HET ABC VAN DE DEMERVALLEI EEN ‘LOOP’ DOOR DE GESCHIEDENIS HET ABC VAN DE DEMERVALLEI EEN ‘LOOP’ DOOR DE GESCHIEDENIS

Metershoge dijken, populieren en een rechtgetrokken rivier; zo kennen we de Demervallei vandaag allemaal. Maar hoe zag de vallei er vroeger uit en hoe verdiende INHOUD men er zijn brood? Aan de hand van interviews met landbouwers, molenaars, bier- 1-6 INLEIDING brouwers, jagers, boswachters, natuurliefhebbers en vele anderen kunnen we een blik werpen op het leven zoals het was. Een tijd waarin je kon zwemmen en vissen in de en van onthaasten nog geen sprake was. De vallei zorgde voor voedsel, had 5 DEMERWEETJES een strategische waarde en kende een uitzonderlijk rijke fauna en fl ora. Eeuwenlang veranderde het leven er nauwelijks. Het keerpunt kwam er in de jaren 1950.

6 ONTSTAAN VAN DE DEMERVALLEI Deze brochure vertelt je het vroegere verhaal en de drastische veranderingen in het landschap na de Tweede Wereldoorlog. Na enkele weetjes en uitleg over het ontstaan van de rivier maak je kennis met de ziel van de Demervallei... 7 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI De brochure is opgesteld aan de hand van het alfabet. Per letter we enkele typische oude landgebruiken en kenmerken van de vallei aan. Woorden in het vet verwijzen naar 64 DANKWOORD andere kernwoorden. Deze brochure past binnen het project ‘Het ABC van de Demervallei’ van het Regionaal Landschap Noord- vzw met de steun van de Vlaamse Gemeenschap, het PDPO II cofi - 65 GERAADPLEEGDE WERKEN nancieringsprogramma, de provincie Vlaams-Brabant, Faro vzw, Heemkunde Vlaanderen vzw, het Agentschap voor Natuur en Bos, Natuurpunt vzw en de Demergemeenten: , , , Scherpenheuvel-Zichem en .

Het Regionaal Landschap Noord-Hageland vzw wordt fi nancieel gesteund door de provincie Vlaams-Brabant, de Vlaamse Overheid en de elf aangesloten gemeenten: Aarschot, Begijnendijk, , Diest, , , , Rotselaar, Scherpenheuvel-Zichem, Tielt-Winge en .

v.u. Julien Delauré, RLNH vzw, Huize Hageland, Oudepastoriestraat 22, 3390 Tielt-Winge vorm Nadruk - illustraties Pieter Van Eenoge druk: DV3 / oplage 1500 exemplaren foto cover - Demertrefplaats Betekom © Stefan Smets

1 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 2 ‘In mijn jeugd kon je op de bodem ‘Als kind zochten we naar lijsters. van de Demer nog een vijffrankstuk Als we een nest vonden wachtten we zien liggen. Zo helder was het water. een tiental dagen na het uitkomen Langs de oever waren rietkragen van de eieren. vol met vogels. Je kan het je nu nog We vingen de jongen en brachten die nauwelijks voorstellen.’ dan in een kooitje groot. Lijsters waren Jef Vervoort, ° 1933 goeie zangvogels. We luisterden graag naar hun zang.’ ‘Vroeger tussen het werken op het Felix Van Rompaey, ° 1925 land ging ik het water in de grachtjes nog drinken. Zo zuiver was het.’ Frans Peeters, ° 1911 ‘Boven den Demer is ’t Kempenland, onder den Demer is ’t Hageland. ‘Geen grassprietje in de vallei ging Een deinend land, klaar en gezond, verloren. Het werd als een gazonnetje met grond van alle soort, en waardoor onderhouden.’ de koninklijke Demer zijn brede strook Jef Wuyts, ° 1931 van groene beemden trekt’ Ernest Claes, ‘Van den Os en dan Ezel’, ° 1937 ‘Als de Demer zich na een overstroming wegtrok, lagen de weilanden vol met vissen. We moesten ze maar gewoon ‘De mensen hebben geen verleden meer, oprapen. Hopen vis waren dat.’ alleen nog maar een toekomst, en zo zijn François Clerckx, ° 1935 ze veel armer.’ Ernest Claes, ‘Jeugd’, ° 1940

Monding van de demer (links) in de dijle (rechts), Werchter, rond 1930

3 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 4 DEMERWEETJES ONTSTAAN VAN DE HAGELANDSE DEMERVALLEI LENGTE: (na uitvoering sigmaplan MONDING in de Dijle te Werchter Demervallei:) 95,4 km (Rotselaar) Tal van hypotheses verklaren het ontstaan De meeste Belgische rivieren stromen van de vallei. De meest aannemelijke is dat van zuid naar noord. De Demer met BREEDTE: 2 tot 16 m HYDROGRAFISCH de Demer stroomt tot de eerste grove contouren ontstonden in zijn oost naar west richting vanaf Diest eerst noordelijk om daarna vanaf de Diestiaanzee, zo’n zeven miljoen jaar is hierop een uitzondering. De Dijle BREEDTE VAN DE VALLEI: Diest tot aan de monding in westelijke geleden. Wat later een vallei zou worden, en vloeiden in het Kwartair nog variabel, van 500 meter (ingesnoerd door richting af te buigen. was toen niet meer dan een langgerekte zonder dwarsrivieren naar de zee. Hierin de Hagelandse heuvels) tot meer dan 2 laagte tussen de zandbanken. Na het kwam verandering door de afzetting van km (Demerbroeken Zichem) RIVIERBEKKEN ligt, buiten de boven- terugtrekken van de Diestiaanzee bleken zand en leem die door de wind vervoerd lopen van de Grote en Kleine Gete, de zandbanken zeer erosiebestendig, als werden na het smelten van de ijskappen TYPE: regenrivier volledig in Vlaanderen en strekt zich uit gevolg van hun limonietbedekking. De aan het einde van de laatste ijstijd. Het over het oosten van Vlaams-Brabant en tussenliggende gronden daarentegen zand, zwaarder dan het leem, kwam DIEPTE: gemiddeld ongeveer 1,5 m het zuiden van en Antwerpen. spoelden langzaam weg waardoor de terecht in de Kempen. Het leem zorgde, maximum 3 m Het hele bekken beslaat een opper- oude zandbanken steeds hoger boven de voor het leemdek in Haspengouw. Door vlakte van 2.334 km2. De rivier vormt de omgeving uitstaken. Dit zijn de huidige de zandafzettingen werden de rivieren VERVAL: 0,8 m/km scheiding tussen Hageland/Haspengouw Diestiaanheuvels. De vallei werd verder in hun benenedenloop in de Kempen en het Zuiderkempen/Kempisch plateau. uitgediept gedurende de ijstijden van gestremd en moesten ze een nieuwe weg BRON: Ketsingen, vlakbij Belangrijkste zijrivieren zijn de Herk, het begin van het Kwartair, ongeveer in westelijke richting zoeken. De Demer Gete, Velpe, Winge, Grote Motte, Hulpe 2,5 miljoen jaar geleden. was geboren en vormde de scheidingslijn en Zwarte Beek. tussen de Kempen en het Hageland. Demer, Zichem © Kopterman

5 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 6 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI

de jonkvrouw een andere ridder om mee het laden en lossen van baksteen, hout en in het huwelijksbootje te stappen. Achma ijzerzandsteen. Op een foto uit Aarschot zou als geest nog steeds over de beide aan het begin van de 20e eeuw zie je de A kasteeldomeinen en het moerasgebied boomstammen op de kaai liggen. van Vorsdonk en Nieuwland ronddwalen. ARK ACHMA EN DE WITTE GEIT AMER Sluis op een gracht of beek aan de monding Eén van de vele legenden uit de Verbastering van ‘aanmeer’. Aanleg­ in een rivier die de bevloeïng en/of de Demervallei die zich afspeelt in de plaats of kaai voor schepen. Op verschil- afwatering van de komgronden regelde. omgeving van het kasteel van Rivieren lende plaatsen vond je tot voor de Hierdoor kon men overstromingen op en Nieuwland te Gelrode. Op elk kasteel laatste grote Demerwerken tussen 1975 de broeken en beemden vermijden of de woonde volgens deze legende een en 1995 nog arduinen, ronde palen om duur ervan beter regelen. Verschillende machtige heer. Hun vriendschap kwam schepen makkelijk te laten aanmeren. beeknamen verwijzen hier nog naar, ten einde tijdens een jachtpartij. Reden: Tal van plaatsnamen verwijzen hier bijvoorbeeld de Arkebeek (momenteel een jonge, mooie edelvrouw. Beide heren naar; denk maar aan de Amerstraat in Herkebeek) in Werchter. wilden met haar trouwen. Om in haar Aarschot of de Kaai in Diest. Andere, gunst te komen, voerden ze onderling minder bekende, zijn de Rosemeir-amer ASPERGETEELT oorlog. In de strijd sneuvelden vier zonen in Rommelaar, de Stuyenhamer aan het Vele boeren gingen na de Tweede van de weduwe Achma. Tijdens een hevig vroegere Stuyenhof tussen Betekom en Wereldoorlog op zoek naar een nieuwe onweer kwam de heer van Nieuwland Aarschot en de Amerbeemd te Betekom. bron van inkomsten. Door de tegen- bij de rouwende vrouw schuilen. Een Op deze laatste werden kolen en gerst vallende hooiopbrengsten zochten ze, bliksemschicht stak de omgeving in voor de nabijgelegen bierbrouwerij ‘De vooral in de omgeving van Werchter, hun Werchter, jaren 1950 © Uit het archief van Willy Bollens brand. Enkel de weduwe en haar witte Schrans’ gelost. Tot in de eerste helft van heil in de aspergeteelt. Men teelde ze op geit bleven gespaard. Uiteindelijk koos de 20e eeuw deden amers ook dienst voor de donken, de hogergelegen delen van de vallei. De zandige ondergrond was er Aarschot, omstreeks 1900 © Uit de collectie van Stadsarchief Aarschot ideaal. Ook op de Voortberg in Testelt lag Tegenwoordig is in de Demervallei er een klein perceeltje. de aspergeteelt op sterven na dood. Tegenvallende prijzen en het arbeids­ ‘Eerst zaai je de plantjes eind maart, intensieve karakter deden de teelt de begin april in rijen. De planten die das om. Met de asperges verdween ook daar uit groeien graaf je het volgende de rugstreep- en knoflookpad. Deze jaar ongeveer 40 centimeter diep in de padden verstoppen zich overdag graag grond. Pas na twee jaar kan je beginnen in mulle zandduinen zoals die vroeger oogsten. Op een aspergeveld zie je veel voorkwamen in de heidegebieden vaak ook bedden. Die worden elk jaar rond Aarschot, Rotselaar, Tremelo en verhoogd. Hoe ouder de planten immers Keerbergen. worden, hoe hoger de wortels komen. Na de oogst werden de asperges in busseltjes Na de ontginning of bebossing hiervan van 800 gram gebonden en verkocht. vonden de diertjes in de aspergebedden Asperges telen is heel arbeidsintensief. een ideaal toevluchtsoord. De zandige In de tijd van mijn vader, ik spreek van ondergrond zorgde ervoor dat de dieren de jaren 1930, verdiende je er nog goed zich makkelijk konden ingraven en door geld mee.’ de nabijheid van de vallei waren de paai- Domien Van Brusselen, °1932 gronden nooit veraf.

7 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 8 © Uit het archief van Bernard Van Roosendael © Uit het archief van André Peeters Zichem. Beemden zijn oorspronkelijk Werchter de Jack-Op gebrouwen worden geprivatiseerde gronden in het broek van het water van onzen Demer en dat en werden niet als gemene weigronden het daarom juist zo’n goed bier is?’ gebruikt. Eussels verwijzen meer specifi ek Ernest Claes, 1923 naar grond van de feodale heer die met hagen van de gemene gronden werden Een dorp of stad zonder brouwerij was afgeschermd. Doorheen de eeuwen zijn vroeger ondenkbaar. Vele boeren in de de verschillende termen steeds meer regio begonnen als bijverdienste bier te door elkaar gebruikt. brouwen. Met de tijd groeiden enkele bedrijfjes uit tot grote brouwerijen. In BERDZAGERS Diest was bier eeuwenlang dé belang- ‘Berdzagers op de oevers van de Boomzagers die het hout, vaak eik, in over- rijkste bron van inkomsten. Maar ook demer in testelt, rond 1890’ langse stukken sneden en bewerkten. Het in Werchter, Betekom, Aarschot en was zwaar werk dat bovendien een zekere Zichem waren er brouwerijen. Zowat handigheid vereiste. Met hun eenvoudige allemaal gelegen aan de rand van of in de werktuigen en stielkennis zorgden de Demervallei. berdzagers eeuwenlang voor de balken in Ze bepaalden in grote mate het culturele kerktorens en de gebinten van de huizen. leven van de stad of het dorp. In Werchter Het vak verdween in de jaren 1930 door werden in de brouwerij toneelstukken de invoering van goedkoop bewerkte voor de arbeiders opgevoerd. In Betekom Baggeren van de demer, Werchter, houtsoorten uit het buitenland en door werden er zelfs biertonnenwedstrijden begin jaren 1970 de toenemende mechanisering. gehouden. Enkele van de bedrijven brouwden met Demerwater. In Diest BIERBROUWERIJEN gebruikten sommigen de befaamde ‘Weet je dat te Aarschot de Aarschotsche ‘schroef van Archimedes’ om het water Bruine, te Diest het Diestersch en te boven te halen. en 20e eeuw. Uitdiepingen van 1,5 meter waren geen uitzondering en moesten de vallei van de ergste overstromingen Bier in de Demervallei B behoeden en vooral droge landbouw- gronden opleveren.

2 BAGGER De breuk met het verleden kon niet groter Synoniem voor natte turf, bekomen en zijn. Terwijl vroeger de landbouw het opgedolven (‘opgebaggerd’) uit natte Demerwater omwille van zijn vruchtbare 4 valleigronden. Soms ook wel ‘baggelt’ slib omarmde werd steeds vaker alles op 1 3 genoemd. In Messelbroek kennen we het een zo effi ciënt mogelijke ontwatering gebied de Baggelt en de turfvijvers in het gericht. 5

Vierkensbroek (kant Testelt) worden ook LEGENDE De Kroon (Cerkel) - Michel Theysstraat, Diest ‘baggerkuilen’ genoemd. BEEMD 1 De Palmboom In de volksmond vooral bekend als ‘de - Koning Albertstraat, Diest Charles Weynants - Van Opdorp - Markt 33, Zichem 2 In den Oude Wildeman - E. Claesstraat, Zichem BAGGEREN bemme’. Deze percelen overstroomden, Brouwerij van de Armenafels - E. Claesstraat, Zichem

Tielemans - J. Tielemansstraat, Aarschot Het uitdiepen van de Demer gebeurde in tegenstelling tot eussels. Ze werden 3 Valvekens - Amerstraat, Aarschot vanaf de middeleeuwen sporadisch ten voornamelijk als hooiland gebruikt, soms Daels- Ten Drossaarde, Aarschot De Schrans - Vissenaekenplein, Betekom 4 behoeve van de scheepvaart. Een echte met nabegrazing. Heel wat toponiemen De Sleutel- Prof. Scharpélaan, Betekom Het Lusthof - Werchtersesteenweg, Betekom trendbreuk kwam er bij de grootschalige verwijzen er naar, zoals de Amerbeemd Het Tolhuis - Betekom rechttrekkingen van de rivier in de 19e in Betekom of de Kloosterbeemden in 5 Jack-op - Beverlaak, Werchter

