring­ op een plek waar de tange twee karrenspo­ dan had kunnen komen.” baar moeras. De enige doorgangen waren ren breed was. Ze sloot de doorgang af voor zogenaamde tangen, paden die werden de dreiging uit Duitsland, onder andere van 200.000 kogels gemaakt door onder andere rijshout op Bernhard von Galen en zijn manschappen. De vesting is een imposant bouwwerk. “In Jaarlijks worden er in het moeras te leggen. De tange hier was Deze bisschop van Münster, had vanwege tijden dat er sprake was van een mogelijke en rond de vesting veld­ door boeren -toen nog met ou geschre­ zijn grote voorliefde voor kruitdampen dreiging, waren er rond de 400 solda­ slagen nagespeeld.

GOLDEN RAAND 04 10 11 HET GRONINGER LANDSCHAP Toekomstagenda: alle ruimte aan betrokkenheid en participatie collega-­organisaties. Het Groninger Landschap maakt daarmee een verschuiving die past in een bredere maatschappelijke ontwikke­ ling richting meer eigen verantwoordelijkheid en een actievere deelname van burgers aan de samenleving. In de zorg en de cultuur zien we het eveneens.”

Actief samenwerken De nieuwe aanpak vraagt een andere manier van denken van Het Groninger Landschap zelf. Glastra: “We zetten de ramen open en zullen actief de samenwerking zoeken: met de omgeving, met be­ Provinciaal gedeputeerde Henk Staghouwer: woners, bedrijven en andere organisaties. Plannen maken doen we “Goed verhaal” niet langer alleen vanuit de eigen deskundigheid, maar ook vanuit “In de toekomstvisie herken ik het enthousiasme van Het de ideeën en opvattingen van de mensen die misschien al tiental­ Groninger Landschap. Ik zie het als een goede toekomstagenda, len jaren in een bepaald gebied wonen of al lang betrokken zijn bij de organisatie neemt met het plan haar verantwoordelijkheid. Er beheer van erfgoed.” Hij onderstreept dat de inbreng van de grote ligt nu een gedegen visie op de rol van Het Groninger Landschap groep beschermers en vrijwilligers waar Het Groninger Landschap als bewaarder en ontwikkelaar. De organisatie bestaat inmiddels ook nu al mee werkt zal dus alleen maar belangrijker worden. 77 jaar en het is ook goed wanneer rol en taken af en toe worden De aanzet voor Mien Grunneger Laand is vanuit de organisatie herijkt. Dat komt nu ook op een goed moment. zelf gekomen, voor de inhoud is Het Groninger Landschap te rade Mien Grunneger Laand straalt ambitie en vooruitgang uit. gegaan bij de beschermers, de vrijwilligers, overheden en andere Het motto ‘Het Groninger Landschap dichtbij’ past ook bij de betrokkenen. “Wat we daarbij als sterk signaal hebben opgepikt, provinciale visie op natuurbeheer gebaseerd op betrokkenheid en was de enquête die we hebben gehouden”, zegt Glastra. ”Daaruit samenwerking met burgers. Uiteindelijk maken de inwoners zelf bleek dat 93 procent van de beschermers vindt dat Het Groninger het landschap waar ze in wonen en werken. Landschap voor het landschap als geheel moet gaan, niet alleen Ook de provincie zal een betrokken partner blijven, maar ik roep voor de natuur. We beschouwen het als een duidelijke oproep.” de stichting op daarnaast goede samenwerking met andere “We zetten de ramen open” De grotere inbreng van burgers sluit aan bij het afnemende belang organisaties in het veld op te blijven zoeken.” van grootschalige natuurontwikkeling. “We willen nu meer de haarvaten van het landschap in”, legt Glastra uit. “We gaan ons ook Tekst Loek Mulder Fotografie Omke Oudeman, Rien van Linthout richten op zaken als wierden, dijken en borgen, de mooie plekjes kortom. Het Groninger Landschap wil graag een rol spelen bij de noom”, onderstreept Glastra. “Wij sturen onze vrijwilligers niet bescherming daarvan. ” Juist bij deze zaken heeft Het Groninger aan, maar faciliteren ze vooral. Ze komen bijna allemaal uit de Er verandert nogal wat in de wereld waarin Het Groninger Landschap vaak te maken met particulier eigendom. Verwerving directe omgeving en zijn voor ons belangrijke ambassadeurs.” Landschap haar werk doet. Die nieuwe omstandigheden en beheer is dus sterk afhankelijk van de relatie die de stichting Richting het bedrijfsleven gaat Het Groninger Landschap op zoek met de eigenaren aangaat. “Het moet ons ook gegund worden en naar ondernemingen die hun naam willen verbinden aan een spe­ vragen om een andere aanpak voor de bescherming van natuur vertrouwen speelt daarbij een belangrijke rol.” cifiek natuurgebied of erfgoed. Met Kikkoman in Sappemeer zijn en erfgoed. Daarvoor heeft de stichting een ambitieuze Glastra benadrukt dat er wel degelijk nog een pakket ambities ligt, daar de eerste, goede ervaringen mee opgedaan. Het Japanse bedrijf toekomstagenda opgesteld met als motto ‘Het Groninger gericht op landschap- of natuurontwikkeling. Maar dan in een an­ betaalt mee aan de ontwikkeling en het beheer van het natuurge­ Landschap dichtbij’. Particulieren en bedrijven krijgen volop de der verband dan tot nog toe. Natuur en landschap kunnen volgens bied Leinwijk aan het Zuidlaardermeer. “Ze beschouwen dit als hun Het Groninger Landschap namelijk een oplossing bieden voor ac­ eigen natuurgebied. We denken dat meer bedrijven Het Groninger ruimte mee te denken en te helpen in het beheer. tuele ontwikkelingen zoals bodemdaling en bij de kustverdediging. Landschap willen steunen vanuit hun betrokkenheid bij de omge­ Glastra: “Natuur kan helpen kusten sterker te maken en in bodem­ ving waar ze zijn gevestigd en waar de medewerkers wonen.” dalingsgebieden kan natuur soms een betere oplossing zijn dan het Zonder te vercommercialiseren wil Het Groninger Landschap met ‘Mien Grunneger Laand’ is het plan gedoopt. Het roept associaties “We hebben een aantal vette jaren achter de rug”, zegt Glastra over kostbare droogpompen.” het bedrijfsleven tevens streekproducten op de markt brengen, op met de teksten van Ede Staal over ‘zijn’ provincie. “Prima wan­ de achtergrond van de koerswijziging. “Zij aan zij met de overheid kweldervlees bijvoorbeeld. Ook wordt nagedacht over nieuwe ac­ neer het die gedachten oproept”, zegt Marco Glastra, directeur van hebben we in de voorbije jaren in het kader van de vorming van de Autonomie tiviteiten zoals verhuur en logies in erfgoed of exploitatie van een Het Groninger Landschap. “Hoeveel anderen is het gelukt de liefde Ecologische Hoofdstructuur omvangrijke nieuwe natuur ontwik­ Wat betekent die toenemende participatie concreet? Het Gronin­ natuurbegraafplaats op een wierde. voor het Groninger land beter in woorden uit te drukken, dan de keld, bijvoorbeeld in het Reitdiepgebied en rond het Zuidlaarder­ ger Landschap zal zich vaker aansluiten bij lokale initiatieven om Die betrokkenheid van het bedrijfsleven weegt ook financieel mee, Groninger dichter en streektaalzanger?” Het is precies die aandacht meer. Die grootschalige natuurontwikkeling is met de naderende het landschap te beschermen. Dat kan om een dorpsbosje gaan of zegt Glastra. Deels compenseert het de afnemende (financiële) voor het provinciale landschap waarmee de toekomststrategie is voltooiing van de EHS wel een beetje voorbij. Tegelijkertijd trekt de om een molen in het dorp. “Wij brengen onze ervaring in op het ondersteuning door de overheid. “De overheid blijft belangrijk, doordrenkt, vindt hij. overheid zich terug en stelt ze minder middelen beschikbaar.” vlak van beheer en onderhoud en alles wat daarbij komt kijken, de maar verhoging van eigen inkomsten en steun vanuit de bedrijven “Dat is in essentie niet veranderd”, zegt Glastra. “Het is ons eigen Zonder steun vanuit een andere hoek zal Het Groninger Land­ lokale gemeenschap zorgt voor draagvlak en betrokkenheid. Samen is nodig om de afname van subsidies te compenseren. Hoewel de landschap, daar voelen we allemaal wat bij, er moet goed voor schap echter niet in staat zijn de zorg voor het landschap te kun je dan meer bereiken, dan elk apart.” economische omstandigheden niet gemakkelijk zijn, zien we volop worden gezorgd. Uiteindelijk gaat het om bescherming van dat waarborgen en haar ambities voor de toekomst te realiseren, Deze manier van werken sluit goed aan op de wijze waarop Het mogelijkheden de banden aan te halen.” landschap en de natuur, de zorg daarvoor blijft onze inspiratie­ meent Glastra: “Daarom zoeken we een hechtere samenwerking Groninger Landschap op dit moment met vrijwilligers omgaat. Zij bron.” Wat er wijzigt is de rol die Het Groninger Landschap daarbij met de maatschappij. Het komt neer op een actievere participatie bepalen in belangrijke mate zelf wat voor activiteiten zij namens De toekomstagenda ‘Mien Grunneger Laand’ is te downloaden via op zich neemt. van bedrijven, vrijwilligers en inwoners en nauwere banden met Het Groninger Landschap organiseren. “Vrijwilligers zijn auto­ www.groningerlandschap.nl

