Jaarverslag CIV Voetbal en veiligheid

Seizoen 2016/2017

1 2 Inhoud

Voorwoord 5

1 Het Centraal Informatiepunt Voetbalvandalisme 7

2 De politie en het betaald voetbal 9

3 De inzet van de politie 13 3.1 Totaal inzeturen 14 3.2 Gemiddelde inzet per wedstrijd 15 3.3 Stijging incidentele inzetten 16 3.4 Hoogste inzetten 17 Uitgelicht 19

4 Risicocategorisering en maatregelen 21 4.1 Risicocategorisering 22 4.2 De combiregeling 24 4.3 Ontwikkeling combiregelingen Eredivisie en Jupiler League 24

5 Incidentsoorten 27 5.1 Vuurwerk 29 5.2 Recente onderzoeken vuurwerk 30

6 Politie-inzet rond kampioenschap Feyenoord 31

7 Strafbare feiten 35 3

8 Sancties: vervolging en straffen 39 Afdoening rechterlijke macht 40

9 Stadionverboden 43 Algemeen 44

10 Integrale aanpak in Volendam 47

11 Internationale context 51 Toegankelijk, gastvrij en veilig voetbal in internationaal perspectief 52 4 5 Voorwoord

Frank Paauw Eenheidschef Rotterdam Portefeuillehouder Voetbal Nationale Politie

Seizoen 2016-2017 was een enerverend voetbalseizoen. Feyenoord werd na 18 jaar weer kampioen wat resulteerde in een zinderende huldiging in de havenstad. Ajax boekte goede resul- taten in de Europa League wat uitge- breid gevierd werd op het Museum­ plein. En als kers op de taart een fantastisch EK voor de vrouwen met een mooie huldiging in Utrecht. Bijzondere en grote evenementen, die een grote impact op de samenleving hadden. En daarmee op de politie- inzet in zijn totaliteit.

Het aantal inzeturen van de politie in de Eredivisie en Jupiler League is daar- entegen gedaald. Dat is mooi. Niet omdat we streven naar een daling. Dat is geen doel op zich. De daling van de politie-inzet per wedstrijd en van de combiregelingen laat zien dat we steeds meer inzetten op basis van een Een man die in juli bij een steunbetui- gedegen risicoanalyse. Iets waar ik ging voor Ajacied Abdelhak Nouri was, vorig jaar op deze plek voor pleitte. eindigde in het ziekenhuis waar hij Hiermee zitten we op de goede weg meteen geopereerd moest worden. richting 2020. Een lijn waarvan ik hoop Hij kreeg een vuurpijl in zijn gezicht en dat we die met elkaar vast kunnen de schade is permanent. De UEFA zet, houden. Met als streven de gewone gezien de gevaarzetting, komend voetbalsupporters zo min mogelijk te seizoen vol in op het uitbannen van duperen met generieke maatregelen vuurwerk in stadions. Ik hoop volgend en een harde aanpak voor de figuren jaar terug te blikken op seizoen 2017- die het verstieren. 2018 in de wetenschap dat we de inci- denten binnen en buiten stadions Helaas steeg dit jaar het aantal inci- hebben weten terug te dringen. Met denten wel. Vooral het aantal vuurwer- elkaar. kincidenten steeg aanzienlijk. En helaas hebben we dit jaar ook kunnen Ik dank alle collega’s bij de politie, zien hoe groot het gevaar van vuur- gemeenten, de KNVB, het Ministerie werk is. Eind april moesten tribunes van Veiligheid en Justitie, het OM en worden ontruimd tijdens PSV-Ajax de clubs voor de mooie resultaten die vanwege een verstikkende zwarte we het afgelopen jaar hebben bereikt rook. Vijftien mensen werden behan- en kijk uit naar een nieuw seizoen van deld voor ademhalings­problemen. samenwerking. 6 7

1 Het Centraal Informatiepunt Voetbalvandalisme 8 Het Centraal Informatiepunt Voetbalvandalisme

Het Centraal Informatiepunt Voetbalvandalisme (CIV) maakt onderdeel uit van de Nationale Politie en is ingebed in de Dienst Landelijke Informatie Organisatie (DLIO) van de Landelijke Eenheid.

Het CIV is werkzaam op het terrein van de openbare ordehandhaving en veilig­heid bij het (betaald) voetbal. Risicoanalyse bij wedstrijden Deze risicofactoren worden gewogen Samen met de politie-eenheden en in de risicoanalyse waarna de cate­ veiligheidspartners richt het CIV zich Voor elke wedstrijd stellen de BVO gorisering wordt bepaald. op een toegankelijk, gastvrij en veilig en de politie een risicoanalyse op. De indeling van deze categorieën is: voetbal. Frank Paauw, de politiechef Naar aanleiding van deze risico­ van Rotterdam, is namens de nationale analyse kunnen maatregelen op Categorie A Laag risico, geen politie portefeuillehouder voetbal. maat genomen worden. restricties Het Kader voor beleid Voetbal en Categorie B Middelmatig risico Informatiepunt Veiligheid benoemt de volgende zodat maatwerk Dagelijks vergaart, bundelt, verspreidt, risicofactoren: aan maatregelen signaleert en analyseert het CIV rele­ kan worden toe­gepast vante kennis en informatie rond open­ • Het negeren van verplichte Categorie C Risicowedstrijd bare orde en veiligheid voor politie en vervoerscombi’s; waaraan een veiligheidspartners. Het CIV creëert • Het competitiebelang en de aard ver­hoogd risico is een omgeving waarin infor­matie, van de wedstrijd (nationaal/ verbonden voor de ervaringen en succesvolle aanpakken internationaal); openbare orde en kunnen worden uitge­wisseld. Zo levert • Een geringe geografische veiligheid. Bij een het CIV een actieve bijdrage aan de afstand en grote rivaliteit tussen categorie C wedstrijd informatie­voorziening en stimuleren de betrokken clubs (derby); hoort een uitgebreid we een slimmere samen­werking. • Specifieke politie-informatie en strikt maatregelen- Niet alleen nationaal, maar ook inter­ over ordeverstoorders; pakket. nationaal binnen het netwerk van ruim • Het tijdstip van de wedstrijd; 35 zogenaamde National Football • Controle op de kaartverkoop en Steeds vaker wordt er per wedstrijd Information Points. Bovendien is het toegang; maatwerk toegepast. Dat wil CIV verantwoordelijk voor de organi­ • Kruisende supporters­­­­­bewe­ zeggen dat niet per definitie alle satie en coördinatie van internationale gingen tussen verschillende aan de categorie gekoppelde maat- politieondersteuning op het gebied wedstrijden op dezelfde dag; regelen opgelegd worden, maar dat van voetbal, inclusief het beheer en de • Ongewenste samenloop met er integraal wordt bepaald welke inzet van het Nederlands Politie Team andere lokale en regionale maatregelen worden toegepast. Dit (NPT) bij wedstrijden van het evenementen; maatwerk maakt het koppelen van Nederlands elftal. • Kwaliteit en kwantiteit van de de wedstrijd aan één van de drie veiligheidsorganisatie. categorieën lastiger. Beleidsadvies In het streven naar toegankelijk, Als de categorie is vastgesteld gastvrij en veilig voetbal signaleert het worden daarbij bepaalde mate van CIV, vanuit de nationale en inter­ toleranties gesteld ten aanzien van nationale (informatie)positie, trends en alcohol consumptie in en rond het ontwikkelingen. Zo is het CIV in staat stadion en bijvoorbeeld het toelaten om te adviseren over de toepassing van sfeeracties en spandoeken. van beleidsinstrumenten en de uitvoering van het veiligheidsbeleid.­ 9

2 De politie en het betaald voetbal 10 11 De politie en het betaald voetbal

De prestaties van de Nederlandse politie in relatie tot voetbalveiligheid worden in dit jaarverslag gekwantificeerd in een aantal kengetallen. Deze beperkte, geobjectiveerde weergave van de complexe werkelijkheid levert ons inzicht in wat we doen en hoe we het doen ten opzichte van voorgaande seizoen(en).