9 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 10 Anderen gebruikten het meer zuivere BOMPUTTEN bronwater in de nabijheid van de rivier Mei 1944, de landing in Normandië is of haar zijbeken. De vallei herbergde in volle voorbereiding. Aarschot wordt, enkele bekende bieren zoals de Jack-Op, als belangrijk spoorwegenknooppunt, de Aarschotse Bruine of het Gildenbier. verschillende malen gebombardeerd. Grote delen van de stad worden in de as ‘Als reactie op de Jack-Op in Werchter gelegd. Sommige bommen missen hun brouwde men in Zichem op de Markt de doel en komen in het Vorsdonkbos in Jack-Af. Het was zo onze manier om de Gelrode terecht. anderen de loef af te steken.’ Felix Van Meeuwen, °1933 ‘Eigenlijk wilden ze de nabijgelegen spoorweg bombarderen maar ze hebben Meerdere studentenkringen in die elke keer gemist. Eén van de bombar- eerden de Demerbieren. In de studen- dementen heb ik zien gebeuren. Dat tencodexen werd meermaals, zoals bij de was overdag. We zaten toen thuis en studentendoop, met lof over de Jack-Op we hoorden de vliegers aankomen. De gezongen. sirenes loeiden en de mensen liepen naar hun schuilkelders. De vliegtuigen BROEK Toen kwam er de dag dat hij groot werd: kwamen laag boven de Eikelberg en Het verschil met beemd is subtiel. Een Hij ging voor het eerst naar de club. lieten hun bommen vallen.’ broek is ten alle tijde een vochtige, natte Hij werd gedoopt en hij dronk er Jack-Op. Jef Vervoort, °1933 plaats naast de rivier. Dit kunnen graas- En gaf voor het bier zijn meisje op. weiden, hooilanden of broekbossen zijn. Hierdoor liggen tal van de bomkraters Een beemd daarentegen verwijst specifiek Al in de 19e eeuw boette de biernijverheid verspreid in het Vorsdonkbos en zijn ze naar de privé-hooilanden met eventuele in onze regio aan belang in. Eén van de een toevluchtsoord voor tal van amfibieën nabegrazing. Het moerassige karakter Diest, jaren 1930 © laatste brouwerijen, Cerckel in Diest, Uit het archief van Werkgroep CCBD geworden. van broeken is dikwijls een gevolg van sloot in 1979 door de steeds zwaardere opborrelend grondwater. Eigenlijk is een concurrentie de deuren. Een stukje ‘In de plassen vond je soms spriet, dat broek de overgang tussen water en land. Demergeschiedenis ging verloren... Frank voor het brouwen van de Jack-op. zijn eigenlijk houtstronken die je in de Broeken waren oorspronkelijk gemene Er worden slechts 20 000 flesjes per jaar turf kon aantreffen. Ze waren ideaal weides die vanaf een bepaald tijdstip Ook de Jack-op en De Aarschotse Bruine gebrouwen, dewelke te verkrijgen zijn bij brandhout. Veel van de bomputten werden begraasd. Vlakbij het kasteel verdwenen, maar dankzij de gemeente de lokale handelaars in Werchter. werden later met afval toegegooid.’ van Schoonhoven tussen Aarschot en Rotselaar en stad Aarschot, werden Jef Vervoort, °1933 Rillaar waren de beemden en broeken deze bieren weer in het leven geroepen. In Diest Kan je nog steeds terecht bij gescheiden door een brede gracht. Enkel In Aarschot werd een gedeelte van de ambachtelijke brouwerij De Loterbol. BRANDGANG bij deze laatste mocht er na het afhalen Gasthuisschuur omgebouwd tot huis- Bij brand werd het water van de Demer van het hooi vrij worden beweid. Iedereen brouwerij, waar de Aarschotste Bruine BLEEK als bluswater aangewend. Vandaar ook mocht er tussen 15 augustus en 1 mei zijn opnieuw gebrouwen wordt. Gemeente Plaats waar het linnen werd gebleekt. Het dat er in dorpen en steden tussen de dieren laten grazen. Op de beemden, de Rotselaar gaf opdracht aan brouwerij linnen werd aan de zon blootgesteld om wit huizen brandgangen van het centrum volledig geprivatiseerde gronden, mocht te worden. Vaak verwijst het ook naar een naar de rivier liepen. Aan de vroegere dit uiteraard niet. plek waar kleren en linnen in de rivier of Verversgracht in Diest is dit nog goed gracht werden gewassen, zoals ‘De Bleek’ zichtbaar. Op de markt in Zichem is er BROEKBOS DE DEMER aan de Demer in Diest. Witgoed werd op ook een Brandpoort die nog steeds op de Bos in valleigebied met een hoge grond- BRENGT LEVEN tal van plaatsen gewassen. Op foto’s van Demer uitgeeft. waterstand. Naast els kan je er ook wilg rond 1930 zien we de Gasthuiszusters uit en es aantreffen. Broekbossen werden IN DE BROUWERIJ Diest dit in een zijtak van de Demer, de als hakhout beheerd. Eén van de ecolo- Verversgracht, doen. gisch waardevolste broekbossen van

11 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 12

Vlaanderen ligt in de Demervallei, grote ijsvlakte. Door de wind en de geliefde speelterrein voor vele kinderen nl. het Vorsdonkbos te Gelrode. Het beweging van de boomstammen begon die er een frisse duik kwamen nemen. herbergt een unieke fauna en flora en is het ijs plots oorverdovend te kraken. De Het water was er minder gevaarlijk dan een restant van de broekbossen die ooit scheuren deinden in alle richtingen uit. C in de Demer. Je leerde er zwemmen, heel de vallei besloegen. Dit gebied was Ik had zo een schrik dat ik me aan mijn alvorens het ruwere water van de rivier heel wat minder geschikt voor landbouw vaders broekspijpen vasthield. Als kleine te trotseren. Verschillende coupures zijn dan andere delen van de vallei. Het ligt jongen maakte het een geweldige indruk COUPURE vanaf de jaren 1950 met vuilnis dicht- bovendien aan de voet van ijzerandsteen- op mij.’ Voor velen een begrip en bekend als ‘het gegooid. Vele van die storten werden in heuvels. Het water dat op die heuvels in Luc Vervoort, °1963 kapier’. Eigenlijk gaat het om een afge- brand gestoken. Verspreid over de vallei de bodem dringt, zoekt zijn weg door de sneden rivierarm. De Demer meanderde zag je hierdoor her en der zwarte rook- ondergrond om veel later aan de voet van BUURTSPOORWEG vroeger vrij door het landschap. Vanaf pluimen opstijgen. de heuvelflank op te borrelen. Massa’s De stoomtramlijn -Werchter- de middeleeuwen, maar vooral in de bijzonder zuiver kwelwater komen zo Betekom-Aarschot werd geopend op 19e eeuw, werd de rivier rechtgetrokken terecht in het Vorsdonkbos, zowat het 3 december 1901 en zorgde voor een en gekanaliseerd. Ter illustratie van dit laagste punt van het Hageland. vlottere verbinding met Brussel. Tijdens bochtenwerk kan je op oude kaarten het de Eerste Wereldoorlog liet de bezetter aantal meanders tellen en dit vergelijken D ‘Ik herinner me dat ik als kleine de tramlijn afbreken, maar in 1920 met de huidige situatie. jongen samen met mijn vader door het werd ze opnieuw aangelegd en plechtig Vorsdonkbos liep. De lage delen waren heropend. De buurtspoorweg zorgde Tussen 1759 en 1775 telde de Demer volledig onder water gelopen, wat tot voor de eerste industrialisatie in de tussen ’s Hertogenmolens in Aarschot en DEMERGOTIEK midden de jaren 1970 een jaarlijks Demervallei. Brouwerijen, melkerijen het kasteel van Rivieren in Gelrode niet Deze typische bouwstijl voor de regio terugkerend fenomeen was. Ik heb dat en steenbakkerijen kenden dankzij deze minder dan 37 meanders. Tegenwoordig Noord-Hageland is een variant van de dus enkel nog in mijn jongste jaren tramlijn hun hoogdagen. In 1953 werd de zijn dit er slechts zes. Tal van de coupures Brabantse gotiek waar het stadhuis van gezien. Het broekbos was toen helemaal buurtspoorweg uiteindelijk opgedoekt. zijn nog steeds als een opgedroogde Leuven het bekendste voorbeeld van toegevroren. We wandelden over een bedding in het landschap te herkennen. is. De Demergotiek maakt gebruik van Vaak volgen bomenrijen de vroegere ijzerzandsteen en kent weinig beeld- loop van de Demer. Na de rechttrekking houwwerk. De mooiste voorbeelden zijn werden de coupures verkocht. De nieuwe de Sint-Sulpitiuskerk in Diest en de Onze- eigenaars verhuurden ze aan vissers. Lieve-Vrouwekerk in Aarschot. In deze © Uit het archief van Bernard Van Roosendael Sommige bleven door de hoge grond- laatste wisselt roestbruine ijzerzandsteen waterstand steeds water houden en zich met kalkzandsteen af. Naast de bevatten daarom vaak unieke vissoorten esthetische waarde had dit vooral een zoals onze enige inheemse karper: de bouwkundig voordeel. Door de spek- kroeskarper, in de volksmond ook wel lagen kan een barst in de ene steensoort ‘zonnevis’ genoemd. zich minder makkelijk verplaatsen in de andere waardoor de stevigheid van het ‘Door het kalme water waren het ideale gebouw gewaarborgd blijft. De stenen, plekken om te vissen. Je vond er nog lauw ontgonnen op de heuvels aan de rand van [zeelt]. Je ziet die nu bijna niet meer. de vallei, werden met platbodems over de Dat waren zo van die vissen met bruine Demer en haar zijrivieren aangevoerd. vinnen en kleine schubben. Gouden vissen precies.’ DEMERTREFPLAATSEN Jef Vervoort, °1933 Op vijf verschillende locaties in de Demervallei werden recreatieve tref- Op de oevers vond je wilgen die door plaatsen gecreëerd. Deze kaderen in het mandenvlechters als hakhout werden project ‘Ontmoet de Demer’, waarmee Buurtspoorweg, Werchter, rond 1910 gebruikt. Coupures waren ook het de troeven van de Demervallei in de

13 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 14 kijker gezet worden. Je kan picknicken aan de kerk van Langdorp is nog een in Gelrode, Delkensdonk in Langdorp of aan de meanderende tafel in Langdorp stuk van de rivier dat zo goed als onbe- Hoogland in Werchter. of aan boord van de platboot in Zichem, dijkt is. Sommige dijken liggen trouwens wandelen tussen de boomkruinen in niet langs de rivier maar staan er haaks DRIES Werchter, verpozen in de kanonnen in op en hebben ondermeer als doel Onbebouwd stuk land dat als gemeen- Diest of uitkijken over de Demer vanuit om de erop gelegen weg te allen tijde schappelijke weide gebruikt werd, soms het tolhuis in Betekom. droog te houden. Een goed voorbeeld ook als marginaal akkerland om bijvoor- daarvan is de ‘Dijk van Rivieren’, nu de beeld haver op te telen. Vaak lag een dries DIJK Begijnendijkse en Gelroodse Steenweg te in het midden van een dorp en werd het Al sinds de middeleeuwen heeft men de Gelrode en Betekom of de Testeltse ‘Dijk’. gebruikt als verzamelplaats voor het vee, Demer ingedijkt om landbouwgronden zoals de Markt in Zichem. Op de meeste en woonkernen tegen overstromingen te DONJON driesen was er een veedrinkpoel die bij beschermen. Vooral vanaf het begin van Middeleeuwse woontoren, meestal op een nood ook als bluswater werd gebruikt. de 20e eeuw werden de dijken opmer- motte of kunstmatige heuvel gebouwd kelijk hoger en breder. Tussen Aarschot en omgeven door een ringgracht. De DWAALLICHTJES en Werchter vonden vanaf 1976 de Demer kende een belangrijke strate- Blauwachtig lichtje, dat ’s nachts boven laatste grote verstevigingswerken plaats. gische functie. Vandaar dat verschillende de moerassen dwaalde. Men geloofde dat De Demer tussen Diest en Langdorp donjons langs de rivier werden gebouwd, deze lichtjes de zielen van ongedoopte ontsprong lange tijd de dans en kreeg pas denk maar aan de Maagdentoren in of doodgeboren kinderen waren die begin jaren 1990 dijken. Stroomopwaarts Zichem of de opgegraven fundamenten de mensen het water in lokten. In het die gevonden werden aan het Kasteel van spaarzame licht van een kaars en in de Rivieren in Gelrode. nabijheid van een Leuvense stoof moet © RLNH dit voor veel kinderen angstaanjagende DONK verhalen hebben opgeleverd. In feite Hoger gelegen zandrug in een vallei. gaat het om methaan- of moerasgas Vaak liggen deze ruggen slechts twee dat langzaam ontbrandt. Glimwormen meter boven het omliggende landschap, kunnen voor hetzelfde effect zorgen. net genoeg om aan de ergste overstro- mingen te ontsnappen. Sommige, zoals de Vorsdonk in Gelrode, overschrijden de 15 meter. Donken, ook wel rivier- duinen genoemd, ontstonden op het einde van de laatste ijstijd, ongeveer 11.500 jaar geleden. Van oudsher hebben ze op de mens een grote aantrekkings- kracht uitgeoefend. In vergelijking met de rest van de Demervallei zijn de archeo- logische vondsten rond donken, bijvoor- beeld in Gelrode, opvallend talrijk. Later werden er ook kasteelsites op gebouwd. De zandige ondergrond was er bovendien ideaal om in de 20e eeuw asperges op te telen. Verder haalde men er zand om decoratieve zandsculpturen in de voor- kamer mee te maken (cf. zandwassen). Tal van plaatsnamen verwijzen er Fundamenten donjon van kasteel van rivieren, Gelrode trouwens naar, denk maar aan Vorsdonk

15 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 16 © Uit het archief van Ernest Claesgenootschap ‘In de hete zomernachten hing er ‘Jeugd’ (1940), ‘De oude klok’ (1947) en

boven de moerassen van het broek een ‘Floere het Fluwijn’ (1951). Zijn werk werd bleke smoor, en daarin verschenen de in ettelijke talen vertaald, tot het Turks en dwaallichten. Het is een angstwekkende Hebreeuws toe. ‘Nest’ Claes overleed in F verschijning. Eerst komt er een vage glans, 1968 en werd begraven in Averbode, in de als de weerschijn van een vuur, dan klaart schaduw van de abdijkerk. Zijn geboor- door de nevel langzaam een rode vorm, tehuis te Zichem werd als museum en als FLOERE HET FLUWIJN nu hoog, dan laag, rond, langwerpig. bezoekerscentrum voor de omliggende Dierennovelle van Ernest Claes uit 1951 Altijd verandert het en beweegt het, en natuurgebieden ingericht. over een steenmarter. Eén van de meest stokstijf blijft degene die het beziet stil- gelauwerde boeken van de schrijver staan. En opeens is het of het rode licht ‘Het is een schoon gezicht, die effen waarbij hij het dierenleven op een haast hem ontdekt heeft, als een schicht komt breede watervlakte, tusschen de donker- lyrische, maar toch realistisch harde het recht op hem toegevlogen, en dan is groene heuvels van Testelt en Averbode. manier weet te beschrijven. Een citaatje er maar één uitweg, lopen, lopen…’ Als de winter komt wordt het een groote dat een blik werpt op het vroegere land- Ernest Claes, ‘Jeugd’, 1940 ijsvlakte. Mijn ouderhuis stond langs de schap in de vallei: steenweg van Zichem op Averbode. Het water steeg tot tegen onzen tuin. In den winter hoorden we over die bevroren FLOERE,

vlakte den ganschen nacht het ijs kraken DE BEKENDSTE E en bersten, met daartusschen het piepen en fluiten van vreemde vogels, en we STEENMARTER lagen in ons bed te luisteren en te rillen VAN DE van angst.’ EEK- OF EIKENSCHILLERS Ernest Claes, 1923 DEMERVALLEI Vooral actief in de omgeving van Rillaar. Ze ontdeden bomen, meestal eik, van hun EUSSEL ‘In de donkerste diepte onder de hooimijt schors (eek). Het kappen gebeurde van Weiland in het broek dat niet over- heeft Wele, de moeder van Floere, haar het voorjaar tot in juni door dagloners stroomde, vaak omringd door hakhout nest gebouwd. De hooimijt ligt in het Ernest Claes in de Demerbroeken, en kleine boeren. De mannen hakten Zichem, jaren 1950 en gebruikt als graasweide. Het kan ook jachtgebied van Wele, dat zich uitstrekt het hout op de lengte af, terwijl kinderen verwijzen naar pas ontgonnen terrein, langs de baan van Zichem naar Averbode, met hamers op de bast klopten om hem bijvoorbeeld de Kleinhuiseussel in te noord- en oostkant begrensd door los te maken. Vervolgens werd de groene fungeerde als pleisterplek voor rond- de Demerbroeken van Zichem of de de beek die buigend door de beemden bast op een aambeeld met de achterkant trekkende lieden die de meest vreemde Papeneusel in Werchter. Eussels waren van een bijltje losgeslagen en werd de verhalen aan het haardvuur vertelden en steeds in privé-handen, vaak van feodale schors met een mes afgepeld. De vrouwen voor Claes een bron van inspiratie waren. heren, en waren geen gemene weides. bonden de losse stukken bij elkaar. Deze Zijn literair talent viel al snel op en hij Vandaar dat ze met hagen, hekken of werden vervolgens gedroogd en over de kreeg de kans om Germaanse filologie grachten afgeschermd werden van de Demer naar de watermolens vervoerd te gaan studeren aan de Katholieke gemene weides. waar de schors voor de leerlooiers werd Universiteit van Leuven. Na zijn studies vermalen. De aanwezige terpentine was hij vertaler voor de Kamer van EZELDIJK (looizuur) in de schors was nodig voor Volksvertegenwoordigers. Aan de Ezeldijkmolen in Diest graasden het looiproces. ezels op de dijk. Deze lastdieren Het bekendst is hij natuurlijk als auteur brachten het graan of de schors naar de ERNEST CLAES geworden. Als geen ander verwoordde hij watermolen waar het vervolgens werd Geboren in 1885 in Zichem als jongste het vroegere leven in de vallei. We kennen gemalen. In afwachting liet men de zoon van een landbouwersgezin met hem vooral als auteur van ‘De Witte van dieren op de dijk los, vandaar de naam negen kinderen. De ouderlijke hoeve Zichem’ (1920), ‘Wannes Raps’ (1926), van de molen.

