WAARDERING EN STEDELIJKE VERNIEUWING VAN DE WESTELIJKE TUINSTEDEN IN

Noor Mens

De Westelijke Tuinsteden in Amsterdam gelden als faamde Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam een schoolvoorbeeld van de moderne stedenbouw (AUP) uit 1934, was een ontwerp van de voorzitter zoals die in de jaren twintig en dertig werd gepro­ van de CIAM, Cornelis van Eesteren (1897-1988). Het pageerd door de architecten van het Nieuwe Bouwen, overgrote deel van deze wijken werd in de weder­ die zich hadden verenigd in de Congrès Internatio- opbouwperiode gerealiseerd met door de centrale PAGINA’S 19-37 naux d’Architecture Moderne (CIAM). Dat is niet ver- overheid gedirigeerde sociale woningbouw, waarvoor wonderlijk, want het stedenbouwkundig plan, het be- het oorspronkelijke plan op onderdelen werd aan­ gepast en ingevuld. Aanvankelijk gebeurde dat onder m 1. A. Bodon, Confuciusplein, , 1957 (Stadsarchief leiding van Van Eesteren, hoofdontwerper bij de af­ Amsterdam/Archief van de Gemeentelijke Dienst Volkshuisves- deling Stadsontwikkeling van de Amsterdamse Dienst ting en rechtsvoorganger: glasnegatieven) der Publieke Werken, later door diens opvolger Jacoba Mulder (1900-1988). Deze wijken werden in de jaren 19 2. Luchtfoto Slotermeer-Zuidwest, ter hoogte van de Noordzijde en de Slotermeerlaan (Stadsarchief Amsterdam/Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening: foto’s)

vijftig het toonbeeld van vooruitstrevende denkbeel- maakte dit pijnlijk duidelijk. Beginnend met dit pro- den op het gebied van de volkshuisvesting. ject komt in dit artikel een reeks plannen voor stede- De tuinsteden kenmerken zich door een open bouw- lijke vernieuwing aan de orde die het aanzien van de wijze met bouwblokken vrijstaand in het groen, zon- Westelijke Tuinsteden volkomen heeft veranderd. Ver- der duidelijke voor- en achterkanten. Men had afscheid volgens wordt beschreven hoe deze ingrepen het besef genomen van het klassieke stedenbouwkundige re- aanwakkerden dat deze wijken wel degelijk grote cul- pertoire met gesloten straatwanden. Daarvoor in de tuurhistorische waarden vertegenwoordigen die be- plaats kwam een combinatie van rechte stroken en ha- scherming verdienen, en hoe nieuwe inzichten ont- ken rondom hoven, met een overdaad aan licht, lucht stonden om deze waarden tot hun recht te laten en zon. Lang duurde de euforie over deze wijken echter komen.1 niet. In de jaren tachtig werden de Westelijke Tuinste- den zelfs synoniem met verloedering, criminaliteit en DE NOORDERHOF: DE RENAISSANCE VAN HET BULLETIN KNOB 2020 KNOB BULLETIN sociale problemen; reden om ze vanaf de jaren negen- GESLOTEN BOUWBLOK tig rigoureus aan te pakken. Aanvankelijk was daarbij De Sloterplas is het hart van de Westelijke Tuinsteden sprake van weinig respect voor de cultuurhistorische en misschien de meest sprekende getuigenis van de waarden die deze wijken ontlenen aan zowel het ste- idealen van licht, lucht en zon in de naoorlogse ste­den­ denbouwkundig plan als de sociale woningbouw die bouw. Aan de noordpunt van deze recreatieplas bouw- er te vinden is. Zo kon het gebeuren dat sloop-nieuw- de Krier Kohl Architekten in de jaren negentig vier

bouwplannen werden uitgevoerd waar van de architec- gesloten bouwblokken, die in hun opzet en arc­hi­tec­

•

3 tonisch-stedenbouwkundige principes haaks stonden tonische uitwerking sterk contrasteren met de open op die van het oorspronkelijke plan. De door Krier verkaveling in de buurten eromheen (afb. 2, 3 en 4).2 20 Kohl Architecten ontworpen Noorderhof (1995-1999) De blokken hebben een onregelmatig grondplan en 3. Situatietekening van de buurt Noorderhof (uit: D. van Gameren, P. van der Putt, A. Kraaij, Dash 05. The Urban Enclave/De stadsenclave, Delft 2011)

4. Noorderhof, H.M. Kraaijvangerstraat gezien in zuidwestelijke richting naar de Noordzijde vanaf de Dom H. van der Laanstraat (Stadsarchief Amsterdam/ foto Martin Alberts) BULLETIN KNOB 2020 KNOB BULLETIN

•

3

21

------­ ­ ­ ­ Er was 3

In het buitenland deden zich vergelijkbare 4 ningen, kerken en scholen. Dankzij de toepassing typen werden ze in gebouwd, ijltempo en anders dan in langzaam gegroeide wijken dienden de verschijnselen zich bijgevolg in slijtage alle onderdelen onge hoede van nieuwe woonvormen. hun De uit tachtig oorspronkelijkeen zeventig jaren de in waren bewoners woningen gegroeid en door uitgeweken opgevolgd ze werden naar Vaak Almere. en Purmerend steden als Antillianen en Surinamers, Marokkanen wat vanen voorposten de Turken; werden wederopbouwwijken de later de multiculturele samenleving ging heten. Na oorlogse buurten voldeden niet aan de eisen van de nieuwe stedelingen en werden, in de woorden Tellinga, Jacqueline noloog de ‘putjes van de woning van pla markt’. bouwd in een ruim opgezette, groene omgeving. Ze vertegenwoordigden bovendien nieuwe woonidealen, waarinruimte en openheid centraal stonden. Het wa onder werden,toonbeeldenvanmodernismeze ren en soci de met gebracht verband in reden, die om andere ale en democratische samenleving waarvan de con touren in de jaren vijftig zichtbaar werden. Daarnazette een neerwaartse trend in. Dat was het geval in alle die tussen wijken bijna late de jaren veertig de en jaren ongeveer hetzelfde zeventig volgens basismodel werden opgezet. Ze waren ontworpen uit één stuk en bevatten alles wat voor het dagelijks leven nodig was: behalve woningen ook winkelcentra, sportvoorzie van een beperkt aantal eindeloos herhaalde woning veer tegelijkertijd aan. Behalve bouwkundige gebre kenwaren er ook problemen metde sociale stadsuitbreidingen nieuwe volgden opleveringstructuur. hun Na en vormden wederopbouwwijken niet langer de voor de de vernieuwing ervan een radicaal andere weg in extreem vroegen te een Noorderhof Daarvanslaan. de is voorbeeld. NAARWONEN GOED TOONBEELDEN VAN VAN ACHTERSTANDSWIJKEN Toen de Westelijke Tuinsteden werden opgeleverd, gold de mogelijkheid voor Amsterdammers om naartoe er te verhuizen als een lot uit de loterij. de daarbij Voeg arbeiders. de vooralklein, tevoor bod bouwstop die in werd 1942 afgekondigd, de verwoes ting van woningenrenove het bij achterstand enorme in de en doorgebieden fen oorlogshandelingen ren getrof en vervangen van krotwoningen, begrijpelijk en het wordt waarom de nummer één’ woningnood was. Groot waren ‘volksvijand toenmalige de de naarwaren woningen ze maar niet, inwijken nieuwe de maatstaven wel van alle gemakken voorzien en ge een een enorm gebrek aan woningen. In de jaren dertig was weliswaar veel gebouwd – investeerders verkozen de bouw van vooral middenstandswoningen boven riskante beleggingen in aandelen – maar ook aan de vooravond van de Tweede was Wereldoorlog het aan