Maar politiewerk is mensenwerk, Toelichting aantal wedstrijden • Wedstrijden van de KNVB Beker vakwerk, dat niet volledig in cijfers • In het seizoen 2015-2016 zijn alleen geregistreerd als hier uit te drukken is. Het resultaat van speelden 19 BVO’s in de Jupiler een BVO bij betrokken is. Boven- preventieve, lokale manieren van poli- League. Hierdoor zijn in dat dien worden gegevens als cate- tiewerk is nauwelijks te meten. seizoen 38 wedstrijden minder gorie en combimaatregel niet We benadrukken daarom dat in de gespeeld ten opzichte van seizoen geregistreerd als de thuis- dagelijkse praktijk vele dreigingen, 2016-2017. spelende club een amateurclub spanningen en conflicten de kop in • De wedstrijd om de Johan Cruyff betreft. worden gedrukt dankzij slim en proac- schaal is geregistreerd onder de • Oefenwedstrijden worden alleen tief politiewerk, en daarmee erger is KNVB Beker wedstrijden. geregistreerd in het VVS als hier- voorkomen, die niet uit te drukken zijn • Het EK vrouwen, de WEURO 2017, voor enige politie-inzet is in een cijfermatig verslag. valt buiten de scope van dit gepleegd. Het aantal gespeelde wedstrijden per jaarverslag omdat het op 16 juli competitie kan per seizoen verschillen, 2017 is aangevangen. afhankelijk van het aantal deel­ nemende BVO’s. In seizoen 2015-2016 bijvoorbeeld speelde er 19 BVO’s in de Jupiler League. In het seizoen 2016- 2017speelde 20 BVO’s in de Jupiler Tabel 2.1 Aantal gespeelde wedstrijden League waardoor er 38 wedstrijden Competitie 2015/2016 2016/2017 meer gespeeld werden ten opzichte van het seizoen daarvoor. Daarom kijken we in dit jaarverslag ook naar de gemiddelde inzet per wedstrijd (hoofd- Eredivisie 306 306 stuk 3). Jupiler League 342 380 KNVB beker 55 54 De kwantitatieve gegevens zijn verza- Nacompetitie / play-off 18 20 meld uit het Voetbal Volg Systeem Champions League Nederland 5 5 (VVS), de landelijke registratie van Champions League Buitenland 5 5 wedstrijd-, fenomeen- en persoonsge- Europa League Nederland 14 17 gevens. Het jaaroverzicht beslaat het Europa League Buitenland 14 18 voetbalseizoen 2016-2017, waarbij Interlands in Nederland 2 3 voor de gegevensverzameling de periode 1 juli 2016 – 1 juli 2017 is Interlands buiten Nederland 6 3 gehanteerd. Tabel 2.1 toont de betref- Oefen / vriendschappelijk 3 8 fende geregistreerde wedstrijden in Interlands vrouwen 6 0 het Nederlands betaald voetbal in Totaal 776 819 vergelijking met seizoen 2015-2016. Bron: VVS 12 13

3 De inzet van de politie 14 De inzet van de politie

De gemiddelde politie inzet per wedstrijd in de Jupiler League en in de Eredivisie is voor het derde opeenvolgende seizoen gedaald. Mede door de successen van Ajax in de Europa League en het volksfeest in Rotterdam na de behaalde titel zijn de incidentele inzeturen gestegen. Deze wedstrijden zijn op grote schermen en onder massale belangstelling bekeken in de binnensteden. Door deze incidentele inzet is het totaal ingezette aantal politie uren gestegen.

3.1 Totaal inzeturen Tenslotte vergt opsporings­capaciteit aantal inzeturen van alle in het VVS achteraf, naar aanleiding van even- geregistreerde wedstrijden inclusief De politie registreert haar voetbal tuele incidenten bij of rondom een incidentele inzetten. Daarnaast moet gerelateerde inzetten in het Voetbal voetbalwedstrijd, de derde ­bepalende rekening gehouden worden met het Volg Systeem (VVS). Uitgangspunt factor voor de politie-inzet. feit dat 43 wedstrijden meer (zie tabel hierbij is dat iedere wedstrijd waar een 2.1 in hoofdstuk 2 van dit verslag) dan Betaald Voetbal Organisatie (BVO) of De totale politie-inzet voor het seizoen het seizoen 2015/2016 bijdragen aan een Nederlands nationaal (vrouwen) 2016-2017 is met 13% gestegen ten de cijfers. In tabel 3.1 worden de team bij betrokken is, in het VVS wordt opzichte van het voorgaande seizoen inzetten weergegeven. geregistreerd. Daarnaast worden naar 309.623 uur. Dit betreft het totaal inzetten geregistreerd die weliswaar niet rond een voetbalwedstrijd zijn gepleegd maar wel voetbal gerelateerd zijn, bijvoorbeeld een huldiging. Deze inzetten worden geregistreerd onder Tabel 3.1 Voetbal gerelateerde politie-inzet in aantal uren per seizoen de noemer ‘incidentele inzet’. 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 De hoogte van de politie-inzet bij het Nederlands betaald voetbal is afhankelijk van een aantal factoren. Eredivisie 153.505 147.051 138.032 133.581 De belangrijkste basis vormt het Jupiler League 53.104 62.187 40.071 40.376 risico­niveau waarin de wedstrijd op KNVB beker 22.618 13.534 22.989 22.643 voorhand wordt geclassificeerd samen Nacompetitie / play-off 6.887 11.282 9.712 11.271 met de vervoersregeling van de Subtotaal reguliere competities 236.114 234.054 210.804 207.872 ­bezoekende supporters. Na de Champions League / Europa League 26.723 45.621 35.951 59.674 ­planning kan de inzet nog wijzigen Interlands 812 5.704 2.600 1.965 (opschalen of afschalen), bijvoorbeeld Politie inzet buitenland 655 1.719 2.530 2.062 wanneer signalen de politie bereiken Oefen- / vriendschappelijk 3.341 3.145 5.126 2.197 van (mogelijke) confrontaties tussen supportersgroepen of wanneer Dienst Infra (spoor) 9.660 6.147 6.013 0* eerdere signalen van mogelijke Incidentele inzet 19.232 5.450 10.647 35.853 confrontaties ontkracht kunnen Vrouwen interlands 0 0 267 0 worden. Subtotaal overig 60.423 67.786 63.134 101.751 Totaal 296.537 301.840 273.938 309.623

* De inzetten van de Dienst Infra (spoor, water, snelwegen en Mobiele Eenheid) worden vanaf afgelopen seizoen niet meer apart geregistreerd maar volledig weggeschreven onder de lokale politie inzet). Bron: VVS 15

De stijging van het totaal aantal inzet- uren wordt voornamelijk veroorzaakt Tabel 3.2 Gemiddelde inzet per wedstrijd door een toename van inzeturen in de Europese competities (+66% 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 ten opzichte van het seizoen 2015/2016) en een toename van inzet- uren bij zogenaamde incidentele Eredivisie 500 456 451 436 -3,3% inzetten. De incidentele inzeturen zijn Jupiler League 140 163 117 106 -9,4% met 237% gestegen ten opzichte van Champions League / het seizoen 2015-2016. Dit valt te Europa League 1.406 2.281 1.892 2.712 +43,3% verklaren door het bereiken van de Play-off 299 513 540 563 +4,3% UEFA Europa League finale van Ajax en KNVB beker 411 237 418 419 +0,2% het competitie­verloop richting het Alle wedstrijden 362 366 353 378 +7,1% behalen van de landstitel van Feyen- oord. Beide gebeurtenissen blijven Bron: VVS niet beperkt tot een inzet bij een stadion maar ook bijvoorbeeld bij de huldiging of het plaatsen van schermen (de Kuip, Museumplein) om de wedstrijd te kunnen kijken. Zie voor een verdere duiding van deze stijging In de Europese competities (Cham- 80.000 supporters die op het muse- paragraaf 3.3 in dit hoofdstuk. pions League en EUFA Europa League) umplein de Europa League finale Ajax – zijn afgelopen seizoen 7 wedstrijden Manchester United bekeken. Het 3.2 Gemiddelde meer gespeeld dan het seizoen daar- laatste voorbeeld valt onder “inciden- voor. Dit hangt samen met het bereiken tele inzetten” en heeft dus geen inzet per wedstrijd van de UEFA Europa League finale van invloed op de gemiddelde inzeturen Ajax. Wedstrijden tegen Europese per wedstrijd. In tabel 3.2 is de gemiddelde inzet per tegenstanders vereisen per definitie wedstrijd te zien in de geregistreerde een hogere politie inzet. In de Eredivisie en Jupiler League competities. zijn de gemiddelde inzetten, zeker in Dit vanwege de hoge bezoekersaan- vergelijking met de drie voorgaande In de Eredivisie is afgelopen seizoen tallen, het relatief hoog aantal risico- seizoenen, aanzienlijk gedaald. Uit het zoals gebruikelijk met 18 BVO’s supporters dat meereist, het niet regelmatig contact tussen het CIV en gespeeld. De totale inzeturen zijn kunnen opleggen van combi rege- de politie eenheden komt naar voren met 3.3% gedaald (4451 uur) en de lingen en het feit dat de politie inzet dat politie en bevoegd gezag (burge- gemiddelde inzet per wedstrijd is van zich vaak niet beperkt tot de meester) nog kritischer dan voorheen 451 uur naar 436 uur gedaald. wedstrijddag zelf maar een meer- kijken naar de noodzakelijkheid van daagse inzet betreft. Buitenlandse politie inzetten rond een wedstrijd. In de Jupiler League is een daling van supporters reizen vaak al de dag voor -9.4% zichtbaar in de gemiddelde inzet de wedstrijd naar Nederland. Tot de De totale gemiddelde politie-inzet is per wedstrijd, van 117 uur naar 106 uur. aanvang van de wedstrijd bezoeken zij met 7% gestegen ten opzichte van veelal de lokale horeca gelegenheden seizoen 2015-2016 maar dit wordt De gemiddelde inzet bij de play-off met het bijkomende risico op open- veroorzaakt door de forse stijging van wedstrijden (Eredivisie en Jupiler bare orde verstoringen en confronta- de gemiddelde inzet per wedstrijd in League) is licht gestegen met 4,3% ties tussen thuis- en uit­supporters. de Europese competities. en de gemiddelde inzet bij de KNVB Naarmate een BVO verder komt in een bekercompetitie is vrijwel gelijk Europese competitie stijgen de politie- gebleven. inzetten navenant mee. Denk aan de 16