17 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 18 sliert en naar het zuiden toe, achter het vlaaien te bakken. Er werd steeds duchtig Zichem. De eigenaar wilde er in het akkerland, door de Steenweg op Oxlaar. gedanst en gedronken. Het feesten begin van de 20ste eeuw geen gemene Het akkerland ligt hoger dan de beemden, moet de inwoners van de Demervallei rechten meer toestaan. Het resultaat en tussen de twee staat de brede houtkant in het bloed hebben gezeten. De eet- of G liet niet lang op zich wachten; ’s nachts van braam- en sleedorens, van varens, teerfeesten en carnaval waren bijzonder werd een nieuw gebouwde schuur op de brem, geitenblad en wilde hop, waarvan populair. Net zoals in andere dorpen was Boekweitberg door de lokale bevolking de vezelige ranken en warrige stengels dit in Werchter niet anders. De scheep- afgebroken om zo hun gemene rechten als pezen door elkaar verstrengelen en er strekkersgilde vormde bijvoorbeeld een GAFFEL met harde hand terug af te dwingen. een ondoordringbare muur tussen veld belangrijke schakel met de plaatselijke Tweetandige vork die werd gebruikt voor Uiteindelijk kon de privatisering niet en weide van maken. Wele kent dit stuk verenigingen. De gilde had twee grote het opsteken van hooi, graanschoven en worden tegengehouden en verschenen van de wereld van end tot end, met zijn feestdagen, de grootste op 24 juli op mest. Soms noemt men het werktuig ook er steeds meer afspanningen en prikkel- rijkdom aan voedsel, met zijn vijanden en Sint-Jan de Doper. Op de tweede feestdag hooivork. Er bestaan zelfs een aantal draden in de vallei. gevaren, zijn schuilhoeken en geheimen.’ vierde men het jaarlijks kappen van de spreekwoorden waarin gaffel naar voren Ernest Claes, Floere het Fluwijn, 1951 struiken op de overs van de Demer om komt, zoals ‘hij zal dat hooi wel op zijn GET het scheepstrekken te vergemakkelijken. gaffel krijgen’ wat zoveel betekent als ‘hij Dialectnaam voor donker, drassig, FOLKLORE Ook andere gildes, fanfares en vereni- zal daar wel in slagen’. ijzerhoudend kwelwater dat met een De Demervallei heeft een rijk folklo- gingen grepen elke mogelijkheid aan om filtersysteem van houtskool, zand en ristisch verleden. Overal was kermis te feesten. Vaak was de brouwerij Jack-Op GEMENE WEIDE stro in een oude melkkan gezuiverd en het grootste feest van het jaar. Op zo’n daar de drijvende kracht achter. Graasweides in het broek die door gebruikt werd om ontstoken ogen mee momenten leek iedereen wel taarten of iedereen gedurende een bepaalde te reinigen. Van oudsher kende men aan FRANSE LINIE periode van het jaar werden gebruikt. dit water een geneeskrachtige werking © Uit het archief van KWB Werchter Aan het begin van de 18e eeuw, meer- toe. bepaald tussen 1701 en 1713, werd de ‘Van begin oktober tot ergens in april zogenaamde Spaanse Successieoorlog mocht iedereen zijn koeien op de hooi- GRACHT uitgevochten. Kort samengevat meende aan de kerk van Langdorp laten In de vallei werden naast ‘Leigrachten’ of de Franse koning Lodewijk XIV dat zijn grazen. Daarna werd zowat heel de vallei ‘Laken’ ook talrijke grachten aangelegd zoon aanspraak maakte op de Spaanse gehooid.’ om het overtollige regenwater uit wei- en troon na het overlijden van Karel II Jef Wuyts, °1931 hooilanden af te voeren. Regenwater van Spanje, die zelf op een Franse verzuurde immers de hooilanden, iets opvolger aanstuurde. De Oostenrijkse Dit gemene recht stamde uit de wat absoluut moest worden vermeden Habsburgers, ook rechthebbers op de Frankische tijd (3e-10e eeuw) en werd om de opbrengst en de kwaliteit van troon, en de Engelsen verzetten zich in de daarop volgende eeuwen steeds het hooi te vrijwaren. Bij vloeiweiden hiertegen. Hierop allieerden de Fransen, meer beperkt. Eerst door de opkomst daarentegen brachten de grachten het Spanjaarden en Beieren zich. Een van de feodale rechten van de heren en slibrijke en dus vruchtbare Demerwater Europees conflict was geboren. Er werden uiteindelijk door de steeds verdergaande aan. Tijdens de winter werden ze door versterkingen gemaakt van Merksem bij privatisering als gevolg van de Franse boeren of gemeentearbeiders met een Antwerpen tot Hoei. De verdedigings- Revolutie. Gronden in handen van adel beerlepel schoongemaakt en de kanten linie passeerde Aarschot. Vandaar ook de en kerk, waaronder vele valleigronden, met een zouw- of zoefmes afgestoken. Franse Liniestraat, gelegen aan de rand kwamen in privéhanden en werden Het slib werd op de hooilanden als van de vallei. In 1705 werd deze linie, omgevormd van broek naar beemd. meststof uitgesmeerd. Het onderhoud niet meer dan een aarden wal beschermd Toch bleven opvallend veel gronden van de grachten was van groot belang door grachten, ten oosten van Aarschot in de Demervallei tot in de jaren 1950 voor de landbouw. Soms werden ze door door de Engelse troepen doorbroken en gemene weides. Het was een recht boeren als veedrinkplaats uitgediept en werd er tussen Werchter en Booischot een waar velen belang aan hechtten. Een verbreed. Bovendien gaven de meeste nieuwe opgetrokken om de doorgang bekend voorval van de bestreden priva- grachten ook de perceelsgrenzen aan Reclame voor bierbrouwerij naar Antwerpen te versperren, de zoge- tisering is de ‘Boekweitberg’ midden in en werden ze soms aan de rand met Jack-Op te Werchter, begin 20e eeuw naamde Spaanse Linie. het Vierkensbroek (Middelbroek) van knoteiken of -wilgen beplant.

19 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 20 elkaar gebonden die dan als brandhout HERMEANDERING

voor de bakovens kon worden gebruikt.’ Onder impuls van het Sigmaplan Jef Wuyts, °1931 Demervallei, worden er de komende H jaren verschillende afgesneden rivier- Tot aan de opkomst van steenkool was bochten herenigd met de Demer. Door geriefhout, naast turf, zowat de enige verschillende meanders tussen Werchter HAKHOUT energiebron. Vele bossen in de regio zijn en Diest opnieuw op de Demer aan te Dit is een term die gegeven wordt aan hout nog steeds herkenbaar door dit vroegere sluiten, wordt enerzijds extra stroom- dat voor gebruik gekapt wordt. De boom landgebruik. In plaats van enkelvoudige ruimte aan de rivier gegeven, wat een of struik werd daarbij net boven de stam- stammen bestaan hakhoutbestanden troef is om overstromingen te voor- basis gekapt. Op de overblijvende stronk uit bomen met meerdere basistakken. komen. Anderzijds geeft het een injectie werd soms een twijg gespaard waarlangs Het geeft de bossen een onmiskenbaar aan de natuur in de verdroogde vallei. de boom of struik opnieuw kon groeien. uitzicht. Na de werken zal de Demer zo’n 11 kilo- Verschillende moerasbossen in de vallei, meter langer zijn dan ervoor. bijvoorbeeld het Vorsdonkbos in Gelrode HAM of het Banhoutbroek in Zichem, werden Weiland dat ingesloten is tussen een snijvlak van het blad langs de rand naar HOOIEN regelmatig op deze manier gekapt. De oude Demermeander, afgeleid van buiten gedreven met een haarhamer Zowat heel de Demervallei bestond omlooptijd bedroeg gewoonlijk 5 à ‘inham’. Denk bijvoorbeeld maar aan de op een haar-spit of aambeeld. Met heel vroeger uit hooiland, met Zichem als 10 jaar, naargelang de voorkeur voor Hamstraat in Werchter of de Hemmekes wat geduld ontstaat dan een dunne, centrum. Hooimarchants, zoals de ‘rijshout’ of brandhout. in Zichem. Een ham kan ook naar een ‘haarscherpe’ rand. Voor de bewerking families Van Meeuwen en Weynants, gehucht, akker, enz verwijzen. Van zodra is heel wat vakkennis vereist. Wanneer kochten er hooi van de boeren op. Dit ‘Op regelmatige afstanden werden er iets ingesloten is door een meander het hooi werd afgedaan was er altijd hooi werd uitgevoerd naar Brussel en bomen een stukje van hun schors ontdaan noemt men het een ham. iemand aanwezig die de zeisen de hele Antwerpen, o.a. voor de cavalerie van het en genummerd. Daarna werd het bos dag haarde. Daarna kon men de bladen Belgisch leger. Hooi was zowat het enige in perceeltjes verdeeld en per opbod HAREN oppervlakkig scherpen met een wetsteen, exportproduct van betekenis voor de verhuurd of verkocht. Na de kap werden Scherpen van de zeis, die het best vlijm- een soort schuursteen die onder andere vallei en was de drijfveer van de landbouw de twijgen en takken in mutsaarden bij scherp werkt. Tijdens het haren wordt het in Vielsalm werd ontgonnen. in de regio. In Zichem was er zelfs een

© Uit het archief van André Peeters - Testelt, 1960 © Vilda - Vinkenberg - meander

In het voorjaar van 2019 werd in het kader van Sigma een eerste meander heraangesloten.

21 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 22 © Uit het archief van Heemkring Averbode © Nationaal Geografische Instituut – www.ngi.be

Zichem, met in het midden een volgeladen hooikar, begin 20e eeuw De demervallei in aarschot met links ook de dorenberg aparte spoorlijn aan het station waar Er werd haast overal gehooid. Niets ging opbrengst volledig aan de eigenaars Wereldoorlog vervingen zeilen het stro. de wagons met hooi werden volgeladen. verloren. In het Vorsdonkbos werd zelfs toekwam. Het werd, net als bij hakhout- Het geheel werd samengehouden door Tijdens het hooiseizoen lag de omgeving op het trilveen gras afgevoerd. De natte bestanden, in repen verpacht. Om te een rechtopstaande stok die er bovenuit van het station vol met bussels hooi. stukken werden verhuurd aan arme vermijden dat reeds verhuurd land toch stak. Soms werd er op deze stok een oude boeren, de droge kwamen toe aan de door iemand anders zou worden gehooid klomp gehangen. Doorgaans werd er tweemaal per seizoen rijkere landbouwers. Vaak lagen deze werd het geschalmd. Een stok met een gehooid. Een eerste keer in juni en een hooilanden door mekaar. Terwijl de bussel stro betekende dat het land op HOUTKANT tweede in augustus, de toemaat die ene zat te zwoegen om zijn hooi droog korte termijn zou worden gehooid. Door ‘Langs de grachten stonden soms hagen geschikt was als bijvoer voor de runderen. te krijgen had de andere kwaliteitshooi. de opkomst van de auto, het daarmee om de percelen wat af te zetten maar dat Iedereen hielp mee, ook de kinderen. Hooi werd meestal ‘op stam’ verkocht gepaard gaande verminderende gebruik was aan de rand van de vallei. Voor de Het hooien gebeurde best ’s morgens als tijdens openbare verkoopdagen. Ook van paarden en de lage opbrengst rest was het helemaal open.’ het gras nog wat nat was van de dauw. In in de broeken was de verkoop van gras werden vanaf de jaren 1950 steeds meer Jef Vervoort, °1933 de regio heeft men daar een passende als hooi een privaat recht waarvan de hooilanden met populieren beplant en zegswijze voor: ‘Een baard kan je ook niet verloor de vallei zijn open karakter. Hoewel de Demervallei in een recent droog scheren’. verleden een heel open karakter kende © Uit het archief van André Peeters Testelt, rond 1950 HOOIMIJT suggeren een aantal oude kaarten het ‘Verdorie dat was pas zwaar werken. We Nadat het hooi droog was werd het in gebruik van hagen en houtkanten aan moesten altijd het weerbericht volgen. mijten opgestapeld, meestal vlakbij de de rand van de vallei. Op bovenstaande Als het een paar dagen na elkaar mooi boerderij. Het waren stuk voor stuk kaart van Jan Baptist Joris tussen 1759 weer was deden alle boeren het hooi af. kleine bouwwerkjes. Onderaan bevonden en 1770 zien we dit duidelijk naar voren We hielpen elkaar ook, uit vriendschap. zich takken om opstijgend water tegen komen. Na het hooien moest het gras een aantal te houden. Het hooi moest, om rotting Tot in de jaren 1950 liep het vee in het dagen worden gekeerd om het sneller te tegen te gaan, immers altijd droog voor- en najaar vrij rond in de broeken laten drogen. Meestal deden de vrouwen worden gehouden. Bovenaan de hooimijt van de Demervallei. Door hagen, vaak dit ’s morgens en ’s avonds werd het dan bevond zich een deken van gevlochten meidoorn of elzenheggen, aan de rand bij elkaar geritseld.’ roggenstro. Ook de slagregenzijde werd van de vallei te plaatsen vermeed men dat Frans Peeters, °1911 op deze manier beschermd. Na de Tweede de dieren zouden ontsnappen. Bovendien

23 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 24 waren ook de toegangswegen naar de toegevroren. Duizenden mensen gingen dezelfde plaats opnieuw ijzeroer. Het is al zijn er recent terug plannen om de vallei met hagen afgezet zodat de dieren toen op de weilanden schaatsen. Je moest een gevolg van ijzerhoudend grondwater Demer weer als vanouds door Diest te van en naar de boerderij werden geleid. maar één weg [de huidige Begijnendijkse dat in aanraking komt met humusrijke laten stromen. Het inundatiesysteem Vaak was daar zelfs geen koehoeder voor steenweg] over om van Aarschot naar gronden en ijzerverbindingen vormt. werd voor het laatst gebruikt bij het begin nodig. De dieren deden het op eigen Werchter te gaan.’ Wanneer dit vervolgens in contact komt van de Tweede Wereldoorlog, tevergeefs houtje. Jef Vervoort, °1933 met lucht oxideren de verbindingen en zoals later zou blijken. slaan ze als brokken neer. Na verloop IJZEROER van tijd ontstaat hieruit ijzeroer. Meestal Moerasijzererts die ondermeer werd bevinden de beste banken zich op ontgonnen in Zallaken (Rotselaar). een meter diep hoewel ze ook aan de I oppervlakte kunnen worden aange- J ‘Die ijzersteen haalde men op ongeveer troffen. Net als ijzerzandsteen werd 100 meter van de Demer uit de grond. ijzeroer als bouwsteen gebruikt, bijvoor- Je ziet nog altijd de plaatsen waar dat beeld in het Palieterhof langs de Grote IJSSCHAATSEN gebeurde. De zonken zijn ongeveer nog Nete te Booischot. Voorbeelden in de JACHT Tot eind van de jaren 1970 kon je zowat een halve meter diep.’ Demervallei zijn niet gekend. In andere Voor edellieden en rijke zakenlui was de elke winter van dorp tot dorp over de Jef Wuyts, °1931 regio’s is er op veel grotere schaal ijzeroer Demervallei van oudsher een waar jacht- weilanden schaatsen. Voor jong en ontgonnen. Het Midden-Limburgs vijver- paradijs. De hooilanden en moerassen oud was het ‘schaverdijnen’ de ultieme Dit soort van ijzerzandsteen werd vervoerd landschap dankt er zijn oorsprong aan. herbergden heel wat kleinwild. Van winterpret. Prikkeldraad en wakken naar Forges de Clabecq voor de extractie beperkingen of controle was nauwelijks konden roet in het eten gooien, maar kon van ijzererts. Hetzelfde gebeurde INUNDATIESYSTEEM sprake, zeker in vergelijking met de de pret niet bederven. Op zonnige winter- in de jaren 1930 op de Middelberg Tijdens de Tiendaagse Veldtocht in 1831 huidige normen. Met jachthonden werd dagen leek iedereen wel met zijn zelfge- (Ijzerenberg) in Rotselaar. Verspreid over staken de Nederlanders in Diest de Demer het wild opgejaagd om vervolgens te maakte schaatsen en sleeën (‘ijsstoelen’) heel de vallei kan je nog moerasijzererts over en bedreigden zo de pas bekomen worden afgeschoten. Kasteeleigenaars het ijs op te zoeken. aantreffen. In tegenstelling tot de ijzer- Belgische onafhankelijkheid. Als reactie nodigden vrienden uit op hun domein. zandsteenbanken op de heuvels zijn deze hierop werd de Demerstad wegens haar Het was, nog meer dan nu, een edel ‘Ik herinner me 1942. Het was toen een in de valleien veel dunner, maximaal strategische en centrale ligging uitver- vermaak. In de kastelen en landhuizen heel strenge winter. Zelfs de Demer was 50 cm dik. Na ontginning ontstaat op koren als vestingstad. In 1837 werd illustreerden schilderijen de nobele begonnen met de bouw van de nieuwe © Uit het archief van Stadsarchief Aarschot vestingen. De vestingbouw bestond uit 3 delen: de kernvesting, de Citadel en het Fort Leopold. Ter verdediging van de stad werd handig gebruik gemaakt van de Demer en de Zwarte Beek. Aan de noordoostelijke rand, waar de Demer de stad binnenstroomt, werd in 1841 een vernuftig overstromingsstelsel gebouwd dat toeliet de achterliggende weiden binnen 48 uur onder water te zetten, zodat men een mogelijke opmars kon stoppen. Het inundatiesysteem bestond uit twee op elkaar afgestemde onder- delen: de Saspoort met de waaiersluis en de Teerlings als spui. Waar vroeger de Demer door de stad liep werd de hoofd- stroom nu omgeleid. Pas in 1963 werd IJsschaatsen aan ’s hertogenmolens. In aarschot, 1929 de rivier volledig uit de stad verbannen,

