Savremene Tendencije U Turizmu, Hotelijerstvu I Gastronomiji 2004. Glavni I Odgovorni Urednik Dr Pavle Tomić †

YU ISSN 1450-6661

UNIVERZITET U NOVOM SADU PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET DEPARTMAN ZA GEOGRAFIJU, TURIZAM I HOTELIJERSTVO

Naučno-stručni časopis iz turizma TURIZAM br.8 Savremene tendencije u turizmu, hotelijerstvu i gastronomiji 2004. Glavni i odgovorni urednik dr Pavle Tomić †

Redakcija dr Jovan Romelić dr Jovan Plavša dr Lazar Lazić mr Kristina Košić mr Tatjana Pivac

Lektor i korektor Anadol Gegić

Design & Prepress dr Lazar Lazić

Izdavač Prirodno-matematički fakultet Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo Trg Dositeja Obradovića 3 Departman za geografiju, 21000 Novi Sad tel + 381 (0)21 450 104, 4501 05 turizam i hotelijerstvo fax + 381 (0)21 459 696

Štampa Budućnost, Novi Sad

Tiraž 300

Štampanje časopisa pomogli su - Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije, Beograd. - Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje i kulturu, Novi Sad. - Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnologiju, Novi Sad. Pavić, Dragoslav,Stojanović, Vladimir kao važan faktor unapređenja prodaje Kulturni turistički resursi kao segment ugostiteljskog objekta...... 109 Sadržaj nautičkog turizma na Tisi...... 57 Jokanović, M, Tojagić, S, Kevrešan, Ž. Besermenji, Snežana Meso vinogradarskog puža (Helix PLENARNA SEDNICA...... 5 Arheološka nalazišta od velikog značaja pomatia) komponenta hrane u domaćoj Milenković, Svetislav u Bačkoj...... 60 turističkoj ponudi...... 112 Evropa “X” i Evropa “Y” u svetskom turizmu...... 7 Pivac, Tatjana Popov-Raljić, J., Kocić-Tanackov, S, Sikimić, V. Grad kao resurs u turizmu...... 62 Zagrevanje i odmrzavanje hrane Kosar, Lj, Rašeta, S. mikrotalasima...... 114 Sistem upravljanja kvalitetom – izazov i Stanojević, R. Mladen imperativ hotel menadžmenta...... 9 Stare civilizacije Latinske Amerike u Škrinjar, M, Tešanović, D, Popov-Raljić, J, funkciji turističkog razvoja...... 64 Kocić-Tanackov, S. Romelić, J, Tomić, P.† Upotreba integralnog brašna u hotelskoj Obradović, Svetlana Geografske činjenice i turističke kuhinji...... 117 atraktivnosti u prostoru – relacije i Antropogene vrednosti kao segment identifikacije...... 12 turističke ponude jezera Tisa...... 67 Penić, Mirjana Juneće meso – zastupljenost u ishrani ...119 Stanković, Stevan Vićentijević, Danijela, Krasojević, Branko Turizam Srbije i Evropska stvarnost..... 15 Kulturni turizam u Srbiji...... 69 Vulić, Gordana Uvođenje HACCP sistema u Nedeljković, Milena, Nedeljković, Slađana ugostiteljske objekte u Sloveniji; SAVREMENI OBLICI TURIZMA...... 17 Akcija revitalizacije manastira Đurđevi predstavljeno na primeru planinskog Stupovi i njen značaj za razvoj verskog Dragin, Vojislav, Ivkov, Anđelija,Maletin, doma u Kamniškoj Bistrici...... 121 Aleksandra turizma u našoj zemlji...... 71 Kruzing putovanja Dunavom kao Psodorov, Đ, Bodroža-Solarov, M, vid savremenih tendencija svetskih TURISTIČKA PRIVREDA...... 75 Šimurina, O. turističkih kretanja...... 19 Čerović, Slobodan Hleb, pecivo i keks sa dodatkom Istraživanje tržišta u turizmu...... 77 lekovitog bilja u ishrani ljudi sklonih Angelovski, Nikola, Čalovski, Todor gojaznosti, anemiji i dijabetesu...... 125 Seoski, kao savremeni oblik turizma na Ciangă, N, Surd, V. planini Pelister...... 22 Modifications structuraleset des Sedej, I, Mastilović, J, Sakač, M. activités touristiques en Roumanie Musli proizvodi Davidović, Stevan, Čomić, Đorđe u ponudi polupansiona...... 127 Erotološki aspekti turizma...... 24 pendant la période de transition...... 80 Plavša, Jovan Tufegdžić, Stojan Čomić, Đorđe Značaj minibarova u podizanju Tanatološki aspekti turizma...... 26 Karakteristike prometa turista u većim vojvođanskim gradovima...... 82 kvaliteta usluga u hotelijerstvu...... 129 TURIZAM I ODRŽIVI RAZVOJ...... 29 Košić, Kristina Živković, Dragan Turistički promet u hotelu “Majestic” u Stojanović, V, Pavić, D. Turistička valorizacija banjskih i Beogradu u periodu od 1999. do 2002.....131 Značaj lokalnog stanovništva u lečilišnih centara Bačke...... 85 ekoturizmu...... 31 Ivkov, Anđelija LOVNI TURIZAM...... 133 Novosadske plaže kao segment Đekić, Snežana, Vučić, Sonja Prentović, Risto turističke atraktivnosti Dunava...... 88 Ograničenja u razvoju održivog Nastanak i razvoj lovnog turizma u ruralnog turizma...... 34 Stefanović, Vidoje, Kicošev, Saša našoj zemlji...... 135 Savremene tendencije u turističkoj Samardžija, D, Jokić, I, Jokić, V. Tomić, P, Ristić, Z, Ušćebrka, G. tražnji...... 90 Zagađenje životne sredine i mere njene Migratorne ptice u lovnom turizmu zaštite u Novom Sadu kao rezultat Vujović, Slavoljub Vojvodine (grlice, prepelice)...... 138 opšteg napretka...... 36 Mogućnosti finansiranja stvaranja Ivanović, S. Čedomir materijalne osnove novih turističkih Kovačević, Tamara, Obradović, Svetlana Fotosafari – specifičan vid turističkog destinacija sredstvima međunarodnih Oblici turističkih kretanja na jezeru lova...... 141 Tisa koji počivaju na prirodnim finansijskih institucija...... 93 Tešanović, D, Škrinjar, M. potencijalima...... 39 Popović B., I,Anđelković, M, Bjeljac N, Ž. Uticaj načina lova i postupka sa Turistički potencijal dela Grzanske Panov, Nikola, Mijalov, Risto, odstreljenom divljači na kvalitet mesa....143 Milenkovski, Ace doline po obodu Velikog Pomoravlja.... 96 Maletin, Aleksandra Spas Dojranskog jezera - jedna od Anđelković, M, Bjeljac N, Ž, Popović B., I. Obrazovanje kadrova lovnog turizma tri najveće turističke destinacije u Kompleks turističkih mogućnosti kao aktuelna transformacija nastavnih Republici Makedoniji...... 42 Sisevačkog prostora u domašaju planova i programa na Departmanu Velikomoravske udoline...... 99 Leković, Slobodan za geografiju, turizam i hotelijerstvo u Turistički put Plav-Podgorica i održivi Kovjanić, Gordana Novom Sadu...... 146 razvoj...... 45 Sajam turizma - savremeni oblik Vukašin, Divjak promocije turističkih proizvoda...... 102 Bujagić, Milorad, Miljković, Ljupče Doprinos lovno-šumskog i Dubašnica na Kučaju- neafirmisani poljoprivrednog gazdinstva “Јelen” u GASTRONOMIJA I HOTELIJERSTVO. 105 turistički potencijal...... 48 razvoju lovnog turizma u Srbiji...... 148 Tojagić, Slobodan, Jokanović, Marija KULTURNI TURIZAM...... 51 Kuvanje – najčešća metoda toplotne Vidić, Nada Vorovo–potencijalna turistička Hadžić, Olga obrade u restoraterstvu...... 107 destinacija lovnog turizma...... 150 Neki aspekti saradnje u kulturnom Lončar, Dragan,Lončar, Mirko turizmu...... 53 Analiza i dizajn jelovnika (menija) Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo ompletne radove (osnovni tekst, abstrakt Abstrakt Turizam 8/2004 i prilozi) koji će biti štampani u 9. broju Do 100 reči. Navesti ih nakon generalija o au- časopisa “Turizam” potrebno je dostaviti toru. Knajkasnije za vreme održavanja simpozijuma. Vreme objavljivanja, kako Vašeg Kako bi radovi ispunili uslove za štampanje Ključne reči potrebno ih je pripremiti i dostaviti na sledeći Do 7 reči. rada tako i časopisa “Turizam”, način: Tabele će u mnogome zavisiti od Vašeg Program Tabele navoditi redosledom, arapskim brojevi- ispunjavanja sledećih uslova Microsoft Word for Windows ma. Npr. Tabela 1. Veličina rada Prilozi Rad ne bi trebao prelalaziti 8 autorskih strana ili Ilustracije navoditi redosledom, arapskim bro- 14.500 znaka (MS Word > Tools > Word Count > jevima. Npr. Sl. 1., Sl. 2. Characters /With Spaces/ – veći broj). Literatura (navođenje) Pismo, font i veličina Npr. (Williams, 1995) u slučaju jednog autora, Latinica, Times New Roman, 12pt. Obavezno (Williams, Smith, 1995) u slučaju dva autora, voditi računa da se između reči ne pojavljuje više (Williams, et al., 1995) u slučaju više autora. od 1 razmaka, a između slova ni jedan. Takođe, zarezi i tačke idu odmah posle reči, a ne sa raz- Literatura (na kraju rada) makom između njih. Npr. Surd, V., (1997): The Ex-communist Europe- Prored an Space and the New Balance, Geographica Pan- nonica, #1, Institute of Geography, Novi Sad. Ili Single (1) Kicošev, S., Mitchell, B. (1997): ... ili Tomić, P., et al., (1997): ..... Ravnanje Levo (left). Dakle, bez tabulatora i nikako sa Grafički prilozi ručnim razmacima (space bar). Redovi neće ima- Fotografije (na sjajnom papiru) i crteži - origi- ti iste dužine, što Vas ne treba brinuti. nali (iz štampanih stvari samo ako su kvalitetni; fotokopije se ne primaju). Šeme i crteže ne radi- Hifenacija (podela reči na kraju reda) ti u Microsoft Word-u, već u odgovarjućim pro- Ne (ni automatski ni ručno). Hifenacija će biti gramima za vektorski rad (npr. Adobe Illustra- urađena u postupku pripreme za štampu. tor, Corel Draw). Grafikoni semogu raditi u Mi- crosoft Word-u. Predaju se zajedno sa radom. Naslovi Glavni naslov veličine 14 pt dok ostali za os- Dostavljanje tale naslove uzeti isti font i veličinu (Times New Rad odštampan u jednom primerku i snimljen Roman 12pt), a rang naslova treba numerički na disketi 3,5”. Tekstualni deo snimiti u poseban obeležavati (u pripremi za štampu to će se izbri- file (ime fajla - prezime autora). sati) kako ne bi došlo do nesporazuma. Npr. za Svaki grafički prilog u posebnom, izvornom naslov drugog reda 1.Vode, za naslov trećeg re- file-u (npr. prilog rađen u Adobe Photoshop-u /300 da 1.1. Podzemne vode, za naslov četvrtog reda dpi/ sa ekstenzijom tif, u Corel Draw-u sa ekstenzi- 1.1.1. Arteska izdan i 1.1.2. Freatska izdan itd. jom cdr, itd; ovo ne važi samo za grafikone urađene u MS Word-u). /Nikako grafičke priloge stavljati u Autor Word dokument/ U tekstualnom delu dati naslov Navesti titulu, ime, prezime, zvanje, organizaci- priloga i njegovu poziciju (ne treba praviti mes- ju i njenu adresu. Sve ovo napisati odmah ispod to za sam prilog). Ukoliko ima više priloga imena glavnog naslova. file-ova treba da idu redosledom pojavljivanja, npr. Kovacs 01, Kovacs 02, Kovacs 03, ... Uredništvo Plenarna sednica

Plenary Session

Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Evropa “X” i Evropa “Y” u Milenković, Svetislav * svetskom turizmu eopolitička, ekonomska i socijalno-ekološka • Uzdrmano jedinstvo ljudi i prirode, rasta turi- Rezime Gpreviranja u svetu, poslednjih desetak godi- stičke kulture u Evropi “Y” i preskakanja odre- Promene nastale raspadom Sovjetskog Save- na, otvorila su različite procese budućih ponašanja đenih segmenata te kulture u Evropi “X”, uslo- za i drugih evropskih zemalja stvorile su svih privrednih grana i delatnosti. U tim procesi- vljava da celokupno učešće Evrope, u svetskom nove odnose i polarizaciju Evrope.Ta pola- ma turizam je stvorio još veće konfliktne odnose na turizmu postaje, iz godine u godinu, stagnan- rizacija je izazvala u naučnim krugovima regionalnom i ukupnom globalno-ekološkom platno, a iz decenije u deceniju depresivno. postavljanje novih hipoteza o podeli njenu. Ti odnosi su još uvek sačuvali stagnantni polo- Evropa “Y” nije samo humanizam, demokra- nih ekonomskih, sociokulturnih, religio- žaj Evrope u svetskom turizmu, sa tendencijom tija, podela vlasti, pravna država, poštovanje indi- znih i političkih karakteristika.Zbog toga se recesije. U isto vreme monopolski značaj evropskih vidualnih i kolektivnih prava, nego i genocid, i razvila koncepcija Evrope “X” koja pred- antropogenih vrednosti turizmu omogućava posto- kolonijalizam, nacizam, agresija, kršenje prava. stavlja zemlje u tranziciji, tj. one koje svojim janu koegzistenciju u raspodeli turističkog doho- S druge strane, Evropa “X” nije samo tranzicija, prilagođavanjem stvaraju urbani ili održi- tka, sa ostalim stvaraocima turističkog proizvoda. ekonomska i politička nestabilnost, socijalna neje- vi razvoj.Ove zemlje razvoj turizma ne traže Međutim, proces globalizacije je učinio da Evropa dnakost, ekološka neodrživost, tehničko-tehno- u već stabilnim i medijski verifikovanim, već “Y” svojim pozitivnim i negativnim karakteristika- loška neprilagodljivost, već i akumulacija priro- na rizičnim, veoma diversifikovanim tržišti- ma čini da turizam u njoj bude i dalje dominantni dnih i antropogenih vrednosti, rezervoar veoma ma, potpuno novim destinacijama i stvara- potrošač, ali i još uvek nedostižni ponuđač. Evropa vrednog humanog kapitala, sačuvane etnoodr- nju jedinstvenog prepoznatljivog imidža. “X” sve više postaje turistički potrošač bez visoke živosti, prostorno veliko tržište i mnogih drugih Evropa “Y” sa centralnim mestom u kulture putovanja i rizični ponuđač, bez neusklađe- sitnih karika čvrste povezanosti želja i razvojnih zemljama EU, dugogodišnjim izgrađiva- nih vremenskih i prostornih pozicija njenog turisti- mogućnosti. Upravo te razvojne mogućnosti Evro- njem turističkog tržišta i održivim turi- čkog razvoja u svetskom globalnom sistemu. Kao pu “X”, u svetskom turizmu, stavljaju ispred Evro- stičkim razvojem, zasnovanim na stal- deo prostora u kome važi pravilo “zlatne milijar- pe “Y”. Ona će rastom svoje turističke ponude, za no rastućim ekonomskim, ekološko-soci- de” Evropa “Y” (zemlje EU), očekuje da u svetskom sledećih dvadeset godina, u potpunosti da pokri- jalnim i čisto ekološkim kriterijumima, turizmu bude i dalje stalni ulazni element, a Evro- je rashode svoje turističke potrošnje. Već od 2010. podizanjem kvaliteta svih turističkih uslu- pa “X” (zemlje Istočne Evrope) mora i dalje da bude godine realizacija turističkog proizvoda Evrope ga, nastoji da i dalje bude dominantna u obazrivi svetski turistički podanik. U tim zemljama “X”, u svetskim okvirima, biće veća za 17-21% u raspodeli svetskog turističkog prometa. turizam je na prvom mestu prirodno-antropološki odnosu na turističku potrošnju tog dela Evrope u Ključne reči: Evropa “X”, Evropa “Y”, izazov, a u ekonomskom pogledu investicioni i pro- ostalim regionima sveta. Evropa “Y” će realiza- globalni, razvoj, prosperitet fitabilni zavisnik od Evrope “Y”. cijom svoje ponude uspeti da pokrije iznos svoje II turističke potrošnje 20%:50%. Prema tome, Evro- Abstract Globalna podela na Evropu “X” i Evropu “Y” pa “X”, u svetskom turizmu, postaje sve više osno- prvi put se pojavljuje u ruskoj literaturi. Evropa “Y” vna pokretačka snaga, tj. primarni deo evropskog Europe “X” And Europe “Y” in World Tourism je nosilac zapadne ekonomije koja svojim integraci- turističkog proizvoda, a Evropa “Y” dopunska sna- The changes made by Soviet Union disin- onim procesima, u turističkom pogledu, ističe for- ga, odnosno sekundarni činilac ukupnog evrop- tegration and other European countries mirane tržišne vrednosti turističkih atrakcija, ali i skog turističkog proizvoda. as well created relationships and polari- borbu za stalno podizanje kvaliteta turističkog pro- Da bi razvoj turizma u polarizovanoj Evropi yation of the Europe.Such a polarization izvoda, uz stalno opadanje cena turističkih usluga. bio sastavni deo strategijskog proizvoda zema- of Europe caused in the scientific circles Evropa “Y” je ekonomski, potrošačko-demografski lja Centralne Evrope, Mediterana i Jugoistočne theestablishment of the new hypotheses i lično-brendovski dominantna u kreiranju novih Evrope, on mora da ispoštuje i prioritetne razvoj- about division of its economic, sociocultur- svetskih turističkih destinacija. S druge strane, ne premise koje se odnose na: al, religious and political charakteristics. Evropa “X“ svoju poziciju, u svetskom turimu, vidi • Tržišnu regulaciju turističkih kretanja na pro- Because of that the conception Europe “X” u održivom turističkom razvoju, sa dominacijom store Evrope “Y” i tržišnu regulaciju turističkog was developed, which represents the tran- turističkih atraktivnosti u nezasićenim prostorima prometa u zemljama koje čine Evropu “X”; sition countries, i.e. those countries that i ponudom ekstremnih oblika individualne turisti- • Preuzimanje ponude većine novih turističkih by their own adjusment make accelerating čke potrošnje. Zbog toga mesto tako polarizovane destinacija od tri vodeće putničke agencije iz or sustainable developmnent.These coun- Evrope, u budućim trendovima svetskog turizma, Evrope “Y” i ubrzanje privatizacije turističke tries do not search for development into mora da polazi od sledećeg: aktivnosti u Evropi “X”; already stable and media verified markets • Totalitarizam “zlatne milijarde” vodi u ekolo- • Jačanje državne pozicije kao sigurnosnog para- but on risky and much diversified markets šku katastrofu, sa malim izgledima za opsta- metra u turizmu zapadno-evropskih zemalja i and completely new destinations.They also nak već formiranih odnosa evropskog i svet- razvoja potpuno novog kvaliteta državne regu- search for development in creating unique skog turizma. To znači, da će svakih sledećih lative turizma u istočno-evropskim državama; recognizable image. deset godina učešće evropskog turističkog • Već izgrađenu turističku infrastrukturu u Europe “Y” by central place of the EU coun- prometa, u ukupnom svetskom, opadati po Evropi “Y” usavršiti i pretvoriti u novi kvali- tries, long/standing building of tourist mar- stopi od 6, 6%. Tako je 1990. godine Evro- tet, a u Evropi “X” dovesti je do nivoa turisti- ket and sustainable tourist development pa učestvovala sa 57% u raspodeli svetskog čke prihvatljivosti, sa postepenim uvođenjem based on steady increasing economic, ecolog- turističkog kolača, a 2003. sa 51%. Za razli- novih infrastrukturnih objekata; ical/social and purely ecological criteria, as ku od novih svetskih turističkih regiona koji • U razvijenim turističkim zemljama Zapa- well as by upgrading the quality of all tourist svoj promet povećavaju na bazi razvoja novih dne Evrope učešće visoko stručnih kadrova, services, endeavours further to be dominant destinacija, valorizacije zaštićenih oblasti i u turizmu, dostići će 25%, a u zemljama koje in the world tourist turnover distribution. nezasićenih prostornih celina, Evropa “Y” svoj čine Evropu “X” od sadašnjih 2, 2% na naj- Key words: Europe “X”, Europe “Y”, glo- turistički proizvod bazira na kulturno-istorij- manje 12%. Na taj način bi evropski turizam, bal, development, prosperity skim vrednostima, a Evropa “X” na oživljava- u svetskim razmerama, dostigao jedinstve- nje konzervisanih atraktivnosti, sa postepe- ni kvalitet upravljačkog i izvršnog personala, * Prof.dr Svetislav Milenković, vanredni profesor, nim uvođenjem u turistički itinerer malih, ali tako da bi Evropa održala primat u budućih 50 Ekonomski fakultet, Kragujevac veoma izazovnih nove destinacija; i godina; 7 • Što veće zastupanje preduzetničke aktivnosti Evropa “X” može da težište svog turističkog Ako bi se iz dosadašnjih kretanja u evropskom u turizmu oba turistička dela Evrope i stalno razvoja stavi na otvaranje i razvoj novih desti- turizmu mogli izvesti određeni zaključci, onda bi prebacivanje investicione aktivnosti iz Evrope nacija, proširenje prostornih turističkih celina, slika učešća Evrope “X” i Evrope “Y”u budućim “Y” u Evropu “X”; i izgradnju novih kapaciteta, usavršavanje kadrova, trendovima svetskog turizma, bila određena sle- • Uklapanje instrumenata ekonomske politike u razvoj marketinga i menadžmenta i sl. Sve to može dećim karakteristikama: turizmu na nivou cele Evrope, a u skladu sa cilje- da postigne uz pomoć Evrope “X”, kao i disperzi- • Sadašnji rast evropskog turizma, u svetskim vima Svetske turističke organizacije (WTO). jom svojih turističkih aktivnosti prema Aziji i razmerama, biće oko 3% godišnje; Rast obima međunarodnih turističkih kreta- Pacifiku, afričkim i južnoameričkim zemljama. U • Sa regionalnog aspekta dosadašnji udeo Evro- nja je uslovio i rast svih drugih aktivnosti, koje se daljem periodu, udeo Evrope “Y” u svetskom turi- pe od 51% do 2025. trebalo bi da se smanji na bave zadovoljenjem potreba turista. Za poslednjih zmu ide ka nivou saturacije, tako da će već 2010. 30%. To smanjenje će u zemljama Evrope “Y” 50 godina broj turista na aktivnim putovanjima je godine preći u stagnantni, a 2025. godine u recesi- biti brže, a u Evropi “X” sporije; porastao od 25 miliona u 1950. godini na 720 mili- oni oblik. U zemljama Evrope “X” turizam do 2010. • U formiranju turističke tražnje Evropa “Y” će i ona u 2002. To znači da je prosečna stopa rasta turi- godine imaće obeležje stacionarnog stanja, sa ten- dalje imati dominantnu ulogu. Takav rast turi- stičkog prometa bila 7, 1% godišnje. Ova stopa rasta dencijom prelaska u ubrzani rast do 2025. godine. stičke tražnje, iz grupe zemalja Evrope “X”, pra- je od 2000. do 2004. pala na oko 3, 2% godišnje. U Moderna i postmoderna slika mesta evropskog tiće jedino Rusija, Poljska, Češka i Mađarska; budućim trendovima, do 2025. godine, rast od 6, turizma u svetu ističe njegove najvažnije karakte- • U aktivna turistička putovanja do 2025. godi- 6% bio bi optimistički, a realan bi se zadržao na sto- ristike. Ove karakteristike se odnose na: ne sve više će se povećavati broj srednje pla- pi do 4%. Udeo zemalja Evrope “Y”, u navedenim • Stalni rast kako turističkih dolazaka u Evropu, težnih turista i to naročito iz Evrope “X”, koji svetskim turističkim kretanjima, rastao je po sto- tako i turističkih odlazaka iz Evrope u ostale će pretežno da koriste sopstveni automobil i pi od 5% do 35% prosečno godišnje, a u zemljama delove sveta. Broj visokoplatežnih turista iz Evro- paket aranžmane; Evrope “X” po stopi od 0, 2 do 5, 5% sve do 1990. pe “X” u Evropu “Y” se približava, a broj onih sa • Svi turisti iz Evrope će, u budućem periodu, Posle toga udeo tih zemalja, u evropskim i svetskim srednjom vrednošću ostvarenog dohotka u Evro- da zahtevaju što viši kvalitet usluga i turizam turističkim kretanjima, raste 2, 5 puta brže nego pi “Y” je mnogo veći od onih iz Evrope “X”; individualnog tipa. Takođe i na strani ponude udeo zemalja Evrope “Y”. Prostorno posmatrano, • Stalno povećanje udela avio-saobraćaja u pre- Evropa insistira na potpuno novom kvalitetu udeo Evrope u svetskom turizmu je i dalje najveći, vozu turista na internacionalnim linijama; svojih usluga; i sa učešćem između 51% i 57, 5%, tj. sa oko 420. 000. • Rast turističke potrošnje u Evropi “Y” poveća- • U pogledu turističke održivosti Evropa “Y” 000 turista na aktivnim putovanjima. Zemlje čla- va se prema valorizovanju antropogenih vre- insistiraće na ekonomskoj, a Evropa “X” na nice Evrope “Y” postale su vodeće sa preko 62% u dnosti i visokokvalitetnih objekata vanpan- integralnoj održivosti. U tom smislu, nose- ukupnom svetskom turističkom prometu, a zemlje sionske potrošnje. U zemljama Evrope “X” ći turistički kapaciteti u Istočnoj Evropi biće istočnog dela, tj. Evrope “X” učestvuju sa oko 30% u potrošnja se povećava prema prirodnim atra- integralno-razvojni, a u Zapadnoj Evropi biće ukupno ostvarenom turističkom prometu. Sve ovo ktivnostima i zaštićenim oblastima, kao i u obje- integralno- stagnantni. nam pokazuje da je rast udela Evrope “X” i Evrope ktima vanpansionske potrošnje tipičnog etno- Učešće Evrope “X” i Evrope “Y” u svetskom “Y”, u svetskom turizmu poslednjih 50 godina, bio grafskog obeležja; turizmu je danas, a biće i u budućnosti koegzi- brži od ukupnog privrednog rasta i ukupnog uče- • Stalni rast investicionih ulaganja u turizmu, s stencijalno-konfliktno, sa tendencijom eko- šća Evrope u međunarodnoj razmeni roba i uslu- tim što su zemlje Evrope “Y” pretežno davao- nomsko-ekološke simbioze. Zbog toga evropski ga u proseku za 3, 3-4, 1% godišnje. Da bi smo bli- ci investicionih sredstava, a zemlje Evrope “X” turizam će bar još 50 godina određivati tokove že pokazali osnove daljeg posmatranja Evrope “X” korisnici tih sredstava; i svetske turističke tražnje i ponude. i Evrope “Y” u trendovima svetskog turizma, poći • Stalno povećanje novih specifičnih destina- III ćemo od najinteresantnijih indikatora ekonom- cija, kojih je u Evropi “X” više za oko 80% u U stalnim raspravama o odnosima Evropske unije i ske pozicije tih zemalja. Tako je, na primer, druš- odnosu na Evropu “Y”. zemalja u tranziciji, učešću Evrope u globalnom svet- tveni bruto proizvod, u zemljama Evrope “Y”, bio: Osnovni pokazatelji turističkih kretanja u skom procesu i menjanju odnosa u svetskom turi- u Austriji 192, 1 milijardu dolara, Francuskoj 1362, zemljama Evrope “Y” mogu da posluže kao smer- zmu, polazimo od podele zemalja Evrope na one u 1, Nemačkoj 1876, 3, Belgiji 237, 1, Italiji 1106, 7, Slo- nica daljeg turističkog razvoja. Broj stranih turi- grupaciji “X” i one u grupi “Y”. Tako označena pode- veniji 20, 4, Španiji 596, 5 milijardi dolara. Među- sta, poslednjih godina, u Austriji se kretao oko la, sa stanovišta učešća u svetskom turizmu, je sve tim, isti taj pokazatelj po stanovniku je sledeći:23, 18 miliona godišnje, Belgiji oko 6 miliona, Fran- naglašenija na deo Evrope “X”, koji svojom transfor- 86 hiljada dolara u Austriji, Francuskoj 22, 240, cuskoj blizu 80 miliona, Nemačkoj oko 19 mili- macijom i novim poletom otvara nove atraktivne Nemačkoj 22, 740, Belgiji 22, 940, Italiji 19, 080, Slo- ona, Grčkoj 12 miliona i Italiji oko 42 miliona. destinacije u zaštićenim oblastima Rusije, etnoseli- veniji 16, 370, Španiji 14, 580 hiljada dolara. Pošto Registrovani odlasci turista iz navedenih zema- ma Estonije i Letonije, najvećim istorijski očuvanim je ostvareni dohodak jedan od vodećih indikato- lja u ostale delove sveta, bili su: iz Austrije 4, 7 celinama Litvanije, Rumunije, Poljske i naše zemlje. ra rasta turističke potrošnje, to nam ukazuje da će miliona, iz Belgije oko 9 miliona, Francuske 17, 5 Takođe Evropa “X” je generator buduće turističke zemlje Evrope “Y” i dalje imati vodeću ulogu u for- miliona, iz Nemačke oko 75 miliona, Italije blizu potražnje u centrima Evrope “Y” i naročito u azij- miranju svetske turističke tražnje. 22 miliona. Iz podataka vidimo da je Evropa “Y” sko-pacifičkom području. Udeo Evrope “Y” u svet- U zemljama Evrope “X” ostvareni dohodak i dalje vodeći učesnik u svetskom turizmu i to skom turizmu je još uvek dominantan, sa tendenci- po stanovniku je niži i pojedinačno neujednačen. kao davalac, ali i primalac turističkih usluga. Isti jom stagnacije. Najznačajnije učešće je u mobilnosti Na primer, u Albaniji je 1, 450 hiljada dolara po pokazatelji u zemljama Evrope “X” su sledeći: turističke tražnje, investicionih sredstava u druge stanovniku, u Belorusiji 1, 360, u Bosni i Hercegovi- • Broj stranih turista u Albaniji je 2003. godine svetske regione, dominaciji nad informaciono-turi- ni 1, 310, Makedoniji 1, 710, Rumuniji 1, 870, Srbiji i bio 32. 000, Belorusiji 360. 000, Bosni i Hercego- stičkim tehnologijama i razvijenom menadžmentu. Crnoj Gori 1, 400, Ukrajini 0, 70 hiljada dolara. Kao vini 89. 000, Makedoniji 224. 000, Rumuniji 3, Uopšte uzev, učešće Evrope u budućim trendovima što vidimo, ostvareni dohodak ovih zemalja nikako 2 miliona, u Srbiji i Crnoj Gori 239. 000, Ukraji- svetskog turizma je ekonomsko održivo, sociološko- ne može, za duži niz godina, da bude pokretač ras- ni 4, 5 miliona, Poljskoj 17, 4 miliona, Bugarskoj razvojno i ekološki prihvatljivo. ta turističke potrošnje. Prema tome, ove tendencije oko 2 miliona i Hrvatskoj blizu 6 miliona; i nam govore da zemlje članice Evrope “Y” povećavaju • Broj turista koji su iz posmatranih zemalja turističku potrošnju u svim delovima sveta, direktne putovali u ostale delove sveta 2003. godine, Literatura i portfolio investicije u otvaranje i razvoj novih desti- bio je: u Albaniji 18. 000, Belorusiji oko 800. 1. Dokumenti World Touristic Organization nacija u zemljama Evrope “X” i ostalih regiona sve- 000, Rumuniji 6, 3 miliona, u Ukrajini blizu 8 2. Dokumenti Komisije UN za Evropu; ta, prebacuju informacione tehnologije u nerazvijena miliona, Bugarskoj 2, 4 miliona, Mađarskoj 11 3. Dokumenti Organizacije Ujedinjenih Nacija turistička područja, ali i koncentričnu organizaciju miliona i Poljskoj oko 56 miliona. Pokazatelji 4. Milenković, S. (1999):“Turistička aktivnost u turističkih putovanja u pet najvećih putničkih agen- udela u svetskom turizmu su veoma različiti, tržišnoj privredi”, Vuk Karadžić, Paraćin, cija, kao i otvaranje sedišta turističko-ugostiteljskih sa većim učešćem pojedinih zemalja u turisti- 5. Pearce, D. (2002): “Contemporary issues in to kompanija u 95% zemalja sveta. čkoj tražnji, nego u turističkoj ponudi. ursm development”, London. 8 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Sistem upravljanja kvalitetom Kosar, Lj. *, Rašeta, S. ** – izazov i imperativ hotel Rezime Cilj rada je da doprinese boljem razu- menadžmenta mevanju, prihvatanju i primeni sistema upravljanja kvalitetom u hotelijerstvu. Zadatak rada je da oceni mesto i ulogu Uvod hotelijerstva. Poslovna kultura i etika nisu na sistema upravljanja kvalitetom u hote- Postindustrijalizacija se odlikuje primenom zavidnom nivou; uočava se odsustvo smisla za lijerskoj privredi. Polazna pretpostavka visokih, ekološki prihvatljivih tehnologija, poslovni dijalog i timski duh; zazire se od pro- ostvarenja ovog cilja i zadatka je primena automatizacijom procesa, elektronskim komu- mena i inovacija. Ove opšte nepovoljne odlike opšteg menadžment koncepta u hotelskim nikacijama koje prostornim i vremenskim fak- domaće poslovne klime veoma su izražene i u preduzećima, koja se zasniva na osno- torima daju potpuno novu dimenziju. Postin- hotelijerstvu. vnim principima menadžmenta i klju- dustrijsko društvo maksimalno pojednostavljuje Dakle, tek treba stvarati preduslove za prime- čnim specifičnostima hotelijerstva. Sin- materijalnu proizvodnju, svodeći ljudski faktor nu menadžment koncepta u domaćem hotelijer- hronizacija radnog procesa u hotelijestvu na minimum, istovremeno ga prebacujući na stvu. Početni koraci su u uspostavljanju, nego- rezultira nastankom integralne usluge. oblast usluga, koje se sve više standardizuju. vanju i podizanju nivoa menadžerske svesti kod Savremene menadžerske metode i tehni- Standardizacijom se postavljaju pravila u odv- zaposlenih, a s tim u skladu i odgovarajućeg ke profilišu hotelsku uslugu prema meri ijanju procesa proizvodnje, odnosno pružanja poslovnog ponašanja. Kako to postići? Uključiti potrošača. Garancija pouzdanosti kva- usluga. Na taj način postiže se kvalitet koji se zaposlene u ‘’život’’ preduzeća, predočiti im pro- liteta hotelske usluge obezbeđuje se pri- može meriti i kontrolisati, što je od presudnog bleme i navesti ih da razmišljaju o mogućim reše- menom sistema upravljanja kvalitetom. značaja za poslovanje u uslovima oštre konkuren- njima. Na taj način će se oni suočiti sa sopstve- On se zasniva na procesnom i procedu- cije. Ovakva poslovna klima kompanijama, kao i nim stručnim potencijalima i uočiti potrebu za ralnom regulisanju toka radnih operaci- ostalim asocijacijama, organizacijama i ustano- sticanjem novih znanja. Poznata je izreka čuve- ja. To se postiže permanentnim merenjem vama nameće tržišni princip u poslovanju kao nog eksperta za menadžment Petera Druckera: i kontrolom�� njegovih ključnih performan- prioritet, a to povlači primenu menadžment kon- ‘’Budućnost nemaju oni koji znaju, već oni koji si. Dinamičnost sistema upravljanja kval- cepta koji postaje conditio sine qua non. U tom hoće da uče.’’ Uspostavljanje menadžerske sve- itetom podrazumeva stalna poboljšanja smislu, turizam i hotelijerstvo ne predstavljaju sti hotel iz učmale, birokratizovane organizaci- procesa. U hotelijerstvu to znači stalna nikakav izuzetak. Tržišni princip u poslovanju i je pretvara organizaciju koja uči. prilagođavanja potrebama potrošača. primena menadžment koncepta postaju univer- Ključne reči: Sistem upravljanja kvalite- zalni zahtevi bez kojih teško da se može zamisliti Razumevanje i prihvatanje suštine tom, hotel menadžment, merenje opstanak u turističko-hotelijerskom biznisu. menadžmenta Abstract Primena menadžment koncepta Osnovna uloga menadžmenta sastoji se u tome Quality Management System-challenge and da svojom primenom u preduzeću omogući Obligation of the Hotel Management – uslov uspešnosti poslovanja u identifikaciju ključnih problema, njihovih uzro- The aim of the paper is better understand- hotelijerstvu ka i obezbedi najprihvatljivije metode za njihovo ing, acceptance and application of Quali- Teorijskim znanjima iz oblasti hotel menad- rešavanje. Problemi uglavnom nastaju kao posle- ty Management System (QMS) in the hotel žmenta ovladava se na sve brojnijim višim i viso- dica neprepoznavanja, nerazumevanja i nepri- industry. The mission of the paper is to eval- koškolskim institucijama u našoj zemlji. Ipak, hvatanja promena u poslovnom okruženju. To su uate the place and the role of QMS in the praktična primena menadžment koncepta u najčešće promene na tržištu, odnosno promene hotel industry. General management con- domaćem hotelijerstvu još uvek je na izuzet- u potrebama, željama i očekivanjima potrošača. cept application in hotel enterprises is the zno niskom nivou. Uzroke ovakvog stanja treba Turizam, između ostalog, odlikuje veoma speci- starting hypothesis of realization the aim potražiti u spektru delovanja brojnih i raznovr- fično ispoljavanje zahteva potrošača, koji nastaju and the mission of this paper. Creation of snih faktora. Kao najčešći ograničavajući faktor tokom putovanja i boravka van mesta stanovanja. the integral hotel service is the result of the primene menadžment koncepta u domaćem Potrebe, želje i očekivanja hotelskih gostiju pre- working process synchronization. The hotel hotelijerstvu navodi se nerešen vlasnički status vazilaze egzistencijalnu sferu i ne treba ih svoditi service which corresponds to the custom- velikog broja preduzeća. Spora, a ponegde i nea- samo na urednu sobu, čist i udoban ležaj; ili uku- ers’ needs, is profiled by management meth- dekvatna privatizacija domaćih hotela, rezultira san i obilan obrok. ods and techniques application. The guar- iz nedovoljne zainteresovanosti za ulaganje u ovu Ako je prosečna godišnja iskorišćenost kapa- anty of hotel service quality certitude is oblast. Tokom poslednje dekade 20. veka domaće citeta jednog hotela u silaznoj liniji, njegov klju- ensured by QMS application. QMS is based hotelijerstvo funkcionisalo je na nivou prosečne čni problem je nedovoljno gostiju. Na mena- on the processing and procedural regula- godišnje iskorišćenosti od oko 20%. Jasno je da džerskom timu je da utvrdi uzroke malog broja tion of the working operations course. To su u takvim uslovima mnoga hotelska preduzeća gostiju, pronađe odgovarajuća rešenja, odnosno achieve this we must permanently measure poslovala sa gubitkom. Nedostatak sredstava za donese ispravne odluke i sprovede ih na pravi and control the main performances of QMS. investiciono pa i tekuće održavanje, niske zarade način. Mogući uzrok je neusaglašenost ponude The dynamism of QMS implies the perma- i odliv zaposlenih doveli su do nezavidnog stanja sa zahtevima potrošača. Put ka iznalaženju reše- nent improvements of the processes. In hotel koje deluje kao dodatni destimulišući faktor za nja za ovaj problem je utvrđivanje zahteva potro- industry, that means the permanent adjust- ulaganje privatnog kapitala. šača, odnosno fokusiranje na konkretne segmen- ments to the customers’ needs. Mada je poslednjih godina u našoj zemlji te čijim potrebama, željama i očekivanjima hotel Key words: Quality Management System, došlo do oživljavanja poslovnih kretanja i turi- realno, svojim materijalno-tehničkim i organi- hotel management, measuring, inspection zma, pa su se shodno tome i otvorile razvoj- zaciono- kadrovskim potencijalima, može udo- ne perspektive, ostaje ograničavajuće delovanje voljiti. Pronalaženje rešenja za prevazilaženje * Dr Ljiljana Kosar, redovni profesor, PMF, Departman za nekih drugih faktora. Misli se, pre svega, na soci- ovog tipa problema zahteva vreme, novac i stru- geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad okulturne faktore koji usporavaju uspešnost pri- čni napor, timski rad i stalne konsultacije, koje ** Slobodan Rašeta, QMS konsultant, Beograd mene menadžment koncepta u praksi domaćeg će dovesti do planiranog i sistematskog zaokre- 9 ta na tržištu. To podrazumeva uvođenje inova- nizacije osnovnih upravljačkih funkcija – pre- utvrđuje sopstveni QMS politikom kvaliteta cija, doživljavanje promena kao novih mogu- duzetničke, proizvođačke, administrativne i kojom se definišu ciljevi kvaliteta. Ciljevi kva- ćnosti, a ne kao opasnosti, spremnost na rizik, integrativne. liteta odslikavaju trajno opredeljenje za kvalitet, prihvatanje konstruktivnog konflikta, rečju-zre- Upravljačke uloge usmerene na uspostavlja- konkretizovano unapred definisanim pravilima lo menadžersko ponašanje. Upravljački tim, na nje kvaliteta hotelskih usluga moguće je šemat- za njegovo postizanje, održavanje i poboljšanje. čelu sa top menadžerom svoje poslovno ponaša- ski prikazati na sledeći način: Pridržavanje propisa o kategorizaciji kao ekster- nje mora da prilagodi konkretnoj situaciji. Pre- nih pravila, obezbeđuje minimalni garantovani ma Isaku Adižesu (Adižes, 1994 ) može se uočiti Sistemom upravljanja kvalitetom do kvalitet, dok QMS, kroz politiku i ciljeve kvalite- kompatibilnost između dominantnih upravlja- ta iskazuje opredeljenje za tzv. “kvalitet plus”. čkih funkcija i stadijuma u životnom ciklusu pre- ispunjenja poslovnih ciljeva hotelskog Poslovnik o kvalitetu potvrđuje opredeljenje duzeća. U početnim fazama, proizvođačka fun- preduzeća za QMS definisanjem područja primene i pre- kcija je najizraženija. To znači da je menadžment Opredeljenje za uvođenje sistema upravlja- dmeta primene. Pravilima koja definiše poslo- usredsređen na što veći obim proizvodnje, odno- nja kvalitetom (Quality Management System vnik o kvalitetu obezbeđuje se funkcionisanje i sno prometa. Kvantitet je ispred kvaliteta. Ova- – QMS) obavezuje organizaciju (hotel) da sle- kontrola sistema kvaliteta, što pruža garanciju kve odlike funkcionisanja uočavaju se i u hote- di opšte zahteve (JUS ISO 9001: 2001), tako što da će usluge o kojima je reč biti održane na defi- lijerstvu. Masovni turizam godišnje-odmorskog mora da: a) identifikuje procese nephodne za nisanom nivou. Planom konkretnih akcija koje tipa nameće hotelijerstvu ‘’proizvođenje’’ uslu- QMS i da ih primenjuje u celoj organizaciji; b) zadiru u organizovanje procesa pružanja usluga, ga osrednjeg kvaliteta, odnosno prevashodnu odredi redosled i međusobno delovanje ovih pro- a tiču se obezbeđenja potrebnih uslova za njiho- orijentaciju na stereotipnu, depersonalizovanu cesa; c) odredi kriterijume i metode potrebne za vu realizaciju, odnosno planom kvaliteta, utvr- uslugu, svedenu na osnovne ugostiteljske kom- obezbeđenje efektivnosti izvršenja i upravljanja đuje se način održavanja usluga na zahteva- ponente. Teži se što većoj iskorišćenosti kapaci- ovim procesima; d) osigura raspoloživost resur- nom nivou. Potrebno je da se planovi kvaliteta kao konkretizovani oblici pisane dokumentacije donose na niovu užih organizacionih celina u hotelu – recepcije, hotelskog domaćinstva, kuhinje, restorana. Ovo tim pre što postoji obaveza da se za sve ključne performanse radnog procesa obezbede pisani zapisi kao dokumenti kojima se iskazuju rezultati ili daju dokazi o izvršenim aktivnostima. Sledeći navedene opšte zahteve QMS-a, za hotel identifikacija procesa u stvari znači uobličavanje kompleksnog lanca koji objedinjuje osnovne ugostiteljske i niz najrazličitijih dodatnih usluga. Pred- vidivost i doslednost procesa pružanja hotelskih usluga kao preduslov kvaliteta, obezbeđuje se redosledom odvijanja i međusobnim delovanjem ovih procesa. To zahteva utvrđivanje standarda odvijanja poslovnih operacija u svim sektori- ma hotelskog poslovanja, kako bi se kreirao lanac usluga koji korespondira planiranim ciljevima. Heterogenost usluga u hotelu, odnosno različitost u tehnologiji njihovog izvršenja, nameće određene specifičnosti u primeni QMS-a. S jedne strane, radi se o konkretnom materijalnom proizvodu u sektoru ishrane koji je daleko lakšelakše standardi-standardi- zovati, meriti i kontrolisati njegov kvalitet, nego Slika 1. Upravljanje u funkciji kvaliteta hotelske usluge kad je reč o usluzi. Razne usluge vezane za prijem, teta za smeštaj u uslovima visoke sezoničnosti sa i informacija neophodnih za podršku izvođe- smeštaj i boravak u hotelu nužno nameću sta- turističkog prometa. Međutim, problemi nasta- nju i praćenju ovih resursa; e) prati procese, meri lan kontakt na relaciji hotelijer – gost. Radi se o ju usled neprepoznavanja promena u zahtevima i analizira njihove performanse; f) primenjuje interpersonalnoj komunikaciji koja je visoko indi- tražnje. Potrebe turističke klijentele, odnosno mere potrebne za ostvarivanje planiranih rezul- vidualizovana i koju je znatno teže standardizo- hotelskih gostiju, evoluiraju, shodno prome- tata i stalno poboljšanje ovih procesa. vati. Standardizacija hotelskih usluga, prevashod- nama u načinu života. Sve su izraženiji zahtevi Upoznavanje sa suštinom procesnog pristu- no njihove komunikacione dimenzije, ne samo za višim komforom, za bogatijim sadržajima u pa u okviru primene QMS-a polazi od tumače- da je moguća i poželjna, već postaje neophod- samom hotelskom objektu, za bržom i efikasni- nja serije satandarda ISO 9000:2000 kojima se na. Time se teži maksimalnoj objektivizaciji jom uslugom u pogledu prijema, održavanja higi- proces definiše kao “skup međusobno povezanih kontakta, odnosno što je moguće višem stepenu jene, pripreme i usluživanja hrane. Upravljačke ili međusobno delujućih aktivnosti koji pretva- usaglašenosti između očekivanja i doživljaja gosta. funkcije, usled nedovoljno zrelog menadžerskog ra ulazne elemente u izlazne”. Svrha upravljanja Drugim rečima, identifikacijom procesa pružanja ponašanja, međutim, umesto da se kreću u prav- procesima leži u potrebi da se kreira nova vre- usluga dolazi se do definisanja toka komunikaci- cu preduzetništva koje donosi nove ideje i inte- dnost, u skladu sa željama, potrebama, zahtevi- je, čime se minimizira subjektivna reakcija zapos- gratorstva koje podstiče timski rad, i dalje ostaju ma i očekivanjima kupaca. “Proces predstavlja lenih u neposrednom kontaktu sa gostima. Na taj u ‘’proizvođačkoj fazi’’, u najboljem slučaju pro- tok koji počinje sa spoljnim zahtevima kupaca, a način se stvara kvalitet koji je moguće meriti, kon- praćenoj određenom administrativnom funkci- završava se proizvodom koji se dostavlja kupcu.” trolisati i podvrgnuti daljem unapređenju. jom. Tada, što nije redak slučaj u domaćem hote- (Petrović, 2002). Uspostavljanje QMS-a u hotelu uslovljeno je lijerstvu, menadžment, umesto da preduzeće Pisana pravila vezana za standardizaciju pro- obezbeđenjem adekvatnih resursa – finansijskih, vodi u budućnost, vraća ga u prošlost. cesa pružanja usluga u hotelijerstvu predstavljaju materijalnih, i ljudskih. Kao važan preduslov Težnja svakog preduzeća, pa i hotelskog, jeste sastavni deo dokumentacije kojom organizacija obezbeđenja ovih resursa pojavljuje se informa- da dostigne vrhunac u životnom ciklusu, ili tzv. (hotel) - glavni nosilac i koordinator obezbeđu- ciona osnova. Informacija se danas može smatra- ‘’top formu’’ (Adižes, 1999 ). Dostizanje i odr- je preduslove za primenu koncepta QMS. Doku- ti specifičnim resursom koji takođe zahteva tre- žavanje top forme zahteva visok stepen sinhro- mentovani QMS se dokazuje zapisima. Hotel tman sa stanovišta QMS-a. 10 Međunarodnim standardima (ISO 9001:20- ardizaciju svih operacija, od početne do završne vashodni cilj poslovanja hotela jeste zadovoljan 00) identifikovano je osam principa upravljanja faze realizacije. Dostizanje kvaliteta koji će zado- gost. Gosta zadovoljnim u visoko individualizo- kvalitetom koji omogućavaju ispunjenje ciljeva voljiti potrebe potrošača podrazumeva predvidi- vanoj uslužnoj delatnosti kakva je hotelijerstvo, kvaliteta (Kostić, 2000): vost i doslednost u nastanku i realizaciji njegov- može učiniti pre svega stručan, profesionalan, • poštovanje kupca ih pojedinačnih komponenti, čime se postiže motivisan i zadovoljan personal. To je težak iza- • liderstvo zahtevani nivo kvaliteta svake od njih. Sistemski zov hotel menadžmenta, ali i jedino moguć put • sposobnost zaposlenih pristup upravljanju se odnosi na identifikovanje, do profita, dostizanja i održanja top forme, rečju • upravljanje procesima razumevanje i upravljanje sistemom međusobno uspešnog poslovanja hotelskog preduzeća. • sistemski pristup upravljanju povezanih procesa. Neprekidna poboljšanja se • neprekidna poboljšanja vezuju za poslovne strategije usmerene na rast • činjenični način odlučivanja i razvoj. Ovi ciljevi su ostvarivi jedino u ambi- Literatura • uzajamno korisni partnerski odnosi. jentu stalnog iznalaženja načina za unapređenje Adižes, I., (1994): Životni ciklusi preduzeća, Princip poštovanja kupca je zastupljen u i poboljšanje kvaliteta usluga. Činjenični prist- ‘’Prometej’’, Novi Sad međunarodnim hotelskim kompanijama, koje up odlučivanju znači zasnivanje poslovnih odlu- Adižes, I., (1999): Težnja ka top formi, ‘’Adižes razrađuju specijalizovane programe brige za ka na činjenicama – dokumentaciji i proverenim menadžment konsalting’’, Novi Sad gosta (‘’Customer Care Programs’’), a takođe i informacijama. Negovanje uzajamno korisnih Juran, J.M., (1997): Oblikovanjem do kvaliteta, programe podsticanja lojalnosti gostiju. Negov- partnerskih odnosa je od ključnog značaja za ‘’Grmeč’’, Beograd anje principa liderstva podrazumeva detaljno hotelijerstvo zbog mnoštva poslovnih part- Kostić, R. (2000): Procesni pristup upravljanja razrađen sistem upravljanja za čije je uspešno nera koji s jedne strane obezbeđuju materijalni kvalitetom – budući sistem upravljanja poslo- funkcionisanje neophodan profesionalno obu- osnov hotelskog poslovanja, a s druge posreduju vnim sistemom, ‘’Menadžment totalnim kva- čen, sposoban i kreativan liderski tim koji je između hotelijera i potencijalnih potrošača. litetom’’, naučno-stručni časopis Vol. 28, No. 2, kadar da stalno podstiče sposobnost zaposlen- JUSK- Jugoslovensko udruženje za standardi- ih. Sposobnost zaposlenih je od ključnog značaja Zaključak zaciju i kvalitet, Beograd za kvalitet usluge u hotelijerstvu. Međunarodne Sistem upravljanja kvalitetom se sve više name- Kosar, Lj. Rašeta, S. (2003): Ocena mogućnosti hotelske kompanije imaju razrađene opšte i spec- će kao objektivna potreba u hotelijerstvu. Pri- primene menadžmenta kvalitetom u rural- ijalizovane programe treninga i obuke kojima hvatanje ovog koncepta je u stvari opredeljenje nom turizmu, Drugi forum ‘’Ruralni turi- podležu zaposleni u svim objektima unutar lanca. za kvalitet kompleksa hotelskih usluga, njegovo zam i održivi razvoj Balkana’’, Zbornik radova, Pored ovladavanja veštinama u skladu sa stand- dostizanje, održanje, merenje, kontrolu i una- AEERT, Prirodno-matematički fakultet, Eko- ardima odvijanja procesa, ovi edukativni pro- pređivanje. To znači definisanje toka pružanja u nomski fakultet,Kragujevac grami uključuju podsticanje pozitivnog odnosa osnovi heterogenih usluga na način koji oscilaci- Kosar, Lj. Rašeta, S. (2003): Quality Management zaposlenih prema znanju i učenju, kao i razume- je u kvalitetu svodi na minimum. Time se posti- System – a way to globalization in the hotel vanje i prihvatanje osnova poslovne filozofije že viši stepen usaglašenosti između očekivanja i industry, symposium ‘’Tourism and insurance kompanije. Upravljanje procesima u hotelijerstvu stvarnog doživljaja potrošača, odnosno sa većom in the socio-economic conditions’’, The Facul- zalazi u suštinu nastanka usluga i nameće stand- izvesnošću se dolazi do zadovoljnog gosta. Pre- ty of tourism and hospitality, Ohrid