------­ ­ associeerd met met ­associeerd In de jaren tachtig van de vorige eeuw verscheen het het verscheen eeuwvorigevan tachtig jaren de de In Het bijzondere van de Noorderhof is dat het gebouwd het dat is Noorderhof de van bijzondere Het den den de principes die tot dit icoon hadden geleid ken dit dat feit het nog, Sterker aanzien.hoog in niet nelijk ge werd tachtig jaren de vanaftype wijk ren voor moderne architecten en stedenbouwkundi aanstoots des steen een gen geweest, maar inmiddels dit maaktendat factoren deze Al herontdekt. ze waren erfenisvan de reactieop alseen vatteniste op project de moderne stedenbouw, temeer omdat het complex verrees in een wijk die nu wordt gezien als een icoon Westelijke de Nederland: bewegingin moderne de van Tuinsteden.Toen de Noorderhof werd gebouwd, ston sociale en problemen verloedering, was reden om bij ze Amsterdamse volkshuisvesting van de jaren twin basis op bouwblokken gesloten van combinatie een tig: van het uitbreidingsplan van Berlageexuberan de en te, expressionistische architectuur die bekend werd als de Juist ‘Amsterdamse die School’. waelementen cale wijze af. gesloten bouwblok opnieuw in de stedenbouw. Het werd omarmd als het ideale geneesmiddel tegen de kwalen van Krier dedat hand de stedenbouwkundige voor ligt Het voortbrengselen1945. na decennia de uit Kohl Architekten zich lieten inspireren door de fameu ridors’met gesloten achtergestelde de straatwanden zouden Ze woonomstandigheden. te stonden voor slech positie van het minder welvarende deel van de bevol king onderstrepen door ze weg te stoppen in achter huizen aan stegen zonder licht, lucht en ruimte. De open bouwwijze rekende daarmee op de meest radi dige en van alle kanten zichtbare gevels van de los in Bouw volumes. architectonischegeplaatste ruimte de moderne de in golden straten – straten maken blokken alsbebouwing open propageerde, de die stedenbouw, een relict uit het Achterkanten verleden. en ‘rues cor lière (1883-1972), lière die (1883-1972), met zijn zware, gesloten stenen bak muren toen al een opvallend stadsdeel element in vormde. dit Krier Kohl Architekten beperkte zich tot het stedenbouwkundig plan; zes bureaus uit binnen-buitenlanden tekendenafzonderlijkevoorde woningen die door elkaar heen aan de verschillende straatjes werden gerealiseerd, waarbij aan de king aandachtwerd afwer van hoekwoningen de bijzondere geschonken. de van die met breken radicaal die principes volgens is stedenbouw in Tuinsteden.de Westelijke Het project introduceert een bouwblok gesloten Het was.afwezig stedenbouwkundigtoe dan daarintot element dat is de essentie van de negentiende- en vroegtwintigste-eeuwse stad, heeft voor- en achterkanten en daarmeevloekt tegen het principe van de alzijdig gelijkwaar de de in het midden van de jaren vijftig gebouwde Onze Lieve Vrouwe van Lourdeskerk van M.J. Granpré Mo vormen betrekkelijk nauwe straten. Eén hiervan een heeft trechtervormige verbreding die zich opent naar

BULLETIN KNOB 2020 • 3 22 BULLETIN KNOB 2020 • 3 23

------Richting Nota StedelijkeNota 7 5).

, die in 2001 werd gepubliceerd. Het rap Het gepubliceerd. werd 2001 in die , voorzag een forse daling van het aantal Amsterdam complete stad. Stadsvisie tot 2010 en stad 2015 ­stad De derde Defase derde begon in 2007 en werd door getekend In deze eerste fase liet de schaal van de meeste inter het voltooien van het raamwerkmarktwaarbinnenvan het de voltooien het haar werk kon doen. Door het uitbreken van de finan aan. Deze tweede fase begon in 1999 met de oprichting oprichting de met 1999 in begon fase tweedeDeze aan. van Bureau Parkstad door de gemeente Amsterdam, de stadsdelen , -Sloter Vernieuwing huurwoningen,(sociale) en dat veronderstelde groot Park staande gebouwenbestand. In de Westelijke Tuinste den werden verschillende ensembles vernieuwd met behoud van erfgoedwaarden, waaronder de architec tonische kwaliteiten en de relatie tussen de architec tuur en de openbare ruimte op verschillende schaal niveaus. duceerd: bouwen voor de markt en maximaledifferentiatie. Deze woning fase stond inhet teken van groot schaligesloop-nieuwbouwplannen. Goedkopewoningen geld stelde Rijk Het vervangen duurdere. werden door beschikbaar, mits de gemeente een ‘stadsvisie’ kon overleggen. Die werd in 1999 gepubliceerd onder de titel verbond fysiek, economisch en gekoppelde stadsvisie de sociaalaan De elkaar. beleid met Parkstad wer van Bureau ambities De sloop. schalige ontwikkelingsvisie de ingeconcretiseerd den port bevat de ruimtelijke, programmatische, sociale, financiëleen procedurele aspecten vande voorgeno vernieuwingsprojectenmen (afb. enciële economische crisis in 2008 viel de markt ech ter vrijwel stil, wat leidde tot de terugkeer van klein crisis de vaneffect schaligerinterventies.positief Een was dat er veel be meer waarderinghun kwamop voor erfgoed. richten meer zich gingen corporaties Ook bij bij aantrekkelijke woningbouwprojecten – ze dat gedachte af de voedde moesten van woning de en dat bouw die de Westelijke Tuinsteden domineerde. De vermeende nadelen en gebreken woningbouw werden geaccentueerd van door nieuwbouw van detoestand de leek Dit moderne idioom. afwijkend sterk een in de bestaandevoorraad en de wenselijkheid vannieuwbouw sloop-onderstrepen.te venties het grootschalige stedenbouwkundige raam werk van de Westelijke Tuinsteden nog min of meer In ongemoeid. de tweede fase was dat niet langer het geval. Toen tastten de bouwprojectenstedenbouwkundigede ook grootschalige kwaliteiten sloop-nieuw meer, Slotervaart- en en de betrokken woningbouwcorporaties. De stedelijke ver nieuwing leiding vanonder Bureau Parkstad liep van tot 2007 1999 en betekende een overgang naar beleid waarin principes uit de vinex-operatie werden geïntro ------­ in Duitsland, de grootste de Duitsland, in