25 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 26 jacht met honden. Afgeschoten dieren JENEVERSTOKERIJEN Schoonhoven in Aarschot, het Rega’s Hof ‘Mijn man onderhield dat mooi. God dat werden opgezet als teken van moed en Vooral geconcentreerd in Diest. Heel wat in Rotselaar (Heikant), het Oranjekasteel was toch schoon toen. Je moest dat zien. kunde. De jacht was veel meer dan enkel bierbrouwers stookten jenever omdat de in Zichem en het Grasboskasteel in Iedereen sprak daar van. We hadden zelfs een sport. Na de Belgische onafhanke- ingrediënten voor beide dezelfde waren. Diest. Een aantal kastelen is inmiddels serres en een rotstuin.’ lijkheid, kwam hierin verandering. De Tijdens de Franse periode (eind 18e – verdwenen, zoals het Bruggenhof in Leonie Vinckx, °1920 jacht kwam binnen het handbereik van begin 19e eeuw) bereikte deze nijverheid Betekom dat rond 1880 werd afge- de gewone man wat niet wegnam dat haar hoogtepunt met ongeveer 72 broken. Het patroon van slotgrachten KLEIWINNING stroperij streng werd vervolgd. Lokale stokerijen. Het gaf de landbouw in de is nog steeds gedeeltelijk zichtbaar in ‘Mijn grootvader maakte als kareelbakker jachtwachters moesten hierop toezien. regio een belangrijke impuls. De afval- het landschap. Vele van deze kastelen nog de Zichemse steen. Dat was nogal een producten van de stokerijen waren kregen in de 19e eeuw een Engelse land- goede, donkere baksteen met een uitste- JAAGPAD gedroomd veevoedsel. In de loop van de schapstuin, die mooi was ingebed in het kende reputatie die van klei uit de oevers Pad langs de oevers van de rivier dat 19e eeuw boette de jeneverstokerijen aan omringende landschap. De tuin van het van de Demer werd gemaakt.’ oorspronkelijk door de scheeptrekkers belang in. Het laatste bedrijfje sloot in Kasteel van Rivieren had zelfs lusvormige Maurice Swinnen, °1946 werd gebruikt. Om de vele meanders bij 1877 de deuren als gevolg van de concur- wandelpaden tot in het Vorsdonkbos, het terugkeren niet allemaal opnieuw rentie met de Nederlandse jenevers, de met steeds als snijpunt het toen nieuw De kleiwinning gebeurde op de oevers te moeten afwandelen hadden de jaag- stijgende graanprijzen en een ongunstig gebouwde kasteel. Op het Rega’s Hof was van de Demer. Vooral in Zichem in de paden ook afsplitsingen die dwars door belastingssysteem. er sprake van eilandtuinen en de tuin van Kloosterbeemden en in het Vierkensbroek de weides of het veld liepen. Allerlei het Elzenhof in Aarschot was dan weer deed men aan kleiwinning. In de putten regels zorgden ervoor dat de paden bekend om zijn vele bloemperken. moest men met blote voeten de klei gevrijwaard bleven. In 1845 mocht er pas op 7,80 meter van het jaagpad © Uit het archief van Yvan Van Gelder gebouwd worden zodat de scheep- K trekkers steeds genoeg ruimte hadden. Een eeuw later werd dit terugge- schroefd tot 5 meter. De paden werden ook gebruikt om op waterwild, zoals KASTELEN wintertalingen, te jagen. Aan het begin De Demervallei is uitzonderlijk rijk van de 20e eeuw, na de teloorgang van aan kastelen, sommige met een rijk de scheepvaart, verdwenen veel van de verleden, zoals het Kasteel van Rivieren jaagpaden. en Nieuwland in Gelrode, het kasteel van

Kareelbakkers, Zichem, begin 20e eeuw

27 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 28 tot modder stampen. De modder werd ook gekend als ‘Sjaskes blok’. Zij vervaar- KOEHOEDER daarna in houten vormbakjes, ‘gammen’, digden niet alleen klompen voor de Op de gemene weides liet men, vooral gegoten. Vaak gebeurde dit door jonge boeren van het dorp, maar ook voor de in het voor- en najaar, het vee vrij rond- KOE mannen, soms zelfs kinderen. Het geheel winkels in Diest en omstreken. Als één van lopen. Kinderen moesten de dieren in werd gestapeld en te drogen gelegd de eerste bedrijven in de regio mechani- de gaten houden. Tweemaal per dag IN DE in veldovens. De openingen werden seerden zij hun productie. In Gelrode werden de runderen gemolken en naar GRACHT! opgevuld met stro, hout, kolengruis om werden de klompen met prachtige, rode de stal gebracht. Met een stok in de hand het zo goed mogelijk te laten branden. bloemmotieven beschilderd. Voor het werden de dieren in toom gehouden. Zowel voor- als achterkant van de veldoven maken van klompen gebruikte men De koehoeders kenden de vallei als hun het broek, in de gemeenteweiden achter bleef open zodat de wind vrij spel had zacht hout, liefst van populieren, olmen broekzak. Verradelijk natte stukken ons huis. De koeien mochten maar in en de stenen sneller konden drogen. of schietwilg. Vooral deze laatste was werden ‘kwade hoeken’ genoemd en een deel van de weiden grazen, de rest Aan de buitenrand werd alles goed afge- door het gemakkelijk te bewerken hout werden zo goed mogelijk vermeden. moest blijven staan om gemaaid en plakt zodat het geheel goed warm bleef. uitermate geschikt. Beukenhout werd Toch sukkelden er geregeld runderen in droog gemaakt te worden voor hooi, en Soms werd de wind zelfs in de veldoven gebruikt voor de duurdere versies. Olmen deze natte stukken en moesten dan met ik moest er bestendig op letten dat ze ‘gestuurd’ met rieten of roggen matten. werden ook gebruikt om doodskisten man en macht uit de modder worden niet over de grachten naar de verboden De ovens werden dag en nacht bewaakt. van te vervaardigen. Langs de Moutlaak gesleurd. ‘In mijn kinderjaren ben ik weiden sprongen. Het gebeurde wel eens Pas na een aantal dagen waren de stenen in Gelrode werden om die reden tal van vooral koewachter, koehuêr, geweest in dat een koe haar sprong over de gracht droog. olmen geplant en onderhouden. te kort nam, door de moerassige rotte © Uit het archief van Yvan Van Gelder grond zakte, en daar liggen bleef. De Zichem, begin 20e eeuw KLOMPENMAKERS KNOTEIK nalatige en verschrikte koehuêr moet Verspreid over de vallei kwamen tal van Maar weinig mensen zijn vertrouwd met dan uit alle macht schreeuwen: ‘Koe in blokmakerijen voor. In Testelt had je de deze knotboom. De meesten kennen de gracht!! Koe in de gracht!!’ zodat men blokmakerij van de gebroeders Cuypers, knotwilgenrijen, maar knoteiken zie je het ver over de weiden horen kan, en bij niet meer zo veel. Net als wilgen werden ze de gekende noodroep komen de mensen © Uit het archief van André Peeters voor hun twijgen geknot. Men gebruikte die op veld en beemd aan de arbeid zijn het snoeihout voor het verwarmen van toegelopen met schoppen, touwen en de woning en het stoken van de bakoven, staken, soms moet er zelfs een paard of voor afsluitingen, palen en hekken en als een os bijgehaald worden, en er wordt rijshout voor de erwtenteelt. De meeste gegraven, getrokken en gevloekt tot het knoteiken tref je aan langs de toegangs- lamme beest, dat met vier poten lag vast- wegen in de Demervallei nabij Zichem, geklemd in de weke leemgrond, eindelijk Testelt, Langdorp en Betekom, vaak weer op de weide staat.’ langs een gracht. Tot het begin van de Ernest Claes, ‘De Oude Klok’, 1947 20e eeuw werd de schors van de stammen gekapt en in de plaatselijke wind- en KORENPATER watermolens tot ‘run’ vermalen. Deze Om het koren tegen spelende kinderen te werd aan de leerlooiers verkocht en was beschermen vertelde men verhalen over voor de boeren een welkome aanvulling een figuur die hen zou ontvoeren als ze van de schaarse inkomsten. De knoteik het koren zouden betreden. In Gelrode geeft bovendien levenskansen aan vele was de Korenpater ook de bijnaam van planten en dieren. In de soms rottende de vroeger vrij algemene gouden loop- knot groeien eikenvarens of broeden kever die zich in het koren bevond. In steenuilen of gekraagde roodstaarten. Werchter schuilt de Korenpater dan weer Een knotbomenrij is ook een verbin- in bossen langs de korenvelden. Omdat dingsweg voor tal van dieren die de open in vele van deze bossen illegaal alcohol Blokmakerij Cuypers, Testelt, ruimte liever vermijden, zoals egels en werd gestookt was de legende handig om jaren 1930 vleermuizen. spelende kinderen te weren.

29 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 30

naar het zuiden verplaatst. De Grote boeren. Het mooiste is als ge het resultaat vooral door de populariteit van de Laak bleef lange tijd verder bestaan zag van uwe arbeid en ge had altijd Zichemse baksteen. Door de komst als een secundaire loop van de Demer. vriendschap van uw dieren.’ van modernere bouwmethodes na de L Laken speelden een belangrijke rol in Frans Peeters, °1911 Tweede Wereldoorlog verdween het de ontwatering van natte valleigronden lattenklieven volledig. en moesten bebouwde centra voor over- De Demervallei werd door de landbouw LAAK stromingen behoeden. In Zichem en mee vorm gegeven. Hooien, hakhout- LUIF Zijarm van een rivier die de hoofd- omstreken spreekt men van ‘Laar’. beheer, asperge- en witloofteelt; Synoniem voor turf met name deze die, stroom op bepaalde plaatsen ontlast het gebeurde er allemaal. Echt grote in tegenstelling tot bagger, ontgonnen om dan, verder stroomafwaarts, de ‘Ik kom uit Hulst, tegen Betekom. bedrijven, zoals in Haspengouw, werd op droge bos- en heigronden. hoofdstroom weer te vervoegen. Laken Voor ons was niet de Demer maar de kwamen in de regio niet voor. Het In Arendonk (Kempen) verwijst het ontstonden voor een deel natuurlijk, Laak het uitgelezen speelterrein. We waren, zoals de getuigen het noemden, ‘Luifgoor’ hier nog naar. Toponiemen uit deels door toedoen van de mens. Ze leerden er zwemmen, gingen er vissen veelal ‘keuterboerkes’ met één of twee de Demervallei zijn niet bekend. werden gedeeltelijk gegraven, gekana- en schaatsen. Ik voel me, samen met koeien. Ze teelden vaak enkel voor liseerd en omgeleid. Laken konden ook vele mensen die ik ken, meer verbonden eigen behoeften. Het zware werk en de door toevallige verplaatsingen van de met de Laak dan met de Demer gewoon lage inkomsten zorgden na de Tweede waterloop tijdens de winteroverstro- omdat de Laak gewoon veel dichter bij Wereldoorlog voor een plattelands- mingen ontstaan. Bekendste voorbeeld ons stroomde.’ vlucht, terwijl vroeger in de vallei haast M is de Grote Laakbeek tussen Aarschot en Gilberte Nijs, °1934 iedereen boerde. De landbouwgrond Ninde, vroeger bekend als Meetshovense kwam braak te liggen of werd met popu- Laak. Zowat 10.000 jaar geleden was de LANDBOUW lieren beplant. Stilaan nam de natuur huidige Laakvallei de oude Demervallei. ‘Het was een schoon beroep. Hard het opnieuw over. Het maakt van de MAAGDENTOREN Mettertijd heeft de Demer zich meer werken, maar ik had altijd goesting om te Demervallei een waardevol leefgebied ‘Te midden van de vallei en op den oever voor tal van planten en dieren die elders van den Demer, rijst daar een reus in de © Uit het archief van Yvan Van Gelder. Zichem, begin 20e eeuw in Vlaanderen al lang zijn verdwenen. hoogte, een oude verweerde reus, die, al Toch verdwenen veel typische soorten is hij vele eeuwen oud, er nog altijd even van het meer open landschap zoals geweldig en dreigend uitziet. Dat is de hooilandflora of weidevogels, als gevolg oude toren van Zichem, de Marketoren. van de verregaande ontwatering door Hij staat er als de onwrikbare getuige van de gekanaliseerde Demer. de eens machtige stad Zichem, en wij zijn daar, jandorie, nog altijd trotsch op.’ LATTENKLIEVERS Ernest Claes, 1923 Het lattenklieven is in de Demervallei een bescheiden nijverheid geweest. De Zichemse donjon dateert uit de Voor het bekomen van dunne en 14e eeuw en is te vergelijken met de smalle latjes werden boomstammen zogenaamde ‘Philippijnse torens’ gespleten of gekliefd. Vaak gebruikte uit Frankrijk, genoemd naar en men hiervoor dennenhout. De latten gebouwd op initiatief van de Franse werden voor stucwerk en bepleis- vorst Philippe Auguste tussen 1185 en tering gebruikt, bijvoorbeeld voor de 1125. Cirkelvormige woontorens zijn bouw van lemen huizen. In sommige een zeldzaamheid in ons land. De 26 dorpen, bijvoorbeeld Sint-Joris in de meter hoge Maagdentoren was vroeger gemeente Beernem, ontstond er een omringd door een gracht en had door echte industrie en was het lattenklieven de nabijheid van de Demer een belang- de belangrijkste bron van inkomsten. rijke strategische functie. Toch kan In de Demervallei was deze activiteit men zich de vraag stellen waarom men in de 20ste eeuw veel kleinschaliger, een woontoren, met een uitzonderlijk

31 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 32 © Uit het archief van Yvan Van Gelder. Zichem, begin 20e eeuw © Uit het archief van Yvan Van Gelder

Averbode, melkerij Sint Gerlacus, rond 1900 interieur, bouwde als in de onmiddellijke maakte het toch een grote indruk op mij.’ ‘Die wissen manden gebruikten we veel kilometer van de huidige Demerbedding, omgeving een nu verdwenen slot stond. Maurice Swinnen, °1946 om bieten of aardappelen in te leggen. ligt bijvoorbeeld een fossiele meander Waarschijnlijk was de reden eerder te Later werden die vervangen door ijzeren van het einde van de laatste grote vinden in machtsvertoon. De toren MANDENVLECHTER manden. Maar ik moest daar zo niet ijstijd (10.000-15.000 jaar geleden) die werd opgetrokken uit ijzerzandsteen die Dit oude ambacht wordt tegenwoordig van hebben. Ze waren wel lichter maar nog steeds herkenbaar is als een lichte vervoerd werd over de rivier. enkel nog als hobby uitgeoefend. De die wissen had ik toch liever. Dat voelde depressie in het landschap. manden en het andere vlechtwerk beter aan, dat was aangenamer om mee De legende worden uit wilg, rietstengels en stro te werken.’ MELKERIJEN Rosita, dochter van de heer van Zichem, gevlochten. Zoals alle handvaardig- Anna Toetenel, °1914 Er lagen vroeger tal van melkerijen aan werd verliefd op een eenvoudige soldaat. heden is het heel arbeidsintensief. de rand van de vallei. Niet verwonderlijk Haar vader verzette zich hiertegen en sloot Vlechtwerk, zoals manden, werd vroeger MEANDERS als je weet dat de Demervallei vroeger een zijn dochter, samen met twee kloosterzusters, veel in het huishouden of in de landbouw ‘Je moet u de Demer van vroeger voor- grote grasvlakte was. Naast Sint Isidoor in in de toren op. Tevergeefs echter; ze kwam gebruikt. De industriële productie nam stellen als de Semois; helemaal kron- Betekom was Sint Gerlacus in Averbode niet tot inzicht. De wanhoop nabij liet hij in de loop van de 20e eeuw dit ambacht kelend.’ één van de meest succesvolle melkerijen. de drie ‘maagden’ aan mekaar binden en in over. De wissen werden in de hakhoutbe- Jef Vervoort, °1933 Met hondenkarren of met paard en kar de Demer smijten. De dood van zijn dochter standen of aan de rand van de coupures werden de melkkannen bij de boeren bleef hem echter achtervolgen. Rosita’s gehuil verzameld. Op deze plekken zijn nog De nu licht kronkelend Demer was opgehaald, in de melkerij gezuiverd en weerklonk elke nacht aan de toren. Hij werd steeds opgeschoten ‘stronken’ te zien, vroeger een sterk meanderende rivier. voor verkoop klaargemaakt. De melk uit er krankzinnig van. vooral in Rotselaar en Werchter. De Ter bevordering van de scheepvaart de Demervallei had aan het begin van de wissen werden na het afsnijden een werden al in de 18e eeuw vele meanders 20e eeuw een uitstekende reputatie en ‘Er hing altijd een zekere sfeer en aantal jaren opgeslagen zodat ze makke- afgeneden. In een heel ver verleden werd zelfs tot in Haspengouw geleverd. spanning rond de Maagdentoren. Het lijker bewerkbaar waren. kronkelde de rivier nog veel breder in de was iets mysterieus. Als kleine jongen vallei. In het Vorsdonkbos, ongeveer een