11 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Geografske činjenice i turističke Romelić, J. *, Tomić, P.† ** atraktivnosti u prostoru – Rezime Geografske činjenice obuhvataju znanja relacije i identifikacije o geografskim objektima, pojavama, procesima i odnosima. Geografske činjenice predstavljaju najvažnije merilo stepena Uvod i kauzalne. Preneseno na smisao turističke geo- atraktivnosti prostora. Stepen izraženo- Smisao tematike ovog rada je u nastojanju da grafije, geografske veze topografskog karaktera, sti turističkih atraktivnih atributa kara- se utvrdi karakter relacije turizam – geografi- naročito se ispoljavaju kod fenomena turističko- kterističnih za pojedine geografske činje- ja - prostor, u segmentu koji se odnosi na anali- geografskog položaja, jer je on najizrazitija kate- nice je neophodni uslov za razumevanje zu odnosa i veza između geografskih činjenica gorija turističke atrakcije koja svoju suštinu izra- suštine geografske sredine, potencijalni i i turističkih atrakcija (vrednosti). Postojanje žava u prostornom odnosu turistička destinacija realizovani aspekt njihove atraktivnosti, smisla razmatranja ovog odnosa počiva na sazna- – turistički emitivni centri, međusobni odno- a samim tim i odvijanja i tendencije turi- nju da geografske činjenice svojim kvantita- si osnovnih i komplementarnih, odnosno kon- stičkih kretanja u ovoj sredini. tivnim i kvalitetivnim osobenostima sadrže i kurentnih atrakcija, prostorna relacija, spajanje Ključne reči: Geografske činjenice, geo- turističke atrakcije. Atrakcije su komponente i ukrštanje komunikacija. U ovom delu taj pro- grafski objekti, pojave, procesi, odnosi, geografske sredine, čija je specifičnost posledica storni odnos treba suštinski razmatrati i odrediti geografske veze, zakonitosti; potencijalne njihove pozicije u funkciji turizma. mu ključno značenje pri razjašnjavanju pojedinih i realizovane turističke atraktivnosti. Atraktivni činioci turističke ponude su neza- osetljivih tema koje se odnose na inventarizaci- menljivi, budući da turisti u odgovarajuću desti- ju, klasifikaciju turističkih atrakcija. Kauzalne naciju prvenstveno dolaze zbog turističkih atra- veze imaju logički karakter i odražavaju odnos Abstract kcija. To je razlog što se turizam može razviti objekata i pojava prema sistemu uzrok-posledi- Geographical Date and Tourist Attra- samo u područjima koje poseduju potencijalne ca. Kauzalne veze, budući da imaju logički kara- ctive of Space - Relation and Identifi- ili realne turističke atrakcije koje u turističkoj kter, najviše se razmatraju kod granskih i među- cation privredi imaju funkciju “sirovina” ili ‘’temeljnog granskih odnosa pojedinih turističkih atrakcija. Geographical date comprise knowl- resursa.” Granske kauzalne veze bismo mogli shvatiti kod edge about geographical objectives, fea- atrakcija koje pripadaju jednoj gnoseloškoj kate- ture, processes and relations. Geograph- Sadržina geografskog aspekta goriji, odnosno kategoriji jedne sfere geografskog ical date are major criterion of grade omotača. Međugranske veze odražavaju uzročno- attractive of space. Grade of manifesta- proučavanja prostora i turizam posledični odnos između atrakcija koja pripada- tion tourist of attractive attributes char- Geografsko istraživanje prostora obuhvata, pored ju različitim sferama, na primer atrakcijama koje acteristic for several geographical date ostalih, upotrebu i dva relevantna aspekta: ulaze u domen litosfere i onih koje čine sastavni are condition for apprehension of essence - Specifična identifikacija karaktera geograf- deo hidrosfere, atmosfere i slično. Međugranske geographical environment, potential and skih komponenata prostora. veze omogućavaju stavljanje vrednovanih atra- realization of aspect attractive and trends - Tumačenje prostora sa aspekta specifičnog kcija u sintetičku poziciju, gde se ona ispoljava u of tourist movement in this environmen- geografskog načina mišljenja. najpotpunijem vidu. tal. Tumačenje prostora sa aspekta specifičnog geo- Key words: Geographical date, geograph- Struktura i karakter geografskih komponena- grafskog načina mišljenja – Primena geograf- ical objectives, features, processes, rela- ta prostora – Geografske komponente prostora i skog koncepta tumačenja strukture i funkcio- tions, geographical links, principles; suština njihovog funkcionisanja čini osnovu koju nisanja prostora na proces pravaca i intenziteta potential and realize tourist attractive. geografija koristi da bi odgovarajućim metodolo- turističkih kretanja je jedinstvena i nastaje kao škim prilazima mogla da formira naučni istru- rezultat specifičnog geografskog načina mišljenja. mentarijum koji će se koristiti za proučavanje On proizilazi iz specifičnog metodološkog sklo- zakonitosti geografske sredine. Geografske kompa kojim geografska nauka pristupa proučavanju ponente prostora i način njihovog funkcionisa- stvarnosti. nja ispoljavaju se upoznavanjem: geografskih Osnovne karakteristike geografskog načina činjenica, geografskih veza i geografskih zako- mišljenja koja su od značaja za razumevanje poj- nitosti. ma i funkcionalnog ispoljavanja bitisanja i kreta- Geografske činjenice obuhvataju geograf- nja turističkih atrakcija, čine: uočavanje prostor- ske: objekte, pojave, procese i odnose. nosti, kompleksnost posmatranja, sposobnost Geografske činjenice predstavljaju neophodni otkrivanja kauzalnih veza, uočavanje raznovr- uslov za razumevanje suštine geografske sredi- snosti, utvrđivanje individualnosti, genetski pri- ne, odvijanja kretanja i tendencije kretanja. To se, stup; sposobnost svrstavanja geografskih činje- pored ostalog odnosi i na turizam koji se zasni- nica, veza i zakonitosti u određene pojmovne va na osobenostima prostora i ispoljava se u vidu kategorije i sisteme. raznovrsnih vidova kretanja u tom prostoru. Postavlja se pitanje koliko su specifičnosti Najveći broj geografskih činjenica koji imaju geografskog načina mišljenja primenjivi na feno- poziciju fundamenta u razumevanju geografske men proučavanja geografskih atraktivnosti, nji- sredine obuhvaćeni su granskim geografskim hovu inventarizaciju i klasifikaciju. Uočavanje sadržajima (fizičkogeografskih, društvenogeo- prostornosti dolazi do izražaja u prostornom grafskih). Kao takvi oni u turizmu obuhvataju odnosu između receptivnih i emitivnih područja. * Dr J. Romelić, red.prof, PMF, Departman za geografiju, gotovo sve vrste turističkih resursa. Kompleksnost posmatranja je ostvarljiv u turisti- turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Geografske veze čine suštinu geografije čkoj geografiji, budući da potencijalne ili realne **Dr P. Tomić †, red.prof, PMF, Departman za geografiju, i ključni su razlog njenog uvrštavanja u sistem turističke regije imaju uglavnom složen hetero- turizam i hotelijerstvo, Novi Sad nauka. Veze mogu biti: prostorne ili topografske geni karakter, jer izuzev zaštićenih prirodnih ili 12 kulturno-istorijskih dobara, ostali objekti i poja- Turističke atrakcije i geografske čenjem prostora sa aspekta specifičnog geograf- ve čine tipične geografske komplekse. komponente prostora skog načina mišljenja: Sposobnost otkrivanja kauzalnih veza proi- Potencijalne i realne turističke atrakcije temelj- 1. Klasifikacija turističkih atrakcija u vezi je sa zilazi iz potrebe otkrivanja uzročno-posledičnih ni su turistički resurs turističke destinacije koji strukturom i značenjem motiva turi- veza između objekata, pojava i procesa. određuje i uslovljava strukturu njegove turisti- stičkih kretanja i turističkih aktivnosti, Suština uočavanja raznovrsnosti geo- čke ponude kao i razvoj turizma uopšte. Njiho- onako kako ih određuje ‘’Klasifikacija među- grafske stvarnosti je u tome da geograf tre- va suština je određena turističkim potrebama i narodnih posetilaca’’ koja je prihvaćena od ba da uočava raznovrsnost i raznolikost objeka- aktivnostima. Sve turističke atrakcije snažno Svetske turističke organizacije (WTO). ta, pojava, procesa i prostornih celina. Najpre se su prostorno obeležene, bez obzira na to da li su 2. Klasifikacija mora biti funkcionalna kako bi pronalaze individualizirajuća obeležja na same deo prostora ili je njihova pojavnost stro- jednostavno i precizno omogućila identifika- osnovu kojih uočavamo po čemu se međusobno go prostorno određena. Ovo, takođe, proizilazi iz ciju, evidenciju, valorizaciju, upotrebu i zašti- razlikuju prostorne celine. Razumevanje razlika pojma i metodoloških osobenosti turističke geo- tu potencijalnih i realnih turističkih atrakcija. je samo uslov da se raznovrsnost kompetentno grafije. (Kušen, 2001) 3. Klasifikacija mora biti dvostepena (vrlo često objasni različitim prirodnim društveno-geo- Jedan od značajnih problema predstavlja i detaljnija), podeljena na globalni i detaljni grafskim, istorijskim i drugim faktorima. klasifikacija turističkih atrakcija. Najčešće su nivo. Utvrđivanje individualnosti turističke desti- varijante klasifikacija bile takvog karaktera da 4. Na globalnom nivou ona sadrži osnovnu fun- nacije, kompleksa turističkih atrakcija je od nisu odgovarale objektivnoj ulozi turističkih kcionalnu podelu turističkih atrakcija na ključnog značaja za realizaciju obima turisti- atraktivnosti u formiranju turističkog proizvo- osnovne vrste. čkih kretanja. To je od posebnog značaja za proda, razvoju turizma, kao i zaštiti atraktivno- 5. Na detaljnom nivou ona je otvorena za dalju store istovrsnih kategorija (planine, reke, jezera sti prostora od nekontrolisanog, neadekvatnog podelu osnovnih vrsta na podvrste. i sl.) koji su prostorno bliski i gde njihova spe- razvoja turizma. 6. Klasifikacija, između ostaloga, ima zadatak cifičnost često predstavlja najvažniji uslov veli- Upravo u klasifikaciji turističkih atrakcija zna- podsetnika ili ček-liste koji osigurava da se pri kog turističkog prometa. To je uslov da postanu čajnu ulogu je imala turistička geografija, budući inventarizaciji u turističkoj destinaciji ili pri interesantni turistima i sa najmanjim speci- da se njene pojedine granske discipline bave prou- prostornom planiranju, ne izostavi i koja turi- fičnostima jer se na taj način u opštoj unifor- čavanjem suštine i hijerhijskog rasporeda kompo- stička atrakcija. (Kušen, 2001) mnosti zbog pripadnosti istoj kategoriji turisti- nenata geografske sredine u kojoj se odvijaju turi- Osnovnu funkcionalnu klasifikaciju potenci- čke ponude mora pronaći nešto što se označava stička kretanja. jalnih i realnih turističkih atrakcija možemo pri- kao individualnost i što u stvari ispunjava uslov Procenjivanje atrakcija predstavlja stan- kazati u obliku višedimenzionalne tabele koja je dostizanja turistički atraktivnih atributa - dardni deo planiranja i marketinga, a realizuje podeljena na osnovne vrste turističkih atrakcija rekreativnih, saznajnih, estetskih i sl. To bi tre- se radi razumevanja komparativnih prednosti (redova). Turističke atrakcije mogu biti klasifiko- balo da znači da planina Golija kao turistički između različitih mesta. Atrakcije se inventari- vane znatno detaljnije, što je često vrlo poželjno potencijal smešten u prostoru sa velikom gusti- zuju i zatim se proučava njihov razvojni poten- jer obično tako više odgovara stvarnosti. nom turistički afirmisanih planina, može stvo- cijal ili potreba za njihovom zaštitom. Inven- Svaka podrobno data klasifikacija omogućava riti uspešnu turističku ponudu pod uslovom, da tarizaciji atrakcija moguće je pristupiti sa tri identifikaciju i evidenciju svih turističkih atra- turistički proizvod formira na osnovu maksi- različita aspekta: kao nominalnim kategorijama, kcija, njihovu brzu sistematizaciju i valorizaciju, malnog korišćenja upravo svake specifičnosti, kao kognitivnim ili perceptivnim kategorijama i pomoću funkcionalne kategorizacije, kao i atra- individualnosti, koja ima smisao i suštinu turi- grupisanim na osnovu organizacijskih i struktu- kcijske sinteze grupisanjem turističkih atrakcija stičke atrakcije. ralnih obeležja. prema njihovim zajedničkim osobinama i kara- Genetski pristup ima svoju suštinu u pona- Najčešće primenjivani pristup je u vidu gru- kteristikama konkretne turističke destinacije. šanju geografske sredine kao dinamičnog feno- pisanja atrakcija u nominalne kategorije. Funkcionalna klasifikacija nije ošteprihva- mena koji je izložen stalnim promenama. Ovaj Takve kategorije uključuju prirodu i kulturne ćena. Prema Lew-u (1987), kategorična prihva- se princip može posmatrati sa aspekta obogaći- artefakte. Zavisno od mesta i razloga inventari- tljivost klasifikacija nije neophodna zbog “spe- vanja i unapređenja turističke ponude (1), kroz zacija atrakcija, nominalne kategorije se kombi- cifičnosti svake lokacije, a delimično i zbog toga promene koje komponente geografske sredine nuju sa drugim kategorijama. što ne sadrže u punoj meri kognitivne kategori- doživljavaju pri čemu treba nastojati da se one Klasifikovanjem atrakcija u kognitivne ili je, na primer, prihvatni kapacitet, sezonalnost i realizuju na osnovu principa održivog razvoja perceptivne kategorije one dobijaju kara- slično.’’ Inače klasifikacija ne može, niti treba u (2), promene koje geografska sredina doživljava kter obrazovnih, avanturističkih, rekreativnih. svojoj strukturi direktno uključivati sve navede- pod uticajem turizma (3), zasnivanje, rast i odu- Ovaj pristup se primenjuje u slučajevima kada je ne kategorije i podatke, ali ona osigurava odgo- miranje turističke destinacije, itd. iz marketinških razloga interes isključivo usme- vore na ova dva pitanja u dva izdvojena postupka Elementi geografske sredine i klasi- ren na imidž turističke destinacije. – putem funkcionalne kategorizacije turističkih fikacija turističkih resursa – U geografskoj Mogućno je atrakcije inventarisati na osnovu atrakcija i izrade atrakcijske analize. (Kušen, nauci se često koristi izraz ‘’turistički resurs’’, njihovih organizacijskih ili strukturalnih 2001) pogotovo u disciplinama koje pripadaju eko- obeležja. Ovde spadaju: izolovane ili grupisa- nomskoj geografiji, što znači i u turističkoj geo- ne, urbane ili ruralne, s malim ili velikim kapa- Turističke atrakcije i paraatrakcije grafiji. Neretko je predmet dileme objašnjavanje citetom, kao i sezonske ili celogodišnje atrakci- Funkcionalna kategorizacija turističkih atrakci- relacije između pojmova turistički resurs i turi- je. Organizacijski pristup koristi se u slučajevima ja sadrži njihovo višeslojno vrednovanje prema: stička atrakcija, odnosno pitanje obima i inten- kada je pažnja usmerena na planiranje zajednice važnosti (lokalna do međunarodna), sezonalno- ziteta ovih pojmova u kontekstu pomenute rela- i kontrolu razvojnih procesa. sti (tromesečna do celogodišnja), dužina borav- cije. Mišljenja smo, kao i neki drugi autori da je ka gostiju (izletnička do višednevne), prihvatnom ‘’turistički resurs’’ sveobuhvatniji pojam i da on Geografska sredina i funkcionalna kapacitetu (maksimalan broj istovremenih gostiju pored ostalog obuhvata i turističke atrakcije. Kao ili tokom jednog dana), pripadnosti širem sastavu što je pomenuto, turistički resursi se mogu defi- klasifikacija turističkih atrakcija turističkih atrakcija i slično. (Kušen, 2001) nisati kao zajednički naziv za turističke atrakci- Osnovni cilj funkcionalne klasifikacije turisti- Potpuni smisao geografije kao sintezne nau- je, turističku suprastrukturu, turističke agencije, čkih atrakcija je osiguranje transparentnosti ke u proučavanju fenomena turističkih atrakci- turističku organizovanost destinacije, turističke podataka o turističkim atrakcijama, koja omo- ja i njihove uloge u ostvarivanju funkcija turi- kadrove i slično. gućava njihovo optimalno korišćenje u turisti- stičkih kretanja, a time i fizionomije turističke Budući da atrakcije čine osnovni deo resur- čkoj teoriji i praksi, a naročito njihovu zaštitu destinacije, dolazi do izražaja i u atrakcijskoj sin- sa, to smo ih prihvatili pod nazivom temeljni od degradacije i neracionalnog iskorišćavanja. Iz tezi, koja sadrži pre svega: nivo zahvata (grani- resurs. Ove konstatacije su u duhu pojma geo- toga proizilazi nekoliko principa za izradu fun- ce turističke destinacije), zbirne pokazatelje po grafije i turističke geografije. kcionalne klasifikacije. A sve to je u vezi sa tuma- vrstama turističkih atrakcija (prema kategoriza- 13 ciji) i prostorno grupisanje istorodnih atrakcija i kao što je pomenuto, u sadašnjoj fazi proučavanja nata geografske sredine, tako da je ovaj empirijski njihova valorizacija. (Kušen, 2001) koristi za takvu vrstu temeljnih resursa - izraz turi- zakon funkcionisanja turizma i geografske sredi- Do danas nije izrađena celovita klasifikacija stička paraatrakcija. Samim tim on mora biti pre- ne kao njenog dela jedan od najvažnijih dodirnih turističkih atrakcija, pre svega zato što joj se pri- dmet i turističko-geografskih proučavanja budu- tačaka koji geografiji (turističkoj geografiji) daju lazi parcijalno. Osim toga, pred celovitu klasifi- ći da neki segment paraatrakcija dobija postepeno ključnu ulogu u proučavanju turističkih vredno- kaciju turističkih atrakcija postavljaju se još uvek fizionomiju turističkih atrakcija. sti i svih kretanja koja iz njih proizilaze i na njih zadaci koje ona ne može niti treba da reši jer se se nadovezuju. ti zadaci rešavaju u kasnijim fazama valorizaci- Zaključak je turističkih atrakcija (kategorizacija turističkih Geografske činjenice obuhvataju znanja o geo- Literatura atrakcija i atrakcijska sinteza). grafskim objektima, pojavama, procesima i odno- Adižes, I., (1994): Životni ciklusi preduzeća, Turističke atrakcije, kao osnovna privlačnost i sima. Geografske činjenice predstavljaju najvažni- ‘’Prometej’’, Novi Sad podsticaj turističkih putovanja vezanih za slobo- je merilo stepena atraktivnosti prostora. Stepen Adižes, I., (1999): Težnja ka top formi, ‘’Adižes dno vreme i praznike imaju samo dokoličarski izraženosti turističkih atraktivnih atributa kara- menadžment konsalting’’, Novi Sad karakter. Oni su kao takvi najpotpunije vezani za kterističnih za pojedine geografske činjenice je Juran, J.M., (1997): Oblikovanjem do kvaliteta, geografske činjenice tako da geografija turizma neophodni uslov za razumevanje suštine geograf- ‘’Grmeč’’, Beograd raspolaže najpreciznijim i najsvestranijim instru- ske sredine, potencijalni i realizovani aspekt nji- Kostić, R. (2000): Procesni pristup upravljanja mentarijumom za njihovo proučavanje. Drugu gru- hove atraktivnosti, a time i odvijanja i tendencije kvalitetom – budući sistem upravljanja poslo- pu čine ekonomski sadržaji (poslovna putovanja), turističkih kretanja u ovoj sredini. vnim sistemom, ‘’Menadžment totalnim kva- škole, fakulteti i kongresni centri (studiranje i obra- Vrlo često korišćen pojam u geografiji, naroči- litetom’’, naučno-stručni časopis Vol. 28, No. 2, zovanje), veliki saobraćajni sistemi (tranzit) i slično, to društvenoj – “resurs” vrlo je značajan i u turi- JUSK- Jugoslovensko udruženje za standardi- koji u privlačenju posetioca imaju istu funkcional- zmu, s tim što je on ovde po svom obimu i sarža- zaciju i kvalitet, Beograd nu ulogu kao turističke atrakcije, ali ne poseduju sveobuhvatniji od pojma turistička atrakcija. Kosar, Lj. Rašeta, S. (2003): Ocena mogućnosti ju dokoličarsko značenje, pa ih je otuda poželjno Budući da ipak čini osnovni, i neretko najvažniji, primene menadžmenta kvalitetom u rural- nazivati turističkim paraatrakcijama. Oni kao polazni faktor u turističkim kretanjima, označen nom turizmu, Drugi forum ‘’Ruralni turizam takvi su u turističkoj geografiji različito tretirani. U je pojmom i terminom temeljni resurs. i održivi razvoj Balkana’’, Zbornik radova, početnim fazama proučavanja ovih vidova putova- U turističkom planiranju prostora, u nastoja- AEERT, Prirodno-matematički fakultet, Eko- nja ona nisu prihvaćena kao turistička, ali je njiho- njiima da se on stavi u održivo stanje, od presu- nomski fakultet,Kragujevac va klasifikacija imala toliki stepen neodređenosti dnog značaja je primena tipično geografske kate- Kosar, Lj. Rašeta, S. (2003): Quality Management da nisu svrstavani u turističke atrakcije. Međutim, gorije označene kao funkcionalna klasifikacija System – a way to globalization in the hotel industry, činjenica je da postoji niz elemeneta i okolnosti koji atrakcija. Može se zaključiti da ona funkcioniše u symposium ‘’Tourism and insurance in the socio-eco- su i u ovakvim putovanjima uključeni, a koji ima- vidu sistema koji po svojoj strukturi, karakteru i nomic conditions’’, The Faculty of tourism and hospi- ju karakter pravih turističkih kategorija. Otuda se, dinamici podseća na funkcionisanje svih eleme- tality, Ohrid

14 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Turizam Srbije Stanković, Stevan * i Evropska stvarnost Rezime Na zasedanju Evropske konferencije Uvod 00 stranih turista, koji su tada ostvarili 431.000 ministara odgovornih za regionalno pla- Inostrani turistički promet u Srbiji nikada nije noćenja. Ovakvim prometom odlikuju se srednje niranje ( Hanover, 2000) usvojen je pro- bio jaka strana našeg turizma, bez obzira što ima razvijena pojedinačna turistička mesta u Evropi. gram za bolje povezivanje regiona Evro- dugu tradiciju, a uslovljen je brojnošću i razno- Ako 1990. godinu označimo indeksom 100, onda pe. Tada su definisani principi održi- vrsnošću prirodnih i antropogenih vredno- je promet stranih turista u Srbiji 1966. iznosio 53, vog prostornog razvoja, koji se odnose i sti koje imaju evropsku i svetsku kontraktivnu zatim 1995. godine 23, i 2000. samo 19. Čini se na turizam, jer je Evropa već decenijama zonu. Posebno ističemo povoljnosti geografskog, da se u daljem razvoju najpre moramo izboriti za prva među kontinentima po broju stranih turističkog i saobraćajnog položaja, kao i odli- stanje od pre tri decenije, a zatim da idemo dalje. turista i ostvarenim prihodima. Potenci- ke tranzita, spajanja, prožimanja i kontaktiranja. Kako Evropa u medjuvremenu neće stajati, razli- ra se visokokvalitetan i održivi turizam, Vreme kada je Srbija bila u sklopu SFR Jugoslavi- ka se nebrojano puta povećava na štetu Srbije. turizam prilagodjen lokalnim i regional- je, u smislu razvoja inostranog turizma, nosilo je Postojeće stanje inostranog turizma u Srbiji nim osobenostima, uz horizontalno i ver- izvesne specifičnosti. Iste se mogu definisati kao: nimalo nije kompatibilno sa savremenim tren- tikalno povezivanje inicijative i recepti- Neravnomerno godišnje kretanje broja stranih dovima u svetu i Evropi, gde se godišnji porast ve. Za razliku od Evrope, turizam u Srbi- turista i njihovih noćenja; Mogućnosti izdvajanja već duže od jedne decenije stabilizovao na oko 3 ji već duže od jedne decenije stagnira i na karakterističnih perioda; Veliko učešće turista iz % godišnje. U svetu je 2002. godine registrovano nivou je izmedju 1955. i 1960. godine. Po Nemačke, Austrije i Italije; Naglašena usmere- 702.600.000 stranih turista, ili po 1.924.000 sva- inostranom turizmu Srbija je daleko iza nost ka Jadranskom moru; Izrazita koncentraci- koga dana. Ostvareni prihod dostigao je 476 mili- Slovenije, Hrvatske, Makedonije, Mal- ja prometa u julu i avgustu; Korišćenje osnovnih jardi američkih dolara, ili 1,3 milijarde na dan. te, Danske, Rumunije i Bugarske. Prema smeštajnih kapaciteta; Ispoljena mobilnost turi- U svetskom broju inostranih turista, Evropa, sadašnjem stanju put ka evropskoj turi- stičkog prometa; Razvijen tranzit i sve veća dne- kao receptivna destinacija, učestvovala je sa 399. stičkoj stvarnosti je neizvestan. vna i ukupna potrošnja (Stanković, 1983). 800.000 turista, ili 57 %. Velikim brojem stranih Ključne reči: Srbija, Evropa, turizam, pla- Za ovu priliku posebno je interesantno uka- turista, medju evropskim zemljama, posebno se niranje, promet, stagnacija, perspektiva. zati na veliko učešće turista iz tri zapadnoevrop- ističu Francuska (77.000.000), Španija (51.70- ske zemlje, koje su najudaljenije od Srbije. One su 0.000), Italija (39.800.000), Velika Britanija (24. Abstract davale do 60 % stranih turista SFR Jugoslaviji i to 200.000), Austrija (18.600.000) i Nemačka (18. The programme for better connection of najviše Hrvatskoj. U vezi sa tim je i usmerenost 000.000), poznate i po velikom prihodu po ono- regions in Europe has been established stranih turista ka Jadranskom moru, što je jasno vu inostranog turizma (Stanković,1999). during the session of European Confer- uticalo na mali broj ovih u Srbiji. Godine 1960. Neke komparacije inostranog turizma Srbi- ence of Ministers Responsible for the Reg- primorska mesta su apsorbovala 72,2 % svih je sa Evropom kao celinom i pojednim njenim onal/Spatial Planning – CEMAT (Hano- stranih turista SFRJ, a 1987. čak 88,2 %. U tim zemljama, čine se gotovo nestvarnim. Na primer, ver, 2000). Because Europe has been the razmerama Srbija je bila na nezavidnom mestu. svakoga dana 2000. godine u Francuskoj je bilo leader among continents in last few dec- Od značaja je i korišćenje osnovnih smeštajnih po 207.109 stranih turista, ili 41.109 stranih turi- ades considering the nomber of foreign kapaciteta u kojima je Srbija višestruko zaostaja- sta više nego u Srbiji za celu godinu. U Italiji je tourists and incomes, the principles of la za Hrvatskom, Slovenijim i Crnom Gorom, te bilo 171.786 stranih turista svakoga dana, ili 5.7- sustainable and spatial development of se ponudom nije mogla prilagoditi tražnji. 86 više nego u Srbiji tokom cele godine. Godišnji tourism have been defined at the same Iako teritorijalno najveća, Srbija je po bro- broj stranih turista u Srbiji odgovara dvodne- Conference. The attention has been paid ju stranih turista i njihovim noćenjima, najpre vnom zbiru stranih turista u Madjarskoj. Stanje to quality and sustainability of tourism, zaostajala za Hrvatskom i Slovenijom, a zatim i nije bolje ni u poredjenju sa zemljama koje smo to its adaptibility to local and region- za Crnom Gorom. Godine 1985. od 100 turista u dugo potcenjivali, a koje su nas višestruko presti- al characteristics as well as to horizontal Hrvatskoj, 55 je bilo stranih i 45 domaćih, a u Srbiji gle. Godišnji promet stranih turista registrovan u and vertical connecting of initiative and 33 strana i 67 domaćih. Takvo stanje negativno se Srbiji, Rumunija ostvari za 11 dana, a Bugarska za reception. Differing from Eoropean tour- odražavalo na devizni prihod i platni bilans Srbi- 14 dana. Podaci su utoliko zabrinjavajući, što već ism, tourism in Serbia stagnates for more je sa inostranstvom. Još izrazitija razlika je u broju godinama nema ni turizma ni podataka o Kosovu than one decade and its quality is at the ostvarenih noćenja. Godine 1985. strani turisti u i Metohiji, a u strane turiste naše statistika svrsta- same level as betwen 1955 and 1960. As Hrvatskoj ostvarili su 61 % svih noćenja, a doma- va i one goste iz bivših republika Jugoslavije. Pro- for the foreign tourism in Serbia, it is lag- ći 39 %. Iste godine strani turisti u Srbiji ostvarili sto rečeno, Srbin iz Kumanova, Slavonskog Broda ging far behind Slovenia, Croatia, Mac- su samo 9 % svih noćenja, a domaći 9l %. Po ovom ili Zagreba, danas je strani turista u Srbiji. edonia, Malta, Denmark, Romania and pokazatelju Srbija je bila iza svih tadašnjih repu- Bulgaria. From the present point of view blika SFRJ ( Stanković, 1989). Evropska stvarnost ili iluzija the progress of Serbian tourism towards Na zasedanju ministara evropskih zemalja zadu- European tourist reality is uncertain. Stagnacija i regresija ženih za regionalno planiranje, jasno je poten- Key words: Serbia, Europe, tourism, Posle raspada SFR Jugoslavije, formiranja SR cirana potreba regionalnog povezivanja starog planning, traffic, stagnancy, perspective. Jugoslavije, a zatim Državne zajednice Srbija i kontinenta u nizu akcija i delatnosti. Izvesni Crna Gora, turizam u Srbiji, posebno inostrani, zaključci odnose se i na regionalnu, interregio- zbog niza poznatih uzroka i dogadjaja, po goto- nalnu i medjudržavnu saradnju u domenu turi- vo svim pokazateljima je u stagnaciji i regresi- zma. Insistira se na poboljšanju funkcionalnih ji. Takvo stanje dugo traje i bez vidljivih je ideja, veza gradova i seoskih naselja, smanjenju šte- akcija i planova koji obezbedjuju pravu perspe- tnih uticaja na životnu sredinu, zaštiti priro- ktivu. Za razliku od perioda izmedju 1960. i 1990. dnog nasledja, povećanju fonda kulturne baštine kada se broj stranih turista u Srbiji blago poveća- i insistira na razvoju visoko kvalitetnog održivog -Politika prostor״ Dr Stevan Stanković, red. prof. Geografski fakultet, vao, iza toga sledi nagli pad. On se najjače ispoljio turizma. Konstatovano je da * Beograd. 2000. godine, kada je registrovano samo 166.0- nog razvoja teži korišćenju razvojnih mogućno- 15 Tabela 1.- Strani turisti u Srbiji po vrstama mesta (000) i vertikalno povezivanje i prekograničnu regionalnu saradnju, ali je Srbija za to nedovoljno spremna. Ostala Politička i privredna stvarnost ne idu na ruku turi- Glavni grad Banje Planine turisticka Ostala mesta zmu, jer on traži bolje saobraćajnice svih vrsta, kva- Godina Ukupno mesta litetnu i stabilnu ponudu roba i usluga, dobro oču- Broj % Broj % Broj % Broj % Broj % vanu životnu sredinu, proizvode sa geografskim poreklom, stabilne cene na duži rok, stručan kadar, 1970 687 435 63 5 1 23 4 175 25 50 7 permanentnu propagandu, smeštajne kapacitete visokih kategorija, slobodu kretanja, minimum 1975 842 499 59 6 1 14 2 244 30 79 8 carinskih formalnosti, široko otvorene granice, 1980 868 459 53 7 1 19 2 300 34 83 10 ličnu sigurnost na putovanju i sl. Pred turizmom Srbije su brojni i složeni problemi, koje je teško reši- 1985 847 443 52 8 1 18 2 309 37 69 8 ti. Put integracije u evropske turističke tokove je krajnje neizvestan, a činjenica je da ga sami mora- 1990 880 464 53 28 3 39 4 297 34 52 6 mo savladati, jer deklaracije, apeli i konferencije 1995 204 122 60 13 7 7 3 55 27 7 3 velikih, uglavnom ostaju u sferi iluzije. 2000 166 102 61 13 8 11 7 36 22 4 2 Literatura Stanković, S., (1983): Osnovne karakteristike -Turizmolo״ .sti, koje obezbedjuju turizam, posebno u slučaju rima, kulturnim predelima, planinama, sao- inostranog turizma u Jugoslaviji .knjiga 14, Viša turistička škola, Beograd ,״siromašnih regiona. Prednost bi trebalo da imaju braćajnim koridorima, zaštićenim poplavnim i gija visoko kvalitetni i održivi oblici turizma. Gene- močvarnim prostranstvima, napuštenim indu- Stanković, S., (1989): Uskladjivanje razvoja ralno, za to je potrebno temeljno poznavanje strijskim i vojnim terenima, kao i graničnim domaćeg i inostranog turizma u Jugoslkaviji. ekosistema i broja posetilaca koje neko podru- regionima. Sve to postoji u Srbiji, ali ona u pogle- Glasnik Srpskog geografskog društva, knjiga čje može da podrži, kao i novi kontrolni instru- du inostranog turizma mora najpre povratiti LXIX, broj 2, Beograd. menti (regionalna procena uticaja). Oblici mekog nekadašnji nivo, koji nikada nije bio zadovolja- Stanković, S., (1999): Savremene tendencije svet- broj 3, Institut za ״Turizam״ .turizma, koji su brižljivo prilagodjeni lokalnim vajući, a ipak viši od sadašnjeg, zatim pokrenuti skog turizma i regionalnim okolnostima, kao što je ekoturi- nove investicione cikluse izgradnje i rekonstru- geografiju PMF, Novi Sad zam, mogu ponuditi brojnim regionima značaj- kcije materijalne baze turizma, uz kategorizaci- Grupa autora (2000): Guiding Principles for nu mogućnost za razvoj, koju bi u budućnosti tre- ju, denacionalizaciju i privatizaciju brojnih turi- Sustainable Spatial Development of the Euro- Grupa autora, 2000). stičkih i ugostiteljskih objekata. pean Continent. European Conference of) ״balo iskoristiti U materijalima CEMAT-a, od značaja za turi- Moguće da teorijski, Evropa pruža velike šanse Ministres responsible for Regional Planning zam su i stavovi o urbanim i ruralnim prosto- razvoja inostranog turizma, njegovo horizontalno (CEMAT), Hanover.

16 Savremeni oblici turizma

Contemporary Forms Of Tourism

Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Kruzing putovanja Dunavom Dragin, Vojislav*, Ivkov, Anđelija**, Maletin, Aleksandra*** kao vid savremenih tendencija

Rezime svetskih turističkih kretanja Poslednjih godina nautički turizam na Dunavu doživljava dinamiku permanen- Uvod Razvoj kruzing putovanja dunavom tnog rasta turističkog prometa, gde su se Kruzing putovanja akvatorijama, sa preko tri i po Kruzing ture i ekskluzivni privatni čarter bro- kao dominantni oblik savremenih turi- miliona učesnika u svetu, javila su se kao atra- dovi, izraz su specifične sadržine odnosa izme- stičkih kretanja izdvojila kruzing puto- ktivan oblik savremenih turističkih migracija. đu brodske i putničko-agencijske delatnosti. U vanja. Stoga je važno i sa naučnog aspe- Ovakva tendencija na turističkom tržištu mani- tom kontekstu, turoperatori su zakupci brodova kta posvetiti pažnju ovom segmentu turi- festovana je usled povećanja životnog standarda (celih brodova ili bloka kabina), putničke agen- zma koji zauzima značajan udeo u turi- određenih zemalja, sve veće konkurencije brodo- cije preuzimaju ulogu prodaje kruzing putovanja, stičkom razvoju dunavskog priobalja, što va sa nižom cenom usluga (naročito brodova iz a receptivne putničke agencije su serviseri kru- je i osnovni cilj rada. Rusije), kao i segmentacijom turističke tražnje i zeva na kopnu i zakupci brodskih kapaciteta koje Kruzing ture i ekskluzivni privatni čar- ponude u želji za otkrivanjem novih turističkih uključuju u svoje programe (Popov, 1997). ter brodovi su specifična sadržina odno- aktivnosti. Više od 85% učesnika kruzeva (oko Svaki brod je “hotel na vodi”. Shodno tome, sa između brodske i putničko-agencij- 3.000.000) su sa teritorije SAD-a, a nešto manje zakupac (turoperator) u svom domenu poslova- ske delatnosti, čime je omogućeno učesni- od 15% sa područja Evrope, Dalekog Istoka i nja obuhvata i ugostiteljski kapacitet broda (sektor ku ovakvih turističkih kretanja da putuje Australije. smeštaja i sektor ishrane). Nesumljiv je značaj rekom, a istražuje kopnom. Sredinom devedesetih godina 20. veka kru- turoperatora i u animaciji učesnika na kruzevima Ključne reči: nautički turizam, kruzing zing putovanja Mediteranom doživela su ekspan- Dunavom, odnosno distribuciji turističkih aran- putovanja, Dunav. ziju. Krajem poslednje decenije prošlog veka sve žmana. Preko 50% učesnika kruzeva opredeljuje Ključne reči: Srbija, Evropa, turizam, atraktivnija postaje mogućnost krstarenja evrop- se upravo na osnovu kataloga turoperatora, dok planiranje, promet, stagnacija, perspe- skim rekama. Akvatorijum međunarodne reke više od 40% njih tu odluku donosi po preporuci ktiva. Dunav s pravom se ubraja u krug najužih prio- agencijskih službenika (www.gct.com). riteta aktuelne ponude evropskog turizma. Ovo- Do 1992. godine krstarenja Dunavom od Abstract me, u velikoj meri doprinose: dosadašnji razvoj Regensburga do Kostance su organizovale Cruising Voyages Along the Danube as turizma, mesto, uloga i značaj turističke rekrea- austrijske i nemačke turističke agencije, koje su a Form of Contemporary Tendencies cije u savremenom dobu, kao i perspektive turi- zakupljivale brodove od ruske firme “Rečpas- of Global Touristic Movements zma u XXI veku. Razuđen i oblicima raznovrstan flot”. U prvoj polovini poslednje decenije 20. In the last couple of years nautical tour- sliv Dunava svojom ponudom može odgovoriti veka, krstarenja i kruzing putovanja su prekinu- ism along the Danube experiences aktuelnom tržišnom izazovu svetske turističke ta usled ratnog stanja na našim prostorima. Sa dynamics of permanent growth of tour- tražnje koja preferira rekreaciju na vodi (www. pozitivnom promenom pomenute političke situ- istic traffic where complex cruising voy- gct.com). acije, krajem devedesetih godina na svetskom ages detached themselves as a dominant U bogatoj savremenoj paleti selektivnih obli- turističkom tržištu ponovo se pojavljuju kru- form of contemporary touristic move- ka nautičkog turizma, splet ravnopravno gra- zing aranžmani Dunavom, koji ubrzo doživljava- ment. That is why it is also important to de ribolovni turizam, lovni turizma, fotosafari, ju popularnost, a kao glavna emitivna područja give consideration to this segment of tour- eko-turizam i kulturno-manifestacioni turizma. izdvajaju se SAD i Nemačka. Danas turoperatori ism from the scientific aspect as it is to Razuđen, oblicima raznovrstan sliv Dunava, kruzing putovanja Dunavom zakupljuju na dese- emphasise that it represents an important naročito u delu toka koji prolazi kroz našu zemlju, tine brodova švajcarskih, nemačkih, austrijskih, part in the touristic development of coast- svojom ponudom može odgovoriti aktuelnom mađarskih i bugarskih brodskih kompanija. al Danube areas, which is the basic aim tržišnom izazovu evropske i svetske turističke of this paper. tražnje koja preferira rekreaciju na vodi. Cruising tours and exclusive private Ipak, nautički turizam Dunava u našoj zemlji charter ships represent specific content karakterističan je turistički paradoks. S jedne of relations between shipping and travel strane, prema najstrožim svetskim kriterijumi- agency activities, which enables the par- ma, ovaj deo srednjeg toka evropske plave magi- ticipant of this kind of journeys to trav- strale apsolutno i relativno ima najkvalitetniji el by the river, and to explore the land at sirovinski osnov nautičko-turističke rekreacije. the same time. Pre svega, Dunav ima hidrološki veoma atrakti- Key words: nautical tourism, cruising van i raznovrstan tok sa čak deset većih pritoka voyages, the Danube. i ulazno-izlaznom vezom sa kanalskom mrežom hidrosistema “Dunav-Tisa-Dunav”. Ekskluzi- vni punktovi prirodnih bogatstava su: Specijalni rezervat prirode “Gornje podunavlje”, Park pri- Slika 1. Brod “Nikolaj Banuman” rode “Kopački rit”, Nacionalni park “Fruška gora” i Nacionalni park “Đerdap”, desetine regionalnih Grand Circle Travel (GCT) kao vodeći turo- parkova prirode (među kojima se posebno isti- perator internacionalnih kruzeva za američko * Vojislav Dragin, diplomirani geograf-turizmolog, če turističkom atraktivnošću “evropska saha- tržište u toku 2004. godine svoje je usluge pružio rukovodilac odeljenja turizma, JKP “Gradsko zelenilo”, ra” – Banatska peščara i stotine rukavaca, bara za preko 120.000 turista kroz kruzing aranžma- Novi Sad i ritova). Međutim, ovaj atraktivni deo Dunava ne širom sveta (http://www.gct.com/gcc/general/ ** Mr Anđelija Ivkov, PMF, Departman za geografiju, još uvek je siromašan čamcima i jahtama, doma- default.aspx?oid=54053). U svoju ponudu krsta- turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ći nautičari ga ne koriste dovoljno, a strani treba renja Dunavom GCT je uključio različite itinere- *** Aleksandra Maletin, diplomirani geograf-turizmolog tek da se vrate njegovim lepotama. re turističkih aranžmana, u trajanju od 12 do 16 19 tu (kupovinom novih brodova iz Rusije) u cilju potrebnog povećanja kapaciteta. Pored napomenute dinamike turističkog prometa, potrebno je istaći da je ovakav vid turisti- čkih putovanja i dalje privilegija turista visoke platežne moći, s obzirom da se cene aranžmana na evropskom i američkom tržištu kreću u iznosu od oko 2.000 do 5.600 USD (u zavisnosti od klase broda, deka broda, smene i avio-prevoza). Stoga je uloga i važnost postojanja i funkcionisanja pristana na delu toka Dunava kroz Novi Sad alarmantnog značaja, što se ogleda u slede- ćem: - Uspostavljanje saradnje sa ostalim dunavskim lukama, lukama Rajne i Majne; - Uspostavljanje saradnje sa lučkim kapetanija- ma, brodarskim kompanijama i dr. institucijama iz sistema Rajna-Majna-Dunav; - Uspostavljanje saradnje sa turističkim organi- Slika 2. “Istočnom Evropom do Crnog mora” (itinerer putovanja) zacijama drugih zemalja i gradova (inostrani turoperatori i turističke agencije) u cilju pro- dana. Turistički aranžman pod nazivom “Velike novembra. U cilju sagledavanja konkretnih movisanja naše zemlje, regiona, lokalne zaje- reke Evrope” (“The Great Rivers of Europe”) obu- činjenica – važnosti i uloge pristana “Novi Sad dnice; hvata rečni sistem Rajna-Majna-Dunav (Ams- II” i ocene razvoja nautičkog turizma dunav- - Uspostavljanje saradnje sa Turističkom orga- derdam, Keln, Majnc, Nirnberg, Regenzburg, skog priobalja na teritoriji grada Novog Sada, nizacijom Srbije, Turističkom organizacijom Pasau, Beč). Turistički aranžman “Svetlost duž obrađeni su statistički podaci dobijeni od “Sta- Vojvodine i turističkim organizacijama grado- plavog Dunava” (“Highlights along the Blue nice pogranične policije Novi Sad” i JKP “Grad- va naše zemlje; Danube”) je okrenut gornjem toku ove reke (Vil- sko zelenilo”, za period 2002-2004. godine. - Uspostavljanje saradnje sa domaćim turisti- shofen , Pasau, Salcburg, Beč, Bratislava, Budim- Tabelarni prikaz upućuje na permanentno godi- čkim agencijama; pešta). Turistički aranžman “Istočnom Evropom šnje povećanje prometa turističkih brodova na - Uspostavljanje kontakta sa međunarodnim do Crnog mora” (“Eastern Europe to the Black teritoriji grada Novog Sada (pristan “Novi Sad turistima pomoću propagandnih materijala u Sea”) posvećen je srednjem i donjem toku Duna- II” i luka “Novi Sad”), što se ogleda u sledećem: cilju unapređenja turističke ponude, ekonom- va (Budimpešta, Osijek, Novi Sad, Beograd, Kon- godišnje povećanje broja brodova iznosi preko ske dobiti i širenju pozitivnog imidža o našoj stanca, Bukurešt) (Grand Circle Travel, 2004b). 100%, godišnje povećanje pristajanja turističkih zemlji, regionu ili lokalnoj sredini; Dominantna komponenta kruzeva je mogu- brodova takođe preko 100% i godišnje poveća- - Uključivanje privrednih elemenata radi ostva- ćnost organizovanja ekskurzija tokom putovanja, nje ukupnog broja putnika od gotovo 300%. Ova- rivanja bolje turističke ponude; što je i glavni slogan GCT: “Putovanje brodom, kva slika odraz je razvoja kruzeva na srednjem i - Privlačenje stranog kapitala u funkciji bolje istraživanje kopnom” (“Travel by ship, explo- donjem toku Dunava. turističke ponude i prevazilaženje negativnih re by land”). Ekskurzije obuhvataju organizova- Do istog zaključka (permanentnog poveća- efekata početnog razvoja; ni obilazak obalnih mesta i mesta u zaleđu luka nja turističkog prometa) se dolazi i u slučaju ana- - Zauzimanje pozicije na tržištu, radi ostvariva- u kojima se ukotvljava brod, obilazak vinogra- lizom mesečnih vrednosti za protekle tri godi- nja profita u narednom periodu. da, zamkova, poseta slikarskih kolonija, zanat- ne (2002-2004. godine). Važno je napomenuti skih radionica, itd. Pored organizovanih izleta, Tabela 1. Godišnji promet turističkih brodova i putnika na Dunavu (u Novom Sadu) otvorena je mogućnost i individualnih izlazaka u cilju razgledanja, kupovine i drugih potreba Godišnji promet 2002. 2003. Do sredine avgusta 2004. (Grand Circle Travel, 2004a). Turistički brodovi 58 128 242 Takođe važan sadržaj na brodu je bogat program zabavnog karaktera, sa značajnom ulogom Br. pristajanja turističkih brodova 29 64 121 animatora, kao i program kulturno-edukativnog Ukupan broj putnika 1563 4687 13194 karaktera (upoznavanje sa kulturno-istorijskim, Izvor: JKP “Gradsko zelenilo” kulturno-umetničkim i etnografskim vrednostima zemalja i gradova iz itinerera putovanja). da postoje indicije da će tokom iduće turističke U cilju sagledavanja konkretnih potreba turi- Turistička valorizacija i ocena razvo- sezone doći do ponovnog povećanja intenziteta sta (potrošača), u junu i julu 2004. sprovedena je ja nautičkog turizma dunavskog pri- turističkog prometa na delu toka Dunava kroz anketa u Novom Sadu. Ispitanici su bili turisti sa obalja na teritoriji grada Novog Sada našu zemlju, čiji se početak očekuje zadnje nede- nekoliko turističkih brodova (pretežno iz SAD-a Kao prirodan sled događaja na putu valorizaci- lje marta iduće godine. Ovaj podatak potkre- i Nemačke). Od 300 ispitanika 94% se izjasnilo je dunavske obale Novog Sada, početkom 2004. pljuje činjenica da je većina kompanija raspro- da su već bili učesnici kruzing putovanja (Kari- godine izgrađen je pristan “Novi Sad II”. Lociran dala svoje turističke aranžmane do juna meseca bi, Japansko more, Mediteran, ruske i kineske je na desnoj obali Dunava u Sremskoj Kameni- naredne sezone, a interesovanje prevazilazi opti- reke). Ni jedan od ispitanika nije ranije bora- ci, naspram kupališta “Štrand” i Ribarskog ostr- malni kapacitet brodova za 16%. Stoga je kom- vio u Novom Sadu, a oko 97% nikada nije bilo va, a u funkciji prihvata, prijema i pružanja uslu- panija poput “Grand Circle Cruise” povećala flo- u Srbiji i Crnoj Gori. Navedene činjenice ukazu- ga turističkim brodovima, posadi i putnicima. Tabela 2. Mesečni promet putnika turističkih brodova na Dunavu (u Novom Sadu) Ovo je prva karika u planiranom sistemu prihvata i prijema turističkih brodova Dunava u Novom Broj April Maj Jun Jul Avgust Septembar Oktobar Sadu, u čijem su formiranju i daljem razvoju učešće putnika našli mnogobrojni subjekti grada. U sledu događa- 2002. 43 229 - 27 500 483 281 ja je izgradnja još jednog pristana slične strukture i 2003. - 399 969 1520 730 367 702 kapaciteta i dva pristana za manje plovne objekte. Turistička sezona kruzeva Dunavom poči- 2004. 768 1039 3285 4816 3286 1320 990 nje krajem marta, a završava se početkom Izvor: JKP “Gradsko zelenilo” 20 ju na značaj postojanja ovakvog vida turizma na našim prostorima. Zanimljivo je istaći da je oko 98% ispitanika zainteresovano, na prvom mestu, za upoznavanje nacionalne gastronomske ponude (poseta vinskim podrumima, salašima, nacionalnim restoranima), a oko 92% primat daje i posetama kulturnih ustanova (muzeji, galerije, folklorne manifestacije i sl.). Zaključak Iako ovaj atraktivni deo Dunava još uvek nije u potpunosti razvio nautički turizam, poslednjih godina kruzing putovanje kao turistička ponuda na svetskom tržištu, doživljava ekspanziju. Među opasnostima za razvoj nautičkog turizma Novog Sada sigurno je faktor okruženja, odnosno blizina turističkih centara na Dunavu (Beč, Budimpešta, Konstanca) koje su na mnogo višem stepenu turističkog razvoja i sa ponudom koja može zadovoljiti i najprobirljivije uku- se turista Dunava. Naša zemlja je u dosadašnjem razvoju kruzing putovanja Dunavom učestvovala isklju- čivo kao receptivni element. Ipak, nameće se potreba da se i sam grad Novi Sad intenzivni- Slika 3. Golubac jim uključivanjem pripremi za dolazak turista ove vrste. Jedan od akutnih problema, uoče- prometa (plaćanja, kupovine) putem platežnih kvaliteta turističke ponude Novog Sada, što ovanih u ovogodišnoj turističkoj sezoni je bio taj da kartica (Visa Card, American Card,...). Mno- ko jedan pozicionirani grad i zaslužuje. je grad posetilo preko 15.500 putnika (putem ge prodavnice, restorani, barovi, galerije i dru- kruzing putovanja), koji nisu bili u mogućno- go nisu u mogućnosti da pruže i naplate uslu- Literatura i izvori podataka sti da ostvare željenu potrošnju u gradu i oko- gu na ovaj način. Stoga se može zaključiti da se Grand Circle Travel (2004a): Grand Circle Cruise lini (kupovina suvenira, individualni odlazak javlja kontradiktorna, negativna pojava. Turi- Tours, Kansas City u restorane, barove, i sl). Razlog za ovu nima- stički promet u Novom Sad je u toku 2004. bio Grand Circle Travel (2004b): The Great Rivers of lo povoljnu situaciju jeste taj što u Novi Sad naj- znatno povećan, dok je sa druge strane, turisti- Europe, Kansas City češće pristižu turistički brodovi tokom viken- čka potrošnja iz tehničkih razloga bila onemo- JKP “Gradsko zelenilo” da, kada je najveći broj prodavnica, galerija i gućena ili minimalna. Popov, D. (1997): Industrija putovanja - putničke drugih objekata zatvoreno. Uz to, možda i veći Postojanje pristana za turističke brodove agencije, Stojkov, Novi Sad. problem jeste ograničena mogućnost novčanog sigurno u značajnoj meri doprinosi podizanju www.gct.com

21 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Seoski, kao savremeni oblik Angelovski, Nikola *, Čalovski, Todor** turizma na planini Pelister