3.3 Stijging incidentele inzetten Tabel 3.3 Top 5 incidentele inzetten Datum Doel inzet Inzeturen De vijf grootste incidentele inzetten van seizoen 2016-2017 zijn samen goed voor 27.148 inzeturen. Zij nemen 15 mei 2017 Huldiging Feyenoord 8.640 hiermee 75% van de totale incidentele 24 mei 2017 Thuis inzet Europa League finale 6.308 inzetten van seizoen 2016-2017 voor 23 februari 2017 Ajax - Legia Warshau 5.376 hun rekening. De grootste incidentele 14 mei 2017 Mogelijk kampioenschap Ajax 4.248 inzet betrof de huldiging van Feyenoord 7 mei 2017 Mogelijk kampioenschap Feyenoord 2.576 vanwege het behalen van de landstitel: 8.640 uur. Ter vergelijking, de grootste Bron: VVS incidentele inzet voor het seizoen 2015-2016 was 1379 uur. Dit was een inzet in Den Haag waar ADO Den Haag supporters demonstreerden tegen het feit dat een wedstrijd geen doorgang kon vinden in verband met een politie Ajax – Legia Warschau Mogelijk kampioenschap Feyenoord staking. Tabel 3.3 toont de top vijf van De inzet ‘Ajax – Legia Warschau’ Ook op 7 mei 2017 had de nieuwe inzeturen bij incidentele inzetten in het betreft de inzet van de Amsterdamse landskampioen bekend kunnen zijn. seizoen 2016-2017. politie in de dagen voor de daad­ Dit tijdens de wedstrijd Excelsior – werkelijke wedstrijd. Een grote groep Feyenoord die dag. Een beladen Huldiging Feyenoord Poolse supporters hield zich de dagen wedstrijd voor de vele supporters. Op 15 mei 2017 vond de huldiging van voor de wedstrijd op in Den Haag. Gezien de beperkte capaciteit van Feyenoord plaats na het behalen van het Woudestein stadion werd besloten de landstitel. Dit leverde de grootste Mogelijk kampioenschap Ajax Feyenoord supporters de wedstrijd incidentele politie-inzet van het De inzet ‘Mogelijk kampioenschap op grote schermen in De Kuip te laten seizoen op. In hoofdstuk 6 van dit jaar- Ajax’ betreft de inzet van de Amster- volgen. Na de wedstrijd, die Feyenoord verslag gaan wij verder in op deze damse politie in Amsterdam tijdens verloor, kwam het tot ongeregeld- gebeurtenis. de uitwedstrijd van Ajax tegen heden in Rotterdam. Naast de inzet die Willem II op 14 mei 2017. Al naar gepleegd is op de dag zelf zijn er ook Thuis inzet Europa League finale gelang de uitslag van deze wedstrijd veel recherche-uren gemaakt in de ‘Thuis inzet Europa League finale’ heeft én die van Feyenoord – Heracles opsporingsonderzoeken naar betrekking op de inzet van de Amster- Almelo zou Ajax landskampioen verdachten van de ongeregeldheden. damse politie op het Museumplein kunnen worden. Een beperkt aantal Omdat dit onderzoek tijdens het waar 80.000 mensen de finale tussen supporters van Ajax konden naar opmaken van dit jaarverslag nog in Manchester United en Ajax bekeken. Tilburg om de wedstrijd mee te maken. volle gang was, zijn deze uren nog Op het Leidseplein en Rembrandtplein niet in beeld gebracht. in Amsterdam kwamen veel supporters samen om een eventuele winst te vieren. Ajax werd geen kampioen maar op een aantal kleine opstootjes en een brandje na is het rustig gebleven in Amsterdam. 17

3.4 Hoogste inzetten Tabel 3.4 Top 5 politie inzet alle competities De ontknoping van de strijd om Thuisclub Bezoekende club Datum Inzeturen politie Competitie de landstitel tijdens de wedstrijd Feyenoord – Heracles Almelo op 14 mei 2017 staat boven aan de top 5 inzetten van alle competities en de top Feyenoord Heracles Almelo 14-05-17 9.672 Eredivisie vijf inzetten van de eredivisie. Zie Ajax Schalke 04 13-04-17 6.568 Europa League verder in hoofdstuk 6 van dit jaarver- Feyenoord Manchester United 15-09-16 5.982 Europa League slag een uitgebreid item over het Feyenoord Fenerbahce 08-12-16 5.934 Europa League behalen van de landstitel door Feyen- Ajax Standaard Luik 29-09-16 5.736 Europa League oord. Onderstaande tabellen geven een indruk van de top vijf inzetten Bron: VVS binnen alle competities en die van de Eredivisie en Jupiler league.

Tabel 3.5 Top 5 politie inzet Eredivisie Op de volgende twee pagina’s worden Thuisclub Bezoekende club Datum Inzeturen politie twee wedstrijden uit de Jupiler League belicht die opvielen door een, vooraf niet geplande, (relatief) grote politie- inzet. De inzet bij de wedstrijd Feyenoord Heracles Almelo 14-05-17 9.672 Achilles’29 – FC Oss staat weliswaar ADO Den Haag Feyenoord 19-02-17 3.282 niet in de top 5 van inzeturen maar is Excelsior Feyenoord 07-05-17 3.085 uniek door de noodzaak om mobiele FC Twente PSV 06-04-17 1.996 eenheid in te zetten in Groesbeek. Vitesse Feyenoord 23-04-17 1.970

Bron: VVS

Tabel 3.6 Top 5 politie inzet Jupiler League Thuisclub Bezoekende club Datum Inzeturen politie

FC Den Bosch Jong FC Utrecht 28-10-16 1.417 VVV Venlo MVV 22-01-17 1.252 FC Den Bosch FC Dordrecht 05-05-17 586 FC Volendam Cambuur Leeuwarden 19-03-17 552 RKC Waalwijk NAC Breda 16-09-16 542

Bron: VVS 18 19

FC Den Bosch – Jong FC Utrecht, 28 oktober 2016

Deze wedstrijd staat boven aan de lijst zoeken. Een en ander zou mogelijk in aan te schrijven met de waarschuwing van top 5 inzetten in de Jupiler League relatie staan met het plaatsen van niet naar deze wedstrijd te komen. Ook het afgelopen seizoen. Een aantal een doodskist voor de ingang van het werd besloten zogenaamde spotters dagen voor de wedstrijd kreeg de Galgenwaard stadion in Utrecht in uit België te vragen. Dit zijn Belgische politie de beschikking over informatie september 2013. Hierbij werd ook een politiemensen die goed op de hoogte dat er veel interesse was voor deze spandoek met “DOOD AAN UTRECHT” zijn van de risico supporters van in dit wedstrijd onder door de politie aan de toegangsdeur van het stadion geval Standaard Luik. gekende “risico” supporters van gehangen. Foto’s hier van werden op (Jong) FC Utrecht. Ook was er infor- social media geplaatst. Op de wedstrijddag zelf werden diverse matie voorhanden dat er risicosuppor- groepen risicosupporters uit Utrecht, ters uit België op deze wedstrijd af In samenwerking met de Belgische Den Bosch en Luik gesignaleerd maar zouden komen om gezamenlijk met politie werd besloten op voorhand mede door de politie inzet is het niet tot FC Den Bosch risicosupporters de de gekende risicosupporters van ongeregeldheden gekomen en zijn er confrontatie met de Utrechters te Standaard Luik en FC Den Bosch geen aanhoudingen verricht.

Achilles’29 – FC Oss, 18 november 2016

Op vrijdag 18 november 2016 werd om een stadionverbod. Tegen het einde De sfeer in het uitvak is tijdens de 20.00 uur de Jupiler League wedstrijd van de middag arriveert een dubbel- wedstrijd gespannen. Er wordt veel Achilles’29 – FC Oss gespeeld in dekker bus met 80 supporters bij een geroepen en beledigd richting Groesbeek. De wedstrijden in de lokaal café. stewards en politie. Een medewerker drie voorgaande seizoen waren allen die de reclameborden verzorgt wordt aangemerkt als wedstrijden met een Ongeveer drie kwartier voor aanvang beledigd en bespuugd. De politie heeft laag risico (een zogenaamde “A” wedstrijd begeeft de groep zich te voet gegronde reden om aan te nemen dat wedstrijd) en zonder noemenswaar- van het café naar het complex van de FC Oss aanhang bij verlies het veld dige incidenten verlopen. Ook deze Achilles’29. De groep is luidruchtig en zal bestormen. wedstrijd was aangemerkt als “A” baldadig. Bovendien is er kennelijk wedstrijd. flink gedronken in het café. De politie De politie besluit op te schalen en de verzoekt Achilles’29 daarom geen mobiele eenheid op te roepen die voor Daags voor de wedstrijd waren er alcohol in het uitvak te serveren het einde van de wedstrijd ter plaatse ongeveer 100 kaarten verkocht aan waaraan de club voldoet. komt. De dubbeldekker bus blijkt FC Oss supporters. Bekend was dat er onder valse voorwendselen gehuurd een bus met ongeveer 60 supporters Voor aanvang van de wedstrijd gaat van het busbedrijf en dreigt zonder voor de wedstrijd naar Groesbeek of het op verschillende momenten mis supporters Groesbeek te verlaten. directe omgeving zouden komen om bij het uitvak. De stewards bij de Hierop besluit de politie de bus te aldaar de lokale horeca te bezoeken toegangs­controle worden overlopen “vorderen” en de supporters nemen voor de wedstrijd. en een groep die het uitvak weer wil onder begeleiding van de mobiele verlaten gebruikt geweld tegen eenheid plaats in de bussen en Op de wedstrijddag bleek uit politie stewards en politie. In verband met vertrekken uit Groesbeek. informatie dat die groep veel groter de hoge mate van agressie en geweld zou zijn, namelijk 100 tot 150 neemt de politie de beveiliging van Na de rit blijkt er veel schade personen, inclusief personen met het uitvak over van de stewards. aan­gericht te zijn in de bus. 20 21

4

Risicocategorisering en maatregelen 22 Risicocategorisering en maatregelen

De landelijke Regiegroep Voetbal en Veiligheid, waarin de politie ook zitting heeft, heeft zich ten doel gesteld de gewone supporter zo min mogelijk te belasten met generieke veiligheidsmaatregelen en hier rekening mee te houden in de weging van het advies aan de burgemeester van de betreffende speelstad. Dit neemt niet weg dat een voetbalwedstrijd in het betaald voetbal een gebeurtenis is waar veel mensen samenkomen en de belangen en rivaliteit soms groot zijn. Dit brengt per definitie veiligheidsrisico’s met zich mee.