GOLDEN RAAND 04 12 13 HET GRONINGER LANDSCHAP Tekst Jeroen Schoondergang Fotografie Silvan Puijman, René Oosterhuis Gevederde bewoners en de wet

krakers in het erfgoed van Het Groninger Landschap bezoekerscentra zo comfortabel en ruim mogelijk te houden, is het nodig dat er af en toe wordt verbouwd. Maar de panden trekken ook niet-menselijke bezoekers en bewoners, die liever niet worden gestoord. “Bij het indienen van verbouwingsplannen houden we altijd rekening met dieren die het pand als onderkomen gebruiken”, zegt Puijman. “Waar mogelijk denken we ook aan het aantrekken van nieuwe kostgangers. In deze Buitenplaats heeft nooit een kerkuil gezeten. Tijdens de verbouwing hebben we bij het aftimmeren van de nok, toch een uilenkast geplaatst. Het duurde Nest boerenzwaluwen in n! niet lang tot een kerkuil er wel iets in zag. Af en toe hebben we nu de nok van de vogelkijkhut Niet store bezoek van een uil en met een beetje geluk maakt een paartje er een vast onderkomen van.” “Zwaluwen, mussen, uilen en roofvogels, hebben een wettelijk be- schermde status.”, zegt Daniël Tuitert, een jurist die is gespecialiseerd in natuurwetgeving. “Kiezen ze jouw woning uit om te nestelen, dan moet je bij aanpassingen aan je huis altijd rekening houden met die vogels. De flora- en faunawet stelt dat alle vogelsoorten in Nederland zijn beschermd zolang zij een nest hebben en dat nest gebruiken. Voor uilen, de huismus, zwaluwen en roofvogels gaat de wet nog een stapje verder. Zij zijn het hele jaar door wettelijk beschermd. In de praktijk betekent dit dus, dat je niet zo maar je dak kunt vervangen als er mus- sen of zwaluwen onder broeden. Ook een uilenverblijf dat in gebruik is of recentelijk in gebruik is geweest, is een reden om het bouwge- reedschap nog even te laten liggen. Om te kunnen bouwen heb je een ontheffing nodig van de Dienst Regelingen van het ministerie van Economische Zaken.”

Steenmarters in de schuur

Buitenplaatsen, boerderijen, steenhuizen, schuren en andere bouwwerken van Het Groninger Landschap, bieden onderkomen aan een grote variëteit Kikkers in de schuur aan dieren. De stichting ziet dit niet als overlast. Ze verwelkomt de Z warte roodstaart kostgangers van harte, ook al kost het soms wat hoofdbrekens om iedereen Krakers in de tuin gelukkig te houden. Silvan Puijman, rayonbeheerder Oost, legt uit wat je zoal Het is natuurlijk geweldig om allerlei wilde dieren rond je huis te heb- vindt onder de verschillende daken en welke haken en ogen er kleven aan het Vogels in de schuur ben. Door kleine aanpassingen kun je verschillende soorten vogels en bieden van onderdak aan vogels, zoogdieren, amfibieën en andere dieren. De schuur naast de buitenplaats is een voorbeeld van een model­ insecten stimuleren jouw tuin of schuur te bezoeken. Heb je een schuur onderkomen voor allerlei soorten dieren, vindt Puijman. “Onder en wil je hem openstellen voor vogels, zorg dan dat het er droog en niet de dakranden binnen en buiten broeden huiszwaluwen. Ik heb een te warm is. Houd ook altijd een raampje open, zodat ze in en uit kunnen “Hier onder de dakpannen vonden veel vleermuizen ’s zomers paartje of veertig geteld vorig jaar. De lemen nestjes verdwijnen vliegen. onder­dak.” Silvan Puijman, rayonbeheerder Oost, staat bij de doorgaans vanzelf als er niet meer wordt gebroed. Dan drogen ze In de tuin is er ook van alles mogelijk. Heb je de ruimte, maak dan van ingang van de buitenplaats Reidehoeve bij Termunten. Hij wijst uit en vallen ze van de muur. Binnen nestelen niet alleen huis­ gesnoeide takken een takkenril. Deze wordt gebruikt door egels, heg- langs de gevel naar boven. De dakpannen zijn niet te zien. “Tijdens zwaluwen. Boerenzwaluwen zitten hier graag en ook zwarte rood­ genmussen, als overwinterplek voor winterkoninkjes en door kleine de laatste verbouwing in de winter, zijn de pannen eraf gegaan. staarten hebben het er goed naar hun zin. We vinden jaarlijks ook knaagdieren en marterachtigen, zoals wezel en hermelijn. De zaden en We hebben nu aan de onderkant van de houten uitkijkpost twee broedende paartjes witte kwikstaarten.” zaaddozen van rozen (rozenbottels), geraniums, besdragende struiken aanvlieg­gaten gemaakt. Daarmee bieden we vleermuizen een droog Over de nok van het schuurdak is goed nagedacht. Ook dit gebouw en composieten als cosmea, geven zangvogels volop gelegenheid je onderkomen, dat ook geschikt is als overwinterplaats. Het is er herbergt een uilenkast mét bewoner. Om de paar meter heeft het tuin te bezoeken om te foerageren. Zo zijn putters gek op rozenbottels lekker droog.” dak een spant. Voor jonge kerkuilen zijn deze essentieel, vindt en cosmeazaad en kunnen groenlingen niet van de zaaddozen van De gevel van de buitenplaats illustreert de dilemma’s waar Puijman. “de vogels hebben zo genoeg gelegenheid om te rusten als geraniums afblijven. Vogelkasten bieden onderdak aan mussen, mezen Het Groninger Landschap soms voor wordt geplaatst. Om de ze leren vliegen.” en andere vogels. Raadpleeg wel even een vogelkenner of de vogelbe- scherming voor het juist plaatsen van de nestkast. Witte kwikstaart

GOLDEN RAAND 04 14 15 HET GRONINGER LANDSCHAP Het Groninger Landschap is altijd op zoek naar Rekening houden met dieren

nieuwe vrijwilligers. Wilt u een steentje bijdragen, B De uilenkast is ook comfortabeler gemaakt voor de uilen. Puijman: vul dan deze bon in. “Kerkuilen gebruiken de kast, maar maken geen nest. In zo’n kale O N bak gaan de eieren rollen en komen ze niet uit. Daarom leggen we turf in de kast, zodat de eieren goed gezekerd zijn en de uilen voor nageslacht kunnen zorgen.” Vogels in de schuur houden van een droge en koele omgeving. Puijman: “Een verwarmde schuur houden ze niet echt van. En ze moeten uiteraard in en uit kunnen. Houd dus altijd een raampje open als vogels jouw schuur hebben uitgekozen als onderkomen.”

Watersalamander in put

Kikkersoep Vleermuizen in Niet alleen vogels zoeken de beschutting van Groninger erfgoed Coendersborch op. Ook naaktslakken, insecten, zoogdieren en amfibieën weten de WORD VRIJWILLIGER VAN HET GRONINGER LANDSCHAP schuren, zolders en kelders te waarderen. Zo heeft Het Groninger Landschap over een aantal locaties verspreid in de regio vleermuis­ In de gebouwen en op de landgoederen van Het Groninger Landschap Tekst Addo van der Eijk Fotografie Omke Oudeman, Silvan Puijman verblijven gemaakt. Vaak gaat het om een licht aangepaste ruimte wordt rekening gehouden met bewoners van alle pluimage. die vroeger een compleet andere bestemming had. Puijman: “Of De meeste boerderijen van Het Groninger Landschap zijn of worden die vleermuisverblijven gaan werken, is een kwestie van geduld. p ad Op voorzien van een uilenkast, voor kerkuilen. Het duurt meestal een paar jaar voordat de beestjes ze vinden. Maar Bij verbouwing worden waar mogelijk en nodig, vogelschroten ge- zelfs als er nog geen vleermuizen zitten, zijn de verblijven van nut Bloemen en fruit plaats waarachter huismussen kunnen nestelen. voor andere beesten. Zo hebben groene kikkers het vleermuizen­ De Coendersborch zit in een grootschalige verbouwing. Er wordt verblijf in de Ennemaborg gevonden. In de winter verandert het daarbij wel goed rekening gehouden met een kolonie vleermuizen die onder handbereik putje in het verblijf in een groene kikkersoep. Kikkers en salaman­ het landgoed heeft uitgekozen als woonplek. Op verschillende locaties ders gebruiken graag waterputten als overwinterplek.” op landgoederen en in gebieden van Het Groninger Landschap zijn don- Terwijl Puijman door de schuur van buitenplaats Reidehoeve kere ruimtes omgebouwd om vleermuizen een onderkomen te bieden. De natuur van Kardinge zit vastgekleefd tegen de stad Groningen, wandelt, pakt hij iets van de grond. “Kijk, nog zo’n overwinteraar, Naast de aanpassingen in en rond gebouwen, zijn op veel plekken in de een vlinder, een kleine vos. Deze is waarschijnlijk door een zwaluw tussen de wijken Beijum en Lewenborg. De ligging is de kracht van gebieden allerlei nestkasten en andere faciliteiten voor nestelende en gepakt, maar als je langs de balken kijkt, zie je de vlinders zitten. foeragerende dieren gerealiseerd. het gebied. Kardinge biedt natuur speciaal voor de mensen. Die We hebben hier naast de kleine vos ook overwinterende dagpauw­ mogen volop recreëren en zelfs het fruit en de bloemen plukken. ogen en atalanta’s.” Even verderop wijst Puijman naar een zootje donkere keutels op de De wandeling begint bij de parkeerplaats. grond. “Die zijn van nóg een liefhebber van onze gastvrijheid: een steenmarter. Zij kunnen hier weinig aanrichten, hoewel ze soms een uilenverblijf kraken. Dan loopt het slecht af voor de kerkuilen.” Stadjers, zeker de bewoners van Beijum en gezond. Dat is al langer bekend. Keer op Kerkuilen kunnen in een schuur nogal wat rotzooi veroorzaken. Lewenborg, hebben maar geluk. Vlakbij keer komen wetenschappers in binnen- en Een schone oplossing kan een aanvliegtunnel zijn. Daardoor berei­ hun huis ligt een natuurgebied, waar ze buitenland tot de conclusie dat mensen ken ze de uilenkast in alle veiligheid. Zo’n tunnel wordt echter ook eindeloos van mogen genieten. Het groen profijt hebben van een verblijf in de natuur. gebruikt door kauwtjes, die de uilenkast wel interessant vinden steekt als een wig de stad in. Dertigduizend Dat bewoners van de wijkrand hun groene als nestelruimte. Een tunnel met een scherpe bocht erin, lost het directe buren telt het gebied, waarvan uitzicht waarderen, blijkt uit de speciale kauwenprobleem op. Als zij takken mee naar binnen slepen, raken velen hier geregeld te vinden zijn. Om facebookpagina. Eén van de omwonenden ze bij de bocht in de problemen en geven ze het op.” te joggen, om de hond uit te laten, om zag een ree in haar tuin. Ze stuurde Zo af en toe is het mogelijk om bewoners van de panden van Het even een blokje om te lopen. Natuur in enthousiast een foto in. Vooral ’s winters Groninger Landschap gade te slaan. Dat kan bijvoorbeeld bij de de directe omgeving is belangrijk, zeker lopen in Kardinge veel reeën. Waar ze in zwaluwen die hun nesten hebben onder de uitkijkpost van de Rei­ voor stadsmensen. In het jachtige bestaan, het voorjaar en zomer solitair leven, klitten dehoeve. “Kijken kan altijd”, zo stelt Puijman. “Maar ook al leven ze boordevol deadlines en afspraken, hebben reeën in de winter bij elkaar. Twee groepen mensen behoefte aan rust en stilte. Een liepen er afgelopen jaar, bij elkaar zo’n Kerkuil soms binnenshuis, het blijven wilde dieren. Waar het is toegestaan, mag je observeren. Maar, niet storen!” groene omgeving houdt mensen zelfs veertig reeën.