Rezime Uvod tip turizma zauzme posebno mesto u turističkoj Osnovni zadatak rada je da se predsta- Sa aspekta turizma turističke ponude, Nacional- ponudi naše zemlje. ve velike mogućnosti za razvoj seoskog ni park Pelister je prostor koji privlači turiste i turizma nekoliko naselja koji se nalaze stimuliše razvoj turizma kao privredne grane. U Uslovi za razvoj turizma u Malovištu u padinskom delu planine Pelister, a koji Nacionalnom parku i njegovoj najbližoj okolini Na području Nacionalnog parka Pelister postoji već imaju, ali samo delimično izgrađenu postoje neograničene prostorne mogućnosti za samo jedno seosko naselje, a to je Malovište. Ovo bazu za prihvaćanje turista koji se žele masovnu rekreaciju. Jedna od ovih mogućnosti, selo nalazi se u jednom retko naseljenom podru- baviti ovim vidom turizma. Tu su, pored seoski turizam predstavljena je kao alternativna čju u kome je izražena tendencija stagnacije i ostalog, seoska naselja: Malovište, Trno- forma za razvoj turizma. migracije lokalnog stanovništva, što je negativni vo, Niže Pole, Bukovo, Magarevo i Brajči- Kada je reč o seoskom turizmu u našoj zemlji, trend. U njemu obitavaju stariji stanovnici, koji su no. U nekim od njih, kao što su Bukovo i ovaj tip turističke ponude u ovakvom prirodnom prešli granicu produktivne moći. To je konkretan Brajčino, ovaj turizam je imao svoju pio- ambijentu se još uvek nalazi u embrionalnoj fazi. problem planiranog razvoja kreativnih stanovni- nirsku prezentaciju koja je bila, i još uvek Pravi se više pilot projekata za aktiviranje neko- ka. Zbog toga je stvaranje i aktiviranje turističkog je veoma uspešna. liko sela (Niže Pole, Lazaropole, Mavrovi Ano- razvoja sela Malovište ključni faktor, koji treba vi, Vevčani i druge) koji raspolažu sa prirodnim u velikoj meri stopirati i prevazići ovo negativno i folklornim motivima, a koji bi se mogli pomo- demografsko stanje. ću minimalnih investicionih ulaganja uključi- Malovište se nalazi u krajnjem južnom delu ti u turističke ponude naših agencija. Posebno opštine Capari. Atar sela ima površinu od 29,3 km 2 su interesantna ona sela koji raspolažu sa kom- i nalazi se na nadmorskoj visini od 1.140 metara, plementarnim turističkim motivima, kao što su: 16,5 kilometara zapadno od Bitolja. Do sela se sti- planine, jezera, reke, posebno izgrađena lovišta že magistralnim putem M-5. Od sela Kažani poči- za lov divljih životinja, ili raspolažu rekama koje nje asfaltni put, širine dva metra i koji je veoma nude mogućnosti za ribolov, poseduju posebni oštećen. Ovakvo stanje putne mreže ne zadovolja- pejzažni ambijent, raspolažu unikatnim etnofol- va potrebe saobraćajne povezanosti sela Malovište klornim motivima, a poseduju i određene sme- sa magistralnim putem M-5. Do sela ne saobra- štajne kapacitete, koji bi se mogli kombinovati. ća autobus, za razliku od ranije, kada je postojala Seoski turizam je tip turizma u kome turisti stalna veza sa gradom. Stanovnici grada mogu sti- zadovoljavaju svoje potrebe u seoskoj atmosferi. ći do sela samo sopstvenim vozilima ili taksijem. Oni pri tome koriste prirodne karakteristike seo- Selo Malovište, zbog svog predivnog ambijen- skog prostora, u okviru domaćinstva u kojima ta, na padinama planine Baba, okruženo priro- borave, hrane se domaćom, zdravstveno pripre- dnim lepotama i autentičnom vegetacijom, bilo mljenom ispravnom hranom i učestvuju u obe- je naseljeno još od davnina. Međutim, nakon zbeđivanju hrane (lov ribe u Peštanima), njenom dolaska Turaka, i zbog njihovog terora nad lokal- pripremanju (posebno muženje krava, ovaca i nim hrišćanskim stanovništvom,mnogi su bili koza, pečenju prasetine ili jagnjetine, priprema- prinuđeni da pobegnu u velike gradove. Ipak, nje različitih jela od ptica i slično). Po sopstve- predivna lokacija sela inicirala je povećanje broja noj želji turisti učestvuju u obavljanju poljopri- stanovnika. U 16. veku selo je imalo 50 stanovni- vrednih i stočarskih radova. ka, dok se krajem 19. veka broj povećao na 2.0- Razvoj seoskog turizma utiče na ukupni pri- 00, najviče Vlaha. Tuh godina selo je postalo mali vredni razvoj sela, omogućuje seoskim domaćin- gradić. U njemu se nalazilo oko 500 kuća, specifi- stvima plasman njihovih proizvoda, dok izdava- čne arhitekture, koja se može videti i danas. Kuće nje njihovih smeštajnih kapaciteta treba da im su bile ukrašene rečnim kamenjem, dok su uli- omogući dopunski finansijski prihod. Aktivi- ce bile popločene makadamom. Lokalni trgov- ranje ovog tipa turističkog potencijala treba da ci prenosili su proizvode konjima do gradskih smanji migraciju seoskog stanovništva u gra- pijaca. Ovo se stanje direktno odrazilo i na eko- dove, što jednostavno znači da treba igra ulogu nomske prilike stanovništva, pa su skoro svi novi “amortizera” na pritiske koji dovode do prenase- proizvodi na evropskim pijacama bili poznati i ljivanja urbane sredine. maloviškim trgovcima. Oni su donosili konfe- Evidentno je da se radi o skrivenom turi- kcijske proizvode, nakit, nameštaj, koji se i danas stičkom potencijalu koji još uvek nije uključen mogu videti kod starijih stanovnika sela. u domaću turističku ponudu. Ovaj turistički Postoji veliki broj mogućnosti za turističko akti- potencijal može imati posebno bitne efekte na viranje sela Malovište. Ovo selo se nalazi u čistom i mestima koji poseduju osnovne turističke moti- ambijentalnom prostoru, okruženo je bujnom vege- ve u tipu komplementarne turističke aktivnosti, tacijom i šumskim kompleksom. Specifična urbani- ali postoje i sela, koja svojim ambijentom i etno- stičko-arhitektonska kombinacija i svi elementi od društvenim karakterom mogu imati osnovne kojih se sastoji, čine ovo naselje veoma atraktivnim turističke motive i turističke potencijale. i dosta pogodnim za uključenje u turističku privre- Nema sumnje da danas živimo u zagađenim du. Kuće su u selu izgrađene u posebnom arhite- urbanim centrima, u kojima se traži svaki slobo- ktonskom stilu, što utiče na povećanje živopisnosti * Mr Nikola Angelovski, turizmolog, PMF, Institut za dni trenutak za boravak na čistom vazduhu, dok i turističko-estetske vrednosti ovog naselja. Među- geografiju, Skopje seoske sredine kod nas još uvek važe za zdrave tim, u poslednjih nekoliko godina, tendencijom ** Todor Čalovski, profesor Geografije i čiste sredine. Zato se može očekivati da ovaj izgradnje kuća za odmor i rekreaciju, grade se novi, 22 netipični arhitektonski i građevinski elemente, koji padinama planine Pelister. Selo je planinsko, jer Činjenica da se Bukovo nalazi na padini pla- kvare skladnost i koherentnost ambijenta. se nalazi na nadmorskoj visini od 960 metara. Od nine Pelister, kao i sama okolina, daju izvanre- Ukupne privredne aktivnosti lokalnog stano- Bitolja je udaljeno sedam kilometara, dok je nje- dne mogućnosti za razvoj planinskog biciklizma vništva u ovom planinskom naselju u budućnosti gova udaljenost od glavnih smeštajnih kapaciteta, (mountain bike), kao i za agro-ekoturizma. treba prilagoditi turističkim zahtevima, izgra- kao što je hotel Molika-5,8 kilometara. Atar sela Selo Magarevo nalazi se na zapadnoj stra- đivanjem specifičnih smeštajnih kapaciteta, u ima površinu od 6,5 km2. U selu postoji četvoro- ni opštine Bitolj, a njen se atar izdiže do planine kojim treba da dominiraju građevinsko-arhite- godišnja osnovna škola, kao i predivni manastir Baba. Magarevo je devet kilometara udaljeno od ktonski elementi, koji su interijerno i eksterijer- “Sveta Bogorodica”, u kome postoji konak sa osam grada. Ovo je selo planinsko, i leži na nadmorskoj no opremljeni potencijalnim folk motivima. Svi nameštenih soba sa po dva ili tri kreveta. Ovo je visini od 1.040 metara. Njegov atar ima površinu ovi motivi iniciraju posebnu pažnju kod turista selo 1994. imalo 299 stanovnika, od kojih su 187 od 16,1 km2. Godine 1994. imalo je samo 90 sta- i želju za boravak u ovakvim idiličnim smeštaj- Makedonci, 87 Albanci i 22 Vlaha. Broj stanovni- novnika, od kojih 74 Makedonca, devet je bilo nim kapacitetima, koji svojom ambijentalnom ka je u blagom rastu, a jedan od glavnih razloga za Vlaha i jedan Srbin. Broj stanovnika sela u svim prirodnom sredinom treba da omoguće što dužu to je turistički razvoj ovoj naselja. popisnim godinama nakon Drugog svetskog rata posetu turista u ovom naselju, kao i njegovu tran- Ovo selo, ima mnogo veće mogućnosti za nije nadmašio 167. sformaciju u pravi centar seoskog turizma. razvoj turizma, i zbog toga su izgrađeni, ili se Tradicionalno gostoprimstvo lokalnog stano- trenutno gradi veći broj smeštajnih kapaciteta. Zaključak vništva je nadaleko poznato. To bi moglo napra- Turisti ovde imaju mogućnost rekreacije šetnjom U okviru Nacionalnog parka, kao strategija viti povoljnu turističku ponudu, kao i povoljne u prirodnom ambijentu Nacionalnog parka. budućeg turističkog razvoja, treba aktivirati seo- ekonomske mogućnosti za razvoj seoskog turi- Na ovom području boravi veliki broj penzio- ski turizam, koji se još uvek nalazi u početnom zma. Kuće sa ambijentalnom arhitekturom savr- nera, zbog zdravstvenih ili rekreativnih razloga. stadijumu. Tendencije moraju biti usmerene ka šeno se uklapaju u prirodnu celinu. Svaka neo- Oni koriste duge šetnje do turističkih lokaliteta urbanizaciji sela u sastavu ambijentalnog pej- bična gradnja narušava potpunost terena, kao i Begovi Češmi, Livadi, Sedum Kladenci. Među- zaža, i treba sprečiti sve forme i elemente gra- potpunost komplementarne sredine. tim, glavna negativna karakteristika je stanje dnje, koji se ne uklapaju u prirodni sklop i name- Postojeća infrastruktura, kao materijalni deo putne mreže, koje je sasvim nezadovoljavajuće. nu. Turističku ponudu ovog seoskog ambijenta ponude sela uopšte ne zadovoljava ponudu turi- Zbog širine lokalnog puta od oko 2 m nemoguće treba usmeriti prema tražnji potencijalnih turi- stičkog razvoja. Još uvek se radi na kompletira- je mimoilaženje vozila. Zatim, tu je i loš kvalitet sta, određivanjem ponude, koja sadrži folklorne nju i proširivanju putne mreže, kao i na poboljša- putne mreže sa više rupa i raskopanih deonica suvenire, prirodne proizvode domaće kuhinje i vanju strukture i modernizacije sela. Za turistički puta, što pogoršava saobraćajnu bezbednost. domaćih specijaliteta, razvoj privatnih uslužnih razvoj, kao i za aktiviranje ovog sela u turističke Selo Niže Pole nalazi se u jugozapadnim delo- objekata i privatni smeštaj. svrhe, neophodni su: izgradnja osnovne i dimen- vima opštine Bitolj. Njegov se veliki atar izdiže Za sela koja su pomenuta, kao i ostala nase- zionirane putne mreže, vodovodna infrastruktu- do planine Pelister, gde dodiruje prostor opšti- lja koja se nalaze u blizini Nacionalnog parka ra, kao i aktiviranje konaka u sklopu crkve “Sveta ne Resen. Selo je tipično planinsko, i nalazi se “Pelister”, očekuje se, prema mogućnostima, da Petka”, koji su značajan turistički motiv. Posebna na nadmorskoj visini od 1.030 metara. Niže se uključe u razvoj seoskog turizma. Potrebno pogodnost predstavlja izgradnja putne mreže do Pole udaljeno je oko devet kilometara od Bito- je, takođe da intenzivnija građevinska aktivnost predivnog manastira “Sveta Ana”, koji je udaljen lja. Njegov atar ima površinu od 46,8 km2. Ovo u podnožju parka omogući i veću ponudu sme- 2,5 kilometra od sela. Na ovakav način postojala naselje se nalazi u neposrednoj blizini Nacional- štajnih kapaciteta u privatnom sektoru. To tre- bi komplementarna turistička ponuda, pre svega nog parka “Pelister”, i može se uključiti u turi- ba potpomoći sa otvaranjem dopunskih kapa- zahvaljujući predivnom planinskom pejzažu, spe- stičku ponudu zbog svojih ambijentalnih rural- citeta u maloj privredi, što treba da predstavlja cifičnoj ruralnoj arhitekturi i živopisnih ikonosta- nih karakteristika. Niže Pole ima Osnovnu školu još jedan korak napred u rešavanju problema sa, crkava u blizini ovog sela. do četvrtog razreda, fabrički pogon i ambulantu. oko nezaposlenosti i zadržavanja lokalnog sta- Drugi veliki problem infrastrukturne opre- Godine 1994. Niže Pole imalo je 231 stanovnika, novništva, kao i mogućnosti za poboljšanje turi- mljenosti sela je nedostatak osnovnog infra- što znači da se broj njegovih stanovnika drasti- stičke ponude. strukturnog snabdevanja vodom, što se odrazi- čno smanjio, jer je 1961. ovo selo imalo 619 sta- lo negativno na opstanak seoskog stanovništva. novnika. Većina stanovnika (121) su Vlasi, 53 su Literatura Lokalno stanovništvo snabdeva se vodom preko Makedonci, 51 Albanci, a ima i četvoro Turaka. 1. AKAU (1973): - Kooperativno atelje za arhite- bunara, a u zadnje vreme radi se i kaptaža nekih Selo Bukovo nalazi se na istočnoj strani pla- ktura i urbanizam: “Pelister - studija za razvoj izvora, što bi moglo poboljšati ukupno snabde- nine Pelister, a udaljeno je od Bitolja pet kilome- na zimskiot turizam: analiza na smučarskoto vanje. Ranije je u selu postojala Osnovna škola do tara. Ovo je selo brdsko i nalazi se na nadmor- podračje: programa za razvojot: plan na zoni- četvrtog razreda, ali je zatvorena zbog nedosta- skoj visini od 720 metara. Njegov je atar srednje te. Bitola” (Sobranie na Opština Bitola). tka nastavnog kadra i malog broja dece. Stano- veličine i ima površinu od 19,7 km2. U Bukovu 2. Jovičič Ž. (1973): “Društvena vrednost geograf- vništvo mora da zadovoljava svoje zdravstvene postoje Osnovna škola, fabrički pogon, ambulan- skog proučavanja turizma” Prirodno Matema- potrebe u gradu, što svakako povećava negati- ta, pošta, Dom kulture, kao i više prodavnica i tički Faluktet. “Geografija i turistička praksa. vnu sliku i stanje osnovnih potreba jednog seo- restorana. U ovom selu nalazi se i manastir, kao Referati sa Prvog Jugoslovenskog Simpoziju- skog naselja. i crkva “Sveto Preobraženije”. Iako je ova crkva ma iz turističke geografije, održanog 28 i 29 Prema popisu od 1994. godine selo Malovi- obnovljena 1837., smatra se da je veoma stara, jer oktobra 1971 godine u Bukovičkoj Banji. šte imalo je 121 stanovnika (102 Vlaha, 18 Make- najstariji podaci o njenom postojanju datiraju iz 3. NEAP (1996): “Biodiverzitetot i unapreduva- donaca, jedan Albanac). Inače, broj stanovnika 16. i 17. veka. Inače, Bukovo je veliko naselje. Broj njeto so nezaštitenite podračja vo Republika ovog sela stalno opada. Godine 1948. u Malovi- njegovih stanovnika 1991. iznosio je 1.012. Ipak, Makedonija”. Ministerstvo za Urbanizam, gra- štu je živelo 504 stanovnika, njihov se broj 1953. broj stanovnika ovog sela se prepolovio za samo dežništvo i zaštita na životnata sredina, Skopje. smanjio na 446, dok je u 1961. bio 344. deset godina, jer je 1981. brojalo 2.292 stanovni- 4. Panov, M. (1998): “Enciklopedija na selata ka. Godine 1991. ukupno 1.000 stanovnika sela vo Republika Makedonija”, Patrija, Skopje. Turistički potencijal ostalih sela izjasnilo se kao Makedonci, a imalo je još osmo- 5. Panov, N. (1999): “Makedonija - zemja na Još veći potencijal za aktiviranje ruralnog turizma ro Turaka, dvoje Srba i jednog Vlaha. turizmot”, Ina Komerc, Skopje. ima selo Trnovo, preko kojeg prolazi lokalni put Povoljan faktor za dalji razvoj sela je to što se 6. Panov, N. (1998): “Osnovi na turizmot”, do Nacionalnog parka Pelister i predstavlja neza- nalazi u neposrednoj blizini Bitolja, koji je gla- Bato end Divajn, Skopje. obilazno mesto na putu do svih najbitnijih turi- vni obrazovni, privredni i kulturni centar u ovom 7. Panov, N. (1998): “Turistička enciklopedi- stičkih lokaliteta (Begova Češma, Livadi), kao i regionu. Saobraćajna povezanost sa Bitoljem, sao- ja na Republika Makedonija”, Jugoreklam, smeštajnih kapaciteta (Molika, Dečje odmara- braćajno-geografski položaj, kao i neposredna bli- Skopje. lište, Šumski feneri i drugih). Trnovo se nalazi u zina Nacionalnog parka “Pelister” čine ovo naselje 8. Panov, N. Temjanovski, R. (2004): “Soo zapadnon delu opštine Bitolj, na severoistočnim veoma povoljnim za razvoj turizma u njemu. bračajna geografija”, Selektor, Skopje. 23 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Erotološki aspekti turizma Davidović, Stevan*, Uvod Čomić, Đorđe** ne raspadne. U ovom kontekstu se posredstvom Danas većina ljudi ne nalazi smisao života u tra- turizma, više neko posredstvom drugih aktivno- ganju za skrivenim metafizičkim suštinama, već sti slobodnog vremena, može ostvariti veći ste- se okreću traženju smisla u samom životu, odno- pen potiskivanja načela stvarnosti u korist načela Rezime sno teže da uživaju u njemu, a najveći deo uži- uživanja (desublimacija i reseksualizacija turisti- U radu se razmatra odnos između Ero- tka dolazi od seksa. Frojd je u tom smislu sasvim čke egzistencije). Upravo zato turizam predstavlja sa, kao fundamentalne dimenzije ljud- eksplicitan: “Pošto je čovek iskustvom utvrdio mogućnost i pokušaj privremene, radikalne inver- ske egzistencije, i turizma. U tom kontek- da mu seksualna ljubav pruža najveće zadovolj- zije načela stvarnosti, koje vlada u svakodnevnom stu se analizirаju sledeći erotološki aspe- stvo, tako da je ona za njega postala prototip celo- životu, u načelo uživanja, koje privremeno domi- kti turizma: kupne sreće, bio je stoga nagnan da i dalje tra- nira tokom odmora. Princip uživanja, koji vla- turizam u kontekstu teorije nerepresivne ži sreću duž iste staze seksualnih odnosa i da od da tokom godišnjih odmora, u izvesnom smislu, civilizacije ( prelazak sa principa realno- genitalnog erotizma stvori centralni cilj života”. predstavlja anticipaciju, eksperimentalni model sti na princip zadovoljstva), erotska geo- Poznati američki seksolozi Masters i Džonson nerepresivne civilizacije (ostvarena socijalna uto- grafija turizma i kriterijumi za valoriza- tvrde: “Ništa se ne može uporediti sa vođenjem pija u selima Kluba Mediterane). Iako je u pitanju ciju konkurišućih turističkih destinaci- ljubavi. Svima nam je na umu seks – nekima privremeno oslobađanje, turizam može imati i ja; turizam i prostitucija (osnovni uzro- više, nekima manje”. Oni takođe ističu da nam povratne efekte na promenu svakodnevnog života ci i problemi). U zaključku se ističe da je se takve misli više roje na letovanju nego u kan- u matičnoj sredini. Naime, ukoliko turista tokom erotizam u turizmu oblik specifične inter- celariji ili na ulici. Najnovija empirijska istraži- dve nedelje odmora oseti blagodeti slobode, uži- kulturne komunikacije, koji vodi homoge- vanja izvršena u SAD to potvrđuju: upražnjava- vanje u nekoj vrsti nerepresivne turističke kulture, nizaciji seksualnog ponašanja na global- nje seksa ono što najviše usrećuje ljude. Imajući težiće, po povratku kući, da delimično ili u potpu- nom planu. u vidu da turistička putovanja predstavljaju izvor nosti uvede princip uživanja u svakodnevni život, Ključne reči: turizam, erotizam, civiliza- zadovoljstva po sebi, postavlja se pitanje koji je potiskivanjem vladajućeg načela stvarnosti (jer ko cija, geografija, komunikacija udeo erotskih motiva i aktivnosti u njima.. jednom oseti načelo uživanja, on nastoji da produ- ži njegovo trajanje ili da mu se što pre vrati uko- Turizam u kontekstu erotski liko je prekinuto). Na taj način turizam, uz osta- Abstract le faktore, doprinosi postepenom razvijanju svesti Erotic Aspects Of Tourism nerepresivne civilizacije o mogućnosti realizacije nerepresivne civilizacije The paper is devoted to the relationship Stvaranje i razvoj kulture su, po Frojdu (1975), koja bi pomirila polni nagon i um. between sex, as one of the fundamen- bazirani na represiji polnog nagona, odnosno na tal dimensions of human existence, and potiskivanju i sublimaciji erotskih potreba, zbog Erotska geografija turizma tourism. In this context the analysis is čega se u savremenom društvu javlja veliki broj Prostor se može čitati kao seksualizovani ili ase- focused on the following problems: theo- neuroza i psihopatoloških stanja. Nasuprot ovo- ksualizovani prostor, odnosno pojedini pejza- ry of non-repressive civilisation and tour- me, Markuze (1985:28) razvija ideju “nerepresi- ži i mesta mogu biti izvor erotskog maštanja ili ism: escape from repressive to permis- vne civilizacije” u kojoj će se ostvariti pomirenje erotskog košmara. U izvesnom smislu radi se o sive environment and the transition from Erosa i Logosa, odnosno njihov novi, ravnopra- “prostorima želje”, odnosno o nekoj vrsti “erotske the principle of reality to the principle of vniji odnos. Polazeći od Frojdove koncepcije poti- geografije” ili “erotske topografije”, bilo da je ona enjoyment; erotic geography of tourism skivanja, odnosno preobražaja “načela uživanja” imaginarna ili realna, a za koju se vezuju odre- and criteria for erotic evaluation of tour- u “načelo stvarnosti”, kao uslov za razvoj civi- đene vrste seksualnih aktivnosti koje privlače i ist destinations; tourism and prostitution lizacije, on naglašava da se preobražaj Erosa u usmeravaju kretanje turista širom planete. Dok (main causes and problems). In the final Logos osvaruje na ontogenetskom nivou (poti- pojedini prostori imaju represivni erotski kara- part the erotic content of tourism is pre- snuti pojedinac) i filogenetskom nivou (represi- kter i deluju odbojno (Saudijska Arabija, Iran) sented as a specific form of intercultur- vna civilizacija). Ova dva načela se tako javljaju drugi imaju permisivni karakter i deluju privla- al communication, which ends with the kao antagonistički principi. Načelo užitka kara- čno (Holandija, Skandinavija). U tom smislu lju- homogenization of erotic behaviour on kteriše afektivnost, iracionalnost, reafirmacija di – putnici su oblikovani i oblikuju svoju lokaci- the global level. osećajnosti, neposredno zadovoljenje, uživanje, ju u prostoru, tražeći smisao mesta koji odgovara Key words: tourism, eroticism, civilisa- radost, receptivnost, odsutnost potiskivanja. Ono njihovim različitim erotskim identitetima i ose- tion, geography, communication je odraz nagonskog Ida. Bit užitka je Eros. Načelo ćanju sebstva. To znači da, pored brojnih prime- realnosti je zasnovano na odlaganju zadovoljstva, njenih geografija, kao što su socijalna, kulturna, ograničenje užitka, radu, proizvodnosti, sigurno- urbana, ruralna ili medicinska, možemo govori- sti, ono je u funkciji borbe za opstanak u svetu u ti i o konstituisanju “erotske geografije” kao nove kojem vlada oskudica. Da bi se opstalo, nužan je naučne discipline (Bell and Valentine, 1995) koja organizovan proizvodni rad, disciplina, pokora- se kreće u rasponu od makro (kontinenti, zemlje vanje. Oni uslovljavaju potiskivanje užitka, dese- i regije), preko mezo (gradovi, turistički centri) ksualizaciju tela, koje postaje instrument rada, do mikro-erotske geografije (kvartovi, ulice, pla- tako da dolazi do institucionalizovanog gušenja že, parkovi), kao i zatvoreni prostori, objekti u nagona kroz otuđeni, represivni poredak (subli- kojima se odigravaju erotske aktivnosti (baro- macija). Civilizacija je u tom kontekstu ovladava- vi, saloni za masažu, saune, noćni klubovi, javne nje društva nad prirodnim silama koje okružuju kuće, ljubavni hoteli, itd.). čoveka, ali i nad nagonima u samom čoveku. Kada je reč o različitoj erotskoj atraktivnosti Uprkos tome što je blagostanje u razvijenim određenih prostora, nameće se pitanje na osno- zemljama Zapada postignuto potiskivanjem i vu kojih kriterijuma potencijalni turisti ocenjuju sublimacijom nagonskih sila, povratak na nače- konkurišuće destinacije, pa se na osnovu toga kon- lo užitka Markuze (1985:175) smatra mogućim, struiše njihov “erotski imidž”. Pored opštih turi- * Stevan Davidović, profesor opšte književnosti, Beograd odnosno tvrdi da je moguće potisnuti načelo stvar- stičkih kriterijuma, koji su uvek u igri (prirodne ** Dr Đorđe Čomić, redovni profesor, Departman za nosti u korist načela užitka, i tako ostvariti erot- i stvorene atrakcije, kvalitet usluga, bezbednost, geografiju, turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad ski nerepresivan oblik civilizacije, a da se ona ipak cene, itd), mogu se identifikovati i sledeći, pose- 24 bni “erotski relevantni faktori”: (1) opšta društve- ma razlikovati kolektivna i subjektivna percepci- loške degradacije, porasta populacije, tako da na klima: permisivna lokalna kultura, tradicija, ja erotskih sloboda u funkciji tačke iz koje se vrši dolazi do iseljavanja i prenatrpavanja gradova u navike i sistem vrednosti; visok stepen toleranci- procena. Imajući to u vidu, svako iz svoje “nul- potrazi za poslom; (4) žene su diskriminisane prije prema promiskuitetu i različitim seksualnim te tačke” ocenjuje ostale tačke (zemlje, grado- likom zapošljavanja u industriji, trgovini i drugim ponašanjima turista; zakonska regulativa koja ve, turističke regije i centre), kao erotski privla- granama, a ukoliko i dobiju posao manje su plaće- nije restriktivna i ne ograničava erotske slobode; čne ili erotski odbojne. Ova ocena najčešće nije ne i rade najniže, nezdrave poslove. Zbog toga su (2) organizacija dnevnog i noćnog erotskog živo- crno – bela, već je nijansirana, pa se u tom smislu neobrazovane devojke primorane da se bave prota: raznovrsnost i bogatstvo komercijalne i neko- odbojnost može gradirati i kvantifikovati negati- stitucijom da bi održale golu egzistenciju, jer im mercijalne ponude; širok izbor objekata i lokalite- vnim bodovima (skala od - 1 do - 5, na primer), a se nikakav drugi posao ne nudi. Ali, čak iako im ta različitog kvaliteta sa širokim rasponom cena, privlačnost pozitivnim bodovima (od + 1 do + 5). se nudi nekakav posao, one se opredeljuju za pro- kako bi se zadovoljili svi segmenti tražnje (resto- Slične oblike bodovanja uostalom već primenjuju stituciju, jer je to u izvesnom smislu ”lakši” posao rani, barovi, noćni klubovi, saloni za masažu, različiti erotski vodiči po svetu, koji svojim čita- koji donosi veću zaradu. Navedenim razlozima se itd); (3) Erotski relevantne karakteristike lokal- ocima preporučuju ili ne preporučuju određene može dodati i želja ovih mladih žena da ostvare ne populacije: lepota i fizička atraktivnost odre- zemlje, gradove i objekte za erotske avanture. zanimljive kontakte sa, po njihovom shvatanju, đene rase ili etničke grupe sa tačke gledišta turi- uvaženim i bogatim strancima koji dolaze iz dale- sta; spremnost lokalnog stanovništva da se upušta Turizam i prostitucija kih zemalja blagostanja, s nadom da će uspeti da u prolazne erotske avanture s turistima; ljubavni- Nastanak niske prostitucije Bataj (1980:153) vezu- se udaju za nekoga od njih. čka veština, strast, maštovitost, sposobnost da se je za pojavu siromašnih klasa koje je nevoljnički zadovolji partner (mit o latinskom ljubavniku ili život oslobodio brige o strogom poštovanju zabra- Zaključak gejšama); prijateljski odnos prema turistima, lju- na. Krajnja nemaština oslobađa ljude zabrana, Erotizam je nesumnjivo jedan od bitnih motiva i baznost, komunikativnost, poznavanje stranih koje u njima utemeljuju ljudskost, i izaziva neku sadržaja turističkih putovanja, a turizam je sa svo- jezika i poštenje. (4) Zdravstveni i higijenski uslo- vrstu pada koji ostavlja slobodno polje animal- je strane jedan od faktora koji utiče na oslobađa- vi: nacionalne higijenske navike i standardi; lična nom nagonu. Odnos između turizma i prostituci- nje erotizma, kako kod turista tako i kod njihovih higijena stanovništva; rasprostranjenost ili odsu- je, ima brojne vidljive, konkretne veze koje su pri- domaćina. Imajući to u vidu, erotizam predstavlja stvo polno prenosivih (sida, sifilis) i drugih zara- sutne u zemljama masovnog turizma. Mogućnost medijum za specifični oblik interkulturne komu- zioh bolesti (kuga, kolera, velike boginje). (5) zadovoljavanja erotskih potreba, koja nije jednaka nikacije (akulturacija), pri čemu svaka strana pre- prostorna koncentracija ljudi: broj istovremeno u svim mestima i zemljama, neminovno je usme- uzima nešto od one druge, ali kako se radi o asi- prisutnih lokalnih stanovnika i turista na određe- rila turističke tokove ka onim zemljama u kojma metričnom odnosu, masovna potrošačka kultura, nom prostoru (grad, turistički centar, obala, pla- je zadovoljavanje tih potreba moguće. Zbog toga posredstvom medija i turizma, znatno više uti- ža) koji obezbeđuje kritičnu masu neophodnu za su na turističkom tržištu prostitucije (telo kao če na erotsko ponašanje lokalnog stanovništva u veliku mogućnost izbora, gde će svako naći par- roba) najviše na ceni zemlje sa velikom ponudom receptivnim regijama nego obratno. To vodi sve tnera po sopstvnom ukusu. (6) rasprostranjenost “kvalitetne robe po “niskim cenama”, u čemu pre- većoj sličnosti erotskog ponašanja, pa se po ana- komercijalnih oblika erotske ponude: prostitucija dnjače pojedine azijske zemlje kao što su Tajland, logiji sa “homogenizacijom kulture” može govo- u prikrivenoj ili otvorenoj formi; kvalitet ponude u Indonezija, Filipini i druge. Kao glavni uzroci pro- riti i o “homogenizaciji erotizma” u globalnom smislu lepote mladosti i erotske veštine osoba koje stitucije u nerazvijenim zemljama “trećeg sveta” društvu. Kritičari masovnog turizma često govo- se bave prostitucijom; kvantitet ponude, odnosno javljaju se: (1) široko rasprostranjen patrijarhal- re o turizmu kao obliku neoimperijalizma, pa se broj osoba koje se bave prostitucijom, što omogu- ni stav prema seksualnosti koji ženu stavlja bilo iz toga izvodi i stav o “seksualnom imperijalizmu” ćava raspoloživost seksualnih usluga u svakom u poziciju “bogorodice-device” ili “prostitutke” razvijenih emitivnih zemalja Zapada. trenutku i veći izbor; cene i politika cena erotskih (empirijska istraživanja ukazuju da strani turisti – usluga (raspon, sezonske varijacije, odnos kvalitet muškarci, kao i lokalni muškarci, uključujući oče- Literatura – cena, posrednici, itd.). ve i druge autoritarne muške figure, tretiraju žene Bataj, Ž. (1980) Erotizam, BIGZ, Beograd Prilikom erotske valorizacije ponuđenih na isti način); (2) žene koje su prekršile određene Evola, J. (1980) Metafizika seksa, Gradac, destinacija turisti, svesno ili nesvesno, vrše kom- društvene norme (silovane, zavedne pa ostavljene, Čačak paraciju na osnovu gore navedenih kriterijuma. vanbračno zatrudnele, napuštene od muževa, itd.) Fuko, M. (1982) Istorija seksualnosti, Prosve- Međutim, nije sve jedno odakle se vrši valoriza- bivaju onemogućene da se bave drugim poslovi- ta, Beograd cija. Naime, mesto prebivališta predstavlja “nul- ma, kao i da se udaju, pa su osuđene na doživo- Papić, Ž. (1997) Polnost i kultura, XX vek, Beo- tu tačku” koja oblikuje referentni okvir i kriteri- tno bavljenje prostitucijom; (3) postoji kriza tradi- grad jume (nije sve jedno da li potencijalni turista živi cionalne poljoprivredne proizvodnje u zemljama Tanahil, R. (1981) Čovek i seks, Jugoslavija, Beo- u Parizu ili Tirani), pa se u tom smislu može veo- “trećeg sveta” zbog kapitalističke penetracije, eko- grad

25 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Tanatološki aspekti turizma

Čomić, Đorđe* ivot se često tretira kao kružno putovanje, cirani u tuđem prostoru i vremenu, bez ikakve Žčija je polazna tačka radjanje, kao izlazak iz nade da ponovo ožive. U stvari, bolje bi bilo reći ništavila, a završna tačka smrt, kao povratak u da muzej omogućava njihov “posthumni život”, Rezime ništavilo. Tu postoje neke analogije s turističkim pruža priliku turistima da ih posmatraju i da ih U radu se analizira odnos između smr- putovanjem koje je takodje “kružno” (pojmo- na izvestan način rekonstruišu i “ožive” u sop- ti, kao fundamentalne dimenzije ljud- vno i etimološki – tour), i koje se, po definiciji, stvenoj mašti. Oni su neka vrsta suvenira prohu- ske egzistencije, i turizma. U tom kon- završava povratkom u tačku polaska. Tu prestaje jalih epoha, podsetnika prolaznosti – memen- tekstu se razmatraju sledeći tanatološki analogija, jer se turisti povratkom kući ne vraća- to mori. aspekti turizma: smrt predmeta i civili- ju u ništavilo, već u svakodnevni život. Ali ima i zacija (ruševine hramova, muzeji); ubi- toga, ako turisti poginu u saobraćajnoj nesreći ili Smrt životinja janje i smrt životinja (korida i lovni turi- budu ubijeni, oni se kući vraćaju u olovnom kov- Za razliku od primitivnih lovačkih društava, u zam); smrt drugih ljudi (obilazak mesta čegu, pa je kraj putovanja i kraj života. Ovde će, savremenim civilizovanim društvima lov je pre- na kojima su drugi umrli ili su sahranjeni međutim, biti reči o različitim načinima na koje stao da bude način dobavljanja hrane. Danas su – spomenici, groblja, mauzoleji, kosturni- se smrt prepliće s putovanjem. Suštinsko pitanje lov i ribolov postali “sportske aktivnosti”, što ce) i sopstvena smrt (putovanje kao bek- na koje treba dati odgovor je da li smrt, u svojim znači da su retki ljudi koji to rade iz nužde, već stvo od smrti, traženje idealnog mesta za različitim pojavnim oblicima, može predstavlja- to čine “iz zadovoljstva”. Sam lov je oblik avan- umiranje, sentimentalno opraštanje od ti turističku atrakciju, odnosno motiv putovanja, ture, izazova, povratak praistorijskom lovačkom sveta; sveta mesta vezana za metafiziku kao i koje sve forme poprima u praksi turizma? instinktu u kome dolazi do neke vrste “viteške smrti; avanturistička putovanja s rizikom igre” nadmudrivanja između lovca i životinje, smrti). Zaključak se odnosi na preplitanje Smrt predmeta pri čemu najčešće strada životinja. Istorija bele- Tanatosa i turizma u praksi. Polazeći od koncepta “smrti predmeta”, o kome ži velike, kolonijalne lovce koji su po Africi lovi- Ključne reči: turizam, egzistencija, kul- govori Toma (1980:42), postavlja se pitanje da li li divlje zveri. Posle ubijanja životinje sledilo je tura, metafizika, smrt “mrtvi predmeti” mogu biti objekti turističkog pobedničko slikanje nad njenim mrtvim telom u interesovanja. Empirijski je utvrđeno da među trijumfalnoj pozi, a zatim prepariranje cele živo- Abstract najatraktivnije atrakcije spadaju upravo materi- tinje ili njene glave, odnosno odsecanje kljova Thanatotic aspects of tourism jalni ostaci, ruine iščezlih civilizacija (egipatske ili rogova ukoliko se radilo o slonu ili jelenu. Ti TThe paper is devoted to the relation- piramide i hramovi, polusrušeni hramovi anti- “”lovački trofeji” su kasnije odnošeni kući, gde su ship between death, as a fundamental čkog Rima i Grčke, itd.). Turiste najviše zanima se kačili o zid salona ili lovačkih soba kao podse- dimension of human existence, and tour- ono što je istorijsko, što predstavlja davnu pro- tnik na lov i hrabrost lovca. Ovi trofeji se mogu ism. In this context the following thana- šlost – dakle, ono što je mrtvo. Poseban predmet svrstati u kategoriju “avanturističkih suvenira”. totic aspects of tourism are in the focus of fascinacije u ovom kontekstu su tzv. “civilizacije Danas lovni turizam više nije samo privilegi- analysis: death of objects and civilisations smrti”, koje su okrenute smrti, gde “mrtvi gospo- ja aristokratije, već se njime bavi i određen sloj (ruins and museums); death of animals dare”, gde vlada misao o smrti, gde je život nepre- imućnih ljudi koji u lovu traže uzbuđenja koja (corrida and hunting); death of other stano usmeren ka smrti koja mu daje smisao. im nedostaju u banalnoj svakodnevnici. Kako je people (places where other humans died Tako je s Egiptom, sa njegovim svetom mrtvih lovni turizam skup (visoke naknade za odstre- or are burried – monuments, cemeteries, balzamovanih u nekropolama i mumijama fara- ljene životinje), on nema masovni karakter, ali mausoleums, graves) and our own death ona u podzemnim grobnicama piramida. je važan segment turističke ponude koji je viso- (efforts to escape from death, search for Radi se o dvostruko mrtvim stvarima: prvo, ko profitabilan, ali pod uslovom da se ne dozvoli ideal place to die, sentimental farewell zato što više nema ljudi i života u njima, jer su preterani lov i uništenje pojedinih vrsta, kao i da from the world and life, sacred places civilizacije, religije i rase koje su ih stvorile nesta- se poštuju etičke norme od strane lovaca. linked to the metaphysics of death). In the le; drugo, zato što se radi o objektima koji su u Lov kao vrsta “sportske aktivnosti”, svaka- conclusion the interaction between death polusrušenom stanju, koji se raspadaju pod uti- ko otvara i etička pitanja. Ako smatramo da je and tourism in practice is considered cajem vremena. Oni su mrtvi odavno, ali materi- “opravdano” ubijati životinje radi prehrane (živi- Key words: tourism, existence, culture, jalni tragovi njihovog nekadašnjeg života opstanu, stoku ili jestivu divljač), ostaje pitanje da li metaphysics, death ju kao sablasni kosturi (hramovi pretvoreni u je moralno ubijati “nejestive” divlje životinje gomile kamenja iz kojih se uzdiže poneki usa- (medvedi, lavovi, tigrovi) radi čistog zadovolj- mljeni stub koji je čudom opstao u vertikalnom stva? Fundamentalno pitanje je, naravno, zašto položaju) ljudi – lovci imaju potrebu da ubijaju divlje zve- Poseban status u ovom kontekstu imaju ri i kakav užitak nalaze u tome ? Da li se radi o muzeji, kao obavezne turističke atrakcije (Luvr, iskonskom nagonu za ubijanjem, koji smo nasle- Prado). Oni predstavljaju groblja mrtvih stva- dili od naših predaka i koji nikada nije išče- ri iz različitih istorijskih epoha i delova sveta. I zao, već je samo potisnut u civilizovanim druš- u ovom slučaju izloženi predmeti su najmanje tvima. Da li je ubijanje životinja supstitut za dvostruko mrtvi: prvo, zato što su, kao i u pret- ubijanje drugih ljudi, pa u tom smislu predsta- hodnom slučaju, nestale kulture koje su ih stvo- vlja dozvoljen prestup, društveno koristan ritu- rile i ljudi koji su njima pridavali određeno zna- al, “ventil za pražnjenje ubilačkog nagona” koji čenje (npr. skulpture egipatskih ili grčkih bogova bi inače mogao biti usmeren na međusobno ubi- u koje više nema ko da veruje, za razliku od Hri- janje ljudi iz čistog zadovoljstva (što se i bez toga sta, Višnua ili Bude koji još uvek imaju svoje broj- dešava). Da li je to neka vrsta društvene muže- ne vernike) i, drugo, zato što su svi ti predme- vne autoafirmacije, samodokazivanje i dokaziva- ti iščupani iz mesta i kultura u kojima su nastali nje sopstvene hrabrosti u odsustvu ratova i dru- i preneti u novu sredinu, u muzeje nekadašnjih gih mogućnosti za ovakvu vrstu aktivnosti. Lov kolonijalnih sila, pa su time izgubili prvobitno se može posmatrati i u kontekstu sve veće popu- značenje i dobili neko novo. Na ovaj način je izvr- larnosti ekstremnih sportova, upravo kao jedna * Dr Đorđe Čomić, redovni profesor, PMF, Departman za šena dekontekstualizacija i derealizacija predme- vrsta “ekstremnog sporta” koji diže adrenalin u geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ta. Oni su trajno zarobljeni u muzejima, petrifi- krvi i u kome se rizikuje i sopstveni život. Najzad, 26 lov može biti i oblik pomodne, prestižne druš- ih komadaju, ostavljajući lešinarima da zavr- analogiji sa drugim ljudima koji su otišli pre nas. tvene aktivnosti viših društvenih slojeva. Ubija- še proces povratka zemnih ostataka prirodi. Na Poznati su nam rituali koji prethode i slede smr- nje životinja može imati različite uzroke, ali bez nekim indonežanskim ostrvima, gde se pokojni- ti, uobičajeni scenario umiranja na našim prosto- obzira na poreklo tog nagona ostaje činjenica da ci sahranjuju u rupama izdubljenim u klifovima rima. Nasuprot tome, ima ljudi koji mrze ovakvo, pojedini ljudi vole da ubijaju, da uživaju u tome. iznad mora, turistima se prodaju karte za pogre- zastrašujuće poznato, banalno i rutinsko umira- Pošto se, znači, marketinški može identifikova- bni ritual, kao da se radi o pozorišnoj predsta- nje. Oni žele da pobegnu od poznatog lica smrti, ti “potreba za ubijanjem” kao potencijalni motiv vi. Na Tibetu pogrebnik komada leš na parčiće, traže izvestan oblik mistifikacije, poetizacije ili putovanja, turistička industrija teži da ponudi zatim razbija kosti, meša ih sa mesom i od toga egzotizacije smrti, koja neće biti konformistički adekvatan proizvod koji će zadovoljiti tu potrebu, pravi kuglice kojim hrani lešinare. Ako makar i kulturni ritual, već će predstavljati individualni, a taj proizvod je “lovni turizam”. Smrt (ubijanje jedna kost ostane, ona se mora sagoreti, a pepeo pobunjenički kontrakulturni čin. Dobro umre- životinja u konkretnom slučaju) je, dakle, posta- raspršiti, kako bi duša bila slobodna da ode na ti, drugačije, bezbolno, na lepom mestu, kao što la turistički proizvod ! nebo. su Venecija (Man) ili Katmandu (Pešić) nije lako ostvariti. Mesta koja simbolišu metafiziku smr- Smrt drugih ljudi Sopstvena smrt ti su posebno “privlačna” za umiranje. Ona su Smrt drugih je medijski spektakl koji gledamo sa U prethodnim slučajevima čovek – turista je bio obavijena nekom mističnom aurom koja izaziva bezbedne razdaljine, iz fotelje, sa daljinskim upra- posmatrač tuđe smrti. Međutim, u ovom slučaju želju da se, ako treba, umre baš tu. Sveta mesta vljačem u ruci. Smrt je, naravno, prisutna i Ovde situacija je radikalno drugačija, jer je sam putnik (Jerusalim, Meka, Lasa) izazivaju kod starih i – kod kuće: umiru nam drage osobe kojima odla- predmet umiranja, on je u glavnoj ulozi u posle- bolesnih želju za umiranjem, jer smatraju da su zimo na sahrane. Pri svemu tome retko prisustvu- dnjem činu sopstvene životne drame. Kada je tu bliži Bogu, što omogućava brži prelaz u ono- jemo samom činu umiranja (uglavnom se odi- reč o sopstvenoj smrti i putovanju javljaju se dve strano i “odlazak u raj”. To mogu biti i katedrale, grava u bolnici, izvan vremena posete), a retko mogućnosti: hramovi, kapele, grobovi svetaca, ali i neka nai- viđamo i sam leš pokojnika. Imajući u vidu “nevi- Bekstvo od smrti. Od smrti, kao i samoga sebe, zgled sasvim obična mesta (proplanak, usamlje- dljivo lice smrti” kod kuće, često moramo da otpu- ne može se pobeći. To svi znaju, pa ipak ima ljudi no stablo) koje pojedinac doživljava kao supre- tujemo Tamo da bi smo videli “pornografiju smrti” koji pokušavaju da joj pobegnu, da je prevare, da mne metafizičke tačke. - mumificirane i balsamovane leševe (Tutanka- odlože trenutak fatalnog susreta s njom. Oni odla- mona, Lenjina ili Mao Ce Tunga) ili kosture. U ze od kuće, jer su Ovde iscrpeli sve mogućnosti Zaključak katakombama ispod Pariza naslagano je oko šest lečenja, pa se nadaju da će Tamo naći neki čudo- Tanatos se u turističkoj praksi i propagandnim miliona skeleta koji su sakupljeni do kraja 19.ve- tvorni lek koji će im omogućiti izlečenje i bekstvo porukama ne ističe u prvi plan, kao glavna atra- ka kako bi se raščistila prenatrpana groblja. Ovaj od smrti. To mogu biti neke čudotvorne biljke koje kcija, ali iz navedenog proizlazi da je on često pri- potresan, makabristički prizor podstiče posetice rastu samo u džunglama Amazonije ili na padina- sutan iako retko vidljiv. On je uvek tu, čeka iza na meditaciju, imajući u vidu da nadzemni Pariz u ma Himalaja, ali mogu biti i razni šamani, vračevi, zavese, i nikada se ne zna kada će se iznenada kome vrvi život, doslovno leži na kosturima svojih iscelitelji ili šarlatani koji svojim magijama obole- pojaviti na sceni. Putovanje je, kao i život i ume- stvoritelja. Takođe i groblja, posebno ona pozna- lima pružaju poslednju nadu. Za vernike to mogu tnost, na brojne načine prožeto svešću o smrti i ta, mogu biti mesta hodočašća. U takvu kategori- biti sveta mesta kao što je, na primer, Lurd gde sva- njenom latentnom prisutnošću, ali povremeno ju grobalja spada i parisko groblje Per Lašez gde ke godine hiljade hodočasnika dolazi tražeći spas smrt (stvari, životinja, drugih ili sopstvena) izbi- su sahranjene i brojne slavne ličnosti kao što su od smrti. Za one koji veruju u nauku to mogu biti ja u prvi plan i postaje glavna turistička atrakci- Šopen, Rosini, Koleta, Balzak, Oskar Vajld, Modi- čuvene bolnice i sanatorijumi u Švajcarskoj, na prija. ljani, Edit Pijaf, Džim Morison i drugi. Težina isto- mer (kao onaj u Manovom “Čarobnom bregu” čiji rije se oseća na svakom koraku, među slavnima se pacijenti stalno lebde između Erosa i Tanatosa). U Literatura nalaze i hiljade grobnica nepoznatih ljudi, koji su ovom kontekstu se “zdravstveni turizam” (što je Charpantier, F. (1973): La mort, Hachette, Paris živeli u gradu svetlosti. eufemizam za “bolesnički turizam”) može tretirati Frojd, S. (2001): Mi i smrt, Narodna knjiga, Beo- Kao posebne turističke atrakcije se javlja- kao pokušaj izlečenja, bekstvo od smrti ili privre- grad ju mesta gde se obavljaju neuobičajene i egzoti- meno odlaganje smrti “za kasnije”. Moren, E. (1981): Čovek i smrt, BIGZ, Beograd čne sahrane. U Indiji se spaljuju leševi na lomači Traženje mesta za dobro i lako umiranje. Veći- Tadić, Lj. (2003): Zagonetka smrti, Filip Višnjić, pored svetih reka, u koje se potom rasipa pepeo na ljudi umire kod kuće – Ovde. Smrt se odigrava Beograd preminulog, pa pojedine agencije organizuju na istom mestu u kome je pojedinac proveo život, Toma, L. V. (1980): Antropologija smrti I, II, Pro- posmatranje ovog rituala. Parsi u Bombaju tela u poznatom prostornom, kulturnom i socijal- sveta, Beograd pokojnika odnose na vrhove “Kula tišine” gde nom okruženju. Lice smrti je tu dobro znano, po Toma, L.V. (1989): Smrt danas, XX vek, Beograd

27 Turizam i održivi razvoj

Tourism And Sustainable Development

Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Značaj lokalnog stanovništva Stojanović, V.*, Pavić, D.** u ekoturizmu prihvataju i turisti, što se višestruko i negativno Rezime Uvod odražava na stanje životne sredine. Značaj lokalnog stanovništva višestru- Suština značaja lokalnog stanovništva u ekoturi- Kodeksi insistiraju na negovanju tradicio- ko je potvrđen u razvijenim turističkim zmu može se posmatrati kroz analizu veze izme- nalnih vrednosti i očuvanju životne sredine, jer ekodestinacijama. Na to ukazuju i broj- đu turizma i životne sredine. Ona podrazumeva to bitno određuje kvalitet turističkog proizvoda. ni primeri. Kako u našoj zemlji nema složeni kompleks sačinjen od ekodestinacije, eko- Zato se sa razlogom kaže da lokalno stanovniš- pravih destinacija ekoturizma, tako se turista, kao i društva, kako onog iz koga turista tvo ima važnu ulogu u obezbeđivanju kvalitetne ovaj problem može proučavati kroz ana- dolazi, tako i društva koje pripada lokalnom sta- turističke ponude. Wood (2002) ističe da mnogo- lizu informisanosti lokalnog stanovniš- novništvu. Kako bi se ideja lišila uopštavanja, brojna ekokonačišta angažuju aktivne pojedince tva potencijalnih ekoturističkih destina- analizu ipak treba potražiti u odgovoru na pitanje iz lokalnog društva za vodiče. Oni imaju sveobu- cija. Ovaj rad sprovodi navedeni kon- - “Da li je ekoturizam turistički proizvod ili prin- hvatno znanje o prirodnim i kulturnim vrednosti- cept na primeru specijalnih rezervata pri- cip?”. Ako se u osnovi turističke ponude ekoturi- ma ekodestinacije i snažno su motivisani da pred- rode u Vojvodini - “Gornje Podunavlje”, zma nalaze predeli očuvane prirode sa bogatim stave osnovne vrednosti svog zavičaja ljudima sa “Karađorđevo”, “Koviljsko-petrovaradin- biodiverzitetom, za koji se vezuje tačno određene strane. Interpretacija lokalnih vodiča utiče na stav ski rit”, “Obedska bara” i “Stari Begej- aktivnosti od strane turista (vožnja biciklima, plo- i doživljaje koje će turisti poneti. Ovakav odnos Carska bara”. vidba u lakim čamcima, edukativne staze, saku- na relaciji domaćini - turisti ne samo da je bitan Ključne reči: ekoturizam, lokalno stano- pljanje plodova prirode,...) onda je i više nego evi- za kvalitet turističkog proizvoda, nego je bitan vništvo, zaštita prirode dentno da ekoturizam jeste oblik turizma. Kako i za stvaranje novog pogleda lokalnih zajednica se po nekom pravilu predeli očuvane prirode nala- na vrednosti koje poseduje njihovo okruženje. U Abstract ze u ruralnim sredinama, tako je i predmet turi- takvoj situaciji ekokonačišta su zainteresovana da Importance of Local Population in stičke ponude postalo lokalno društvo sa svojim organizuju obuku i raznovrsne kurseve za domi- Ecotourism folklorom, manifestacijama, svetkovinama i svim cilno stanovništvo, a koji su u vezi sa turizmom. The importance of local population has ostalim detaljima koji se ocenjuju kao autenti- Učinak je višestruko koristan, a tiče se kvaliteta been confirmed more than once in the čni, odnosno, u skladu sa očuvanom prirodom. turističkog proizvoda, kulturnog razvoja lokalnih developed tourist ecodestinations. There Sa druge strane, ekoturizam insistira na dobro- zajednica, zaštite životne sredine. are a lot of examples of this. Howev- biti lokalnih zajednica, koje mogu i moraju da Posmatranje ekoturizma u savremenom er, since in our country there are not any osete korist od realizovanog turističkog prome- društvu, koje postaje ekonomski jače, bogatije i real destinations of ecotourism, this prob- ta. Pokretanje lokalnih ekonomija, kroz izdava- više urbanizovano i u kome po pravilu turistička lem can be analysed in the following way nje soba, izradu suvenira, davanje usluga turisti- ponuda za ekodestinacijama raste, vodi u prav- - we can find out how well-informed the čkih vodiča - princip je bez koga se ekoturizam ne cu novog zaključka o značaju lokalnog stanovni- local population is in terms of poten- može zamisliti, niti funkcionisati. To su osnovne štava. Ekodestinacije sa svojim stanovništvom tial ecotourist destinations. This paper realacije na kojima se prožimaju lokalne zajednice se postavljaju kao određeni katalizator u “resta- has applied the above-mentioned con- i ekoturizam. Primeri iz sveta, kao i stanje u našoj uraciji” ekoturista, odnosno, uopšte turista, koji cept on the examples of special nature zemlji u kontekstu ove teme nesumnjivo navode dolaze iz modernog društva u kome je bitno dru- reserves in Vojvodina: “Gornje Podunav- na određene zaključke. gačije poimanje prirode i njenih vrednosti. Druš- lje”, “Karađorđevo”, “Koviljsko-petrova- tvo lokalnih zajednica ekodestinacija se nalazi na radinski rit”, “Obedska bara” and “Stari Značaj stanovništva kroz očuvanje rubu “divljine”. Kombinacije te divljine i lokal- Begej-Carska bara”. nog društva pruža ekoturistima iskustvo bitno Key words: ecotourism, local population, životne sredine i obezbeđivanje za formiranje ispravnog stava o prirodi, životnoj nature preservation kvaliteta proizvoda sredini i njenom očuvanju. Značaj lokalnog stanovništva se može posma- Značaj lokalnog stanovništva u ekoturizmu, kroz trati i iz perspektive određivanja odgovornosti, očuvanje autentičnih vrednosti i obezbeđivanje kva- za koju se smatra da je jedna od ključnih tema litetnog doživljaja za ekoturiste, podstaklo je mnoge u ekoturizmu. Dok je pitanje ko je najviše odgo- da razmišljaju i brinu o načinu odlučivanja o pitanji- voran, u smislu da li su to turisti, organizato- ma koja se tiču tog oblika turizma. Organizatori eko- ri i turistički radnici ili domicilno stanovništvo turizma se zalažu da se lokalno stanovništvo uklju- - prevaziđeno, dotle finese kako je domicilno sta- či u sistem odlučivanja koji se tiče napretka njihovog novništvo odgovorno, sve više dobijaju na znača- društva. Uređivanje destinacije, otvaranje novih ju. Razvijena paleta etičkih kodeksa u turizmu, radnih mesta, upravljanje finansijskim sredstvima, koji su namenjeni lokalnim zajednicama potvr- neke su od stavki koje razvoj ekoturizma donosi sa đuje iznetu konstataciju. Takvi kodeksi mogu sobom. Odlučivanje o tome pomaže lokalnom druš- biti od koristi u slučajevima kada stanovništvu tvu da se realizuje i da postane dovoljno jako kako treba predočiti kakav značaj ima za jednu desti- bi uticalo na obrasce vlastitog razvoja. To je upravo naciju. Taj značaj je evidentan kroz formiranje onaj trenutak kada rasprava o značaju lokalnog sta- turističke ponude, u očuvanju lokalne kulture i novništva u ekoturizmu prerasta u raspravu o znača- tradicije, za obezbeđivanje kvaliteta turističkog ju turizma za prosperitet lokalnog društva i ujedno proizvoda i konačno, za očuvanje balansa izme- nova tema u teoriji i praksi ekoturizma. đu zaštite životne sredine i ekonomskog razvoja. Iz perspektive očuvanja životne sredine trend Kakav je značaj lokalnog stanovništva * Dr Vladimir Stojanović, PMF- Departman za geografiju, etičkih kodeksa je stigao u pravom momentu, jer turizam i hotelijerstvo, Novi Sad su negativni uticaji od strane domicilnog sta- u našoj zemlji? ** Mr Dragoslav Pavić, PMF- Departman za geografiju, novništa u porastu. Prema nekim mišljenjima Kroz analizu osnovnih karakteristika ekode- turizam i hotelijerstvo, Novi Sad takav model ponašanja unutar destinacije potom stinacije, teško da bi se neka destinacija u Srbi- 31 bVILI[]XZQZWLVMKMTQVMbI{\QeMVM je i bare. Čak 46% ispitanika ne zna da navede ni jednu od vrednosti koje ovaj prostor čine prepo- VMbVILI[]XZQZWLVMKMTQVMbIc \Qe MVM znatljivim i vrednim. Pojedinačno po rezervatima, rezultati su prilično ujednačeni, gde pribli- žno polovina ispitanika zna da navede neku od lokalnih vrednosti. Svi ispitanici su zainteresovani da saznaju više o specijalnim rezervatima prirode. Njih 44% je pri stavu kako bi najbolje bilo da to bude putem radija i televizije, 31% bi želeli da to bude preko štampa- nih publikacija (novine, prospekti, knjige), a 25% želi da se to desi kroz predavanje stručnjaka koja bi se realizovala u njihovim naseljima. Ovakvi podaci, uklopljeni sa nekim drugim istraživanji- Grafikon 1. Informisanost lokalnog stanovništva o zaštiti prirodnih ma, mogu biti i više nego korisni u širenju infor- celina unutar specijalnih rezervata prirode. macija o specijalnim rezervatima prirode i njihovoj popularizaciji kod lokalnih zajednica. ji mogla tako deklarisati. U svom pravom obli- upućeno u ovo pitanje je stanovništvo u naseljima Premda prethodne informacije o poznavanju ku ekoturizam je u Srbiji još uvek nije zastupljen oko Specijalnog rezervata prirode „Karađorđevo”, specijalnih rezervata prirode u lokalnim druš- ili barem nije ono što bi mogao biti. Razmatra- gde čak 35% ispitivanog stanovništva nije znalo da tvima ne ohrabruju, dobro je da prema istraži- nja o ekoturizmu se kod nas uglavnom svode na su Bukinski rit, Guvnište i Vranjak zaštićeni. vanjima čak 95% ispitanika veruje kako kori- analizu potencijala. Uredbama o zaštiti pojedi- Slične rezultate daje i ispitivanje o pozna- šćenje prirodnih resursa može doprineti boljoj nih zaštićenih prirodnih dobara razvoj turizma vanju neke od prirodnih znamenitosti unutar privrednoj situaciji, kao i boljoj prepoznatljivosti se podstiče i preporučuje. Programi upravlja- specijalnih rezervata prirode. Ispitanicima je i većoj popularnosti njihovih naselja. To pokazu- nja zaštićenim prirodnim dobrima za cilj ima- otvorena široka mogućnost da navedu neku od je da stanovništvo ipak pozitivno ocenjuje što se ju razvoj ekoturizma, ali kao da ni to nije dovolj- prirodnih vrednosti, bilo da je u pitanju bilj- ove prirodne celine nalaze u neposrednoj blizi- no da turizam postane realnost u prostorima koji poseduju najviše potencijala - zaštićenim priro- zna za neku od navedenih prirodnih vrednosti dnim dobrima. Pa ipak, potencijalna uloga lokalnog stanovništa može se posmatrati kroz znanje ne zna da navede nijednu od prirodnih vrednosti lokalnog stanovništva o destinacijama koje poseduju potencijale za ekoturizam ili pretenduju da to postanu. Kao model za ovo istraživanje poslu- žili su specijalni rezervati prirode “Gornje Podu- 46% navlje”, “Karađorđevo”, “Koviljsko-petrovara- dinski rit”, “Obedska bara” i “Stari Begej-Carska bara”. Anketna ispitivanja sprovedena tokom 54% 2003. i 2004. godine tiču se opšteg poznavanja ovih važnih potencijalnih ekodestinacija od strane domicilnog stanovništva. Istraživanje sprove- deno u naseljima koja okružuju specijalne rezer- vate prirode dovodi do sledećih pokazatelja. Grafikon 2. Informisanost lokalnog stanovništva o osnovnim prirodnim Od ukupnog broja anketiranih u naseljima oko vrednostima specijalnih rezervata prirode specijalnih rezervata prirode, 84% zna da su prirodne celine unutar njihovih granica zaštićene od na, životinjska vrsta ili neka značajnija geograf- ni njihovog življenja. Preostalih 5% ispitanika je strane države, dok daleko manji broj ispitanika ska, na primer, hidrološka pojava. U ovom sluča- suprotnog mišljenja. (16%) ranije to nije znao. Po osnovu ovog pitanja ju 54% ispitanika zna da navede neku od takvih U kontekstu osnovnih prirodnih vredno- najbolje je informisano stanovništvo u naseljima vrednosti, stavljajući u prvi plan ptice, kao i neke sti, 62% ispitanika veruje da specijalni rezerva- oko Specijalnog rezervata prirode „Obedska bara”, vrste krupne divljači , u onim rezervatima u koji- ti poseduju odlične, ali neiskorišćene turističke gde čak 99% ispitanika zna da je ovaj prirodni kom- ma ona egzistira. Nakon toga najčešće navođene potencijale, dok 37% veruje da su ti potencijali pleks pod zaštitom. Na suprotnoj strani najmanje vrednosti su hidrološke pojave - rukavci, mrtva- relativno dobri, ali opet neiskorišćeni. Svega 1% anketiranih smatra da ovi prostori nemaju turi- veruju da rezervati poseduju odli~ne turisti~ke potencijale stičku vrednost, pa ni uslove za razvoj bilo kog vida turizma. Na pitanje da li bi se po ukazanoj misle da rezervati poseduju dobre turisti~ke potencijale prilici uključili u turističku delatnost ovih zašti- misle da rezervati nemaju turisti~ku vrednost ćenih prirodnih dobara, 88% ispitanika je odgo- vorilo pozitivno, dok 12% ispitanika u slučaju 1% afirmacije turizma ne bi imalo takve sklonosti. Rezultati pokazuju da stanovništvo nije dovolj- 37% no upućeno u zaštitu specijalnih rezervata prirode, kao i da ne poznaje dovoljno osnovne prirodne vrednosti ovih područja. Anketni upitnik je potvrdio polaznu pretpostavku. Ohrabruje činje- nica da je ogromna većina ispitanika zainteresovana za dodatne informacije o ovim zaštićenim pri- 62% rodnim dobrima, što može biti polazna inicijativa u organizaciji ekološkog obrazovanja stanovniš- tva okolnih naselja. Od pruženih informacija, ne Grafikon 2. Stavovi lokalnog stanovništva o vrednosti turističkih samo da bi se mogla dobiti korist u domenu bolje i potencijala u specijalnim rezervatima prirode kvalitetnije organizovane zaštite, nego bi se lokal- 32 nom stanovništvu mogao dati bolji uvid u održi- može pratiti kroz njihovu informisanost i spre- es. Routledge, Taylor & Francis Group, Lon- vo korišćenje ovakvih prirodnih celina. Jedan od mnost da se uključe u turizam potencijalnih eko- don and New York. načina tog korišćenja je kroz turizam za koji je sta- destinacija. Ne baš tako sjajni rezultati anketnog Mc Intosh, R., i drugi, (1995): Tourism: prin- novništvo takođe zaiteresovano. istraživanja (kada je u pitanju poznavanje desti- ciples, practises, philosophies. John Wiley & nacije), predstavljeni u ovom radu ne moraju biti Sons, Inc. New York. Zaključak presudni za ocenjivanje spremnosti uključiva- Stojanović, V., (2004): Primena koncepta odr- Značaj lokalnog stanovništva je višestruko nja lokalnog stanovnišva u ekoturizam. Prime- živog razvoja u specijalnim rezervatima priro- potvrđen u destinacijama ekoturizma, kako ri najpoznatijih ekokonačišta potvrđuju njihovo de Vojvodine. Doktorska disertacija u ruko- kroz očuvanje izvornih vrednosti prirode i auto- funkcionisanje kroz aktivnost istaknutih pojedi- pisu. Departman za geografiju, turizam i htone kulture, tako i kroz obezbeđivanje ade- naca. Od novih istraživanja se moraju očekivati hotelijerstvo, Prirodno-matematički fakultet, kvatnog kvaliteta proizvoda ekoturizma. Tako- rezultati o spremnosti i sposobnosti takvih čla- Novi Sad. đe, ekoturizam se pokazao korisnim u razvoju nova zajednice, jer je njihova uloga prilično bitna Wood, E., M., (2002): Ekoturizam, principi, lokalnog društva i njihovom jačanju, kroz nego- za ekodestinacije. postupci i politika za održivost, United Nati- vanje lokalne tradicije, afirmaciju lokalnih pro- ons Environment Programme, The Internati- izvoda i znamenitosti. Ekoturizam jača lokal- Literatura onal Ecotourism Society, prevod - Centar za nu zajednicu, između ostalog i kroz podsticanje Holden, A., (2000): Environment and tourism, odgovorni i održivi razvoj turizma, Beograd procesa odlučivanja. Analiza značaja lokalnog Routledge Introductions to Environment Seri- 2002. stanovništva za ekodestinaciju u našoj zemlji se