33 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 34 MEUREN vallei ook veel huidenvetters. Het talrijke Demervallei vormt een zeer karakte- Heel wat kinderen vingen vis door in een vee dat in de vallei kon worden gehouden ristiek onderdeel van de regio en beïn- gracht of beek twee dammetjes met gras- was hier natuurlijk niet vreemd aan. De vloedde eeuwenlang het dagelijkse leven zoden of waterplanten te maken en het N ledernijverheid had, nog meer dan de tussenliggende water met stokken om te lakennijverheid, water nodig. In Aarschot woelen of te ‘meuren’. De vissen kwamen hield deze nijverheid tot diep in de 20e hierdoor aan de oppervlakte naar lucht NIJVERHEDEN eeuw stand. De leerlooiers legden de happen en konden makkelijk worden Hoewel bierbrouwerijen bij velen nog huiden tussen lagen run. Dit is fi jnge- O gevangen. in het geheugen gegrift staan waren malen eikenschors. Run bevat terpentine er nog veel andere nijverheden die op (looizuur) die nodig is voor het looi- MOLLENVANGER de één of andere manier van de rivier proces. Mollen zijn nooit graag geziene gasten gebruik maakten. De lakennijverheid OPEN VLAKTE geweest en werden met klemmen en kende bijvoorbeeld haar hoogtepunt in NOORD-HAGELAND ‘Canadabossen bestonden nauwelijks vallen bejaagd. In bepaalde dorpen waren de middeleeuwen. Voor sommige van De Vlaams-Brabantse regio waar de voor de Tweede Wereldoorlog. Alles was er echte mollenvangers die de diertjes de bewerkingen was water, en dus de Demer door stroomt. De talrijke lang- open. Overal waren er weilanden.’ voor hun pels vingen. Ze verkochten deze nabijheid van een rivier, onontbeerlijk. In gerekte heuvels, gebouwen uit ijzer- Felix Van Rompaey, °1925 aan kleermakers die er bontjassen van Diest was er al sprake van deze nijverheid zandsteen en de brede valleien van maakten. in 1249. Vanaf de 15e eeuw echter werd de Demer, Winge en Motte karakteriseren Oude foto’s bewijzen het: de concurrentie met het Engelse laken steeds de streek. Het Regionaal Landschap Demervallei was een uitgestrekte, MUTSAARD groter. Bij het begin van de 17e eeuw was Noord-Hageland vzw, een samenwer- open vlakte met hooi- en weilanden. Bussel hakhout dat gebruikt werd om de lakennijverheid in de Demervallei op kingsverband tussen overheden en De verspreid liggende akkers waren ovens mee aan te wakkeren, bijvoorbeeld sterven na dood. Nu herinnert in Diest verenigingen actief in de open ruimte, omringd met hagen om het loslopende voor het bakken van brood. Mutsaarden, de Lakenhal en een straatnaam nog aan neemt in deze regio initiatieven rond vee buiten te houden: een omgekeerde ook wel ‘hetzels’ genoemd, bestonden dit verleden; namelijk de Verversgracht, natuurbehoud, -herstel, -educatie en wereld. Je keek van kerk tot kerk. Bij uit twijgen van goed brandende booms- een naam die teruggaat op de weders of -recreatie en wil zich blijvend inzetten helder weer kon je van in Werchter de oorten zoals wilg en els. blauwververs. Daarnaast waren er in de voor erfgoed en streekidentiteit. De kerk van Betekom en zelfs Aarschot

Demervallei in Zichem, begin 20e eeuw © Uit het archief van Yvan Van Gelder

Het regionaal landschap Noord-Hageland

35 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 36 zien, meer dan 9 kilometer verderop. ruiters. Dit zijn constructies waarop het ‘Vroeger hielden de mensen de Demer Door de dalende hooiprijzen en de hooi kon worden opgestapeld en die nu iedere dag in de gaten. Op één van daarmee verbonden aanplanting van nog bijvoorbeeld in de Alpen of Oost- de grachten was er in Werchter een populierenbossen verdween het open Europa worden gebruikt. borrelput met twee sluizen om het peil landschap na de Tweede Wereldoorlog. van de Demer in de gaten te houden. Je OTTER kon het waterpeil zo veel beter bekijken.’ ‘Er waren nauwelijks hagen. Hier en Naast het zoogdier was dit ook de naam Domien Van Brusselen, °1932 daar een dikke boom tussen de eigen- voor een klein, houten zeilschip met één dommen in. Op een dag hadden we mast. De voorsteven liep tot een punt De zware overstromingen van 1998 tonen zitten hooien. We waren even weg en bij omhoog, de lengte varieerde van 13 tot aan dat indijking geen oplossing biedt. het terugkomen had de wind het hooi 20 meter. De otter was de evenknie van Steeds meer is men ervan overtuigd dat allemaal in een boom geblazen. De de Nederlandse ‘tjalk’ en populair vanaf men het water moet ophouden en de wind had gewoon vrij spel in de vallei.’ de tweede helft van de 19e eeuw tot aan rivier op een aantal plaatsen moet laten Frans Peeters, °1911 het begin van de 20ste eeuw. Hij werd overstromen. vooral in Baasrode (Dendermonde) OPPER gebouwd. Na de oogst werd het gedroogde hooi vlak voor het vallen van de avond in OVERSTROMINGEN oppers opgestapeld om het tegen de Vroeger aangemoedigd, zelfs verwelkomd, P dauw te beschermen. ’s Morgens na om in hooimijten of in schuren op te nu totaal verguisd. Overstromingen het opdrogen van de dauw werden de slagen. Om het drogen op het veld bij bemestten de landbouwgronden door hopen weer uit elkaar gespreid. Na onstabiel weer of op drassige plaatsen de afzetting van een fijn laagje slib. Ze enkele dagen was het hooi droog genoeg te versnellen gebruikte men driekantige bedreigden zelden de hoger gelegen PAKMANNEKE woonkernen. Verhaal rond de Maagdentoren in © Agentschap Natuur en Bos Zichem. Om kinderen van de toren ‘In het najaar en in het voorjaar, dikwijls weg te houden vertelde men dat een zonder onderbreking tusschen de twee duistere figuur hen daar de diepte in zou liggen de beemden eendelijk onder water sleuren. Een variant hierop vertelt dat geschoten. Dan lijkt het Zichems broek, het Manneke Pak kinderen tijdens het van aan het dorp tot aan den Testelschen zwemmen in de Demer het water in trok. berg en de eerste huizen van Averbode één blank meer, waarop de watervogels ‘Men vertelde ’s avonds in mijn jeugd- met gansche kudden kermis vieren.’ jaren allerlei verhalen aan de Leuvense Ernest Claes, 1923 stoof. Vaak ging het over de duivel, het Pakmanneke en allerlei legenden. Bij het De ophoging van de dijken na de schaarse licht maakte het grote indruk Tweede Wereldoorlog zette de Demer op ons. Vóór ik in bed ging keek ik altijd in een keurslijf, de dynamiek met het even onder mijn bed, je wist maar nooit.’ omliggende landschap ging verloren. Maurice Swinnen, °1946 Keerpunt waren de overstromingen in Werchter in de winters van 1965-66 PEGEL en 1966-67. Zowat heel het dorp stond Merkteken op een stok of paal voor het blank. Verdere dijkverhogingen en aangeven van de maximaal opgestuwde rechttrekkingen konden niet uitblijven. waterstand. Meestal bevond deze zich De spookbeelden van overstroomde aan watermolens of soms als een paal huizen boezemden de inwoners van het in het water. De waterstand werd gecon- Overstromingen in oktober 2004 in de Demervallei. Bemerk op de voorgrond de monding van de Hulpe in de Demer. dorp angst in. troleerd door de overheid. Wanneer de

37 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 38 © Uit het archief van Werkgroep CCBD . Diest, begin 20e eeuw en 27 meter, de breedte was ongeveer ophalen is nooit gewenst. Rukken 5 meter. Op het dek stond een roef of doet den aal te vroegtijdig lossen. Het verblijf voor de schipper. Langs weers- ophalen moet min of meer slepend zijden van de boot bevonden zich twee gebeuren, maar dan met toenemend zwaarden. Dit zijn platte houten panelen snelheid en met de stroom af.’ die konden worden neergelaten om bij te sturen en tegen de wind vooruit te Meestal laat de paling hierna vrij komen. Ze beletten ook het afdrijven van makkelijk los. Om te vermijden dat de boot bij zijdelingse winddruk. de gladde vis zou ontglippen bracht men onder de lijn een omgekeerde POEREN paraplu met onderaan een opening met Bij heel wat vissers een geliefdekoosde een jutten zak. De paling viel na wat manier om op paling te vissen. Een poer schudden in de paraplu en vervolgens (peur) is een verzameling van regen- in de zak. Eenvoudig en ingenieus; het wormen die aan een wollen breigaren kenmerkt veel van de vistechnieken in geregen werden. Het garen moest wollig de Demervallei. zijn om ervoor te zorgen dat de paling er met zijn tanden in bleef vasthaken. POPULIER Bovenaan de poer hing men een loodje. Deze boom zou na de teloorgang van Vervolgens liet men de lijn in het water de hooihandel hét nieuwe succesvolle zakken. De geur was voor palingen landbouwproduct worden van de onweerstaanbaar. Hierna moest men de Demervallei. Althans, dat waren de pegel werd overschreden riskeerde de PLEIT paling rustig naar boven halen. verwachtingen in de jaren 1950. Het molenaar zware boetes. Zo voorkwam Platte boot die door paarden en/of bleek al snel anders uit te draaien. Te men dat de graslanden stroomopwaarts scheeptrekkers werd voortgetrokken In het boek de ‘Zoetwatervisschen’ uit natte gronden en een schimmelziektes te veel en deze stroomafwaarts te weinig en louter bestemd was voor de binnen- 1911 gaat men verder: ‘Het poeren zelf zorgden voor tegenvallende oogsten. water zouden krijgen. De term komt ook scheepvaart. De meeste pleiten werden gaat geheel op gevoel en slechts door Voor tal van boeren viel defintief het in een aantal uitdrukkingen voor. Van in Oost- en West-Vlaanderen gebruikt, ervaring leert men wanneer en hoe men doek. Hun laatste bron van inkomen iemand die een glaasje teveel op heeft hoewel dit type boot ook op de Demer de paling moet ophalen. Met geweld bleek niet het gehoopte succesverhaal te zegt men ‘hij is boven zijn pegel’. vaarde. De lengte varieerde tussen 23 worden.

© Carl Verlinden Tot diep in de jaren 1980 bleef men populieren aanplanten. De vallei groeide steeds meer toe. Van een open landschap was geen sprake meer. Natuurverenigingen kappen soms dergelijke populierenbossen om het ecologisch waardevolle grasland te herstellen. Veel zaden van de vroegere bloemrijke graslanden blijven een tijd bewaard in de bodem en kunnen dan terug ontkiemen. Oudere populieren- bossen laat men dan weer staan, bijvoor- beeld ter bescherming van de wielewaal, in het dialect ook wel gekend als de ‘gele weiwaal’.

39 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 40 © Nationaal Geografisch Instituut. www.ngi.be © Uit het archief vanGeschied-en heemkundige Kring Arnoldus IV Molenstede (Diest), begin 20e eeuw S

SCHALMEN Vooral gebruikt om het merken van kaprijke bomen mee aan te duiden. Ook hooilanden konden geschalmd worden. Door middel van een busseltje Op deze militaire stafkaart uit 1933 zien we de rechtgetrokken Demer stro, opgehangen aan een tak, kon tussen Werchter en Betekom met op beide oevers tal van afgesneden rivierarmen. men aangegeven dat het land reeds aan iemand toebehoorde en op korte termijn indijken van de rivier en worden er tal zou worden gehooid. Op die manier kon van overstromingsgebieden in de vallei men vermijden dat koehoeders het vee er

voorzien, zoals in het Webbekoms Broek. zouden laten grazen of dat anderen het R Ook worden er in het kader van hooi zouden afvoeren. Sigmaplan Demervallei een aantal afge- sneden meanders opnieuw verenigd met SCHANS de Demer. Schuilplaats, vaak niet meer dan een RECHTTREKKING stuk weiland omringd met een gracht. Ter bevordering van de scheepvaart REGENRIVIER Het ontstaan van schansen in het zuiden werd de Demer vanaf de middeleeuwen Het waterpeil van de Demer fluctueert van de Kempen en het noorden van het rechtgetrokken. Vooral vanaf het midden sterk, afhankelijk van de hoeveelheid Hageland valt samen met de oorlog- van de 18e eeuw, onder het Oostenrijkse neerslag. Hoewel de bronnen en somstandigheden in de 16e-17e eeuw. bewind, wou de overheid de transport- bijrivieren ervoor zorgen dat de rivier Langs de soms drie meter brede gracht © Uit de collectie van Stadsarchief infrastructuren over het land en water nooit droogvalt, is het de regen die voor maakte de dorpelingen een aarden wal Aarschot . Aarschot, 1914 aanmerkelijk verbeteren. Onze huidige het leeuwendeel van het water zorgt. De die begroeid was met stekelige hagen steenwegen ontstonden tijdens deze sterk wisselende waterstanden zorgde er en soms voorzien was van een houten nog goed herkenbaar. Verschillende periode, net zoals tal van kanalen. Deze tijdens warme zomers voor dat er geen pallisade. Schansen waren vaak enkel schansen werden op kunstmatige trend zette zich tot diep in de 20ste eeuw scheepvaart meer mogelijk was en dat in toegankelijk via een valbrug. Op de heuvels gebouwd en dienden om het door, al was het toen niet meer ter bevor- de winters, door de grote hoeveelheden meeste bouwde men later een huis om vee in tijden van overstromingen op dering van de scheepvaart maar eerder neerslag, uitgestrekte delen van de vallei zich te ‘verschansen’. Sommige werden terug te trekken. Vaak waren ze daarom om het overtollige water zo snel mogelijk overstroomden. Sluizen, dijken en het later tot een kasteel of landhuis omge- in de buurt van een doorwaadbare af te voeren. Eén van de laatste grote baggeren van de rivier moesten dit regu- vormd, zoals ‘De Schans’ in Schaffen. plaats in de rivier of beek. Op een coupures ontstond na de rechttrekking leren en de Demer helpen temmen. In Betekom was er lange tijd een aantal plaatsen probeert men vroegere van de Demer in 1972 te Aarschot. gelijknamige brouwerij. Met de steeds schansen als biotoop of erfgoedrelict te Waar de Demer nu rechtstreeks de stad ROT efficiëntere en brutere oorlogstech- herstellen zoals in het natuurreservaat instroomt maakte hij vroeger ter hoogte Het woord ‘rot’ is afgeleid van ‘rode’ nieken verloren ze als schuilplaats hun Dassenaarde in Molenstede. van ‘Parking Demervallei’ een grote ofwel gerooide (ontboste) plek. In de functie. Ondermeer aan de pastorie bocht die het stadscentrum aan zijn Demervallei ligt bijvoorbeeld tussen de van Betekom was er een schuilplaats SCHEEPVAART oostkant bruusk begrensde en een schil- Grote Laakbeek en de Demer in Betekom die in tijde van onrust door de hele ‘Mijn moeder vertelde me altijd dat als er derachtig zicht opleverde. Tegenwoordig het Bartelsrot. Ook Gelrode dankt waar- dorpsgemeenschap werd gebruikt. Ook een schip op de Demer vaarde iedereen is men, vooral na de talrijke overstro- schijnlijk hieraan zijn naam. Sommige van het Vierkensbroek bij Averbode ging kijken. Het was echt feest als die mingen in de jaren 1990, teruggekomen moerassige plaatsen worden bovendien en Messelbroek zijn schansen bekend, langskwamen.’ op het steeds verder rechttrekken en aangeduid als ‘de rotting’ of ‘de rotterik’. soms zijn de restanten van grachten Gilberte Nijs, °1934