GOLDEN RAAND 04 16 17 HET GRONINGER LANDSCHAP Het Groninger Landschap is altijd op zoek naar nieuwe vrijwilligers. Wilt u een steentje bijdragen, vul dan deze bon in. o n o Ja, ik wil vrijwilliger worden van Het Groninger Landschap Naam b Adres Welke activiteit(en) lijkt u interessant: o Activiteiten organiseren Postcode

o Peilbuisopnemen Woonplaats o Jeugdboswachter Telefoonnummer o Gastheer/-vrouw in bezoekerscentrum o Veldwaarnemingen verzamelen E-mail o Bestuurder Stuur deze coupon in een envelop naar: o Molenaar / molengids Het Groninger Landschap, Antwoordnummer 125, 9750 WX Haren. o Schoolklassen begeleiden Postzegel mag, maar hoeft niet.

o Buitenvrijwilliger 9185

­ N370

Plukbos Kardinge is aangelegd speciaal voor koeien zijn populair bij de bezoekers, laat Omwonenden worden nadrukkelijk bij het Stadjers. Om te voorkomen dat iedereen Hartog weten. “Ze lopen hier het hele jaar gebied betrokken. Ze mogen meedenken richting Drenthe zou trekken om daar te re­ rond, ook ’s winters. Het zijn rustige dieren.

over de inrichting, meehelpen met het creëren, moest er ook een groene tegenhan­ Al moeten mensen ze niet aaien en moeten RECREATIEPARK NOORDDIJK beheer en zelfs de natuur oogsten. Reiner ger aan de andere kant komen. Dat werd honden aangelijnd zijn.” BEIJUM Hartog, boswachter van Natuurmonumen­ Kardinge. Het gebied kent nu vele gezich­ ten, laat het plukbos zien. Er groeien hon­ ten: het drukke begindeel, met de ijshal, de Noordermolen

derden fruitbomen, vooral oude Groninger apenkooi en de hoge klimmuur, het rustige Aan het einde van de laan draait de Noor­ N46 rassen, notenbomen en bessenstruiken. tussenstuk, met de open weilanden, en de dermolen, een achtkantige poldermolen. “Lopen mensen hier, en zien ze een lekker buitenste moeras- en rietlanden, waar de In het rieten dak lezen we het bouwjaar: NOORDDIJK appeltje hangen: pluk hem. En eet de appel natuur haar stempel mag drukken. 1888. De molenaar, Magda Strijkstra, woont lekker op. Het idee komt van buurtbewo­ Beeldbepalend is de lange as, de kaars­ al 26 jaar in een huisje naast de molen. Ze 5 MEI-BOS ners. Zij doen ook het onderhoud.” Het bos rechte laan met aan weerszijden Italiaanse heeft het gebied zien veranderen. “Begin is nog jong. De bessen, bramen en frambo­ populieren. Wie over deze laan loopt of jaren negentig werd dit deel ingericht zen waren afgelopen seizoen al te oogsten, fietst, ziet ’s winters de Hereford koeien als moeras. Daarvoor was het weiland, er maar voor de appels en peren moeten in de ruige natuur, de reeën bij het bos graasden koeien. Het ziet er nu woest uit. Er DE HUNZE wandelaars nog even geduld hebben. Naast en de smienten in het water, die vanwege groeit een rietveld, met veel rietvogels, zoals Kardinger­ EDON-BOS heuvel het plukbos heeft Hartog zogeheten pluk­ hun fluitende roep ook wel fluiteenden baardmannetjes, sprinkhaanrietzangers en N46 Kardingerplas akkers ingezaaid. In het voorjaar bloeien worden genoemd. Langs de laan stroomt rietgorzen. Afgelopen voorjaar broedde zelfs START WIJKPARK er margrieten, klaprozen, korenbloemen een beek, het Kardingermaar, de naamgever een blauwborst in onze tuin. Er zit soms ook en ganzenbloemen. “Menig buurtbewoner van het gebied. Eeuwen geleden kronkelde een ijsvogel. En een roerdomp. Ik vind het komt hier een boeketje plukken. Mensen het water door het landschap, nu gaat het mooi geworden.” ULGERSMABORG LEWENBORG zijn daar ontiegelijk blij mee.” rechtdoor de stad in en uit. De Hereford Binnen laat Strijkstra de schroef zien,

N46

GOLDEN RAAND 04 18 19 HET GRONINGER LANDSCHAP J

Tekst Jeroen Schoondergang Fotografie Omke Oudeman E U Bericht van de jeugdboswachters GD o n b B OSWACHTERS

www.groningerlandschap.nl ­ Jesper Schothorst: “Onze aan­ waarmee de poldermolen het water uit het Het hele bos is destijds aangeplant als rietveld pompt. Dat gebeurt af en toe, om CO2-compensatie. Een klimaatbos dus. het water in beweging te houden. “Vroeger Wat opvalt, is de fraaie bosrand. Zoete kers, wezigheid maakt een verschil” moest de molen het landbouwgebied echt eik, kardinaalsmuts, vogelkers, meidoorn: droog houden. Van hier tot Thesinge ston­ de bosrand oogt vol en gevarieerd. “In de den zeker tien poldermolens. Nu moeten winter zit deze bosrand vol met krams­ de rietlanden juist nat zijn.” Nuttig vindt vogels en koperwieken. Ze komen op de Een groeiend legioen jeugdboswachters zet zich op velerlei manieren ze de grazende geiten, die voorkomen dat bessen af”, vertelt Hartog. Binnen in het bos in voor de gebieden en gebouwen van Het Groninger Landschap. het rietveld dichtgroeit met bomen. Hoge heeft een kaalslag plaatsgevonden. Grote Ze constateren misstanden, ruimen rotzooi op en delen hun kennis bomen en een windmolen gaan immers delen gaan dood aan de essentaksterfte, niet samen. Een molen op een steenworp een ziekte die er sinds twee jaar huishoudt. met beschermers, tijdens wandelingen en excursies. In deze afstand van de stad trekt publiek. “Veel De ziekte grijpt snel om zich heen. Maar rubriek vertellen zij wat hen bezighoudt tijdens hun rondes door internationale studenten komen hier liefst veertig procent van het bos bestaat natuurgebieden en langs erfgoed. Jesper Schothorst bijt het spits af. kijken. Gelukkig vangt de molen, ondanks uit es. Hartog staat in het bos, met om zich de ligging bij de stad, veel wind.” Strijkstra heen afstervende essen. Hij kijkt omlaag beklemtoont dat de molen in Noorddijk en zegt: “Je ziet dat weer zonlicht op de Een item op RTV-Noord deed Jesper ringen op gaten, ruim troep op en zoek naar school gaat natuurlijk voor. Op dit moment staat, en niet in de stad. Het verschil blijkt bosbodem komt. Dat heeft een voordeel: er Schothorst (15) besluiten zich aan te melden beschadigingen van bijvoorbeeld bomen. ga ik vooral op de vrijdag, zaterdag of zondag groot. Inlijving, noemt ze het opgaan van ontstaan open plekken, waar jonge bomen als jeugdboswachter bij Het Groninger Land- Het komt hier nog wel eens voor dat bomen naar het Overbos.” Noorddijk in de gemeente Groningen in een kans krijgen. Daar staat meidoorn, daar schap. “Na de oproep op RTV-Noord wist ik worden ingekrast, of dat er na een storm een Het werken als jeugdboswachter is vrijwillig, de jaren zestig van de vorige eeuw. “De kornoelje. Het bos verjongt. Door de ziekte gelijk dat jeugdboswachter iets voor me was. grote tak over het wandelpad ligt.” maar niet vrijblijvend. Jesper en zijn collega’s bordjes Groningen verdwenen in het begin krijgen we een natuurlijk bos.” Ook hier Ik ben altijd al bezig geweest in de natuur. De aanwezigheid van Jesper en zijn collega- vervullen een belangrijke taak voor Het Gro- regelmatig in het kanaal”, zegt ze lachend. bieden buurtbewoners een helpende hand. Vooral vogels hebben mijn interesse. Zo werk jeugdboswachters in de gebieden van Het ninger Landschap. Dat betekent echter niet Inmiddels ligt het dorpje nagenoeg tegen Om stervende essen te vervangen, planten ik in mijn dorp Tjuchem mee aan een nestkas- Groninger Landschap werpt zijn vruchten af, dat er ook tijdens het werk niet volop wordt de wijk Lewenborg aan. ze honderden nieuwe bomen. tenproject voor vogels. Daarnaast doe ik ook zo merkt Jesper. “Er wordt minder bescha- genoten. “Ik ben een vogelliefhebber. Dus ook Wie na afloop van de wandeling nog energie al jaren aan wildbeheer. ” digd en minder rotzooi achtergelaten in het als ik aan het werk ben als jeugdboswachter Bosrand heeft: beklim dan de Kardingerheuvel naast Na een gesprek met jeugdcoördinator Michel Overbos. Onze aanwezigheid hier maakt een kijk ik mijn ogen uit. Zo komt er bijvoorbeeld Het Beijumerbos, aan de oostkant van Be­ de parkeerplaats. Het uitzicht is prachtig. van Roon en toezichthouder Dirk Brul, kon verschil.” een aantal bosuilen voor in het Overbos en ijum, is voor Groningse begrippen enorm. Aan de ene kant de skyline van Groningen, Jesper aan de slag als jeugdboswachter. “De hebben we hier natuurlijk de kolonie blauwe Met bijna honderd hectare behoort het tot aan de andere kant de steeds bredere groene jeugdboswachters worden voor verschillende Volop genieten reigers. In het najaar kun je er ook veel soor- de grootste bospercelen van de provincie. strook, met de molen op de achtergrond. taken ingezet. Ik ben op dit moment vooral Als het aan Jesper ligt zou hij iedere dag wel ten paddenstoelen vinden. Alleen al daarvoor bezig in het Overbos bij Slochteren. Dat ge- zijn blauwe tenue aan willen trekken en als zou je er een keertje een kijkje moeten komen bied ken ik goed. Ik controleer er de afraste- jeugdboswachter aan de slag gaan. “Mijn nemen.”

