Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Derg., 50 (3): 263-273, 2019 Atatürk Univ., J. of the Agricultural Faculty, 50 (3): 263-273, 2019 ISSN: 1300-9036, E-ISSN: 2651-5016 Araştırma Makalesi/Research Article http://dergipark.gov.tr/ataunizfd

Kırsal Mirasın Korunması: Beypazarı () Hırkatepe Örneği

* Canan KOÇ 1 Ahmet KOÇ 2

1 Dicle Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Diyarbakır, Türkiye 2 Iğdır Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Iğdır, Türkiye (*Sorumlu yazar e-mail: [email protected]) DOI: 10.17097/ataunizfd.540932

Geliş Tarihi (Received Date): 16.03.2019 Kabul Tarihi (Accepted Date): 08.09.2019

ÖZ: Kırdan kente olan göçle birlikte, kırsal alanlar giderek nüfus kaybetmekte ve kırsal miras tahrip olmaktadır. Kırsal yerleşmeler topoğrafya, iklim, jeoloji, hidroloji ve toprak özelliklerine göre şekillenmektedir. Kırsal mirasın yapı taşlarından olan geleneksel konutlar yapım teknikleri ve kullanılan malzeme açısından bölgenin özgün özelliklerini yansıtmaktadır. Bu bağlamda çalışmada, Ankara ilinde yer alan Beypazarı ilçesinin bir mahallesi olan höyük, tarihi kalıntılar, geleneksel kırsal mimari örnekleri ve Gündüzalp türbesini barındıran Hırkatepe köyü incelenmiştir. Yok olmaya başlayan kırsal mimarinin önemi vurgulanarak, korunmasına yönelik öneriler geliştirilmiştir.

Anahtar kelimeler: Kırsal miras, Koruma, Hırkatepe, Geleneksel mimari, Ankara/Beypazarı

Conservation of Rural Heritage: Case of Hırkatepe in Beypazarı (Ankara)

ABSTRACT: Due to the migration from rural to urban areas, rural areas are losing their population and rural heritage is being destroyed. Rural settlements are shaped according to topography, climate, geology, hydrology and soil characteristics. Traditional dwellings which are the building blocks of rural heritage, reflect the features of the region in terms of construction techniques and materials. In this context, Hırkatepe which is the neighbourhood of Beypazarı in Ankara, has the mound, the historical remains, traditional rural architecture and Gündüzalp tomb, were investigated in this study. Suggestions for conservation of the rural architecture that started to disappear, have been developed and laid emphasis on conservation.

Keywords: Rural heritage, Conservation, Hırkatepe, Traditional architecture, Ankara/Beypazarı

GİRİŞ Kentlerin çekiciliği ve kırın iticiliği karşısında Tüzüğü’ne dayanmaktadır. Buna göre, korunması kırsal yerleşmelerin nüfusu giderek azalmakta, terk gerekli kültür varlıkları arasında tarihi bir olaya edilen bölgelerde kırın özgün dokusu giderek tanıklık eden kentsel ya da kırsal yerleşmeler de bozulmakta, kırsal mimari tahrip olmaktadır. Daha sayılmaktadır (Ahunbay 2004; Levi ve Taşçı, 2017). çok kentsel yerleşmelerin gelişme yönünde bulunan Sonraki yıllarda düzenlenen 1975 tarihli Avrupa bazı kırsal yerleşmeler ise giderek kentle Mimari Tüzüğü ve Küçük Tarihi Kentlerin Korunması bütünleşmekte ve zaman içinde kentsel nitelik Sempozyumu sonuç bildirgesi (Özcan, 2017), 1977 kazanmaktadır. Binlerce yıllık birikimin sonucu yılında Granada’da yapılan “Bölgesel Planlama İçinde ortaya çıkan, doğal çevreye sıkı sıkıya bağlı ve onun Kırsal Mimari” Sempozyumu (Levi ve Taşçı, 2017) izlerini taşıyan kırsal mimari, gelişen sosyo-kültürel ve 1989 yılında hazırlanan “Kırsal Mimari Mirasın ve ekonomik koşullar karşısında değişime Korunması ve Değerinin Artırılması Hakkında uğramaktadır (Ceylan, 2012). Günümüzde, Tavsiye Kararı’nda kırsal mirasın korunması küreselleşmenin de etkisiyle kentler birbirine gerekliliğinin önemi vurgulanmıştır. 2001 yılında benzemekte, kimliksiz bir yapıya dönüşmekte, ICOMOS üyesi ülkelerde tarihi köylerin korunmasına giderek kırsal yerleşmelere olan özlem doğmakta ve yönelik etkinlikler düzenlenmiş (Levi ve Taşçı, 2017), bu bölgelerin özgün dokusunun korunması Avrupa Parlamentosu’nun 2006 yılında aldığı gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. “Mekânsal “Avrupa’nın Kırsal ve Ada Bölgelerindeki Doğal, aynılaşmanın Türkiye’deki başlangıcı, 1950’lerde Mimari ve Kültürel Mirasın Korunması Kararları” ile yaşanan modernleşme sürecine dayanmaktadır. Bu Avrupa’daki kırsal alandaki kültürel mirasa vurgu süreçte başlayan ve yaygınlaşan betonarme kullanımı, yapılmıştır (Eres, 2008). birçok yerleşimde yerel yapı malzemesi ve geleneksel “Başta Avrupa olmak üzere dünyada kırsal yapım yöntemlerinin yerini almış ve apartman kültür mirasının kapsamını tanımlayan, koruma bloklarına geçiş hızla gerçekleşmiştir” (Şenol ve Er sorunlarını ortaya koyarak çözüm önerileri getiren Akan, 2011). Zamanla, kırsal yerleşmelerde de yerel kararlarla, toplumların özgün kimlikleri ile somut ve malzeme kullanımı terk edilerek betonarme yapılar soyut tüm kültür mirası bir bütün olarak korumayı yaygınlaşmaya başlamıştır. hedeflemektedir. Her ne kadar Türkiye uluslararası Kırsal mirasın korunması yönündeki sözleşmeleri kabul ederek koruma alanındaki yeni çalışmaların başlangıcı 1964 tarihli Venedik gelişmeleri izler bir görüntü oluşturmaktaysa da, bu