Een integrale benadering in de risico- analyse van een wedstrijd, in combi- natie met een solide eigen informatie- positie, kan het opleggen van gene­rieke maatregelen, uitsluitend op basis van historie, verminderen. Het aantal wedstijden met een A-clas- sificatie, dus zonder generieke maat­ regelen, is het afgelopen seizoen toegenomen. Logischerwijs is het aantal wedstrijden met een combi­ regeling daardoor gedaald.

4.1 Risicocategorisering Het aantal wedstrijden dat ingeschaald is als een A-wedstrijd is afgelopen seizoen fors toegenomen. Als we kijken naar alle geregistreerde competities samen dan zijn 56% van de wedstrijden ingeschaald als A-wedstrijd. De toe­name van het aantal A-wedstrijden is het grootst in de Eredivisie. De reeds eerder ingezette koers van de politie om bij advisering van de risico­ categorisering het accent minder op Grafiek 4.2 laat zien dat men name Grafiek 4.3 toont de ontwikkeling van historie en meer op geobjectiveerde in de Eredivisie het aantal wedstrijden de risicocategorisering in de Jupiler criteria te leggen lijkt hiermee uit de met een A-categorie fors toegenomen League. De verdeling van de risicoca- verf te komen. is. In het seizoen 2015/2016 waren tegorisering vertoont een stabiel beeld 34% procent van de wedstrijden met een lichte stijging afgelopen Grafiek 4.1 toont de ontwikkeling van in de Eredivisie wedstrijden in de seizoen van het aantal A-wedstrijden de risicocategorisering over de afge- A-categorie. In de twee seizoenen van 59% in het seizoen 2015/2016 lopen vier seizoenen over alle betaald dáárvoor 28%. In het afgelopen naar 63% in het afgelopen seizoen. voetbal competities. Wedstrijden in de seizoen 2016/2017 waren bijna de C-categorie zijn verder gedaald naar helft van alle wedstrijden in de 1% van alle wedstrijden. Ere­divisie A-wedstrijden, namelijk 47%. 23

Grafiek 4.1 Ontwikkeling risico categorisering

60% A-Categorie

40% B-Categorie

C-Categorie 20%

0% 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 Bron: VVS

Grafiek 4.2 Categorisering Eredivisie

80% A-Categorie

60% B-Categorie

C-Categorie 40%

20%

0% 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 Bron: VVS

Grafiek 4.3 Categorisering Jupiler League

80% A-Categorie

60% B-Categorie

C-Categorie 40%

20%

0% 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 Bron: VVS 24

Combiregeling Grafiek 4.4 Wedstrijden met combi’s alle comptetities Een combiregeling (voluit: combinatie­regeling) is een vrijheids­beperkende generieke 60% maatregel welke door het 330 381 393 317 bevoegd gezag kan worden 40% opgelegd aan bezoekende supporters van een wedstrijd 20% in het betaald voetbal.

De verkoop van een toegangs- 0% kaartje is dan gekoppeld aan een 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 Bron: VVS verplichte wijze van vervoer, bijvoor­beeld met de auto, bus of trein. De burgemeester van de stad waar de wedstrijd wordt gespeeld beslist over het al dan niet opleggen van een verplichte combi­regeling. 4.2 De combiregeling 4.3 Ontwikkeling De daadwerkelijke uitvoering van de combiregeling (vervoer, Met de toename van het aantal combiregelingen route, omwissel­­locatie) is een wedstrijden in de A-categorie is het Eredivisie en samenspel tussen de veiligheids- een logische ontwikkeling dat ook organisaties van de beide het aantal opgelegde combi’s is afge- Jupiler League betaald voetbal organisaties. nomen. Een wedstrijd in de A-cate- Bij wedstrijden met een B of C gorie is immers in principe altijd De grafieken 4.5, 4.6 en 4.7 geven veiligheidsregime wordt in bijna zonder combi. Grafiek 4.4 toont het de ontwikkeling weer van de combi­ alle gevallen een verplichte percentage opgelegde combirege- regelingen in de reguliere betaald combi ­opgelegd. lingen over alle geregistreerde voetbalcompetities door seizoen wedstrijden. Als we de figuur bekijken 2016‑2017 te vergelijken met dat van Uitzonderingen hierop zijn de zien we dat het aantal wedstrijden 2015-2016. Uit de grafieken is af te wedstrijden tussen Feyenoord met een opgelegde combiregeling lezen dat het aantal opgelegde combi- en Ajax, die zonder bezoekende in vergelijking met vorig seizoen met maatregelen zowel in de Eredivisie supporters worden gespeeld. 9% is gedaald naar 42%. (-13%) als in de Jupiler League (-3%) Deze wedstrijden zijn echter toch zijn afgenomen. gecategoriseerd als hoog risico Een combiregeling is een middel om wedstrijd (C). Ook kan er in supportersgroepen gescheiden te sommige gevallen bij wedstrijden houden en zodoende confrontaties met een laag risico (A) gekozen te voorkomen. Maar het is ook worden voor het opleggen van een ingrijpende maatregel die de een verplichte combi. wedstrijdbeleving van de supporters nadelig beïnvloed en het gevoel van gastvrijheid niet ten goede komt. 25

Grafiek 4.5 Verhouding combiregelingen 2016/2017

Eredivisie Jupiler League

35% Met combi 50% 50% 65% Zonder combi

Grafiek 4.6 Combiregelingen Eredivisie

2015/2016 2016/2017

Met combi 37% 50% 50% 63% Zonder combi

Grafiek 4.7 Combiregelingen Jupiler League

2015/2016 2016/2017

38% 35% Met combi

62% 65% Zonder combi

Bron: VVS 26 27

5 Incident­ soorten 28 Incidentsoorten

In het VVS worden incidenten rond betaald voetbal wedstrijden geregistreerd. Voor de interpretatie van deze cijfers is het goed om te realiseren dat in VVS termen wordt gesproken over incidentsoorten ofwel categorieën incidenten. Zodoende is het mogelijk dat er bij één wedstrijd meerdere soorten incidenten kunnen plaatsvinden. Tevens kan één registratie van een incidentsoort bestaan uit meerdere onderliggende incidenten uit de betreffende categorie.

Bijvoorbeeld incidentsoort ‘vuurwerk’ Tabel 5.1 Incidentsoorten alle competities binnen het stadion kan bij een wedstrijd maar één keer 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 worden geregistreerd in het VVS, terwijl er op meerdere momenten voor, tijdens en na de wedstrijd vuurwerk is afgestoken. Beperking aan deze Bedreiging 8 13 8 13 registratie is ook dat een registratie Brandstichting 9 1 3 6 geen verdere indicatie geeft van de Mishandeling 34 30 19 31 aard, ernst of omvang van het feit. Spreekkoor 57 42 47 47 Vechtpartij 37 50 51 39 Tabel 5.1 toont de ontwikkeling van Vernieling 39 45 33 29 de incidentsoorten binnen het stadion Vuurwerk 129 175 140 173 zoals geregistreerd door de politie. Bekogeling 74 65 80 71 Het totaal aantal incidentsoorten Anders 84 88 78 84 binnen het stadion is met iets meer Totaal 471 509 459 493 dan 7% licht gestegen ten opzichte van het seizoen 2015/2016. Opvallend is dat het aantal vuurwerk incidenten binnen het stadion met bijna 24% is Tabel 5.2 Incidentsoorten alle competities buiten het stadion toegenomen. 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017

De overige incidentsoorten vertonen in vergelijking met eerdere seizoenen Bedreiging 7 9 5 6 een relatief stabiel beeld. Wij zullen Brandstichting 3 1 4 1 in dit hoofdstuk dan ook iets verder Mishandeling 16 23 25 17 inzoomen op vuurwerkincidenten. Spreekkoor 12 16 13 10 Vechtpartij 38 35 39 36 Tabel 5.2 toont de ontwikkeling van Vernieling 25 20 19 21 de incidentsoorten buiten het stadion. Ook hier is een lichte stijging te zien Vuurwerk 98 109 96 104 van het aantal vuurwerkincidenten. Bekogeling 31 20 21 21 Anders 86 80 52 65 Totaal 316 313 274 281

Bron: VVS 29

5.1 Vuurwerk

Net als de vorige seizoenen zijn Grafiek 5.3 Vuurwerkincidenten binnen stadion vuurwerk­incidenten de meest voor­ komende incidenten. Waren de vuur- 100 werkincidenten in het seizoen Eredivisie 2015/2016 nog gedaald ten opzichte van het seizoen daar voor, in het 80 Jupiler League af­gelopen seizoen zijn de vuurwerk­ incidenten toegenomen. Dit zowel 60 binnen als buiten het stadion.