41 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 42 De scheepvaart heeft, vooral in de middel- de schepen voorttrokken. Het was een dagen’. In Werchter was dit woensdag, SLUIS eeuwen, een belangrijke rol gespeeld machtig zicht.’ vrijdag en zondag. De scheeptrekkers Essentieel voor de vroegere water- in de vallei. Tot vóór de aanleg van de Frans Peeters, °1911 moesten de rivier en zijn vele meanders huishouding van de vallei. Op tal spoorlijn tussen en Leuven in op hun duimpje kennen wilden ze de van plaatsen regelden sluizen het 1865 gebeurde het voornaamste vervoer Tot in de jaren 1930 zouden er, zij het zeer ondiepe delen vermijden. Toch gebeurde waterniveau van de rivieren, beken en via de Demer. Biervaten, stenen, hooi, sporadisch, nog schepen op de Demer het wel eens dat men met man en macht grachten. Elk had een andere functie. steenkool, graan, gerst, hout, enz.; alles hebben gevaren. Om stroomopwaarts te de vastgelopen schepen uit het slib moest Het stuwrecht op de rivieren kwam werd over de rivier getransporteerd. Zelfs geraken maakte men gebruik van scheep- trekken. Wie tot de gildes wou toetreden meestal aan de molenaars toe die guano, uitwerpselen van zeevogels vooral trekkers en/of paarden. Stroomafwaarts moest lidgeld betalen en mocht op straffe voldoende water nodig hadden om hun ingevoerd uit Chili, werd via de rivier als liet men zich met de rivier meevaren of van boete niet vloeken of vechten. De rad draaiende te houden. In beken en meststof ingevoerd. spande men de zeilen. De scheeptrekkers gildes hadden zelfs hun eigen bescherm- grachten moesten sluizen het water van waren verenigd in gildes, bijvoorbeeld in heiligen. Tot in de jaren 1950 stond er de Demer de ene keer buitenhouden, De Demer was een belangrijke schakel Werchter die de schepen tot in Betekom in Langdorp in het gehucht ‘Oude Stok’ de andere keer als bemesting voor de tussen het Maas- en het Rijngebied maar mochten trekken en vandaar het touw een witgekalkt ‘Schipperskapelleke’. graslanden aanvoeren. De sluisjes in was door zijn geringe verval en sterk veran- doorgaven aan de gilde van Aarschot. Ook aan de Demerbrug in Testelt stond de beken en grachten werden door de derende debiet een moeilijk bevaarbare Deze trokken de boten tot aan de sluis in tot 1940 een kapel ter ere van de Onze- boeren onderhouden en bestonden rivier. Toch was de scheepvaart veiliger Testelt. Daar nam een andere gilde het Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstand vaak uit niet meer dan wat takken en en bovendien ook sneller dan transport over tot in Zichem waar de boten tot in ter bescheming van de schepen en hun graszoden. De sluizen in de rivier waren over land. Op het hoogtepunt, rond de Diest werden getrokken. trekkers. Eén van de liederen van de vervaardigd uit massieve eiken planken zestiende eeuw, meerden er ongeveer 250 gilde uit Werchter verwoordt het scheep- en werden door de lokale molenaar of de boten per jaar in Diest aan. Vanaf de 18e Elke gilde had dus een stuk Demervallei strekken als volgt: overheid in goede conditie gehouden. eeuw legde men echter de steenwegen aan onder zijn bevoegdheid. Omdat elke en een eeuw later kwam de spoorlijn, wat gilde een aparte bezoldiging vroeg, was ‘Wij mannen van den ambacht, Slepen ‘We woonden vlakbij de Demer en mijn de uiteindelijke doodsteek voor de scheep- het vervoer over water duur. Door het elk schip en z’n vracht, Al zonder zijne vader moest in opdracht van de overheid vaart op de Demer zou betekenen. Tot in korter af te leggen traject verklaart het blanke zeilen, Al op den Demer en de Dijle, een sluis op de rivier bedienen. Voor hem de jaren 1930 vaarden er nog boten op de meteen waarom Werchter tot aan het Van Werchter, goedgezind maar moe Naar was het als boer een kleine bijverdienste. Demer tot Aarschot. Vele van de schepen begin van de 20ste eeuw als enige in de Mechelen of Aarschot toe! Ook Leuven willen Hij moest het Demerpeil ook minutieus hadden lyrische Franse namen; ‘Le petit Demervallei nog een scheeptrekkersgilde wij niet vergeten. Want daar gaan we ’s iedere dag noteren.’ Neptunis’, ‘La Fortune’ of ‘L’Etoile’. Het kende. Er werd trouwens niet op alle zondags wafelen eten!’ Jef Wuyts, °1931 laatste schip in Diest meerde op 3 maart dagen getrokken, alleen op de ‘veer- 1879 aan, in Testelt in 1886. En hoewel het hoogtepunt in de middeleeuwen viel, © Uit het archief van Willy Bollens passeerden er in 1863 nog steeds 525 Sluizencomplex. Werchter, begin 20e eeuw boten in Aarschot. Tal van boottypes met ronkende namen als otters, klippers en pleiten werden door de scheeptrekkers en paarden stroomopwaarts getrokken. Het volksgeloof wou trouwens dat kinderen met boten werden gebracht. Had het schip een bruin zeil dan was het een jongen, had het een wit zeil dan was het een meisje.

SCHEEPTREKKERS ‘Ik heb dat in mijn jeugdjaren in de omgeving van Gelrode nog zien gebeuren voor het brengen van de kolen. Vaak waren het mannen én paarden die

43 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 44 Toch zorgde het opstuwen van het water SPAANSE LINIE SPICHT worden neergeschoten. Ook hermelijnen door de molenaars bij heel wat boeren Deze liniegracht of frontlijn werd gevormd Uit takkenhout, zand en zoden bestaande werden fervent voor hun pels bejaagd. voor wrevel. Stroomafwaarts stond het naar aanleiding van de Spaanse succes- weg, brug of dam in een moerassig gebied. Veldwachters moesten een oogje in water van de rivier immers heel wat lager. sieoorlog aan het begin van de achttiende Een spikheuvel is een heuvel waarover zo het zeil houden maar het zoeken naar Dit verdroogde de weilanden en zorgde eeuw (cf Franse Linie) en bevond zich een weg loopt, bijvoorbeeld de Spichove stropers was een bijna onmogelijke taak voor minder opbrengst. Het was een tussen Werchter en Booischot. Het tracé in Langdorp. Een andere verklaring is zoals blijkt uit het volgende citaat: eeuwige strijd tussen de molenaars en volgde de noordwestelijke grens tussen dat spichten kribwerk of kribpalen zijn boeren, die elkaar ondanks alles nodig Begijnendijk en Heist-op-den-Berg. In aan rivieren, beken en grachten voor de ‘Als veldwachter van Schaffen ging ik hadden. Het graan van de boeren werd feite gaat het hier om de verlegde Franse oeverversteviging rond bruggen, motten daar ook echt achter en schoot dan er immers vermaald. Om deze haatliefde­ Linie. In de volksmond noemde men en schansen. De term was tijdens de boven hun hoofden. Ik heb er zo veel relatie wat te bedwingen mochten deze linie in Begijnendijk de Spaanse 15e/18e eeuw wijd verspreid en kan op op heterdaad betrapt en stelde daarna molenaars het water niet opstuwen Linie. In Pijpelheide (Heist-op-den-Berg) tal van oude kaarten teruggevonden een proces verbaal van op. Gemakkelijk tot boven de pegel. Maar deze regel vindt men nog steeds de Liniestraat en de worden. was dat natuurlijk niet. Het gebied was werd niet altijd in ere gehouden. Meer Spaanderstraat, een duidelijk verwijzing gewoon veel te groot.’ opgestuwd water betekende immers dat naar de Spaanse troepen. De totale lengte SPOEL René Luyten, °1919 de watermolen langer kon malen. Sluizen van de linie bedroeg ongeveer 15 km en Verouderde vorm van een buis waardoor speelden, bijvoorbeeld in Aarschot en was 5 m breed en bijna 4 meter diep. Bijna het water ter drainage kan geleid worden, Diest, een belangrijke rol in de verde- overal stond in de grachten van de linie bijvoorbeeld de vroegere Manierspoel in diging van de steden. Ze maakten er water. Uiteindelijk mocht dit alles niet Zichem. deel uit van de stadsvesten en kenden baten want na de Vrede van Utrecht in T hierdoor een belangrijke strategische 1713 kwamen de Spaanse Nederlanden in STROPERIJ functie. Door de hoge waterstand en het handen van de Oostenrijkse Habsbugers, De jacht van de gewone man. Om het stilstaand water was het in de buurt van samen met de Engelsen de overwinnaars maal wat aantrekkelijker te maken, of in de sluizen trouwens ideaal om te leren van de Spaanse Successieoorlog. het geval van vogelvangst uit lucratieve TAM-ARA zwemmen en vissen. overwegingen, werd er over heel de vallei Oorspronkelijke Keltische benaming van © Nationaal Geografisch Instituut. www.ngi.be bijna door iedereen gestroopt. Onder de Demer. Het woord zou verwijzen naar SNIJGRAS dekking van de nacht ging men in de ‘donkerkleurige rivier’, wat verklaard Vele boeren woonden te ver van de hooi- vallei met schijnwerpers op hazen en wordt als een samenstelling van ‘tam’ en landen of waren gewoon te arm om een konijnen jagen. De ogen flikkerden op ‘ara’ of van ‘zwart, donkerkleurige’ en stukje land voor het hooien te huren en de dieren konden hierna makkelijk ‘water’. Voor de zwarte kleur zou mogelijk of op de koopdagen ‘gras op stam’ een verklaring kunnen gezocht worden in te kopen.. Om toch wat runderen te de bodemafzettingen, o.a. van turf die tot kunnen houden deden ze langs de kant in de 20e eeuw in de vallei werd gestoken. van de weg of op de slechtste gronden wat De kleur zou ook verwijzen naar het gras met de sikkel af; het snijgras. Vaak meegevoerde slib uit het Haspengouwse was dit van slechte kwaliteit en zeker niet leemplateau. Opmerkelijk is de naam ideaal om als veevoeder te dienen. Om van twee bijrivieren van de Demer, nl het gras toch wat voedzamer te maken Zwartwater en de Zwarte Beek. werd bij het ruimen van nabijgelegen grachten het slib en plantenmateriaal als TEERLINGS bemesting op de kanten opengesmeerd. Maakte deel uit van het inundatiesysteem Het daaropvolgende jaar stonden deze in Diest en is in feite een spui of dam die kanten vol met voedzame klavers voor het overstromingspeil in de achterlig- het vee. Ook op wiegdammen (trilvenen) gende weilanden kon regelen. Het water en op de dijken werden de planten als in de weiden kon ter verdediging van snijgras afgevoerd. Detail van de kaart van Fricx uit 1743 met de stad 15 tot 50 cm hoog staan. Te laag links de Spaanse en rechts de Franse Linie. om bevaarbaar te zijn en te hoog voor

45 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 46 © Uit het Archief van WAGDI dit unieke ecotoop te behouden worden Averbode en het Kraanrijk te Molenstede. in natuurreservaten de plassen opnieuw Door de snel toenemende energiebe- opengemaakt en uitgebaggerd. Het hoefte gepaard met de industrialisering verlandingsproces kan dan opnieuw aan het eind van de negentiende eeuw, beginnen. In niet al te grote plassen kan was turf uitermate belangrijk. Daarnaast dit proces zich op 30 jaar voltrekken. werd het nog aangewend bij de baksteen- productie, in de leerlooierijen en bier- TURFSTEKEN brouwerijen. Voor deze laatste is bekend Turf is de benaming voor gebruiksklaar dat de brouwerij Cerckel uit Diest in de gedroogd veen. In onze regio was het Demerbroeken zijn turf ging steken. Turf zowat de belangrijkste energiebron nadat werd zelfs als bouwmateriaal gebruikt: heel wat bossen al voor de bijl waren voor het opstoppen van kieren in muren gegaan. Soms spreekt men ook wel eens en daken, als fundering in natte gebieden van bagger, voor laagveen, of luif, voor en als wateropslorper in metselwerk. in bossen of heide uitgestoken veen. Het Het turfsteken was een arbeidsintensieve werd ondermeer als brandstof ontgonnen en complexe productiewijze. Meestal in de Turfputten te Gelrode, in de Baggelt gebeurde het in de maanden augustus Aarschot, einde 19e eeuw, aan de hoogbrug over de demer betaalde men de tol te Messelbroek, in het Vierkensbroek te en september. Eerst werd de boven-

© Uit het archief van Heemkring Averbode . Averbode, eind 19e eeuw oprukkende troepen om gemakkelijk TRILVEEN te doorwaden. Om de hoogte van de ‘In onze jeugd speelden we op het overstromingen te regelen maakt men trilveen. Het leek wel of de grond onder gebruik van een eenvoudige constructie je voeten wegzakte.’ die bestond uit vier blokken die voorzien Jef Vervoort, °1933 waren van gleuven en wegneembare balken om het gewenste overstroming- In heel de Demervallei wordt trilveen seffect te verkrijgen. De Diestenaars gaven ook wel ‘kwacht’ genoemd, soms ‘kragge’ deze constructie de naam ‘Teerlings’ of ‘rotting’. Ze zijn het resultaat van de omdat ze leken op een serie dobbelstenen verlanding van stilstaande wateren, zoals midden in het water. oude turfputten of poelen. Het begint allemaal met pionierplanten, bijvoor- TOLHUIS beeld zegges, die vanaf de oever het open Als een soort belasting moesten de water veroveren. In hun kielzog volgen schepen tol op de Demer betalen. planten als waterdrieblad en wateraardbei Ondermeer aan de brug in Betekom waardoor het wateroppervlak stilaan stond er een tolhuisje. Onderaan de brug toegroeit en er zich zogenaamde matten bevond er zich een houten constructie gaan vormen bovenop het water. Door de die pas openging na het betalen van accumulatie van plantenmateriaal dat in de tol. Samen met de betaling van de zuurstofarme milieus niet kan wegrotten scheeptrekkers maakte het de scheep- ontstaat er veen. Men noemt het trilveen vaart op de Demer duur. Vandaar ook omdat de grond er onder je voeten lijkt dat transport tot Diest vanaf het midden te golven. Vaak zijn de veenpakketten van de 19e eeuw niet meer rendabel niet meer dan een hand dik, verraderlijk was. Als één van de weinige voorbeelden dus. Boeren en jagers wisten maar al te is het Tolhuis op de Markt in Zichem goed waar deze plekken lagen. Na enkele bewaard gebleven. decennia verbossen deze plekken. Om

47 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 48 Kwartelkoning © Natalia Paklina - Buiten-beeld Otter © Johan De Meester - Arterra grond met een soort van lange spade Vele van de turfkuilen, vaak tot 1,5 meter verwijderd. Daarna werd het veen onder diep, zijn nog steeds als waterplassen het wateroppervlak opgebaggerd met in de Demervallei herkenbaar, hoewel een moerbeugel (rond mes met een de meeste werden volgestort. Wanneer schepzakje aan en bevestigd aan een het wateroppervlak door planten wordt lange steel). Het werd dus letterlijk uit de heroverd ontstaat er na enkele decennia grond getrokken of zoals Ernest Claes, een veenpakket, het zogenaamde zelf nog een ooggetuige, in zijn boek trilveen of ‘kwacht’. Deze waterplassen ‘Jeugd’ beschrijft: ‘… uit den grond behoren tot de waardevolste plantenen gehaald, als dikke zwarte modder, dierengemeenschappen van de vallei met brokken half vergaand hout er in. met ondermeer drijvend fonteinkruid, Dat werd opengespreid op het gras en kikkerbeet en tal van amfibieën zoals de men liet het in de zon drogen.’ Als het kamsalamander. hard genoeg was werd het in vierkante brokken gesneden met een slagijzer en opgestapeld in hoopjes. De plaats waar men de turf liet drogen noemde men een legakker. Tussen verschillende U kuilen lagen de zogenaamde wieg- of hooidammen. Het ontginnigsproces werd nauwlettend gevolgd door een ingenieur der mijnen van de overheid UITGESTORVEN die er ondermeer op moest toezien dat De Demervallei heeft steeds een uitzon- de kuilen zich minstens vijf meter van derlijk rijke fauna en flora gekend. In de waterloop bevonden, dat er niet te het Vorsdonkbos en omgeving alleen al diep werd gebaggerd en dat het water werden in het verleden meer dan 500 in de Kloosterbeemden (Testelt), het naar zijn verdoken levenswijze in hoge, in de kuilen kon afvloeien. Een uitge- plantensoorten gevonden. Studenten Webbekomsbroek (Webbekom) en natte graslanden. breid grachtensysteem moest hiervoor van de Katholieke Universiteit van in Messelbroek. In 1995 was er het zorgen. Stilstaand water werd immers Leuven kwamen er hun herbarium laatste broedgeval voor de vallei in OTTER beschouwd als een belangrijke bron vervolledigen. Op de grens tussen het Messelbroek. In Vlaanderen wordt de Geliefd bij de ene, vervolgd door voor epidemieën. Vele van de turf- Hageland en de Kempen komen op een soort met uitsterven bedreigd. Wordt de andere. Vissers zagen hem als putten werd daarom met afval of slib uit kleine oppervlakte immers verschillende in de volksmond steekekster genoemd concurrent, pelshandelaars als een bron de grachten terug opgevuld. biotopen voor. De Demervallei geniet als omdat hij de eigenaardige gewoonte van inkomsten. Slechts weinig dieren zijn vogel- en habitatrichtlijngebied bijna heeft om zijn prooien, ter bewaring, op in onze regio zo vervolgd als de otter. De Het hoogtepunt van het turfsteken lag volledige bescherming vanuit Europa. doorns van struiken of zelfs op prikkel- gevolgen konden dan ook niet uitblijven. aan het begin van de negentiende eeuw. Het onderstreept meteen het ecologische draad te steken. Door de opkomst van de steenkool werd belang van de vallei. Toch zijn er er heel ‘Tijdens de Tweede Wereldoorlog visten het echter steeds minder gebruikt. In wat soorten door habitatverlies, inten- KWARTELKONING de Duitsers in de vroegere turfputten in 1942-43 zou er nog turf zijn ontgonnen sivering van de landbouw, stroperij en Zomergast die waarschijnlijk nog tot Testelt. Ze smeten granaten in de kuilen. in de Hoornblaas te Okselaar. Naar alle watervervuiling in de loop van de 20ste vlak voor de Tweede Wereldoorlog De vis kwam dood bovendrijven en werd waarschijnlijkheid was dit één van de eeuw lokaal uitgestorven. Een selectie in de Demervallei voorkwam. De dan met schepnetten uit de plas gehaald. laatste ontginningen die te wijten waren uit een lijst om stil van te worden... Demerbroeken in Zichem, met de uitge- Op een bepaald moment hoorde ik toen aan de oorlogsomstandigheden. Door strekte hooilanden, moeten misschien een hels gekrijs. Ik zal het nooit vergeten. een gebrek aan steenkool probeerde KLAPEKSTER zelfs tot in de jaren 1950 nog een Het was een otter, dodelijk gewond door men uit noodzaak opnieuw gebruik te Had één van zijn laatste bolwerken in ideaal biotoop hebben gevormd. In de die granaten. Dat was de laatste otter die maken van turf. Het verbranden van turf de Demervallei. In 1994 was er nog volksmond wordt de ‘koning der kwartels’ ik nog gezien heb. Dat was zo rond 1943.’ veroorzaakte een uitermate zure geur. melding van 3 territoria, telkens één ook wel ‘spriet’ genoemd, verwijzend Marcel Vos, °1933