33 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Ograničenja u razvoju Đekić, Snežana *, Vučić, Sonja ** održivog ruralnog turizma

Rezime Uvod ruralne zajednice ne mogu da budu održivi siste- Održiv razvoj, sa svojim zahtevom za Koncept razvoja održivog turizma je od 1990-ih mi ukoliko nemaju razvijenu diverzifikovanu jednakošću i dugoročnim očuvanjem godina do danas dostigao opštu prihvatljivost i ekonomsku osnovu čiju integralnu komponen- resursa, može da bude ograničenje za postao poželjan koncept kada je u pitanju razvoj tu čine turizam i rekreacija. Ruralni turizam je ekonomski razvoj koji često ima kra- turizma. Na globalnom, nacionalnim i lokalnim kompatibilan sa principima održivog razvoja. tkoročan pristup. Na kratak rok, rural- nivoima, brojne organizacije prezentuju destina- Na primer, u područjima u kojima se odvi- na područja imaju korist od masovnog cije i štampaju planove i nove principe za razvoj ja kontraurbanizacija, sve više postoji interes razvoja turizma. Međutim, za obezbeđe- održivog turizma, dok su, sa druge strane, turi- za konzervaciju prirode i zabrinutost za životnu nje održivog razvoja neophodno je dugo- sti podstaknuti da postanu ‘’odgovorni’’. Rural- sredinu, a sve manja zainteresovanost za potre- ročno sprovođenje čitavog seta aktivnosti ni turizam i održivi turizam su praktično posta- be lokalne agrarne ekonomije ili masovne rekre- kao što su: upravljanje prirodnim resur- li sinonimi, odražavajući međusobnu zavisnost acije i turizma. Interes lokalne populacije je da sima, segmentacija tržišta i konstantna između turizma i ruralne sredine i kultura. uzme u razmatranje razvoj turizma i učestvuje u evaluacija resursa. Na taj način, posto- Međutim, uprkos širenju podrške princi- donošenju odluka za njegov razvoj. ji potreba za razvojem ruralnog turizma pima i ciljevima razvoja održivog turizma, to Kada je reč o prirodnom nasleđu, važno je da kao dela politike regionalnog razvoja. ostaje osporavan koncept, jer je nerazdvojiv deo lokalna zajednica daje podršku održivom razvoju Jedan od glavnih ciljeva istraživanja u koncepta održivog razvoja. Održivi turizam tre- kako bi buduće generacije mogle u istoj meri da oblasti turizma i rekreacije u ruralnim ba samo da se prilagodi osnovnim principima i koriste to nasleđe. Za obezbeđenje održivog rural- područjima treba da bude identifikovanje ciljevima održivog razvoja. nog turizma neophodno je sagledati na koji način novih okvira za primenu principa odr- Koncept održivog razvoja obuhvata neke prin- su novi i tradicionalni oblici turizma i rekreacije, živog razvoja. Ruralni turizam treba da cipe i zahteve koji ne mogu biti ispunjeni kroz koji za svoje potrebe koriste isti prostor i elemen- ispuni svoju ekonomsku opravdanost i turizam. Ovo se naročito odnosi na situacije kada te prirode, ali u funkcionalno različitim načinima, bude efikasno sredstvo u politici regional- je nivo posetilaca u turističkom području veći usklađeni sa principima održivog razvoja. nog razvoja. od mogućnosti prirodne sredine da pruži resur- Održiv ruralni razvoj mora da obuhvati turi- Ključne reči: održivi razvoj, ruralni turi- se u okviru prihvatljivih granica njihove prome- zam i rekreaciju kao komponentu politike razvoja, zam, prirodna sredina, ruralna područja. ne. Nekontrolisani konvencionalni turizam posta- dok turizam i rekreacija povratno moraju da nado- je potencijalna pretnja većini prirodnih područja knade, na određeni način, iskorišćene resurse. Abstract širom sveta. To može da ima prekomerni pritisak Za dostizanje ciljeva i poštovanje principa Limitations in the Development of na prirodnu sredinu i dovodi do erozije zemljišta, održivog turizma, postoje brojni preduslovi i Sustainable Rural Tourism porasta zagađenja, gubljenja prirodnih staništa, zahtevi koje treba da razmotri i ispuni lokalna Sustainable development, with its povećanog pritiska na ugrožene životinjske vrste, zajednica, kao što su: demand for equality and long-term povećan broj šumskih požara itd. • analize ruralnih područja pre uvođenja ili resource sustainability, can present a Bez obzira što je održivost turističkih akti- ekspanzije turizma zahtevaju pažljivo razma- limitation for an economic develop- vnosti rasprostranjen i mnogo diskutovan kon- tranje ekonomskih, socijalnih i ekoloških ment which frequently has a short-term cept, u nekim segmentima svog razvoja zahte- komponenti turizma u cilju ispunjenja ciljeva approach. In the short-term approach, va i kritički osvrt. Ukoliko je u okviru politike razvoja; rural areas have benefits from mas- upravljanja ruralnim razvojem održivost od veli- • detaljno razmatranje faktora kao što su opor- sive development of tourism. However, kog značaja, usmeravanje daljeg razvoja turizma tunitetni troškovi i kumulativni efekti; in order to ensure sustainable develop- i rekreacije treba da se bazira na većem uvažava- • obezbeđenje primene programa za praćenje ment it is necessary to have a long-term nju etike i prirodnog bogatstva. indikatora održivosti; performance of an entire set of activities, Kako bi upravljanje razvojem ruralnog turi- • održavanje ekonomski sposobne ruralne such as: management of natural resourc- zma bilo u skladu sa osnovnim principima održi- populacije koja je angažovana u poljoprivre- es, segmentation of market and con- vog razvoja neophodno je sagledati sledeće: dnim aktivnostima, uz očuvanje ruralne kul- stant evaluation of resources. In these * da li treba podsticati razvoj ruralnog turizma ture i identiteta; terms there is a need for the development ako to vodi do porasta socijalne i ekonomske • prilikom formulisanja politike razvoja treba pre- of rural tourism as a part of a regional nejednakosti u ruralnim zajednicama? poznati i uzeti u obzir činjenicu da turizam utiče development policy. * da li je prihvatljivo propagirati inicijativu za na stvaranje savremene ruralne zajednice; One of the major objectives in the field razvoj ruralnog turizma ako će veći deo kori- • pejzaž ruralnog područja stvara prijatnost jedna- of tourism and recreation in rural areas sti imati urbana zajednica? ko za članove lokalne zajednice i posetioce; should be the identification of new scopes * u kojoj meri su prihvatljive posledice ruralnog • svi članovi lokalne zajednice treba da budu for the application of sustainable devel- turizma koje se ogledaju u menjanju pejzaža i ubeđeni da je težnja ka održivosti u njihovom opment principles. Rural tourism should degradaciji prirodne sredine? (1) ekonomskom interesu; realize its economic justification and be U ovom radu će kroz analizu najznačajnijih • razumevanje socijalne i političke konstrukcije an efficient tool in the regional develop- faktora i uslova za razvoj održivog ruralnog turi- ruralnog područja mora da postane integralni ment policy. zma pažnja biti usmerena i na negativne posledi- deo održivog ruralnog turizma. Key words: sustainable development, ce, koje treba ublažiti, i neka ograničenja sa koji- rural tourism, the environment, rural ma se treba suočiti. Faktori koji utiču na uspešnost areas. održivog turizma Ključni elementi za razvoj održivog Razvoj održivog turizma znači stvaranje raspo- ruralnog turizma loživih resursa koji su potrebni ljudima kako bi * Dr Snežana Đekić, Ekonomski fakultet, Niš Održivi turizam u ruralnim područjima sve se uključili u turističke aktivnosti. Potrebno je ** Mr Sonja Vučić, Ekonomski fakultet, Niš češće jeste predmet razmatranja. Pokazalo se da obezbediti poslovnu mrežu koja nudi različite 34 Tabela 1. Faktori koji utiču na razvoj održivog turizma proizvode i usluge koje traže turisti. Tu spadaju ugostiteljstvo, ponuda hrane, sportska ponu- Održivi turizam Faktori du, smeštaj, rekreacija i dobra usluga. Putovanje ljudi sa ekološkom svešću, zainteresovanih za učenje o prirodi, Prirodna sredina - Kultura - Obrazovanje Na tabeli 1. prikazani su faktori koji utiču na odr- istoriji i kulturi posećenih područja, - Putovanje - Ljudi živi turizam. Prirodna sredina je lokacija gde se oba- koje obezbeđuje ekonomske i socijalne koristi lokalnoj zajednici kroz Privreda vlja turizam. Kultura se odnosi na kulturni aspekt, širenje ekonomske osnove zajednice, Zajednica uključujući istoriju lokalne zajednice. Edukacija je Konzervacija prirodnih resursa doprinoseći konzervaciji prirodnih resursa kroz ekološku edukaciju. neophodna da proširi svest o važnosti prirode i za Obrazovanje turiste i za stanovnike lokalne zajednice. Poslovni Izvor: McDill, M., Silva, G., Finley, J., Kays, J., (1999): Promoting Ecotourism on Private Lands, Northeast Regional Center for Rural aspekt se odnosi na sposobnost i profitabilnost turi- Development, The Pennsylvania State University stičkih preduzeća. Konzervacija prirodnih resursa je neophodna zato što je održivi turizam baziran na karakteristike lokacije su pristupačnost i udalje- korišćenju prirode i njenih resursa i kao takav zavisi Socijalni faktori nost od velikog urbanog centra, klima, topografi- od prirodne sredine. Faktori iz tabele 1. grupisani su Socijalni faktori se odnose na društvenu stru- ja, voda, divlji život, vegetacija, istorijski spome- u ekološke, ekonomske i socijalne. kturu i organizaciju, uključujući demografske nici. Važan element za razvoj održivog turizma karakteristike, kvalitet društvenog života, odnos je stav lokalne zajednice. Prijateljska i koopera- Ekološki faktori prema turistima i lokalnu tradiciju i kulturu. tivna zajednica će obezbediti veće mogućnosti za Ekološki faktori se odnose na prirodnu sredinu i Prijateljska i domaćinska zajednica je preduslov lokalni biznis u okviru turističke ponude. čine ih karakteristike prirode i ekološki procesi za širenje mogućnosti lokalnog biznisa u okviru u toj sredini. Karakteristike prirode, uključuju- turističke ponude. Socijalni faktori se izražavaju Zaključak ći lep vidik i pejzaž, klimu, topografiju, divlji svet kroz promene u vrednostima, odnosima, stilu i Održivi razvoj, sa svojim zatevom za jednakošću i vegetaciju, su važni za oblik i intenzitet turi- kvalitetu života, ponašanju i kreativnom izraža- i dugoročnom orijentacijom, može da ograni- zma u određenom području. Turizam može biti vanju u lokalnoj zajednici. či potencijal za ekonomski razvoj koji često ima važan za konzervaciju prirodnih resursa zato što kratkoročnu orijentaciju i multisektorski pri- deo prihoda od turizma može da se reinvestira Ostali faktori stup. Lokalne potrebe i stimulansi za ekonomski u očuvanje prirodne sredine i područja. Fizička Koncept ‘’nosećih’’ kapaciteta (2)je zasnovan na rast su često nekompatibilni sa ciljevima održi- lokacija je važan faktor turističke tražnje. Obi- maksimalnom broju posetilaca koji može da bude vog razvoja. čno su ruralne lokacije blizu gradskih područja na određenom području bez dovođenja do ozbilj- Razvoj turizma i rekreacije treba da bude deo turističke lokacije sa visokom tražnjom. ne degradacije prirodne sredine ili ozbiljnog pada politike regionalnog ruralnog razvoja. Ali, razvo- Cilj strategije upravljanja održivim turizmom u kvalitetu usluga i doživljaja posetilaca. ‘’Noseći’’ jem ruralnog turizma dolazi do niza efekata koji je zaštita prirodne sredine i obezbeđenje ekotu- kapacitet može biti meren u smislu prirodne sredi- nisu usklađeni sa principima i strategijom odr- rističkog iskustva turistima. Turisti su motivisa- ne, domaćinstava i posetioca. Faktori merenja su živog razvoja. ni idejama o divljinama, divljem svetu, parkovi- ekološki (zdravlje ekosistema, integritet ekosiste- Dalji razvoj treba da bude usmeren na pronala- ma, učenjem, prirodnim i fizičkim aktivnostima i ma), fizički (kvalitet i raspoloživost vodom, sme- ženje metoda i sredstava pomoću kojih će ciljevi te ideje treba istaći kod upravljanja ovim oblikom štaj), društveni (saobraćaj, zagađenje, odlaganje razvoja biti ostvareni sa minimumom negativnih turizma. U nekim slučajevima, uprkos dobrim otpada) i ekonomski i menadžerski (treniranost uticaja na životnu sredinu. Od značaja je prona- namerama i pokušajima za smanjenje negativnih osoblja, lokalna preduzeća). Određivanje granica laženje boljih modela za merenje fizičkih, soci- uticaja, turizam može biti štetan po životnu sre- ‘’nosećih’’ kapaciteta u slučaju rastuće popularno- jalnih, kulturnih i psiholoških ‘’nosećih’’ kapa- dinu. Uništenje vegetacije, remećenje divljeg živo- sti destinacije je važno za uspeh turizma zbog kon- citeta kao i uvažavanje oportunitetnih troškova. ta, zbijanje zemljišta, problemi sa kvalitetom vode, zervacije resursa i principa održivosti. U tom smislu treba da se promovišu razumne zagađenje vazduha i buka, samo su neki negativni granice nastalih promena u životnoj sredini uzi- efekti po životnu sredinu uzrokovani turizmom. Neke barijere za razvoj majući u obzir rizik od povećanja broja i razvoja Povećani broj ekoturističkih aktivnosti može turističkih aktivnosti i procesa. stvoriti ekološke probleme zbog privlačenja većeg održivog turizma Jedan od glavnih ciljeva politike razvoja turizma broja ljudi, korišćenja resursa i stvaranja otpada. Nedostatak informacija, potrebe za analizom i rekreacije u ruralnim područjima treba da bude tržišta i zabrinutost za snošenje odgovornosti su identifikovanje novog okvira za primenu prin- Ekonomski faktori važne barijere za razvoj održivog turizma. Nedo- cipa održivosti i dugoročni ekonomski opsta- Ekonomski faktori su oni koji se odnose na eko- statak osnovnih informacija je najveće ograniče- nak turizma. Samo na taj način ruralni turizam nomsku strukturu i privredni razvoj lokalne zaje- nje za razvoj preduzeća. Ove informacije se odnose može da bude efikasno sredstvo politike regio- dnice, uključujući ekonomsku osnovu i investici- na: troškove menadžmenta, potrebe za radnicima, nalnog ruralnog razvoja. je. Turizam može da pomogne stabilizaciji lokalne potencijalnu tražnju, konkurenciju. Analiza tržišta privrede kroz diverzifikaciju ekonomskih akti- je neophodna za određivanje vrste potrebnih resur- vnosti i stvaranjem novih poslova (pružanje ugo- sa i načina kako dopreti do potencijalnih posetila- Literatura stiteljskih usluga turistima). Međutim, sezonski ca. Neophodno je sagledati postojeću konkurenciju, 1. Roberts, L., Hall, D., (2001): Rural Tourism karakter turizma stvara nejednaku fluktuaciju njihovu ponudu i cene. Marketing i postojanje vešti- and Recreation: Principles to Practice, CABI tokom godine što može biti štetno za stabilnost na i sposobnosti čine osnovu za uspešno poslovanje Publishnig, London, UK lokalne privrede. Prisustvo radnika određenih preduzeća u turističkom području. Ostale barijere 2. Barkin, D., (2000): Social Tourism in Rural veština i sposobnosti u turističkim preduzećima za turizam predstavljaju slabe veze sa strancima i Communities: An instrument for promoting je ključno za uspeh turizma. Postojanje edukacio- rizik od šteta kao što su: smeće, maltretiranje živo- sustainable resource management, Meeting of nih programa je osnova u treningu osoblja. Lokal- tinja, gubitak privatnosti. the Latin American Studies Association, Mia- ne investicije u turizam su važne za jačanje privre- Širenje strategija za transfer informacija mi, March 16-18 de i smanjenje privrednih odlivanja. Privredna uključuje metode individualnog kontakta (pose- 3. McDill, M., Silva, G., Finley, J., Kays, J., (1999): odlivanja se dešavaju kada se profit koji je stvoren te farmama i telefonski pozivi), metode grupnog Promoting Ecotourism on Private Lands, Nor- lokalno izveze u neke druge lokacije. kontakta (ekskurzije, konferencije i demonstra- theast Regional Center for Rural Development, Marketing i ljudski resursi igraju važnu ulogu cije) i metode masovnog kontakta (časopisi, izlo- The Pennsylvania State University za uspeh turističkih preduzeća i privatnog pre- žbe, Internet). 4. McMinn, S., (1997): The Challenge of Sustai- duzetništva. Za regionalne agencije, strategije Prirodne karakteristike područja, rekreacioni nable Tourism, The Environmentalist, No 17 bazirane na simbolima, imidžu i drugim kara- objekti i kapaciteti, stav lokalne zajednice, odgo- 5. Unković, S., Čačić, K., Bakić, O., Popesku, J., kteristikama regiona mogu da privuku posetioce vornost jesu faktori koji utiču na uspostavljanje (1992): Savremene tendencije u turizmu, Eko- iz jednog u drugi deo regiona. turističkih i rekreacionih kapaciteta. Najvažnije nomski fakultet, Beograd 35 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Zagađenje životne sredine i mere Samardžija, D. *, Jokić, I. **, njene zaštite u Novom Sadu kao Jokić, V. *** rezultat opšteg napretka Rezime Razvoj industrije, saobraćaja i naselja sa nja sredine prešli kritične vrijednosti. U daljem velikom populacijom, neizbježno poveća- Uvod tekstu izdvojeni su vidovi zagađenja, njihov va zagađenje svih elemenata životne sre- Razvoj industrije, saobraćaja i neselja sa veli- intenzitet i najveći zagađivači. dine u Novom Sadu. Za jednostranim kom populacijom, neizbježno povećava zagađe- Aerozagađenje je jedno od najtipičnijih razvojem materijalne i tehničke civiliza- nje svih elemenata životne sredine. Za jednostra- vrsta zagađenja modernih naselja. Kada je u pita- cije uveliko je zaostala higijena velikih nim razvojem materijalne i tehničke civilizacije nju Novi Sad glavni krivci za aerozagađenje su naselja. Otuda je vraćanje prirodnih oso- uveliko je zaostala higijena velikih naselja. Otu- saobraćaj, industrija i domaćinstva. Velika gusti- bina životnoj sredini jedan od osnovnih da je vraćanje prirodnih osobina životnoj sre- na saobraćaja u samom gradskom jezgru, hemij- zadataka čitavog čovječanstva iz jednog dini jedan od osnovnih zadataka čitavog čovje- ske fabrike Albus, Hins, Idol i Rafinerija, kao i vrlo prostog razloga, a to je ljudsko zdra- čanstva iz vrlo prostog razloga, a to je ljudsko domaćinstva, posebno u toku zime, jesu uzročni- vlje. zdravlje. Znači opšta, prvenstveno tehnološka ci podataka koji su prikazani u tabeli 1. U radu su razmatrani neki vidovi zaga- ekspanzija definitivno uzrokuje zagađenje živo- Iz tabele 1. se može vidjeti da je prosječna đenja gdje je poseban akcenat stavljen na tne sredine. Za primjer je uzet grad Novi Sad, koncentracija aerosedimenata na nivou gra- aerozagađenje, zagađenje vode, zatim na locirani su vidovi zagađenja kao mogući načini da u granicama dozvoljenih vrijednosti, ali isto komunalnu buku i probleme sa otpacima. rješavanja problema. tako se vidi da postoje mjerna mjesta kao što je U završnom razmatranju su dati mogu- Autobuska stanica u kojima koncentracija uve- ći načini rješavanja postojećih problema Karakteristike i vidovi zagađenja liko prekoračuje granične vrijednosti koncen- u skladu sa principima Evropske unije, tracije pojedinih aerosedimenata. Glavni razlog a sve u cilju formiranja zdrave prirodne životne sredine u Novom Sadu ovolike zagađenosti vazduha kod Autobuske sta- sredine kao preduslova za razvoj turizma Poslednjih decenija Novi Sad sa svojom okoli- nice jeste izuzetno frekfentan saobraćaj i to auto- u Novom Sadu. nom izložen je sve više zagađenjima različitih busa i teških dizel kamiona. Jedini način da se Ključne reči: Novi Sad, životna sredina, vrsta, što je posledica apsolutne nebrige čovjeka. ovakvo stanje popravi jeste uvođenje novih eko- zagađenje, Zanimljivo je da ni nepostojanje nekog ozbiljnog loških standarda, posebno u saobraćaju i rastere- industrijskog zagađivača nije uticalo ni na kakav ćenje ovog dijela grada preusmjerenjem saobra- Abstract način na ublažavanje konstantnog zagađivanja ćaja ili potpunim izmještanjem Stanice. Nadalje The Pollution of Environment and ekološke sredine. Međutim, zabrinjava i činjeni- u tabeli 1. se primjećuje da praktično ni jedan Measures of its Protection in Novi Sad ca da ni u jednoj zemlji u tranziciji, ako se uzme u lokalitet kada je u pitanju koncentracija aerose- as the Result of General Development obzir da nema ozbiljnog industrijskog zagađiva- dimenata ni blizu ne prelazi graničnu vrijednost Development of the industry, traffic and ča, nema takvog zagađivanja okoline kakav je to od 450mg/m³ što je svakako ohrabrujuće. Osim settlements with great population una- slučaj sa gradovima u Srbiji. Definitivno je da su toga, ni jedan od ostalih analiziranih parame- voidably increase the pollution of all envi- godine pod sankcijama, ratovi, propadanje indu- tara ni na jednom lokalitetu ne prelazi granične ronmental elements in Novi Sad. The strije uticali na nepostojanjae kodeksa ponašanja, vrijednosti. Definitvno se može konstatovati da hygiene in big settlements has been con- zatim zakona i ostalih regulativa kada je u pita- je nivo zagađenosti vazduha, ako se izuzme loka- siderably falling behind the one-sided nju zagađenje i životna sredina. Ipak, Novi Sad litet Autobuska stanica relativno nizak. development of the material and tech- bez obzira na sve spada u red čistijih gradova u Zagađenje vode je prilično izražen problem nical civilization. Because of this, the Srbiji, mada su i u njemu neki parametri zagađe- kada je u pitanju Novi Sad koji prouzrokuje kom- return of natural characteristics to the environment is one of the basic task of the Tabela 1. Aerosediment po lokalitetima u Novom Sadu za mjesec februar 2002. mankind for one very simple reason, and Uk. Kol Red broj Mjerna mjesta Olovo Kadmij. Cink Nikl nX that is the human health. aerose. In this paper are discussed some aspects 1. Geri Karolja 172,5 < 50 <5 <10 < 50 6,7 of pollution where a special emphasis is 2. SC Sajmište 157,8 < 50 <5 <10 < 50 6,4 put at aeropollution, water pollution, 3. SUP Pap Pavla 129,2 < 50 <5 36 < 50 6,1 public noise and problems with trash. In the final discussion are given all pos- 4. Bistrica 129,2 < 50 <5 10 < 50 6,1 sible ways of solution these problems in 5. Bul. Cara Lazara 109,7 < 50 <5 10 < 50 6,7 accordance with the principles of Europe- 6. Ćirila i Metodija 125,4 < 50 <5 132 < 50 6,3 an Union, and aimed at establishing one 7. Jiričekova 110,0 < 50 <5 43 < 50 6,2 healthy environment as prerequisite of 8. Autobuska stani. 1098,0 < 50 <5 219 < 50 7,0 the future survival. 9. Trifkovićev trg 120,0 < 50 <5 78 < 50 5,8 Key words: Novi Sad, environment, pol- 10. Braće Jovandić 180,0 < 50 <5 36 < 50 6,2 lution 11. Centroslavija 260,0 < 50 <5 128 < 50 6,1 12. Petrovaradin cen. 172,6 < 50 <5 28 < 50 6,0 13. Hajduk Veljkova 125,1 < 50 <5 36 < 50 6,2 * Mr Darko Samardžija, Departman za geografiju 14. Radnička ulica 107,6 < 50 <5 35 < 50 6,3 turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad 15. Toplana Sever 163,1 < 50 <5 37 < 50 6,4 ** Mr Igor Jokić, Departman za geografiju turizam i hotelijerstvo, PMF, Novi Sad 16. Prosjek za grad 253,2 27,7 2,5 107,6 25 6,3 *** Valentina Jokić, Departman za geografiju turizam i GVI Granična vrijedn. 450mg/m² 250µg/m² 5µg/m² 400µg/m² - - hotelijerstvo, PMF, Novi Sad Izvor: Zavod za zaštitu životne sredine Novi Sad

36 plikacije prvenstveno po zdravlje čovjeka. Gore litetima ili u rangu dozvoljene granice ili to pre- trebalo bi da se odlažu na posebne industrijske pomenuta industrija proizvodi veliku količinu koračuje. Prosječan nivo buke u Novom Sadu u deponije. otpadnih voda koje se ispuštaju u Dunav, goto- analiziranom šestomjesečnom periodu bio je Klanički i sanitarni otpaci se javljaju u prevo bez prethodne obrade, posebno u periodu od 69 dB/dan. To je za 4 dB/dan veći nivo buke od hrambenoj industriji, te se u istoj prerađuju i kao proteklih 10 godina. dozvoljenog (tab.3). takvi nose na deponiju određenu za takvu vrstu Ako se zna da se vodosnabdjevanje Novog Otpaci su posledica modernog života i urba- otpada. Sada pitkom vodom vrši iz reni bunara uz samu nizacije u najširem smislu ove riječi. U Novom U Novom Sadu postoji centralna gradska depo- obalu Dunava jasno je koliku opasnost predsta- Sadu nastaju slijedeće vrste otpadaka: nija nedaleko od puta Beograd-Subotica. Nažalost, vljanje otpadne vode. - kućni otpaci postoji i veći broj fizički manjih deponija koje su Hemizacija tla je još jedan od načina zagađe- - ulični otpaci nastale u pojedinim gradskim naseljima, a koje su nja podzemnih vodenih tokova, mada se, kada - građevinski šut higijenski apsolutno neodgovarajuće i koje ni po je u pitanju gradsko područje Novog Sada ovaj - talog i mulj iz septičkih jama, uličnih slivnika kakvom propisu tu ne bi smjele biti. Ove deponi- način zagađenja prilično kontroliše što je isklju- Tabela 3. Komunalna buka u Novom Sadu je su rezultat nedostatka higijenske kulture ovda- čivo doprinos propisa i normi koje je propisao od 1.2.2004. do 1.8.2004. šnjeg stanovništva, ali i nezavidnog opšteg stan- Institut za poljoprivredu u Novom Sadu. darda. Pored toga što predstavljaju konstantne Red. Dnevni Isto tako, značajne zagađivače čine otpadne Mjerna mjesta izvore zaraza i epidemija one su i najveće ruglo vode iz domaćinstva, fekalije i otpadne vode koje Broj nivo u dB/d jedne urbane gradske sredine kao što je Novi Sad. nastaju spiranjem javnih površina. Otpadne vode 1. Ilije Ognjanovića 64 Imajući u vidu da je svijetski standard za normal- iz domaćinstva sadrže deterdžente, sapune, masti no razvijene gradove 0,8 kg smeća po stanovni- i dijelove hrane. Fekalije predstavljaju organske 2. Gundulićeva 70 ku u toku dana onda je lako izračunati da u gra- izlučevine ljudi i životinja, veoma bogate bakte- 3. Cara Dušana 69 du Novom Sadu (250 000 st.) dnevno nastane oko rijama, te su epidemiološki najopasnije. Otpadne 4. Hajduk Veljkova 72 200 000 kg smeća. Ovaj podatak donekle objašnja- vode koje nastaju spiranjem javnih površina sadr- va nastanak divljih deponija u gradu mada nikako že pjesak, šljunak, hartiju i drugo smeće. Zagađi- 5. Bolnica 64 ne opravdava te postupke. vači koje sadrže otpadne vode mogu biti mehani- 6. Dušana Vasiljeva 72 Biljni svet odnosno njegovo stanje spada čkog, hemijskog, gasovitog i biološkog porijekla, a u istaknute komunalne probleme. Ovdje se u 7. Maksima Gorkog 68 mogu biti i kombinovani. Količina i sastav otpa- prvom redu misli na deficit travne i visoke vege- dnih voda zavisi od standarda, razvijenosti, veliči- 8. Bulevar Oslobođenja 69 tacije u samom gradu i nedostatak kvalitetnog ne naselja i njegove industrije. 9. Njegoševa 63 šumskog pojasa oko grada. Rezultat ovakvog sta- Da bi se obezbedio normalan rad uređaja nja su ogromne količine prašine i alergena koje 10. Kisačka 71 za prečišćavanje otpadnih voda u Novom Sadu su konstantno prisutne, izuzevši period trajanja moraju bit ispunjeni slijedeći uslovi: 11. Prosjek za grad Novi Sad 69 sniježnog pokrivača i njegovog otapanja. - PH ne manje od 6,5 i ne više od 8,5 Izvor: Zavod za zaštitu životne sredine Novi Sad Vegetativni pokrivač treba da obezbedi kli- - temperatura ne manja od 6°C i ne veća od mu naselja koja bi bila optimalna za život čovje- 30°C i otpadnih voda ka. Pošto to uglavnom nije postignuto, danas kod - ukupna koncentracija rastvorenih soli manja - mješoviti industrijski otpaci stanovništva ima veliki broj specifičnih obolje- od 10 g/l - industrijski otpadci iz metalne industrije nja izazvanih poslijedicama negativnih atropo- - suspendovanih materija manje od 500 mg/l - klaonički, veterinarski i sanitarni otpaci genih promjena u geografskoj sredini, odnosno - koncentraciju toksičnih materija određenu Kućni otpaci se sastoje iz raznovrsnih otpada- na području opštine Novi Sad. max. dozvoljenom koncentracijom ka koji nastaju u domaćinstvu. U ovu grupu spa- Problemi u Novom Sadu kada je u pitanju ovaj Analizom uzoraka vode za piće u Novom Sadu da i otpad koji nastaje pri poslovanju ugostiteljskih segment zaštite životne sredine su slijedeći: došlo se do rezultata koji su prikazani u tabeli 2. objekata, zanatskih radnji i trgovačkih radnji. - po ulicama su slabi drvoredi, ne povećavaju se u Može se zaključiti da je od ukupno 383 mikrobio- Ulični otpad se sastoji od otpadaka koji nasta- znatnijem opsegu, ne štite od udara vjetra i ne loške analize vode za piće bilo 8 neispravnih uzo- ju na ulicama i javnim gradskim površinama. Po obezbeđuju hlad. U Novom Sadu postoje izvan- raka, kao i da je od 383 hemijske analize bilo 10 sastavu su slični kućnim otpadcima. U ovu gru- redni stari drvoredi, ali su oni malobrojni neispravnih uzoraka što uopšte nije zanemarljiv pu otpadaka spadaju i napuštena vozila, velike -oko grada se nalaze iskidani, manji zabrani broj. Ipak, voda za piće u Novom Sadu odgovara grane i lešine životinja lutalica koje se otklanja- šuma, pa se prašina sa okolnih površina lako standardima WHO (Svijetska zdravstvena orga- ju na poseban način. probija do gradske sredine nizacija). Građevinski šut se javlja pri građevinskim -travni pokrivač je na velikom broju lokaci- Komunalna buka je još jedan od problema radovima. U poslednje vreme ovakve vrste otpa- ja slab i teško oštećen i zbog toga nedovoljno velikih urbanih sredina koji se tretira kao zagađi- daka je sve više, što je u skladu se ekspanzijom spriječava podizanje prašine između kolovoza vač životne sredine. Dozvoljeni nivo buke u Novom gradnje u Novom Sadu. Inače, ovaj otpad se može i trotoara Sadu iznosi 65 dB/dan. Koliki je stvarni nivo buke upotrijebiti za zatrpavanje manjih depresija ili za Sve u svemu postoje ogromne površine, kako u Novom Sadu pokazuje slijedeća tabela: nasipanje neasfaltiranih površina. u samom gradu tako i oko grada koje bi bilo neo- Na osnovu gore prikazanih rezlutata može Mješoviti industrijski otpaci nastaju u pro- phodno dodatno ozelenjavati i na taj način plan- se zaključiti da je nivo buke na pojedinim loka- cesu proizvodnje. Oni su po sastavu različiti i ski spriječiti širenje sadašnjih problema. Na ovaj način bi se smanjio i procenat oboljenja disajnih Tabela 2. Analiza uzoraka vode za piće, Novosadski vodovod, februar 2002. organa i alergijskih oboljenja koji sada iznosi oko Mikrobiološke analize 383 Hemijske analize 382 9 %, što uopšte nije zanemarljivo. Ukupan broj ispravnih analiza 375 Ukupan broj ispravnih analiza 372 Ukupan broj neispravnih analiz. 8 Ukupan broj neispravnih analiza 10 Očuvanje zdrave životne sredine u kontekstu razvoja turizma u Novom Uzroci neispravnosti: Uzroci neispravnosti: Sadu i mogući vidovi rješavanja Fekalne koliformne bakterije 2 Rezidualni hlor iznad granice 2 postojećih problema Aerobne mezofilne bakterije 4 Gvožđe 3 Nakon svih iznijetih potencijala i ograničenja Ukupne koliformne bakterije 2 Mangan 4 Novog Sada u funkciji razvoja turizma može se kreirati jedna sveobuhvatna ekološka slika koja ------Amonijak 1 realno ne izgleda loše, mada postoji mnoštvo pro- Izvor: Zavod za zaštitu životne sredine Novi Sad blema koje bi u najskorije vrijeme trebalo sanira- 37 ti, posebno ako se ima u vidu značaj zaštite živo- dvidjeti podizanje zaštitnih šumskih pojaseva stanje ne poprimi alarmantne forme. U tom kon- tne sredine, odnosno njenog uticaja na zdravlje oko saobraćajnica, naselja, industrijskih zona tekstu zagađenje pojedinih elementata životne stanovništva i sa druge strane stvaranja kompa- i poljoprivrednih površina. sredine u Novom Sadu mora biti predmet razma- rativnih prednosti u odnosu na ostale konkuren- - Stimulisati razvoj čistih i bezotpadnih tehno- tranja i turstičkih radnika, jer svakako da zdra- tne gradove kada je u pitanju turizam. U ovom logija i u tom smislu koristiti iskustva i mode- va i čista životna sredina pored značaja za samo smislu treba izdvojiti slijedeće prioritete : le koji se već odavno primenjuju u zemljama stanovnišvo grada ima ulogu i u razvoju turizma - Zaštita voda. U prostornom planu rezervisa- Evropske unije. U tom smislu povezati se sa sve negde na putu ka receptivnom turističkom sre- ti prostor za podizanje filtracionih pojaseva na većim brojem nevladinih organizacija koje se dištu. zagađenim rijekama u zonama industrijskih, bave ovom problematikom i uključiti se u neke gradskih i poljoprivrednih zagađivača. Odgo- od mnogobrojnih projekata u kojima su već oda- varajućim planovima utvrditi sanitarne zone vno zemlje u tranziciji u jugoistočnoj Evropi. Literatura i izvori zaštite i odrediti stepen ograničenja u režimu Na kraju treba spomenuti da svi analizirani 1. Bukurov, B. (1975):Fizički geografski proble- korišćenja prostora radi zaštite površinskih i parametri zagađenja na indirektan, ali značajan mi Bačke, Srpska akademija za nauku i kultu- podzemnih tokova kao postojećih i potencijal- način utiču na razvoj turizma. Naizgled, otpaci, ru, Beograd nih izvorišta pitke vode. komunalna buka zagađena voda i slično nisu u 2. Carić, N. (1974):Naselja Južne Bačke i visoke - Zaštita vazduha. U prostornom planu izvrši- prvom redu značajni za razvoj turizma. Među- vode Dunava, godišnjak Filozofskog fakulteta ti kategorizaciju prostora u odnosu na postoje- tim, ako se pogledaju veliki receptivni centri oko u Novom Sadu, knjiga 11/2, Novi Sad ći i planirani stepen zagađenosti vazduha, te u nas vidi se da svaki od njih ima zadovoljavaju- 3. Grupa autora, (1987):Novosadske opštine 1, skladu sa kapacitetom sredine utvrditi namje- će čist vazduh, čistu vodu, nizak nivo komunalne PMF Novi Sad, Novi Sad nu i režim korišćenja prostora. Radi poboljša- buke i slično. Ne treba ni spominjati da je u sva- 4. Grupa autora, (2000):Turizam i zaštita , PMF nja stanja životne sredine treba izgraditi doda- kom ozbiljnijem turističkom središtu već oda- Novi Sad, Novi Sad tne obilaznice i na taj način saobraćaj udaljiti od vno rešeno odlaganje otpada. Osim toga, budžet 5. Zavod za urbanizam Vojvodine, Prostorni plan gradske sredine što je moguće optimalnije. koji se izdvaja za očuvanje zdrave životne sredi- opštine Novi Sad 2000. - Zaštita zemljišta. Prostornim planom treba ne, razvoj čistih tehnologija je poprilično veli- 6. Zavod za zaštitu životne sredine Novi Sad, rezervisati površine za razvijanje raznih obli- ki. Nadasve, očekuje se da se kod nas, na osno- mjesečni bilten 2/2002. ka fitosanacije (biosanacije i ekosanacije). Pre- vu dosadašnjih iskustava, ništa neće učiniti dok 7. Interactive web site www.visitnovisad.com

38 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Oblici turističkih kretanja na Kovačević, Tamara *, Obradović , Svetlana ** jezeru Tisa koji počivaju na Rezime prirodnim potencijalima Veštačko jezero Tisa je locirano 120 km istočno od Budimpešte. Formirano je na toku reke Tise i jedan njegov deo pripada avione je udaljen samo 20 km istočnije od jezera, Nacionalnom parku Hortobađ. Zahva- Uvod nalazi se u Kunmadarasu, što pozitivno utiče na ljujući dobroj iskorišćenosti prirodnih Teritorija Mađarske države ne izlazi na more, tako povoljnost geografskog položaja. potencijala jezero Tisa predstavlja veo- da su vodene površine atraktivne turističke desti- ma razvijen turistički kompleks sa boga- nacije za njene stanovnike. Balaton je najpoznati- Jezero Tisa tom ponudom koja pruža mogućnost je, najveće i najposećenije jezero, dok Tisa jezero Jezero Tisa je nastalo izgadnjom hidroelektrane organizovanja najrazličitijih vidova turi- nosi epitet „malog brata Balatona“. Turizam se na u Kisköru, brana i nasipa uzvodno od tog mesta zma. Neki od vidova se jasno izdvaja- ovom prostoru počeo razvijati od sredine sedam- na reci Tisi. Prva faza ujezeravanja rečnog toka je ju (nautički, ribolovni, sportsko-rekreati- desetih godina, tako da je danas njegova organi- trajala između 1973. i 1978. Međutim, današnji vni), a neki međusobno prepliću i nado- zovanost na zavidnom nivou. S obzirom da su fizi- obim jezera se formirao od 1978. do 1984. godine punjuju oplemenjujući turističku ponu- čko-geografske karakteristike i pejzaž Tisa jezera kada je nivo vode podignut za još 1,5 m. Narednih du (posmatranje ptica i edukativni turi- veoma slične onima na teritoriji naše zemlje koji pet godina vodeni ekosistem se stabilizovao, a od zam). Jezero Tisa je odličan primer kako se nalaze u Potisju i Podunavlju, analiza turisti- 1990. se zapaža ekspanzija vodenih biljaka i laga- je moguće turizam staviti u funkciju odr- čkih kretanja bi trebala da inicira pokretanje sli- na eutrofizacija biljnog sveta jezerskog dna. Jeze- živog razvoja u prostoru koji se nalazi čnih koji bi se mogli organizovati i na prostoru ro Tisa ima 10 kanala i 16 ostrva koja prekrivaju pod zaštitom. naše zemlje. 43 km2 . Bogato je rukavcima i meandrima koji Ključne reči: jezero Tisa, sportsko-rekre- povezuju basene nekoliko manjih jezera. Izgra- ativni turizam, edukativni turizam Turističko-geografski položaj đen je most između Poroszló i Tiszafüred. Severni, manji Tisavalk basen se prostire severno od mosta, Abstract jezera Tisa sa druge strane mosta je Tisafüred basen, južno je Types of Tourist Movements on Lake Tisa se nalazi u Velikoj mađarskoj ravnici, na 350 basen Saruda, dok je još južnije donekle izdvojen Tisza Based on Natural Potentials km reke Tise (47041’-47028’ Nφ i 20048’ - 20030’Eλ), zaliv Abádszalók. Plaže su prekrivene travom ili Artificial lake Tisza is located 120 km 120 km istočno od Budimpešte (karta 1). Tačno 25 peskom fluvijalnog porekla. east of Budapest. It was formed on the km zapadno od njega je Nacionalni park Hortobađ. course of the river Tisza and one part Locirano je na granici nekoliko mađarskih pokra- Prirodni turistički potencijali of it belongs to the National Park, Hor- jina. Istočna polovina pripada Jász-Nagkyun-Szol- tobadj. Thanks to the well-used natu- nok-u, mali severni deo Borsod-Abaúj-Zemblén-u, jezera Tisa ral potentials, the lake Tisza represents a a preostali, zapadni deo Haves-enu. Jezero Tisa je veliki turistički potencijal. U geo- very developed tourist complex with rich Turističko-geografski položaj u odnosu na grafskom smislu ono je fluvijalno protočno jeze- offer, giving possibilities to organize most druge konkurentne lokacije, s obzirom da se Bala- ro antropogenog porekla. Prostire se pravcem variuos types of tourism. Some of those ton nalazi u drugom delu Mađarske, je povoljan. sever-jug, dugo je 32,4 km, a najveća širina mu types clearly distinguish themselves (nau- Važnije evropske saobraćajnice ne prolaze ovom dostiže 7,68 km. Prosečna dubina jezera je 1,3 m, tical, fishing, sport-recreation), some of regijom, što ima pozitivnu i negativnu stranu. Nji- ali na nekim delovima ono dostiže i 17 m. Obim them overlap, and complement each other hovo odsustvo smanjuje zagađenje životne sredine, jezera iznosi 80 km, a površina pri srednjem enriching the tourist offer (bird-watching, ali i utiče na povećanje stepena perifernosti polo- vodostaju 127 km2. educational tourism). Lake Tisza is an žaja. Jezero tangiraju svi lokalni putevi, a u blizini Veoma važan turistički potencijal predstavlja excellent example of how it is possible to se protežu i važni regionalni. Aerodrom za manje i očuvan živi svet. U ekosistemu dominira bar- put tourism in the function of sustainable development, in the protected area. Key words: Lake Tisza, sports and recreation tourism, educational tourism.