Ontwikkeling vuurwerkincidenten 40 Eredivisie en Jupiler League Om een beeld te krijgen van de 20 ontwikkeling van de vuurwerkinci- denten zoals geregistreerd door de 0 politie kijken wij naar de twee hoofd- 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 competities in het betaald voetbal in Nederland, de Eredivisie en Jupiler League. De nu volgende tabellen Grafiek 5.4 Vuurwerkincidenten buiten stadion tonen de ontwikkeling over de afge- lopen vier seizoenen. Te zien is dat 100 alleen vuurwerk incidentsoorten buiten Eredivisie het stadion ten aanzien van de Jupiler League zijn afgenomen. Vuurwerk 80 Jupiler League incident­soorten binnen het stadion zijn daarentegen toegenomen in de 60 Jupiler League. In de Eredivisie zijn zowel binnen als buiten het stadion de vuurwerk incidentsoorten 40 toe­genomen. 20

0 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 Bron: VVS

Het afsteken van (consumenten) vuurwerk is uitsluitend toegestaan op ­vastgestelde tijden rond de jaarwisseling (zie hiervoor de website van de ­rijksoverheid, www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/vuurwerk). De zogenaamde “noodseinmiddelen” als voor dit doel ontworpen fakkels en rookpotten gelden ook als vuurwerk indien deze “ter vermaak” (en dus niet bijvoorbeeld in een noodsituatie op zee) worden ontstoken. Niet goedgekeurd (illegaal) vuurwerk is te allen tijde verboden. 30

5.2 Recente onderzoeken vuurwerk

Onderzoek Auditteam Voetbal en Veiligheid Het Auditteam Voetbal en Veiligheid heeft recentelijk onderzoek gedaan naar het gebruik van vuurwerk in het betaald voetbal: Vuurwerk tijdens en rond voetbalwedstrijden: no pyro, no party? Aanbevelingen om de aanpak van vuurwerk in het betaald voetbal te verbeteren.

In boven genoemd rapport trekt het auditteam in de inleiding op pagina 4 de volgende conclusie:

“Vuurwerk is al jaren een probleem in het betaald voetbal: het is (zeer) gevaarlijk en zorg voor overlast. Daarnaast is het wettelijk verboden en worden clubs verantwoordelijk gehouden voor eventuele schade en hiervoor gesanctioneerd.”

Het volledig rapport is gepubliceerd op de website van de rijksoverheid (www.rijksoverheid.nl). Of klik hier. veiligheidsvoorschriften van het Dit onderzoek is verricht naar aanlei- vuurwerk zelf, in de nabijheid van ding van de jaarwisseling van 2016 Onderzoek UEFA en FSE andere personen wordt ontstoken. naar 2017 waarbij de politie en andere In opdracht van de UEFA en de FSE Hierdoor is het niet mogelijk op een hulp­verleners de sfeer als grimmig (Football Supporters Europe) is recent veilige manier vuurwerk af te steken hebben ervaren met name door de onderzoek gedaan door een Engels in een stadion. bloot­stelling aan zwaar vuurwerk. onderzoeksbureau (Carndu Ltd) naar Hoewel gericht op de vuurwerk proble- de gevaren van het gebruik van vuur- Het volledige rapport is gepubli- matiek rond de jaarwisselingen, zijn er werk in voetbal stadions: Pyrotechnics ceerd op de website van de UEFA parallellen met het vuurwerk gebruik in stadia, Health and safety issues (www.uefa.com). Of klik hier. in en rond stadions. relating to the use of pyrotechnics in football stadia. Onderzoek TNO en politieacademie Kijk voor het volledige artikel op Maar ook binnen de politie wordt www.politie.nl of klik hier om direct Ook in dit rapport een ondubbelzinnige onderzoek verricht naar de gevaren naar het artikel te gaan. Het volledige conclusie aangaande het gebruik van van blootstelling aan vuurwerk van rapport Veiligheid bij jaarwisselingen vuurwerk in een stadion. In het rapport mens en materieel. In juni 2017 werden vindt u op de site van de politie­ wordt gesteld dat er aanzienlijke de resultaten van een gezamenlijk academie www.politieacademie.nl gezondheids- en veiligheidsrisico’s onderzoek van TNO en de politie­ of klik hier om direct naar het rapport optreden wanneer vuurwerk, tegen de academie gepresenteerd. te gaan. 31

6 Politie-inzet rond kampioenschap Feyenoord 32 33 Politie-inzet rond kampioenschap Feyenoord

Op 14 mei 2017 werd Feyenoord voor de 15e keer in de clubhistorie kampioen van Nederland. Al in januari startte de politie met voorbereidingen. Want, hoewel het verloop van de competitie nog alle kanten op kon, een kampioenswedstrijd en een huldiging vergt de nodige voorbereiding. Van crowd­­management op de dag zelf tot het voorkomen van ongeregeldheden.

In gesprek met Peter Homminga, te bieden om de wedstrijd samen te voorzien van een meldplicht. Hiermee Algemeen Commandant politie kijken, werd in de Kuip de wedstrijd hebben we niet alleen voorkomen dat Eenheid Rotterdam en Bert Punt, uitgezonden op grote schermen. de relschoppers opnieuw voor ongere- beleidsadviseur Openbaar Ministerie, Bij een eventueel kampioenschap zou geldheden konden zorgen, maar ook blikken we terug op de politieoperatie de kampioensschaal ook in de Kuip meteen een signaal afgegeven.” rond het kampioenschap van de uitgereikt worden. Rotterdamse club. De ervaringen rond de wedstrijd van Mede door de geplaatste zeecontai- 7 mei leverden ook mooie lessen op “Besloten werd om twee teams, zoge- ners was de situatie rond het Excelsior die direct werden toegepast in de heten SGBO’s (Staf Grootschalig en stadion op de wedstrijddag rustig. voorbereiding op 14 mei. Van het Stad- Bijzonder Optreden) te starten, één Omdat de wedstrijd anders liep dan huisplein werd een evenemententer- voor de wedstrijddag en één voor de verwacht (Feyenoord verloor), gingen rein gemaakt welke alleen toegankelijk huldiging. Door de ervaring van het de meeste supporters gedesillusio- was voor mensen met een kaartje. kampioenschap in 1999, waar de neerd naar huis. Een paar honderd Hiermee werd voorkomen dat de huldiging uitliep op ongeregeldheden supporters kon echter slecht omgaan toestroom van mensen te groot zou in de Rotterdamse binnenstad, was het met de teleurstelling en keerde zich worden. Ook werd door de driehoek de voor de politie onbespreekbaar dat de tegen de politie. Homminga: “De alcoholverkoop aan banden gelegd. huldiging op dezelfde dag als het ongeregeldheden resulteerden direct kampioenschap gehouden zou in tientallen aanhoudingen op heter- Mede door de getroffen maatregelen, worden”, aldus Homminga. daad. Maar er waren meer relschop- kijken Homminga en Punt terug op een pers. Om die te identificeren aan de geslaagd politieoptreden. De kampi- Aan het eind van het seizoen kwam hand van beschikbare camerabeelden oenswedstrijd op 14 mei en de huldi- de wedstrijd Excelsior - Feyenoord werd meteen een groot onderzoek ging op 15 mei zijn feestelijk verlopen. (7 mei 2017) in beeld als mogelijke gestart.” kampioenswedstrijd. “De verwachting In totaal zijn er op 7, 14 en 15 mei 237 was dat de toeloop van mensen rich- “Daar was haast bij geboden. De mensen aangehouden voor diverse ting het Excelsior stadion erg groot volgende mogelijkheid om kampioen feiten. Daarnaast zullen er vanuit het zou worden. De infrastructuur rond het te worden was een weekend later en TGO nog aanhoudingen volgen. stadion en het stadion zelf zijn hier niet we wilden voorkomen dat ze dat “Opvallend is het hoge aantal aanhou- op berekend, waardoor dit tot gevaar- weekend opnieuw voor ongeregeld- dingen voor discriminatie, meestal lijke situaties zou kunnen leiden. heden konden zorgen”, licht Punt toe. antisemitische leuzen. Naast een Vanuit het oogpunt van crowdcontrol Het streven was om alle verdachten strafbeschikking kregen een aantal heeft de lokale driehoek besloten om een sanctie op te leggen waarmee ze verdachten een betekenisvolle maat- een ‘ring’ van zeecontainers om het geweerd konden worden uit het regel die onder andere bestond uit een stadion heen te leggen”, vervolgt stadion en uit de binnenstad. specifieke gedragsinterventie en een Homminga. Om toch zoveel mogelijk “Het OM heeft in totaal 80 gedrags- bezoek aan het Anne Frank Huis opge- Feyenoord supporters de gelegenheid aanwijzingen opgelegd, waarvan 27 legd”, vertelt Punt. 34 35

7 Strafbare feiten 36 Strafbare feiten

Personen die ter zake een voetbalgerelateerd feit in aanraking komen met de politie, worden in het VVS geregistreerd. Het kan zijn dat iemand wordt aangehouden rond een voetbalwedstrijd, maar ook iemand die bekeurd wordt voor een strafbaar voetbalgerelateerd feit wordt in het VVS geregistreerd. Maar het VVS is vooral een ketensysteem waarbij bijvoorbeeld de gegevens van een persoon die door de politie is aangehouden voor een voetbalgerelateerd feit via het Openbaar Ministerie bij de KNVB terechtkomen waarop vervolgens door de KNVB een civiel landelijk stadionverbod kan worden opgelegd.