Kırsal Mirasın Korunması: Beypazarı (Ankara) Hırkatepe Örneği

yeni kavramların uygulamaya yansıma süreci oldukça mimarinin oluşumuna katkı sağlamaktadır. Dağlık yavaş ilerlemektedir” (Eres, 2008). Türkiye’de kırsal alanlarda genellikle taş malzeme hâkim iken, alüvyal miras ile ilgili koruma çalışmaları daha çok Yörük sahalar veya ovalarda toprak malzeme daha fazladır” Köyü (Safranbolu), (Ödemiş/İzmir), Şirince (Gözenç ve Gümüş,1998; Akgün, 2013). (Selçuk/İzmir), Cumalıkızık () gibi turizmin İklimsel özelliklere bağlı olarak yapı malzemesi aktif olduğu ve sit alanı ilan edilmiş yerleri ve mekân kullanımı değişkenlik göstermiştir. “Ulaşım kapsamaktadır. olanaklarının kısıtlı oluşu yapım tekniklerinin ve Kırsal miras, zaman içinde kırsal bölgeyi konut biçimlerinin farklılaşmasına neden olmuştur oluşturan ve toplumsal ilişkileri yansıtan somut ve (Sözen ve Eruzun,1996). Bu nedenle ulaşımın zor somut olmayan kültür varlıklarını kapsamaktadır olduğu yerleşmelerdeki yapılarda kullanılacak (CEMAT, 2003). Cohen and Sofer (2017), kırsal malzeme, çevredeki malzemeyle sınırlı kalmış ve bu mirasın iki mekânsal etkisinden bahsetmektedir. durum kırsal yerel mimarinin oluşmasına katkı Birincisi, tarım ve yapılı çevre arasındaki ilişkidir. sağlamıştır” (Akgün, 2013). İkincisi ise, miras değerlerinin ulusal hafıza, ulusal Özetle, topoğrafya, rölyefler, vejetasyon, su, olaylar ve biyografiler kadar her yerleşmenin yerel ışık, klima etkileri ve doğal çevreyi kullanma, hafızası ile ilgili olduğudur. Rapoport (1969) da kırsal değiştirme, tamamlama, sembolize etme ve mimarinin biçimlenmesine etki eden esas faktörün görselleştirmenin sonucu olarak özgün kırsal mimari kültür olduğunu vurgulamakta ve diğer etkenleri; sunumlarda biçim, malzeme, detay ve mekan iklim ihtiyaçları, malzeme, konstrüksiyon ve organizasyonları ön plana çıkmaktadır (Çevik vd., teknoloji, arazinin yapısı, savunma, ekonomi, din ve 2003; Eminağaoğlu ve Çevik, 2006). Bu bağlamda, sosyo-kültürel etkenler şeklinde belirtmektedir (Çınar, yerel ve doğal malzemenin kullanıldığı, doğa ile iç içe 2014) olan kırsal mimari sürdürülebilir gelişme içinde “Kırsal yerleşmeler, doğal çevrenin karakteri ile önemli bir paya sahiptir. Ancak, kentleşme baskısı biçimlenmekte ve yerel karakter kazanmaktadır. içinde ya korunamamakta ya da terk edilmektedir. Bu Doğanın yapılaşmış çevrelerden daha baskın olduğu bağlamda, çalışmada Ankara ili Beypazarı ilçesi görülmektedir. Yerleşme alanları olarak dere kıyıları, Hırkatepe Köyü (Mahallesi) ele alınarak, yok olmaya yamaçları veya dağ etekleri seçilebilmektedir” başlayan kırsal mimarinin korunmasına yönelik (Eminağaoğlu ve Çevik, 2006). “Kırsal peyzajlar, önerilerde bulunulmaktadır. yerel tarımsal ve kırsal üretim biçiminin, yerleşim dokusu ve yapı kültürüne yansıdığı mekânlardır. Bu