GOLDEN RAAND 04 20 21 HET GRONINGER LANDSCHAP Bunkers: de kastelen van de vorige eeuw

THEMA MILITAIR ERFGOED

Bunker van Termunten WO II / KOUDE OORLOG

geschutsopstelling, het ander een munitie­ vloed inderdaad onderliepen. Toen hebben volgens hem onderdeel van de beruchte At­ bunker. Reijntjes wijst naar de bunker, en ze alles maar teruggetrokken achter de lantikwall, de Duitse verdedigingslinie die zegt: “Daar zie je in de muur de gaten van dijk.” Lang waren de bunkers niet in dienst. liep van Zuid-Frankrijk tot in het noorden de salvo’s van de geallieerden.” Ze waren pas klaar in de nazomer van 1944, van Noorwegen. Bunkers werden gebouwd Tijdens de oorlog is hier stevig geschoten. dus na D-Day, toen de Engelsen de Duitse in vele soorten en maten. Er bestonden “Hier stond het zwaarste luchtafweerge­ havens gingen bombarderen. Het moet een honderden modellen, zegt Reijntjes. Al schut van heel Nederland, met kanonnen aanzienlijke batterie zijn geweest, een klein toerend door de omgeving wijst hij meer­ van 128 millimeter, echt heel zwaar kaliber. dorp bijna. Maar liefst 43 bouwsels stonden dere exemplaren aan. In een klein bosje De Duitse luchtafweer schoot vanaf deze er: munitieopslagplaatsen, een aggregaat­ bij Appingedam liggen grote brokstukken, plek menig geallieerd vliegtuig neer. Ge­ bunker en onderkomens voor de honder­ tegenwoordig is het duidelijk een hangplek vangen in de lichtbundels van zoeklichten den manschappen, deels gebouwd door voor jongeren. “Hier stond een mitrail­ Bunkers van Holwierde werden de vliegtuigen door het geschut Russische krijgsgevangen. Van al die bouw­ leurpost om het Eemskanaal te bestrijken”, onder vuur genomen”, vertelt Reijntjes werken staat nog een handvol overeind. vertelt hij. Verderop bij de spoorlijn, toont bovenop de geschutsopstelling. Het grote Het zicht over de Eems valt nu tegen. Vanaf Reijntjes een klein grijs exemplaar. “Aan de Tekst Addo van der Eijk Fotografie Omke Oudeman draaibare kanon staat er niet meer, maar de de geschutsopstelling kijken we tegen een andere kant van het spoor stond er ook één, bouten in de vloer, in een ronde cirkel, ver­ groene zeedijk aan. “De zeedijk is in de maar die is recent afgebroken.” Achter op raden de plek waar ooit het geschut heeft tussentijd verhoogd. Met het verhogen en het erf van een boerderij in Geefsweer staat Her en der staan ze massief in het Groninger landschap: bunkers. gebulderd. “Dit is trouwens géén bunker”, verbreden van de Deltadijk zijn drie van de er nog één, verscholen tussen de bomen. zegt hij, “maar een geschutsopstelling op vier geschutsopstellingen gesneuveld.” Aan de bunker hangt een groot reclame­ Grauwe bouwwerken, die ons herinneren aan voorbije oorlogen. poten. In de oorlog was de onderzijde open. Reijntjes vindt de afbraak zonde. Hij be­ bord, eromheen staan oude auto’s en blok­ Rondom Delfzijl zijn er tientallen te vinden. Met bunkerexpert Je kon er onderdoor lopen. Het huidige treurt het dat in de provincie tientallen ken hout. “De wanden zijn drie meter dik, Reinoud Reijntjes maken we een rondrit. De bunkers blijken niet metselwerk is van na de oorlog. Een boer bunkers zijn afgebroken. Bunkers gaan het dak bestaat uit twee meter gewapend heeft de ruimte gebruikt als opslag.” hem aan het hart. Waarom? “Omdat het beton. In het hele bouwwerk zit vijfhon­ alleen van Duitse, maar ook van Nederlandse makelij. Ook de mastodonten zijn in Het Groningse land­ derd kuub beton en 25 ton wapeningsijzer”, Koude Oorlog liet zijn sporen na. Strategisch punt schap. Bunkers hebben een belangrijke rol vertelt Reijntjes. De Duitse degelijkheid De plek was van strategisch belang, met op­ vervuld. Ik zie bunkers als de kastelen van heeft vele bunkers gered. Niet alleen timaal zicht over de Eems en op een steen­ de vorige eeuw. Net als kastelen en steen­ tijdens de oorlog, ook daarna. “Een bunker Het moet een opgewonden stemming zijn waren voor het zware Duitse geschut. De ­Nederland de bevrijding. worp afstand van de haven van Emden. De huizen zijn bunkers verdedigingswerken. afbreken is niet eenvoudig. En nogal kost­ geweest, op 30 april 1945 bij de Punt van geallieerden vuurden salvo’s af; sommigen Bijna zeventig jaar na dato staan we op batterie Fiemel stond niet alleen. Rondom Het is van belang om bunkers te behouden. baar.” Als treffend voorbeeld noemt hij het Reide. Het was er druk. Honderden Duitse daarvan troffen doel. Toen ze bij Breebaart dezelfde plek met Reinoud Reijntjes van Emden lagen bijna honderd locaties met Nog steeds worden er bunkers afgebroken.” Muzeeaquarium in Delfzijl, dat in een oude soldaten waren na hevige gevechten de arriveerden, was het doodstil. Alleen de stichting Museum 1939-1945. Stil is het nog luchtafweer en verdediging. Aanvankelijk bunker is gevestigd. De dikke muren zorgen stad Groningen ontvlucht, richting hun vogels maakten geluid. Alle Duitsers waren steeds, de vogelgeluiden in polder Bree­ wilden de Duitsers de geschutsopstelling Atlantikwall voor een optimaal klimaat voor de vissen. allerlaatste vesting: de batterie van Fiemel. verdwenen. In allerijl waren ze ’s nachts baart overheersen. Naast de polder staan op de Punt van Reide zelf bouwen. “Ze Reijntjes laat andere bunkers in de omge­ “In de bunker wilden ze een liftschacht De geallieerden rukten op, via Woltersum met kleine bootjes de Eems overgestoken. twee grijze bouwwerken, stille getuigen waren al gewaarschuwd, in verband met ving zien. Fiemel noemt hij de ‘top-batte­ bouwen. Zes weken stond voor de bouw trokken ze noordwaarts. Toch bleven de Met deze laatste vlucht liep de oorlog op van wat zich in Tweede Wereldoorlog heeft hoogwater, maar ze bouwden toch stug rie’, maar er lagen er meer, onder andere bij gepland. Het heeft een half jaar geduurd. Ze Canadezen op afstand, beducht als ze zijn einde. Een paar dagen later vierde afgespeeld. Het ene gebouw blijkt een door. Totdat de opstellingen tijdens spring­ Nansum en Delfzijl. Die batterijen waren kwamen er niet doorheen.”