6 Neue Heimat Neue 5 Al in de jaren zeventig werden de problemen in de De eerste fase nabegon het in afscheid van1992 de problemen voor. Het in verschenen 2019 monumenta Westelijke Tuinsteden onderkend, maar de verbete male, commerciële marktpartijen. Die waren gebaat schalige ingrepen De stapsnog zijn. te zouden keren gewijze ontmanteling van de dwongde woningbouwcorporaties, socialeeigenaren van het woningbouw Westelijke de woningvoorraadin de van deel overgrote Tuinsteden, om zich te profileren als min of meer nor oorlogse uitbreidingswijken. Zij associeerden die met verloedering en achteruitgang, die alleen door groot ke ke Tuinsteden: de eenzijdige bevolkingsopbouw. De belangstelling voor erfgoedwaarden daarentegen was de op het partijendie commerciële de Vooral miniem. af zich woningmarkt zeggenkregen,keerden het voor van de moderne architectuur en stedenbouw in de na pecten een rol, en daarnaast werd gestreefd naar meer meer naargestreefddaarnaast werd en rol, een pecten woningdifferentiatie, die zou moeten bijdragen aan het oplossen van een van de problemen in de Westelij stadsvernieuwing en De duurde tot Noorderhof 1999. stamt uit deze fase. De gemeente besloot de len weggeval rijkssubsidies te compenseren, maar niet zonder Voortaan kregenvoeren. te op flink ambitieniveau het ook voorheen verwaarloosde sociale en culturele as strekte. wing gingen aanzienlijk In verder. dit driezijn beleid fasen te onderscheiden, waarbij de vernieuwing van sommige deelgebieden zich over meerdere fasen uit dies voor stadsvernieuwing toenin al1992, ongeveer de helft van de woningen inWestelijke de Tuinsteden vernieu stedelijke de van ambities Deopgeknapt. was operaties. Het is niet toevallig dat die werden ingeluid ingeluid werden toevalligdie niet dat is Het operaties. door het beëindigen van de socialetoe in woningbouw 1989 was besloten waar en het afbouwen van de subsi STEDELIJKEVERNIEUWING vernieuwingsgrote de begonnen negentig jaren de In rimenteerd met het door verdergaande wijk de van verdichten ingrepen. het met Osdorp in Zomen begon vaninbreiden vrijesector- en koopwoningen. Dat had consequenties voor de stedenbouwkundige waarbij nauwelijks opzet, rekening werd gehouden met de kwaliteiten. bestaande ringsvoorstellen bleven beperkt tot grootschalig on derhoud. Na de oliecrisis van werd 1973 veel waarde gehecht aan hetaanbrengenverminderen.verbruikcentralevanteHet isoleren van woningenverwarming en dubbel glas (vaak in plastic kozijnen) om het energ en het aanpassen van ie keukens en geëxpedouches werd moesten tachtig jaren de In verhogen. comfort het ringontsnapte. woningbouworganisatieSovjet-Unie,maaktbuitende pijnlijk duidelijk dat bijna geen enkele aanprocesvan woonwijk het grootscheepse naoorlogse verloede le overzicht van overzicht le 1 Noorderhof 3 2 Zuidwestkwadrant 6 3 Buurt Negen 4 Geuzenveld-Zuid 5 Buurt 5 6 Slotermeer-Noord

4 5 1

2

5. Kaart Vernieuwingsplannen Nieuw West (archief Bureau Parkstad); de nummers verwijzen naar de besproken projecten

ZUIDWESTKWADRANT, OSDORP corporaties dwong mee te werken: weigerden ze, dan In 1993 hadden de stadsdeelraden in de Westelijke werden ze bij de ontwikkeling van een nieuwbouwwijk Tuinsteden drie voorbeeldprojecten aangewezen. Een in dit stadsdeel uitgesloten.9 De eerste fase beperkte hiervan was het Zuidwestkwadrant in Osdorp. Dit pro- zich tot ingrijpende renovatie van de bestaande gebou- ject beslaat het oorspronkelijke deelplan E, een woon- wen. Daarbij werd geprobeerd een grotere woningdif- gebied dat in de jaren zestig werd gerealiseerd en ferentiatie te bereiken. Van Schagen Architecten, dat ongeveer 3000 woningen telde (afb. 6). Het bestond zich profileerde als specialist in de omgang met naoor- hoofdzakelijk uit sociale woningbouw met meren- logse woningtypen, slaagde erin die laatste strategie deels portieketageblokken, in een combinatie van ha- toe te passen met behoud van de oorspronkelijke ar- ken en stroken. Hoewel dit gebied als voorbeeldproject chitectonische kwaliteiten.10 Vierhonderd portiekflats werd aangewezen, betreft het feitelijk een opeenvol- werden geherstructureerd tot beganegrond-maison- ging van verschillende interventies die het tot een van nettes en met galerijen ontsloten gelijkvloerse wonin- de langstlopende renovatieprojecten in de Westelijke gen. Op het dak werden extra woningen gerealiseerd Tuinsteden maken. Uitgangspunt voor de stedelijke (afb. 7). vernieuwing was uitgebreid marktonderzoek.8 Bureau In een tweede fase verschoof het accent naar sloop- BULLETIN KNOB 2020 KNOB BULLETIN Inbo toonde aan dat ‘scheef’ wonen er vaak voorkwam, nieuwbouw en werd de woningvoorraad aangepast. en voorspelde dat mensen met hogere inkomens zou- Dat gebeurde op basis van een vernieuwingsplan van den wegtrekken als de wijk niet werd aangepakt. Het Endry van Velzen van De Nijl Architecten, die vijf vel- initiatief werd genomen door stadsdeel Osdorp, dat de den aanwees met een eigen verkavelingspatroon (afb. 8). Het plan maakte onderscheid tussen de aan- pak van het stedenbouwkundige raamwerk en de ver- c

6. Dienst Publieke Werken, afdeling Stadsontwikkeling, nieuwing van de bebouwingsvlakken. De vernieuwing

•

3 voorontwerp uitbreidingsplan Tuinstad Osdorp, die Van Velzen voorstelde, combineerde verstedelij- delen D, E en F (Stadsarchief Amsterdam/5344 archief king (verdichting) langs de bestaande wegen en ‘ver- Stadsontwikkeling) 24 parking’ aan de randen. De verdichting aan de randen

7. Van Schagen Architecten, Renovatie van vierhonderd portieketagewoningen in Osdorp (foto Janine Schrijver)

8. De Nijl Architecten, stedenbouwkundig plan Zuidwestkwadrant (archief Bureau Parkstad) BULLETIN KNOB 2020 KNOB BULLETIN

•

3

26 9. H. van Vreeswijk, portieketagewoningen Pieter Calandlaan, Osdorp, 1961 (Stadsarchief Amsterdam/Archief van de Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting: foto’s F-serie) 10. Luchtfoto Geuzenveld, deelplan L met aan de rechterkant de portieketageblokken van B. Merkelbach, P. Elling en M. Stam (Stadsarchief Amsterdam/Archief van de Dienst Ruimtelijke Ordening: foto’s) zou worden uitgevoerd in de vorm van urban villa’s. De Pieter Calandlaan moest een hoofdontsluitings- weg worden met een hoogstedelijke uitstraling.11 Hier- voor werden de portieketageblokken naar ontwerp van architect Henri van Vreeswijk (1906-1974) afgebro- ken (afb. 9).