Het bekeuren van personen is een In een enkel geval gaat de politie bevoegdheid die bij de politie is over tot het aanhouden van een Wat is een aan voetbal­ belegd. Het daadwerkelijk aanhouden hele groep. gerelateerd strafbaar feit? van personen tijdens of na het plegen van een strafbaar feit is ook primair De meeste personen die in het VVS a ieder strafbaar feit dat wordt een taak van de politie. Maar ook geregistreerd worden hebben zich gepleegd bij gelegenheid van stewards en beveiligers, of burgers in schuldig gemaakt aan het plegen van een in Nederland of het buiten- het algemeen, mogen een persoon op openlijk geweld. Dit is het groeps­ land gehouden voetbal­ heterdaad aanhouden. Die persoon gewijs plegen van geweld tegen wedstrijd, waaraan ten minste moet dan zo spoedig mogelijk worden personen (mishandeling) of goederen één vereniging uit het betaalde overgedragen aan de politie. Het (vernieling). voetbal of een vertegenwoor­ geweldsmonopolie ligt te allen tijde digend voetbalelftal deelneemt, bij de politie. Meestal worden Verder zijn de meeste personen op de dag van de wedstrijd, in personen individueel aangehouden. jong (19-26 jaar) en “first offender”. en rond het stadion dan wel gepleegd tijdens het gaan naar en van deze wedstrijden; b ieder strafbaar feit dat wordt gepleegd op een ander moment dan in de vorige volzin genoemd, voor zover de Officier van Justitie heeft beslist dat dit feit is aan te merken als een aan voetbal gerelateerd strafbaar feit omdat er een relatie bestaat tussen het plegen enerzijds en de verbondenheid, affiniteit, identificatie of andere relatie met een vereniging uit het betaalde voetbalclub dan wel een lokale of landelijke voetbal- manifestatie anderzijds.

Bron: aanwijzing bestrijding voetbalvandalisme en -geweld van het OM. 37

Er zijn afgelopen seizoen 762 personen in het VVS ingevoerd ter zake een voetbalgerelateerd strafbaar feit. Een Grafiek 7.1 First/more offenders lichte toename ten aanzien van het seizoen 2015/2016. Ten tijde van het 100% opmaken van dit jaarverslag liepen First offenders nog enkele politieonderzoeken naar ongeregeldheden waardoor de 80% Recidivisten verwachting is dat het aantal van 762 nog iets zal oplopen. 60%

De overgrote meerderheid van het aantal personen dat in aanraking komt 40% met de politie voor een voetbalgerela- teerd feit betreft zogenaamde “first 20% offenders”, mensen die voor het eerst geregistreerd worden in het VVS. Het 0% aantal “first offenders” is het afge- 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 lopen seizoen toegenomen met als logisch gevolg dat het aantal “more offenders” met een gelijk percentage is afgenomen. Let wel, hierbij wordt Tabel 7.2 Leeftijdsverdeling verdachten uitsluitend gekeken naar registraties in 2013/2014 2014/2015 2015/2016 2016/2017 het VVS. Het kan dus zo zijn dat iemand een behoorlijk strafblad heeft, maar voor het VVS een “first offender” 12-19 11% 11% 9% 18% is. Ook is voetbalvandalisme bij uitstek 19-26 43% 45% 44% 38% een vorm van groepscriminaliteit met 26-33 20% 25% 26% 20% een hoge mate van individuele anoni- miteit waardoor de individuele 33-40 12% 10% 11% 12% pakkans relatief klein is. Hierdoor kan 40> 14% 9% 10% 12% het gemakkelijk zo zijn dat supporters Bron: VVS wel (veelvuldig) betrokken zijn geweest bij voetbalgerelateerde over- last en criminaliteit, maar nog niet in het VVS voorkomen.

Tabel 7.2 toont de leeftijdsverdeling van de 762 personen die het afgelopen seizoen met de politie in aanraking zijn gekomen voor een voetbal gerelateerd feit.

Opvallend is dat de jongste categorie (12 tot en met 18 jaar) het afgelopen seizoen is gestegen van 9% naar 18% en de groepen van 19 tot en met 25 jaar en 26 tot en met 32 jaar zijn gedaald. 38 39

8 Sancties: vervolging en straffen 40 Sancties: vervolging en straffen Bijdrage: Openbaar Ministerie

Afdoening In het afgelopen seizoen zijn 190 eind- beslissingen genomen door een rechterlijke macht rechter, 146 verdachten zijn door de Tabel 8. 1 OM rechter veroordeeld tot strafoplegging, In het afgelopen seizoen heeft het 35 verdachten zijn vrijgesproken en Openbaar Ministerie (OM) 460 7 verdachten zijn ontslagen van dagvaarding 258 processen-verbaal, waarbij voetbal- rechtsvervolging. OM strafbeschikking 114 supporters werden verdacht van een onvoorwaardelijk sepot 100 misdrijf, van de politie ontvangen en Naast bovengenoemde straffen werd transactie 51 grotendeels beoordeeld. Dit aantal is 22 keer een bijzondere voorwaarde of voorwaardelijk sepot 11 hoger dan het aantal processenverbaal de maatregel stadionverbod opgelegd. Totaal 534 tijdens seizoen 2015 – 2016. Deze De rechter heeft (tot op heden uit de ­stijging komt met name door het grote cijfers bekend) 22 stadionverboden aantal verdachten (145) dat door de opgelegd. Daarnaast heeft net zoals politie Rotterdam aan het OM is vorige seizoenen het OM zelfstandig aangeleverd als gevolg van incidenten stadion- en gebiedsverboden opge- Tabel 8.2 Rechter na de wedstrijd Excelsior – Feyenoord legd; dit aantal betrof het afgelopen op 7 mei 2017. seizoen ten minste 110, waarvan verreweg het grootste deel door het Strafoplegging 147 In totaal zijn in het afgelopen seizoen OM is opgelegd na de incidenten in vrijspraak 35 door het OM 534 beslissingen Rotterdam na Excelsior – Feyenoord ontslag van rechtsvervolging 7 genomen voor misdrijfzaken met als in mei 2017. schuldig zonder straf 1 classificatie “voetbalvandalisme”. Totaal 190 Evenals tijdens eerdere seizoenen is • In augustus 2016 is een verdachte dit inclusief een aantal beslissingen veroordeeld in Amsterdam in van zaken uit het seizoen daarvóór. verband met het in de Arena aan Het afgelopen seizoen betrof dit onder een stok ophangen van een Tabel 8.3 Opgelegde straffen rechter meer een aanzienlijk aantal dagvaar- opblaaspop gelijkend op Kenneth dingen en sepots naar aanleiding van Vermeer tijdens de wedstrijd de wedstrijden PSV – Ajax, De Graaf- Ajax – Feyenoord. De straf schap – Go Ahead Eagles en De Graaf- bedroeg 80 uur taakstraf en Celstraf 14 schap – Ajax. een stadionverbod van 2 jaar. Celstraf en werkstraf 39 Werkstraf 81 Van de 534 beslissingen zijn 258 • Op 15 augustus 2016 is in Boete 13 verdachten gedagvaard, 114 met een Den Bosch een verdachte Totaal 147 strafbeschikking afgedaan, 51 met een veroordeeld tot 3 maanden transactie, van 100 zaken werd de gevangenisstraf voor­waardelijk strafzaak onvoorwaardelijk gesepo- en 120 uur taakstraf in verband neerd wegens gebrek aan bewijs en 11 met het voorbereiden van zaken met een voorwaardelijk sepot. een (verijdelde) vechtpartij tussen aanhangers van PSV en CSKA Net als bij de instroom is het aantal Moskou. beoordelingen hoger dan vorig seizoen, met name te verklaren uit het aantal door de politie aangehouden en door het OM beoordeelde verdachten naar aanleiding van de incidenten na Excelsior – Feyenoord in mei 2017. 41

• Op 30 juni 2017 heeft de recht­ • In juli 2017 zijn inmiddels bank Noord-Nederland een 8 verdachten veroordeeld in verdachte veroordeeld tot Rotterdam tot boetes wegens gevangenisstraf voor de duur belediging tijdens de incidenten van 3 maanden waarvan een na Excelsior – Feyenoord. voorwaardelijk en een taakstraf In september 2017 zullen van 240 uur wegens het bij de 20 verdachten terecht staan laatste training 2016 voor de wegens openlijk geweld gepleegd derby Cambuur – Heerenveen even­eens tijdens de incidenten op het veld gooien van een na Excelsior – Feyenoord; cobra, waardoor een steward andere verdachten uit deze gewond is geraakt. De verdachte groep staan terecht in november werd tevens veroordeeld tot en december 2017. het betalen van 5000 euro immateriële schade aan de steward. 42 43

9 Stadion­ verboden 44 Stadionverboden Bijdrage: KNVB

Algemeen opgelegde stadionverboden. Standaardvoorwaarden Vanwege het beperkte aandeel Een stadionverbod op grond van de In Nederland kennen we twee strafrechtelijke stadion­verboden standaardvoorwaarden kan in beginsel soorten landelijke stadionverboden: wordt hieronder enkel ingegaan alleen worden opgelegd als het een • Strafrechtelijke stadionverboden, op het civielrechtelijke landelijke overtreding betreft op een wedstrijd­ welke worden opgelegd door stadionverbod van de KNVB. dag, in of in de directe omgeving van de rechter; het stadion en door iemand die in het • Civielrechtelijke stadionverboden De KNVB kan een landelijk civielrech- bezit is van een toegangs- of seizoens- welke door de KNVB worden telijk stadionverbod opleggen op basis kaart. Wie een seizoens- of toegangs- opgelegd. van een melding van het OM of van een kaart koopt committeert zich aan de BVO. Dit kan op grond van de stan- standaardvoorwaarden van de KNVB. In Nederland zijn de civielrechtelijke daardvoorwaarden of op basis van Meldingen voor een stadionverbod op stadionverboden de meest voor­ de volmacht die de BVO’s aan de basis van de standaardvoorwaarden komende. De voorgaande seizoenen KNVB hebben gegeven. In reikwijdte kunnen zowel door de BVO als door lag het totaal aantal opgelegde en boete zijn er verschillen tussen het OM worden gedaan. civielrechtelijke landelijke stadion­ beide gronden. Voor beide gronden verboden standaard boven de 95 wordt de Richtlijn Termijn Stadion- procent van het totaal aantal verbod gebruikt.