GOLDEN RAAND 04 22 23 HET GRONINGER LANDSCHAP Oorlogsmuseum in Buitenplaats Reidehoeve kunnen we mingen en anders dan de Duitse bunkers: De Koude Oorlog was een zenuwslopende Al dertig jaar ontfermt Reijntjes zich over aandacht aan de bunkers besteden.” De alles nog in perfecte staat, met verlichting, periode. Mensen kregen brochures in huis, bunkers. Voor degene die op de sloopnomi­ Wassermann bunker op Schiermonnikoog airco, vloerbedekking en Russische kaarten die opriepen om noodvoorraden aan te natie staan, maakte hij zich sterk. Ande­ vindt Reijntjes een sprekend voorbeeld aan de muur. “Buiten stonden vroeger een leggen en schuilplekken te creëren onder ren, zoals bij Breebaart, kocht hij op. Zijn van een bunker die een publieke functie rondzoekradar, zo hoog als een flatgebouw trappen. Binnen het complex stond het fascinatie voor de oorlog ontstond tijdens heeft gekregen. “Vanaf de bunker kunnen van zes verdiepingen, om vijandige Rus­ zweet de aanwezigen soms in de handen. zijn middelbare schooltijd. Het onderwerp mensen heel Schiermonnikoog overzien. sische vliegtuigen te spotten. Verder waren Geregeld kwamen Russische vliegtui­ liet hem niet meer los. Meer dan vierdui­ Het uitzicht is prachtig.” er schotels voor hoogte- en afstandsmetin­ gen over. De Cubacrisis, toen in 1962 een zend boeken telt zijn bibliotheek inmid­ gen. Binnen stond een grote kaartentafel, atoomoorlog dreigde, was een spannende dels. In Uithuizen tuigde hij een uitgebreid Koude oorlog waar mensen met kleine harkjes de posities tijd. In de bunker staat een tekst, in potlood oorlogsmuseum op, met zelfs een Russisch Niet elke bunker is gebouwd in de Tweede van de vijand bijhielden. Vanaf de bovenste geschreven op een muur: ‘Nog steeds geen gevechtsvliegtuig in zijn tuin. “Mijn col­ Wereldoorlog. Meerdere exemplaren etage keek de luchtgevechtsleiding op de oorlog.’ Het tekent de angst en de tijdgeest. lectie staat nu in het Nationaal Oorlogs- en tijdens de rondrit blijken van Nederlandse tafel neer. Het complex heette het Naviga­ Het gebruik van dit station was van korte Verzetsmuseum in Overloon. Zestig opleg­ makelij, afkomstig uit de Koude Oorlog. tiestation Groningen.” duur. Al na zes jaar ging de bunker dicht. gers met museale artikelen zijn daarheen Ook die bunkers zijn waardevol, stelt Re­ “De radars werden verplaatst naar West- vervoerd.” ijntjes, tevens trekker van het Cold War His­ Duitsland, waar ze van dichtbij de Russen Over de twee bouwwerken bij Breebaart torical Centre. Ten noorden van het dorp in de gaten konden houden.” is Reijntjes in gesprek met Het Groninger Marsum, onder Holwierde, liggen er en­ Landschap. Mogelijk ligt een overname in kele. Wie op de N33 naar het noorden rijdt, Atoomschuilkelders het verschiet, anders willen beide partijen ziet een handvol bunkers aan de rechter­ Reijntjes laat meer relicten uit de Koude Bunkers van Holwierde gaan samenwerken. “Het wordt voor mij zijde liggen. Op het eerste gezicht ogen ze Oorlog zien. Midden in een woonwijk in tijd om de oorlog los te laten. Ik wil de na­ als grijze Duitse bouwwerken, maar ze zijn Appingedam staat Reijntjes bij een mas­ tuur in”, zegt hij. van recente datum: rond 1955. “Daar ligt sieve deur, met daarachter enkele atoom­ In Het Groninger Landschap vond Reijntjes een ondergrondse commandobunker uit de vrije ruimten. “Dit was een schuilkelder een gelijkgestemde. “Wij onderkennen de Koude Oorlog”, legt Reijntjes uit. De bunker van de dienst Bescherming Bevolking het Eemsmondgebouw in Farmsum, bij de de Russen komen, dan was een verlies waarde van bunkers als cultureel erfgoed”, blijkt gigantisch, veel groter dan een niets­ (BB), een organisatie die de Nederlandse haven van Delfzijl, destijds bedoeld voor van een veldslag met tanks in Duitsland vertelt Hugo Dokter van Het Groninger vermoedende voorbijganger beseft. Tien­ bevolking tijdens de oorlog moest bescher­ 36 plaatselijke autoriteiten. Gelukkig zijn ingecalculeerd. De geallieerden zouden Landschap. Dokter zou graag de bunkers tallen ruimtes telt het centrum, verdeeld men. In de kelder zat ook de noodzetel voor de kelders nooit gebruikt. Dat de strijd niet zich meteen terugtrekken naar het westen willen openstellen voor publiek. “Dan kan over twee verdiepingen. Atoombomproof het bestuur.” Op meerdere plekken in de is losgebarsten, is maar goed ook, zo blijkt van het land. Groningen was dan aan het iedereen dit militair erfgoed bekijken. Ook natuurlijk, zelfs bestand tegen overstro­ provincie lagen dergelijke atoomschuil­ uit het relaas van Reijntjes. “Groningen was Russische lot overgeleverd. Gelukkig is het kelders. Eén daarvan bevindt zich onder namelijk bij voorbaat opgegeven. Zouden nooit zover gekomen.”

Kogelgaten in de bunker van Termunten

Atoombunker in Bunkers van Termunten Appingedam

GOLDEN RAAND 04 24 25 HET GRONINGER LANDSCHAP Veel stormschade in de terreinen Paddenstoelendag en VLOEDLIJN EEMS Groninger Landschap verhalenfestival druk DOLLARD bezocht

De paddenstoelendag die ieder jaar op het landgoed Ennemaborgh plaatsvindt, is één van de populairste evenementen die het Groninger Landschap organiseert. Ook dit jaar was het er weer druk. Maar liefst 2500 bezoekers liepen op 13 oktober door de poorten van de borg om de paddenstoelendag en het theaterfestival te beleven. Onder begeleiding van ervaren gidsen bewandelden bezoekers het paddenstoelenpad. Daar konden zij hun ogen de kost geven aan hon- derden soorten paddenstoelen en schimmels, waaronder de reuzenzwam, de rupsendoder en de blote billenzwam. Doordat het najaar erg vochtig was, vielen er veel soorten te zien. Net als vorig jaar werd er ook een verhalenfes- Joukje Pees Foto: Henk Tuinema Foto’s: tival gehouden. Dolf Moes betrok de kinderen De grote beuk naast de Ennemaborgh bij het verhaal van de verwende prinses, Featelli heeft de oktoberstorm niet overleefd. Expositie Joukje Pees in Reidehoeve Fiasco was de dwerg met het gouden ei en Da- In de Reidehoeve aan de Dallingeweersterweg in niëlle Domisse speelde het reuzenverhaal Mieze- GEERTJE KRAAN HERDACHT MET BOOM IN Termunten is van 1 februari tot 1 juni 2014 werk muis. Vertellers Gerda Noordam, Erik van Dort te zien van kunstenares en fotografe Joukje Pees WOLFSBARGE De storm die eind oktober de provin­ hebben de omgewaaide bomen het bos en Fré Schreiber wisten de kinderen te boeien uit Groningen. Sinds een aantal jaren is de Eems cie teisterde, heeft ook ook veel schade wel een natuurlijker aanzien gegeven. Op met adembenemende vertelsels. Anja Lofvers en Dollard haar werkgebied. Joukjes werk kenmerkt Met het plechtig planten van een berk in opbrengst daarvan moest dan naar Eli­ toegebracht aan de terreinen van Het een aantal plekken is het wandelpad wel Hilda Top leerden kinderen goed te kijken naar zich door een dynamisch handschrift in verschil- Wolfsbarge is op 30 oktober Geertje Kraan anna gaan, als enige erfgename. Elianna Groninger Landschap. Vooral bomen verdwenen onder het gevallen hout. Het paddenstoelen en lieten hen schilderijtjes ma- lende technieken en materialen: houtskool, herdacht. Geertje is in 2010 overleden; zij wilde daar niets van weten. Zij vond dat moesten het ont­gelden. In het terrein van verwijderen ervan is een tijdrovende klus. ken met gevonden bladeren en ander materiaal. pastelkrijt, acrylverf, kleurpotlood en inkt. De droeg de Groningse natuur een warm hart het bedrag naar een goed doel moest gaan, de ­Ennemaborgh, viel een aantal bomen Bij het Iwema Steenhuis zijn behalve een De paddenstoelendag staat ook voor volgend Eems Dollard is een kwetsbaar gebied waarin de toe. waar Geertje zich prettig bij had gevoeld. om, waaronder de eeuwenoude beuk pal aantal kleinere bomen ook zeker tien jaar op de agenda. Houd www.groningerland- natuur wedijvert met het ingrijpen van de mens: “De boom die door het Groninger Land­ Omdat mijn dochter altijd enorm kon ge­ naast de borg. En ook bij de Coenders­ beeldbepalende eiken van omgewaaid. schap.nl in de gaten voor actuele informatie. aan de horizon torenen de windmolens van de schap is geplant, is een mooi gebaar ter nieten van de natuur en zij graag gebruik borch zijn veel bomen omgewaaid. Vooral Daar zaten bomen bij die rond de 150 jaar Duitse kust en de haven van Emden. Verderop is nagedachtenis van mijn moeder”, zegt maakte van de bankjes die Het Groninger de eiken die nog zwaar in blad zaten en oud waren. De monumentale, beeld­ het silhouet van industriepark Delfzijl te zien. dochter Elianna Kraan. “Toen zij in het Landschap op verschillende plekken heeft dit jaar ook nog veel eikels hadden, waren bepalende rode beuk bij het Steenhuis, is Toch heeft het tij hier een beperkt vrij spel. Pees verpleeghuis lag, keek zij door het raam geplaatst, besloten wij de opbrengst te de klos. Hoewel de schade aanzienlijk is, gelukkig blijven staan. probeert dit in haar schilderijen en foto’s ‘te uit naar een grote berk. Ze vertelde ons dat schenken aan Het Groninger Landschap.” vangen’. De expositie wordt op zondag 2 febru- ze zich daar erg vredig bij voelde.” Het planten van de boom vond op een ari om 14.30 uur geopend door Aafke Steenhuis, Na haar overlijden, liet Geertje veel kunst­ prachtige plek plaats, onder begelei­ auteur van onder meer ‘Het Lied van de Eems’. werken na. Thérèse Otto, de moeder van ding van rayonbeheerder Michel Krol www.joukjepees.nl Geertje, had het idee de schilderijen te en rayonmedewerker Alwin Hut. Onder exposeren en de werken te verkopen. “De heerlijk zonlicht kreeg de berk een plek in Restauratie molen ceres van start het gebied waar ook een groep landgeiten graast. Die vormen geen gevaar voor de boom, stelde Michel Krol gerust. “Al zou In november is begonnen met de restaura­ Jan Wolthof, wethouder van de gemeente het handig zijn als we een geit als bewaker tie van de molen Ceres in Spijk De molen Delfzijl, verrichte samen met molen­ van de boom konden inzetten.” Moeder en draait al enige jaren niet meer omdat de bouwer Klaas Jellema uit Burdaard, de dochter van Geertje vonden het een hele kap is verzakt. starthandeling van de restauratie. mooie en respectvolle ceremonie. “Het is Koren-pelmolen Ceres is in 1839 gebouwd. De restauratie van de molen is mogelijk nu al een stevige boom op een prachtige Het graan werd hier gemalen en het gerst door een bijdrage uit het restauratie­ plek”, zegt Thérèse. “ Een mooi symbool gepeld. Deze typische Groninger molen budget van de Provincie Groningen, een voor mijn dochter, die ook tijdens haar heeft een rieten kap en is voorzien van bijdrage van het J.W. Scholtenfonds en het ziekteperiode altijd een hele zelfstandige, een zelfzwichting-systeem op één van de Prins Bernhard Cultuurfonds. sterke, maar ook kwetsbare vrouw is roeden. geweest.” Anja Lofvers Foto’s:

GOLDEN RAAND 04 26 27 HET GRONINGER LANDSCHAP Tekst Jeroen Schoondergang Fotografie Omke Oudeman

‘DAAR kOMEn DE SCHuTTERS’ In WARFHuIzEn Luchtwachttoren 7O1 We hebben mensen gesproken die hun hele waren radars een stuk geavanceerder dan in leven in Warfhuizen hebben gewoond en de oorlog. Bovendien waren de vliegtuigen die alles over het dorp weten. Zij hadden die een dreiging vormden een stuk sneller geen idee waar die eigenaardige toren voor geworden. Het heeft weinig zin om in Warf­ diende. De geschiedenis van de toren is huizen een vliegtuig te spotten dat met zelfs bij de mensen die er omheen wonen bijna duizend kilometer per uur voorbij onbekend.” komt. Tegen de tijd dat je alarm slaat, is het THEMA MILITAIR ERFGOED waarschijnlijk al te laat. Het concept van de Vliegtuigen herkennen wachttorens was dus eigenlijk een achter­ DE KOUDE OORLOG Buiten een aantal oefeningen, is de toren haald idee.” nooit operationeel geweest. Een aantal vrij­ willigers uit de regio werd tot luchtwachter Landmark benoemd. Ze kregen een uniform en zelfs De onbekendheid met de toren en met een paspoort, waarin stond vermeld dat zij het verhaal rond de Koude Oorlog in het deel uitmaakten van het korps luchtwacht­ noorden van het land én de vaststelling dienst. “Een onderdeel van de opleiding dat de luchtwachttoren een ‘landmark’ is, die zij kregen was het herkennen van deed Imelman besluiten een stichting op vliegtuigen aan de hand van geluid en het te richten om de toren te behouden. Het silhouet”, zegt Imelman, terwijl hij een tijd­ object wisselde voor een symbolisch bedrag schrift voor vliegtuigen herkennen toont, van eigenaar en de stichting is sindsdien dat destijds werd uitgegeven. “Daar werden hard aan het werk fondsen te werven voor zelfs wedstrijden in gehouden. In een bio­ het herstel van de toren. Een onderzoek is scoop kregen de luchtwachters een aantal gedaan en een offerte is opgemaakt. vliegtuigen in silhouet te zien, waarvan zij De Ridder en Imelman hebben wel plan­ luchtWachttoren 7o1: dan het type moesten raden. De winnaar nen met de toren. “We willen in ieder geval kreeg dan bijvoorbeeld een rondvlucht met dat er weer een plottafel op komt en dat een lancaster vliegtuig.” bezoekers meer te weten komen van de “een achterhaalD iDee” De populariteit van het snel herkennen geschiedenis van de Koude Oorlog hier in van vliegtuigen was een erfenisje van de het Noorden. Maar het is natuurlijk ook Tweede Wereldoorlog. De luchtwacht­ een prachtige plek om van de omgeving en torens waren dat ook, weet De Ridder. “In het landschap te genieten. Dus zelfs als je Op de weg van Wehe-den Hoorn naar Warfhuizen staat een de Tweede Wereldoorlog waren torens als minder interesse hebt in het oorspronke­ eigenaardig object. Een betonnen constructie torent boven De typering van de toren heeft ook met de deze letterlijk van levensbelang. Langs de lijke doel van de toren, moet het de moeite locatie te maken. De Ridder pakt een kaartje Engelse kust stonden er honderden, met waard zijn eens boven een kijkje te nemen.” het landschap uit. Het gevaarte is één van de weinige bewaard van Nederland met daarop een verzameling daarin vrijwillige luchtwachters, net als in gebleven luchtwachttorens uit de Koude Oorlog. Kees de Ridder meetkundige figuren. “Dat zijn de clusters de populaire tv-serie ‘Daar komen de Schut­ Jan Dirk Imelman (links) en Jan Dirk Imelman kennen de fascinerende geschiedenis en met aan ieder uiteinde een luchtwachtlo­ca­ ters’. Deze wachters hebben waarschijnlijk en Kees de Ridder tie. Het zijn niet allemaal torens, maar ook duizenden levens gered, doordat zij tijdig zetten zich in voor het behoud van dit unieke ‘landmark’. plekken op hoge gebouwen, of bovenop een laagvliegende vijandige vliegtuigen en heuvel of duin. Onze toren is locatie 1 in V-1’s zagen aankomen. In Londen klonk cluster ‘Otto’, in regio 7. Het cluster vorm­ dan tijdig het luchtalarm, zodat iedereen Het ziet eruit als een product van een over het hele land waren er luchtwachters Geschiedenis onbekend den we met Pieterburen en Bedum. Maar de schuilkelders kon opzoeken voordat de kunstenaar die zich van de provincie mocht geplaatst op speciaal gebouwde torens, of De naam van de luchtwachttoren verdient de luchtwachtlocaties daar zijn allebei bommen vielen. Met de dreiging van het uitleven met staal en beton. De toren die hooggelegen locaties. Daar hadden zij de nadere uitleg. De toren staat officieel te boek verdwe­nen.” Rode Gevaar, richtte het Commando Lucht­ halverwege tussen Wehe-den Hoorn en beschikking over een plottafel om kaart­ als luchtwachttoren Den Horn en heeft de Met het verdwijnen van fysieke locaties verdediging van de Koninklijke Luchtmacht Warfhuizen staat, heeft echter niets met posities te bepalen, een sterke verrekijker typering 7 ‘Otto’ 1 gekregen. De Ridder: “Het lijkt ook de geschiedenis rond de lucht­ het netwerk van 276 luchtwachtlocaties op. kunst te maken. Het is een bouwwerk uit en een verbindingstelefoon. De locaties is wat eigenaardig dat een toren in Warf­ wachttorens als sneeuw voor de zon te zijn De luchtwachters op de torens stonden in een tijd dat de angst voor het Russische ge­ lagen op gemiddeld zestien kilometer van huizen de naam krijgt van een naastgelegen verdwenen. Het lijkt namelijk onmoge­ verbinding met het nationale verbindings­ vaar de wereld in een greep hield: de Koude elkaar in clusters van drie of vier torens. dorp. De luchtwachtlocatie was dan ook lijk om na te gaan waar de luchtwachters centrum in Zeist.” Oorlog, die duurde van begin jaren ’50 Die afstand was zó berekend dat wanneer eigenlijk gepland op een gebouw in Den destijds post hebben gevat in Pieterburen Het idee van een uitgebreid netwerk zag er tot eind jaren ’80 van de vorige eeuw. “De een vliegtuig passeerde, ten minste op één Hoorn, deel van het tweelingdorp Wehe-den en Bedum. Dit gaat ook op voor de meeste op papier goed uit. Volgens Imelman zou toren maakte deel uit van een omvangrijk van de luchtwachttorens de potentiële Hoorn. Toen werd besloten toch een toren andere luchtwachtlocaties; alsof er pagina’s het echter nooit hebben gewerkt. “Daar zijn netwerk van luchtwachtlocaties’, zegt Jan dreiging was te horen of te zien. Met 276 te maken, was de naam al gegeven en was uit het geschiedenisboek zijn gescheurd. twee hoofdredenen voor. Zo waren de oude Dirk Imelman, samen met Kees de Ridder luchtwachtlocaties verspreid over het land, veranderen niet meer mogelijk. En dat ie als Imelman: “Waar er volop documentatie is torens bedoeld om vliegtuigen te spotten de drijvende kracht achter Stichting Lucht­ had je de Russische dreiging dus altijd in ‘Den Horn’ in de militaire stukken stond, is over de Tweede Wereldoorlog is er van de die onder de radar vlogen. Tegen de tijd dat wachttoren 7O1 Warfhuizen. “Verspreid het vizier.” een schrijffout.” Koude Oorlog praktisch niets meer bekend. de torens werden gebouwd, in de jaren ’50,

GOLDEN RAAND 04 28 29 HET GRONINGER LANDSCHAP ER O Zaterdag 28 december Zondag 12 januari Voor alle natuurliefhebbers, wandelaars, fietsers, vogelspotters, molenliefhebbers, ­ ­­ ­ ­­ IT kinderen die doe-activiteiten in de natuur zoeken, uilenballen willen pluizen, Winter Doe Middag Struinen langs de grens nestkasten controleren of met netjes willen zien wat er in sloten leeft en groeit, Tijd: 14.00 - 16.00 uur. Locatie: Buitenplaats Reitdiep, Wolddijk 103, Tijd: 12.30 - 16.00 uur. Vertrekpunt: Bisschopsweg 1, 9545 PK Bourtange. 9738 AD Groningen. organiseren de vrijwilligersteams van Het Groninger Landschap activiteiten en Deze wandeling is wat langer dan gewoonlijk (acht kilometer) en P U P U evenementen. Op onze website www.groningerlandschap.nl is een totaaloverzicht We gaan leuke dingen maken voor de vogels en voor jezelf. Dit al­ voert door natuurgebieden langs de Nederlands/Duitse grens. te vinden. Op de site worden de laatste veranderingen bijgewerkt en kunnen lemaal in winterse sferen en met natuurlijke producten. Aanmelden Afwisselend door gebieden van Groninger Landschap en Forst via [email protected] of 050-5445690. Arenberg. In een klein deel van het traject moet worden gestruind. routebeschrijvingen worden gedownload. In de Golden Raand plaatsen we een selectie Neem een geldig legitimatiebewijs mee, vanwege grens­over­ IT van de activiteiten. Alle molens van Het Groninger Landschap zijn open voor publiek. schrijding. ER O ER