49 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 50 Een steeds slechtere waterkwaliteit en restpopulatie nog aanwezig is blijft voor- KRUIPEND MOERASSCHERM de jachtdruk liet de soort in onze regio lopig de vraag. Aangenomen wordt dat de Kleine zomer- en herfstbloeier met witte vermoedelijk in de jaren 1950 uitsterven. soort, indien ze al niet uitgestorven is, op bloemetjes, veelal in begraasde vallei- het punt staat uit de vallei te verdwijnen. HET GEKWAAK gronden, die uitermate zeldzaam is KWABAAL VAN DE geworden. Er zijn nog 12 standplaatsen in Deze kabeljauwachtige vis komt voor ZILVEREN MAAN Vlaanderen. Dichtsbijzijnde is een terrein in helder, langzaam stromend water Heel wat vlindersoorten in Vlaanderen BOOMKIKKER vlakbij Herk-de-Stad. kruipend moeras- en is ondermeer herkenbaar aan het zijn uitgestorven of met uitsterven DRAAGT scherm is in het verleden ondermeer in vaak mooie marmerpatroon en het ene bedreigd. De zilveren maan is hiervan het Vorsdonkbos gevonden. baardhaardje op zijn kin. Het is een een droef voorbeeld. Tot omstreeks 1975 2 KILOMETER VER uitgesproken roofvis die onder optimale kwam hij in het Vorsdonkbos in Gelrode RONDE ZONNEDAUW omstandigheden een meter lang wordt voor. Daarna verdween de soort. Sinds Vleesetende plant. Op de bladeren zitten en tot wel 15 kilogram kan wegen. In de 1994 wordt de soort als uitgestorven in meest bedreigde amfibieën en komt talrijke, kleverige tentakels. Hiermee volksmond ook wel bekend als ‘loemp’. Vlaanderen beschouwd. De zilveren enkel nog in de Zwinbosjes, in het vangt de plant kleine insecten, voorna- maan verkiest schrale vochtige gras- en Midden-Limburgs vijvergebied en in de melijk muggen. Het blad rolt om het GROTE MODDERKRUIPER hooilanden in de buurt van broekbossen. Maasvallei voor. Een laatste populatie insect heen en scheidt verteringsenzymen Deze langwerpige, cilindervormige vis in de Demervallei zou in de turfputten uit. De stoffen die hierbij vrijkomen met een zwart strepenpatroon is een BOOMKIKKER van het Vorsdonkbos hebben gelegen. worden door de plant opgenomen. typische bewoner van traagstromende Boomkikkers leven in zonbeschenen Oude inwoners van Gelrode vertelden Ronde zonnedauw komt vooral voor wateren met een dikke modderlaag en vegetaties met veel bloeiende struiken dat tot in de jaren 1950 het gekwaak van in vochtige, kale veen- en heigronden. veel plantenresten. De soort staat op en in de overgangszone tussen water- kikkers vanuit het gebied tot in het dorp Zeldzaam in Vlaanderen, komt nog in de uitsterven in Vlaanderen. In de Laak partijen en aangrenzend struikgewas. hoorbaar was, goed 2 kilometer verder. Kempen voor en recent verdwenen in de in Aarschot werd in 1997 nog een grote Kenmerkend is hun klimmende levens- Enkel het gekwaak van de boomkikker Demervallei modderkruiper aangetroffen. Of deze wijze. De boomkikker is één van onze draagt zo ver.

Boomkikker © Pieter Espeel - Arterra Ronde zonnedauw © Jeroen Mentens - Vilda

51 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 52 © Uit het archief van André Peeters. © Uit het archief van Yvan Van Gelder. Zichem, met rechts de veldoven, begin 20e eeuw plaatsvond. Het vuurde smeulde Leonard Geerts, een verwoed visser uit Testelt, 1955 dagenlang alvorens de stenen droog waren. In het dorp van Ernest Claes bakte men met deze ovens de bekende Zichemse steen.

VISSEN In de meanders, coupures en aan de sluizen, waar het water wat rustiger was, werd er duchtig gevist.

‘We visten met de lijn met pieren en maden. Vliegende mieren, die we aan een haak vastmaakten, gebruikten we om windes te pakken. Toen zat er nog veel vis op de Demer. Paling was goed eten. Snoek was ook echt lekker. Elk voorjaar gingen we op snoekenjacht in de grachtjes. We lieten daar een lange, dunne stok zakken VEERPONT met een strop aan. Vaak zag je de snoeken

Meest bekend is de oude veerpont, in het ondiepe water zonnen. Je kon ze V het ‘Schuit’, aan de Soldatenbrug in zonder probleem zo vangen.’ Werchter. Tot in de jaren 1940 was er op Jef Vervoort, °1933 die plek een kleine overzet. Het was de korste verbinding tussen Werchter en VEENBRAND Rotselaar. Veel stelde het niet voor; een © Uit het archief van Yvan Van Gelder. Zichem, begin 20e eeuw ‘Ik heb dat nooit zien gebeuren maar ik houten ponton voortgetrokken met een weet wel dat ze me vertelden dat je nooit ijzeren ketting die vastgemaakt was in een lucifer mocht aansteken als je op de rivierbedding. Per overzet betaalde het veen stond. Het moerasgas kon er men een kleine bijdrage aan de veerman. ontsteken.’ Ook aan de brug over de Demer ter Jef Vervoort, °1933 hoogte van het huidige industrieterrein Nieuwland en aan de kerk van Langdorp In de vallei van de Drie Beken heeft moet er nog lang een soort van veerpont er zich vlak na de Eerste Wereldoorlog geweest zijn. nog een ondergrondse veenbrand voor- gedaan. Vaak waren de plekken moeilijk VELDONK toegankelijk en was blussen moeilijk. Omheind stuk akkerland op een donk of Veen is door de vele plantenresten zandrug. Een watermolen op de Laak, de immers uitermate brandbaar. Veldonkmolen te Tremelo, verwijst hier nog naar. ‘Ik herinner me nog dat de grond maanden nasmeulde. De brandweer VELDOVEN heeft daar toen met man en macht zitten Gebruikt om stenen, gewonnen uit klei, blussen. Tevergeefs, want je zag die brand te bakken. Deze bouwwerken bevonden dus niet. Dat zat volledig ondergronds.’ zich vaak aan de oevers van de Demer Anna Toetenel, °1914 vlakbij de putten waar de kleiwinning

53 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 54 ‘Weet je dat voor de oorlog de paling van ‘De Demer lag toen vol met dode vissen ‘Melkbroek’ in Testelt. Uit metingen ‘Af en toe kwam er hier in Gelrode in den Demer op de vischmarkt te Leuven die gestorven waren aan zuurstoftekort. blijkt dat dit gebied duidelijk hoger is mijn jeugdjaren wel eens iemand van een half frankske de kilo meer kostte Het hele dorp ging toen vis uit de Demer opgeslibd dan andere stukken van de de brouwerij van Haacht met paard en dan andere paling?’ scheppen. Dat waren echt kruiwagens vallei, waarschijnlijk dankzij actief en kar voorbij. We hielden die dan tegen Ernest Claes, 1923 vol. Die vissen waren ook niet vergiftigd deskundig bevloeien. en vroegen naar wat haren uit de staart of zo. Na een paar jaar stopte dat. Ik van het paard en dan maakten we daar De paling van de Demer had een denk dat er toen geen vissen meer in VOGELVANGERS een strop van. We legden dat in het bos. ongenaakbare reputatie in Vlaanderen. het water zaten. Je kan niet geloven hoe De vogelrijkdom van de Demervallei In het najaar als het trek was van vogels Meer dan welke andere vis werd deze fel de rivier toen stonk. Echt een onaan- maakte dat veel omwonenden zich een kon je zo vele vogels vangen. Lijsters en verkocht aan de dure restaurants van gename geur die kilometers ver droeg.’ ‘permis’ aanschaften om zich in het merels bijvoorbeeld. Dat was goed eten.’ Brussel en Leuven. Zowat iedereen viste Maurice Swinnen, °1946 najaar en de winter aan de vogelvangst Jef Vervoort, °1933 op paling, al mochten slechts enkele het te wagen. Het was zowat een nationale op commerciële schaal doen. De Demer Gelukkig behoort dit nu tot het verleden. sport. Met mist- en slagnetten werden in Ook eieren werden naarstig verzameld werd hiervoor in stukken verpacht. De Bij recente tellingen werden weer meer de winter grote aantallen sijsjes, goud- en uitgeblazen. De eieren werden aan hoogste bieder mocht een aantal jaar op dan 20 vissoorten in de Demer gevangen. vinken, kruisbekken, barmsijsjes, riet- een koord geregen en door sommige een bepaald stuk op paling vissen. gorzen, merels, mussen en appelvinken trots als ketting gedragen. VLOEIWEIDE gevangen. De dieren werden in volières ‘Ik had het stuk tussen Werchter en de Hooiland dat door middel van grachten gehouden of belandden uitzonderlijk wel VONDEL brug van Betekom. Ik viste vooral in de en sluizen werd bevloeid. In de eens in de pan. Sommige vogels, zoals Primitieve, smalle planken brug over buurt van Werchter. Bij zware regenval Demervallei waren de overstromingen mezen, werden bij vangst ook onmid- een beek of gracht, ondermeer aan in Limburg wist ik dat ik de volgende voldoende talrijk en omvangrijk zodat delijk gedood. Meest markante voorbeeld de huidige Vondelbrug over de Laak nacht mijn netten, die mijn vader geen speciale of ingenieuze bevloei- was de klapekster. Deze carnivoor aast te Werchter en stroomafwaarts de nog had gemaakt, in de Demer moest ingssystemen nodig waren. Eén van vooral op vogels en grote insecten en was Zichemse Nieuwe Molen, bekend als het spannen. De hoeveelheden paling die ik de weinig bekende voorbeelden uit hierdoor een geduchte concurrent voor vondelke of vonderke. dan ving was echt ongelofelijk. Manden de Demervallei komt uit een gebied de vogelvangers. Hij werd door hen ook vol. Een arm dik en wel een meter lang genaamd ‘de Dijken’ in Rillaar, langs wel steekekster genoemd. De vervolging VORSEN SLAAN waren ze. Als boer was het voor mij een de Motte, een zijrivier van de Demer. kende na de Tweede Wereldoorlog onge- De jacht op kikkers kwam in heel de welkome bijverdienste.’ Bedoeling was om de hooilanden kende hoogtes vooral omdat klapeksters vallei voor. Het gekwaak moet oorver- Adolf Caes, °1924 in de winter te laten overstromen de slechte gewoonte hadden om lokvogels dovend geweest zijn. Tot in de jaren zodat het vruchtbare rivierslib ter te vangen. Vaak waren dit sijsjes die soort- 1950 kon men op zwoele zomeravonden ‘Mijn schoonvader, Gregorius Vos die bemesting kon worden afgezet. Voor genoten naar de netten moesten lokken. tot in Gelrode het gekwaak vanuit het molenaar was in Zichem, had een heel een maximale opbrengst waren deze Ook roofvogels werden in grote aantallen Vorsdonkbos horen, goed twee kilo- andere methode. Hij trok de schuif van percelen vaak aan de rand ook met met lokvogels gevangen en gedood. meter verder. Kikkerbillen zijn steeds de ene sluis helemaal dicht en liet de populieren beplant. De Demer van zijn Buizerds, torenvalken en sperwers waren een delicatesse geweest. Vooral bruine andere een beetje omlaag. Daar dreef kant had zo’n grote aanvoer met ‘vettig’ tot begin jaren 1980 een zeldzaamheid. kikkers waren zeer gewild. Het vangen de paling dan door. Achter deze sluis (leemrijk) water dat extra maatregelen Veel onschuldiger waren kinderen die vormde geen enkel probleem. Met spande hij een net. ’s Nachts rond vier wellicht in deze vallei niet nodig waren, vogels vingen. Met lijmstokjes werden een lange stok sloeg men in de natte uur stond hij op en vond hij zes à zeven het slib geraakte via de grachten en bijvoorbeeld mussen gepakt. Deze weides de kikkers dood. Men verkocht kilogram paling in het net.’ de aanzienlijke overstromingen in de werden in de dichte meidoornhagen, aan deze daarna aan de restaurants in de Raoul Geyskens, °1943 winter immers overal. In Limburg daar- de rand van de vallei, opgesteld waarna omgeving. Vooral in de Demerbroeken entegen lag dit anders. Door de arme de vogels er aan bleven kleven. en in het Webbekoms Broek werden Vanaf de jaren 1950 was het water van gronden was elke bemesting meer dan vorsen geslagen. Zelfs de Zoo van de Demer ‘vergeven’ (vervuild). Bij het welkom. Er ontstonden vernuftigde irri- ‘Een paar van mijn kameraden klommen Antwerpen kwam daar kikkers vangen schoonmaken van de machines in de gatiesystemen zoals bijvoorbeeld in de zelfs in populieren om jonge eksters uit als voedsel voor de slangen. suikerraffinaderij in werden Kolonie te Lommel. Een ander gebied hun nest te halen. Ze hielden die daarna de afvalstoffen in de Grote Gete, een in de Demervallei, naast ‘De Dijken’ in in een kooi.’ zijrivier van de Demer, geloosd. Rillaar, dat wel goed is bevloeid is het Urbain Ceusters, °1937

55 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 56 © Uit het archief van Yvan Van Gelder. Zichem, 1910 van de Eerste Wereldoorlog trachtte

de oprukkende Duitsers de vluchtende W Belgische soldaten bij te blijven. Ze gebruikten hiervoor oude kaarten waar de waadplaatsen nog op aangeduid waren. Tevergeefs, want eind 19e eeuw WAADPLAATS waren de meeste al verdwenen. Vele Ondiepe plek in de rivier meestal te landgenoten bleven hierdoor uit de vinden op plaatsen waar er ijzeroer- greep van de Duitsers. Op sommige banken aan de oppervlakte komen. Van plaatsen hielden de doorwaadbare oudsher werden deze plekken gebruikt plaatsen langer stand. In Langdorp kon als waadplaats voor het vee of om met je aan de huidige brug over de Demer paard en kar door de rivier te trekken. nog tot na de Tweede Wereldoorlog bij Bekend zijn deze in Werchter vlakbij laag water door het water waden. de monding in de Dijle en stroomop- waarts aan de Soldatenbrug vlakbij WAAIERSLUIS de Wijngaardstraat en één vlakbij de Een unieke sluis die deel uitmaakte van huidige Preterstraat. Aan het begin het inundatiesysteem in Diest. Dit type

© Uit het archief van Werkgroep CCBD Diest, Waaiersluis, begin 20e eeuw

sluis liet toe de sluisdeuren te openen ouders, zelf boeren, naar de watermolen of te sluiten tegen de stroom van het meeging. Wij speelden dan in de buurt Demerwater in. Op die manier kon terwijl zij in de rij met paard en kar de rivier worden ingeschakeld in de stonden aan te schuiven om het graan te verdediging van de stad. De constructie laten vermalen.’ werd uitgevonden door de Nederlandse Maurice Swinnen, °1946 ingenieur Jan Blanken (1755-1838). Het systeem was ingewikkeld en vernuftig De Demervallei kent tal van water- tegelijkertijd en vereiste een preciese molens. Om er maar enkele te noemen: afstelling van de verschillende onder- de Ezeldijkmolen in Diest, de Nieuwe delen. Thans blijft enkel de waaierkas, Molen in Zichem en de grootste: de ’s deurscharnieren en het afsluitsysteem Hertogenmolens in Aarschot. Slechts van de omloopriolen zichtbaar. weinige werken nog. De Molen te Leefdael op de Motte in Rillaar en de WATERMOLEN molen van Schoonhoven op de Motte ‘Voor veel kinderen uit Zichem was de te Aarschot vormen hierop uitzonde- Nieuwe Molen een geliefd speelterrein. ringen. Deze laatste wordt voornamelijk Het oefende een onweerstaanbare gebruikt om elektriciteit te produceren. aantrekkingskracht op ons uit. Ik Watermolens vermaalden niet alleen herinner me nog dat ik met mijn groot- graan, maar ook schors en ze persten