MATERYAL VE METOT tür mekânlarda genel kullanıma açık alan ve yapılar ile Çalışma ile ilgili yerli ve yabancı literatür tarımsal üretim alanları ve konutlar ilginç, özgün ve taraması yapılmış, kullanıcı ile görüşülmüş, yerinde yerel kimlik taşıyan dokular oluşturmaktadır” (Kiper, gözlem ve fotoğraflama tekniği ile görseller 2013). Topoğrafya, iklim, jeolojik ve toprak gibi oluşturulmuştur. Uydu görüntüleri üzerinden ulaşım peyzajın doğal elemanları ile toplumun sosyo-kültürel haritaları çıkarılmıştır. Alana ait yükselti ve eğim ve ekonomik özellikleri kırsal yerleşmelerin ve kırsal analizinin hazırlanmasında Arcgis programından mimarinin şekillenmesinde etkili olmaktadır. yararlanılmıştır. Kırsal mimari kültür ve geleneklerden etkilenen Çalışma kapsamında Hırkatepe kırsal tasarım karalarıyla inşa edilmekte ve yeryüzündeki yerleşiminin doğal yapısı, sosyo-kültürel yapısı ve iklim, arazi ve kültür çeşitliliğine bağlı olarak yerleşimde bulunan kırsal mimari özellikleri farklılaşmaktadır (Zhai ve Previtali, 2010). Bölgenin değerlendirilmiş, yerleşmedeki sorun ve potansiyelleri topoğrafik özellikleri yerleşimin sınırlandırılmasını ve ortaya koymak amacıyla GZFT (Güçlü Yönler, Zayıf mimaride farklılaşmayı zorunlu kılmıştır. Kırsal Yönler, Fırsatlar, Tehditler) analizi yapılmıştır. mimarinin bulunduğu konuma bağlı olarak bitki Ayrıca, kırsal mimariyi koruma gerekliliği örtüsünün kullanımı da malzeme ve görsel zenginlik vurgulanarak öneriler geliştirilmektedir. açısından önem taşımaktadır. Örneğin, orman Çalışma alanı olarak Ankara ili Beypazarı köylerinde bitki örtüsü görsel etki sunmakta ve yapı ilçesinin mahallelerinden biri olan Hırkatepe malzemesi olarak da kullanılmaktadır. Ayrıca, “Kırsal seçilmiştir. Hırkatepe, Beypazarı kent merkezinin yerleşimlerin oluşumunda topoğrafik özelliklerle kuzeybatısında yer almakta olup, merkeze 16 km ilişkili olarak yerleşim alanının jeolojik yapısı da etkili mesafededir (Şekil 1). 4011”K ve 3145’D olmaktadır. Jeolojik yapı, o yöredeki yapılarda koordinatları arasında konumlanmaktadır. kullanılacak olan malzemeyi belirleyerek, yerel

264

C. Koç, A. Koç

Şekil 1. Hırkatepe’nin konumu

BULGULAR VE TARTIŞMA Hırkatepe’nin Fiziki Mekan (Doğal) Yapısı Çalışmanın bu bölümünde Hırkatepe’de kırsal Hırkatepe yerleşiminin güneyinden dere mirası şekillendiren özellikler ele alınmaktadır. Bu geçmekte ve yerleşimin olduğu bölgenin yüksekliği bağlamda, Hırkatepe’nin fiziki mekân (doğal) 830-885 m, eğimi ise % 0-6 arasında değişmektedir özellikleri, toplumsal yapısı ve geleneksel mimariye (Şekil 2,3). Hırkatepe Köyü, Köroğlu Dağlarının ait yapım sistemleri ve malzemeler uzantısı Aladağ ve Keltepe’nin güney eteklerinin değerlendirilmektedir. paralelindeki derin vadidedir (Gündüzalp, 2003). Yerleşme, kuzeye doğru gelişme göstermiştir.