* Tamara Kovačević, stručni saradnik ** Svetlana Obradović, postdiplomac Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad Karta 1. Geografski položaj Tisa jezera u Mađarskoj 39 ska vegetacija, posebno se ističu barski lokvanji, kraju često mogu videti živopisne konjičke para- 30.1.2000, došlo je do pucanja brane flotacijskog vodeni kesteni, vrbe i trska. Računa se da je oko de koje organizuju razne domaćinske kuće koje se jalovišta rudnika zlata „Aurul“ i izlivanja 100.0- 55% jezerske površine pokriveno vegetacijom. bave restoraterstvom i ugostiteljstvom. 00 m3 vode i mulja sa velikom koncentracijom i U periodično plavljenim površinama se zadrža- količinom cijanida i teških metala u reku Lapoš, va, raspada i truli drveće koje „viri“ ili leži blizu Turistička kretanja pritoku Samoša, koji je Tisina pritoka. Tada se, vodene površine i realno predstavlja opasnost za Sportsko-rekreativni turizam je dosta razvijen zahvaljujući postojanju smeštajnih kapaciteta u neiskusne avanturiste. Trska, šaš, rogoz se seku u na jezeru Tisa. Sportski ribolovci su prvi „otkri- naseljima koja izlaze na jezersku obalu, skocen- avgustu i koriste za izradu različitih predmeta za li“ jezero. U ranim letnjim jutarnjim časovima i trisao veliki broj naučnih i drugih radnika koji domaćinstvo, a od zemlje se pravi keramika. maglovitim jesenjim večerima oni su najbrojniji su ispitivali kvalitet vode, reakciju živog sveta na Pejzaž, iako je antropogeno uslovljen, oda- posetioci jezera. Zimi se mogu videti kako pažlji- zagađenje itd, i na taj način ostvaren je određeni je utisak nedirnute prirode, zato često privla- vo hodaju po ledenoj kori, kako bi na određe- turistički promet. či slikare i druge umetnike. Ptičji rezervat loci- nom mestu prosekli led i uživali u dobrom ulovu Izletnički turizam je veoma razvijen u topli- ran na Tiszavalk ostrvu, u severnom delu jezera, 'ELEJ površine 3648 ha, 30.04.1997. strogo je zaštićen %GERLÚVÚ ,EGENDA Ramsarskom konvencijom, odnosno unesen na 4ARNASZENTMIKLØS 3ZENTISTVÉN +ÚMLÚ "ORODIVÉNKA Međunarodnu listu staništa ptica močvarica, kao 2EKA4ISA jedno od 19 lokacija u Mađarskoj. Pored ovog, još .ÏGYES neki severoistočni delovi jezera Tisa pripada- . 0OROSZLØ *EZER O4ISA 4ISANÉNA 3ARUD 4ISZAVALK ju NP Hortobađ. Kolonije čaplji koje su simboli 4ISZABÉBOLNA $RUGIMANJIVODOTOCI mađarske divljine, kormorani, rode i crni jastre- +ISKÚRE £ROKTÚ bovi su najbrojnije vrste ornitofaune jezera Tisa. 0OVRÝINEPODZAÝTITOM Ovde se gnezde i slavuj i senica. Domaće stano- 4ISAFàRED 4ISZADOROGMA 4ISZABURA 4ISZASZÚLÚS vništvo razlikuje ptice koje se mogu posmatrati %GYEK 0UTEVI 4ISZADERZS jedino iz čamca, od onih koje se mogu videti iz !BÉDSZALØK 4ISZACSEGE konjskog sedla. Gnezda sova, šumskih žuna itd. 4ISZAIGAR .ASELJA se nalaze u suvim i trulim vrbama. Ptičja graja 4ISZAÚRS 2AZMERNIK ispunjava tišinu jezerske šume. +UNHEGYES KM &àRDÚTELEP Šume u aluvijalnoj ravni reke su lovna podru- čja, jer su bogata divljačima (zečevi, fazani, Karta 2. Jezero Tisa veprovi, divlje mačke). Dabar je ponovo naseljen u Potisju, a sreću se i vidre. U jezeru Tisa ima riba koje hrle ka izvoru kiseonika. Ovde se veruje jem delu godine. Turisti u potrazi za sedativnim više od 50 ribljih vrsta, među kojima je 12 zašti- ribolovačkim pričama, koje bi se drugde smatra- dejstvom mirne jezerske vode i ptičjeg cvrkuta ćenih. Grgeč i šaran se koriste za pravljenje čuve- le preterivanjem. Fotografije riba visine čoveka ostaju po nekoliko dana. Nema mnogo uređenih ne riblje supe ovoga kraja. Deverika dostiže pet koji se nalaze na zidovima nekih lokalnih hotela, kampova, ali različite boje kamperskih šatora su kg, a buša ili amor deset, dvadeset pa i više kilo- gostinjskih kuća i restorana to potrđuju. Sredina lako uočljive u nijansama vegetacijskog zelenila. grama. Barbel naseljava brze i duboke vode. U jezera se smatra najvećom oblasti sportskog ribo- Da je ekološka svest na zadovoljavajućem nivou, napuštenim rukavcima se izlovljavaju mali ket- lova u Mađarskoj. Ova delatnost je strogo kontro- indirektno se može zaključiti, pošto se ostaci fiši i zaštićena riba. lisana od strane čuvarskih službi. Na Tisa jezeru smeća retko viđaju. Ostrva jezera Tisa su ade ili sprudovi. Najpo- se riba izlovljava na tradicionalan način, meto- Posmatranje ptica i naučna istraživanja su pri- sećenija su ona koja se protežu paralelno sa oba- dama koje su stare stotine godina. marni motivi malobrojne ali vrlo probirljive kli- lom Tisanána. Do njih se dolazi veslanjem, jer se Obilazak jezera veslanjem je veoma popu- jentele koja stavlja svoje slobodno vreme u fun- na njima nalaze prostori za kampovanje i resto- larno. Jedino se na taj način može prići svakom kciju edukacije. Često se viđaju čamci kako lenjo ran. skrivenom kutku, a iznajmljivanje čamaca je i bešumno klize među gustim granjem i palim Termomineralni izvori se javljaju u Kunhegy- svima dostupno. Posmatranje jezera sa obale je drvećem, ne bi li se približili gnezdima čaplji. es i Tisaöros, na oko 12-15 km udaljenim od oba- moguće na različite načine. Automobilima, iako Nautički turizam je dobro organizovan. le jezera. Ona u naseljima na samoj obali, Abáds- ne baš ekološki popularnom rešenju, je pristup Jedrenjaci i surferi klize jezerskom vodom, a zalók i Tiszafüred dostiže 390C, a u Tiszacsege jezeru omogućen betoniranim nasipima. Nasi- motorni čamci vuku skijaše na 14 km2 Abádsza- čak 810C. Utvrđeno je da hipertermalna voda Tis- pi su nastali pregrađivanjem rečnog toka, for- lók zaliva, gde jezero ima najveću dubinu i gde zacsege dolazi sa dubine od 1150 m i leči reuma- miranjem basena i radi odbrane od poplavnog je predviđeno korišćenje motorizovanih rekvi- tizam. U većim obližnjim naseljima koja se nala- talasa. Turisti ih često iznajmljuju jer sa njima zita nautičkog turizma. ze na udaljenosti do 50 km banjski turizam je na mogu brzo stići do mnogih gradića koji su uda- Banjski i lovni turizam, međutim, nisu razvi- većem stepenu razvoja, ali u pomenutim naselji- ljeni i po 30 km, u kojima ima dosta komplemen- jeni kao drugi pomenuti oblici turizma, ali ma oplemenjuju turističku ponudu. tarnih antropogenih potencijala. Jahanje se tako- postoje potencijali koji se za sada koriste u sim- U propagandnim materijalima se nalaze đe često upražnjava. Koriste se različiti „poljski“ boličnom obimu. informacije o turističkim potencijalima intere- putevi. Turistima je zanimljivo da sami upoznaju santnim za edukativni turizam. Iz njih se sazna- prostor orijentišući se pomoću mape ili oznaka Zaključak je da labudi prave kolonije u Abádszalók, u Bor- ucrtanih na stabla drveća. Jezero se može videti i Stepen razvoja turizma ove mikroregije se lako sodivánka i Tisabábolna se nalazi hrastovi gajevi, iz balona, što svakako predstavlja veliku turisti- identifikuje pomoću samo nekoliko činjenica. da tresetište postoji u naselju Erdötelek, močva- čku atrakciju Abádszalók. Ova „vodena zemlja“ je pravi lavirint, zato se na re oko Tiszafüred pripadaju Nacionalnom par- Kupališni turizam je jedan od najčešćih razlo- svim prodajnim punktovima priobalnih naselja ku Hortobađ, arboretum je u Tiszaigar, tereni ga dolaska turista na jezero Tisa. Mala dubina mogu naći karte krupnog razmera. Pojedina sta- koje plavi Tisa su u Tiszaroff, a medicinsko bla- jezera omogućava brzo zagrevanje vode tokom bla su označena radi lakše orijentacije. Orijenta- to se ekploatiše u Tisasüly 14 km južnije od jeze- letnjih meseci. Klasične rečne plaže se nalaze cija je moguća i pomoću kućica čuvara brane. U ra (karta 2). kraj Sarud. Iako je infrastruktura lošija u pore- njima se uvek može nabaviti pijaća voda, prva Pre desetak vekova Mađari su u Panonsku đenju sa drugim plažama Tisa jezera, turiste ovo pomoć i koristiti telefon. Vodička služba stoji na niziju stigli na konjima. Do pojave motorizova- mesto privlači bistrinom vode. Voda spada u II raspolaganju tokom celog dana u toplijem delu nog drumskog saobraćaja i mašina za obradu klasu. godine. zemlje, konji su bili polifunkcionalna i nezamenji- Jezero ima određenu samorevitalizacionu sna- Petnaest naselja oko jezera Tisa danas žive va pomoć u svakom domaćinstvu. Mađari i danas gu, ali Tisu koja u njega utiče zagađuju naselja u od turizma. Oni znaju da se ne mogu porediti sa neguju tradiciju uzgajanja konja, tako se i u ovom uzvodnom delu. U rumunskom naselju Baia Mare, stepenom razvoja turizma Balatona, jer on ima 40 dugu tradiciju i više od 4,5 puta je veće. Među- Literatura 5. Group of authors (2002): Lake Tisza, Lake Tis- tim, konkurentna su po miru i tišini koja odli- 1. Directorate for Environmental Protection, za Regional Marketing Office, Tisafüred kuje jezero Tisa i po generalno nižim cenama (1997): Ramsar Protected Areas in Hungary, 6. Group of authors (2003): Lake Tisza, Hunga- usluga. Ministry for Environment of the Republic of ry, An experience Regional Publication of the Održivi razvoj turizma Tisa jezera počiva na Hungary, Budapest Hungarian Tourist Office, Budapest razvoju onih oblika turizma koji se upražnjava- 2. Group of authors (2000): Inception Report, A 7. Jacobi, Elizabeth P. (1932) „Hungary, a Kin- ju i u hladnijem delu godine. Ove zime počinje Public Information and Participation Program- gdom Without a King: A Tour from Central potraga za lokacijama na kojima se formira led me Carried out by WWF International (Danu- Europe’s Largest Lake to the Fertile Plains of moćnosti potrebne za organizovanje klizanja. be-Carpathian Programme) & DEF (Danube the Danube and the Tisza,“ National Geogra- Idejni tvorci jezera Tisa kažu da prihodi pre- Environmental Forum), Vienna/Bratislava phic, June, 691-728. mašuju sva očekivanja. Vojvođansko Potisje 3. Geographic map, (1995): Hungary map,1:60- 8. Tourist map, (2003): Tisza Lake Region, 1:10- može dobrom organizacijom inventivnih lju- 0.000, Budapest 0.000, Budapest di formirati sličnu turističku mikroregiju. Na 4. Group of authors, (2000): „Safe Operation 9. http://lazarus.elte.hu/gb/maps.htm dunavskom toku, koji je sve atraktivniji koridor of Mining Activities: A Follow-up to Recent 10.http://geography.about.com/library/maps/ nautičkog turizma bi se mogla osmisliti destina- Mining Accidents,“ Commission of the Euro- blhungary.htm cija na međunarodnom nivou. pean Communities

41 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Spas Dojranskog jezera Panov, Nikola *, Mijalov, Risto** jedna od tri najveće turističke destinacije Milenkovski, Ace *** u Republici Makedoniji

Rezime Turističko-geografski položaj i neke Ostale hidrografske karakteristike Projekat o spasu Dojranskog jezera je osnovne karakteristike U Dojranskom jezeru se ulivaju rečice: Toplec, jedan od najvećih zahvata današnji- Dojransko jezero se nalazi u istoimenoj kotlini u Derebaš, Brestska i Surlovska reka. Jedina je oto- ce što se tiče njegove grandioznosti sa krajnjim jugoistočnim delovima Republike Make- ka već spomenuta rečica Đolaja. Nalazi se na jedne i istorijskog efekta, sa druge stra- donije, rasprostranjeno je između planine Belasi- jugoistočnom delu jezera i, nekada je imala zada- ne. Kažemo istorijskog, jer da bi se brinu- ce (2.036m) i njeniog ogranka Boska, na severu, tak da višak jezerske vode prebaci u sliv reke Var- lo o jednom prirodnom pliocenom jeze- Kruše Planine (1.179m) i Karadagom, na istoku, i dar. U ovom delu nalazi se i nekoliko sublaku- ru kojem preti opasnost nestanka sa geo- niskom Trnovskom Planinom, ili Kara Bali, pre- strijskih izvora koji lokalno stanovništvo naziva grafske mape; to zaista predstavlja jedin- ma zapadu i jugozapadu. Na jugu, Kotlina se pro- kajnacima. U odnosu na temperaturu vode, stveni poduhvat u svetskim razmerama. teže ka Kukuškom predelu, a dalje i prema Solun- ovo je najtoplije jezero u Makedoniji zato što u Naime, kao što ćemo imati priliku da skom zalivu. Njegova nadmorska visina je 148 m letnjim periodima njegova temperatura ponekad detaljnije govorimo o ovoj temi, godine ima površinu od 42,74 km2, od kojih 27,1 km2 pri- može biti i do 270C. U nastavku teksta sledi njena 1988. susedni Grci, preko jedinstvene oto- pada Republici Makedoniji, a 15,64 km2, od 1913. prosečna vrednost. ke zvana „Đolaja“, a sa ciljem navodnja- godine, se nalazi u susednoj Grčkoj. Pre katastrofe, Visoke temperaturne vrednosti omogućuju pro- vanja obradivih površina, izvršili su pro- njegova maksimalna dubina je iznosila 10 m. Tada dužetak turističke sezone i u toku prolećnih i jese- tivprirodni i namerni zločin prokopavši je ukupni volumen vode bio 202 miliona m3. njih meseci, međutim u zimskom periodu, s obzi- donji prag brane otoke. Time je ovo jeze- U odnosu na važnije komunikacjiske pravce, rom na nizak vodostaj, jezerska voda može da se ro, do septembra 2002., izgubilo skoro 2/3 položaj Dojranskog jezera je veoma povoljan jer, od zaledi. Termička diferencijacija iznosi samo 10C što svoje vode i pretvorilo se u pravu baru. S glavnog magistralnog pravca E-75, nalazi se na uda- je još jedna pogodnost za uživanje u njoj. S obzirom tim da je ono bilo jedna od najvećih turi- ljenosti od samo 25 km. Ovakav položaj nadopunja- na prisutnost brojnih mikroorganizama providnost stičkih destinacija Makedonije, jezero je i va i granični prelaz Dojran-Dojrani koji je otvoren vode iznosi 60-350 cm. Boja varira, od tamno i otvo- predmet našeg rada. 1986. Od njega do Soluna udaljenost iznosi samo 80 reno zelene, do nebesko plave. Prilikom jakih vetro- Ključne reči: Dojransko jezero, „Đolaja- km, a do Seresa 100. Dalje se nastavlja prema Drami va ona se pretvara u mrku nijansu. Jedna od glavnih “,“Đavačko Polje“, Ministarstvo životne i Kavali, i u tom pravcu povezuje se sa putem E-79 pogodnosti je i ta što je voda veoma bogata rastvor- sredine i prostornog planiranja. koji polazi iz Sofije, a završava u Solunu. U odnosu ljivim solima i najbogatija u odnosu na sva jezera u na centre gušće naseljenosti, jezero je od Skoplja Makedoniji. Tako, dok vrednost na Prespanskom i udaljeno 166 km, a prema njemu gravitiraju svi Ohridskom jezeru iznosi 123, odnosno 128, na Doj- gradovi i naselja koja se nalaze u južnim, jugoisto- ranskom, ona je punih 285 mg/l. To je i razlog što je čnim, pa i istočnim delovima Republike, kao što su: ovo jezero jedno od najlekovitijih na celom Balkan- Đevđelija, Valandovo, Bogdanci, Strumica, Radoviš, skom poluostrvu i šire. Berovo, Delčevo, Štip i dr. U odnosu na aleatski turizam, Dojran predstavlja veoma privlačnu destina- Klimatske karakteristike ciju za susedne Grke, a pogotovo za one koji dolaze Klimatske karakteristike su idealne za razvoj iz obližnjeg Soluna. U odnosu na ostale turistčke turizma. Tako, srednjegodišnja temperatura motive, turističko-geografski polažaj jezera umno- vazduha iznosi 14,20C i posle Valandova (14,80C), gome je povećan blizinom Egejskog mora, odakle Dojran je najtopliji grad u Republici, što ćemo se najbolje plaže ispod Olimpa nalaze na udaljeno- prikazati u tabeli 2. sti ne većoj od 130 km. Za najznačajnije antropoge- Prosečan broj vedrih dana iznosi 130,2 a obla- ne vrednosti računaju se ostaci rimskih grobova i čnih samo 83,7. Prosečna oblačnost iznosi 4,4/10. druge arheološke iskopine koje se protežu po dužini Broj sunčanih sati je veoma visok i on je 2.211, a krajbrežnog puta naselja Novog Dojrana, a ukazuju relativna vlažnost je idealna i nalazi se u granica- da je ovo mesto bilo nastanjeno još u Rimskom peri- ma između 65-75%. Prosečna količina padavina, odu. Od manifestacija najkarakterističnije su „Doj- iznosi 661,3 l/m2. I ovaj parameter ćemo prosle- ranska rukovanja“ i „Dojranske noći i zore“, koje se diti kroz tabelarni prikaz. održavaju svake godine u julu i avgustu. Samo u retkim slučajevima, kao što je to bilo ove, i daleke 1901, 1913, 1956 i 1963. godine pojavile su se Prirodno-geografske karakteristike ekstremno velike padavine koje su u obližnjim naseljima dovele do poplava. Što se tiče vetrova, najprisu- Reljefne osobenosti tniji je takozvani vardarac. On je jak i hladan, i duva Dojranska kotlina predstavlja veliko tekton- od jeseni do proleća. Sledeći je severoistočni kala- sko udubljenje koje je oformljeno krajem neo- šnikot koji je veoma topao i dolazi iz pravca doline gena.U diluviumu ona je bila ispunjena velikom reke Strume iz Orfanskog zaliva. Sa istoka prodiru vodom kada je površina jezera bila punih 127 ormošk i breški krivac, a najpogodniji za ribolov- km2, a dubina je iznosila 110 m. Tada je ono bilo ce je južni dobroven koji se javlja u zimskom peri- u vezi sa Strimonskim jezerom. Kasnijim radijal- odu. Za turiste najprijatniji su pravi jug i jugoza- nim tektonskim pokretima takozvanog Egejskog pad koji u letnjem periodu donose osveženje. Broj kopna, koje je zahvaljujući tome postalo more kalmi iznosi 480, a brzina severnih vetrova dostiže nastaje sniženje donje erozivne baze, pri čemu i do 9 m/sek. je jezero polako isteklo prema Egejskom moru. * Dr Nikola Panov, van. prof.PMF-a u Skoplju Uostalom, ovo je bila sudbina svih makedonskih Biljni i životinjski svet ** Dr Risto Mijalov, van. prof.PMF-a u Skoplju pliocenih jezera od kojih su se mnoge pretvori- Obilje faune i flore je jedna od karakteristika *** Dr Ace Milenkovski,opština Čair le u kotline. ovog jezera. Uostalom, računajući na jednom 42 Tabela 1. Srednjomesečna i godišnja vrednost temperatura vode Dojranskog jezera ležaja i ostalom pratećom infrastrukturom; hotel Mes. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sr.god. „Metropol“ („B“), koji raspolaže sa 36/2 komfor- ne sobe, četiri apartmana i kazino; hotel „Galeb“ o T C 4,5 3,9 8,0 12,7 18,9 22,4 24,3 24,2 20,0 16,4 12,7 8,9 14,8 („B“), sa 40/2 soba i 8 apartmana; hotel „Mlaz“ („B“), u blizini Merdaja, sa 70 soba, modernim Tabela 2. Prosečne mesečne i godišnje temperature vazduha u Novom Dojranu ,u periodu između 1931-1980 god. kazinom, 100 ležajeva u bungalovima, 200 kam- Mes. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Pr.Mes. perskih jedinica i brojnim sportskim igralištima; odmaralište „Jaka“, sa 24 sobe i četiri apartma- T0C 52,0 53,2 62,3 54,0 65,2 50,9 33,5 33,1 39,2 68,3 87,9 69,5 661,3 na, zatim tradicionalni riblji restoran „Fuk-tak“ i još dvadesetak samostalnih ugostiteljskih jedini- Tabela 3. Prosečne mesečne i godišnje sume padavina u Novom Dojranu, u periodu između 1952-1980 god. ca u kojima se mogu dobiti nacionalna makedon- Mes. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Pr.Mes. ska jela i dr. Pored toga, ovde se nalazi još i: 800 T0C 52,0 53,2 62,3 54,0 65,2 50,9 33,5 33,1 39,2 68,3 87,9 69,5 661,3 vikendica,150 garsonjera, 40 radničkih odmara- lišta od kojih danas, nažalost, funkcioniše samo hektaru površine, Dojransko jezero je najbogati- to: Stari i Novi Dojran, Sretenovo i Nikolić. Naj- jedan mali deo, dečije odmaralište sa 700 leža- je na svetu slatkovodnom ribom. U njemu žive starije naselje Stari Dojran spominje se još u IV jeva u naselju Nikolić, dva autokampa sa 5.000 16 vrsta, a najpoznatiji su: šaran, som, perkija, v.p.n.e. pod imenom Taurijan, a bilo je locirano kamperskih jedinica, 30 trgovskih prodavnica i crvenperka, bejavica i dr. Pre katastrofe jezera, nešto severnije od današnjeg. supermarketa, pošta, ambulanta, autobuska sta- ovaj hidrografski objekat je bio najveći proizvo- nica, nekoliko uređenih plaža i dr. đač riba i u ukupnom ulovu Makedonije učestvo- Stanovništvo Iz ovih podataka, možemo zaključiti da je Stari vao je sa 42,2%. Tada se ovde lovilo i po više od Danas u opštini Stari Dojran živi 3.426 stanovni- Dojran jedna od atraktivnijih turističkih destina- 500 tona ribe. Pored privrednog značaja, sport- ka, a njegove karakteristike propratićemo kroz cija koji raspolaže brojnim hotelsko-ugostiteljskim ski ribolov je, ujedno, i veoma važan činilac u tabelarni prikaz (Tabela 4). poslovnim jedinicama i ostalim infrastrukturnim razvoju turizma. Ovde se riba lovi na jedan veo- Iz tabele jasno se vidi da najveći deo stano- sadržajima. Nažalost, s obzirom na već spomenu- ma neuobičajen način; pomoću ptice kormoran. vnika živi u Novom Dojranu, ili 32,8%. Dva nase- tu katastrofu koja se dogodila između 1988-2002. Ovaj vid ribolova karakterističan je još za samo lja su potpuno raseljena, a to su Čaušli i Đuma- godine, Stari Dojran je ostao skoro bez turista. neka jezera u Kini. Od ostalih životinjskih pred- bos. Broj muškaraca i žena je ujednačen, a male Ipak, realizacija projekta „Đavačko Polje“, nala- stavnika sreću se još i: divlje guske patke, liske, disproporcije se sreću samo u Starom Dojranu zi se na najboljem putu da ovom mestu vrati stari gnjurci (kokalki), galebovi (surle), kormorani i Sretenovu, dok je prosečni broj stanovnika u turistički sjaj i da se ponovo vrati na programima koji se nazivaju garo i aćko, najrazličitiji vidovi jednom domaćinstvu 3,7 i skoro je isti sa prose- svih turističkih agencija. školjki, crva, pijavica, puževa i dr. Bogatstvo ribe čnim u Makedoniji. Najveći deo domaćinstava u je uslovljeno prisustvom fito i zooplanktona, po naseljima koja se nalaze na obodu jezera je prila- Osnovne karakteristike čemu je ovo jezero jedno od najbogatijih u svetu. gođeno za primanje turista. U odnosu na nacio- Ipak, najkarakterističnije su lekovite zelene i pla- nalnu strukturu, 72% su Makedonci, 11% Turci, turističkog prometa vo-zelene alge zvane zele i bogatstvo krajjezerske 7,6% Srbi itd. U odnosu na obrazovnu struktu- Ipak, u toku letnjeg perioda, a do 1988. godine, u šavarike (trske). Za razvoj turizma značajno je i ru, skoro su ujednačeni oni sa nezavršenim osno- Starom Dojranu je boravilo i više od 20, a vikendi- krajjezersko blato koje se nalazi kod sela Nikolić. vnim, sa osnovnim i srednjim obrazovanjem, sa ma i do preko 30.000 turista. Tako, u periodu naj- To je, pored onog što se sreće na jezerima Daks višim ih ima 60, visokim 52, a potpuno su nepi- veće posećenosti, odnosno u periodu 1985-1988., i Prešak u Francuskoj, jedno od najlekovitijih u smene 124 osobe. Ovakav raspored obrazovne i ukupan broj posetilaca se kretao između 66.000 celom svetu. polne strukture ukazuje na to da ova opština ima i 75.000, a broj noćenja između 360.000 i 390.0- potencijalne mogućnosti za aktivno zapošljava- 00, ili je svaki posetilac u proseku ovde bio više od Sociogeografske karakteristike nje svog stanovništva, a pogotovo u segmentu pet dana, od kojih su između 7-8% bili iz inostran- turizma i poljoprivrede. stva. Već u 1989. godini njihov broj se smanjio na Naselja 56.000, sledeće 1990. on je iznosio 49.000, a kako Glavno naselje i opština je Stari Dojran. Pored Materijalna baza se jezero praznilo tako su i posetioci bili sve ređi. njega ovde se nalazi još 12 sela koja se prostiru Od materijalne baze za razvoj turizma, ovde su U 1991. godini on se smanjio na 28.000, u 1992. na na površini od 122,5 km2, ili na 1 km2 živi oko locirani sledeći kapaciteti: motel „Istatov N01“ (I- 21.000, kako bi sredinom devedesetih godina, ili 30 stanovnika što je u proseku dva puta manje kat.), koji raspolaže sa 90 ležaja, bazenom, tere- 1995., broj posetilaca bio sveden na samo 16.000 od onog u Makedoniji. Karakteristično je i to da tanom, tri fudbalska igrališta, sportskom salom i s malim izuzecima, isti broj se zadržao do 2003., se na obali jezera nalaze samo četiri naselja, i sa 400 mesta i dr.; hotel „Polin“ („B“), sa 120 odnosno doživeo je petostruki pad u odnosu na Tabela 4. Ukupan broj stanovnika u Starom Dojranu, po: polu, domaćinstvu i stanu. prethodni period. Realizacijom projekta o kome je reč, jezero je počelo da dobija dodatne količine Naselje Stan ovn.uk. Muškar. Žene Domaćin. Stanovi vode, a ovog leta, neoficijalni podaci govore da se Durutli 41 20 21 11 11 samo u toku meseca jula ovde realizovala poseta Đopčeli 257 133 124 58 58 manja od 20.000. Kurtamzali 187 92 95 35 35 Nikolić 529 270 259 139 134 Kratak istorijski prikaz jezerskog Novi Dojran 1.199 595 604 348 487 basena i razloga zbog kojeg je došlo do Organđali 22 11 11 3 3 skoro celokupnog njegovog uništenja Sevendekli 20 8 12 6 6 Kao što smo već rekli, pojava arheoloških artifaka- ta iz Rimskog perioda govore da se najviša jezer- Sretenovo 268 129 139 81 504 ska terasa nalazila na nadmorskoj visini od 156 Stari Dojran 328 170 158 96 354 m. Kasnije, mnogi putopisci pominju jezero koje Furka 586 290 296 151 185 se nalazilo južno od antičkog grada Stobija. Godi- Crničani 214 103 111 68 67 ne 1810. francuski kartograf Pjer Lapi, na osnovu karata za evropsku Tursku, daje određene poda- Čaušli - - - - - tke o nivou jezera koje je u tom periodu oscilira- Đumabos - - - - - lo, pored ostalog, najviše kao rezultat prekomer- Ukupno: 3.651 1.821 1.830 996 1.844 nog iskorišćavanja njegove vode za poljoprivredne 43 aktivnosti. U tom pravcu, presudna je bila 1808. Projekat “Đavačko polje” dovodni kanal (brzotok) koji pomoću kombino- kada je bio prokopan kanal Đol-Ajak, u dužini od U skladu sa Inicijativom za spasavanje Dojran- vanog pokriveno-otvorenim betonskim kanalom 1,3 km, koji je povezivao jezero sa gornjim delom skog jezera koja je potekla iz novooformljenog dužine 2.750 m, unosi vodu u samo jezeru. Kapa- reke Ajak. Time je, još u tom dalekom periodu, Ministarstva za životnu sredinu, a kasnije i citet celog sistema je 1 m3/sek, a voda se, pored za stvorena mogućnost da vode Dojranskog basena prostornog planiranja, potvrđena na 15. sedni- punjenje jezera, posebnim režimom koristi i za ističu u sliv reke Vardar. Od tada, pa do današnjih ci Vlade Republike Makedonije održanoj na 9.3.1- poljoprivredne svrhe obližnjih naselja: Bogdanci, dana, produbljavanjem ovog kanala, a u zavisno- 999, a upisana po rednim brojem 23-1312/1 od Valandovo i Dojran. Na mestu gde se voda direk- sti od potrebe za navodnjavanjem Dojranija i Kri- 12.3.1999, kao glavni nosilac projekta o kome je tno uliva u jezero izgrađeno je parterno uređenje stonije u susednoj Grčkoj, nivo jezera je bio izložen reč naznačeno je ministarstvo koje je podnelo ini- sa velikim parking placem i svaki posetilac, u sva- velikim i stalnim oscilacijama. U periodu između cijativu. Tako je ono, pomoću nekoliko ostalih kao kom momentu, može da uživa posmatrajući kako 1893-1896, u cilju izgradnje železničkog pravca što su Ministarstvo za poljoprivredu, šumarstvo i se puni njihovo, samo nekoliko godina ranije već Solun-Seres-Dedegać, dogodilo se novo produblji- vodoprivrede i Ministarstvo za finansije, započe- zaboravljeno jezero. vanje kanala u dubini od 10 m. Time je nivo vode lo jedan veliki projekat o spasavanju Dojranskog Ukupna njegova cena koštanja iznosi približno bio spušten na koti od 149 m. Kasnije, kao rezultat jezera. Od svih ostalih predloga, najpovoljnija vari- 12.000.000 evra, a ova sredstva je omogućila, sko- nekoliko čišćenja kanala koja su se dogodila 1920 janta je bila donošenje vode iz podzemnih nedara ro u potpunosti, Vlada Republike Makedonije, a i 1931/32 god. ona je snižena na samo 146,32 m, a Đavačkog polja, kod istoimenog seoskog naselja samo jedan njihov mali deo je došao i od međuna- kanal je produžen za punih 100 m u smeru jezer- u neposrednoj blizini varošice Bogdanci. Pošto je rodnih donatora. Što je još neobičajeno, ovaj proje- skog ogledala Tada se jezero spustilo ispod tako- ranije već bilo utvrđeno da se u podzemlju nalaze kat je realizovan za nešto više od 17 meseca, odno- zvanog ekološkog minimuma. Iz tih razloga ono je, velike količine vode, više od 400.000.000 m3, jedan sno onoliko koliko je potrebno da se sagradi jedna 1940, bilo podignuto na koti od 146,95 m, a tada je od prvih koraka je bio utvrđivanje kompaktibilno- stambena zgrada srednjih dimenzija. Međudržavna komisija rešila da maksimalni nivo sti vode sa onom u jezeru. Dobijanjem pozitivnih Na ovaj način omogućen je potpuni održivi vode bude na 147,34 m, sa mogućnošću oscilaci- rezultata, Ministarstvo je započelo iskopavanje razvoj ovog jezerskog basena, razume se pono- je 1-2 m. U 1954/55 godini, sa ciljem sprečavanja probnih bunara kako bi se još jedanput potvrdilo vo u zavisnosti iskorišćavanja od strane ljudskog poplava, na samom kanalu je bila izgrađena bra- da se voda nalazi na dubini između 38-42 m. Kada faktora. Danas, nivo vodenog ogledala se popeo za na od kamena i džakova peska i zemlje. Kao rezul- su se pozitivno potvrdila i ova istraživanja, poče- više od 1,2 m, a kao rezultat toga, plaže su pono- tat velikih voda, brana je 1957. bila van upotrebe, a tkom proleća 2001. počeo je da se izvodi glavni vo postale funkcionalne, a ribolov glavna sportska nivo vode se tada podigao na rekordnih 148,05 m. projekat. Tada, još niko nije mogao verovati da je turistička atrakcija i privredna delatnost. Pored U periodu 1974-87. godine Međudržavna komisi- ovakav poduhvat moguć i ocenjeno je da je to samo ostalog, neoficijalni podaci govore da je u letnim ja nije imala nijedan sastanak, i pored toga što je neka vrsta političke propagande. Ipak, 8. septem- mesecima ove 2004, a posebno vikendom, ovde direktno iz jezera oticalo po 30 miliona m3 vode, bra 2002, na dan Nacionalnog praznika Republi- ponovo bilo prisutno i više od 30.000 turista čime kao i po 19 miliona m3 iz šireg slivnog područja. ke Makedonije, premijer Vlade je u prisustvu više je ovaj hidrografski turistički biser ponovo zasi- Početkom jula 1988, kao što je navedeno u delu od 30.000 ljudi pustio u opticaj projekat “Đavačko jao. Riba se polaka vraća u svoje “mandre”, kao što abstrakta, susedni Grci su spustili donji prag bra- polje”. Kako bi se uverili u njegovu grandioznost, se polako vraća i život stanovništva koje je, samo ne i nivo vode je počeo opadati veoma brzim tem- navešćemo samo nekoliko tehničkih karakteristi- nekoliko godina ranije, razmišljalo da napusti svo- pom i, za samo jedan mesec, dostigao je kotu od ka. Cevovod koji sprovodi vodu do samog jezera je je rođeno ognjište i da se nikada ponovo ne vrati. minimalnih 144,8 m. I pored toga, na zahtev Vla- dugačak skoro 24 km, sa promerom od 1.016 mm. de Grčke da se iz jezera iskoristi još deset milio- On prihvata podzemne vode preko deset bunara Literatura na m3, tadašnja Vlada SFRJ-a odobrila je taj zahtev koji se nalaze na dubini između 38-42 m, sa kapa- 1.Panov M.(1993): Selata vo Republika Makedo- i bespravno, i na veliku štetu jezera i svih stano- citetom od 100 l/sek za svakog od njih i sa radiu- nija. vnika koji žive od njega, omogućila je iskorišćava- som depresije od 100 m. U bunarima postavljena 2.Panov M. (1976): Geografija na SR Makedonija. nje još pet miliona m3 vode. U tom periodu predse- je po jedna dubinska potopljena pumpa sa istim 3.Kondev T. (1966): Nov Dojran-izrazito ribar- dnik Makedonske vlade bio je Gligorije Gogovski, kapacitetom, snage od 330 KW, naponskim nivo- ska i Star Dojran-ribarska naselba, Geografski a resorni ministar Bogdan Todorovski. Uvidev- om od 10 (6,3) KV i snage ispumpavanja od 200 m razgledi, kn.4, Skopje. ši njenu slabost i neodlučnost, Grci su oduzeli ne visine. Oni se opskrbljuju električnom energijom 4.Lazarevski A. (1969,1971,1972 i 1973): Klima samo onu vodu koji su tražili, već su skoro potpu- trafostanice 35/10 KV, 8 MVA, trafostanice 10/04 na Makedonija, Geografski razgledi, kn: 7,8/9- no razrušili branu otoke Đolaje i produbili su KV, 250 KVA i dalekovodom jačine 35 KV i duži- ,10 i 11, Skopje. kanal za celih 60 cm. Time, nivo vode je smanjen nom od 10 km. Vode iz svih ovih bunara se saku- 5.Državen zavod za statistika, god.1986/2003. za punih 41 cm, a jezero je izgubilo 15,6 miliona pljaju u bunarskom području, odakle se potisnim 6.Makedonski vodi, časopis o vodnim resursima m3 svoje dragocene tečnosti. Od tada, pa do prve cevovodom dužine 2.500 m i prečnikom 762 mm i ekologija vode (2002), br.31. polovine septembra 2002. odnosno kada su u jeze- odnose na visinu od 232 m, gde se nalazi izlivni 7.Stojanov R. (2002): Dojransko Ezero, fenomen ru počeli doticati prve količine vode iz podzemlja bazen”Đavato” sa kapacitetom od 600 m3. Odavde, na prirodata. Đavačkog polja, ono je skoro u potpunosti izgubilo pomoću gravitacijskog cevovoda u dužini od 15.6- 8.N.Panov (2001): Turistićka enciklopedija na svoje vode pri čemu je maksimalni nivo dostigao 00 m, voda se spušta do izlivnog bazena “Dojran” Republika Makedonija. samo1,5 m, a volumen 70 miliona m3. sa istim kapacitetom kao i prethodni i, na kraju, 9.Samostalna terenska istraživanja.

44 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Turistički put Plav-Podgorica i Leković, Slobodan * održivi razvoj Rezime Najatraktivniji dio crnogorskih Prokletija Albanije oko izrade fizibiliti studije za putni pra- predstavlja Plavsko-Gusinjski region.Tu Uvod vac Podgorica-Plav preko Albanije čija bi izgra- su brojna jezera, rijeke, izuzetno visoke Plavsko-gusinjski region je izuzetno značajan za dnja uticala na potpuniju valorizaciju turističkih planine gdje postoji preko 70 vrhova većih Crnu Goru, posebno kada su u pitanju prirodne, i ukupnih potencijala ovog područja. od 2000 mn.v.,40% skijaških kapaciteta- komparativne prednosti i potencijali sa kojim staza Crne Gore, vodopadi, skijaške doli- raspolaže ovo područje. Najljepši djelovi Prokle- Istorijat ne, bogastvo flore i faune idr.Na ovim tija upravo su u ovom regionu sa velikim brojem Putni pravac, od Podgorice do Gusinja je oda- prostorima u pravom suživotu,u miru i jezera koja se nazivaju ”gorske oči”, brojnim rije- vno postojao. Još za vrijeme Rimljana u upotrebi toleranciji žive stanovnoci tri vjere-pra- kama, vodopadima, udolinama i planinama, gdje je karavanski put od Nerone (Metković) - Doklea voslavci.katolici i muslimani.Na bliskom postoji preko 70 vrhova iznad 2000 m.n.v.,izvan- (Podgorica) - preko Kuča-Vrmoše do Gusinja i rastojanju nalazi se katolička i pravosla- rednim skijaškim stazama i planinskim stazama Plava, a onda za Dečane-Prizren-Stobi (kod Sko- vna crkva i đžamija. No i pored svih ovih koje idu do tri najveća vrha u Crnoj Gori. Medju- plja) Herakleje i Konstantipolisa. prednosti, ovo je najnerazvijenije podru- tim,svi ovi potencijali ni izdaleka nijesu valori- S druge strane od Plava je postojao put preko čje u Republici, dosta nepristupačno i zovani u onoj mjeri kako to zaslužuju. Jedan od Skadra do Primorja. ujedno granično područje koje već deceni- ograničavajućih faktora je loša saobraćajna pove- Takodje, početkom prošlog vijeka postojao je jama nije otvoreno. zanost koja sprečava brži razvoj ukupnih potenci- karavanski put preko Vrmoše, od Skoplja i Pri- jala opštine, ne samo turističkih. Plav predstavlja zrena, do Skadra, Bara i Kotora. I tada je posto- Abstract mjesto na kraju puta odakle se više ne ide. Pra- jao granični prelaz Vrmoša. Poslije drugog svjet- The region of Plav and Gusinje repre- vi izlaz ovog regiona je u povezivanju sa Podgori- skog rata svi ovi putevi su zatvoreni do danas. sents the most attractive part of the Mon- com i to najbližim pravcem, preko Albanije. Praktično, Plav punih 60 godina, predstavlja “sli- tenegrin mountain range of Prokleti- Ovo je najnerazvijenije područje Republike jepu ulicu” ili “džep” poput značajno poznatijeg i je. Numerous lakes, rivers and very high i ujedno dosta nepristupačno granično podru- razvijenog svjetskog skijaškog centra “Valdizer” mountains have nested among more than čje. Sa nepovoljnom saobraćajno-prometnom u Francuskoj. 70 mountain tops above 2000 meters pozicijom, predstavlja najveći balkanski planin- of altitude.40% of Montenegrin skiing ski lanac,ali dosta zatvoreno područje koje je još resorts and valleys suitable for skiing are uvijek neistraženo. Od 154 centara biljnog diver- situated in that area. There are marve- ziteta izdvojenih na planeti, šest su iz Evrope od lous water falls, rich flora and fauna and čega se na Balkanu izdvaja jedan centar, gdje pre- other natural beauties. Also in the area dnjači planinski masiv Prokletija koje pripadaju, members of three ethic groups, Orthodox, pored Crne Gore, Srbiji/Kosovo/ i Albaniji. Pola Catholic and Muslim, coexist together in biljnih vrsta (oko 1600) nalaze se u ovom masivu peace and tolerance. A Muslim Mosque, kao I 750 vrsta flore. Catholic Church and Orthodox Church U Integralnom programu razvoja Crnogor- are very close to one another. skih Prokletija posebno su istaknuti pilot proje- However, in spite of all advantages, this is kti sa medjunarodnim učešćem, ukupno sedam, Slika 1. Ali-Pašini izvori-Gusinje the most undeveloped area in the Repub- od čega tri pripadaju opštini Plav-Projekat inte- lic. It is rather difficult to access. Also, it gralne zaštite područja Prokletija sa budućim Postojeće stanje saobraćajne povezanosti Pla- is a border area that has not been opened medjugraničnim parkom, Program revitalizaci- va nije zadovoljavajuće. Plav i Gusinje su prakti- for decades now. je, zaštite i valorizacije Plavskog jezera sa okru- čno sa jedne strane potpuno zatvoreni i jedini ženjem i Projekat izgradnje puta Gusinje- koridor je prema Beranama, odosno preko Muri- Vrmoša-Podgorica. Svi ovi projekti i utvrdjene na i Mateševa prema Podgorici. Put od Murina turističke zone usvojeni su od strane Vlade RCG preko Čakora do Peći već duže vremena nije u gdje se posebno ističe da ovaj “Projekat po svom funkciji, naročito zimi. Sa ovakvom saobraćaj- konceptu i sadržaju predstavlja razvojno regi- nom infrastrukturom nemoguće je kvalitetno onalni program koji se u potpunosti uklapa u valorizvati nesumljivo izuzetne turističke poten- dugoročnu viziju društveno-ekonomskog razvo- cijale ovog područja. ja Crne Gore koji podrazumijeva-razvoj turizma, Otuda je svakodnevno sve veća inicijativa za proizvodnju hrane, regionalni razvoj i razvoj izgradnju nekadašnjeg puta od Podgorice, pre- Crne Gore kao ekološke države”. ko Vrmoše do Gusinja u dužini od 55 km. Ovo Zaključcima Vlade Republike Crne Gore, tim prije, jer je sada potpuno drugačija situacija zaduženo je Ministarstvo pomorstva i saobra- u odnosu na susjednu Albaniju, gdje postoji spre- ćaja da u saradnji sa Direkcijom javnih radova i mnost i sa te strane za izgradnju ovog saobraća- Ministarstvom zaštite životne sredine i uredje- nog koridora. nja prostora, razmotri ideju o izradi preliminar- Do sada postoji nekoliko lokalnih putnih pra- nih projekata Plavskog dijela Prokletija (Podgo- vaca koji vode od Podgorice u pravcu do Vrmo- 1 rica-Vrmosa-Gusinje ). Takodje, Ministarstvo še (L.Rijeka-Veruša-Širokar-Vučji potok, zatim pomorstva i saobraćaja zaduženo je da zajedno sa Ubli-Gornje Stravče-Mokro, a potom Ubli-Kori- Ministarstvom trgovine i u kontaktima sa nadle- ta-Velepolja). Rekonstruisan je i asfaltni put žnim organima Republike Albanije insistira na dužine 25 km od naselja Dinoši kraj Podgorice boljem saobraćajnom povezivanju i većem pro- kanjonom Cijevna do granice Albanije. Nedo- toku roba i putnika. Po ovom pitanju, Ministar- staje probijanje puta od 2 km. Takodje, od Plava, * Leković Slobodan, dipl.ecc, Podgorica stvo pomorstva i saobraćaja je imalo kontakte dolinom Grnčara asvaltiran je put do Albanske sa Ministarstvom transporta i veza Republike granice. U Vrmoši je izgradjen granični prelaz i 45 predstoji uredjenje puta preko Albanije, u dužini 12 km, i dalje povezivanje sa lokalnim već izgradjenim putevima istočnog dijela Podgorice, ali i prema Skadru gdje se sada makadamom prolazi za oko 3 h (Ministarstvo odbrane Republike Albanije uskoro treba da asfaltira 3 km puta od graničnog prelaza, prema unutrašnjosti). Opština Plav je već više od decenije u padu u privrednom razvoju. Ako uzmemo u obzir stepen razvijenosti i označimo Crnu Goru sa 100, 2 onda je taj stepen u Plavu 44% . Učešće zaposlenih u ukupnom stanovništvu iznosi svega 7%. Poljoprivreda ima najveće učešće u Društve- nom proizvodu opštine sa 32%, a zatim industrija sa 16,7%. Od ostalih djelatnosti, u 2001.godini, turizam je učestvovao sa 7,41%. (na nivou Repu- blike 6,50%). Prema popisu stanovništva iz 1991. godine 9,5% bilo je nepismenog stanovništva. Zbog svega toga Plav je postao jedna od naj- nerazvijenijih opština u Crnoj Gori, zbog čega je nastalo masovno iseljavanje, najviše u Ameriku i zemlje Z. Evrope. Procjena je da u SAD (i to najvi- Slika 3. Deo geografske karte Crne Gore še u Njujorku) živi oko 22.000 stanovnika. U posljednjih nekoliko godina uradjene su - Zaustavilo bi se i ublažilo konstantno iseljava- - Plavsko-gusinjski reon sa izgradnjom plani- mnoge komunikacije sa zvaničnim organi- nje stanovništva, i povratio nesumljivo znača- ranih smještajnih kapaciteta, predstavljao bi ma Albanije, gdje su učestvovali predstavnici jan kapital iseljenika za investicione zahvate u značajan potencijal od 6,500 ležaja u osno- Ministarstva turizma, Ministarstva inostranih ovoj oblasti. vnom i 1.000 ležaja u komplementarnom vidu poslova, TOCG, hotelsko-turističkih preduze- - Sa izgradnjom turističkog puta, aktivirali bi se smještaja, prije svega luksuzno izgradjenim ća i turističkih agencija, JP “Nacionalni par- regionalni i lokalni putevi, a posebno putni kućama kao i na katunima. kovi CG” i dr. Ministarstvo turizma Crne Gore pravac Plav-Bogićevica-Dečani koji omoguća- - Ovo područje bi u znatno većoj mjeri moglo potpisalo je i Protokol o saradnji u oblasti turi- vaju veće ekonomsko i turističko korišćenje računati na organizovane - avio čarter aran- 3 zma, a uradjene su medjusobne posjete zvani- atraktivnog prostora planine Bogićevice . žmane, tim prije jer bi se aerodrom Podgori- čnih delegacija, posjete turističkim sajmovima - Poseban značaj bio bi aktiviranje turističkih ca, znatno približio, na 70 km., a aktiviranjem i dr. Za sada postoje pozitivne ocjene od stra- predjela Plava, koji se procjenjuje da raspola- aerodroma u Beranama, Plav bi postao avio ne susjedne Albanije za izgradnju ovog puta že sa oko 30% skijaških potencijala Crne Gore destinacija. kojim bi znatno skratio put od sjevera Albani- gdje se nalaze najveći vrhovi u Crnoj Gori Tu - Za potrebe planinskog turizma osposobile bi je do Kosova i Srbije. su i tri jezera, prave “gorske oči” Prokletije- se gorske službe sa stanicama za spasavanje, Ridsko, Visitorsko i Plavsko. Klimatske pogo- obučili planiski vodiči, staze bi se markirale i dnosti su izvanredne sa srednjom godišnjom sigurnosno obezbijedile. temperaturom vazduha od 7,2 Hs i prosje- - Turistička ponuda bi bila raznovrsnija i pruža- čnom godišnjom vrijedosti relativne vlažnosti la bi mogućnost upražnjavanja nekoliko sele- vazduha od 76 %. ktivnih vidova turizma prije svega - ljetnji i 4 - Povećao bi se turistički promet i posjeta turista, zimski , vikend, istraživanje prirode. izletni- posebno inostranih (primjera radi 1984. godi- čki, tranzitni, sportski, vjerski, planinarenje, ne u Plavu je bilo 9.689 turista, koji su ostva- naučno-obrazovni, alpinistički, safari, lovni, i rili 26, 377 noćenja. Prošle, 2003.godine bilo ribolovni, kombinacija more-planina, kultur- 5 je 384 turista i 1.335 noćenja. Na osnovu veće ni i dr . popunjenosti kapaciteta povećao bi se finansij- - Otvorile bi se mogućnosti za čvršću saradnju Slika 2. Otvaranje Graničnog prelaza Vrmoša ski efekat i devizni priliv od turizma, a učešće sa institucijama i organizacijama iz Albanije, ove djelatnosti u društvenom proizvodu opšti- posebno sa opštinom Tamara u regionu Kli- Na prošlogodišnjem skupu u Atini gdje su pri- ne bi se znatno poboljšalo. menta, Sjeverne Albanije. sustvovali predstavnici Vlade Crne Gore, Srbi- - Aktivirale bi se izletničke ture od Dubrovni- - Put bi približio Plav, republičkom centru i Pri- je i Grčke, potpisan je ugovor o petogodišnjem ka i Primorja, naročito u ljetnjim mjesecima i morju i omogućio intezivniji razvoj, cirkulaci- razvoju programa saradnje prema grčkom planu posjeta budućem nacionalnom parku, a mogu- ju robe i stanovništva. za ekonomsku rekonstrukciju Balkana (GPERB). će i UNESKO objektu (kao prirodnu baštinu - Gusinje i Alipašini izvori razvili bi tri vida turi- Za Srbiju i Crnu goru obezbijedjeno je 290 mil. € na svjetskoj listi zaštićenih objekata prirode). zma-izletnički, vikend i stacionirani ili bolje od čega Crnoj Gori 7% ili 17,5 mil €. Donacije su - Alipašini izvori bi postali atraktivna destinaci- rečeno zainteresovali bi četiri segmenta turi- namijenjene za Albaniju, Makedoniju, Rumuni- ja za dnevne izlete Podgoričana. Činjenica je stičke tražnje - 1) boravak turista koji je vezan ju, Bugarsku i BiH. Cilje je da se sredstva usmje- da su Alipašini izvori jedan od najjačih izvora za vremenske prilike i turističke motive (lov re na modernizaciju infrastrukture, ali i za dru- na teritoriji Crne Gore čija izdašnost se kreće na krupnu divljač, lov na tetreba, ribolov, pla- ge namjene. U Programu se spominje i izgradnja od 2,500 lit. u sekundi do 7,000 lit. u sekundi ninarenje, amatersko istraživanje prirode i preko graničnih prelaza prema Albaniji. u hidrološkom maksimumu, sa temperaturom kulturno - istorijskog nasledja i etnografskih od 5,6 do 6 stepeni celzijusa. obelježja); 2) tranzitni turisti koji ljeti tra- Turizam i održivi razvoj - Sa povećanim prilivom turista povećao bi se i že predah u dužim putovanjima ili na plani- Aktiviranje ovog putnog pravca bilo bi od više- broj kuća koje bi se izdavale organizovano za rani odmor po povratku sa mora tražeći mir i struke koristi za Plavsko-gusinjski reon uopšte turiste (preko 100 kuća, sada ima tu mogu- svježinu mikroklimata; 3) turisti koji žele upo- za sjeverno-istočni dio Crne Gore: ćnost, uz dobijanje odgovarajuće dozvole i uz tpunosti provesti odmor (mladje kategorije sa - Put od Plava do Podgorice skratio bi se i do četi- kategorizaciju objekata). viškom “adrenalina”, “pustolovi”, kamperi, i ri puta, a Plav bi bio najbliža opština Podgori- - Smučarski tereni Bogićevice, bili bi bliži od Bje- dr); 4) dvodnevni izleti turista sa Primorja ili ci, sa sjevera. lasice i Durmitora. tranzitne ture uz pružanje posebnih kulturno- 46 umjetničkih programa i nacionalnih gastronomskih priredbi. - Aktivirale bi se i prateće djelatnosti, prije svih proizvodnja eko hrane, voća i povrća, šumskih plodova, posebno borovnice, ljekovitog bilja, 6 ribe ) i dr. Otvaranjem puta i probijanjem tunela, povećala bi se i prosječna temperatura na 8-9 stepeni C, što bi omogućilo da se i na ovom prostoru, pored lubenice koja već postoji, gaje i druge vrste voćai povrća, prije svega i vinsko bijelo groždje. - Mnoge manifestacije koje direktno ili indirektno učestvuju u formiranju turističke ponude opštine i šire, kvalitetno bi došle do izražaja, sa većom posjetom kako domaćih tako i inostranih turista (“Dani borovnice”, “Limska rega- 7 ta” , “Montenegro-Winter kup”, jedriličarska Slika 4. Visitorsko jezero regata, “Kup Plavsko jezero”, zavičajni susreti na Alipašinim izvorima - 2. avgusta za vrijeme Ministarstva unutrašnjih poslova Crne Gore Ipak krajem juna mjeseca o.g. nastavljeni su Ilindena/Aludin/ vajarske i likovne kolinije, i Ministarstva za javni red Republike Albani- gradjevinski radovi druge faze (zanatski rado- sportska takmičenja u fudbalu i na Plavskom je. Ubuduće, planirano je otvaranje i četvrtog vi, enterijer, uredjenje okoline i dr.). U finan- jezeru, i dr.). graničnog prelaza-Dinoša/Tuzi-Podgorica/. siranju ovih radova učestvuje opština Plav i - Aktivirale bi se sve funkcije u truizmu, pose- 2 Podaci su uzeti iz programa "Integralnog Direkcija za javne radove Crne Gore. Završe- bno platno bilansna, multiplikativna funkcija razvoja područja Crnogorskih Prokletija, a tak ovih radova očekuje se do kraja 2004.godi- zapošljavanja, a takodje bi se aktivirao privatni odnose se na 1996. godinu. ne. sektor, sektor zanatstva i domaće radinosti. 3 Opredjeljenje da ovaj put bude turistički, a ne 6 Osamdesetih godina XX vijeka na Plavskom - Izgradnjom ovog putnog pravca stvorile bi se magistralni podržale su i NVO koje se bave jezeru se pored sportskog obavljao i privre- veće mogućnosti za realizaciju projekata koji ekologijom. Posebno kada je u pitanju put koji dni ribolov. Postojala je Ribarska stanica koja su definisani kao primarne i sekundarne turi- bi išao preko sela Dinoši i kanjonom Cijevna je godišnje izlovljavala i do 3 tone ribe (mladi- stičke zone, a posebno pilot projekti sa medu- (visoke kote preko 1300 m, teretni saobraćaj bi ca, lipljan, pastrmke). Potencijali su i do 7 tona narodnim učešćem. zagadio vodu i uništio floru i faunu u rijekama godišnje. Izvor: Dr Marko Knežević, "Proces Konačna realizacija ovog projekta uklapa se i kanjonima, devastirao bi se atraktivni pro- ugrožavanja i problemi sanacije i valorizacija u Studiju o razvoju planinskog turizma koja će stor, ugrožen bi bio biodiverzitet ovog zaštiće- Plavskog jezera", Plav 2002.godine. uskoro biti uradjena OD STRANE Medjunaro- nog područja, i sl.). Zbog svega toga put bi bio 7 Ove godine, sredinom maja mjeseca, održa- dnog Instituta za turizam Slovenije, a u skladu uži i imao bi turistički karakter sa ograniče- na je peta po redu, na relaciji Plav-Prijepolje u sa Master planom tj.Strategijom razvoja turizma njem vozila do 5 t. nosivosti. Za izgradnju ovog organizaciji Planinsko-skijaškog kluba "Kolo- Crne Gore do 2020.godine. puta zainteresovani su iseljenici iz ovih kraje- vrat" i TIC-a Plav. Regata je okupila oko 30 va. posada, sa gumenim čamcima sa 300 učesnika Napomene 4 U Plavskom dijelu Prokletija snijeg traje i po iz Hrvatske, BiH i SCG, a odvijala se u tri eta- 1 Treći granični prelaz prema Albaniji otvoren šest mjeseci. Ove godine, tačnije 24. maja pe: Plav-Berane, Berane-B.Polje i B.Polje-Pri- je 4.avgusta 2003.godine (Grnčar/Vrmoša- ponovo je pao snijeg. U gradu je bilo 5 cm, a na jepolje. Krajem maja mjeseca (25. maj) iz Plava Baškim) za medjunarodni putnički saobraćaj. okolnim planinama 15 cm. se Limom uputila grupa turista sa 20 čamaca i Tom prilikom potpisan je na Alipašinim izvo- 5 U atraktivnoj varošici Gusinju već godinama kajaka, ovoga puta iz Češke. rima-Gusinje "Sporazum o saradnji izmedju se radi dom kulture koji nikako da se završi.