GEUZENVELD Aan de voorbeeldprojecten die in de eerste fase waren gestart, voegde Bureau Parkstad een aantal vernieu- wingsgebieden toe. Het project ‘Geuzenveld Buurt Negen’ was weliswaar in de eerste fase gestart, maar werd grotendeels ten tijde van Bureau Parkstad gerea- liseerd. Buurt Negen is het noordelijk deel van Geuzen- veld, dat wil zeggen het oorspronkelijke deelplan K, dat door Bernard Bijvoet (1889-1979) was ontworpen, en deelplan L naar ontwerp van Ben Merkelbach (1901- 1961), Piet Elling (1897-1962) en Mart Stam (1899-1986) (afb. 10). De stedelijke vernieuwing in deze wijken kwam neer op sloop-nieuwbouw van een groot deel van de portieketagewoningen. De buurtring werd her- ingericht tot een ontsluitingsroute voor de buurt, met 11. B. Merkelbach, P. Elling, M. Stam, portieketagewoningen Wigbolt de toevoeging van enkele ruimtelijke accenten ter ver- Ripperdastraat, Geuzenveld, ca. 1958 (Stadsarchief Amsterdam/Archief betering van de oriëntatie. De bebouwing van het van de Gemeentelijke Dienst Volkshuis­vesting: foto’s F-serie) Abraham Kuyperlaantracé moest de gebieden ter

12. MVRDV, Parkrandgebouw Dr. H. Colijnstraat, Geuzenveld, 2006 (Stadsarchief Amsterdam/foto Martin Alberts) 13. W. van Tijen, verkavelingsplan Geuzenveld, 1953 (Stads­archief Amsterdam/5213 archief Publieke Werken) weers­zijden van het tracé verbinden (de Geuzenbaan). 14. MUST, stedenbouwkundig plan Van Tijenbuurt (archief Dit resulteerde in een reeks grootschalige nieuwbouw- Bureau Parkstad) projecten die de tuinstad met zijn karakteristieke ruimtelijke kenmerken moest transformeren tot een gebied met binnenstedelijke dichtheden.12 MVRDV ontwierp het Parkrandgebouw, een woongebouw aan het stadspark dat de overgang vormt tussen Geuzen- veld en Slotermeer, waarvoor de portieketagewonin- gen van Merkelbach, Elling en Stam werden gesloopt (afb. 12 en 11). Voor Geuzenveld-Zuid en Slotermeer-Buurt 5 maakte MUST een ontwerp dat in 2003 werd vastgesteld, even- eens in de beginperiode van Bureau Parkstad. Geuzen- veld-Zuid bestaat uit de Dudokbuurt, de Van Tijen- buurt, de Bakemabuurt en de Wegener Sleeswijkbuurt. Het plan bevatte voorstellen voor deze vier buurten met in totaal 3365 woningen, het winkelcentrum aan het Lambertus Zijlplein, buurtwinkels en basis- scholen. De oorspronkelijke opzet met laagbouw bui- ten de buurtring werd zoveel mogelijk gerespecteerd (a fb. 13).13 MUST wilde 1965 woningen slopen en er slechts 1500 voor terugbouwen, wat een ontspannen stedelijk woonmilieu moest bevorderen. Een gemengd woonmilieu met kleinschalige bedrijvigheid langs de buurtring moest meer levendigheid brengen, en de ruimtelijke relatie tussen de buurten en de groene randen zou een meer uitgesproken karakter moeten krijgen (afb. 14). Volgens het uitwerkingsplan (2005) zou de zogenaamde Van Tijenbuurt, in de jaren vijftig 15. W. van Tijen, woningbouw Van Karnebeek- straat, Geuzenveld, 1958 (Maria Austria Instituut/ foto Jan Versnel) BULLETIN KNOB 2020 KNOB BULLETIN

•

3

30

16. Dienst Publieke Werken, afdeling Stadsontwikkeling, deelplan A, Slotermeer, 1952 (Stadsarchief Amsterdam/ 5344 archief Stadsontwikkeling)

tot stand gekomen naar ontwerp van Willem van Tijen waarts en Far West en vond plaats vanaf 2003. Vooral (1894-1974), gedeeltelijk worden gesloopt (afb. 15). de technische staat van de middelhoogbouw was Hiertegen rees verzet onder erfgoedspecialisten en slecht. Het plan behelsde de vernieuwing van wonin- architecten. De buurt werd hoog gewaardeerd vanwe- gen, voorzieningen en woonomgeving en voorzag in ge de bijzondere verkaveling en de moderne uitstra- een gevarieerder woningaanbod dan voorheen. Bij ling van de architectuur. Desondanks moesten de aanvang van de vernieuwing telde de buurt 2757 wo- blokken plaatsmaken voor grotendeels grondgebon- ningen. De bedoeling was dat er tot het jaar 2015 1368 den woningen met tuinen. In tegenstelling tot de Van woningen gesloopt zouden worden, waar voor 1447 wo- Tijenbuurt stond in de Dudokbuurt het behoud van de ningen in de plaats zouden komen. Uiteindelijk zou de zogenaamde Dudokhaken voorop. Het plan daarvoor buurt 2836 woningen tellen. Het plangebied bestaat BULLETIN KNOB 2020 KNOB BULLETIN werd gemaakt door Van Schagen Architecten. De uit vijf deelgebieden: de Confuciusbuurt, het Jan de zolderver­dieping werd vergroot tot een volwaardige Loutercomplex, de Burgemeester Röellstraat Noord, woonverdieping. de Lodewijk van Deysselbuurt en het gebied Rousseau/ De Kade. Bij enkele van de gerealiseerde projecten bin- SLOTERMEER nen dit vernieuwingsgebied was behoud het uitgangs- Slotermeer-Buurt 5 is het zuidwestelijke deel van Slo- punt. Dat was bijvoorbeeld het geval bij de renovatie

termeer, dat ligt tussen Sloterplas, Eendrachtspark, van de ‘Grote en de Kleine Verfdoos’ in de Lodewijk