Şekil 2. Yükselti analizi Şekil 3. Eğim analizi

265

Kırsal Mirasın Korunması: Beypazarı (Ankara) Hırkatepe Örneği

Yerleşmenin ana ulaşım aksını köyleri birbirine kaplıdır (Şekil 6). Ayrıca, konutlar arasında, 1-1,5 m bağlayan doğu-batı aksındaki yol oluşturmaktadır. genişliğinde toprak yollar da bulunmaktadır (Şekil 7). Organik sokak dokusu hâkim olup, sokaklar Yerleşmeye ulaşım genellikle bireysel imkânlarla topoğrafyanın elverdiği ölçüde şekillenmiştir (Şekil sağlanmaktadır. Haftanın belli günlerinde 4). Doğu-batı aksındaki ana yol asfalt kaplı olup, Beypazarı’na ulaşımı sağlayan toplu taşıma genişliği 5-6 m kadardır (Şekil 5). Diğer yolların mevcuttur. genişlikleri değişkenlik göstermekte ve parke taş

Şekil 4. Ulaşım ağı

Şekil 5. Ana yol Şekil 6. Ara yollar

Şekil 7. Toprak yollar

266

C. Koç, A. Koç

Yerleşmenin merkezini köy konağı, cami ve Yerleşimde nüfusun azlığı ve taşımalı eğitime okulun bulunduğu bölge oluşturmaktadır (Şekil 8). geçilmesine bağlı olarak ilkokul aktif olarak Köy yerleşiminde ilkokul, cami, köy konağından kullanılmamaktadır. Sağlık hizmeti ise Beypazarı ilçe oluşan kamusal nitelikli yapıların yanı sıra konutlar, merkezinden ve Ankara İli’nden sağlanmaktadır. ahırlar ve depolar bulunmaktadır (Şekil 9-10).

Şekil 8. Yerleşme merkezi

Şekil 9. İlkokul Şekil 10. Cami

Yerleşmenin güneyinde yer alan dere sulu tarıma olduğunu göstermektedir (Şekil 11). “Hırkatepe imkân tanımıştır. Yerleşimde yaşayanların genel Höyük, Hırkatepe Köyünün girişinde Gündüzalp geçim kaynağını tarım ve hayvancılık Türbesinin bulunduğu tepedir. Hırkatepe Köyünün oluşturmaktadır. Tarım ürünlerinden meyve ve sebze eski adı Kırka / Hırka’dır. Höyüğün Tunç Çağı’nda yetiştiriciliği halkın geçim kaynağına katkıda iskân gördüğü belirtilmektedir. Günümüzde höyük bulunurken, hayvancılık olarak küçük baş hayvan üzerinde Osmanlı’nın kurucusu Osman Gazi’nin yetiştiriciliği katkıda bulunmaktadır. dedesi, Ertuğrul Gazi’nin babası ve Hayme Ana’nın eşi olan Gündüzalp’in türbesi bulunmaktadır” Yerleşimin Toplumsal Yapısı (Anonim, 2019). Yerleşme sınırları içinde höyüğün ve tarihi kalıntıların bulunması, köklü bir tarihi geçmişin

267

Kırsal Mirasın Korunması: Beypazarı (Ankara) Hırkatepe Örneği

Şekil 11. Hırkatepe höyüğü (Anonim, 2019)

Hırkatepe Köyünün kuruluşu 1188 ile 1281 kuvvetle muhtemel bir baskın esnasında çıkan tarihlere arasına dayanmaktadır (Uzunçarşılı, 1988). muharebede şehit olmuş, mezarının bulunduğu yere Çoğu rivayete göre Türklerin Anadolu’ya göç etmeleri kayı boyundan 40 kişi bırakılmış, mezara sahip ve Osmanlı Devletinin kuruluşuna kadar gider. olmaları ve orayı yurt tutmaları sağlanmıştır. Daha “Sultan Alparslan’ın Anadolu’yu fethi sonrasında, sonra Gazi Gündüzalp’in mezarını ziyarete gidenlerin Selçuklu yönetimi zamanında da Türk boyları ve gelenlerin Kırka gidelim, Kırka varalım, Kırka’dan Anadolu’ya gelmeye devam etmişlerdir. Bunlardan geliyoruz demeleri dolayısıyla köyün adı Kırka olarak birisi de Gazi Gündüzalp yönetimindeki Kayı söylenegelmiş ve benimsenmiştir” (Gündüzalp, boyudur. Önce Haymana civarına yerleşmişler, daha 2003). “Kırka olarak anılan köyün adı zamanla Hırka sonra kendilerine Selçuklu Sultanlığı tarafından yurt (tepe) olarak değişmiştir. Türbe üzeri bir çatıyla olarak verilen Söğüt Domaniç Çarşamba’ya kaplanmış, namaz kılmak için bir bölümü olan açık bir geçmişlerdir. Bu göç sırasında Gazi Gündüzalp, türbedir” (Şekil 12) (Anonim, 2019).