Zondag 19 januari ­ ­­ Huisjes maken voor de dieren Tijd: 10.00 - 12.00 uur. Locatie: Hooilanden 12, 9827 PG Lettelbert. Zaterdag 21 december Donderdag 26 december ­ ­­ Woningnood onder de dieren: veel vogels en ook andere dieren Winterliederen met Scholte, Nijland en Ridderbos Kerstwandeling op landgoed Ennemaborgh willen schuilen en broeden in een holle boom. Maar die zijn er Tijd: 20.30 - 23.00 uur. Locatie: Koetshuys Ennemaborgh, Hoofdweg 96, Tijd: 13.00 - 15.00 uur. Vertrekpunt: Koetshuys Ennemaborgh, te weinig. Wij kunnen ze een handje helpen, door nestkastjes op 9681 AJ Midwolda. Hoofdweg 96, 9681 AJ Midwolda. te hangen. Maar dan moeten we ze wel eerst maken. Wie helpt er mee? Je kunt kiezen om het nestkastje na afloop mee naar huis te De bekende Noord Nederlandse folk-muzikanten, Henk Scholte (zan­ In deze tijd van het jaar lijkt het Landgoed er stilletjes bij te liggen. nemen (kosten € 5,–) of om de kastjes samen op te hangen op ons ger en radioman), zangeres Linde Nijland en multi-instrumentalist Toch is er in het winters landschap nog veel natuur te ontdekken. terrein (gratis). Op 18 mei gaan we dan kijken of er een nestje in Bert Ridderbos, nemen de toeschouwer mee op een avontuurlijke Banjeren door de natuur heeft ook in deze tijd van het jaar zijn is gemaakt. We maken de nestkastjes in een schuur. Tussendoor Zondag 5 januari kunnen we ons opwarmen in een verwarmde kamer en warme reis door een winters liedjeslandschap. Kosten € 10,– voor bescher­ charme. We wandelen met gidsen door het park- en boslandschap. ­ ­­ Er is daarna gelegenheid om met een glaasje glühwein rond het chocolademelk drinken. Trek wel warme kleren aan. Deze activi­ mers, € 12,50 voor niet beschermers Winterwandelexcursie in het Coendersbosch haardvuur van het Koetshuys na te genieten. Consumpties zijn voor teit is speciaal voor kinderen. De ouders of verzorgers helpen hun Vooraf kunt u dineren in het Grand Café Koetshuys Ennemaborgh. Tijd: 13.30 - 15.30 uur. Vertrekpunt: Parkeerplaats Oudeweg 15, eigen rekening. kinderen bij het in elkaar zetten van de nestkastjes. Het Groninger Landschap biedt u een driegangen diner aan voor 9364 PP Nuis. € 17,50 per persoon. Trek laarzen of stevige waterdichte schoenen aan. Vrijdag 27 december Reserveren is noodzakelijk: [email protected] of bel: ‘t Kan vriezen, ’t kan dooien in de maand januari. We gaan ont­ 0597-552114/06-30049881. Op vertoon van uw beschermerspas van ­ ­­ Winterwandeling dekken hoe de natuur hierop reageert. Daarom gaan we zoeken naar Het Groninger Landschap betaalt u voor het diner en de voorstelling Tijd: 13.00 - 17.00 uur. Vertrekpunt: Dorpshuis, Torenweg 9, diersporen en zwellende boomknoppen. Omdat de bomen kaal ‘Winterliederen’: € 25,– per persoon, exclusief consumptie. 9774 PH Adorp. zijn, kunnen we proberen vogels te herkennen. Reeën leven in de Kijk voor meer informatie en aanmelden op: winter in grotere groepen. Grote kans dus dat we ze spotten. Het is www.koetshuysennemaborgh.nl Deze, hopelijk witte, winterwandeling voert door de weilanden verstandig om tijdens deze enerverende wandeling verrekijker en naar het voormalige gehucht Harssensbosch. In het bezoekerscen­ camera mee te nemen. Kosten € 2,50 niet beschermers. trum aldaar kunnen we even op adem komen om vervolgens via ­Wierumerschouw terug te lopen naar Adorp. De rijke historie van dit Zondag 12 januari gebied krijgt tijdens de wandeling volop aandacht. Daarna wordt het genieten van traditionele hete snert met roggebrood en spek. Kosten Punt van Reide € 3,– per persoon. Aanmelden via [email protected] of Tijd: 13.00 tot 15.30 uur. Vertrekpunt: Bezoekerscentrum Buitenplaats Zondag 22 december 050-5445690 Reidehoeve, Dallingeweersterweg 30, 9947 TB Termunten. ­ ­­ Kerstvloedwandeling Luid het nieuwe jaar in met een frisse neus aan de Punt van Reide. Zondag 2 februari Tijd: 14.00 - 17.30 uur. Vertrekpunt: Bezoekerscentrum Buitenplaats Onze gidsen nemen u mee naar dit unieke stukje Nederland, waar ­ ­­ Noordkust, Hoofdstraat 83, 9968 AB Pieterburen. u volop van de schoonheid van de Dollard kunt genieten. Hier Uitwaaien bij het Leekstermeer vermengen zoet en zout water zich, waardoor een interessant Tijd: 10.00 - 12.00 uur. Locatie: Hooilanden 12, 9827 PG Lettelbert. Thema van deze wandeling is de kerstvloed in 1717. De wandeling gaat brakwatergetijdengebied ontstaat. rond Pieterburen. Uw gids vertelt over wat er in 1717 gebeurde. Onder­ Het gebied kan drassig zijn. Wij adviseren u daarom laarzen of De winter is koud en nat, maar er is van alles te beleven bij het Leek­ weg wordt op een historisch punt een verhaal voorgelezen over 1717. stevige waterdichte schoenen aan te trekken. Honden zijn hier stermeer. De wind, de wolkenluchten, het water en het landschap. De molen De Vier Winden in Pieterburen wordt bezocht voor een helaas niet toegestaan, ook niet aangelijnd. Aan de excursie zijn We gaan lekker uitwaaien en stappen stevig door om warm te blijven. rondleiding en warme kwast met koek. Tot slot wandelen we terug geen kosten verbonden, behalve voor uw consumpties. Ondertussen vertellen de gidsen over de oorsprong van het gebied. Na naar de buitenplaats, waar u kunt nagenieten onder het genot van een afloop kunnen we in de nieuwe schuur nog nagenieten van een kom kop snert met roggebrood. Kosten voor de wandeling: € 3,– voor niet lekkere snert (€ 2,50 per kop). De wandeling is circa drie kilometer beschermers, € 1,50 voor beschermers. Snert: € 5,– per persoon. lang. Trek laarzen of stevige waterdichte schoenen aan. Aanmelden via [email protected] of 0595-528522.

GOLDEN RAAND 04 30 31 HET GRONINGER LANDSCHAP WAAR Zaterdag 15 februari Zondag 30 maart ­ ­­ ­ ­­

IT Overwinteraars in de Kropswolderbuitenpolder Tijd: 10.00 - 12.30 uur. Vertrekpunt: Parkeerplaats (niet de officiële) Knoppenwandeling aan de Energieweg, direct ten westen van het Foxholstermeer, vlak bij de Tijd: 13.30 tot 15.30 uur. Vertrekpunt: Informatiepunt van Het Gronin- Scheepswervenweg in Kropswolde. ger Landschap in de vesting: Bisschopsweg 1, Bourtange.

P U In het vroege voorjaar zijn bomen moeilijker te herkennen, omdat Een wandeling over de dijk van (en zo mogelijk door) de Kropswol­ N derbuitenpolder op zoek naar overwinteraars, zoals heel veel (riet) er nog geen bladen aan de bomen zitten. Toch is de natuur aan

ganzen. Ook zien we waarschijnlijk Konikpaarden en Schotse Hoog­ het ontluiken en zijn er al knoppen zichtbaar. Aan de hand van de EMI landers, die hier worden ingezet om de begroeiing kort te houden. knoppen zijn de bomen ook te herkennen. Hoe? Dat laten we je Kerkuil tijdens deze wandeling zien. Tip: neem laarzen of stevige schoenen mee en winddichte kleding. Ijsvogel

ER O ER Een verrekijker is een aanrader.

Zondag 9 maart Molens N ­ ­­ ­ ­­

Bomen en struiken in het vroege voorjaar Kerkuil: laat nest door aantrekkende muizenstand De ijsvogel bij de gracht van de Coendersborch blijkt nu te zijn GE Het Groninger Landschap heeft twaalf molens in beheer. De molens Tijd: 14.00 - 16.00 uur. Vertrekpunt: Parkeerplaats Coendersborch, Oude- Bij een inspectie van een nestkast op 10 oktober bij het teruggekeerd. De vogel die de gracht als leefgebied heeft gekozen, zijn te bezichtigen als: de vlag is uitgestoken, de molen draait en/of weg 15, 9364 PP in Nuis. Leekstermeer, bleek er een kerkuil in te zitten met twee jongen. is een jonge exemplaar dat in 2013 is geboren. Hopelijk vindt deze op afspraak. Neem hiervoor contact op met Het Groninger Landschap De dieren waren omgeven door veldmuizen en rosse woelmuizen. vogel een partner en komt het tot een nest én nageslacht. via: [email protected] of telefoonnummer: 050-5892714. N De maand maart is bij uitstek geschikt om bomen en struiken te Het lijkt erop dat de uilen met het late nest een inhaalslag hebben Voor een overzicht van onze molens kijk op http://www.groninger­ leren (her)kennen aan de hand van de bast, silhouet en knopzetting. gemaakt om zo een mager voorjaar goed te maken. De muizenstand Kruisbek en grote kruisbek in Nanninga’s Bosch landschap.nl/eropuit/molens Misschien bloeit de hazelaar al: één van de eerste bloeiers en soms was het afgelopen voorjaar erg laag. Daardoor zijn veel roofvogels Dit najaar was Nanninga’s Bosch een favoriete ‘hangplek’ voor kruis­ een veroorzaker van hooikoorts. Verder schenken we aandacht aan en uilen niet tot broeden gekomen. bekken. Deze zaadeter met karakteristieke, gekruiste snavel, werd af de naaldbomen en hun vruchten. Kosten € 2,50 voor niet bescher­ Met een aantrekkende muizenstand hebben de kerkuilen toch en toe in groepen van dertig tot veertig individuen waargenomen. mers. Aanmelden via [email protected] of 050-5892714 nog een broedpoging ondernomen. Van de twee jongen is er Begin november bevonden zich tussen de gewone kruisbekken ook eentje overleden. Het andere jong maakt het goed en is inmiddels twee grote kruisbekken. Deze zeldzame soort onderscheidt zich van uitgevlogen. de kruisbek door een iets groter formaat en een zeer dikke ‘stieren­ nek’. IJsvogel terug bij de Coendersborch Kruisbekken gebruiken hun bijzondere snavel als een pincet. Ze Strenge winters zijn funest voor ijsvogels. Door de vrieskou van pulken er zaden mee uit dennenappels. De soort wordt dan ook de afgelopen jaren was de soort op veel plaatsen verdwenen. bijna uitsluitend in naaldbossen waargenomen.