•

3 Jan de Louterpark en Plein ’40-’45. Het vernieuwings- van Deysselstraat, in 1956 gebouwd naar ontwerp van project was een samenwerkingsverband tussen stads- Allert Warners (1914-1980) en in 2009 vernieuwd door 32 deel Geuzenveld-Slotermeer en de consortia West- Van Schagen Architecten. Rondom het Confuciusplein BULLETIN KNOB 2020 • 3 33 ------­ den den de woningplattegronden aangepast aan de wen sen van bewoners en bleef het gevelbeeld behouden. hersteld werd betonnen gevelbanden met Metselwerk roedeverdeling van kozijnen de oorspronkelijke de en De aanwoningen werden behouden. bleef binnen de zijde geïsoleerdvan enzijde de aan kopgevel per de op beplating Degevoegd. twee of drie horizontaalGerbrandyparkhet verwijderd.werd samen verse architecten werden ontworpen. In dit deelplan is deelplan dit In ontworpen. werden architecten verse het Van Eesteren Museum te vinden, dat in 2007 tot verklaard. werd stadsgezicht beschermd gemeentelijk Binnen dit gebied werd een reeks ensembles gereno Zomaakte veerd. architectenbureau Alphaplaninop dracht van Woningbouwcorporatie Eigen Haard een een van renovatie de aanpak voor van plan en ontwerp blok met portieketagewoningen aan de straat. Speelman Het maakt deel uit van een reau doorEvers architectenbu en Sarlemijn ontworpen complex dat be staat winkelbebouwingeen uit van twee lagen aan de Burgemeester de Vlugtlaan met haaks daarop blokken portieketagewoningen. drieBij de renovatie wer ------16). 16). 1) 1) werd afgebroken om in 2009 in Slotermeer, dat als eenvan deeerste Het plan voor Slotermeer-Noord dateert uit een latere een uit dateert Slotermeer-Noord voor plan Het moest de oorspronkelijke bebouwing echter groten Het is opgebouwd uit kleinere ensembles die door di door die ensembles kleinere uit opgebouwd is Het (afb. uitgevoerd werd oorlog de na vlak deelplannen houd houd maar moeizaam op gang. Slotermeer-Noord is hetdeelplan A fase van de stedelijke vernieuwing. kwam Door de uitvoering de crisis van het plan voor renovatie en be ren ren aan de oorspronkelijke portieketageblokken van vervingen. deels ze die (1893-1975) Eibink Adolph den afgebroken, waarmeetische plein niets meer over is. Aan de Socratesstraat van het prachtigeverschenen nieuwbouwwoningen naar ontwerp modernis van Margreet Duinker die in geen enkel opzicht herinne beek Architects. Het blok met portieketagewoningen van zal Jan waarschijnlijkPiet Klooswor (1905-2001) deels deels verdwijnen. De architectuur van Alexander Bo (afb. don (1906-1993) plaats te maken voor woonblokken met commerciële voorzieningen in naar plint de ontwerp van Sam Van

------­ De . Zij 20 Ze gebruikte hiervoor 16 17 ‘Anders dan in de vooroor de in dan ‘Anders Volgens Vos bestaat er geen 19 18 Vos werd hierin gesteund door Endry 21 , de wegen en de waterwegen bedoeld – de ervan. 22 Deze opvattingen over de waarden van de Westelijke Westelijke de waardenvan de opvattingenDeze over De positieve waardering voor de stedenbouwkundi relatie tussen het netwerk van wegen, waterwegen en groenstroken enerzijds en de bebouwing anderzijds.in lijkt eenheden architectonische van verzameling De Tuinsteden toevalliginwis puur dus Westelijke en de de de metafoor van de Schotse ruit met het systeem van groen, blauw, zwart en rood. Daarbij stond de invul Tuinsteden voor de consequenties niet bleven zonder manier waarop werd aangekeken tegen de gevolgen van de vernieuwing.stedelijke zagen We dat de Noor van Velzen: ‘Die velden zijn als het ware “black boxes”, boxes”, ware“black het als zijn velden ‘Die vanVelzen: ontwik dragerskunnenworden vande los relatief die voorbeeld is. Het project staat haaks op de oorspronke de op haaksstaat project Het is. voorbeeld stedenbouwkundige structuur. ‘Velden’ duidden op de opstedenbouwkundige duidden structuur. ‘Velden’ invulling met de architectuur, en daarvoor was min keld. keld. Ten aanzien van woning en woonomgeving be staat er dus een grote mate van vrijheid tot verande ring.’ derhof van Krier Kohl A rchitekten daar van een ex treem ling van de bebouwing (rood) los van het raster van de rastervande van het los bebouwing(rood) vande ling drie verbindende structuren: verkeer groen(groen).en (blauw) (zwart), water selbaar: ‘Het zwart, het groen en het blauw vormen drie afzonderlijke netwerken, die soms met elkaar sa menvallen. Daarbinnen kunnen de bebouwingsvlaknaargelangalingevuld, worden autonoom relatief ken de wisselende inzichten.’ het (= “monumentale” het ‘wordt zij, stelde stad’, logse te beschermen karakteristieke) in de Westelijke Tuin door niet ruimte,kleurrijke deze door gevormd steden de gebouwen op zich. Oftewel: niet zozeerde vlakken lijnen de van combinaties (specifieke) de maar zich, op van de schotse ruit moeten worden gekoesterd.’ nota van Vos bleek een vrijbrief voor de sloop van de bebouwing binnen de rode velden en het opnieuw in vullen bakenen heldere deelgebieden af binnen de Tuinste den en hechten de Tuinsteden opeen vanzelfsprekende manieraan zijn omgeving.’ architectuur de van negeren nagenoeg het en schaal ge sloten naadloos aan bij de opvattingen van werpers de ont en beleidmakerstig die bezighielden zich met sinds de de stedelijke jarenspraken vernieuwing. negen van Zij ‘netwerken’. Hiermee worden de infra structuur der waardering. Over de netwerken bestond overeen stemming. Die zouden voornamelijk de waarden van de Westelijke Tuinsteden vertegenwoordigen, zoals Anna Vos, stedenbouwkundige bij de gemeente Am sterdam, uiteenzettein 1995 in de nota Parkstad, een veelzijdig perspectief voor de Westelijke Tuinsteden analyseerde de ruimtelijke karakteristieken van TuinstedenWestelijke de vanuit de vraag welke elemen ten vervangbaar en welke onvervangbaar zijn bij de vernieuwing van deze wijken.