47 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Dubašnica na Kučaju – Bujagić, Milorad *, Miljković, Ljupče ** neafirmisani turistički potencijal

Rezime Uvod - od Bora preko Borskog jezera – 35 km Dubašnica na planini Južni Kučaj kod Dubašnica je kraška oblast u istošnom delu pla- Bora je kraška površ bogata raznovrsnim nine Južni Kučaj. Dubašnica bi sa svojom prirod- Prirodne turističke vrednosti i neponovljivim neafirmisanim prirodnim nom turističkom vrednošću mogla biti od velikog Dubašnica poseduje izvanredne prirodne turisti- turističkim vrednostima. Prirodne turi- turističkog značaja za opštinu Bor. Bogata je raz- čke vrednosti reljefa, flore i faune, koje se mogu stičke vrednosti su izražene kroz reljef, novrsnim površinskim i podzemnim oblicima smatrati neponovljivim na prostorima Srbije. klimu, hidrografiju, floru i faunu. To je kraškog reljefa i hidrološkim pojavama, florom prostor nedirnute prirode po mnogim ele- i faunom. Njena zaštita je od velikog značaja za Reljef mentima sa specifičnom prirodom sa veli- očuvanje genetskog fonda i biodiverziteta. Kom- Centralni delovi planinske mase Kučaja i Belja- kim vrednostima i retkostima reljefa, bio- pleksni turistički motivi mogu biti veoma atrak- nice izgradjeni su od stena paleozojske starosti. tičkog i abiotičkog karaktera, koji su inte- tivni za posetioce. ��Lazarev kanjon sa svojim bro- Preko njih leže u obliku prstena jurski krečnjaci, resantni sa naučnog, obrazovnog, vaspi- jnim pećinama je dinamičan turistički motiv i koji su oivičeni sa dva eliptična poteza izgradjena tnog i turističkog aspekta. U okviru turi- njegov ulaz bi mogao postati centralno turističko od krednih krečnjaka i dolomita. Na ovom pro- stičke ponude opštine Bor, Dubašnica mesto ovog prostora. Kraška površ sa izuzet- storu andezit se dodiruje s krečnjacima duž Zlot- zauzima veoma malo mesta, pa je potpunim kraškim podzemnim i nadzemnim oblici- skog raseda pored Zlotske reke. no neafirmisani turistički lokalitet. Nje- ma reljefa, hidrološkim pojavama, i po mnogim Najveći deo Dubašničkog krasa izgradjen gova valorizacija koju potpuno zaslužu- elementima specifičnom prirodom, sa mnogo- je od jurskih tvorevina nagnutih prema isto- je doprinela bi bogatijoj turističkoj ponu- brojnim prirodnim vrednostima i retkostima ku i jugoistoku, pošto pripadaju istočnom krilu di opštine Bor i Srbije. biotičkog i abiotičkog karaktera, interesantna su Kučajske antiklinale. Ključne reči : Dubašnica, kraška površ, sa naučnog, obrazovnog, vaspitnog, turističkog, Na prostoru Dubašnice moguće je izdvoji- speleološki bjekti, kanjoni, pećine, Laza- rekreativnog i zdravstvenog aspekta. ti nekoliko geomorfoloških celina: Dubašničku reva pećina, pećina Vernjikica, valoriza- Dok se ne izgradi savremena putna mreža pre- krašku površ, kanjon Zlotske reke, kanjon Laza- cija. ma Dubašnici umesto sadašnje makadamske, nema reve reke sa kanjonima njenih pritoka velikih mogućnosti za značajnija turistička kreta- Dubašnička kraška površ ima dominatno Abstract nja prema ovom prostoru, pa će Dubašnica ostati za mesto u reljefu. To je blago zatalasana površ, koja Dubasnica on Mt.Kucaj – Unrecognized širu javnost nepoznat park prirode, iako raspolaže je sa svih strana ograničena strmim krečnjačkim Tourist Potentional neponovljivim prirodnim retkostima. Na prostoru odsecima ili dubokim kanjonskim dolinama i Dubasnica, whick is on the mountain Srbije ne postoji još jedna Dubašnica kao izuzetan tako je odvojena od ostalih delova Kučaja. southern Kucaj near the ouwn Bor, is park prirode, pa ipak ona nije proglašena za nacio- Dubašnička površ je fluvijalno-kraškog pore- a korst area rich with varied and unu- nalni park i nije zakonom zaštićen prostor. kla i prostire se na oko 70 km 2. Njena prosečna visi- que natural tourist values. These natural na kreće se od 850 do 1000 m, sa vrhovima Mošu- tourist values are shown through relief, Turističko-geografski položaj luj (1036 m) i Stobori (1045 m). Od najvećih visova climate, hirdrography, flora and fauna. Dubašnica je smeštena u severoistočnom delu površ blago pada prema zapadu sve do kontakta It’s an area of intact nature, with many planine Kučaj, koja se nalazi u istočnoj Srbiji. sa kristalnim škriljcima, a znatno jače pada prema elements of specific nature enormous- J. Cvijić je prvi istražio prostor Dubašnice i dao istoku, gde naglo prelazi u strmu desnu stranu kli- ly valuable and with relief rarites of biot- mu naziv: prostor Kota i Stobara, ali se ovaj naziv sure Zlotske reke. Kraška površ je karakteristična ic and abiotic character, which are inter- potpuno izgubio u narodu, tako da je ostao naziv po brojnim površinskim speleološkim objekti- esting from the scientific, educational and Dubašnica (Udubašnica). ma: vrtačama (normalne i salomne), škrapama, tourist aspect of view. As a tourist afer of Granice su odredjene morfo-hidrološkim terasama, suvim i slepim dolinama, kanjonima i the Bor region, Dubasnica takes very lit- karakteristikama ovog prostora i prate vodo- klisurama. Vrtače su veličine od nekoliko meta- tle space, so it’s totally unrecognised as a delnice rečnih tokova na ovom prostoru. Pro- ra do nekoliko stotina metara, a dostižu dubinu i tourist locality. Its valorisation, which it stor Dubašnice obuhvata orografski sliv Lazare- do 10 metara. Rečna mreža kratkih rečnih toko- fully deserves, would contribute to a rich- vog kanjona i desnu stranu sliva Beljevinske reke. va ponornica potpuno je dezorganizovana, izuzev er tourist affer of the Bor region and of Sa južne strane Dubašnica je ograničena veličan- rečne doline Dubašnice, koja je do danas očuva- Serbia, as well. stvenim kanjonom Lazareve reke, jedinstvenim la uglavnom kontinuirani uzdužni profil, mada u Key words: Dubasnica, a karst area, pot- na prostorima Srbije, i kanjonima njenih sasta- donjem toku on postaje kaskadni. holing object, canyons, caves, Lazar’ s vnica Pojenjske reke, Demizlok i Mikuljske reke. Kanjon Lazareve reke spada u red najtipi- cave. Cave Vernjikica, valorisation, Sa zapadne strane ograničena je pojasom nekar- čnijih i najneprohodnijih kanjona u Srbiji. Po svo- bonantnih stenskih masiva. Sa severa ovaj pro- jim dimenzijama daleko nadmašuje kanjone i na stor je ograničen izvorišnim kracima i tokovima prostorima bivše Jugoslavije, kao što je čuveni sliva Zlotske reke i razvodjem prema slivu Mlave. Vintgar u Sloveniji. Kanjon je dug 4,5 km, dubok Sa istočne strane granica je duboki kanjon Zlot- do 350 metara sa leve strane, a sa desne strane liti- ske reke. Površina Dubašnice je oko 70 km2 i proce kanjona su visoke preko 500 metara. Širina se stire se na teritoriji opštine Bor i Boljevac. kreće 3-4 metra u najužem delu na ulazu, a na Do predela Dubašnice može se doći iz slede- pojedinim mestima i na izlazu iz kanjona širina je ćih putnih pravaca: preko 350 metara. Kroz kanjon ne postoji nijedna - od Beograda, preko Žagubice, Crnog Vrha i Bor- pešačka staza. Strane kanjona su vrlo strme, naj- skog jezera - 215 km češće su vertikalne, bez ikakvih fosilnih i dolin- - od Beograda preko Paraćina i Boljevca - 235 km skih oblika, ali su zato česti urnisi i oburvavanje. * Mr Milorad Bujagić, JP ‘’Elektrotimok’’, Zaječar - od Beograda preko Despotovca, dolinom Resave Kanjon Mikuljske reke - ponornice, leve ** Dr Ljupče Miljković, PMF, Departman za geografiju, makadamskim putem - 170 km sastavnice Lazareve reke još je uži i plići, ali po turizam i hotelijerstvo, Novi Sad - od Bora preko Zlota - 16 km lepoti i po prirodnim retkostima možda nadma- 48 šuje kanjon Lazareve reke. Ovaj kanjon-žljeb leži vom Zlotska pećina. Pećinu je izgradila Lazare- šumom. Travnate livade bogate su travom za ispašu na visini od 677 m, širok je svega 1,5 m, a dubok va reka ponornica, koja i danas teče u donjem stoke i lekovitim biljem. Na ovom prostoru posto- 70-100 m. Vode Mikuljske reke teku samo posle delu pećine. Ima dva sprata: gornji fosilni i suv, ji veliki broj biljnih zajednica, a u kanjonu Zlotske naglog topljenja snega. a donji je mladji sa rečnim koritom podzemnog reke postoji i niz reliktnih biljnih zajednica. Kanjon Demizloka je dublji od kanjona toka Lazareve reke. Ima tri celine: ulazna dvora- Fauna na Dubašnici je bogata i raznovrsna. Mikuljske reke. Dugačak je oko 2 km. Demi- na, severozapadni kanal i severni kanal. Postoji i U prirodnom slobodnom rezervatu Dubašni- zlok je desna sastavnica Lazareve reke, bogatija niz sekundarnih celina. Pećina je bogata pećin- ce mogu se naći: srna, divlja svinja, lisica, vuk, vodom od Mikuljske i Pojenske reke. skim nakitom i uredjena je za turističke potrebe. divlja mačka, jazavac, tvor, ris, zec. U lovnom Kanjon Pojenske reke je niži i dublji od kanjo- Ulazna dvorana je dugačka 5 m, visine 20 m i kontrolisanom ogradjenom rezervatu nalazi se na Demizloka, a voda teče stalno ili periodično površine 887,5 m2. Na tavanici je masivan pećin- odredjeni fond divljači koji se razmnožava i kon- posle otapanja snega i jakih kiša. Reka ponire ski nakit. trolisano izlovljava. Jedan broj mlade divljači se po izduhama na 1,5 km uzvodno od sastavka sa Severozapadni kanal je dužine 127 m i površi- pušta u slobodan prostor Dubašnice i Crnog vrha Demizlokom. U vlažnom delu godine reka teče ne 1609 m2. Sačinjavaju ga tri celine: Prestona dvo- radi poboljšanja fonda divljači. U kontrolisanom čitavom svojom dužinom. rana, Dvorana blokova i Obilazni kanal. Prestona ogradjenom rezervatu prisutne su: srne, evrop- Kanjon Zlotske reke ograničava Dubašnički dvorana je dugačka 103,5 m, visine 14-18 m i povr- ski jelen, jelen lopatar, divokoze, mufloni, divlje kras sa istočne strane. Klisura je asimetrična: šine 850 m2. Bogata je pećinskim nakitom stala- svinje. Odstrel divljači u rezervatu je dozvoljen desna strana izgradjena od krednih krečnjaka i gmitima, stalaktitima, kamenim draperijama. samo uz posebnu dozvolu i plaćanje. Na ovom vrlo je strma i visoka preko 500 m, a leva je izgra- Dominira stalagmit Kula kneza Lazara. Dvorana prostoru ima i pernate divljači: orao, soko, vra- djena u andezitu, blaža i znatno niža (do 150 m). blokova je iza Prestone dvorane, dugačka 78 m i na, garvan, svraka, čavka, prepelice, gugutke, U fazi kraškog procesa, ponornice koje su dola- visoka 21 m. Blokovi su pokriveni bigrom i kalci- divlji golub, itd. U malim rečnim tokovima ima zile s nekarbonantnih stena i ponirale na kontaktu tom sa kratkim stalagmitima bele, crne i sive boje. rečne i potočne ribe: klen, skobalj, krkuša, poto- s krečnjacima, izgradile su veoma složene speleo- Najveći stalagmit bele boje je Stogovi koji podseća čna pastrmka, belica, rak. loške sisteme. Dosadašnjim istraživanjima nije se na stog sena, a visok 5,5 m i prečnika u dnu 14,5 m. prodrlo u taj pravi podzemni prostor, jer su destru- Na kraju dvorane su kalcitne kade sa vodom, a naj- Receptivna osnova ktivni, a akumulativni procesi zatrpali su ulaze veća je Banja dužine 3,5 m, širine 2 m i dubine 0,6 Receptivna osnova je skromna. Na prostoru ili pregradili pećinske kanale. Medjutim, postoje m. Pored ove dvorane poznata je i Arsina dvorana Dubašnice postoje samo ovčarske kolibe (bačije). brojni nagoveštaji koji ukazuju da u Dubašničkom ispunjena bogatim pećinskim nakitom. Na mestu gde se nalazi Uprava šumskog gazdin- krasu tek predstoje otkrića. Na osnovu dosada- Severni kanal ima tri celine: Kameni slapo- stva postoji objekat za smeštaj šumskih radni- šnjih istraživanja, može se zaključiti da su brojne vi, Koncertna dvorana i Dvorana slepih miševa. ka. Pored njega je izgradjena manja lepa lova- vrtače i jame postale salamanjem pećinskih tava- Bogata je stalagmitima i stalaktitima, bigrenim čka kuća, a nedaleko odatle nalazi se naselje od nica, iznad ogromnih pećinskih kanala. Salomi su kadicama i kamenim draperijama. Najatra- dvadesetak vikendica koje su zaposednute samo zasuli i pregradili pećinske hodnike i na taj način ktivniji su: Plast sena, Loža cara Lazara, figura preko leta. Pored vikend naselja nalazi se speci- sprečili prodor u nepoznate podzemne galerije. Nimfa, Dirigent, Orkestar, Bizon, itd. jalni objekat Savezne vlade izgradjen sedamdese- Pored. J. Cvijića, istraživanja speleoloških objeka- Pećina Vernjikica udaljena je 1200 m od Laza- tih godina prošlog veka. Zatvorenog je tipa i nije ta su vršili mnogi. Najdetaljnija istraživanja i kar- reve pećine uzvodno uz Lazarev kanjon. Smeštena dostupan za turiste i širu javnost. tiranje speleoloških objekata obavio je Radenko je na 454,59 mnv. na levoj strani kanjona na visi- Kod Zlotske pećine nalazi se manji motel sa Lazarević, jedan od najpoznatijih speleologa Srbi- ni preko 200 m od dna kanjona. Do pećine postoji desetak ležajeva, smešten u prelepom prostoru na je. Istraživanja je objavio u knjizi “Kras Dubašnice, uredjena turistička staza na ivici leve strane kanjo- ulazu u kanjon Lazareve reke. U njemu se nude Gornjana i Majdanpeka” 1998. godine. Na ovom na i na njoj postoji nekoliko vidikovaca i odmara- specijaliteti domaće kuhinje, riba, divljač i drugo. prostoru ispitano je kartirano 130 speleoloških lišta. Vidikovac Sovina glava je prvi u nizu sa koga Najbliži smeštajni kapacitet je hotel na Borskom objekta. Dele se na šet speleoloških celina: leva i se vidi najveći deo Lazarevog kanjona. Prva istra- jezeru i hoteli u Brestovačkoj banji, udaljeni od pro- desna strana Lazareve reke, kanjoni Demizloka, živanja obavio je D. Petrović (1960-1962), a istraži- stora Dubašnice oko 20-30 km. Poenske reke, Mikuljske reke i kraški prostor vanje i kartiranje uradio je R. Lazarević 1976-1977. Dubašnice. Na levoj strani kanjona Lazareve reke godine. Pećina potiče iz perioda pliocena i izgradje- Zaključak podzemni speleološki objekti rasporedjeni su u na je u donjokrednom i jurskom krečnjaku, a kroz Sa prostorom Dubašnice, kanjonima i Zlotskim dva nivoa: nivo pećine Vernjikica i nivo Lazare- nju je veoma dugo proticala Lazareva reka. Danas pećinama komplementarni su svi prirodni i ve pećine. Na ovom prostoru ukupno je istraženo i je pećina suva i fosilna, sa izuzetno velikim bro- antropogeni turistički potencijali Borskog jezera kartirano 19 pećina i jedna potkapina, a Vernjiki- jem ogromnih dvorana i bogatim pećinskim naki- i Brestovačke banje. U turističkoj ponudi Borske ca i Lazareva pećina su turistički uredjene. Pored tom. Ima više celina: Prijemna dvorana, Kaskadna turističke organizacije veoma je malo zastupljen navedenih pećina, najveće su: Lepa Vlajna i Sova. dvorana, Visoki kanal, Vilingrad, kanal Kolose- turistički potencijal Dubačnice za razvoj istra- Na desnoj strani Zlotske reke istraženo je i kartira- um, Ponorska dvorana, Mramorje, Gotska katedra- živačkog, lovnog, zdravstvenog i rekreativnog no 25 speleoloških objekata, gde se dužine pojedi- la, Sala oružja, Venerin hram, Siparska dvorana. turizma. Da bi se iskoristile sve prirodne turisti- nih objekata kreću 4- 950 metara. Najveći objekti Najpoznatiji pećinski ukrasi su: Čardak ni nebu ni čke vrednosti Dubašnice, potrebno je pre svega su pećine: Velika, Mandina, Mala, Hajdučka, Vese- na zemlji, Vilinske kapije, Kaciga, Na straži, Glji- izgraditi saobraćajni infrastrukturu, poboljšati linova, Biger, Medvedja, Olsemion, Žumenarasta, va, Pećinski čovek, Baba, Porodica, Noj, Kuče, Fla- marketinške aktivnosti i Dubašnici dati prioritet Budonja, Jankova, Rnjoša, Andrijin odžak. ša, Košnica, Žrtvenik, Obelisk, Lav, Jelak, Godzila, u turističkoj ponudi Bora. U kanjonu reke Demizlok ima 64 speleolo- Toranj, Vavilonska kula. Vernjikica je manja pećina ška objekta predstavljenih kao pećine i ponori. po dužini od Lazareve pećina, ali je karakteristična Literatura Ponor Demizloka je dugačak preko 600 metara, a po ogromnoj unutrašnjoj zapremini i visini dvora- 1. Lazarević, R. (1998): “Kras Dubašnice Negranova pećina je dugačka 685 metara. na i kanala. Bogatija je pećinskim nakitom i znatno Gornjana i Majdanpeka”, SGD Beograd U kanjonu Poenske reke ima 24 speleološka je lepša od Lazareve pećine. Bila je uredjena za turi- 2. Betić-Spasić E. i sar. (1996): “Program pripremanja objekta, a najveće pećine su Belčićeva i Žurkićeva. stičke potrebe devedesetih godina prošlog veka, ali detaljnog prostornog plana područja Zlotske peći- U kanjonu Mikuljske reke ispitano je 16 spe- su nesavesni pokrali skupu opremu za osvetlenje, ne”, PUDS “ Borinžinjering” - Bor leoloških objekata, a poznati su ponori Mikulj- tako da je sada moguće kroz nju da se prodje samo 3. Vasiljević B. i sar. (1993); “Uslovi i mogućnosti ske reke i Vojale, kao i pećine Ursulovića, Vode- sa ručnim osvetlenjem. Zbog toga se malo turista zaštite područja Dubašnice”, Zavod za zaštitu na, Mikuljska. opredeljuje za posetu ovoj veoma lepoj pećini. prirode SRBIJE, Beograd Lazareva pećina je najznačajniji speleološki 4. Stanković S. (1988); ”Bor i okolina-Turistički objekat u prostoru Dubašničkog krasa. Nalazi se Flora i fauna vodič”, Turistički savez opštine Bor na 291,41 mnv, a ulaz je na 6,7 metara od rečnog Dubašnica raspolaže izvanrednim šumskim i livad- 5. Stanković S. ; (3-4/88):”Turistički potencijali korita Lazareve reke. Danas je poznata pod nazi- skim površinama bogatim bukovom i četinarskom opštine Bor”, TPT Beograd 49 Kulturni turizam

Cultural Tourism

Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Neki aspekti saradnje u Hadžić, Olga*

Rezime kulturnom turizmu Svetska turistička organizacija smatra da je jedna od najznačajnijih turističkih Uvod “globalnog sela”. Usavršavanje transportnih siste- tržišnih niša tržište kulturnog turizma. Turizam se danas, bez ikakve sumnje, prepo- ma i porast standarda je doprineo da su mnoge Postoji bliska veza između kulturnog znaje kao društveni i ekonomski fenomen, koji udaljene destinacije dostupne turistima za neko- i turističkog sektora. Kultura je važna je veoma kompleksan i ima prostornu, kultur- liko časova leta avionom, što i ove destinacije čini za turizam, ali se ona mora posmatra- nu, političku, ekonomsku, edukacionu, ekološku, atraktivnim za veliki broj turista. Porast prose- ti i kao bitan element u očuvanju i pod- estetsku i sociološku dimenziju. On je privukao čne starosti stanovništva i njegovog edukacionog sticanju nacionalnog ponosa i identiteta. pažnju ogromnog broja ljudi kao jedno od važnih nivoa, kao i skraćenje radnog vremena je svaka- Uspešna saradnja između ova dva sektora sredstava kulturne razmene. ko važan faktor u razvoju turizma. Razumevanje je od ključnog značaja za razvoj kultur- Kultura shvaćena u širem smislu je (definici- turizma kao sociološkog fenomena je značajno i nog turizma. U ovom radu je ukazano na ja Uneska) “...komunikacija kreativnih aktivnosti pri izboru najboljih marketinških strategija turi- neke forme ove saradnje, kao i na važnost individua i zajednica bilo u prošlosti ili sadašnjo- stičkog preduzeća, i stoga su veoma važna istra- regionalne saradnje i primene informaci- sti. Kroz vekove ove kreativne aktivnosti su formi- živanja i tog aspekta turizma. ono-komunikacione tehnologije u dome- rale sistem vrednosti, tradicija i ukusa – faktora Turizam je jedna od najznačajnijih privrednih nu kulturnog turizma. koji identifikuju jedinstvenost svake ličnosti” delatnosti. Razvoj turizma poslednjih decenija Ključne reči: Kulturni turizam, postmo- Stoga je kulturni značaj turizma, kao fenome- doveo je do toga da je ova privredna delatnost na dernizam, Evropska Unija, kulturne rute, na kojeg karakteriše visok stepen komunikacije međunarodnom nivou na trećoj poziciji po pri- informaciono-komunikaciona tehnolo- između individua, uz ekonomski, izuzetno velik. hodima, iza naftne i automobilske industrije. U gija. Moglo bi se reći da se u gotovo svakoj turističkoj mnogim zemljama prihodi ostvareni od turizma formi sadrže i elementi kulturnih aktivnosti. Turi- daju značajan doprinos ukupnom privrednom Abstract zam je važan kanal za razmenu kultura i efikasno razvoju zemlje. Turizam je jedna od prvih pet By World Tourism Organization one of sredstvo razumevanja među civilizacijama. izvoznih grana u 83% zemalja, a prva u 38%. Sve the most important tourism niche market Turizam masovnog i industrijskog društva je veći udeo zemalja u razvoju u raspodeli među- is the market of cultural tourism. There is se razlikuje od turizma postindustrijskog i indi- narodnog turističkog prometa, pri čemu kultur- a close relationship between cultural and vidualiziranog društva. Menjaju se motivi koji ni turizam značajno doprinosi ovom povećanju. tourism sector. Culture is important for podstiču turistu na putovanje, a među osnovnim tourism, but it must be seen as an essen- motivima koji pojedinca pokreću na turističko Mesto kulturnog turizma u tial element in preserving and enhancing putovanje je očekivanje doživljaja na destinaci- national pride and identity. A successfull ji, koji nije svakodnevan. Rekreacioni turizam savremenim turističkim kretanjima cooperation between these two sectors is (sunce, more, pesak) neće nestati, ali će njegov Kulturni turizam je jedna od najvažnijih formi of crucial importance for the development značaj da se smanjuje sa porastom želje turiste za turizma s obzirom na prisutnu raznolikost kul- of cultural tourism. In this paper sever- novim izazovima i doživljajima koji sadrže i edu- turnih formi koje su predmet interesovanja savre- al important forms of this cooperation are kacione elemente. Turizam sve više dobija kara- menog turiste. Prema procenama WTO, u publi- presented, including some regional coop- kter aktivnosti koja omogućava turisti da razvije kaciji “Tourism: 2020 Vision”, predviđa se da će erations and applications of information- i humanizuje svoju ličnost. Stoga sve značajnije tržište kulturnog turizma biti jedan od pet vode- communication technology in the field of mesto imaju “doživljajni turizam” (19) (čiji je deo ćih segmenata turističkog tržišta u budućnosti. cultural tourism. kulturni turizam), eko-turizam i seoski turizam. Polazeći od interpretacije koju je dao Unesko, Key words: Cultural tourism, postmod- Turizam postaje “industrija doživljaja”, a marke- dobra kulturnog nasleđa odražavaju kako sli- ernism, European Union, cultural routes, ting sve više postaje “marketing doživljaja”. ku prošlosti, tako i “živeću” kulturu obuhvata- information-communication technology. Oblici turističke tražnje se menjaju i interes jući: arheološka nalazišta, dela sa spomeničkim turista se sve više usmerava na kulturno-istorij- i umetničkim svojstvima, prostorne kultur- sko nasleđe i kulturu u svim njenim aspektima. no-istorijske celine, znamenita mesta i spomen Turisti sve više žele da budu učesnici u doživlja- obeležja, folklorno nasleđe, manifestacione vre- jima koje nudi destinacija, uključujući se u sva- dnosti, ustanove kulture i njihove aktivnosti, kul- kodnevni život lokalne zajednice, što je posebno turne pejsaže i kulturne rute, podvodno kultur- prisutno u kulturnom turizmu i seoskom turi- no nasleđe, dokumentaciono i digitalno nasleđe, zmu. Sećanje turiste na doživljaje tokom borav- verovanja, muziku, pesme i literaturu. Navedena ka na destinaciji je često među najupečatljivijim dobra kulturnog nasleđa mogu biti i jesu važne uspomenama iz njegovog života. turističke atrakcije i jedan od glavnih motiva za Jedna od karakteristika post-industrijskih izbor određene destinacije od strane turiste. društava je rastući značaj kvaliteta novih formi Paralelno sa transformacijom pojma kulture društvenih potreba, kao što je prijateljstvo i život menjaju se i forme kulturnog turizma, koje sve u zajednici, što se može realizovati upravo kroz više uključuju aktivnosti turiste u domenu tako- različite forme turizma. Sve više se pažnja usme- zvane popularne kulture, kao svojevrsne mešavi- rava na ekološke probleme, a “otkrivanje prirode” ne zabave i edukacije. Prisustvo turističkih pro- postaje potreba savremenog turiste, što dopri- izvoda koji nude kombinaciju zabave i edukacije nosi razvoju netradicionalnih formi turizma. (edutainment) je jedna od tendencija savreme- Razvoj informaciono-komunikacione tehnolo- nog turizma. gije, a posebno Interneta i kablovske televizije, u Kako je danas jedan od nesumnjivih tren- velikoj meri je proširio interes turista za druge dova u turizmu potreba turiste za raznovrsnim zemlje, njihove narode i njihovu kulturu. Stano- doživljajem na destinaciji, jasno je da mogućnost vništvo je povezano više nego ikada ranije, što raznolikih doživljaja u kulturnom turizmu pred- * Akademik dr Olga Hadžić, PMF, Novi Sad implicira tumačenje savremenog prostora kao stavlja važan motiv za kulturnog turistu. Stoga je 53 kulturni turizam forma turizma sa mnogostru- nizovala Prvu konferenciju o kulturnom turi- često je prisutan paralelni rad, uz izuzetno malo kim implikacijama na socio-ekonomskom planu. zmu, ekonomiji i vrednostima u XXI veku. Pored međusobnog dijaloga. Jedan od istaknutih ekspe- Uzimajući u obzir činjenicu da su kulturni turi- ostalih zaključaka važno mesto je dato usposta- rata u oblasti saradnje subjekata kulturnog turisti osobe sa relativno visokim obrazovanjem i nat- vljanju koherentne kulturne politike u okviru zma je Robert McKercher. Njegova knjiga, koju je prosečnim prihodima, ovaj tržišni segment će biti koje istaknuto mesto ima projekat Raphael, čiji napisao zajedno sa H.du Cros (24), je izvanredno sve važniji i sa stanovišta ekonomskog uticaja. je zadatak da obezbedi zaštitu izgrađenog kul- prihvaćena od stručne i naučne javnosti. Autori Kulturni turizam je predmet izučavanja mno- turnog nasleđa. Kako je razvoj kulturnog turi- su ukazali na svu složenost saradnje u kulturnom gih naučnika i postoji veoma brojna literatura iz zma zavisan od očuvanja kulturnog nasleđa, rea- turizmu, ističući da je potrebno angažovanje svih ove oblasti ((4),(5),(13),(14),(16)). Postoje broj- lizacija ovog projekta će imati “opipljiv” uticaj na radnika u turizmu i kulturnim ustanovama u cilju ne definicije kulturnog turizma, od kojih ćemo kulturni turizam u zemljama Evropske unije. postizanja optimalnih rezultata. izdvojiti dve. Poznati ekspert za kulturni turi- Uprkos činjenici da turistička industrija i zam Greg Richards definiše kulturni turizam Značaj saradnje kulturnog i turističkog menadžment u oblasti kulture i kulturnog nasle- kao kretanje ljudi koje je uzrokovano kulturnim đa imaju zajednički interes u rukovođenju kultur- atrakcijama izvan njihovog uobičajenog mesta sektora u razvoju kulturnog turizma nim delatnostima kao i konzervaciji i prezentaciji stanovanja, sa namerom sakupljanja novih infor- Jedna od bitnih pretpostavki za uspešan razvoj dobara kulturnog nasleđa, taj interes obe stra- macija i iskustava, kako bi zadovoljili svoje kul- kulturnog turizma je saradnja između turisti- ne ne prepoznaju uvek u dovoljnoj meri. Rezultat turne potrebe. čkih radnika i radnika u oblasti kulture. Turisti- nedostatka kvalitetne saradnje, sa druge strane, Navešćemo definiciju ICOMOS-a, koju kara- čki radnici su ponekad tretirani od strane radnika ima za posledicu i gubitak mogućnosti da turi- kteriše kompleksnost, jer sadrži i opis mogućeg u kulturi kao “prodavci” kulturnih dobara. Deli- sta bude zadovoljan u punoj meri. Izostanak prave pozitivnog učinka koju ova vrsta turizma ima na mično ima istine u ovakvom stavu o uticaju turi- saradnje dovodi, u nekim slučajevima, do toga da spomenike i lokalitete: “Kulturni turizam je oblik zma na kulturno nasleđe, kada veliki broj poseti- turistički radnik bez dovoljno skrupula eksploati- turizma čija je svrha, između ostalog, otkrivanje laca nije pravilno organizovan i edukovan, usled še lokalnu kulturu i kulturno nasleđe za svoje sop- turistima spomenika i lokaliteta. Zbog toga on čega može doći do ugrožavanja lokalne kulture i stvene interese, radeći veoma malo na tome da se ima pozitivan učinak na iste, utoliko što dopri- dobara kulturnog nasleđa. Mnogi kulturni radni- deo ostvarenih prihoda usmeri na zaštitu lokalne nosi njihovom održavanju i očuvanju. Ovaj oblik ci izražavaju oprezan stav kada se radi o “komo- zajednice i dobara kulturnog nasleđa. turizma ustvari opravdava napore koje pomenu- difikaciji” kulturnih “roizvoda” za potrebe turi- Sa druge strane radnici u oblasti kulturnog to održavanje i očuvanje zahtevaju od zajedni- sta, i smatraju da ovakav vid komercijalizacije nasleđa, posebno u muzejima, ponekad imaju ce, zbog socio-kulturne i ekonomske dobrobiti kulture može imati negativan uticaj na kvalitet duboki otpor prema turizmu i čine sve da bi ga koje donose stanovništvu (ICOMOS-ova Povelja kulturnih “proizvoda”. Naravno da se ne može osujetili. Naviknuti da godinama imaju obezbeđe- o kulturnom turizmu, 1976)”. isključiti i ovakva pojava u kulturnom turizmu, na sredstva za rad, nespremni su dočekali period O mnogim drugim definicijama pojma kul- ali izuzetnu važnost turizma za revitalizaciju kul- kada sredstva moraju da obezbede, velikim delom, turnog turizma i njihovoj klasifikaciji čitalac se turnih dobara neophodno je uvažiti. Turizam je od posetilaca. Takva situacija dovodi do smanje- može informisati u knjizi McKerchera i DuCros važan izvor za finansijska sredstva potrebna za nog interesovanja turiste za određene destinacije, (14). razvoj kulturnih ustanova, a atrakcije iz dome- i on se opredeljuje za drugu destinaciju gde je ova U periodu posle II svetskog rata prisutan je na kulture svakako značajno doprinose ukupnoj saradnja bolja. Ima, međutim, i primera izvanre- ekonomski prosperitet u mnogim zemljama, što atraktivnosti destinacije. Stoga kulturne ustanove, dne saradnje i uspešne primene principa marke- je poslužilo kao dobra osnova za “turistički bum” koje pri izradi planova svojih aktivnosti predvi- ting odnosa. Brojni su primeri uspešne saradnje koji se u tom vremenu dogodio. Šezdesetih godi- đaju i saradnju sa turističkom industrijom, imaju među radnicima u kulturi sa jedne strane i radni- na prošlog veka nemački turoperatori pokazuju šansu za ostvarivanje značajnih finansijskih sred- cima u turizmu sa druge, u cilju postizanja obo- interes za kulturni turizam, ali turisti su u ovom stava, i poboljšanje mogućnosti za kvalitetniji rad. strane koristi i privlačenja što većeg broja turi- periodu daleko više zainteresovani za “3S” turi- Zadatak je i turističkih radnika i radnika u kulturi, sta. Uspešna saradnja između ustanova kulture zam (sunce, more, pesak). U vremenu između a takođe i svih drugih subjekata turističke privre- doprinosi smanjenju kompeticije među njima i 1970. i 1980. godine dolazi do sve veće segmen- de da kroz zajedničku marketinšku delatnost nađu povećava dužinu boravka turista, što ima naroči- tacije turističkog tržišta i pojave tržišnih niša, najadekvatnija rešenja, koja bi doprinela održivom to pozitivno dejstvo na one turiste koji su visoko kao i specijalizovanih turoperatora za kulturni razvoju kulturnog turizma. Činjenicu da je uticaj motivisani za kulturni turizam. Primer uspešne turizam. Značajan doprinos razvoju kulturnog kulturnog turizma na mnoge oblasti privrednog saradnje je The National Trust (Velika Britanija), turizma dao je i obrazovni sistem koji je “viso- i društvenog života sve veći, umetničke i kultur- koja obuhvata legate i poklone različitog karakte- ku” kulturu učinio dostupnom širokoj populaci- ne organizacije ne mogu ignorisati. Kako je kul- ra, i gde su objedinjene zajedničke aktivnosti čiji je ji. Ovo je rezultiralo u poslednjih 25 godina izu- turna produkcija sve više okrenuta tržištu, privla- cilj povećanje broja turista koji posećuju ustanove zetnim porastom interesovanja turista u mnogim čenje posetilaca (dakle i turista) postaje jedan od vezane za ove legate i poklone. zemljama za posete muzejima i drugim kultur- važnih uslova opstanka i razvoja kulturnih usta- Drugi oblik saradnje uključuje “proizvođače” nim institucijama. Kako navodi D. Harvey (citat nova i neminovne su mnoge promene u organiza- kulturnih proizvoda različite vrste. Na primer, prema (16)):”Rast kulturnog turizma može da ciji rada ovih ustanova (12). povezivanje festivalskih i kulturnih događaja je se bolje objasni kao posledica širih društvenih Znanja iz oblasti menadžmenta i marketin- jedan oblik takve saradnje. Prednosti ovakvog i ekonomskih trendova, koji karakterišu peri- ga su nezaobilazna u radu kulturnih radnika koji partnerskog odnosa su: uključivanje većeg bro- od “kasnog modernizma” ili “postmoderni- su povezani sa kulturnim turizmom, a i literatura ja turista u ove događaje, smanjenje kompeticije zma”, u zavisnosti od izbora termina”. iz ovih oblasti ekonomije namenjenih kulturnim među različitim proizvodima kulture, povećanje Porast interesovanja za kulturni turizam je radnicima je sve brojnija. Važan nivo koordina- efikasnosti “dostave” koncentracijom proizvoda svakako povezan i sa potrebama ličnosti koje su cije u procesu marketinga odnosa (relation- i povećanje dužine boravka turiste, što povećava karakteristične za post-industrijsko društvo. To ship marketing) (7,8,9) je usaglašavanje i povezi- ukupnu dobit turističke privrede. su potrebe za rekreacijom, kompenzacijom, edu- vanje aktivnosti svih subjekata turističke privrede. Svakako je najvažniji oblik partnerstva izme- kacijom, kontemplacijom, komunikacijom, inte- Popularnost kulturnih događaja i rastući broj đu “proizvođača” iz kulture i onih van nje. Takva gracijom i participacijom. Kulturni turizam je turista u kulturnom turizmu nameće potrebu da strategija saradnje maksimizira korist za kul- nesumnjivo dostigao zreli period svog razvoja u turistički radnici izlaze u susret mnogostrukim turni turizam. Na primer, to mogu biti paket mnogima zemljama, i danas je masovna pojava da zahtevima ovih turista, a takođe i da se povezuju aranžmani određenog dana u nedelji, ili za vre- ljudi putuju u želji da upoznaju i druge kulture. sa raznim subjektima u turizmu. Kao što smo već me vikenda, koji uključuju ulaznice za kulturne Evropska unija pridaje izuzetan značaj razvo- istakli, odnos između turističkih radnika i radni- događaje, koje su besplatne ili sa redukovanom ju kulturnog turizma. Sagledavajući važnost kul- ka u oblasti kulturnog nasleđa i kulture često nije cenom. Tako se uspešno mogu povezati sportski i turnog turizma na ukupni ekonomski razvoj onakav kakav bi trebao da bude, odnosno vođen kulturni događaji: popodnevni sportski događaj Evropska unija je 2001. godine u Barseloni orga- principama marketinga odnosa. Umesto saradnje sa večernjim kulturnim događajem. 54 U Sjedinjenim Američkim Državama su pri- cenu ulaznica za razne kulturne događaje, pose- Sada, novosadskih turističkih agencija i novosad- sutne brojne aktivnosti na povezivanju delatno- te muzejima i galerijama, i druge beneficije. Na skog Brass orkestra. Turističko mesto Novi Sad je sti kulturnih ustanova i turističkih organizacija. primer, Kopenhagen card omogućava besplatan nagrađeno od strane Turističke organizacije Srbi- Mnoga mala mesta koja žele da se uključe u kul- ulaz u preko 60 muzeja i drugih znamenitosti u je dodelom priznanja ‘’Turistički Cvet’’ za unapre- turni turizam ispituju svoju infrastrukturu nasto- Kopenhagenu, i besplatan prevoz javnim autobu- đenje kvaliteta usluga i razvoj turističke ponude jeći da povećaju ekonomske mogućnosti za razvoj sima i železnicom, uz veliki popust za ulazak u Srbije u 2003. godini. Turistički informativni cen- malog biznisa, nudeći hotelski smeštaj, krevet druge muzeje. Interes turista za turističke karte tar Novog Sada je izdao nekoliko publikacija koje i doručak i u onim delovima zemlje u kojima to je velik i one se distribuiraju na mnogima mesti- doprinose razvoju kulturnog turizma u Novom ranije nije bio slučaj. Po rečima Ricka Pricketta, ma. Na primer, turističke karte se u Budimpešti Sadu (6). Mesečni turistički bilten “Novi Sad-grad direktora za kulturni turizam CVB organizacije: mogu kupiti na 250 mesta u gradu. Ovi primeri kulture” na jednom mestu daje uvid u mesečna “San Dijego je prevazišao utisak da je to pospani ukazuju da je veoma korisno za kulturne ustano- dešavanja iz oblasti kulture na području Novog militarni grad sa zoološkim vrtom”. Godine 1996. ve da pri izboru marketing strategije daju velik Sada, na srpskom i engleskom jeziku, uz niz kori- San Dijego, San Francisko i Los Anđeles zajedno značaj indirektnim kanalima prodaje, a to izu- snih podataka, kao što su, na primer, adrese kul- sa National Endowment for the Arts formirali su zetno uspešno može da se realizuje uz saradnju turnih ustanova Novog Sada. ”Vodič kroz galerije” Kalifornijski kulturni savez (California Cultu- sa turističkim informativnim centrima, turisti- je nova publikacija, koja sadrži spisak svih novo- ral Coalition) povezujući se sa American Express čkim agencijama i organizatorima putovanja. sadskih galerija, sa potrebnim dodatnim infor- i Hyatt hotelima, formirajući sa njima partnerski U našoj zemlji takođe postoje izvanredne, ali macijama o adresama, radnom vremenu, postav- odnos i zajedničku izradu brošure u boji koja sadr- nedovoljno iskorišćene, mogućnosti za povezi- kama, kao i mapom grada sa lokacijama galerija. ži šestomesečne aktivnosti iz oblasti umetnosti i vanje raznih aktivnosti u oblasti kulturnog turi- Izrađena je i “Turistička mapa Novog Sada “ , koja kulture uopšte. U San Francisku CVB organiza- zma. Ambijentalne celine, sa vrednim dobrima na jednoj strani sadrži mapu Novog Sada sa ucr- cija već tri godine promoviše umetničke događa- kulturnog nasleđa, pružaju odlične mogućno- tanim objektima koji su od interesa za turiste, a je u nastojanju da zainteresuje turističku industri- sti za organizaciju muzičko-scenskih predstava, na drugoj strani mapu Petrovaradinske tvrđave ju. Prema rečima Ann Van Devanter Townsend, književnih večeri i tribina, koje privlače veliki i podgrađa kao i mapu mreže Gradskog saobra- predsednika Društva za muzejske izložbe: broj posetilaca. Takvi primeri su kulturno-turi- ćajnog preduzeća. Na sajmu LORIST 2003. godi- “Mnogi muzeji danas koordiniraju svoj rad sa stičke manifestacije u mnogim mestima u Srbiji i ne Turističko informativni centar Novog Sada je lokalnim hotelima, autobuskim i taksi kompanija- u Kotoru i Budvi, gde se tokom gotovo cele godi- prezentovao plakat koji je izrađen zajedno sa gale- ma i restoranima radi obostrane promocije. Postoji ne održavaju različite kulturne manifestacije. rijom Pavle Beljanski. Na istom sajmu je prezen- mnogo veća povezanost, nego ikada ranije, između Kulturno nasleđe i lepa priroda se na našim pro- tovan flajer, izrađen zajedno sa Pokretom gorana, aktivnosti turističkih i muzejskih ustanova”. storima višestruko prožimaju, što se odrazilo na pod nazivom “Dunavske staze”, koji sadrži mapu Države Ilionis i Mičigen su formirale National činjenicu da turisti, čije su kulturne pobude bile sa ucrtanim stazama za rekreaciju uz Dunav, kao i Heritage Corridor – prvi u nizu partnerskih par- jedan od osnovnih motiva za dolazak na desti- kratak tekst o prirodnim vrednostima podunavlja, kova koji su podržani na federalnom, državnom i naciju, koriste i izvore termo-mineralnih voda, i turističkim i rekreativnim mogućnostima novo- lokalnom nivou. Koridor povezuje državne i lokal- terene za sport i rekreaciju i učestvuju u naro- sadskog područja. Takođe je, u saradnji sa zainte- ne parkove, istorijska mesta, muzeje i rekreacione dnim saborima. Dobra kulturne baštine imaju resovanim kulturnim institucijama Novog Sada, atrakcije u državama Ilinois i Mičigen. Kalifornij- najbolju turističku valorizaciju kada se posma- predstavljena na sajmu LORIST 2003. godine turi- ska koalicija za kulturni turizam (California Cul- traju u celini sa prirodnim i stvorenim vredno- stička ponuda grada uz isticanje određenih kul- tural Tourism Coalition), koju su formirale ume- stima u okruženju. Bilo bi veoma korisno da se turnih manifestacija i značajnih kulturnih usta- tničke i kulturne institucije, ima cilj da promoviše izvrši temeljna analiza mogućnosti za poveziva- nova. Prikazanee su, ovom prilikom, i aktivnosti kulturnu raznolikost države Kalifornije. Izrađen nje subjekata kulturnog turizma, ruralnog turi- na očuvanju i zaštiti kulturnih dobara i priro- je i vodič “Kalifornija: Kulturni špic” (“Califor- zma, eko-turizma i gradskog turizma, što bi dnih vrednosti Nacionalnog parka Fruška gora, sa nia: Cultures Edge”). U ove aktivnosti je uključena doprinelo produženju turističke sezone i bržem ciljem da se kod turista razvije odgovornost pre- i privatna industrija kao na primer Hyatt Hotels i razvoju turizma u našoj zemlji u celini. ma ovim značajnim vrednostima. American Express Corporation. Izrađena je i odli- Pozitivni primeri saradnje turističkih orga- čna Website prezentacija na Internetu, koja prika- nizacija sa ustanovama kulture brojni su u našoj Primeri regionalne saradnje u zuje svaku od značajnih kulturnih aktivnosti. U zemlji, a mi ćemo ovom prilikom izdvojiti akti- 1998. godini Umetnički savet Vermonta (Vermont vnosti Turističke organizacije Beograda i Turisti- kulturnom turizmu Art Council) je organizovao niz radnih konferenci- čkog informativnog centra Novog Sada. Turisti- U zemljama Evropske unije veoma su prisutne ja – Workshops, sa ciljem povezivanja i edukovanja čka organizacija Beograda se, na primer, veoma brojne aktivnosti na povezivanju subjekata kul- različitih grupa o mogućnostima razvoja turizma angažovala na uključivanju arheološkog nalazi- turnog turizma, posebno na planu regionalne u kulturi. Više od 150 učesnika su bili u mogu- šta u Vinči u turističku ponudu Beograda, ostva- saradnje. U Italiji sedam centralnih regiona zaje- ćnosti da razmene svoje ideje, a Savet je ponudio rujući uspešnu saradnju sa Filozofskim fakulte- dnički nastupaju na tržištu kulturnog turizma, u projekte (grants) koji treba da pomognu lokalnoj tom u Beogradu, posebno sa njihovom Katedrom cilju obezbeđenja visokog kvaliteta turističkog zajednici u implementaciji planova koji su formi- za arheologiju i saobraćajnim preduzećem AD proizvoda i zajedničke promocije svojih regiona rani tokom rada Konferencije. Osnovana je koali- Lasta, koje organizuje prevoz do lokaliteta i nazad. kao mesta pogodnih za boravak turista. Evrop- cija: Partners in Tourism, Culture and Commerce, U svojim brošurama Turistička organizacija Beo- ska unija takođe podržava i formiranje kulturnih koja uključuje servisne organizacije iz oblasti kul- grada promoviše značajne kulturne manifestaci- ruta od značaja za evropski identitet. U cilju orga- ture, turističku industriju i federalne i nacionalne je kao što su, na primer, Fest, Bitef, Bemus i Belef. nizovanog izučavanja kulturnih ruta osnovan je agencije, sa ciljem da se unapredi uloga kulture i Potpisan je i protokol o saradnji sa Etnografskim Internacionalni naučni komitet za kulturne rute, kulturnog nasleđa u turističkoj industriji. Ovaj cilj muzejom u Beogradu, što je, pored ostalog, omo- ISCCR (International Scientific Committee on se može dostići unapređenjem politike subjekata gućilo uključivanje ovog muzeja u sve turističke Cultural Routes). Evropski Institut za kulturne u turizmu koji prepoznaju, podržavaju i uključuju itinerere u Beogradu. Treba istaći i saradnju izme- rute, sa sedištem u Luksemburgu, je osnovan kao u svoju delatnost umetnost i očuvanje i revitaliza- đu Turističke organizacije Beograda i Turističkog neprofitna asocijacija, na bazi sporazuma izme- ciju kulturnih dobara, ohrabrivanjem na saradnju informativnog centra Novog Sada. U okviru ove đu Saveta Evrope i Velikog Vojvodstva Luksem- i dijalog partnera iz javnog i privatnog sektora u saradnje, septembra 2003, Turistički informati- burg. Kulturne rute pružaju velike mogućno- turizmu, i promovisanjem strategije koja pobolj- vni centar Novog Sada je učestvovao u Beogradu u sti za saradnju na regionalnom planu. Šesnaest šava aktivnosti kulturnih organizacija. akciji “Leto u Beogradu 2003.”. Ova akcija je pokre- država učestvuje u projektu WTO /UNESCO – U mnogim gradovima Evrope saradnja izme- nuta sa ciljem da se predstavi turistička ponuda put svile. Napravljen je logo za ovaj projekat, bro- đu kulture i turizma se realizuje putem turisti- pojedinih regija i gradova. U ovoj akciji je učestvo- šura koja obuhvata 16 država, promocioni video čkih kartica, koje omogućavaju turistima uče- vao i Turistički informativni centar Novog Sada i televizijska serija u 26 nastavaka koju je izra- šće u kulturnom turizmu, uz veoma redukovanu uz učešće Muzeja grada, Kulturnog centra Novog dila New Zealand media group. Turoperatori iz 55 ovih država sarađuju u oblikovanju turističkog ciono – komunikaciona tehnologija generiše “vir- 2. Bakić O., (2000): Marketing u turizmu, Eko- proizvoda kulturnog turizma, eko-turizma, seo- tuelnu realnost” koja omogućava rekonstruisanje nomski fakultet, Beograd. skog turizma, i avanturističkog turizma veza- spomenika i događaja na personalnom kompjute- 3. Buhalis D., (2003): eTourism, Information nog za ovu rutu. Duž ove rute se održavaju razni ru, što može da utiče na stvaranje želje za upozna- technology for strategic tourism manage- sastanci na kojima se raspravlja o zaštiti kultur- vanjem originala i detaljnijem objašnjenju doga- ment, Prentice Hall. nih dobara i revitalizaciji centara za izradu suve- đaja. Mnoge ustanove kulture, u želji da privuku 4. Cultural Attractions and European Tourism nira. Februara 1999. godine 16 zemalja učesnica što više turista, angažuju specijalizovane firme iz (Greg Richards, ed.), (2001): CAB Internatio- u projektu “put svile” su prvi put imale zajedni- oblasti propagande i u tom pravcu je veoma zani- nal, Oxford. čki paviljon na EMITT 99 (Eastern Mediterrane- mljiva saradnja firme Accenture i muzeja Luvr. 5. Cultural Tourism, Tourism at World Heri- an International Travel and Tourism Exhibition). Muzejske ustanove sve više prepoznaju važnost tage Cultural Sites: The Site Managers Hand Osnivanje raznih društava i klubova, koji mogu primene informaciono-komunikacione tehno- Book, (1993): International Scientific Com- da doprinesu zaštiti kulturnih dobara i razvoju logije, koja omogućava pristup kolekcijama širo- mittee, 10th General Assembly, ICOMOS. kulturnog turizma, takođe ima veliku važnost za kom auditorijumu, što ima za posledicu privla- 6. Godišnji izveštaj Turističko-informativnog povećanje kvaliteta u kulturnom turizmu. Izuze- čenje velikog broja posetilaca muzeja i povećanje centra u Novom Sadu, 2003. tno značajnu ulogu u razvoju kulturnog turizma prihoda. Godine 1992. započeo je rad na projektu 7. Gronroos C., (1994): From Marketing Mix u Engleskoj ima englesko društvo English Herita- RAMA ( the Remote Access to Museum Archives), to Relationship Marketing, Towards a Para- ge. U Kataloniji su osnovani klubovi čiji je zadatak čiji je cilj bio formiranje “elektronskog muzeja” digm Shiftes in Marketing, Management da se bave marketingom kulturnog turizma u regi- koji bi povezivao, pomoću jedinstvenog softvera, Decision, Vol. 32, No 2, 4-20. ji i posebno njegovom promocijom. To su neprofi- baze podataka mnogih poznatih evropskih muze- 8. Gummesson E., (1994): Making Relationship tne organizacije sa ciljem da se pomogne svakom ja. Godine 1996. nastavljajući aktivnosti koje su Marketing Operational, International Jour- članu kluba u njegovoj aktivnosti, kreiranjem paket počele u okviru projekta RAMA, započet je rad na nal of Industry Management, Vol. 5, 5-20. aranžmana (na primer, karte za putovanje uklju- projektu MENHIR (Multimedia European Netw- 9. Gummesson E., (1996): Relationship marke- čuju i ulaznice za muzej). Tipični članovi ovih klu- ork of High Quality Image Registration), zasnovan ting and imaginary organizations: a synthe- bova su muzeji i putničke agencije, hoteli, pozori- na jedinstvenom ISO standardu. Rezultat rada na sis, European Journal of Marketing, Vol.30, šta i lokalne turističke agencije. Klubovi su, zapravo, projektu MENHIR je online katalog sa 120.000 No 2, 31-44. forumi za diskusiju među članovima. U Škotskoj slika iz malih, srednjih i velikih muzeja u Evro- 10. Hadzić, O., (2004): Tourism and digitaliza- deluje the Scottish Tourism Forum, koji služi kao pi. Najnoviji projekat, ćiji je cilj povezivanje malih tion of cultural heritage, Third Internatio- platforma privatnom sektoru i turističkim opera- i srednjih evropskih muzeja, putem informaciono- nal Conference on Digitalization of Cultural terima za sudelovanje u nacionalnom planiranju i komunikacione tehnologije, je OpenHeritage pro- Heritage, Matematički fakultet, Beograd. menadžmentu turizma u Škotskoj. Članovi Foru- jekat, kojim je elektronski povezano 30 muzeja iz 11. Klein R., (2001): Public policies and cultu- ma su trgovačke komore koje deluju u turističkom pet evropskih regiona, primenom MCMS tehnolo- ral tourism, EU activities, First Conference i ugostiteljskom sektoru, marketinške organizacije, gije (multimedia collection management system). on Cultural Tourism, Economy and Values in turističke organizacije, galerije, muzeji, kao i kor- Projekat ima za cilj da pomogne manje poznatim the XXI century, Barcelona. poracije uključene u turizam i ugostiteljstvo. The evropskim regionima u kreiranju njihovog imi- 12. Kotler N.G., Kotler Ph., (1998): Museum Stra- National Trust for Scotland je organizacija dobro- dža, kao regiona sa velikim potencijalom u oblasti tegy and Marketing, Designing Missions, tvornog karaktera koja deluje konzervatorski i pro- kulturnog turizma. U radu (10) je ukazano na izu- Building Audiences, Generaying Revenue motivno u cilju očuvanja škotske prirodne i kultur- zetan značaj koji digitalizacija dobara kulturnog and Recources, John Wiley and Sons. ne baštine za buduće generacije, ali i za prezentaciju nasleđa ima za razvoj kulturnog turizma. 13. Lord G.D., (1999): The Power of Cultural Tou- u kulturnom turizmu. Ova organizacija se pokazala rism, Wisconsin Heritage Tourism Conferen- kao veoma uspešna u nalaženju sponzora i donato- Zaključak ce, LORD Cultural Resources Planning and ra koji pomažu ostvarenju navedenih ciljeva. Nastojali smo da u ovom radu ukažemo na važnost Management Inc., 7 strana. Za našu zemlju su od posebnog značaja mogu- koju saradnja subjekata u oblasti kulturnog turizma 14. McKercher B., du Cros H., (2002): Cultural ćnosti saradnje u okviru Balkana, a okvir za ovu ima na razvoj kulturnog turizma. Pozitivni prime- Tourism: The partnership between tourism saradnju pružaju zaključci sa Konferencije o kul- ri ove saradnje, nadamo se, biće podsticaj i subje- and cultural heritage management, Haworth turnom turizmu, koja je 2003. godine održana u ktima kulturnog turizma u našoj zemlji da još više Press, Binghamption, N.Y.. Grčkoj, i čiji je osnovni smisao da pomogne for- razviju raznovrsne forme saradnje, a posebno one 15. Poon A., (1993): Tourism, Technology and miranju balkanskog brenda za kulturni turizam. između ustanova kulture i turističkih organizacija. Competitive Strategies, CAB International, Izvanredne mogućnosti za saradnju u oblasti Veća primena savremene informaciono-komunika- Oxford. kulturnog turizma pruža i savremena informacione tehnologije i regionalna saradnja mogu zna- 16. Richards G., (1997): Cultural Tourism in ciono-komunikaciona tehnologija. World Wide čajno doprineti razvoju kulturnog turizma u našoj Europe, CAB International, Oxford. Web je od izuzetnog značaja za formiranje brenda zemlji. Cilj ovog rada nije bio da ukaže na sve obli- 17. Runyard S., (1993): the Museum Marketing destinacije koja želi da razvije kulturni turizam. ke saradnje u kulturnom turizmu, jer su oni veoma Handbook, London, H.M.S.O.. Web stranice bitno doprinose formiranju imidža brojni, i uključuju i saradnju sa sponzorima, dona- 18. Silberberg T., (2003): Cultural Tourism and i percepcije destinacije, koja je bazirana na infor- torima, lokalnom zajednicom, finansijskim insti- Business Opportunities for Museums and macijama na ovim stranicama. Koliki se značaj u tucijama i odgovarajućim državnim institucijama. Heritage Sites, LORD Cultural Resources turizmu pridaje ICT tehnologiji može se zaključiti Posebno je kompleksna saradnja u domenu odr- Planning and Management Inc., 5 strana. na osnovu velikog broja radova koji se bave ovom živog razvoja kulturnog turizma (poznati Lijiang 19. Stamboulis Y., Skayannis P., (2003): Inno- problematikom, a postoji i specijalizovani časo- model Uneska, i akcije Uneska na edukaciji školske vation strategies and technology for experi- pis iz ove oblasti (3). Pri donošenju odluke o izbo- omladine u oblasti svetske kulturne baštine, kao i ence-based tourism, Tourism Management, ru destinacije koju će posetiti, turista, na osnovu primeni GIS-a u postupku zaštite kulturnih doba- Vol.24, 1, 35-43. dostupnih informacija, formira skup očekivanja ra). Odabrali smo u ovom radu samo one oblike 20. Šola T., (2001): Marketing u muzejima, ili o pre dolaska na destinaciju i procenjuje koliki su saradnje za koje smatramo da mogu u velikoj meri vrlini i kako je obznaniti, Zagreb, Hrvatsko potencijali destinacije i kakve se atrakcije na njoj doprineti daljem razvoju kulturnog turizma i bez muzejsko društvo. nalaze, ocenjujući u kojoj meri one mogu ispuni- značajnijih finansijskih ulaganja. 21. Tomka D., (1998): Kultura kroz prostor, vre- ti njegova očekivanja. Nove informacione tehno- me i turizam, Prirodno-matematički fakultet logije imaju važan uticaj na prevazilaženje jaza Literatura u Novom Sadu, Institut za geografiju, Novi između destinacija koje imaju izuzetno atraktivna Sad. kulturna dobra, i stoga su veoma posećene, i šireg 1. Ljubojević Č., Andrejević A., (2002): Menad- 22. UNESCO: Diversity, Dialogue and Respon- dela kulturnih dobara koja su manje poznata i van žment događaja, Fakultet za uslužni biznis, sability, United Nations Years for Cultural posebnog interesa turista. Takođe, nova informa- Novi Sad. Heritage (Web site UNESCO-a). 56 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Kulturni turistički resursi kao Pavić, Dragoslav *, Stojanović, Vladimir ** segment nautičkog turizma na Tisi