WOENSdag 19 maart ­ ­­ Lezing: kraanvogels Tijd: 19.30 uur. Locatie: Buitenplaats Reidehoeve Dallingeweersterweg 30, 9947 TB Termunten.

Van half oktober tot half november verzamelen de Kraanvogels uit de Scandinavische landen en Rusland, zich in het gebied van Rügen en de noordkust van Mecklenburg Vorpommern, in Oost-Duitsland. De vogels foerageren op maisstoppel. Als er niet voldoende voedselaanbod is, wordt er bijgevoerd. Dit betekent voor de liefhebbers, dat je betrekkelijk dichtbij de vogels kunt komen. Enkele tientallen paren broeden in dit gebied, maar de meeste vogels broeden in de Scandinavische landen. Kosten € 2,50 inclusief koffie / thee. Aanmelden via [email protected] of 050- 5892714.

Kruisbek (mannetje)

GOLDEN RAAND 04 32 33 HET GRONINGER LANDSCHAP Appelvinken in het Dokter Hommesbos ­ te Onstwedde In het dokter Hommesbos bij Onstwedde zijn appelvin­ ken waargenomen. Deze grote vink valt op vanwege de enorme dikke snavel waarmee hij vooral pitten, beuken­ noten, bessen en zaden eet. Appelvinken zijn in bosach­ tige streken in Nederland vrij talrijk. In het Groningen komt de soort niet veelvuldig voor.

Oranje luzernvlinder Kwartel

Oranje en gele luzernevlinders gespot Twee oudere vogels en jongen zochten er naar voedsel: veelal aas In verschillende terreinen van Het Groninger Landschap zijn in en verzwakte ganzen en ze rustten op de kwelders en de zeedijk. De de late zomer en het vroege voorjaar luzernevlinders gespot. Deze vogels zijn waarschijnlijk geboren aan de Duitse kan van de Dollard. trekvlinder heeft moeite met ons klimaat. Het lukt de luzerne­ Ook een visarend zocht afgelopen najaar de kwelders op. Deze door­ vlinder dan ook niet om Nederland te overwinteren. Jaarlijks trekker hing een tijdje in het gebied rond en viste in de bermsloot worden oranje en gele luzernevlinders in wisselende aantallen langs de dijk. Ook in het Zuidlaardermeergebied is een zeearend waargenomen. waargenomen. De vlinders in de terreinen van het Groninger Landschap wer­ den onder andere gezien bij de Lettelberter Petten (oranje én gele Kwartels bij Bourtange luzernevlinder), rond het Zuidlaardermeer en bij de Ennemaborgh Bij de vesting Bourtange was dit najaar het karakteristieke geluid (oranje luzernevlinder) op een akkerbouwperceel waar luzerne van de Europese kwartel te horen. Een mooi gegeven, want kwar­ stond. tels die ‘slaan’, zoals de zang van het mannetje heet, zijn bezig hun territorium af te bakenen en zijn dus druk met de voorbereidingen Konijnen terug bij Breebaart voor het nestelen. De vrouwtjes hebben een zeer zacht, nauwelijks Het lijkt steeds beter te gaan met het konijn in Nederland. Deze waarneembaar geluid. knaagdieren hebben vooral in de jaren ’90 van de vorige eeuw De Europese kwartel is één van de kleinste hoenderachtigen die zwaar te lijden gehad van de virusziekte viraal hemorragisch in het wild in Europa voorkomen. In Nederland is er een licht syndroom (VHS). Hiermee werden op verschillende plaatsen de oplopende lijn in het bestand waarneembaar. De kwartel heeft het Appelvink konijnenbestanden bijna volledig uitgeroeid. jarenlang zeer moeilijk gehad. Versobering van het landschap door De laatste jaren ziet het ernaar uit dat het konijn op veel plaatsen schaalvergroting in de landbouw, wordt als grootste boosdoener bezig is met een comeback. Ook in de polder Breebaart bij de Eems hiervoor gezien. Dollard, worden weer konijnen gezien. Geen broedende kuifduikers Konijn Colofon Zeearenden en visarenden in de kwelders Door een bericht in de vorige editie van De Golden Raand, is bij Twee van de grootste roofvogelsoorten die in Nederland voorko­ een aantal lezers de indruk ontstaan dat er broedende kuifduikers Golden Raand, winter 2013. men, hebben het naar hun zin op het zilte kwelderlandschap bij de waren waargenomen. Er zijn wel kuifduikers gespot, deze waren 29-ste jaargang nummer 4 Dollard. Dit najaar hing een gezin zeearenden rond op de kwelders. echter niet aan het broeden. Uitgave van Stichting Het Groninger Landschap Postbus 199, 9750 AD Haren Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren T (050) 3135901 [email protected] www.groningerlandschap.nl Visarend

Hoofdredactie: Rogier Verhagen Aan dit nummer werkten verder mee: Addo van der Eijk, Marco Glastra, Loek Mulder en Jeroen Schoondergang (eindredactie)

Fotografie: Omke Oudeman en Silvan Puijman Cover: Bert Barelds Fotografie Grafische vormgeving: Greetje Bijleveld Productiebegeleiding: Rage BV

Het Groninger Landschap is één van de 12 provin- ciale landschappen en wordt ondersteund door de Nationale Postcode Loterij Silvan P uijman Foto’s:

GOLDEN RAAND 04 34 35 HET GRONINGER LANDSCHAP

VAN STICHTING HET GRONINGER LANDSCHAP

Het Groninger Landschap wordt gesteund door vele bedrijven en organisaties. Deze Vrienden maken het beschermingswerk mede mogelijk. Op deze pagina staat een overzicht van alle organisaties die de stichting sponsoren. En telkens lichten we er eentje uit. Deze keer is dat dB Audio­ visueel.

Akzo Nobel Industrial Chemicals B.V. Algemeen Belang uitvaartverzorging en -verzekering Artès bureau voor architectuur en interieur Coöperatieve Rabobank Stad en Midden Directeur Groningen U.A. Doewe Hoving Dagblad van het Noorden De Friesland Zorgverzekeraar dB Audiovisueel Gallagher Europe B.V. Gjald “Milieuwinst door slimme conferenties” Groningen Seaports Heiploeg BV Hoogeland Catering De link met een bedrijf in de Audiovisuele gericht op het verlengen van de levensduur Kikkoman Foods Europe B.V. techniek en een groenere wereld, is door van de apparatuur die we leveren. Door goed Koepon Holding B.V. de buitenstaander niet snel gelegd. Voor onderhoud duurt het langer voordat een ap- Koninklijke Wagenborg Doewe Hoving, directeur van dB Audiovisu- paraat aan vervanging toe is. Dat levert dus Koop Holding B.V. eel, is het zo logisch als wat. Met zijn pro- ook milieuwinst op.” KPMG ducten kunnen werknemers vanaf hun eigen Een schonere en betere wereld is een van- Nationale Postcode Loterij werkplek vergaderen, zodat zij niet de weg zelfsprekend streven. Hoving geeft echter Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. op hoeven. En minder auto’s in het verkeer direct toe dat maatschappelijk verantwoord N.V. Nederlandse Gasunie NNZ B.V. betekent een schoner milieu. ondernemen ook eigenbelang is. “Het is te- PlasBossinade genwoordig een vereiste voor veel opdracht- Pouw Van der Molen De dB in dB Audiovisueel staat voor Doewe gevers en klanten. Ik vind het wel een goede Rage BV Hoving (d) en Bert Wietze Dijk (B), de twee ontwikkeling dat veel bedrijven en instellin- Suikerfabriek Vierverlaten directeuren. “Het is bovendien het internatio- gen steeds beter nadenken over een schoner Ten Kate Holding B.V. nale symbool voor decibel”, zegt Hoving. “En milieu en een eerlijke maatschappij.” THABASCO Advertising die zijn in ons bedrijf erg belangrijk.” Als rasechte stadjer is Hoving trots op zijn Trustus Capital Management BV dB Audiovisueel houdt zich vooral bezig met provincie. Dat stopt niet bij de rand van de Waterbedrijf Groningen slimme oplossingen voor videoconferen- bebouwde kom. “Ik ben opgegroeid aan de Yacht ties. In veel grote bedrijven en instellingen Kerklaan in Groningen. Als kind staken we Yarden Uitvaartverzekeringen & verzorging YellowBird door het hele land, hebben Hoving en zijn het spoor over en liepen we zo de weilan- medewerkers zalen ingericht me high-tech den in. En ook nu zit ik vanuit huis in een materiaal. Vanaf grote schermen, bediend oogwenk in de natuur, of in de binnenstad. Ik met een universeel controlepaneel, praten trek er graag met de racefiets of de motor op mensen van over de hele wereld met elkaar. uit. Dan kan ik genieten van een tochtje door “Daardoor is vergaderen een veel minder mo- de polders bij de waddendijk, naar de haven biele aangelegenheid geworden. Zo dragen van Termunten. Of de slingerweggetjes over onze oplossingen bij aan een schoner milieu. de zandbult bij Onstwedde en Sellingen. Vol- Het past allemaal in het maatschappelijk gens mij is er geen provincie waar je zoveel verantwoord ondernemen. Deze manier van variatie aan landschap vindt en waar de stad ondernemen komt ook terug in de onder- en de natuur zo dicht bij elkaar liggen, als houdscontracten die wij afsluiten. Die zijn Groningen.”