Şekil 12. Gazi Güngüzalp türbesi ve konumu (Anonim, 2019)

Yerleşmenin nüfusu 1935 yılında 355 kişi iken, nüfus 121 kişi olarak belirlenmiştir. Nüfus yaz 1960 yılında 425 kişi ile en yüksek nüfusa sahip aylarında artmakla birlikte, kış aylarında yerleşmede olmuştur (Çizelge 1 ve Şekil 13). Günümüzde ise yaşayan hane sayısı oldukça azdır.

268

C. Koç, A. Koç

Çizelge 1. Hırkatepe’nin nüfus değişimi (Yaman Kocadağlı, 2013; TUİK, 2019) Yıllar 1935 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2011 2015 2018

Nüfus 355 349 357 425 366 316 305 214 84 80 121

500

400

300

200

100

0 1935 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2011 2015 2018

Şekil 13. Yıllara göre nüfus değişimi (Yaman Kocadağlı, 2013; TUİK, 2019)

Hırkatepe’deki imkânların sınırlı olması inşa edilmektedir” (Avcı ve Atik, 2016). sebebiyle genç nesil köy dışında yaşamak istemekte, Hırkatepe’deki yapılar eğime paralel olarak yaz ayları ve bayram ziyaretlerinin dışında bu yerleştirilmiş olup, konutlardaki ana mekânlar güney, yerleşmeye gelmemektedir. Bu durum geleneksel güneydoğu ve güneybatı yönlerine bakmaktadır. yaşam biçimlerinin dönüşmeye başladığını Konutlar, bahçe içinde yer almaktadır ve bahçe göstermektedir. duvarları genellikle taştır. Son dönemde bahçelerin sınırlandırılmasında tel, çit, tuğla gibi malzemeler Yerleşimde Yapım Sistemleri ve Malzemeleri kullanılmıştır. Konuta ulaşmak için bahçe kapısından Kırsal mimaride önemli olan işlevdir ve estetik geçmek gerekir. Orijinal bahçe kapısı iki kanatlı ve kaygı ikinci planda gelmektedir (Çekül, 2012). “Bu ahşap olup, sonradan yenilenen kapılarda malzeme nedenle kırsal yerleşimlere yakın çevreden elde edilen değişikliğe uğramıştır. Bahçede genellikle kümes, malzemelerle bölgenin iklimi ve topoğrafyasına kulübe vb. yapılaşmalar ile çeşme yer almaktadır. uygun, ihtiyacı karşılayacak plan düzeninde konutlar

Şekil 14. Bahçe duvarı ve kapı örnekleri

Konutlar, çoğunlukla zemin+ 1 kat ya da Konutların zemin katları geçmişte ahır olarak zemin+2 kat adedine sahiptir (Şekil 15). Giriş kullanılmış olup, konutların ısıtılmasında bu cephesinde çatının bulunduğu katta bir oda olanaktan yararlanılmıştır. Günümüzdeki kullanımları bulunmaktadır. Bu odalar genellikle misafir ve aile içi ise daha çok depo ya da kiler şeklindedir. diğer bireylerin konaklaması için oluşturulmuştur.

269

Kırsal Mirasın Korunması: Beypazarı (Ankara) Hırkatepe Örneği

Şekil 15. Konutlarda kat adetlerine örnek

Geleneksel yapılarda kullanılan malzemeler kullanılmıştır. Hırkatepe’deki geleneksel konutlarda bölgenin konumu ve iklimine bağlı olarak malzeme kullanımı aşağıda belirtildiği gibi üç şekilde farklılaşmaktadır. “Kırsal yapılar genellikle yakın olmuştur: çevreden sağlanan yapı malzemeleriyle geleneksel  Zemin kat taş ve üst katlar kerpiç (Şekil 16) sistemde ve yalın biçimlenişte inşa edilmektedir” (İner  Zemin kat taş ve üst katlar ahşap (Şekil 17) ve Erdoğan,2010). Hırkatepe’de kolaylıkla erişilebilir  Zemin kat taş ve üst katlar tuğla (Şekil 18) bir malzeme olan taş, kerpiç ve ahşap yaygın olarak

Şekil 16. Zemin kat taş ve üst kat kerpiç Şekil 17. Zemin kat taş ve üst katlar ahşap