­ ------15 mono

, dus op de schaalstedenbouw. van de de op dus , , het stedenbouwkundig plan, dat werd AUP niet had kunnen voorzien. Gevolg was dat AUP AUP De waardering voor de structuur was positief. 14 Zo stelden Zef Hemel en Vincent van Rossem dat het belangvan de Westelijke Tuinsteden was terug te voe tonie van de massawoningbouw te voorkomen. Deze architectonische invulling werd door latere architec Stedenbouwkundige Maurits de Hoog meende dat ‘het ‘het dat meende Hoog de Maurits Stedenbouwkundige netwerk van hoofdwegen, waterlopen en groenele menten (…) voor de stedebouwkundige structuur en de de structuuren stedebouwkundige de voor (…) menten ruimtewerking van de de het Westelijkedie Tuinsteden lijnen”, van“lange cru vormen Ze [is]. betekenis ciale stadsgebruiker makenmogelijk zich te zeoriënteren; de hovenverkaveling, die werd ontwikkeld om de de om ontwikkeld werd die hovenverkaveling, de deel deel van de particuliere woningbouw, die in de jaren dertig nog dominant was, drastisch af en kregen de woningbouwcorporaties het praktisch voor op afstemmen echter plannen het hun moesten Deze gen. zeg en – Rijksoverheid de van Voorschriften en Wenken de Eesteren Van die kaders, nieuwedaarmee ontstonden in het de woningbouw getekend werd door de introductie van industriële bouwmethoden met een hoge mate van herhaling en standaardisatie. betrof innovatie De architectonisch-stedenbouwkundige belangrijkste uitbreiding uitbreiding en volkshuisvesting. Maar voor de archi waren hebben, wijken deze die kwaliteitentectonische na de In blind. nagenoeg aanvankelijk deskundigen de de oorlog uitgevoerde wijken is het geraamte van het oorspronkelijk plan inderdaad te herkennen – maar de hoofdstructuur wijkindelingen de inalleenvan de wijk-overschrijdende infrastructuur (verkeerswegen, kanalen en de veel later aangelegde ringspoorbaan). De binnen dit raamwerk uitgevoerde werd woningbouw echter volledig bepaald door de beleidskaders aan het namZo oorlog. de volkshuisvestingna de van lijks lijks aandacht architectuur, voor de maar tedes meer voor het gezien als typerend voor de omdat idealen merkwaardig, is van Dat dertig. het jaren de Nieuwe uit Bouwen Tuinsteden Westelijke de voor overgrote het wer deel den gerealiseerd in de jaren vijftigen zestigen inelk opzicht representatief zijn voor de naoorlogse stads TUINSTEDEN: DE STEDENBOUW DE TUINSTEDEN: vernieuwing vannamproces stedelijke de het Tijdens belangstelling voor de cultuurhistorische van de waardennaoorlogse woonwijken toe. Daarbij deed zich iets opvallends voor. Aanvankelijk was er vanuit de vanhoek het erfgoed nauwe monumentenzorg de en DE ERFGOEDWAARDEN VAN DE WESTELIJKE DE ERFGOEDWAARDEN DE VAN nen.’ het op ren ten, stedenbouwkundigen en erfgoedzorgers aanvan miskend. kelijk de ‘Bij naoorlogsezo stad’, stelde En dry van Velzen in 2002, ‘staan twee ontwerpniveaus be de van dat structuur en de van niveau centraal: het de met samen hangenontwerpniveaus Deze bouwing. twee planniveaus die bij de aanleg zijn gehanteerd, namelijk het structuurplan en de bebouwingsplan

BULLETIN KNOB 2020 • 3 34 BULLETIN KNOB 2020 • 3 35

. ------31 29 30 EFL AUP , een in 2016 ver Het was inmiddels dui 26 En voorzitter van de 27

28 Ondertussen bleef de vraagverankering naarde van de Ondertussen bleef In de jaren hierna verscheen een aantal publicaties De noodzaak om waarderingsmethoden te ontwik Stichting Dirk Frieling, tot slot,stelde: ‘De cultuurhis erfgoedwaarden actueel; de stedelijke Voor voortdenderde. vernieuwing onverminderd trein die waseen die bijdroegen aan een herwaardering van het Nieuw-West:parkstad stadswijk. of De vernieuwing van de Westelijke Tuinsteden Amsterdam Ook de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoedbetekenis culturele de met ging bezighouden intensief zich van de naoorlogse wijken. Duidelijk is dat in Neder Hoe hadden die het spel tussen spel diehet archi stedenbouw en hadden Hoe land het besef was doorgebroken dat de vertegenwoordinaoorlogse waarden culturele degelijk wel wijken overstijgen. stedenbouw de van niveau het die gen de van kwaliteiten specifieke de op geënt zijn die kelen ven ven hun betekenis als historisch document van het ideaalalle aan om Nederlanders goede een woning te waarden de vanbepaling nadere een om vroeg helpen) van het oorspronkelijke ontwerp. De erkenning dat deze van belang waren, 2003. resulteerde in onder andere Nieuw-West’ vanin ‘Parels 34 van aanwijzen het schenen publicatie van Ivan in gaat Nio, Coumou, Hein Arnold en Blom Anita Reijndorp, Veldhuis, Wouter op ruimtelijke ‘de en sociaal-culturele effecten van de De stad’. naoorlogse de van vorm fysieke veranderende auteurs richten zich vooral op de ‘vernieuwing en de betekenis van de collectieve en publieke ruimte, een wij naoorlogse de vanmarkantedragers meest de van Anders danken’. de titel doet vermoeden, hebben zij ook oog voor waarde de van architectuur. de Cuy Het persgenootschap besteedde in een reekserfgoedwaarderingin naoorlogs van aande aandacht artikelen Amsterdam en de reden waarom Nieuw-West deze op vernieuwing. stedelijke de gespannenstaatvoet met los los van de netwerken, wordt doorgezet, is het te ver wachten eindresultaatnetwer en velden tussen bizar.’relatie de dat geworden delijk en architectuur van samenhang De was. cruciaal ken stedenbouw op het niveau van de bebouwing is ten stad, naoorlogse de van kenmerk belangrijk een slotte meende ook Van Velzen. torische betekenis van ontwerp en inrichting vansterdam Am Nieuw-West komt vooral tot uitdrukking in de manier waarop woningplattegronden, verkaveling openbarevan de langebebouwingvanlijnen de de en ruimten in de vorm van waterlopen, wegen en groen voorzieningen in onderling verband zijn gedimensio geordend.’ enneerd al bij sloop-nieuwbouwplannen doemde de vraag op ontwerpers. oorspronkelijke de van intenties de naar tectuur lange (de lijnen en de invulling van de velden) resultaatbevredigend esthetisch een om aangegrepen te bereiken? Het bewustzijn dat dit spel bijdroeg aan de cultuurhistorische waarden dus (die uitstegen bo ------­ ­