Uvod je suštinski turistički potencijal ovog naselja. U Rezime Povoljne hidrološke, kao i ostale prirodno-geo- Dositejevoj ulici nalazi se još jedan objekat iz Reka Tisa poseduje, pre svega, povoljne grafske karakteristike, pogoduju razvitku nau- vremena Šajkaškog bataljona. To je stara bolni- prirodne uslove za razvoj nautičkog turi- tičkog turizma na Tisi. Brojni meandri, mrtvaje, ca. Ova monumentalna prizemljuša u idealnim zma. Međutim, ovaj oblik turizma obu- peščane obale kao primamljive plaže, bogatstvo uslovima mogla bi da posluži kao muzej ili izlo- hvata i razgledanje i upoznavanje kultur- biljnog i životinjskog sveta - prirodne su prednosti žbeni prostor. Titel je poznat i po slavnim istorij- ne baštine koja u vojvođanskom Potisju ove reke, od kojih su neke presudne za razvoj nau- skim ličnostima. Poznati titelski arhitekta Najar, nije zanemariva. Na osnovu spiska zašti- tičkog turizma. Ipak, nautički turizam obuhva- projektovao je gradsku kuću, kao i njegovu priva- ćenih kulturnih dobara autori ovog rada ta i nešto više. Bogatstvu turističke ponude ovog tnu kuću, u čijem dvorištu se inače i danas može procenjuju njihov značaj u potencijal- rastućeg vida turizma doprinose i kulturna dobra. videti stražarnica iz vremena Šajkaškog bataljo- noj turističkoj ponudi. Pored toga, anali- Tome nas uči i praksa. Oko 115 turističkih brodo- na. Najar je radio u Pešti, a gradio je i Ankaru, zira i se i ukupno stanje, očuvanost i pre- va sa približno 19.000 turista, samo od aprila do tada novu tursku prestonicu. Njegov nadgrobni poznatljivost potiskih spomenika kultu- septembra, posetilo je Novi Sad. Turisti, prema spomenik nalazi se na titelskom groblju. U blizi- re, koji su bitan faktor kvalitetne turisti- kazivanju turističkih radnika, najčešće poseću- ni je i monumentalni spomenik Arminu Lajnin- čke ponude. ju Petrovaradinsku tvrđavu, Muzej grada Novog genu, koji je projektovao pruge Novi Sad - Titel i Ključne reči: spomenici kulture, Tisa, Sada, manastir Krušedol, ali uživaju i u panoram- Novi Sad - Bečej, a angažovan je i na zaštiti nasi- nautički turizam skom razgledanju grada. Prizor iz poznatih turi- pa oko Tise. Titel je mesto izvanrednog turisti- stičkih destinacija u kome se “nomadi savremenog čkog položaja. Neke od turističko-nautičkih tura Abstract doba” fotografišu ispred kulturnih znamenitosti, već prolaze Tisom pored Titela, ali se nažalost Cultural and Tourist Resources as Part poslednjih godina je i u Novom Sadu realnost. Ono tu ne zadržavaju. Ma koliko to u ovom momen- of Nautical Tourism Along the River što je pre nekoliko godina bilo nezamislivo delom tu zvuči nerealno, ovo mesto zaslužuje prizor Tisza je postalo naša stvarnost. Ipak, cilj naših istraži- u kome strani i domaći turisti uz pomoć lokal- Above all, the River Tisa possesses favour- vanja nije Dunav, čija kulturna baština predsta- nih vodiča i turističkih bedekera obilaze njegovu able natural conditions for the devel- vlja daleko veći potencijal za bogatiji nautički turi- bogatu kulturnu i prirodnu baštinu. opment of nautical tourism. However, zam, nego što se ona trenutno koristi u turističkoj Uzvodno, u opštini Žabalj, na obali veli- this form of tourism comprises sightsee- ponudi. Pored Dunava, Vojvodina poseduje i dru- kog meandra, odnosno Tisine mrtvaje, nalazi se ing and getting to know cultural heritage ge vodotokove čiji se prirodni, ali i kulturni resursi Čurug. Za ovo naselje vezuje se stara vetrenjača, which is rich in the Tisa Region of Vojvo- mogu koristiti u osmišljavanju turističke ponude. kao jedan od prepoznatljivih kulturnih simbola dina. Based on the list of the protect- Zbog dužine toka, ali i kao geografsko-istorijski Vojvodine. Sagrađena je u Mađarskoj 1843. godi- ed cultural heritage, the authors of this uslov postanka naselja koja se nalaze na njenim ne, a nakon tri godine preneta je na današnju loka- paper have evaluated their importance in obalama, Tisa se po svojoj turističko-nautičkoj ciju. Zidana je opekom u obliku zarubljene kupe sa the potential tourist offer. In addition to vrednosti nalazi odmah iza Dunava. kupastim krovom pokrivenim šindrom. Unutra- this, the overall situation has also been šnji prostor je podeljen na četiri nivoa: prizemlje, analysed in order to see how much the Kulturni turistički resursi u naseljima dva sprata i potkrovlje. Pored vetrenjače u ovom cultural monuments of the Tisa Region selu je zaštićena i pravoslavna crkva Vaznesenja and their authenticity have been pre- vojvođanskog Potisja gospodnjeg. Ova monumentalna neoklasicisti- served, which is an important factor in Uzvodno od ušća prvo potisko naselje je Titel. čka građevina je podignuta 1862. godine. Crkve- the high quality tourist offer. Nalazi se na devetom rečnom kilometru na ni ikonostas je oslikao Đorđe Krstić u poslednjoj Key words: cultural heritage, Tisa, nauti- desnoj, bačkoj obali. Ovo je mesto bogate i slavne deceniji XIX veka (Milić i drugi, 1998). Spomeni- cal tourism istorije. Neposredno iznad grada izdiže se Titel- ci kulture Čuruga nemaju adekvatnu prezentaci- ski breg. Na njemu se nalazi arheološko nalazi- ju koja bi bila neophodna u turističkoj i ugostitelj- šte Kalvarija. Dosadašnja istraživanja ukazuju skoj ponudi. To se posebno odnosi na vetrenjaču. da se ovde nalaze tragovi iz preistorijskog, anti- Njeno okruženje je bitno degradirano podizanjem čkog i kasno srednjovekovnog perioda. Od sveu- neadekvatne ograde i skladištenjem predmeta u kupne kulturne baštine ove značajne vojvođan- njenoj blizini, kojima tu nije mesto. Ideja o resto- ske reljefne celine ostali su i bedemi od kamena, ranima-muzejima u objektima ovog tipa nije tako duž njenih jugoistočnih delova. To su ostaci utvr- nova, ali kod nas još uvek nije zaživela. đenog samostana. U veoma zapuštenom su sta- U Banatu, na levoj obali Tise, leži Novi Bečej, nju i bez lokalnih vodiča teško se mogu prona- udaljen od ušća 66 km. Na gradskom keju nala- ći. Značajan deo titelskog kulturnog nasleđa zi se kapela “Manastir”. Ona je podignuta u XVI- vezuje se za vreme Vojne granice i Titelskog šaj- II veku, verovatno na starijem kultnom mestu, kaškog bataljona. Iz tog perioda datira veći broj gde su prema predanju Turci spalili srpski mana- objekata u Titelu, posebno u glavnoj ulici. Naža- stir. Njena najveća vrednost je pokretni materijal lost, mnoge od zgrada su pretrpele bitne prome- iz starijeg hrama (triptih, kao i ikone nepoznatih ne. Ipak, vrednost glavne ulice je velika i zbog autora). Nedaleko od ovog spomenika kulture i toga će najverovatnije biti zakonom zaštiće- lepo uređenog keja sa ugostiteljskim kapaciteti- na kao ambijentalna celina. Istovremeno ovo je ma nalazi se srpska pravoslavna crkva posveće- i turistički potencijalno vredan prostor. Ambi- na sv. Nikoli. Sagrađena je 1774. i kao takva važi jent sačinjen od znamenitih istorijskih zdanja, za jednu od najstarijih u Vojvodini. Unutrašnjost * Mr Dragoslav Pavić, PMF- Departman za geografiju, baroknih crkvenih zvonika, ograda od kovanog crkve bogato je ukrašena u baroknom stilu, sa turizam i hotelijerstvo, Novi Sad gvožđa i puta koji je popločan kamenim kocka- ikonostasom koji je oslikao Stefan Gavrilović. ** Dr Vladimir Stojanović, PMF-Departman za geografiju, ma zaslužuje podrobniju turističku valorizaci- U delu Novog Bečeja, koji je poznat pod ime- turizam i hotelijerstvo, Novi Sad ju. Tim pre, jer glavna ulica izlazi na Tisu, koja nom Vranjevo zaštićena su tri objekta. Crkva Sv. 57 Jovana Preteče podignuta je početkom XIX veka. Na oko 14 km od Bečeja, u pravcu Bačke Na 124. km od ušća nalazi se Senta. Kod Sente Enterijer crkve ukrašavaju ikone i zidno slikar- Topole, nalazi se poznati dvorac Bogdana Dun- je 11. septembra 1697. vođena bitka između turske stvo, koje je delo Jeftimija Popovića. Dijagonal- đerskog. Njegov vlasnik počeo je izgradnju ove i austrijske vojske, koju je predvodio princ Eugen no od crkve nalazi se stara opštinska zgrada iz monumentalne građevine 1919. godine, ogor- Savojski. Zahvaljujući tome grad je poneo slavu 1824. godine. Bogate je fasadne dekoracije i pred- čen odlukom tadašnjih vlasti da mu u agrarnoj i ušao u svetske udžbenike istorije. Ovaj zname- stavlja verno svedočanstvo istorije ovog dela gra- reformi oduzmu veći deo imanja. Pored dvor- niti događaj slabo je iskorišćen u turističkoj preda. Nedaleko od prethodna dva objekta nalazi se ca, koji je mešavina različitih umetničkih sti- poznatljivosti grada i pored toga što predstavlja stambena zgrada, takođe zaštićena kao spome- lova, kompleks obuhvata i kapelu, mali kaštel, potencijal izuzetnog značaja. Prema listi zaštiće- nik kulture od velikog značaja. To je lep primer pomoćne objekte, park i ergelu. Kao spomenik nih kulturnih dobara (Milić i drugi, 1998), pored bogate građanske kuće sa stilskim karakteristi- kulture u čitavom kompleksu zaštićena je kape- mesta bitke, zaštićeni su i neki drugi objekti. kama bidermajera. U njoj se rodio Vladimir Gla- la, u kojoj je nakon smrti Dunđerski po vlastitoj Najstariji objekat na centralnom gradskom trgu vaš, poznati narodni dobrotvor (Milić i drugi, želji sahranjen. Sagrađena je početkom tridese- je pravoslavna crkva posvećena sv. arhanđelu 1998). Spomenici kulture u Vranjevu se prepo- tih godina XX veka, u duhu moravske škole, po Mihailu. Sagrađena je 1751. godine, ali je strada- znaju po njihovoj zapuštenosti (stara opštinska projektu češkog arhitekte Krausa. Ikonostas je la 1848. Današnji izgled dobila je početkom XX zgrada i stambena kuća), pa je njihova turistička oslikao Uroš Predić, bliski prijatelj Dunđerskog. veka. Najmonumentalnije zdanje je gradska kuća valorizacija relativna. U kombinaciji sa osmišlja- Medaljoni u bronzi sa likovima Dunđerskog i iz 1914. godine. Sagrađena je u stilu secesije i ima vanjem nekih turističkih manifestacija, a u vezi Predića, kod ulaznih vrata, delo su Đorđa Jova- posebno dekorativan enterijer, takođe sa motivisa slavnim ličnostima koje su ovde rođene, vero- novića. Ceo splet građevina koje je Dunđerski ma ovog umetničkog pravca. Zgrada plebanije je vatno da bi ovaj deo grada dobio sasvim drugači- izgradio poznat je danas pod imenom “Fantast”. podignuta 1909. i izuzetno doprinosi ukupnom ju kulturnu, pa možda i turističku dimenziju. To je turistički kompleks od izuzetnog značaja za ambijentu trga i čitave Sente. Kulturno-turistički Nedaleko od Novog Bečeja, okruženi poljopri- turističku ponudu Vojvodine. Uz malo ulaganja značaj ovog zdanja je i institucija muzeja koja je vrednim kulturama nalaze se ostaci crkve Ara- i osmišljeniji nastup na turističkom tržištu ovaj smeštena u njenom prizemlju. Tu se čuvaju zani- če. Vreme njenog nastanka nije tačno utvrđeno. biser bi mogao biti znatno više nego što sada ina- mljivi primerci kostiju iz paleontološke zbirke, Romanogotički stil upućuje da je crkva nastala če jeste na turističkoj karti Potisja i čitave Vojvo- eksponati iz perioda od kamenog doba do velikih krajem XII ili početkom XIII veka. O monumen- dine. seoba naroda, zatim iz srednjeg veka, kao i zani- talnom zahvatu njene izgradnje svedoče i kori- Ploveći prema severu dolazi se u Mol. Ovo mljivi etnološki predmeti. U istom nizu se nala- šćeni materijali - mermer, tesani kamen, peščar i veliko i prostrano bačko naselje nalazi se u opšti- zi i zgrada hotela Rojal, podignuta u stilu secesije, opeka. Bogati arhitektonski ukrasi Arače sačuva- ni Ada, od čijeg je centra udaljeno svega 4 km. kasnije bitno devastirana lošom rekonstrukci- ni su delimično. Na kapitelima i konzolama može Prvi pomen datira iz prve polovine XIV veka. U jom. U ulici Stevana Sremca, koja izlazi na trg iz se videti bogata dekorativna plastika sa figural- kulturnim krugovima Mol je poznat kao rodno pravca Tise, nalazi se i rodna kuća ovog pozna- nim i biljnim motivima (Milić i drugi, 1998). selo Novaka Radonića, znamenitog pisca i sli- tog pisca. Spomen ploča na fasadi podseća pro- Na 73. km od ušća nalazi se Bečej. U njego- kara, koji je završio bečku akademiju. Njegova laznike na istorijski i kulturni značaj ove kuće. voj okolini, na samoj obali Tise, ili preciznije - na rodna kuća zaštićena je kao spomenik kultu- Nedaleko od trga nalazi se i zaštićena vatroga- ušću Velikog bačkog kanala u ovu reku, nalazi se re od velikog značaja. U istom kraju Mola nalazi sna kasarna, opet u stilu secesije. Kao takva, Sen- prevodnica Šlajz. To je spomenik tehničke kul- se i pravoslavna crkva sagrađena početkom XIX ta odiše prijatnim abijentom u kome arhitektura ture od izuzetnog značaja (Milić i drugi, 1998). veka u baroknom stilu sa uticajima klasicizma. secesije zauzima bitno mesto. Taj potencijal bi se Prevodnica je projektovana u Ajfelovom birou, a Ikonostas u molskoj crkvi jedan je od najbogati- mogao iskoristiti osmišljavanjem gradskih turi- sagrađena nakon izmeštanja ušća kanala koje se je izrezbarenih u Vojvodini. Njegovu veliku ume- stičkih tura na temu ovog umetničkog pravca. U do tada nalazilo kod Bačkog Gradišta. Ovaj spo- tničku vrednost realizovali su Arsa Teodorović, kombinaciji sa Kanjižom, kao i drugim naseljima menik ne samo da je turistički potencijal Poti- Nikola Aleksić i Novak Radonić (Milić i drugi, severne Bačke, secesija kao predmet turističkih sja, nego ima daleko širi značaj. To je izuzetno 1998). Mol navodi na razmišljanje o zastupljeno- programa bi bila još zanimljivija. svedočanstvo o prirodnim regulacijama koje su sti slavnih istorijskih ličnosti u turističkoj ponu- Nasuprot Sente, nedaleko od banatske obale sprovođene u Vojvodini, a shodno svom položa- di naših sela gradova, pa i zemlje u celini. Opšti Tise, nalazi se Čoka. U njoj je rimokatolička crkva ju može se smatrati potencijalom na nivou sveu- utisak je da, ne samo u Molu i uopšte vojvođan- Sv. Trojstva zaštićena kao spomenik kulture od izu- kupnog nautičkog turizma Vojvodine. Nažalost, skom Potisju, nego i u čitavoj zemlji, naše slavne zetnog značaja. Sagrađena je 1808. godine u duhu ovaj oblik turizma na kanalima nikada se nije ličnosti, od kojih su neke stekle svetsku slavu, klasicizma zahvaljujući zalaganju imućne porodi- razvio i pored toga što je jedna od njihovih osno- nisu predstavnici kulturne i sveukupne baštine ce Marcibanji. Slikarski radovi u ovoj crkvi, u duhu vnih funkcija i rekreativna. društva iz koga smo ponikli, mada bi to sigur- najboljih baroknih ostvarenja, delo su umetnika iz U centru Bečeja, kao ambijentalna celina od no trebali biti. radionice Paula Trogera - profesora bečke akade- velikog značaja, zaštićeno je staro gradsko jezgro. U Adi kao spomenik kulture zaštićena je mije. Predstave apostola Pavla i Petra, izrađene su To je tzv. trg “Pogača”. Pored niza objekata sa srpska pravoslavna crkva iz 1926. godine, podi- u gipsozaiku, kao retko korišćenoj tehnici, i delo spomeničkim svojstvima izdvajaju se: zadužbina gnuta na mestu starije iz 1760. Ovaj hram, u sti- su Trogerovog saradnika Kepa Volfanga. U unu- baronice Jović, srpska pravoslavna crkva, rimo- lu srpske srednjovekovne arhitekture, a shodno trašnjosti crkve nalazi se kripta porodice Marciba- katolička crkva, Svetosavska škola, zgrade biblio- vremenu nastanka, stilski je bitno drugačiji od nji sa nadgrobnim stelama, koje su rad nepozna- teke i arhiva. Srpska pravoslavna crkva je sagra- preostalih srpskih crkava u Potisju. Ovde je opet tog umetnika iz Beča ili Pešte. Pravoslavna crkva đena polovinom XIX veka. Ona dominira trgom u nastanku ikonostasa svoj umetnički pečat osta- Sv. arhanđela u Čoki, zaštićena kao spomenik kul- sa tri monumentalna barokna tornja. Ikonostas u vio Novak Radonić. Umetnikov rad u ovoj crkvi ture od velikog značaja, poseduje umetnički vredan ovoj crkvi delo je majstora Kistnera iz Beča. Iko- veoma je važan za proučavanje srpskog slikar- ikonostas čije vreme nastanka nije tačno utvrđeno ne je naslikao Uroš Predić i one su svrstane u naj- stva (Milić i drugi, 1998). Ada je inače naselje (Milić i drugi, 1998). rimokatolička crkva u Čoki, bolja ostvarenja rane faze ovog umetnika (Milić visoke urbanističke uređenosti što je još jedan kao jedna od najvrednijih u Vojvodini ne zaslužu- i drugi, 1998). Katolička crkva sa slikama pozna- bitan elemenat u turističkoj valorizaciji prosto- je stanje u kome se trenutno nalazi. Njena umetni- tog mađarskog umetnika Tan Mora, podignuta je ra. Značajan turistički resurs Ade je i rekreaci- čka baština bitno je devastirana zbog nemara i pro- 1830. godine. Inače, Bečej ima bogatu tradiciju. oni centar “Adica”, kao mesto dešavanja nekih kišnjavajućeg krova. Ovaj biser barokne umetnosti Pominje se prvi put 1201. kada nosi ime Bechei. kulturnih programa. Na ulazu u ovaj kompleks nije ni dovoljno prepoznatljiv u javnosti, što sve Tokom XIII i XIV veka poznat je kao tvrđava i nalazi se lepo osmišljena geološka zbirka sa ukupno govori da se nalazi daleko od zaslužujuće pristanište. Deo slavne istorije prezentuje i Grad- eksponatima iz svih delova sveta. Nju prati i obe- kulturne i turističke prezentacije. ski muzej, sa eksponatima iz cele opštine. Tu se ležena geografska karta, kako bi se zainteresova- Na levoj obali Tise leži Novi Kneževac, cen- nalazi 10.000 muzealija raspoređenih u arheolo- nima odmah pokazalo mesto sa koga je geološki tar istoimene opštine. U ovom naselju se nalaze škoj, istorijskoj, etnološkoj, primenjenoj, numi- eksponat donet. To svedoči da se uz malo ulaga- tri zaštićena spomenika kulture od velikog znača- zmatičkoj i prirodnjačkoj zbirci. nja može realizovati dobra i prepoznatljiva ideja. ja: Crkva Sv. arhanđela, dvorac Servijski i meha- 58 nizam olajnice. Najbliži Tisi, na samom ulazu u ološki lokalitet Crkvine. Nalazi se u ataru sela Hor- prostori oko spomenika nisu dovoljno uređeni. grad, nalazi se dvorac Servijski. Ktitor ovog monu- goš, u blizini železničke pruge Subotica - Horgoš. Možda je to još jedan od pokazatelja da u njiho- mentalnog zdanja je Marko Servijski, ugledni gra- Arheološkim istraživanjem terena otkriveni su voj blizini nema turizma, ali to nije opravdanje đanin koji je 1782. kupio Tursku Kanjižu. Stilski temelji crkve, koja prema autoru iskopavanja dati- za trenutno stanje. Čak i nezavisno od turizma dvorac pripada poznom baroku, o čemu svedoči i ra iz XIII veka. U ruševinama unutrašnjeg dela naši spomenici nemaju opštu prepoznatljivost malterska plastika iznad prozora. Šta više, ovo zda- otkriven je grob sa nakitom iz XV veka. U blizi- usled loše kulturne propagande, što je pokaza- nje spada u retko očuvane poznobarokne svetovne ni se nalaze i ostaci manjih nastambi koje datiraju telj niskog nivoa svesti i brige o kulturnoj bašti- građevine ovog tipa. Crkva posvećena sv. Arhan- iz vremena od XI do XV veka (Milić i drugi, 1998). ni. Kao upečatljiv primer je crkva Arača. Do nje đelu ima bogato obrađenu neoklasicističku fasa- Turizmološka vrednost ovog lokaliteta primetna ne postoje putokaz, uređeni put, parking prostor, du što je verovatno svedočanstvo o tome da datira je u njegovom prožimanju sa jednom od domi- klupe, nastrešnice, a pri tome reč je o objektu od iz prve polovine XIX veka. Treći zaštićeni spome- nantnih prirodnih vrednosti ovog dela severne izuzetnog značaja. Ipak, ne želimo samo Ara- nik kulture, mehanizam olajnice, pravi je kuriozi- Bačke - Specijalnim rezervatom prirode “Selevenj- ču da izdvajamo, jer je slična situacija i u slučaju tet u kulturnoj baštini Vojvodine. Mehanizam je ske pustare”, na čijoj se teritoriji nalazi. drugih spomenika. Sve to svedoči da su spome- korišćen za spravljanje olaja po posebno utvrđe- nici kulture u vojvođanskom Potisju daleko od nom procesu. Olajnica u Novom Kneževcu je pre- Zaključak prave turističke prezentacije i da je potrebno još neta iz Bočara 1885. godine, a očuvani mehani- Kulturna baština potiskih naselja predstavlja mnogo truda, novca i inventivnosti da bi postali zam je jedini preostali na našim prostorima (Milić solidnu osnovu za formiranje bogatije ponu- ono što zaslužuju. i drugi, 1998). Spomenici kulture nemaju zaslužu- de nautičkog turizma na Tisi. To su spomeni- juću prezentaciju u ovom gradu. U dvorcu se nala- ci kulture raznovrsni po svom tipu - arheološki, Literatura ze izvesne državne institucije, kao nasleđe socija- sakralni, etnološki, građanska arhitektura... Sva- Milić M. i drugi, (1998): Spomeničko nasle- lističkog društva, koje po pravilu na ovakva zdanja kako da je ponuda kulturnih potencijala daleko đe Srbije, nepokretna kulturna dobra od izu- nije gledalo iz perspektive kulturnog nasleđa. Sli- veća, ali njeno kreiranje ne zavisi samo od istra- zetnog i velikog značaja, Republički zavod za čno je i sa olajnicom koja bi zbog svoje jedinstve- živača, nego i od turističkih radnika, kao i lokal- zaštitu spomenika kulture, Beograd. nosti, trebala da dobije adekvatniji tretman. nih zajednica, koje bi po pravilu trebale najbo- Pavlović, D., (1991): Spomeničko nasleđe Jugosla- Kanjiža se nalazi na 148 km. To je naselje lje da poznaju baštinu vlastitog zavičaja. Osnovni vije, Turistička štampa, Beograd. bogate istorije koja traje već 900 godina. Svakako problem u turističkoj prezentaciji potiskih spo- Tomić i drugi, (2002): Kulturna dobra u turisti- da je Kanjiža poznatija po banji i uređenoj plaži menika kulture je njihova neuređenost. To nije čkoj ponudi Vojvodine, Edicija Vojvodina - na Tisi, ali ni njena ambijentalna i kulturna turi- problem samo njihove neuređenosti za turizam, kultura, turizam i održivi razvoj, Institut ua stička vrednost nije zanemarljiva. Ona se odliku- nego njihove opšte neuređenosti. Pre svega, spo- geografiju, Prirodno - matematički fakultet, je visokom urbanističkom uređenošću, u kojoj menici kulture nisu obeleženi. Do njih je neo- Novi Sad. se uočavaju elementi arhitekture secesije. Tu se phodno doći i složićemo se da nemaju svi turi- Tomka, D., (1998): Kultura kroz prostor, vreme pre svega misli na monumentalno zdanje grad- sti istraživačko strpljenje, koje je u pronalaženju i turizam, Institut ua geografiju, Prirodno - ske kuće, koja datira iz 1912. godine. Ambijen- potiskih spomenika kulture zaista neophodno. matematički fakultet, Novi Sad. talno vredan prostor je i onaj oko rimokatoličke Putokazi i table sa osnovnim informacijama o Vojinović-Miloradov, M. (2003): Nautičko eko- crkve, koja je podignuta 1768. Pravoslavna crkva spomeniku ovde su prava retkost. Gotovo nije- loško istraživenje Tisa 2002, Međuopštinska u Kanjiži je sagrađena 1851. godine. dan od navedenih spomenika kulture nema ade- komisija za praćenje stanja reke Tise, Tiski Pored Kanjiže, u ovoj opštini je veoma znača- kvatnu prezentaciju sa zvučno-svetlosnim sred- cvet, Novi Sad. jan, zanimljiv i potencijalno vredan prostor - arhe- stvima, koje savremeni turizam zahteva. Takođe,

59 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Arheološka nalazišta od Besermenji, Snežana * velikog značaja u Bačkoj Rezime Bačka je svojim prvim stanovnicima pru- Uvod negašenim krečom. Bedem se nalazi na zemlji- žila čitav niz pogodnosti za život, a koje U Bačkoj je otkriveno pet arheoloških nalazišta, štu Paje Mihajlova. U susednom vinogradu Voje su predstavljale plodna zemlja, velika koja su proglašena za kulturna dobra od veli- Boškova, koji predstavlja najuzvišeniji deo tere- količina vode bogate ribom i bogatstvo kog značaja. Sva nalazišta su stavljena pod zašti- na na potesu “Kuva”, nalaze se na površini zemlje divljači. Na osnovu dosadašnjih istraži- tu države, međutim njihova sudbina je za sada fragmenti opeke sa malterom i srednjevokovnom vanja u Bačkoj su utvrđene kulturne gru- neizvesna, jer na njima nije primenjena najbolja keramikom. Na južnoj strani kompleksa nalazi pe, koje se uklapaju u hronološku tabli- tehnika konzervacije, koja bi osigurala očuvanje se kasnosrednjovekovna nekropola i grobovi iz cu praistorije Evrope,a to su starije kame- predmeta i delova građevina. Ona predstavljaju doba seobe naroda, a na pretpostavljenom severno doba, mlađe kameno doba, bakarno otvoren arheološki fond, a kod nekih su pokre- nom bedemu sarmatska nekropola. Priobalni doba, bronzano doba i gvozdeno doba. tni predmeti preneti u ustanove kulture, tačnije deo utvrđenja je prekriven 1965. odbrambenim Ključne reči: Bačka, arheološka nalazi- muzeje, gde se inače za sada može ostvariti nji- nasipom za zaštitu od poplava. Na preostaloj šta. hova najbolja zaštita. površini na osnovu konfiguracije terena mogu se uočiti tragovi bedema i drugih građevina u okvi- Abstract Arheološka nalazišta ru utvrđenja (Grupa autora, 1998) . Backa offered very good living condi- U Zakonu o kulturnim dobrima arheološko nala- Na celom potesu “Kuva”, na dužini od oko tions ti its first inhabitants: this area was zište definisano je kao “deo zemljišta ili površi- 400 m pored obale i širini oko 50 m, nalaze se fra- a habitat of cultural groups, rivers rich ne pod vodom, koji sadrži ostatke građevina ili gmenti rimske cigle i srednjovekovna keramika with fish and fertile soil and rich game drugih nepokretnih objekata, grobnih i drugih (Zavod za zaštitu spomenika kulture Vojvodine). fund. Those groups fit in the chronology nalaza, kao i pokretne predmete iz ranijih isto- table of Europe ancient history: Old Stone rijskih doba, a od posebnog su kulturnog i isto- Peres-Hajdukovo Age, New Stone Age, Copper Age, Bronye rijskog značaja”. Arheološko nalazište se nalazi na peskovitom Age and Iron Age. Panonska nizija, a time i Bačka pružila je svo- uzvišenju pored Ludoškog jezera, severoisto- Key words: Backa, archeological finds. jim prvim stanovnicima čitav niz pogodnosti čno od Subotice. Prilikom istraživačkih radova za život, koje su se ogledale, pre svega u bogat- 1951. ustanovljeno je da je nalazište u sloju lesa stvu divljači, velikoj količini vode bogate ribom, u kojem se zapažaju tragovi vatrišta. Peščano tlo kao i plodnoj zemlji. Na osnovu dosadašnjih izu- oko jezera načeto je eolskom erozijom, tako da su čavanja na ovom prostoru utvrđena su arheolo- na površinu dospeli arheološki predmeti različi- ška nalazišta različitih kulturnih grupa, koje se te kulturne pripadnosti (Grupa autora, 1998). uklapaju u hronološku tablicu praistorije Evro- Arheološki teren u Hajdukovu zahvata dva pe: starije kameno doba-paleolit (12 000. do katastarska jutra, koja su stavljena pod zaštitu 9000. god.pre n.e.), prelazno doba-mezolit (9000. države. Sondiranjem je utvrđeno da gornji teren do 5500.god. pren.e.), mlađe kameno doba-neolit pokriva groblje iz bakarnog doba i predstavlja (5500. do 3200. god.pre n.e.), bakarno doba-ene- bogato arheološko nalazište. Otkriveni su grobo- olit (3200. do 2000.god.pre n.e.), bronzano doba vi sa kosturima u zgrčenom stavu i sa bogatim (2000. do 950. god.pre n.e.), gvozdeno doba (950. grobnim inventarom. Muški kosturi su ležali na god.pre n.e. do Nove ere) (Medović, 2000). desnoj, a ženski na levoj strani. Muški su zako- Sudbina otkrivenih arheoloških nalazišta na pani licem prema severu, a ženski prema jugu. prostoru Bačke je najčešće neizvesna, jer se na Kod velikog dela kostura stopala su amputirana. svim lokalitetima nije primenila odgovaraju- Grobni inventar predstavljen je zlatnim nakitom, ća tehnika konzervacije, pa se za sada najčešće keramičkim posuđem, kamenim i bakarnim pokretni predmeti prenose u prostorije muzeja, oruđem i oružjem. Broj posuda u grobu je od 1 gde se ujedno ostvaruje i najbolja zaštita. do 5. U donjim slojevima su pronađeni fragmen- Najprestižniji arheološki lokaliteti u Bačkoj, ti akadačkog i starčevačkog tipa, zatim pet veli- koji se označavaju kao kulturna dobra od velikih amfora od nepečene zemlje, elipsoidnog obli- kog značaja su: Kuva-Begeč, Persej-Hajdukovo, ka, čija je zapremina oko 100-150 litara. Amfore Turski šanac-kod Bačke Palanke, Čarnov-Vrbas su služile za čuvanje hrane, a rađene su slobo- i Čelarevo-Čipska šuma. dnom rukom od neprečišćene ilovače. U jednoj ovakvoj amfori, koja se može nazvati ambar,bila Kuva - Begeč je jedna velika posuda iz starčevačke faze i ostaci Ostaci antičkog utvrđenja sa pristaništem semene proje. U istom sloju nađeno je 27 koma- (Castellum Onagrinum), nalazi se u Bečeju, na da kamenog oruđa (dleta, motike, nož). Ispod potesima Kuva i Acke, na levoj obali Dunava, tog sloja se nalazi sterilan sloj debljine 12-16 cm. južno od sela. Podignuto je krajem III veka kao Ispod sterilnog sloja, na samom lesu, pronađen deo utvrđenog kontralimesa, nasuprot utvrđenju je veći broj mikrolita tardenoaskog tipa. Na arhe- Bononia (Banoštor). ološkom terenu u Hajdukovu su evidentirane tri Manja arheološka iskopavanja obavljena kulturne vrste, a to su ranija faza neolita (star- su 1902. godine, dok su istraživanjima 1967. i čevačka), bakarno doba i srednji vek. Iz srednjeg 1974-75. otkriveni delovi južnog bedema, kule i veka pronađena je oštećena posuda i nekoliko temeljne stope delova pristaništa na obali Duna- ulomaka, rađenih na lončarskom vitlu od kara- va. Bedem je sačuvan u dužini od 1,5 m, visok je kteristične fakture, zemlja pomešana sa zrncima * Dr Snežana Besermenji, PMF, Departman za geografiju, oko 1m, a svojom dužinom ulazi u profil oba- peska i liskuna (Zavod za zaštitu spomenika kul- turizam i hotelijerstvo, Novi Sad le. Izgrađen je od lomljenog kamena zalivenog ture Vojvodine). 60 Turski šanac Utvrđenje “Čarnok” nalazi se pod zaštitom, a Zaključak Keltski opidum, poznat pod imenom Turski zahvata tri jutra i 1278 hvati. Evidentirano je kao Na prostoru Bačke postoji pet arheoloških nalazi- šanac, nalazi se kod Bačke Palanke, na levoj spomenik kulture u Zavodu za zaštitu spomeni- šta, koja predstavljaju kulturna dobra od velikog obali Dunava na potesu Obrve. U ravničarskom ka kulture Vojvodine. značaja. Međutim, ta nalazišta uglavnom nema- delu atara dominira zemljano utvrđenje u obli- ju ni odgovarajuću zaštitu, a na njihovoj turisti- ku prstena, čija je širina bedema 5 m, a sačuvana Čelarevo-Čipska šuma čkoj valorizaciji zasad nije ništa urađeno. visina 1,80 m. Manje sondažno istraživanje izve- Arheološki lokalitet se nalazi na aluvijalnoj tera- Arheološki lokalitet Kuva kod Begeča je prvi deno je 1970. godine, kada je utvrđen način gra- si, 500 m udaljenoj od leve obale Dunava. Arhe- put iskopan 1902. godine, a istraživanja su oba- đenja bedema i konstatovani ostaci poluzemu- ološkim iskopavanjima od 1972. istraženo je oko vljena znatno kasnije, prvi put 1967. i drugi ničkog naselja. Južno od zemljanog utvrđenja 650 grobova nekropole s kraja 8. i prve polovine 9. put 1975. Ovaj otvoreni arheološki fond zasad prostire se, verovatno urbanizovano, polukopa- veka, na kojoj se istovremeno sahranjuju tri razli- nije zaštićen, a priobalni deo je čak prekriven no latensko naselje. Na osnovu nalaza keramike čite populacije. Narod šamanističkog verovanja odbrambenim nasipom za zaštitu od poplava. i metala pretpostavlja se da je opidum podignut je svoje pokojnike polagao u pravougaone rake sa Arheološko nalazište Peres kod Hajdukova u periodu kasnog latena i trajao je do sredine 1. ravnim dnom, sa ili bez sanduka. Kod nogu sahra- je istraženo 1951. godine. Na njemu je izvrše- veka, a da je u njemu živelo keltsko pleme Boji njenih polagane su posude sa hranom i pićem za no sondiranje i dva katastarska jutra su stavlje- (Grupa autora, 1998). prve dane očišćenja umrlog. Posebnu grupu čine na pod zaštitu države. Takođe, 1970. manje son- konjanički grobovi gde je uz umrlog, opremljenog dažno istraživanje je izvedeno i na arheološkom Čarnok-Vrbas bogatim kožnim pojasom, sahranjen i konj žrtvo- lokalitetu Turski šanac kod Bačke Palanke. Nalazi se južno od Vrbasa, u ataru Bačkog Dobrog van u ritualu. Pored konja bila je oprema za jaha- Na arheološkom lokalitetu Čarnok kod Vrba- Polja, na potesu Čarnok. Na ovom prostoru utvr- nje, koja se sastojala od sedla i bogato ukrašenog sa je obavljeno iskopavanje u periodu od 1984. do đeno je postojanje dva tipa naselja (otvoreno i oglava. Grobovi sa nišama uglavnom pripada- 1991, posle čega je pod zaštitom države tri jutra zatvoreno) kasnolatenskog perioda. Utvrđenje ju nosiocima kulture judaizma. Oni su obeleženi i 1278 hvati. je elipsoidnog oblika, sa naseljem koje je zašti- ulomcima rimskih opeka na kojima su naknadno Čipska šuma kod Čelareva je arheološki loka- ćeno zemljanim bedemom izgrađenim nasipa- urezivana sedmokraka svetiljka (menora), etrog i litet, koji je iskopan 1972, međutim ovaj arheo- njem zemlje iz rova. Unutrašnjost naselja čine lulav. Retki natpisi na opekama pročitani su kao loški fond je devastiran, jer je sa njega godina- dve zone: jedna sa objektima, jamama i silosima, Jehuda ili Jahve i Izrael. Sloveni su se sahranji- ma korišćena zemlja za izradu opeka. Materijal nalazi se neposredno uz bedem, a druga zahvata vali sa skromnim prilozima, u plitko iskopanim sa ovog lokaliteta je samo prikupljen u vidu fra- središnji prostor, koji je imao funkciju trga. Osta- rakama, a nađene su i urne sa spaljenim pokojni- gmenata i predat je Vojvođanskom muzeju. ci više stambenih horizonata i pokretnog arheo- cima. Južno od nekropole, po ivici lesne grede, u loškog materijala iz utvrđenog dela naselja odre- dužini od 4 km, prostiralo se naselje u kojem je Literatura i izvori: đuju pripadnost tipu keltskih naselja- zemljanih otkopan jedan od nekoliko zlatarskih radionica. 1. Medović P. (2000): Praistorija na tlu Vojvodi- utvrđenja (opiduma-a), izgrađenih u Podunavlju Kada je najveći deo nekropole opljačkan, prestane. Novi Sad. i Panonskoj niziji krajem II i početkom I veka lo je sahranjivanje, kao i život u naselju. U savre- 2. Grupa autora (1998): Spomeničko nasleđe pre nove ere. Keramički materijal ovog utvrđenja menom periodu nalazište se godinama devastira Srbije, Nepokretna kulturna dobra od izuze- hronološki pripada fazi Gomolava IVb (latenskoj korišćenjem zemlje za izradu opeke (Grupa autora, tnog i velikog značaja. Republički zavod za provinciji), odnosno latenskoj populaciji (Skordi- 1998). Materijal sa ovog dela terena je predat Voj- zaštitu sopmenika kulture, Beograd (59, 61, scima), koja je tokom I veka pre n.e. naseljavala vođanskom muzeju. 83). prostor između Tise i Dunava. Van bedema, sa U Čelarevu je pronađeno i arheološko nala- 3. Grupa autora (2002): Kulturna dobra u turi- istočne strane utvrđenja konstatovano je posto- zište na ciglani “Napredak”, gde je konstatovan stičkoj ponudi Vojvodine. Prirodno- mate- janje otvorenog tipa naselja. Objekat je nepra- kulturni sloj u brežuljki, koji je kubiciran. Pri- matički fakultet, Departman za geografiju, vilnog kružnog oblika, podseća na poluzemuni- likom tih radova otkrivene su kulturne jame i turizam i hotilejijerstvo, Novi Sad (90). cu do koje se dolazi rovom. Pretpostavlja se da grobne rake sa fragmentima keramike i ljud- 4. Zavod za zaštitu spomenika kulture Vojvodi- je ovo naselje prethodilo izgradnji samog utvrđe- skim kostima. Materijal je prikupljen samo u ne nja. Južno od opiduma je srednjovekovno naselje vidu nekoliko fragmenata praistorijske kerami- sa crkvom. Arheološka iskopavanja su obavljena ke, koja je predata Vojvođanskom muzeju (Zavod u periodu od 1984. do 1991( Grupa autora, 1998). za zaštitu spomenika kulture Vojvodine)

61 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Grad kao resurs u turizmu Pivac, Tatjana * Uvod City se najčešće određuje utvrđivanjem stepe- Grad je složen društveni fenomen koji se prostorna koncentracije city-funkcija u gradskom jezgru Rezime no, a posebno vremenski, manifestuje u različi- ili drugim funkcionalnim i fizionomskim obele- Grad je složen društveni fenomen koji se tim oblicima i sa različitim funkcijama. Zbog žjima. prostorno, a posebno vremenski, manife- toga ga nije lako definisati. Geografi, sociolozi, Najznačajnija su fizionomska obeležja: stuje u različitim oblicima i sa različitim ekonomisti, urbanisti definišu grad svako sa svog - prevlast visokih zgrada; izgradnja objekata se funkcijama. Svaki grad ima ono što se u gledišta. Sociolozi pri tome više pažnje posveću- temelji na malim parcelama, prizemlja zgrada prostoru ili u mentalnoj karti njegovih ju socijalnoj strukturi i načinu života, ekonomi- imaju duge izloge; trgovina na malo se odvi- korisnika može označiti kao centar. Cen- sti u prvi plan stavljaju ekonomsko-proizvodne ja u više etaža; ima mnogo reklama; koncen- tar grada ima poseban značaj, kao pro- elemente, dok geografi pri definisanju grada uzi- tracija telefonskih govornica, kioska za novi- stor u kome se dešava društveni i kultur- maju više različitih obeležja. ne, raznih automata je velika itd. ni život grada i kao prostor koji ima zna- Za geografsko definisanje grada su bitne tri Od funkcionalnih obeležja treba istaći kon- čajnu integrativnu funkciju. U njemu se grupe relevantnih obeležja: centraciju city funkcija; opadanje funkcije stano- odvija gradski turizam koji se može oka- 1. populacijsko-demografska vanja; veliku skupoću zemljišta; veliku gustoću rakterisati kao turizam koji u celini ima 2. funkcionalna prometa; veliku gustoću radnih mesta itd. oblik kulturnih kretanja. To je upravo i 3. fizionomsko-morfološka Po načinu i intenzitetu iskorišćavanja city najmasovniji vid kulturnih kretanja turi- Populacijsko-demografskim obeležjima nije homogeno. U tom pogledu city se obično sta, jer o gradskim naseljima možemo utvrđuje se veličina (broj stanovnika) i demo- deli na city-jezgro i city-okvir ili prelaznu zonu. govoriti kao o kompleksnim kulturnim ili grafska struktura stanovništva naselja. Funkci- City-jezgro karakteriše intenzivno korišćenje antropogenim turističkim vrednostima. onalna obeležja ukazuju na funkcionalnu stru- zemljišta, kompaktna izgrađenost, slični tipovi Obim turističkog prometa u gradovima kturu i funkcionalno značenje naselja u prostoru, zgrada, tendencija širenja u vertikalnom smeru zavisi od bogatstva kulturno-istorijskih a fizionomsko-morfološka obeležja na kom- (izgradnja nebodera i podzemnih etaža), ogra- spomenika, ambijentalnih, manifestacio- paktnost naselja, tj. na gustinu i način izgrađe- ničene mogućnosti parkiranja, prevlast peša- nih i drugih raznovrsnih kulturnih sadr- nosti naselja urbanim sadržajem, te na fizionom- čkog prometa itd. City-okvir nije tako intenzi- žaja koncentrisanih u njima. ske karakteristike urbanog sadržaja. Između vno iskorišćen city-funkcijama, zgrade u njemu Ključne reči: grad, turizam, kulturni navedenih komponenata grada vlada uzročno- su različitog tipa, širenje je usmereno prema spo- turizam posledični odnos (Vresk, 1980). lja, mogućnosti parkiranja su veće, veći je promet Gledajući s prostornog aspekta, grad možemo motornih vozila itd (Vresk, 1980). Abstract shvatiti kao deo određenog prostora izgrađenog Town as Resource in Tourism urbanim sadržajem. Urbani sadržaj čine izgra- Značaj gradova i starog jezgra grada u Town is a complex social phenomenon đeni objekti i uređene površine, koje služe za that is spatially and especially in terms potrebe stanovništva te za potrebe proizvodnih, kulturnom turizmu of time manifested in different forms and uslužnih i drugih gradskih delatnosti. Svaki grad ima ono što se u prostoru ili u mental- with different functions. Every town has Središnji poslovni deo grada se ističe po noj karti njegovih korisnika može označiti kao something that in space or on the mental broju, strukturi i gravitacijskoj snazi svojih fun- centar. Bez obzira na to da li su u pitanju down- map of its users can be classified as a cen- kcija. Zahvaljujući svom fokusnom položaju u town, hram, tržnica, gradska kuća ili trgovačke i tre. Centre of a town has a special impor- okviru celog grada, u njemu se pored trgovine na pešačke zone, na teritoriji grada jasno se izdvaja tance, as a space where social and cul- malo nalaze i druge institucije uslužno-servisnog skupina posebnih, ne stambenih sadržaja. Radi tural life of a town is taking place and as i drugog karaktera. To su razne kulturno-zaba- se zapravo o takvoj prostornoj odrednici koja je a space which fills a significant integra- vne, prosvetne ustanove (pozorišta, muzeji, hote- tokom vremena doživela najmanje suštinskih i u tive function. Town tourism is also taking li, restorani, zabavišta, fakulteti....), zatim finan- isto vreme najviše oblikovanih preobražaja. Još place there; a form of tourism that can be sijske ustanove (banke i osiguravajuća društva), je tačnije ako kažemo da se menjala struktura characterized as tourism which entire- turističke agencije, gradska uprava i razni drugi osnovnih sadržaja gradskog centra, odnosno nji- ly has a form of cultural movements. That servisi. Za njega su bitne tri grupe funkcija: sna- hova interpretacija. is exactly the most massive form of tour- bdevanje, posredovanje i uprava. Centar je uvek ostajao glavni gradski motiv. ists’ cultural movements, because we can Za središnji poslovni deo grada postoje i dru- On je funkcionalno i prostorno obeležen deo gra- speak about town settlements as about gi nazivi. U Americi se koriste izrazi: downto- da i nesumnjivi je stožer oko koga se razvijaju i complex cultural and anthropological wn, the core of the city, central business district sve ostale gradotvorne funkcije (Pušić,1991). touristic values. Scope of touristic circu- (CBD), a u Evropi je ukorenjen naziv city. U osta- Centar grada ima poseban značaj, kao pro- lation in towns depends on the wealth of lim zemljama, naročito engleskog govornog stor u kome se dešava društveni i kulturni život historical monuments, environmental, područja, pod uticajem američke literature pre- grada i kao prostor koji ima značajnu integrati- manifestative and other different cultural ovladava naziv CBD (Australija, Novi Zeland, vnu funkciju. Gradski centar je ‘’izlog’’ samog contents concentrated around them. pojedine zemlje Afrike i Azije itd). grada. Na centralnom prostoru sažima se naj- Key words: town, tourism, cultural tour- Naziv “city” potiče iz Engleske. Izvorno je više gradskih funkcija grada, kao što su: upra- ism označavao grad posebnog ranga i prava. Kasni- va grada, svetovna i duhovna kultura, crkvena je je to ime prešlo na ostale gradove s posebnom vlast, trgovina, ugostiteljstvo, zabava. Ne treba upravom. S razvojem gradova, posebno s proda zaboravimo informativnu i manifestacionu stornim širenjem u razdoblju industrijske urba- funkciju centra, odnosno centralnog trga. Na nizacije, city je ostao okružen novim delovima, ovom mestu su u početku komunicirali vlast i tj. ostao je jezgro, srce velikog grada, s tim da građani (doboš na vašarima, stub srama itd), a i su mu se funkcionalna obeležja i funkcional- obrnuto, tu komuniciraju i građani sa vlastima no značenje promenili. Najznačajnije promene (manifestacije podrške ili protesti). koje su nastale u tom smislu je opadanje stam- Stara gradska jezgra, ili urbani centri, su bene funkcije, uz koncentraciju trgovačkih, kul- nezaobilazan deo posete nekom gradu. Centri * Mr Tatjana Pivac, PMF, Departman za geografiju, turizam turno-prosvetnih, upravnih i drugih uslužnih gradova su najdinamičniji i najvitalniji delovi i hotelijerstvo, Novi Sad ustanova. gradskog prostora, i po pravilu, njegovi najstari- 62 ji delovi. Njihov razvoj i transformacije su nepre- đa Evrope i razlog su posete mnogobrojnih turi- Glavni (osnovni) Specifični privlačni faktori kidan i vrlo složen proces, koji odražava sve pro- sta iz SAD, Azije, Australije. Međutim, tradicio- privlačni faktori mene kroz koje društvo prolazi. U njima se nalazi nalni evropski gradovi i njihov imidž su ugroženi Mnogo toga da ima da se vidi; 1. jedinstvenost i najveći broj kulturno-istorijskih objekata, usta- povećanjem komercijalnih i administrativnih interesantna mesta; jedinstven interesantnost nova kulture i najpogodnija su mesta za održava- aktivnosti, otvaranjem velikih šoping centara, doživljaj nje brojnih i raznovrsnih manifestacija. velikom gustinom saobraćaja... Planeri mora- Dobra obeleženost; interesantna Gradovi obezbeđuju različite društvene, kul- ju da vode računa da se novo izgrađene zgrade 2.kulturne arhitektura; značajno za turne i ekonomske aktivnosti koje privlače ljude, uklapaju u okruženje u estetskom smislu, da se atrakcije istoriju; odlični muzeji i galerije; a turizam, kao razonoda je glavna uslužna akti- grad razvija u okviru svojih limita, da su parkovi razgledanje interesantno lokalno stanovništvo; vnost. otvoreni za rekreaciju. Grad mora da pruža kva- znamenitosti različite kulture i načini života; Danas oko 46% svetske populacije živi u gra- litetne uslove za život stanovništva i kao takav on lokalni običaji i tradicija dovima i prema prognozama, smatra se da će će biti privlačan i za turiste. 2030. godine taj broj porasti na 61%. Ovi rezul- Uzbudljiv noćni život; uzbudljiv šoping; živa muzika; pozorište i tati pokazuju porast važnosti gradskih mesta za Gradska turistička kretanja 3. zabava potrošnju turista i slobodno doživljavanje (Page, Gradska turistička kretanja se odlikuju relati- umetnost; interesantni festivali i Hall, 2003). vno kratkim boravcima, a to opet potvrđuje nji- događaji Dobri hoteli; sofisticirani restorani; Gradski turizam se može okarakterisati kao hovo kulturno obeležje, jer se kulturne turističke 4. hrana i smeštaj turizam koji u celini ima oblik kulturnih kre- potrebe zadovoljavaju za relativno kratko vreme- tipična kuhinja tanja, a to je upravo i najmasovniji vid kretanja posmatranjem, razgledanjem, upoznavanjem i Šema 1. Privlačni faktori za gradska putovanja turista, jer o gradskim naseljima možemo govo- doživljavanjem. Izvor: Page, Hall, 2003 riti kao o kompleksnim kulturnim ili antropoge- Zašto turisti posećuju gradove i zbog čega su nim turističkim vrednostima. Obim turističkog oni tako interesantne destinacije? rism and Cultural Heritage Management, prometa u gradovima zavisi od bogatstva kultur- Razlozi: The Haworth Hospitality Press,USA no-istorijskih spomenika, ambijentalnih, mani- • gradovi su mesta sa velikim brojem stanovni- 2. Pušić, Lj. (1991): Grad-znaci vremena, Matica festacionih i drugih raznovrsnih kulturnih sadr- ka, što rezultira i velikom posetom prijatelja i srpska, Novi Sad žaja koncentrisanih u njima. rođaka; 3. Tomka, D. (1999): Kulturni turizam danas-ili Razvoj kulturnog turizma u gradovima tesno • gradovi su često važne tačke u turističko-tran- gde je mesto kulturnog turizma Jugoslavije je povezan sa održivim urbanim razvojem, tj. sportnoj razmeni i krajnje stanice; u svetu, Turizam br.3, Institut za geografiju, sa razvojem koji neće ugroziti buduće genera- • u gradskoj sredini je najveća koncentraci- Novi Sad cije. Gradovi koji su uspešni u realizaciji urba- ja komercijalnih, finansijskih, industrijskih 4. Tomka, D. (2000): Prostorne kulturno-isto- nog razvoja imaju veliku šansu da budu atrakti- i proizvodnih usluga te predstavljaju mesto rijske celine-šansa za kulturni turizam Jugo- vne turističke destinacije, naročito za kulturne okupljanja različitih ljudi, koji ih posećuju slavije, Turizam br.4, Institut za geografiju, turiste. Kulturni razvoj gradova zavisi od urba- radi zapošljavanja, konferencija, izložbi, posla, Novi Sad nog razvoja kako u društvenom, tako i u eko- putovanja...; 5. Stephen, J. Page and C. Michael Hall (2003): nomskom pogledu. Razvoj kulture koju odlikuje • gradovi pružaju široke mogućnosti za kulturna, Managing Urban Tourism, Prentice Hall, očuvanje kulturnog nasleđa, porodične vredno- umetnička i rekreativna iskustva. Person Education sti, demokratija, stvaraju povoljan okvir za urba- 6. Hadžić, O. (2004): Kulturni turizam, knjiga u ni razvoj. Literatura rukopisu Evropski gradovi su prebogati sa delima iz 1. McKercher Bob, Hilary du Cros (2002): Cul- 7. Vresk, M (1980): Osnove urbane geografije, oblasti umetnosti, arhitekture, muzike itd. Oni tural Tourism-The Partnership Between Tou- Školska knjiga, Zagreb su jedni od najvažnijih dobara kulturnog nasle-