Şekil 18. Zemin kat taş ve üst katlar tuğla malzeme

Ülkemizde Çengel Köyü (Pınarbaşı/ yapılara sıklıkla rastlanmaktadır. Benzer şekilde, Kastamonu), Çamlık Köyü (İkizdere/Rize), Maden orman köyü olan Hırkatepe’de ahşap yaygın olarak Köyü (Şavşat/Artvin) gibi orman köylerinde ahşap kullanılmıştır. Konutlardaki döşemeler çoğunlukla

270

C. Koç, A. Koç

ahşaptır. Sıva ve harç yapımında çamur, kireç ve çalışmalarda Çin, Hindistan, , İngiltere, İsrail, saman kullanılmıştır. Zemin katlar yığma sistemle, üst İtalya ve Romanya gibi ülkeler öne çıkmakta ve katlar ahşap ve karkas sistemle inşa edilmiştir. korumayı turizmle birlikte değerlendirmektedir. Yerleşmenin nüfus kaybeden özelliğine bağlı olarak Kırsal miras, sosyo-kültürel özellikler, tarım ve yeni yapılaşma yaygın değildir. Bağ evleri şeklinde turizm kaynaklı ekonomik gelirler ve geçmiş hakkında ahşap ya da prefabrike konutlar inşa edilmektedir. bilgi vermesi gibi nedenlerden ötürü korunmalıdır Çalışma alanında en son yapılan köy konağı ise (CEMAT, 2003). Kırsal alanda mimari mirasın betonarmedir. korunması, onu oluşturan belleğe, sosyal ve kültürel Yerleşmelerin özgün dokusunun korunması ve geleneklere sahip çıkılmasına doğrudan bağlıdır. geleceğe aktarılması sürdürülebilirliğin sağlanması (Muşkara, 2017). “Bunun için öncelikle kırsaldaki için önemli bir gerekliliktir. Mioara and Teodora yaşamın korunması, sürekliliğinin sağlanması (2015), kırsal mirası, sürdürülebilir ekonomik gerekir”(Kurtuluş ve Şahin Güçhan, 2015). Kırsal büyümeyi destekleyen en önemli öğelerden biri mimarinin korunması amacıyla yerleşmenin bütün olduğunu belirtmektedir. Tarım ve yerel üretim ile olarak ele alınması gereklidir. Dolayısıyla çalışma turizm potansiyeline sahip kırsal mirası barındıran alanına ilişkin GZFT (Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, yerleşmeler ekonomik kaynak olarak görülmektedir. Fırsatlar ve Tehditler) Analizi yapılarak yerleşmenin Literatürde kırsal mirasın korunmasını ele alan özellikleri ortaya konmuştur (Çizelge 2).

Çizelge 2. GZFT Analizi Güçlü yönler Zayıf yönler • Zengin ve çeşitli kırsal peyzajın bulunması • Çoğunlukla yaşlı nüfusun yaşaması • Tarım potansiyelinin olması • Orta ve düşük gelir grubunun yaşaması • Orman köyü olması (ahşap malzeme) • İstihdam imkânlarının sınırlı olması • Gündüzalp türbesinin bulunması • Göç vermesi • Hırkatepe höyüğünün bulunması • Yatırım yapılmaması • Bozulmamış kırsal mimarinin bulunması • Koruma konusunda bilincin olmaması • Tarihi kalıntıların bulunması Fırsatlar Tehditler • Beypazarı’na yakın konumda olması • Altyapı ve restorasyon çalışmaları için • Toplumsal dokunun homojen olması bütçenin yetersiz olması • Özgün kırsal mimarinin mevcut olması • Maden ocakları ve enerji üretim santralinin • Yeni maden ocaklarının açılması çevre kirliliğine sebep olması • Enerji üretim santralinin kurulması • Define arayıcılarının olması • Kırsal mimarinin yok olma tehlikesi içinde bulunması • Tarım ve hayvancılık gelirlerinin düşmesi

Yerleşmenin köklü tarihi geçmişi ve ekolojik ekonomik imkânsızlıklar ve kırsal mimarinin giderek özellikleri güçlü yönler olarak, göçün olması ve yok olmaya başlaması önemli tehditler arasında koruma konusundaki bilgi yetersizliği ise zayıf yönler sayılmaktadır. Daha çok yaşlı nüfusun barındığı olarak değerlendirilmiştir. Çalışma alanında eğitim, geleneksel kırsal mimari yok olma tehdidi altındadır. sağlık, ticaret, istihdam gibi olanakların kısıtlı olması Yapılarda tahribat başlamış olup, bazı bölümler genç nüfusun kente göçüyle sonuçlanmıştır. Konumu kullanılamaz hale gelmiştir (Şekil 19). ve sahip olduğu değerler fırsat oluştururken,