25 In 2004 In 23 Ruimte voor 24 hoorden in ere te hou te ere in hoorden AUP over over de vernieuwing van de ontleende aan de ruimtelijke AUP Stichting), opgericht om het gedachte het om opgericht Stichting), EFL expertmeeting Geconfronteerd met projecten als de Noorderhof lijke architectonisch-stedenbouwkundige lijke opzet architectonisch-stedenbouwkundige van de Tuinsteden.Westelijke Toch dat leidde bij steden organiseerde de Van Eesteren-Fluck & Van Lohuizen Stichting ( straat, de Slotermeerlaan en de Sloterplas. Daarin is het plan volkomen gebiedsvreemd. De heeft Noorderhof totaal geen betekenisop de grote schaal. Alsde wijze, deze op velden zogenaamde de vernieuwingvan terlijk om terlijk het fysieke het of de zijn principes, bijvoor beeld herhaling in de vorm van een reeks of een veld, af. zich vroegzij verkaveling?’, asymmetrie open of Westelijke Westelijke Tuinsteden. Daar werd de gedachte afge gepoetst en opnieuw ingevuld, zonder houden rekening met de aard van te de netwerken.’ stand is dat van de velden bebouwing zou autonoom den alsofzijn, die naar willekeur kunnen worden uit zworen dat de architectuur geen enkele waarde zou vertegenwoordigen en volkomen misver wijdverbreide meest ‘Het nu: inwisselbaar meende Vos zijn. zou goed van de naamgevers van wie er twee tot de drij krachten vende het achter den, een proefd, resulteerde in een nieuwe stedelijke gramma in nieuwe resulteerde een stedelijke proefd, tica: een op het proces gebaseerde methode die een toenemendaantal schaalniveaus integreert. bezinning op de erfgoedwaarden. In de loop van de jaren 2000 groeide het besef dat ook de invulling van de structuur – de architectuur – van belang was. De ontwerpmethode die in de diverse wijken werd be bouwprojecten stimuleerden een fundamentele her den doorgevoerd ook de stedenbouwkundige kwali DE WAARDE VAN DE ARCHITECTUUR In de latere fasen van de stedelijke vernieuwing werd dat duidelijk de grootschalige ingrepen die toen wer denbouwkundige hoofdstructuur of de architectuur genuanceerder? het ligt Of ‘velden’? de van teiten aantastten. Dat opende de ogen voor de kwa liteiten die het wisselwerking tussen het stedenbouwkundig plan en de invulling ervan. De grootschalige sloop-nieuw werpen in het denken over het erfgoed in naoorlogse woonwijken: wat is bepalend voor de waarde: de ste bouwkundigen en architecten niet tot overwegendebezwaren. Het project vult een gebied op dat binnen het raster van hoofdwegen, groen- en waterstructuur ligt, maar tast die structuur zelf niet aan. raakt Daarmee het aan een van de meest controversiële onder merkte Vos op dat deze geen enkele relatie hadden met met hadden relatie enkele geen deze dat op Vos merkte de stedenbouwkundige context: non- de ‘Het incontext, de van onverschilligheid de in hem probleem zit relatie met de netwerken van de Burgemeester Röell verwarring bleef echter aanwezig: ‘De “kenners” zijn heter niet zomaar over eens: het zijn de gebouwen, of de netwerken van blauw, groen en zwart? Gaat het let ------

- -

­

17 Cuypers , Amster , Amsterdam, , Amsterdam, Cuypersbulletin 17 (2012) 3 en 4; 17-31. (2012) 17 17 (2012) 1, 16-26; J. Sporer, Sporer, J. 16-26; 1, (2012) 17 , Rotterdam 2001, 10. Wanneer deze plannen doorgang ‘Stedelijkevernieuwing bescherming en vannaoorlogsehet erfgoed inAmster dam-Nieuw-West’,‘Waardering Sporer, J. 35-43; 2, (2012) bescherming en van naoorlogs erfgoed’, Cuypersbulletin Mens (noot 2019 1). Stadszaken.nl:Zie: ‘Ruimte voor15.000 woningeninAmsterdam Nieuw-West’. https://stadszaken.nl/artikel/2218/39- ruimte-voor-15-000-nieuwe-woningen- Geciteerd in: Hellinga 2005 (noot 21), Geciteerdin:21), Hellinga (noot 2005 126. J. Sabaté Bel en J. Galindo,kwaliteiten De vanWestelijkede Tuinsteden/The Quali ties of the WesternGarden Cities dam 2000, 15. ‘Gebiedsspecifieke A.Vos, innovaties. Cultureelopdrachtgeverschap inde 2004Tuinsteden’,in: Nio Westelijke (noot 15), 15. A. Vos 2004 (noot 12. 24), A. Vos 2004 (noot 15. 24), 9. 14), 2002(noot Velzen Van Frieling, Hoog, in:de M. D. ‘Voorwoord’, Langelijnen Nieuw-Westin 2007, 7. A. Herijgers en E. van Velzen, De naoor ontwerphedendaagse stad.Een logse opgave Cultuur-historisch West. Nieuw van Parels waardevollegebouwen van Westelijkede Tuinstedenkaartin gebracht 2003. Sporer,‘Onbeschermd J. stadsgezicht vanSlotermeer inAmsterdam’, bulletin mei in-nieuw-west-39(geraadpleegd 15 2020).

33 31 32 27 29 22 33 25 30 23 28 26 24

- , ­ - -

­

-

­ -

­

, Amster , Amster en het Maar leidde deze fundamentele verdieping tot een nr. 6, 2002), nr. 5, 2004), 6. meer behoedzame omgang met de Westelijke Tuinste den? Tot op heden is dat maar in zeer geringe mate het het mate geringe zeer in maar dat is heden op Tot den? geval. een Bij beperkt aantal projecten is er aandacht groot van dreiging de maar erfgoedwaarden, de voor schalig ingrijpen in deze wijken is nog net zo actueel zijn Momenteel Parkstad. Bureau van periode de in als er plannen voor verregaande verdichting van Nieuw- een met gebied alseen gezien worden wijken de West; groot ‘inbrei-potentieel’. Volgens gemeentelijk hoofd is Gadet een overdaader planoloog Jos aan groene en openbare ruimte. lijke en programmatische samenhang op het niveau van buurt. de Misschien eerst is er crisis weer een no dig om tot nieuwe inzichten te komen. vinden, gaat dit ten koste van een van de belangrijkste de van een van koste ten dit gaat vinden, kwaliteiten van Tuinsteden,de Westelijke de ruimte AUP , DenHaag, 2004 , DenHaag, 2002 Algemeen Uitbrei Algemeen - - - - - NU Onrustparkin enstad. veran , Amsterdam, 63. 2008, nr. 5, 2002, en Tijdschrift nr. 4, 2004 en Tijdschrift Parkstad.Een veelzijdig per AUP , Den Haag 2007; M. de Hoog, Hoog, DenHaagde , M. 2007; . Een tweedeEen . impuls Wes voorde 9. (bijlage Ruimtelijke bij & Stedebouw Ordening Volkshuisvesting de voor Lange lijnen in Nieuw-West, Amster dam 11. 2007, stedelijk groen’, in: H. Hellingain:H. stedelijk en groen’, (red.), Ruijter de P. R.van Leeuwen, ‘Het 17), (noot 1995 Vos 190; dam1985, 104-106. opgavevan naoorlogsein:de stad’, stad Naoorlogse I. Nio, ‘De verstedelijking van het AUP jaar 50 Amsterdam dingsplan transformatie van de naoorlogse stad stad naoorlogse de transformatievan 2008/2009 Nio e.a. 149. (noot 2016 7), E.vanontwerp: ‘Het Velzen, een techniekstadsvernieuwing.voorde Enige overwegingen bij de ontwerp stand dam 2005, 126. Amsterdam Nieuw-West. De Tussen De Nieuw-West. Amsterdam A.Vos, Tuinsteden Westelijke de voor spectief 97 73, (noot 17), Vos 1995 105. (noot 17), Vos 1995 Hellinga,H. Amster vernieuwingde Stedelijke in Tuinsteden Westelijke damse M. de Hoog, ‘Vernieuwing Hoog, de M. lange lijnen’, Hoog en de M.in: E.van Kooij, der van kwaliteitenI. culturele Nio, De Amsterdam 1995. De Tweede Impuls. Vernieuwing van de Tweedede De van Impuls.Vernieuwing Tuinsteden Westelijke (bijlage Ruimtelijke bij & Stedebouw Ordening Volkshuisvesting de voor telijke Tuinsteden’, in: I. Nio (red.), (red.), Nio Tuinsteden’,in:telijke I.