Schema 9.1 Door de KNVB opgelegde stadionverboden in afgelopen vijf seizoenen

1000

890 800

662

600 572 579 569

417 400 299 254 253 213 223 200 191 203 161 136 137 118 116 32 4 2 3 0 0

SV’s SV met Aantal zaken Handhaving Vrijwillige opgelegd feit(en) voor CIE door CIE meldings > 2 jaar stadionverboden stadionverboden overeenkomst

2012/’13 662 254 223 137 4 2013/’14 572 161 136 118 32 2014/’15 890 417 299 203 2 2015/’16 579 253 191 116 3 2016/’17 569 213 0

Bron: KNVB 45

Reikwijdte en sanctie Een stadionverbod op basis van de standaardvoorwaarden is van kracht in of rond een stadion, vóór, tijdens of na afloop van een voetbalwedstrijd of voetbalevenement, met bijbe­horende gebouwen en terreinen (ook toegangen en toegangswegen) waar de voetbal- wedstrijd of het voetbal­evenement wordt gehouden, waaraan een BVO of een vertegenwoordigend elftal van de KNVB deelneemt.

De termijn van een stadionverbod wordt bepaald op basis van de Richtlijn Termijn Stadionverbod van de KNVB. Daarnaast wordt bij gedragingen vanaf twaalf maanden een geldboete opgelegd.

Schema 9.2 Opgelegde stadionverboden o.b.v. melder en grondslag

1000

890 800 714 662 666 600 572 579 569 539 508 507 501 486 400 392 336 285 294 224 234 200 154 180 176 155 86 72 40 68 12 19 5 0

Landelijke SV’s SV’s SV’s basis SV’s basis Strafrecht SV’s melding club melding OM standaard- Volmacht SV’s (politie) voorwaarden

2012/’13 662 154 508 507 155 12 2013/’14 572 180 392 486 86 19 2014/’15 890 224 666 714 176 72 2015/’16 579 285 294 539 40 50 2016/’17 569 234 336 501 68

Bron: KNVB 46

Volmacht De tweede grond waarop de KNVB een stadionverbod kan opleggen is op Tabel 9.3 Stadionverboden o.b.v. een BVO-en OM-meldingen basis van de volmacht die de BVO’s op Landelijke SV’s BVO-meldingen OM/politie meldingen grond van hun huisrecht aan de KNVB hebben gegeven. Kort gezegd houdt een stadionverbod op basis van de volmacht in dat iemand die zich (ver) 2012/’13 662 23,3% 76,7% buiten het stadion schuldig maakt aan 2013/’14 572 31,5% 68,5% voetbalgerelateerd wangedrag, niet 2014/´15 890 25,2% 74,8% welkom is in de stadions van alle 2015/’16 579 49,2% 50,8% BVO’s. Het in het bezit hebben van een 2016/’17 569 41,1% 59,1% toegangs- of een seizoenskaart is hier- voor niet noodzakelijk. Meldingen voor Bron: KNVB een stadionverbod op basis van de volmacht worden veelal door het OM aan de KNVB gedaan. De KNVB heeft Tabel 9.4 Stadionverboden ingedeeld in incidentcategorieën vervolgens de plicht om te toetsen of Delict: 2014/’15 2015/’16 2016/’17 deze melding volgens juridische maat- staven voetbalgerelateerd is.

Reikwijdte en sanctie Spreekkoren/belediging 69 107 61 De reikwijdte van het stadionverbod op Confrontatie/vechtpartij/geweld 479 153 129 basis van de volmacht is beperkt. Het Vuurwerk/brandstichting 95 106 108 stadionverbod is enkel van kracht in Betreden speelveld 37 18 9 een Nederlands stadion (privaat Gooien van voorwerpen 33 34 42 terrein) vóór, tijdens of na afloop van Vernieling 10 12 12 een voetbalwedstrijd of voetbalevene- Overig (baldadigheid, huisvredebreuk, overtreding APV, etc.) 171 148 208 ment waaraan een BVO of vertegen- Totaal 890 579 569 woordigend elftal van de KNVB deel- neemt. Bron: KNVB

Ook wanneer er sprake is van een stadionverbod op basis van de volmacht wordt de Richtlijn Termijn Stadionverbod gevolgd. In tegenstel- ling tot de standaardvoorwaarden kan er bij de volmacht in geen enkel geval een geldboete opgelegd worden door de KNVB, ook niet bij een overtreding van het stadionverbod. 47

10 Integrale aanpak in Volendam 48 Integrale aanpak in Volendam

Na problemen met NAC-supporters rond een wedstrijd in Volendam besloot evenementencoördinator Jan Willem Klein het bij het eerstvolgende treffen tussen de twee clubs anders aan te pakken. In plaats van een pakket zware maatregelen te adviseren, nodigde hij de BVO uit om zelf met een plan van aanpak, een veiligheidsplan en een vervoersplan te komen. “Bij elk ander evenement vragen wij de evenementorganisatie hun eigen veiligheid te regelen. Waarom is dat bij voetbal anders?” Klein merkt dat door deze manier van voorbereiden clubs veel meer hun verantwoording nemen.

Vrijdag 15 januari 2016 speelt NAC vrij mogelijk konden laten verlopen.” Klein legde NAC de optie van vrij Breda uit tegen FC Volendam. Breda Het is dan 11 juli 2016, tweeëneenhalve vervoer voor en vroeg hen dat zelf te wint met 1-2. Hun legioen duikt een maand voor de bewuste wedstrijd. beoordelen. “Ja, dan zitten de suppor- café aan de Dijk in voor een feestje. ters vanaf één uur ’s middags in de Als het café sluit, willen ze naar een Waar voorheen de politie vooral de kroeg, zeiden ze zelf. En om acht uur is andere kroeg. Maar ook die gaat veiligheid rond voetbalwedstrijden de wedstrijd, dus dat is zeven uur lang sluiten en weigert daarom de suppor- organiseerde, werden de BVO’s nu zelf voorzuipen. Dat leek hen zelf ook niet ters. Dan gaat het mis. Ingegooide verantwoordelijk voor een plan van zo’n goed idee.” Samen kwamen Klein ramen, ingetrapte deuren, vechtpar- aanpak, een veiligheidsplan en een en de betrokken partijen tot het plan tijen. Er moet een sectie ME uit vervoersplan. “Bij elk ander evene- om de supporters twee uur de tijd te Amsterdam komen om de orde te ment vragen wij de organisatie hun geven voor ‘de dijkbelevenis’. Met een herstellen. Oorspronkelijk zouden eigen veiligheid te regelen. Wij beoor- combiregeling. “De clubs kwamen er de Bredanaars het hele weekend in delen dan alleen. Waarom is dat bij zelf mee dat dat het handigst was.” De Volendam blijven, maar de burge- voetbal anders? Het is hun feestje.”, politie deelde de hen bekende risico’s meester gebruikt zijn bevoegdheden licht Klein toe. “Dat was even wennen die de BVO’s konden meenemen in om de NAC supporters die zaterdag voor de clubs, maar ze vonden het niet hun plan van aanpak. Het definitieve nog zijn stad uit te zetten. erg om deze klus op te pakken. Ze plan werd dan weer beoordeeld door zagen zelf ook wel in dat het in hun politie en bestuur, die uiteindelijk de Niet de makkelijkste weg eigen belang was. Het alternatief was vergunning verleende. Een half jaar later, vlak voor de start een pakket met de zwaarste maatre- van het nieuwe seizoen 2016-2017, gelen.” Baljaren maakt Volendam zich op om opnieuw 30 September was de wedstrijd. Die NAC Breda te ontvangen. “Het zou de Visje eten verliep zonder wanklank. Alle 650 makkelijkste weg zijn geweest om de Een makkelijke klus was het niet, erkent supporters gedroegen zich voor- burgemeester een pakket zware maat- Klein: “Een wedstrijd in Volendam kent beeldig. Inmiddels hanteert Jan- regelen te adviseren”, vertelt Jan een unieke situatie. Het is meer dan Willem Klein deze voorbereiding bij Willem Klein, operationeel expert en alleen maar een wedstrijd. Het stadion vrijwel elke wedstrijd. “Ik ga om tafel evenementencoördinator in Volendam. ligt nagenoeg in het horecagebied en met de veiligheidscoördinatoren van “Maar dat deden we niet. We kozen mensen vinden het leuk om hier eens de BVO’s, de supporterscoördinatoren ervoor om in een vroeg stadium met te zijn. En dan willen mensen ook de en de supportersvereniging(en). En als alle betrokken partijen aan tafel te dijk bezoeken, een visje eten, biertje het een uitzonderlijke situatie is soms gaan zitten en te kijken hoe we de drinken. Vaak maken supporters er ook met de KNVB.” Door de manier wedstrijd zo veilig, maar ook zo gast- zelfs een meerdaags bezoek van.” van voorbereiden merkt Klein dat veel 49