Şekil 19. Yapılardaki tahribat örnekleri

271

Kırsal Mirasın Korunması: Beypazarı (Ankara) Hırkatepe Örneği

Aynı zamanda yerleşme yakınında maden korunmasına yönelik mekânsal ve işlevsel stratejilerin ocaklarının bulunması, tarımda verim düşüklüğüne ve oluşturulması önemlidir (Özcan, 2017). Bu doğrultuda kirliliğe sebep olmakta, Hırkatepe’nin cazibesini daha aşağıda belirtilen önerilerin uygulanması ekonomik, da azaltmaktadır. ekolojik ve sosyal faydalar sağlayacaktır.  Yerel yönetimler tarafından hibe, fon gibi SONUÇ desteklerle konutların tadilatı yapılarak kırsal Sosyo-ekonomik ve ekolojik talepler karşısında mirasın sürdürülebilirliği sağlanmalı, kırsal alanların bu taleplere uyum sağlaması gerekli  Kırsal peyzajda, koruma–kullanma dengesi olmaktadır. Kentteki imkânların kıra kıyasla fazla ve taşıma kapasitesi düşünülerek oluşu göçe sebep olmakta ve küçük kırsal yerleşmeler Hırkatepe’nin özgün dokusu korunmalı, giderek nüfus kaybetmekte ve kırsal mirasın yapı  Kırsal mirasın korunmasına yönelik halk ve taşları olan konutlarda yaşayan sayısı giderek yerel yönetimlerde bilinç oluşturulmalı, azalmaktadır. Kırsal alanlarda sürdürülebilirliğin  Ulaşım ve teknik alt yapı geliştirilmeli, sağlanması kentlinin tarımsal ürün ve rekreasyon gibi  Hırkatepe Höyüğü için peyzaj tasarım projesi ihtiyaçlarının karşılanması açısından da önem oluşturulmalı, taşımaktadır. Dünyadaki kırsal mirası koruma  Gündüzalp Türbesi’nin bakımı yapılmalı, çalışmalarına benzer şekilde, ülkemizdeki koruma  Yerleşme içinde ve çevresinde yer alan tarihi çalışmaları da turizm çerçevesinde yürütülmektedir. eserler koruma altına alınmalı, Kentlerin yorucu ortamından uzaklaşmak için kırsal  Yerel ürünlerin satışının da desteklendiği yerleşmeler son dönemde tatil amacıyla tercih edilen festivaller yapılmalı, yerler haline gelmiştir. Dolayısıyla, bölgenin yerel  Tarımsal üretim faaliyetleri desteklenerek özelliklerini göze ardı etmeyen, kentin ve kırsal alanın yerel ürün satışı geliştirilmelidir. bütüncül yaklaşım içinde düşünüldüğü sürdürülebilir kırsal turizm çalışmaları önem kazanmaktadır. Bu Sonuç olarak, kırsal mirasın sürdürülebilirliğinin bağlamda, yok olma tehdidi altında olan sağlanması yönünde yöreye özgü detaylı analizlerin Hırkatepe’deki kırsal mirasın korunmasına yönelik yapıldığı çok aktörlü ve kapsamlı tasarım, planlama ve tedbirlerin alınması gereklidir. yönetim çalışmaları yapılmalıdır. Koruma çalışmalarına başlamadan önce kültürel mirasın bulunduğu bölgenin aşağıdaki maddeler doğrultusunda iyi tanımlanması ve iyi analiz edilmesi KAYNAKLAR Ahunbay, Z., 2004. Tarihi çevre koruma ve gereklidir (CEMAT, 2003). restorasyon, , YEM Yayınları, 212 s.  Mekân organizasyonu (orman, sulak alanlar Akgün, T., 2013. Kırsal mimari mirasın korunması vb ile yapılı çevre) bağlamında Bayburt kırsal geleneksel evi.  Referans noktaları (işaretler, su kanalları, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri dini yapılar vb.) Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Trabzon.  İletişim kanalları (sokak dokusu, demir Anonim, 2019. Beypazarı Belediyesi, yolları vb.) http://www.beypazari.bel.tr/tr/mahalleler/30  Kırsal peyzaj (tarım alanı, havza, açık alan (Erişim Tarihi: 12 Mart 2019). vb) Avcı, Ü., Atik, M., 2016. Doğal peyzajın kırsal konut  Geleneksel yapı özellikleri mimarisi üzerindeki etkileri: Beğiş susuzu  Kültür (toplumsal yapı) ve dil örneği. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal  Yönetim Bilimler Dergisi, 18 (1): 153-171. Kırsal miras, yapılı çevre, doğal ve kültürel CEMAT, 2003. European rural heritage observation özellikleri ile bir bütündür. Dolayısıyla, koruma, kırsal guide. 100 p. mirasın her bir parçasının detaylı analizini gerekli Ceylan, S., 2012. Kırsal mimarinin örneklerinden kılmaktadır. “Geleneksel kırsal mimari miras “serenler”in coğrafi açıdan irdelenmesi. Doğu bulunduğu coğrafya ve yaşayan halkın tarihi, kültürü Coğrafya Dergisi, (27): 151-168. ve gelenekleri ile birlikte korunabildiğinde özgün Cohen, I. A., Sofer, M., 2017. Integrated rural heritage değerini korur. Geleneksel yöntemlerle inşa edilmiş landscapes: the case of agricultural cooperative bir evin sadece çağdaş yöntemler ve teknolojiler settlements and open space in Israel. Journal of kullanılarak restore edilmesi, tekil olarak yenilenmesi Rural Studies, 54: 98-110. kırsal mirasın korunması için yeterli değildir” ÇEKÜL, 2012. Anadolu’da kırsal mimarlık. 27 s. (Muşkara, 2017). Sosyal–kültürel, ekonomik, Çevik, S., Eminağaoğlu, Z., Ersen, F., 2003. Nature- ekolojik, kurumsal ve mekânsal boyutları içeren geniş effective architecture settlements. Livable kapsamlı ve bütüncül bir bakış açısı ile kırsal mirası Environments & Architecture, International oluşturan özgün değerlerin sürdürülebilir Congress, Trabzon, s: 168-178.