14 16 17 21 18 19 15 13 20

,

-

­ , ­

­

,

De nieuwe De , Hamburg, Stadscahiers. De , 2019 (proefschrift 2019 , NeueHeimat. Das De bestaande stad stad bestaande De , Delft 2011. 32 DeGrote Verbouwing. Ver , Amsterdam 2005, 69. Nieuw-West:parkstad of Een architectuurhistorische Een : M. Steenhuis (red.), SteenhuisM. : (red.), De naoorlogse wijk centraal n , Bussum 2016. AUP Eindhoven 2019). U andering van naoorlogse woonwijkennaoorlogse andering van Rotterdam 2004, 19. naoorlogse – woonwijken werd erkend de waarde van de naoorlogse woonwijk ligt niet in het individuele monument,noch in de stedenbouwkundige hoofdop Note waarden van de Westelijke Tuinsteden; die zouden in Tuinsteden; zouden die waardenvan Westelijke de het kwaliteitenvanstedenbouwkundige de CONCLUSIE Noorderhof de van project het dat kijf staatbuiten Het radicaaluitgangspuntennamvanvan de het afscheid modernisme. Deze interventie werd destijds niet ge erfgoed de aantastingvan onverantwoorde een als zien zet,maar wisselwerking inde en tussengebouwen de hun ruimtelijke groen infrastructuur, het de context wijk, de buurt, de niveaus: op verschillende schaal en het water. kerd kerd zijn, niet in de invulling van de architectuur. de waardering ‘velden’. Later voor meer kwam er alsuitdaging. Demethode Schagen Van Amsterdam,Geuzenveld, DeDrie Bouwmeesters’,in: Amsterdam 12. 2016, Amsterdam 2006, 83. Nio e.a. 105. (noot 2016 7), ‘SpanningBerg, J.J. Nostalgie. en I. Nio e.a., Nio I. stadswijk. vernieuwingde De van Amsterdam, Tuinsteden Westelijke Agricola,1997 Ouwehand Velde Te en 82. 6), (noot Agricola,1997 Ouwehand Velde Te en 83. 6), (noot Schagen Van Architecten, Mosco-H. Meurs, viterP. en E.Agricola, A.Ouwehand te G.J. en Velde, J. Tellinga, J. Schwarz U. (Hrsg.), N.Mens, woon naoorlogse van waardestelling Nederland in wijken T van Puttvan der Gameren, D. en P. A. Kraaij, Dash05.TheUrban Enclave/ stadsenclave De naoorlogsevoorZiede realisatie van het Bundesrepublik der Gesicht Dit artikel Dit gedeeltelijkis gebaseerd op 2019. nieuwing in de Amsterdamse Westelijke Westelijke Amsterdamse de in nieuwing Tuinsteden Onrustparkin enstad. Stedelijke ver Rotterdam 1997, 82; H. Hellinga,H. 82; Rotterdam1997, Algemeen Uitbreidingsplan van Amster van Uitbreidingsplan Algemeen dam .Derealisatie van het

7 8 9 6 4 5 2 3 1 10 11 12

BULLETIN KNOB 2020 • 3 36 BULLETIN KNOB 2020 • 3 37

------/e /e en daarnaast TU

While there was originally greater appreciation for In recent years there has been more consideration Initially there was scant respect for the cultural-his tion-new-build tion-new-build plans whose underlying architectural and urban design principles were examextreme diametrically One originalplan. the of those to posed op Krierby designed (1995-1999), Noorderhof thisis of ple Kohl Architecten. Starting with that project, this arti cle examines a series of urban renewal plans that to gether have altered the appearance of the Westelijke recognition.Tuinstedenbeyond the spatial plan than itsfor architectural elaboration, articlethisgraduallyhascharts the The changed. how debates and interventions prompted the realization that these districts actually represent important cul tural-historical values that deserve to be protected. given to preserving, renovating and original converting buildings. the Nevertheless, the danger of large- scaleinterventionsTuinsteden inthe Westelijke faris from over. lijke lijke Tuinsteden in Amsterdam. Sindsdien is zij als onderzoeker verbonden aan de werkzaam als zelfstandig architectuurhistoricus in Groningen. and the government’s desire to reduceof the proportion social housing become forced housing market-oriented associations property many instances to this resulted in demolition developers. and new- In build. torical values embodied by both the spatial plan and thisoccasions On there. found be to housing social the resulted in the implementation of demoli

- - - - - /e) TU ). The plan’s designer, Cornelis designer, plan’s The ). CIAM ns studeerde architectuurgeschiedenis aan ns Me r In the 1950s and ’60s the post-war districtsseenpost-war thewere ’60s and 1950s the In . N. Me

van Eesteren, was chairmanThe garden suburbs are to 1947. frommovement 1930 of this international characterized by an open development of free-stand to intervene. liberalization The theof market housing as epitomizing a new way of living: light and fresh air flowed dwellingsthrough surrounded by By greenery. those dreams appeared evaporated.thehave1990s, to An ageing population, a gradual exodus of residents, decay and declining public safety made it imperative tated social housing, leading to elements of the plan being adapted and filled inaccordingly. There was a by achieved was which variation,greater for preference combining straight and L-shaped blocks of housing aroundcourtyards. ing housing blocks surrounded by greenery and with out obvious fronts or backs. The plan broke with the urbanstreetplanningclassic continuous repertoire of small War, World Second the of eve the On frontages. areas were experimentally filled in with row housing. But the greater part of the Westelijke Tuinsteden plan wasrealized after the war with central government-dic tecture Moderne ( The The Westelijke Tuinsteden (western garden suburbs) in Amsterdam are regarded as a textbook example of the modern urban planning principles propagated in the 1920s and ’30s by the modernist Nieuwe Bouwen architects united in Congrès Internationaux d’Archi THE WESTELIJKE TUINSTEDEN IN AMSTERDAM THE IN WESTELIJKE TUINSTEDEN Noo APPRECIATION FOR AND URBAN RENEWAL OF URBAN AND OF RENEWAL FOR APPRECIATION r op op een proefschriftover de waardering vanWeste de de de Vrije Universiteit Amsterdam en promoveerde in ( Eindhoven aan Technische Universiteit de 2019 D