clubs opeens veel meer hun verant- de stewards daar totaal geen invloed achteraf bleek hoe belangrijk het was woording nemen. “Cambuur Leeu- op hebben. Dat vond de burgemeester om vooraf af te spreken wie wat warden besloot 30 stewards mee de onvoldoende garantie voor een veilig communiceert. Als de BVO zelf komt dijk op te sturen om hun eigen suppor- verloop.” tot maatregelen, laat hen dit dan ook ters te begeleiden. En dat is hoe het delen. Zorg dat de verant­woorde­lijk­ hoort. Prima dat je de dijk bezoekt, Een afgekeurd plan betekent voor heid blijft waar hij hoort.” maar dat moet je zelf regelen. Nou, er de BVO terug naar de tekentafel. gingen inderdaad 30 stewards mee “In dit geval hadden ze externe Niet in beton en ook nog stewards die echt iemand beveiliging moeten inhuren. Dat werd De manier van voorbereiden die bij hun oor pakken als die staat te zo duur dat ze uiteindelijk besloten Klein hanteert, leidt tot mooie samen­ baljaren. Anders heb je er nog niks het dijkbezoek te schrappen uit het werkingen, maar is niet verplicht aan.” programma. Maar vervolgens voor de BVO. “Klopt, je kunt het niet communiceren ze dat het dijkbezoek afdwingen. Maar dat moet je ook niet Eigenwijs niet mocht van de politie. Kijk, dat willen. Als je dit moet afdwingen, gaat Het gaat niet altijd gelijk goed erkent klopt niet. Zij hebben hun steward­ er al iets mis in het bewustwordings- Klein. “Onlangs nog keurden we een organisatie niet op orde, laat ze dat proces. Dan snappen ze het kennelijk veiligheidsplan af. We hoorden van dan ook communiceren.” niet. Het is een aanpak die in het de politie van de thuisgemeente dat belang van iedereen is. En hij is nog deze bezoekende club zijn steward­ Communicatie was voor Klein een niet in beton gegoten. Het is nog dyna- organisatie niet op orde had, hun leerpunt. “De eerste keer was commu- misch, maar het is denk ik wel de kant supporters behoorlijk eigenwijs zijn en nicatie geen punt op de agenda. Pas die we op moeten.” 50

Volendamse aanpak Werkwijze meer verantwoordelijkheid voor BVO’s • Elke wedstrijd afzonderlijke vergunning ◦◦ Geen raamvergunning ◦◦ Dwingt alle partijen naar elke wedstrijd afzonderlijk te kijken ◦◦ Maatwerk mogelijk bij elke wedstrijd • Planvorming door beide BVO’s ◦◦ Geen categorie-indeling (A,B C wedstrijd) ◦◦ Geen combi-regeling ◦◦ BVO’s geven aan hoe zij de wedstrijd veilig en gastvrij kunnen afhandelen ◦◦ BVO’s nemen verantwoordelijkheid ◦◦ Normale werkwijze bij evenementen • Gezamenlijk advies ◦◦ Politie toetst de planvorming ◦◦ Vergelijkt zijn info met info van BVO’s ◦◦ Info uit VVS of recent gedrag van supporters ◦◦ Planvorming moet leiden tot minimale politie inzet • Beslissing door burgemeester ◦◦ Op basis van alle adviezen neemt de burgmeester een beslissing • Verlening vergunning • Aandacht voor communiceren maatregelen door juiste organisatie. Maak hier in vooroverleg afspraken over. Positieve communicatie helpt bij het creëren van draagvlak. 51

11 Internationale context 52 Internationale context Bijdrage: Ministerie van Veiligheid en Justitie

Toegankelijk, gastvrij en veilig voetbal in internationaal perspectief

Voetbal houdt, met de vele internationale competities en toernooien en de grensoverschrijdende vriendschapsbanden tussen clubs, niet op bij de landsgrens. Daarom is ook de gastvrije ontvangst van supporters en de aanpak van uitwassen als voetbal­vandalisme en voetbalgeweld niet alleen een lokaal en nationaal ­vraagstuk. In Europa wordt er naar gestreefd om te komen tot een uniforme benadering van supporters en een eenduidige aanpak van voetbalgeweld. Om dit te stimuleren heeft de Raad van Europa het Verdrag inzake een integrale benadering van veiligheid, beveiliging en gastvrijheid bij voetbal­wedstrijden en andere sport­evenementen opgesteld.

Het verdrag bouwt voort op de Euro- en er zijn vele good practices ontstaan. zowel landelijk als lokaal niveau pese Overeenkomst inzake geweldda- Grootschalige incidenten zoals in de sluit hier naadloos bij aan. digheden door en wangedrag van jaren tachtig behoren in de meeste toeschouwers rond sportevenementen lidstaten tot het verleden. Tegelijkertijd Nederland heeft het verdrag dan en in het bijzonder rond voetbalwed- raken veel van de maatregelen die ook meteen ondertekend toen het strijden uit 1985. Directe aanleiding hiervoor zijn genomen ook alle goed- op 3 juli 2016 werd opengesteld voor voor deze overeenkomst was het willende supporters (denk aan beper- onder­tekening. Inmiddels hebben drama tijdens de Europacupfinale in kingen in de kaartverkoop, fouillering ook 25 andere lidstaten het onder­ het Heizel-stadion in Brussel op 29 en vervoersbeperkingen) – een tekend. Op dit moment wordt de ratifi- mei 1985. Toen kwamen tijdens rellen ontwikkeling die we ook in Nederland catie voorbereid. Het verdrag treedt 39 mensen om het leven en raakten zelf hebben gezien. De Raad van op 1 november 2017 in werking nu zeshonderd mensen gewond. De over- Europa besloot daarom het verdrag te drie landen (Frankrijk, Monaco en eenkomst uit 1985 heeft een sterke herzien en de geleerde lessen en de Polen) het verdrag geratificeerd focus op het voorkomen en terug- nieuwe uitdagingen op het gebied hebben. dringen van voetbalgerelateerd geweld van voetbal en veiligheid een plek te en heeft onder meer geleid tot het geven. Het verdrag sluit zoals gezegd aan bij opzetten van het internationale de nationale en lokale ontwikkelingen net­werk van voetbalinformatiepunten Het doel van het nieuwe verdrag is om op het gebied van voetbal en veilig- bij de politie, waaronder het Centraal te komen tot een integrale benadering heid. De Regiegroep Voetbal en Veilig- Informatiepunt Voetbalvandalisme waarbij veiligheid (safety), beveiliging heid intensiveert haar inspanningen en (CIV). De operationele internationale (security) en gastvrijheid (service) in maakt zich er hard voor dat in 2020 in samenwerking en informatie-uitwis­ onderlinge samenhang worden bezien Nederland sprake is van toegankelijk, seling zijn hierdoor sterk verbeterd. en worden versterkt. Daarbij wordt het gastvrij en veilig voetbal. Een ieder die Ook biedt de Raad van Europa belang van samenwerking tussen alle goedwillend een wedstrijd wil lidstaten advisering en ondersteuning betrokken publieke en private partners bezoeken, kan dit doen zonder hier bij het realiseren van de uitgangs- benadrukt. Het Nederlandse streven ingewikkelde acties voor te hoeven punten uit de overeenkomst. De naar toegankelijk, gastvrij en veilig ondernemen of zich ongastvrij beje- aanpak heeft zijn vruchten afgeworpen voetbal en de samenwerking op gend of onveilig te voelen. 53

Concreet betekent dat het volgende: Voor het realiseren van de ambitie van op dit vlak versterken. Zowel het CIV • De kans dat relschoppers zich toegankelijk, gastvrij en veilig voetbal als het Ministerie van Veiligheid en kunnen (blijven) misdragen is is samenwerking tussen en inzet van Justitie neemt deel aan internationale minimaal. Zij worden geweerd alle betrokken partijen nodig: betaald overleggen en zullen bijdragen aan de uit het stadion (security); voetbalorganisaties, gemeenten, uitwisseling van kennis en ervaring • Hierdoor zijn vrijwel geen gene- politie, OM, KNVB, het ministerie van tussen Nederland en andere landen. rieke beperkende maatregelen Veiligheid en Justitie en niet in de meer nodig (service); laatste plaats de supporters. Deze • Zowel de thuis- als de uitsuppor- samenwerking is de laatste jaren ters worden gastvrij ontvangen versterkt. (service); • De wedstrijd vindt plaats in Het verdrag van de Raad van Europa een stadion dat fysiek veilig is. vormt zo bezien een bevestiging en De kans op een incident is door aanmoediging van het reeds ingezette fysieke en organisatorische beleid ten aanzien van toegankelijk, maatregelen zo klein mogelijk en gastvrij en veilig voetbal. Het kan mocht er toch iets gebeuren, dan Nederland aanvullende inzichten en dragen deze maatregelen er toe best practices opleveren en het kan bij dat de gevolgen zo gering de internationale samenwerking mogelijk zijn (safety). tussen Nederland en andere landen 54 55 www.politie.nl

17305