57 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 58 olie. Aan de Nieuwe Molen in Zichem De molenstiel was hard werk voor vaak WITLOOFTEELT In de zomer teelde je de wortel. Die werd ook vee-, kippen- en duivenvoer weinig geld. Bovendien waren de mole- Geteeld op de oevers van de Demer wortel plantte je dan in het najaar in verkocht. Bij de ’s Hertogenmolens naars sterk afhankelijk van het weer. bracht de witloofteelt een nieuwe bron bedden. Uit die wortels kwam in de in Aarschot werd de gemalen schors van inkomsten voor de boeren in de winter het witloof. Er werden vernuftige gebruikt voor de leerlooierij. In de olies- ‘Tijdens de winter waren er dagen bij dat vallei. Vooral in Werchter werd aan het systemen bedacht om die bedden met lagmolen werd olie gestampt uit olie- ik het ijs aan het rad moest wegkappen. begin van de 20e eeuw, en op veel kleinere verwarmingsbuizen warm te houden, houdende zaden. Kool- en raapzaadolie Anders kon ik gewoon niet malen. Het schaal nu nog, witloof geteeld. ‘Je moest wij noemden dat de forcerie. Golfplaten, werd bijvoorbeeld gebruikt als brandstof wiel zat vol met ijspegels. Na enkele uren vooral beducht zijn voor konijnen en hooi en stro beschermde het witloof tegen voor lampen of als smeer- en bakolie. te hebben gemalen moest ik weer alles hazen. Voor je het wist gingen ze met heel de ergste vorst en moest ook licht tegen- Watermolens droegen in belangrijke gaan wegkappen. Ook ’s nachts stond ik je oogst lopen. De jagers hielpen ons door houden. Witloof groeit immers alleen mate bij tot de ambachtelijke bedrij- op om het ijs weg te halen. Het was harde de velden af te spannen. Het dichtst bij de in het donker. Tot vlak voor de Tweede vigheid van een stad of dorp. Onder labeur.’ oevers van de Demer was de beste grond. Wereldoorlog maakte men dakjes van impuls van de Industriële Revolutie Staf De Rijk, °1917 Daar was die het lichtste, het malste. Want gevlochten stro, soms tot 2 meter hoog.’ aan het eind van de negentiende eeuw dat was allemaal aangespoelde grond. Domien van Brusselen, °1932 werden tal van molens gemechaniseerd WIEGDAM Je moest ook zorgen voor vruchtafwis- en uitgebreid. Stoommachines moesten Onstabiele dijk tussen twee turfputten seling. Het ene jaar was het witloof, het WITTE VAN ZICHEM ervoor zorgen dat er zo efficiënt mogelijk die met zand werd verstevigd en soms jaar erop haver of tarwe bijvoorbeeld, het Wit haar, guitige ogen, een mager kon worden gewerkt. De molens kenden werd gehooid. Ook werd het hooi vanuit jaar daarna bieten of aardappelen, het gezicht, grote oren en een brede een laatste bloeiperiode alvorens ze de ‘kwachten’ of trilvenen met draag- volgende jaar graan en pas daarna terug mond. Wie anders kan dit zijn dan de na de Tweede Wereldoorlog definitief stokken naar de wiegdam gedragen witloof. Dus om de 4 jaar ongeveer. Witte van Zichem? Een icoon van de aan belang inboetten. Lijnzaadolie om er beter te drogen. Vandaar dat werd immers toen al lang niet meer wiegdammen soms hooidammen Een scène uit ‘De Witte’ (1934), Zichem © Uit het archief van het Ernest Claesgenootschap gebruikt voor de verlichting en graan worden genoemd. werd elders gemalen. Het aantal land- bouwers daalde bovendien zienderogen. WIJP Molenaars konden niet meer leven van Houtbussel ter versteviging van de oever. hun stiel. Eeuwenlang hadden zij het Meestal waren dit langwerpige en vast- economische leven in dorp en stad mee gebonden bussels rijshout. Het kon ook vorm gegeven. Vaak waren het kleur- naar het stro verwijzen die in de voegen rijke figuren die iedereen wel kende. tussen de losse dakpannen gestopt werd. In Zichem was dit Gregorius Vos, ook Een dak werd vroeger daarom ‘gewijpt’. wel ‘den Thijs’ genoemd. Hij redde De Wijp was eveneens een waterloop die maar liefst 18 mensen van de verdrin- de verbinding vormde tussen de Demer kingsdood. en de Laak en tot in de 19e eeuw de scheidingslijn was tussen Betekom en ‘Ik herinner me dat mijn schoonvader er Werchter. De huidige gemeentegrens over vertelde. Hij kon zeer goed zwemmen volgt nog steeds min of meer de oude en kende de Demer. Een molenaar moet loop van de nu gedempte Wijp. zijn water immers kennen. Voor zijn heldendaden ontving hij de Medaille WISSEN voor Moed en Zelfopoffering. Hij was Waren door hun buigzaamheid ideaal een geliefd man. Tijdens de oorlogsjaren, om voor manden te gebruiken. Meestal toen de watermolen onder het Duits was dit wilgenhout dat op de oevers bewind niet veel kon draaien, heeft hij van een coupure werd gevonden of als veel in het zwart zitten malen om de hakhout werd verkocht. mensen voort te helpen.’ Raoul Geyskens, °1943

59 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 60 Demervallei. Genoemd naar het gelijk- ‘Men deed dat ook om te laten zien dat Deze woorden zeggen het helemaal; veel boerenkinderen was het na het werk namige boek van Ernest Claes uit 1920, het gezin nog een dochter had die vrij was voor de jeugd was het zwemmen het op het veld een welkome verfrissing en dat gebaseerd werd op zijn dorpsgenoot en klaar was om te trouwen. Men strooide ultieme plezier. Men leerde het in ontspanning. Louis Verheyden. Het vertelt het leven dan zand in figuurtjes aan de voordeur.’ rustige beken of vijvers om daarna in Zichem, gezien vanuit de ogen van Frans Peeters, °1911 het ruige Demerwater te trotseren. ‘We zwommen soms zelfs vier keer op een een 12 jarige kwajongen in de jaren Vooral de grote kolken in de meanders dag. We probeerden tegen de rivier in te 1900. Wie de grollen en grappen door- ZEIS moesten worden vermeden. Ouders zwemmen. Maar dan moest je al ne goeie prikt vindt een beschrijving over het Ongetwijfeld was dit het belangrijkste waarschuwden hun kinderen dan ook zijn. We lieten ons soms van iets voorbij echte, harde leven in de Demervallei. werktuig in de Demervallei. Het bestaat om het gevaarlijke water te mijden. de brug in Betekom tot in Zallaken Het boek werd tweemaal verfilmd, uit een lang gebogen mes, aan de Legenden zoals het Pakmanneke meevoeren. Dat was plezant zenne.’ in 1934 en 1980. Het boek werd vele binnenbocht scherp, met een scherpe moesten hen angst inboezemen. Jef Wuyts, °1931 malen herdrukt en is één van de meest punt, bevestigd aan een steel met soms Toch stierven er wel elk jaar een paar verkochte Nederlandstalige boeken één maar meestal 2 handvatten. De kinderen aan de verdrinkingsdood. Het ooit. zeis wordt gebruikt door met een snelle kon de pret echter niet bederven. Voor zwaaiende beweging lang gras of graan ‘Om de Witte zijn slaap waakten en te maaien zonder dat de maaier zich zongen al de mooie dingen van het leven. daarvoor hoeft te bukken. Het haren © Uit het archief van Werkgroep CCBD. Diest, zwemmen aan de amer, begin 20e eeuw ‘Witte’ zongen de rode hanebloem, de of scherpen van de zeis liet men aan blauwe vergeet-me-nietjes, de witte made- iemand over die mee op het veld ging en lieven, de purper klaverbol en de paarse heel de tijd de messen moest scherpen. koekoeksbloem.’ De zeis werkt immers het best als deze Ernest Claes, De Witte, 1920 vlijmscherp is.

ZILLE Is een oude oppervlaktemaat gelijk aan

de hoeveelheid die iemand per dag Z kon hooien, ongeveer 33 are. Ook wel ‘dagmaal’ genoemd.

ZOUWMES ZANDWASSEN Werd gebruikt om het gras van de rivierof Voor het schoonmaken van de vloer grachtkanten mee af te steken. In de of voor het maken van decoratieve volksmond ook wel ‘snijder’ of ‘zoefmes’ figuren op de grond van de voorkamer genoemd. Werd dikwijls vervaardigd uit gebruikte men zand dat uit de donken een oud zeisblad. werd gehaald. Het zand van de rivier- duinen werd in de Demer of zijbeken, ZWEMMEN zoals de Leigracht in Zichem, gewassen. ‘We zwommen in de Demer op de wijze De zandwassers brachten het zand met van de Witte van Zichem, naakt dus. kruiwagens naar het dorp om het te Heel de dag als het kon. We waren er verkopen. Al roepend ‘Moet er nog zand met geen stokken uit te krijgen. Je moest zijn?’ gingen ze van huis tot huis. In de wel oppassen voor grote draaikolken. Abdij van Averbode wordt nog steeds We gingen alleen zwemmen als we er in zand gebruikt bij het kuisen van de konden staan.’ vloeren. Jef Vervoort, °1933

61 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 62 DAG DEMER! DANKWOORD Kronkelend als een slang, stroomt u Heel wat enthousiastelingen hebben ons geholpen om informatie rond de Demervallei te door het mooie landschap verzamelen. Het Regionaal Landschap Noord-Hageland vzw wenst volgende personen van Kempen en Hageland. uitdrukkelijk te bedanken:

De mens kwam uw vallei ontdekken Luc Vervoort, David Swinnen, Sue Clifford, Angela King, Kim Leslie, Willy Bollens, Christine en ontgon uw bossen en uw beemden. Staes, Etienne Meert, Björn Rzoska, Daphné Maes, Rudy Janssens, Marileen Vandenberghe, Hij bouwde er kastelen, abdijen en molens, Willy Schroeven, Marc Dillen, Theo Depoortere, Glenn Geeraerts, Kjell Corens, Alfons Thiels, kerken en torens, Guy Hommelen, Koen Berwaerts, Theo Peeters, Bart Minnen, Paul Tuerlinckx, Ivan Op De Beeck, Jos Smeijers, Maria Lauwers, Jan Van Hemelryck, Peter Delperdange, Erik Spiessens, en langs uw oevers Danielle Gheyskens, Carl Verlinden, Pieter Van Eenoge, Frans Wouters, Louis Peeters, Harly ontstonden er dorpen en steden. Valvekens, Veerle Vervoort, Rik Maes, Rudiger Van Nuffel, Alex Schuberth, Linda Scheerens, Ronny Weckhuysen, Liesbet Cleynhens, Liesbeth Tielens, Peter Vanelven, Helian Guislain, Men weefde er laken, Roger Deneef, Yvan Van Gelder, Manu Vlaeyens, Ferdi Geerts, Robin Guelinckx, Kurt Sannen, men brouwde er bier, Petra Vanhoute, Kim Maex, Bruno Vanson, Marleen De Smet, Jan De Wyngaert, Gustaaf Van men verbouwde ook wijn Espen, Marcel Lemmens, Els Spreeuwers, Rebecca Schoeters, Goedele Deseyn, Arjan Van en men hield van plezier, Der Star, Annelies Paredaens, Bieke Van Gelder, An Jansen, Françoise Vanhelmont, Geert van kermis en van feesten. Holemans, Saskia Van den Berg, Ludo Dewinter, Frans Verstraeten en vele anderen…

Men maakte van u, Demer, een Dank aan het Nationaal Geografisch Instituut voor het gebruik van de historische kaarten. handelsweg: Het Regionaal Landschap Noord-Hageland vzw dankt het Ministerie van Cultuur van de uw bedding die moest recht Vlaamse Gemeenschap en het PDPOII cofinancieringsprogramma voor de financiële steun voor de schepen. om het verhaal van de Demervallei in kaart te kunnen brengen. Men bouwde ook hoge dijken, om overstroming te ontwijken. Speciale dank aan de peters van het project: Stijn en Steven Kolacny en de getuigen, Adolf Caes, Anna Toetenel, Domien Van Brusselen, Felix Van Meeuwen, Felix Van Rompaey, Maar men zou moeten weten, François Clerckx, Frans Peeters, Louis Peeters, Gilberte Nijs, Henri Pollet, Jef Vervoort, Jef Wuyts, Leonie Vinckx, Louis Cortvrindt, Marcel Clerckx, Marcel Vos, Maurice Swinnen, dat bij zulke ingrepen, Raoul Geyskens, René Luyten, René Van Dyck, Stefaan Derijk en Urbain Ceusters. de natuur zich kan gaan wreken.

Willy Bollens

HEEMKUNDIGE KRINGEN UIT DE REGIO DIE MEEWERKTEN AAN HET PROJECT:

HEEMKRING AVERBODE GESCHIED- EN HEEMKUNDIGE Eddy Exelmans, voorzitter KRING ARNOLDUS IV T 014 54 90 81 Alfons Thiels [email protected] T 013 33 40 02 www.heemkring-averbode.be [email protected]

CULTURELE KRING WEZEMAAL AARSCHOTSE KRING Willy Bollens VOOR HEEMKUNDE T 016 58 02 20 Elisabethlaan 103c [email protected] 3200 Aarschot [email protected] Aarschot, de demer aan de leiberg, rond 1910 www.heemkundeaarschot.be

63 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 64 GREEP UIT GERAADPLEEGDE WERKEN

BAEYENS, L. CLERINX, H. GIELEN, G. RADELET, U. Vorming en hydrografische betekenis van De oorsprong van de Demer, Tamara, in: Doorheen het land van Ernest Claes, S.l., 1985. Molens in het Hageland, onuitgegeven de Demer. Hydrografische-landschappelijke Eigen schoon en de Brabander, dl. LXVIII, eindwerk regiocursus voor het Hageland, 2005. beoordeling Diest-Werchter, in: Het oude land 1995, p365-385. GUISLAIN, H., MEERT, E., van Aarschot, 1978, dl. XIII, p68-77. VANDENBERGHE, M., E.A. SEGERS, Y., VAN MOLLE, L. De Ezeldijkmolen te Diest: tentoonstelling De Laakvallei in historisch perspectief: spiegel Leven van het land. Boeren in België 1750- BOLLEN, G., JANSSEN, S., PROOST, H., in het stadhuis van Diest van 5 september voor de toekomst. (kaart + zakwoordenboek, 2000, Leuven, 2004. Tussen teerlings en amer, E.A. tot 2 oktober 1992 – Algemeen Rijksarchief. uitgave van Natuurpunt vzw afd. Hagelandse nota’s bij tentoonstelling in het Cultureel Verkenningen van het dagelijkse leven. Catalogussen, nr. 113, Brussel, 1992. Heuvelstreek), , 2007. Centrum Begijnhof Diest van 28april t.e.m. 28 Oral History in de Dommelvallei, Neerpelt, mei 2007. 2006. DE RYCK, A. HALFLANTS, J. De Watermolen te Rillaar, Eindwerk gidsen- De molen te Leefdaal te Rillaar, in: Oost, dl. VAN HOORICK, W. BREUGELMANS, J. cursus Oost-Brabant, 1987. II, 1964, p27-33. De Demer en de grote Laakbeek in het stads- Het beheer van de Demer tijdens de 17de gebied Aarschot, 15e-20ste eeuw, Brussel, 2004. en 18de eeuw, Brussel (uitgave Rijksarchief), DENEEF, R. HOUTMEYERS, S. 2001. De Voortberg en de Demerbeemden tussen Landbouwuitbatingen van de abdij van VAN ROOSENDAEL, B. Averbode, Testelt en Zichem, in: RMLZ- Averbode in haar onmiddelijke omgeving Werchter in beeld. Van vóór 1900 tot 2000, BREUGELMANS, J., CEULEMANS, J., documentatiemap landschapsonderzoek nr. (16e-17e eeuw), eindverhandeling licentiaat Werchter, 2003. DE KEULENAER, P., e.a. 10, 1983, p39-70. geschiedenis, Katholieke Universiteit Leuven, Vijfhonderd jaar Grote Molens op de Demer Leuven, 1999. VER ELST, A. in Aarschot, Aarschot, 2006. DENEEF, R. Scheeptrekkersgilden langs de Dijle en De Demervallei tussen Aarschot en Werchter, PEETERS, A. Demer, Brussel, 1961. BURNY, J. in: RMLZ-documentatiemap landschapson- Testelt, een kijk op toen, , 1986. Bijdrage tot de historische ecologie van de derzoek nr. 12, 1984, p3-65. VERVOORT, L., DENEEF, R. Limburse Kempen (1910-1950). Tweehonderd PHILIPPEN, J. De meander van Vorsdonk en de turfputten gesprekken samengevat, Maastricht, 1999. DIRIKEN, P. Geschiedenis langs de Demerboorden, in: De te Gelrode (Aarschot) – een historische en Geogids Demervallei, Kortessem, 2004. Brabantse folklore, nr146, 19602, p177-201. ecologische verkenning., in: Monumenten en CARLIER, M. Landschappen, 1995, jg. 15, nr.5, p39-62. De scheeptrekkers van de Demer, in: De FONTAINE, A. POLSPOEL, L.G. Blauwe Wimpel. Maandblad voor scheepvaart Le Demer dans le temps et l’espace, in: Eenige trekken van het landschapsbeeld, Wandelingen, Demervallei, Dl. XVIII, Leuven en scheepsbouw in de Lage Landen, dl. XXIII, Bulletin de la société belge de géologie, de in: Steden en landschappen. VIII. De (uitgave van Toerisme Vlaams-Brabant vzw), 1968, p122-123. paléontologie et d’hydrologie, dl. XLII, 1932, Demervallei, Antwerpen, 1935, p19-29. 2005. p131-141.

© IRPA-KIK Brussel. Werchter, 1893 © Uit het archief van Yvan Van Gelder. Zichem, de jaren 1950

65 HET ABC VAN DE DEMERVALLEI HET ABC VAN DE DEMERVALLEI 66 MEER WETEN? Regionaal Landschap Noord-Hageland vzw Huize Hageland, Oudepastoriestraat 22, 3390 Tielt-Winge T 016 63 59 54 [email protected] www.rlnh.be