272

C. Koç, A. Koç

Çınar, H. 2014. Anadolu kırsal mimarisinin oluşum Mioara, B., Teodora, M.I., 2015. The implication of mantığı: yer değiştiren Kesmez Köyü’nde mekân international cooperation in the sustainable ve mekân düzeni. Selçuk Üniversitesi Fen valorisation of rural touristic heritage. Procedia- Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, . Social and Behavioral Sciences, 188: 222-229. Eminağaoğlu Z., Çevik, S., 2006. Doğa-Kırsal Muşkara, Ü., 2017. Kırsal ölçekte geleneksel konut yerleşme birliktelikleri. Kafkas Üniversitesi, mimarisinin korunması: Özgünlük. Sefad, 37: Artvin Orman Fakültesi Dergisi, 7 (1): 28-40. 437-448. Eres, Z., 2008. Dünyada geleneksel kırsal mimarinin Özcan, K., 2017. Kırsal miras koruma stratejisi kültür varlığı olarak tanımlanma süreci. Sandıma Köyü, Bodrum. Millî Folklor, 29 (113): Türkiye’de Geleneksel Kırsal Mimarinin 40-53 Korunması: Tarihsel Süreç, Yasal Boyut, s: 457- Rapoport, A., 1969. House form and culture. Prentice 469. Hall, Inc., Englewood Cliffs,N.J., London. Gündüzalp, M., 2003. Hırkatepe Köyü Gazi Şenol, P., Er Akan, A., 2011. Kırsal yaşam / kırsal Gündüzalp Türbesi. https:// gazigunduzalp konut: bir yaşam biçimi olarak geleneksel kırsal 879317061.wordpress.com/ (Erişim Tarihi: 15 konut üretiminde Kızılcık Köyü Örneği. SDÜ Mart 2019). Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 24: 143-160. İner, G., Erdoğan, N., 2010. Edirne/Uzunköprü/ TUİK, 2019. Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara, Yeniköy kırsal konutlarının mimari ve yapısal https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale karakteri. TÜBA Kültür Envanteri Dergisi, 8: =tr (Erişim Tarihi: 12 Mart 2019) 35-42. Uzunçarşılı, İ.H., 1988. Osmanlı tarihi. Türk Tarih Kiper, T., 2013. Kentsel ve kırsal alanların Kurumu, Ankara, s:128-130. planlanmasında kimliğin rolü. Türk Bilimsel Yaman, Kocadağlı., A., 2013. Nüfus coğrafyası Derlemeler Dergisi, 6 (2): 69-73. açısından bir inceleme: Beypazarı,. Sosyoloji Kurtuluş, B., Şahin, G.N., 2015. Tarsus Bölgesi'nde Dergisi, 3 (27): 41-72. geleneksel kırsal mimari ve yaşam. TÜBA Zhai, Z.J., Previtali, J.M., 2010. Ancient vernacular Kültür Envanteri Dergisi, 13: 101-124. architecture: characteristics categorization and Levi, E.A., Taşçı, B., 2017. Ege’de kırsal mimari energy performance evaluation. Energy and araştırmaları: Bayındır Köyleri. Megaron, 12 (3): Buildings, 42: 357–365. 365-384.

273