63 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Stare civilizacije Latinske Stanojević, R. Mladen * Amerike u funkciji Rezime Kulturne tekovine starih civilizacija turističkog razvoja Latinske Amerike predstavljaju značajan segment turističke ponude. Kultura Asteka je specifična i često teško Uvod Indijanske civilizacuje pre Kolumba ovladale su razumljiva savremenom čoveku, zbog Latinska Amerika je zajednički naziv za Srednju saobraćajem samo u vrlo ograničenoj meri. Taj svojih kontrakdiktornosti i ekstremno- i Južnu Ameriku. Prostire se između 300 s.g.š. i zadatak ostao je Evropljanima da ga reše. sti. Sadržala je u sebi moć, lepotu i strah. 550 j.g.š., odnosno severne granice Meksika pre- Bila je spoj napretka i tradicije Starog ma SAD, do Ognjene zemlje i rta Horn na kraj- Nasleđe civilizacije Asteka kao faktor Meksika. Asteci su razvili svoju kulturu njem jugu kontinenta. na Anuhuanskoj visoravni. Naziv Latinska Amerika potiče od evropskih turističke ponude Civilizacija Maja razvila se na poluo- osvajača koji su bili latinskog porekla. Naime, Izvan glavnog grada Meksika oko 50 km severo- strvu Jukatan (Meksiko) i u Gvatemali. posle Kolumbovog otkrića Amerike l492. godine, istočno od Sijadad Meksika sa 60 m “piramidom Zbog svojih uspona i padova bila je veliki dve u to vreme najveće pomorske sile sveta, Špa- Sunca” nalaze se ruševine starog kulturnog cen- izazov za istraživače. Uspela je da sakrije nija i Porugalija, kolonizovale su ovaj kontinent. tra Teotiukana. Na Anahuanskoj visoravni ima tragove svoga postojanja od osvajača koji Tako je danas Latinska Amerika uglavnom više drugih malih gradova koji su se smestili po su bili spremni da unište sve što je bilo područje španskog i portugalskog govornog jezi- periferiji visoravni, na podnožjima visokih okol- vredno radi zadovoljenja potreba za zla- ka. nih vulkana.. Pored ostalog, svi se odlikuju spo- tom i bogastvom. U doba otkrića Latinska Amerika je bila vrlo menicima stare astečke kulture i lepotom pri- Narodi Inka razvili su svoju kulturu na slabo naseljena. Nešto bolje naseljena su bila rodnih pejzaža, pa su u novije doba, zajedno sa visokim Andima u Peruu i dopirala je sve područja Srednje Amerike i severozapadni pla- glavnim gradom, postali područjem vrlo živog do Bolivije, Ekvadora i severnih oblasti ninski krajevi Južne Amerike. Tu je živelo oko internacionalnog turizma, specijalno onog iz Čilea. Poput Rima, država Inka je nesta- jedanaest milona ljudi, dok je u ostalom delu susednih SAD. la, ali kao i Rim ona je ostavila svoje tra- Južne Amerike bilo jedva milon stanovnika. Astečki Teotiukan bio je najveći grad-država gove, koji u stvari i danas žive. Misleći da je otkrio Indiju, jer je to i bio nje- i u doba najvišeg procvata imao je verovatno oko Ključne reči: civilizacija Asteka, Maja, gov prevashodni cilj, Kolumbo je ostrva u podr- 50 000 stanovnika. Kraljevsku moć je predstavljao Inka, vrednovanje, turizam čju Karipskog mora nazvao Zapadno indijska, plemenski savet koji je upravljao zajedničkim ima- a urođenike koje je tamo zatekao Indijancima. njem, hramovima i trgovima. U Teotiukanu trgov- Abstract Tako se ustalio i do danas ostao naziv “ Indijanci “ ci su prema granama imali posebna određena The cultural remains of ancient civilisa- za predkolumbovsko stanovništvo Amerike. mesta za trgovinu. Trgovalo se životnim namirni- tions of Latin America are an important Indijanci su do dolaska osvajača po svo- cama, tekstilom, duvanom, bakrom itd. Trgovina part of the touristic affer. joj civilizaciji bili u velikom zaostatku za Evro- je kod Asteka bila zanimanje nasledno i poštovano The Aztec culture is specific and usual- pom. Najnaprednije civilizacije bile su samo one isto kao i zanatstvo, koje je s obzirom na sredinu i ly not understandable to a modern man, Maja, Asteka i Inka. Evropljani su zatekli razvi- vreme bilo veoma napredno. Od sjajnih zlatarskih because of its contradictions and extrem- jenu civilizaciju Maja na poluostrvu Jukatanu i u radova sačuvalo se veoma malo, jer su Španci sve ities. It included power, beaty and fear. It susednoj Gvatemali. Ona se zasnivala na gajenju odneli. Više je ostalo nakita i bakra i tvrdog kame- was mixture of developed and traditional kukuruza. Zemlju su obrađivali kolektivno. Slu- na. Razvijen je bio tkački zanat, koji je pre svega pre- sides of Old Mexiko. The Aztec developed žili su se samo kamenim i drvenim oruđem. Ima- rađivao pamuk. Astečke tkanine bile su veoma fine their culture on Anahvan plateau. li su kalendar, razvijeno pismo i umetnost koja i sa puno živih boja. Pravili su odela od perja šare- The Maya civilization developed on danas pobuđuje veliki interres etnografa. Asteci nih ptica. Savršenstvo izrade dostigli su i kameno- Yukatan peninsula (Mexsico) and in su razvijali svoju kulturu na Anahuaškoj visora- resci, grnčari i ostale zanatlije koje su stvarale ona- Guatemala. Thanks to its rises and falls vni Meksika. Prvobitno su bili nomadi koji su se ko kako je odgovaralo opštem stepenu kulture. it was a great challenge for exsplorers. kasnije smirili kao stalno nastanjeno stanovniš- Posuđe je rađeno rukom, različitih oblika, za It managed to hide the traces of the own tvo sa dobro razvijenom zemljoradnjom i gaje- sve potrebe svakodnevnog i prazničnog života. erxistence from the exsplorers who mere njem kukuruza. Poznavali su metalurgiju i izgra- Najveći deo astečkog posuđa ukrašen je slikanim ready to destroy everithing valuable and đivali gradove sa dobro organizovanim gradskim geometrijskim ornamentima (Rudolph B, 1955). vorthy just to satisfy their own needs for životom. Jedinu civilizaciju koju je gotovo nemo- Teotiukan se prostirao na jezerskom ostrvu gold and fortune. guće uporediti sa Evropom iz doba renesanse, koje su Asteci spojili sa kopnom pomoću nasi- The Inka peoples developed their culture bila je civilizacija Inka u Andima. Ona je pozna- pa sa propustima. Mesto je vodovodom dobija- on the high Andes in Peru spreading all vala stalnu zemljoradnju s veštačkim navodnja- lo vodu sa planine. Svojim prirodnim položajem the way to Bolivia, Ecuador and northern vanjem i đubrenjem. Prostrane terase izgrađe- Teotiukan je bio savremena tvrđava. Ulice su bile parts of Chile. Like Rome the state of the ne na planinskim stranama po svom tehničkom vrlo ravne. Reprezentativan je bio jedino centar Incas disappeared, but just like Rome, it ostvarenju i danas izazivaju divljenje. Inke su sa trgom, hramom i javnim građevinama. Ostalu left its traces, still living today. gradile dobre puteve koji na pojedinim sektori- teritoriju zauzimale su jednostavne kućice i koli- Key words: The civilisation of Aztec, ma i danas služe saobraćaju. Razumeli su se u be. Kuće su bile od kamena ili komada lave i suše- Mayas, Incas, assessment, tourism pravljenje tkanina i proizvodnju metala, naroči- nih opeka. Imale su jednu prostoriju. Pojedine su to bakra. imale zemljani ambar i parno kupatilo. Krovovi Te stare civilizacije bile su izolovane jedna od kuća bili su najčešće ravni, nekad i sedlasti, a pod druge, uglavnom zbog nedostatka kola i tranje bio od nabijene zemlje. Siromašniji stanovnici, sportnih životinja. Bilo je nešto trgovine i razme- odnosno niži rodovi ljudi živeli su u kolibama od ne, što dokazuju zlatni i srebrni predmeti pore- drveta ili trske oblepljene zemljom. * Dr Mladen R. Stanojević, Prirodno-matematički fakultet, klom iz države Inka koje su evropski moreplovci Teotiukanski hram bio je najveći i najlepši od Kosovska Mitrovica nalazili kod urođenika na obalama Atlantika. svih hramova u Starom Meksiku. Po lepoti može 64 se porediti jedino sa egipatskim piramidama. prostorija, onda je unutar bilo svetilište u kome Centar države Inka, Kusko nije imao značaja Sagrađen je iznova 1487. u čast bogova Uisilo- su stajale statue božanstava. dok se tamo s juga nije proširila tiahuanačka kul- pohtlija i Tlaloka. Španci su ga razrušili do teme- Čičen-Itsa je bio najveći grad Maja. Njegove tura. Od male državice Kusko je za nekoliko sto- lja (Neustupni J. 1960). ruševine nadvisuju sve druge bujnošću, arhite- leća postao snažna država. Dobro razvijeni strani turizam donosi Meksi- kture, bogastvom reljefa, lepotom bojenih fresa- Osvojene teritorije su Inke kontrolisali pomo- ku visok prihod u devizama. Godine 1998. pose- ka. Pored zgrada i piramida ovde se ističu “Hram ću stalnih posada koje su se krile iza neosvoji- tilo je Meksiko 19.300.000 stranih turista (ugla- jaguara” i “Hram ratnika”. Piramida “Kastiljo” vih zidova ogromnih kamenih tvrđava. Ogro- vnom Amerikanaca i Kanađana) i po broju poseta viša je od svih ostalih. Sastoji se od osam spra- mna tvrđava branila je drevni grad Kusko. Ona svsrtava se u deset najposećenijih zemalja sveta. tova i na vrhu nosi hram posvećen belom bogu je sa visoravni dominirala dvema bočnim doli- Kukulklanu, čiji je amblem bila “pernata zmija”. nama. Zidovi su bili visoki 25 m, a u nju se moglo Turistička ponuda civilizacije Maja Negde na sredini grada nalazila se astronomska ući samo stepenicama istesanim u strmoj litici. Najrazvijenija stara civilizacija srednje Ameri- observatorija Maja. Najzanimljiviji objekat u gra- Manje tvrđave nalazile su se pokraj manjih nase- ke bila je civilizacija Indijanaca iz plemena Maja. du bio je stadion. lja. U građenju tvrđava Inke su se pokazale kao Prvobitne Maje su živele u južnom delu jukatan- Uhmal na severu Jukatana je bio čuven po sposobni graditelji. Zidovi su građeni od velikih skog poluostrva, današnjem Hondurasu, Gva- mnogim nesvakidašnjim ornamentiranim zgra- blokova tvrdog kamena i vezivani su zemljom temali i meksičkim državama Čijapas i Tabako. dama. (Gasillaso V. 1975). Vrhunac procvata Stare imperije spada u prve Na teritoriji meksičke države Čijapas, pri izla- Danas je Kusko u Peruu poznat po turizmu, vekove naše ere. Od 610. godine naše ere u drža- zu iz dubokog klanca u sredini planina i devi- koji se razvio na osnovu njegovih veličanstvenih vi Maja dogodilo se nešto sasvim besprimer- čanske prašume nalazi se stari grad Maja-Palen- spomenika prošlosti i na osnovu slikovitih cere- no u istoriji sveta. Jednog jutra stanovništvo je ke. Zidani grad Maja služio je u religijske svrhe monija koje se u njemu održavaju. spakovalo svoju imovinu i zauvek napustilo svo- i u njemu su živeli samo sveštenstvo i plemstvo. Drugo neimarsko delo Inka bili su drumo- je domove, Ulice, trgovi, hramovi i palate divno Siromašno stanovništvo je živelo u kolibama. vi koji su vezivali glavno mesto Kusko s pokraji- uređenih gradova ostali su na milost i nemilost Pretpostavljalo se da je grad imao oko 100 000 nama, a imali su i ogranke. Bili su široki 5 do 8 džungle. Maje su otišle u severni deo Jukatana i stanovnika. m, betonirani šljunkom i zemljom. Od odronja- tamo izgradili gradska središta Čičen-Itsa, Maja- Od dela umetničke vrednosti sačuvano je vanja ih je štitilo ivično kamenje. To je sasvim pan i Uhmal (Rudolph B.1955). malo slikanih rukopisa (knjiga) ali je zato mno- moderna tehnika, za koju su u Evropi znali Maje su napustile svoja središta masovno i naglo. go bogatija umetnička dekoracija kamenih zgra- samo Rimljani, a ovde je ponikla samostalno, u Ova migracija ima odlike dobrovoljnog preselje- da. Umetnici Maja su stvarali dela viših umetni- Americi koja nije imala vezu sa ostalim svetom. nja stotine hiljada stanovnika, prave seobe naroda. čkih kvaliteta nego astečki. Ovi jedinstveni drumovi bili su ravni, a visin- Dugo vremena nije mogao da se na zadovoljavajući Maje su više volele da izgrađuju drvene statue ske razlike savlađivali su stepenicama useče- način objasni ovaj veliki događaj o sudbini Maja. Tek od kamenih. Među istaknuta vajarska dela trenim u strmini. Nije bilo potrebno graditi dru- poslednjih godina Silvijens Grisvald Moris objavio ba uvrstiti velike monolite koji zbog svojih kalen- gačije, jer u Americi nigde nisu postojala kola, je teoriju koja je uopšte primljena kao zadovoljava- darskih datuma spadaju i u istorijski značajne odnosno točak, i drumovima su se kretali samo juća. Prema teoriji iako su Maje po instiktu bili ljudi spomenike. pešaci ili čopori stada lama s teretom. Zato nije grada, nisu mogli da opstanu bez rada ratara i hrane Umetnost Maja je u poređenju s meksičkom bilo potrebno razvijati gradnju mostova. Samo koju oni proizvode, čiji je osnov bio kukuruz.. Čita- mnogo živahnija i stvarnija. Isto tako i tehnički je preko uskih dolina prebacivan most od kame- va egzistencija Maja, njihov razvitak i život bili su je savršenija. nih ploča. Inače, bio je dovoljan viseći most od zavisni od proizvodnje kukuruza. Gajenje kukuru- Tajna savršenstva civilizacije Maja možda prirodnog materijala ili pontonski most od sve- za obavljalo se tako što je seljak spaljivao deo džun- je u tome što je uspela da sakrije tragove svoga žnjeva slame. Preko strmih dolina prebacivali gle i tako na dobijenoj njivi bušio pomoću zašiljenog postojanja od ljudi koji su došli iz drugog sveta su se pomoću kotarice na užetu. Na drumovi- štapa otvore, u koje je ubacivao zrna. Kad bi se polje kao osvajači i tirani, spremni da unište sve što je ma je vladao živ promet i zato su pokraj njih bila ispostilo, jednostavno bi se preseljavao negde dalje, vredno i veličanstveno zbog svoje nezasite pohle- sagrađena skladišta i staje za lame. pošto nije poznavao đubrenje. U potrazi za novim pe za bogatstvom. Osnova mnogih od ovih puteva poslužila je u zemljištem seljaci su prodirali sve dublje u džun- Natpisi ostaju tajna u kojoj je skriveno mnogo izgradnji modernih saobraćajnica koji su u fun- glu i tako su se udaljavali od gradova koje su mora- života, kulture i istorije starih Maja. Sa pisanim kciji povezivanja značajnijih turističkih destina- li da hrane. Ishrana gradskog stanovništva postaja- pismom se srećemo na reljefima i stelama. Neki cija Perua i ostalih država Amerike. la je postepeno sve teža, dok najzad glad svima nije naučnici nazivaju ovo monumentalno pismo Inke su bile vešte zanatlije. Tradiciju dobrog počela da preti. Ogromna prostranstva koja su bila hijeroglifskim, po egipatskom uzoru (Neustu- rada preuzeli su dobrim delom od stare tiahuan- uslov i osnov Maja postala su neplodna i ceo narod pni J. 1960). ske kulture. To je bio slučaj sa obradom metala. je uvideo da je jedini spas-migracija. Dok je na seve- Inke su znali za zlato, srebro olovo, kalaj, bakar ru nastajala Nova imperija, stari gradovi kao Uaha- Doprinos civilizacije Inka u formiranju i živu. Bili su najbolji livci u Americi i prednja- ktun, Tikol, Naranko, Kopan i Palenke –izgubili su čili su u tehnici i proizvodima i ispred razvijenih se u divljem rastinju koje je ponovo prekrilo ta pro- turističke ponude Južne Amerike srednjoameričkih kultura. Od zlatnih predmeta stranstva, i tokom više od hiljadu godina krilo od Civilizacija Inka stvorena je u Južnoj Americi, sačuvano je veoma malo,jer su ih pljačkali špan- ljudskog oka ruševine Stare imperije. na visokim Andima u Peruu i dopirala je sve do ski osvajači. Zlatari Inka su bili dobri majstori. Gradovi Maja su bila velika središta trgovi- Bolivije, Ekvadora i severnih oblasti Čilea. Tia- Pravili su maske, pehare i statue od zlata i srebra. ne. U arhitekturi Maje su bile savršeni majstori. huanako je bio centar drevne andske kulture. U očima Španaca bila je to zemlja najbogatija zla- S njima se nije mogao niko meriti u pretkolum- Ime su mu dale Inke, a znači “Grad mrtvih”. Bio tom (Neustupni J. 1960). bovskoj Americi. Do danas su sačuvane ruševine je mrtav grad stotinama godina kada su mu Inke Iako su u mnogo čemu bili prestigli Indijan- njihovih kamenih naselja. Kamene zgrade Maja dale ime. Nalazio se iznad jezera Titikaka u sada- ce Srednje Amerike, Inke nisu dostigle tako visok nisu imale istu namenu. Neke su služile kao pala- šnjoj Boliviji, na 4000 m n.v. Odavde se širila tia- kulturni nivo da bi stvorili pismo. Nisu ga poznate, a neke kao hramovi. U palatama su stanova- huanačka kultura na sever, sve do Ekvadora (Col- vali i zato nisu ostavili ni natpise ni hronike kao li, pre svega vladari tj. poglavice i dostojanstve- lier J. 1968). Asteci ili Maje. Kao pomoćno sredstvo za pam- nici. Zato one imaju mnogo soba. Obično su to Tiahuanačku kulturu su stvorila pleme- ćenje, a naročito za računanje služile su Inkama prizemne građevine, retko sa nekoliko spratova. na Indijanaca koji pripadaju grupi Ajmara. Oni uzice sa čvorovima. One nisu mogle da zame- Siromašni su stanovali u kolibama građenim od danas žive na teritoriji oko jezera Titikaka. Nji- ne pismo. Za arheologe su ostale nerazumljive i drveta oblepljenog zemljom. hovu ulogu su kasnije sve više preuzimali Indi- nerazrešive. Hramovi Maja su stajali na vrhu stepenastih janci plemena Kečua, koji su na razvalinama tia- Maču Pikču – zaboravljeni grad. –Gra- piramida uz koje su vodile stepenice i imali su huanačke kulture gradili osnove kulture kojim se đen je na jednoj od najveličanstvenijih i najdi- obično samo jednu prostoriju. Ako su imali više Peru proslavio tokom perioda (države) Inka. vnijih oblasti Anda, na visini od 2000 m, iznad 65 jednog granitnog vrha. Okružen je uskom doli- Kamen je kotrljan bez stočne vuče i bez kola s tljivije karakteristike na kojima su se zasnivale nom Urumbamba. To je mesto koje se može vide- točkovima za koje se do tada u Peruu nije zna- sve aktivnosti Asteka, Maja i Inka. Materijalni i ti, sanjati i voleti, ali ne i opisati osim na sledeći lo. Zidari su prevlačili manje blokove preko većih, duhovni ostaci njihove kulture svedoče o njiho- način. “Suviše je lepo da bi bilo istinito”. Među- nanoseći između njih tanak sloj vlažnog peska. voj visoko razvijenoj stvralačkoj svesti i sposo- tim, ono je toliko usamljeno da se za njega nije Rezultati rada graničili su se sa savršenstvom bnosti. znalo puna četiri veka, sve do početka XX veka. (Favola P. 1978). Običaj i tradicija starih indijanskih naro- Grad nije bio unet ni u jednu domaću mapu, nije Unutrašnje uređenje grada je još impozantni- da sačuvana je do danas kod mnogih pripadni- se mogao naći ni na jednoj geografskoj karti,nije. Gledan izdaleka, Maču Pikču deluje kao ogro- ka indijanskog stanovništva u Peruu, Meksiku, ko ga od hiljadu osoba koje su za njega sigurno mno stepenište. Naime, Inke su kopale terase u Boliviji, Ekvadoru, Čileu. Duh naroda Asteka, morale znati, nije pomenuo (Favola P. 1978). strmini i neravnim padinama uzvišenja. Kuće Inka i Maja živi i danas najviše kroz mnogobroj- Pa ipak, Maču Pikču, utočište, utvrđenje i sve- danas nemaju krovove. Nekada su bile na dve ne legende i priče arheologa i znatiželjnih puto- tilište, nije bio daleko od Kuska. Bio je čak sagra- ili četiri vode, zavisno odblika i veličine zgrade. pisaca. đen zbog Kuska. Maču Pikču je bio jedan od One su, osim krovova, gotovo netaknute. Turizam Latinske Amerike i pored mnogo- mnogobrojnih gradova-utvrđenja koji su okruži- Grad je imao veliki broj terasa sa obradivom brojnih vrednosti, zbog sveopšteg stepena pri- vali prestonicu. zemljom. Polja nisu bila velika, najverovatnije vredne nerazvijenosti kao posledice velikog Tajna Maču Pikčua poklapa se sa tajnom zbog ograničenog broja stanovnika grada –utvr- kolonijalnog uticaja evropskih naroda, a u novije “nestalih” devica Sunca. Da bi se stiglo do Maču đenja u kome nije živelo više od 9000 ljudi. S dru- vreme i uticaja od strane SAD, zaostaje za Evro- Pikčua treba krenuti stazom koja vodi do vrha ge strane, osnivači nisu Maču Pikču zamislili kao pom i Angloamerikom. planine i vijuga ivicama ponora nad kojima grad koji će se širiti, nego kao siguran, utvrđeni zastaje dah. Okolina je tipična za džunglu. U grad grad. To su i postigli sudeći prema istoriji samog Literatura se moglo ući samo kroz jednu kapiju, iza koje je mesta u kome se udružuju surove planine, pogi- bilo stepenište uklješteno između dva zida. Ima- bljeni ponori i gusta džungla da bi ga učiili nevi- 1. Blum Rudolph “Zemlja i narodi Latinske lo je stotinak stepenika. Na vrhu se izlazi na sveti dljivim. Amerike”, Izdavačko preduzeće “Rad” Beo- trg i Intihutanu. Inti na jeziku Kečua znači “Sun- grad,1955. ce”, a huatana-vezan. Dakle, Intihuatana znači Zaključak 2. Collier John “ Američki Indijanci “, naslov “mesto na kome je sunce vezano”, mesto sa koga Iako su davno nestale, civilizacije Asteka, Maja originala “Indijans of the Americans” Mati- se posmatra Sunce, opremljeno velikim sunča- i Inka i danas pobuđuju veliku pažnju i izazov ca Hrvatska Zagreb, 1968. nim satom. su mnogih arheologa, istoričara i turista. Život 3. Favola Paolo “Najlepše građevine i prostori Na trgu je i hram Sunca. To je trouglasta gra- ovih Indijanaca zasnivao se pre svega na duboko sveta”, Izdavačko preduzeće “Vuk Karadžić”, đevina bez krova, napravljena od ogromnih blo- ukorenjenim religioznim shvatanjima prožetim Beograd, 1978. kova od kojih su neki široki 4,5 visoki 2,5 m. stalnom težnjom za napretkom, usavršavanjem 4. Neustupni Jirži “Praistorija čovečanstva”, Materijal za izgradnju hrama je valjcima pre- i dominacijom nad ostalima u okruženju. Disci- Izdavačko preduzeće “Veselin Masleša”, vlačen iz mesta udaljenih i do 35 km od grada. plina, rad i dobra organizacija bile su najupeča- Sarajevo, 1960.

66 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Antropogene vrednosti kao Obradović, Svetlana * segment turističke ponude Rezime Jezero Tisa sa svojom okolinom predstavlja bogatu riznicu vrednosti koje je stvo- jezera Tisa rio čovek. Kulturna ponuda okolnih naselja je na veoma visokom nivou.Bogata i duga tradicija domaće radinosti i gosto- Uvod sti, koji pravi grnčarske predmete u boji crvene ljubivosti stanovništva čine boravak inte- Jezero Tisa je formirano 1973. godine. Nastalo je zemlje, sa zelenim i belim ornamentima. resantnijim i prijatnijim. Umeće kulinar- kao rezultat pregrađivanja reke Tise i po svojoj Naselje Tisafired se razvilo u veliku grnčar- stva u pripremi ribljih, ali i drugih naci- tipologiji spada u veštačka protočna jezera. Zaje- sku manufakturu sa svojim jedinstvenim sti- onalnih specijaliteta u mnogobrojnim dničkim radom čoveka i prirode jezero sa svo- lom. Njegova umetnost je inspirisana grnčarijom restoranima, kreiraju jezero kao jednu jom okolinom danas predstavlja izuzetno vredan Mezočata. Ovo seosko naselje, tačnije njegovi veoma primamljivu destinaciju gotovo prirodni turistički resurs jer omogućava organi- stanovnici izrađuju najreprezentativnije uglača- za svakog turistu.Ovaj prostor je izuze- zaciju i odvijanje različitih turističkih kretanja. ne keramičke činije u Velikoj mađarskoj ravnici i tno atraktivan za turiste jer objedinjuje Kako je u poslednjih 25 godina ovaj prostor doži- zaista imaju šta da ponude turistima. kako prirodne tako i antropogene vredno- veo znatan turistički razvoj shodno tome razvi- Činije, odnosno keramika koju prave sta- sti i time pruža mogućnosti zadovoljenja jala su i naselja u neposrednoj okolini, a to su novnici naselja Karčag je takođe veoma pozna- različitih turističkih potreba na jednom pre svega: Abadsalok, Kiškere, TisafiTisafired, red, Tisa-Tisa- ta. Jedno od najpoznatijih dela u okviru njihove, mestu. rof, Tisanana, Karčag, Sarud, Poroslo, Berekfirde takođe duge tradicije u izradi keramičkih pre- Ključne reči: jezero Tisa, turistička i dr. Sva ova naselja stavljena su u funkciju turiz- dmeta je peć za pečenje gline, specifičnog izgle- ponuda, antropogene vrednosti, kulturne ma i zajedno sa lokalnim stanovništvom preds- da, koju je rekonstruisao Ištvan Rusoi, bazirana vrednosti, etnogastronomske vrednosti tavljaju bazu što veće afirmacije jezera ne samo na fragmentima srednjovekovnih crepova. Ova kao prirodne vrednosti, već i antropogenih vred- peć ukrašava viteški hol starog kraljevskog dvor- Abstract nosti. Pod kulturnim potrebama podrazumeva- ca u Budimpešti. Antropogenic Values As A Part Of mo one potrebe kojima se čovek ostvaruje kao Tisafired je takođe centar za izradu nameštaja, Tourist Offer On Lake Tisza biće različito od svih ostalih i kao jedinstvena lič- rezbarije i slikarstva i najpoznatija manufaktura za Lake Tisza with its surroundings repre- nost u svom društvenom i kulturnom okruženju. izradu konjskih sedala. Poseta radionici omoguća- sents a rich treasury of values made by To su one potrebe kojim čovek razvija sopstvenu va turistima upoznavanje sa starim zanatima. Kar- man. Cultural offer of the settlements ličnost, tako da aktivno deluje, proizvodi, stva- čag ima takođe industriju nameštaja koja je u pro- surrounding it is on very high level. Rich ra nove materijalne i duhovne vrednosti, uživa u cvatu. Ovde se prave primerci nameštaja, po ugledu and long tradition of handicrafts and hos- postojećim, komunicira.. na umetnički nameštaj sa kraja XVIII veka. pitality of local people can make your stay Prateći savremene tendencije turizma, a pre Može se reći da je narodna umetnost speci- more pleasant and interesting. Culinary svega karakteristike turističke tražnje može se fična vrsta umetnosti. Sa jedne strane, majsto- skills in preparing fish anf other types of konstatovati da savremeni turisti traže što razno- ri ove umetnosti ukrašavaju objekte iz njihovog national specialties in numerous restau- vrsniju, bogatiju i sadržajniju turističku ponudu svakodnevnog života, a sa druge strane oni pra- rants create the lake as an alluring destina jednom prostoru, sa mogućnostima upražnja- ve umetnička dela od materijala koje nalaze u nation for almost any tourist. This area vanja različitih aktivnosti. Antropogene vrednosti prirodi (okruženju). Izuzev u izradi keramike is especially attractive for tourists as it kao segment turističke ponude imaju veoma veli- ovaj prostor ima i tradiciju i u izradi različitih embodies not only natural, but antropo- ki značaj u formiranju jednog integrisanog turisti- predmeta od vrbe i trske. Vrba, drvo od kojeg genic values as well, thus offering possi- čkog proizvoda po ‘’merama’’ potencijalnih kon- nastaju korpe, pletena roba ili ograde, dolazi sa bilities to fulfil different tourist needs all sumenata. Shodno tome cilj ovog rada je da se obala Tise. Kao vrsta materijala za izradu razli- in one place. inventarišu postojeći antropogeni resursi, da se čitih predmeta koristi se i trska. Načini prera- Key words: Lake Tisza, tourist offer, utvrdi njihova lokacija u odnosu na jezero i mogu- de su različiti, a kao proizvod nastaju košnice, antropogenic values, cultural values, eth- ćnosti uklapanja u već postojeću turističku ponu- korpe za hleb, novčanici, asure, otirači ili sitni nografic values, gastronomic values du. nameštaj. Ovi predmeti su veoma interesantni za turiste kao suveniri i predstavljaju obeležje Etnografske vrednosti ovog prostora. Okolina jezera Tise u etnološkom smislu spada Žensko stanovništvo iz Abadsaloka daje svoj u izrazito bogato, raznoliko i zanimljivo podru- doprinos dugoj tradiciji domaće radinosti i akti- čje. Turistički atraktivna umetnost, sa bogatom vno je u izradi divnih paperjastih čipki. Sve ovo i dugom tradicijom na ovom prostoru ( Velike etnografsko nasleđe turisti mogu videti u etno- Ravnice i Jezera Tisa) tj. njegovih okolnih nase- muzejima. Ono predstavlja značajnu turističku lja je mađarska narodna umetnost. Istorijski gle- vrednost i pruža višestruke mogućnosti turisti- dano, ovde se već nekoliko vekova neguje ume- čke afirmacije. tnost pravljenja keramike posebno u seoskom naselju Tisafiredu koje se nalazi na južnoj oba- Kulturno-istorijske vrednosti li jezera. Negovanje ovog zanata je primer kako Kulturno-istorijska vrednost okoline jezera Tisa stare tradicije odolevaju vremenu, a u isto vre- najviše se ogleda u kulturnim institucijama, me se kreativnim snagama nastavlja proizvodnja tačnije muzejima o kojima će i biti više reči dok, novih formi i oblika. Jedna od najčuvenijih i naj- možemo napomenuti skromnu ali opet vrednu značajnijih grnčarskih predmeta Tisafireda je spomeničku vrednost koja se sastoji u nekoliko Miška krčag. Na njemu se obično kao motiv pri- romanskih katoličkih crkava iz XVIII veka i osta- kazuju gusari i bogato je ukrašen ornamentima. taka srednjovekovnih palata, te vetrenjače iz XIX * Svetlana Obradović, postdiplomac PMF, Departman za Jedan od najpoznatijih grnačara u ovom nase- veka u naselju Karčagu(30 km od jezera), sa svo- geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad lju, je Imre Zuč, veliki majstor narodne umetno- jim autentičnim izgledom. 67 Muzeji tničkih i sportskih i na kojim posetioci mogu firedu, ’’Tisa Hercegneje Lakohajo’’ u Abadsal- Svaki region i narod na svetu ima nešto osobe- uživati. Cilj je da se animira što veći broj turista, oku i mnogi drugi koji se nalaze na jezerskim no, nešto što ga izdvaja od drugih, a to je svaka- isključivo mlađih koji imaju potrebu za što akti- ostrvcima. Poroslo je naselje gde se nalaze atrak- ko njegova kultura. Ovde se ona čuva i prezen- vnijim boravkom na plaži, i uopšte što sadržajni- tivne čarde koje nude već pomenute specijalitete tuje u mnogobrojnim muzejima koji su smešteni jom ponudom. Najatraktivniji sportski događaji i od ribe, a naselje Karcag je poznato i po pripremi u okolnim naseljima. Kulturna ponuda na Tisi manifestacije su: takmičenje u jedrenju povodom paprikaša i veoma ukusnim kolačima. je na veoma visokom nivou i zajedno sa ostalim početka letnje sezone, turnir u malom fudbalu, antropogenim vrednostima može da bude znača- prvenstvo u ‘’strit bolu’’ na jezeru, ‘’Susret nauti- Zaključak jan faktor privlačnosti. Najprisutniji su etnomu- čara na jezeru Tisa’’ takmičenje u triatlonu (pli- Jezero Tisa je prirodni turistički resurs sa širokim zeji koji svedoče o bogatom etnološkom nasleđu vanje, vožnja bicikla, trčanje) i mnoge druge. Od mogućnostima organizovanja različitih vido- ovog prostora. U Abadsaloku, naselju na oba- umetničkih tu su:’’Međunarodna likovna kolo- va turizma koji se uglavnom baziraju na priro- li, nalazi se Muzej lutaka sa preko 250 ekspona- nija’’, ‘’Međunarodni festival svih umetnosti’’, dnim potencijalima: nautički, sportsko-rekreati- ta. Lutke su obučene u nošnje svih naroda Kar- i mnogobrojni koncerti različitih orkestara koji vni, kupališni, ribolovni, ekoturizam i sl. Naime, patskog masiva. Veoma je poznat i etnomuzej u izvode muziku sa različitih prostora Evrope. U prirodne vrednosti predstavljaju bazu turističke Kiškereu kako po svojim etnovrednostima tako i Tisafiredu su svakako nainteresantnije gastro- ponude, ali sa druge strane ne mogu se zanema- baštenskom parku, gde se pored obilaska muzeja nomske manifestacije; pre svega: ‘’Festival ribe i riti ni antropogeni resursi kao takođe jedan od turistima nudi i letnji program sa mažoretkinja- ostalih jela sa Velike mađarske ravnice’’, takmi- važnih segmenata turističke ponude ovog pro- ma, ciganskim i drugim folklornim festivalima. čenje u sportskom ribolovu i pečenju kečige gde stora. S obzirom na to da se u okolini jezera nala- Istorija ovog kraja i bogatstvo narodne umetno- i turisti mogu prikazati svoja umeća. Karčag i zi desetak zanimljivih naselja koja poseduju sti su oličeni u Đerfi Ištvan Nađkun muzeju u Berekfirde takođe imaju bogatu ponudu kultur- veliki broj vrednosti koje je stvorio čovek, neo- Karčagu. Ovde se nalazi primerak tipične naro- nih i sportskih događaja. Pomenućemo jedan phodno ih je uključiti u sastavni deo ovog veoma dne arhitekture(seljačka kuća) i dela poznatog veoma atraktivan, a to je ‘’Svetsko takmičenje u turistički atraktivnog proizvoda koji bi sa ovim majstora grnčarstva Šandor Kantora dobitnika snazi’’ u Berekfirdeu. segmentom sigurno doprineo još većoj afirmaci- mnogobrojnih domaćih i međunarodnih nagra- ji jezera Tisa na domaćem, a posebno međunaro- da. Među izloženim grnčarskim predmetima se Gastronomske vrednosti dnom tržištu i svakako uticao na povećan obim nalazi i čuveni Miška krčag iz Karčaga. Prvi etno- Ono ��što turističku destinaciju čini još privlačni- turističke tražnje. Ovaj kraj je bogat kako sa kul- muzej u zemlji je osnovan u Tiszafiredu 1949. jom i ono što turisti između ostalog pamte po turno-istorijskim, tako i etnografskim, gastro- godine i to je Kiš Pal muzej. U njemu su izložena povratku sa putovanja jesu i gastronomski speci- nomskim vrednostima, a i manifestacijama kao ‘’fired’’ konjska sedla, tipična za ovaj kraj i veoma jaliteti koje su degustirali na određenom podne- posebno atraktivnim delom antropogenih vre- zanimljivi primerci grnčarije iz istoimene dina- blju. Savremeni turisti postaju sve probirljiviji i dnosti kojih je zaista mnogo; uglavnom leti kada stije. U Tisafiredu se takođe, nalazi Međeš Čarda u pogledu hrane i uopšte nivou kvaliteta usluge na jezeru boravi najveći broj turista što u svakom muzej koji je jedini autentično namešten i restau- u restoraterstvu pa je potrebno adekvatno odgo- slučaju doprinosi i njihovoj boljoj posećenosti. iran ‘’ Hortobađ čarda’’ (restoran-čarda) sa otvo- voriti na njihove zahteve. Ovaj prostor u gastro- Gotovo da nema turiste na jezeru koji ne bi pose- renim kaminom. Sve ovo je povod da se muze- nomskom smislu, turistima može da ponudi tio neki od spomenika kulture, otišao u etnomu- ji uvrste kao sastavni deo ponude jezera Tisa na širok spektar različitih gastronomskih proizvo- zej, ručao na nekoj čardi ili posetio neku manife- međunarodnom turističkom tržištu. da mađarske i evropske kuhinje. Umeće u spre- staciju. O tome se mora voditi računa i omogućiti manju jela na tradicionalan način je nešto što turistima da pored toga upoznaju i sa starim Manifestacije je lokalno stanovništvo nasledilo od svojih pre- zanatima ovog kraja, da budu aktivni učesnici u Prostor jezera je područje gde se održava veliki daka i čega se i danas drži, a to je baš ono što zanatskim poslovima, da učestvuju u pripremi broj manifestacija različititog tipa i to uglavnom je potrebno da boravak turista učini još prija- raznih kulinarskih specijaliteta i sl. Zbog blizine u letnjim mesecima kada je koncentracija turi- tnijim i nezaboravnim. Riba i divljač su omilje- antropogenih vrednosti i mogućnosti njihovog sta i najveća. Manifestacije predstavljaju veoma ne sirovine za spremanje hrane, i ovde ih ima uklapanja u sadržaj boravka turista, postoje- važan deo turističkih vrednosti ovog prostora i mnogo. Iako je Tisa 2000. godine pretrpela veli- ća ponuda je veoma velika. Jezero Tisa je zaista veoma interesantan segment turističke ponude ko zagađenje i trenutno se njen ekosistem opora- jedan od retkih prostora gde se različite turisti- jezera. Zbog svoje raznovrsnosti i atraktivnosti, vlja, može se ipak konstatovati da jezero obiluje čke potrebe mogu zadovoljiti na jednom mestu, manifestacije imaju potencijal da privuku veliki sa 50 ribljih vrsta, a navešćemo samo neke koje što svakako treba iskoristiti. broj turista i to ne samo kao posetilaca, već i akti- se mogu naći na meniju restorana: šaran, grgeč, vnih učesnika u njima. Najveći broj ih se održa- kečiga buš, amor, barbel, deverika i dr. Pored Literatura i izvori va u naseljima koja se nalaze na samoj obali jeze- riblje čorbe i ostalih specijaliteta od ribe, nacio- 1. Turinform irodák Jász-Nagykun-Szolnok ra i to u Abadsaloku, Tisafiredu, a ima ih i u nešto nalni specijalitet je i čuveni mađarski gulaš pri- Megie (2003): Programfüzet 2003, Szolnok udaljenijim Berekfirdu(25 km) i Karčagu(tride- premljen od više vrsta mesa. Posebno su ukusna 2. Hungarian National Touirst Office (2002): setak kilometara od jezera). ‘’Leto u Abadsaloku’’ jela od divljači mada je ovde njihov lov regulisan Lake Tizsa, Budapest predstavlja skup različitih manifestacija, čitavu i nalaze se pod zaštitom. Najposećeniji restora- 3. www.hungarytourism.hu seriju najrazličitijih događaja, kulturnih, ume- ni su ‘’Panorama’’,’’Goljafesek,�� Hableanj’’ u Tisa- 4. www.tourinform.hu

68 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Kulturni turizam Vićentijević, Danijela * Krasojević, Branko ** u Srbiji

Rezime Pojam i značaj kulturnog turizma Srbija je zaista riznica kulturnih vrednosti Cilj: Istražiti i predstaviti mogućnosti Turizam je nova svetska religija. Partenon, Sik- koje su nastajale i menjale se zajedno sa istorij- za razvoj kulturnog turizma u Srbiji na stinsku Kapelu ili Ajfelovu kulu žele da vide isto- skim, civilizacijskim i umetničkim promena- osnovu postojećeg kulturno-istorijskog vremeno i katolici i protestanti, hindusi i musli- ma. Burna istorijska prošlost, geografski položaj nasleđa. Proceniti mogućnosti za razvoj mani, budisti i ateisti. i migracija stnovništva, kao i uticaj različitih kul- održivog turizma, očuvanje i unapređenje Model za ostvarivanje transnacionalnosti, tura uslovili su postojanje izuzetno bogatog kul- kulturnih resursa jugoistočne Evrope. savremenog i otvorenog sistema privređivanja, turno-istorijkog nasleđa. Zadaci: Definisati pojam kulturnog turi- kao i progresivnog razvoja određene regije pred- Kultura naše zemlje, predstavlja potencijalnu zma kao posebnog segmenta turizma. stavlja kulturni turizam. Prema istraživanji- vrednost koja može služiti kao bazična osnova za Odrediti pravce razvoja, SWOT anali- ma Svetske turističke organizacije (WTO) prav- razvoj turizma. za, formulisanje predloga i preporuka ci razvoja turizma u svetu narednih deset godina Bogato kulturno nasleđe Srbije obuhvata: veli- za integrisanja balkanske kulturološke kretaće se sledećim pravcima(2): avanturisti- ki broj nalazišta iz različitih civilizacijskih epoha baštine, unapređenje praktičnih znanja čka putovanja, krstarenja, ekoturizam i kultur- (Lepenski Vir, Neolitska nalazišta i rimske isko- (workshop, trening centri) razmatranje ni turizam koji danas ostvaruje 8-20% učešća na pine – Sirmijum Đerdap, Medijana, Gamzigrad i turističkog razvoja, kvaliteta i održivosti. turističkom tržištu Evrope. Kulturno-istorijska ostali), zatim srednjovekovni manastiri poznati Opšta i komercijalna turističko informa- ponuda jedne zemlje od koje zavisi razvoj kul- svetskoj kulturnoj javnosti, od kojih se Studeni- tivno kulturna propaganda. turnog turizma se može sagledati sa dva aspekta: ca, Sopoćani i Stari Ras nalaze na UNESCO-voj Metodologija: Analiza trenutne i budu- ponuda u smislu kulturnog nasleđa (građevine, listi svetske kulturne baštine, brojni spomeni- će situacije od opšteg ka pojedinačnom, muzeji, istorijski spomenici...) i ponuda u smislu ci i spomen kompleksi koji su posvećeni istorij- mapiranje i uspostavljanje mrežnog siste- običaja, jezika, kulinarstva, folklora. skim događajima i ličnostima, gradovi i utvrđe- ma. Izrada itinerera i pratećih sinopsisa Motiv putovanja može biti povezan sa kul- nja autentičnih i očuvanih urbanih celina, veliki u turističkoj privredi. turnim turizmom na više načina. Razlikujemo: borj muzeja, kao i nasleđe naših značajnih ume- Ključne reči: Kultura, turizam, integraci- putovanja radi upoznavanja gradova sa bogatom tnika i stvaraoca u svim oblastima umetnosti u ja, razvoj, informisanje, investicije, mar- kulturno-istorijskom baštinom, studijska puto- kojima su postigli svetsku slavu. keting. vanja, putovanja radi učenja jezika i tkzv. temat- ska putovanja. Zbog toga se pojam kulturnog Pravci razvoja kulturnog turizma u Abstract turizma povezuje sa putovanjima čiji je cilj upo- Cultural Tourism in Serbia znavanje kulture jednog naroda ili regiona, dok Srbiji (kako dalje?) Aim: To explore and present the possibil- su epiteti kulturnog turizma: faktor održivog Posmatrano po etapama razvoj ovog segmenta ities for development of cultural tourism razvoja i interkulturalnog dijaloga. turizma mogao bi izgledati ovako(3): in Serbia on the basis of existing cultur- Kulturni turizam u svetu postaje sve popularni- al-historical heritage. To assess the pos- ji i poklanja mu se sve veća pažnja. On više od osta- I faza sibilities for sustainable tourism develop- lih vidova turizma spaja kretanje sa edukacijom. Potrebno je ispitati i istražiti stanje u kojima se ment, preserving and promoting cultural Budi osećaj da se nije putovalo samo zbog odmo- materijalna kulturna dobra nalaze.Popisati i resources of South Eastern Europe. ra, rekreacije i promene sredine, već donosi sazna- datirati ih, utvrditi njihove slabe i jake strane i Tasks: To define the concept of cultural nje i spoznaje koje trajno ostaju da žive u nama. Isto- uporediti ih sa konkurentnim zemljama. Nosio- tourism as a special segment of tourism. vremeno on je u funkciji zaštite kulturnog nasleđa ci ovog projekta bi bile vodeće institucije iz obla- To determine direction of development, zemlje, jer njegovom komercijalizacijom dolazimo sti kulture i , Ministarstvo kulture i ostale slične. SWOT analysis, formulating proposals do preko potrebnih sredstava za ulaganje u kultu- Zatim, nepristrasno ih kategorisati (atraktivno- and recommendations for integrating cul- ru, održavanje obnovu i zaštitu materijalnih doba- sti prvog, drugog i trećeg stepena), što bi bio tural heritage of the Balkans, upgrading ra od ogromnog značaja za razumevanje prošlo- zadatak Ministarstva kulture i Zavoda za prou- practical knowledge (workshops, train- sti i sadašnjosti društva i naroda u njoj. On donosi čavanje kulturnog razvitka. ing centres), reviewing tourism develop- i nematerijalnu korist lokalnom stanovništvu koje ment, quality and sustainability. General tako potvrđuje svoj identitet, specifičnost i realnije II faza and commercial tourist-information-cul- procenjuje svoj položaj u odnosu na druge države, Kod najatraktivnijih motiva ispitati stanje mate- tural marketing. narode i konkurenciju. rijalne baze turizma i sanirati i unaprediti sao- Methodology: Analysis of current and Istorija i kulturna baština ne poznaju gra- braćajnu povezanost i infrastrukturu, kao i future situation from general to individ- nice pa je ovaj vid turizma idealan za zajedni- smeštajne kapacitete. Ispitati komplementar- ual, mapping and establishing of network čke nastupe, prezentacije i promocije u trećim ne turističke motive na tom području, selekti- system. Making of itinerery and accom- zemljama, predstavljajući jednu kulturu i civili- vno edukovati i zaposliti lokalno stanovništvo sa panying synopsis in tourist economy. zaciju drugoj. naglaskom na razvoj privatnog sektora. Key words: Culture, tourism, integration, Možda se učini da je kulturni turizam suviše development, information, investments, specijalizovano viđenje, ali naprotiv, tek u okvi- III faza marketing. ru njega se razvijaju uži pojmovi, u zavisnosti od Izrada itinerera i pratećih sinopsisa, kao i pro- afiniteta prema arhitekturi gastronomija, festi- mocija turističke destinacije. S njime bi se utvr- vali etnologija i sl. dio svaki detalj paket aranžmana, nivo i standard kvaliteta, dužina boravka, veličine grupe i * Dipl.eec. Danijela Vićentijević, samostalni stručni Značaj kulturnog turizma Srbije cena. To bi ujedno značilo i stvoriti brend-bren- saradnik, Ministarstvo trgovine, turizma i usluga, Šansa Srbije, pored gradskog i tranzitnog turi- dirati. Odmah zatim, krenuti sa pilot projektom. Beograd zma je u razvoju kulturnog turizma, koga još Dalje, je potrebno nabrojati skupove u Evropi, ** Branko Krasojević, Ministarstvo trgovine, turizma i uvek karakteriše smo ogroman, turistički neva- Balkanu i našoj zemlji na temu kulturnog turi- usluga, Beograd lorizovan potencijal. zma koje bi trebalo pratiti.Prihvatiti njihove pre- 69 dloge i preporuke eksperata. Nabrojati projekte i • Uspostaviti saradnju i kooperaciju lokalne, Sigurno da svaka od zemalja Balkana vidi investitore. Ustanove iz oblasti kulture treba da regionalne i državne uprave svoj interes u povezivanju, zajedničkoj ponudi i angažuju eksperte za turizam, a turističke ogani- • Izraditi strategije razvoja kulturnog turizma prezentaciji cele regije nezavisno od današnjih zacije eksperte iz oblasti kulture i umetnosti. Srbije (ne) uspeha u turizmu. Predlog itinerera može biti: • Edukovati kadrove i stanovništvo kroz sledeće Saradnja bi trebalo da se odvija među resor- • Tura pravoslavnih manastira, katoličkih kate- forme: specijalističke i posle diplomske studije nim ministarstvima, nacionalnim turističkim drala, sinagoga, islamskih spomenika, utvrđe- ili savetovanjima, seminarima, radionicama. organizacijama, poslovnim udruženjima i komo- nja i zamkova rama iz oblasti turizma i svakako privrede (malim • Grčko-rimski putevi srbije Integrisanje Balkanske baštine i srednjim preduzećima) koja treba da sarađuje sa • Vizantijske staze Srbije Balkanski region jeste vekovima bio “bure baru- javnim sektorom u okviru svake od zemalja balka- • Srednjovekovna Srbija (arhitektonski stilovi i ta” i žarište sukoba ali i mesto rađanja velikih na ali i među njima (interno i eksterno). škole) starih i uticajnih civilizacija i kultura (vizantij- Propagandni materijal bi obuhvatio kulturnu • Austrijsko nasleđe Srbije sko i otomansko carstvo). Upravo tu turbulen- turističku mapu Balkana sa utvrđenim putnim • Arheološka nalazišta Srbije tnu i prebogatu istoriju treba saviti u funkci- pravcima i najatraktivnijim kulturnim motivi- • Utvrđenja na Dunavu. Zajedno sa Mađarskom ju turizma i valorizovati na najefikasniji način. ma. i Bugarskom oformiti sajt na temu kulturnog Sudar civilizacije i religije ovog puta postaje Pre sprovođenja akcionog plana na polju kul- turizma Srbije. pozitivan faktor interesovanja kulturno-turisti- turnog turizma potrebno je stvoriti ambijent u Turističke organizacije mesta treba da dosta- čke ponude. svakoj od zemalja koje bi se uključile u zajedni- ve informacije i materijale Turističkoj organiza- Sinkretizam kulture, umetnosti običaja, tra- čki projekat. Objasniti suštinu i ciljeve integrisa- ciji Srbije, a onda da TOS napravi postere opšte dicije i verovanja predstavlja neiskorišćen, a sna- nja balkanske kulturne baštine. propagande. Komercijalom i propagandom tre- žan faktor privlačnosti. ba da se bave turističko-ugostiteljska preduzeća Integrisanje balkanske kulturne baštine zbli- Literatura (agencije, hotelijeri i restorateri). žava zemlje jugoistočne Evrope koje su delile sli- 1. Sustainable Tourism, grupa autora, Ministar- čnu sudbinu, što im istovremeno pomaže da se stvo trgovine, turzima i usluga,Ministarstvo Održivi razvoj kulturnog turizma zajednički predstave svetu kao jedinstven regi- za zaštitu prirodne sredine, 2003. on, pun specifičnosti i kao kolevka evropske civi- 2. Branko Krasojević, Ministarska konferencija, u Srbiji lizacije. Atina 2003. Održivi razvoj kulturnog turizma u Srbiji trenu- Potrebno je insistirati na sličnostima i razli- 3. www. unigiessen.de, tno ne postoji. Šta učiniti? Predlažem: kama na onome što spaja, a ne razdvaja. Na 4. www.wttc.org • Identifikovati i locirati resurse “jedinstvu suprotnosti”! 5. www. unigiessen.de

70 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Akcija revitalizacije manastira Nedeljković , Milena * Nedeljković , Slađana ** Đurđevi Stupovi i njen značaj Rezime za razvoj verskog turizma u U ovom radu ukazano je na značaj koji akcija revitalizacije manastira Đurđevi Stupovi ima za razvoj verskog turizma u našoj zemlji. našoj zemlji Ključne reči: Kulturni turizam, verski turizam, Lista svetske baštine, revitalizacija. Uvod se nalazi manastir Đurđevi Stupovi može da se uoči U stručnoj literaturi se verski turizam određuje neobično dobra uklopljenost u bogatu i raznovrsnu Abstract kao jedan od oblika kulturnog turizma što proi- kulturno-istorijsku baštinu, ali i u prirodne resur- In this paper it is pointed out the impor- stiče iz stava da je pojam “kultura” univerzalan, se ove regije. U okolini Đurđevih Stupova nalaze se tance of the action of the revitalization tj. da obuhvata i religiju – što je svakako disku- Stari Ras, Trgovište, Petrova crkva, Pećinski mana- of the monestery Đurđevi Stupovi for the tabilno. stir, manastir Sopoćani i Novi Pazar. S obzirom na development of religious tourism. WTO definiše kulturni turizam kao “putova- povezanost umetnosti i života, ovu regiju doživlja- Key words: Cultural tourism, religious nje osoba iz kulturnih motiva: studijska putovanja, vamo kao jedinstveni kulturni prostor, govoreći o tourism., World Heritage List, revitali- putovanja radi posmatranja umetničkih događaja, njemu sa istim pravom kao o kulturnom prostoru zation.. kulturne ture, putovanja na festivale i druge slične antičke Atine ili renesansne Venecije. Na ovom pro- događaje, posećivanje mesta i spomenika u cilju storu, snažnom stvaralačkom moći, različite priro- proučavanja folklora ili umetnosti i hodočasništvo” dne i cilizacijske komponente tokom vekova preo- Navešćemo još i definiciju kulturnog turizma ICO- bražene su u harmoničnu celinu. Ovde je stvorena MOS-a, koju karakteriše kompleksnost jer sadrži Raška umetnička škola. i opis mogućeg pozitivnog učinka koju ova vrsta Akcija revitalizacije manastira Đurđevi Stu- turizma ima na spomenike i lokalitete: “Kultur- povi je izvanredan primer doprinosa održivom ni turizam je oblik turizma čija je svrha, između razvoju kulturnog turizma u našoj zemlji, i u ostalog, otkrivanje turistima spomenika i lokalite- ovom radu ćemo ukazati na neke važne etape u ta. Zbog toga on ima pozitivan učinak na iste, uto- ovoj akciji, koja je bila izuzetno uspešna, a kara- liko što doprinosi njihovom održavanju i očuva- kteriše je i učešće velikog broja istaknutih lično- nju. Ovaj oblik turizma ustvari opravdava napore sti u našoj zemlji. koje pomenuto održavanje i očuvanje zahtevaju od zajednice, zbog socio-kulturne i ekonomske dobro- Verski turizam biti koje donose stanovništvu (ICOMOS-a Povelja o Verski turizam je 1990. godine na Prvom kongre- kulturnom turizmu, 1976).” su religioznog turizma u Raveni definisan kao Turizam, kao i svaka društvena pojava ima “humana promocija, oblik solidarnosti i prija- svoj evolutivni put, svoju istoriju u kojoj je uče- teljstva, susret naroda, njihovih kultura i religija, stvovalo mnogo činioca, uslova i okolnosti. učenje o miru među ljudima, poštovanja prirode i Pažljivom analizom razloga zbog kojih se valorizacije prirodnog i kulturnog dobra”. čovek turistički kreće lako je zaključiti da se ti Upadljiv je nedostatak teorijskih osnova i razlozi stalno množe i menjaju, kao što se menjao projekata u domenu verskog turizma, posebno u i homo turisticus religiosus razvijajući sebe kao domaćoj literaturi. ličnost, konstantno se obogaćujući duhovnim U Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata malo sadržajima. Motivacija za putovanje predstavlja se ko bavio teorijom verskog turizma, a radovi određenu pokretačku silu u pojedincu. Određi- koji se odnose na ovu temu obično su obrađiva- vanje motivacionih faktora je vrlo složen i više- li hodočasništvo katoličkih vernika, kao što su dimenzionalni problem i njime se bave brojni radovi Borisa Vukonića. naučni radovi. Za verski turizam od svih ostalih On je u cilju što boljeg i preciznijeg određenja najznačajniji su tzv. “religijski motivi”. verskog turizma i njegovog subjekta – “verskog Stav o religiji među turističkim korisnicima turiste” napravio razliku između termina religij- različit je i od njega zavisi snaga uticaja religijski i religiozan. skog motiva na turistička kretanja. Pored ovog Razlika je, zapravo, u uslovno rečeno “ste- religijskog motiva turiste ka manastirima privla- penu i intenzitetu verovanja i osećanja” od čega či i njihova atraktivnost kao značajnih kuturno- zavisi odluka homo turisticus-a u kakav će se istorijskih dobara. oblik verskog putovanja uključiti. Turistički potencijali naše zemlje su kulturna o Prvi tip homo turisticus religiosus-a je turi- dobra od kojih se svojom monumentalnošću i zna- sta-vernik. čajem izdvajaju manastiri od izvanredne vrednosti, Kategorija turista-vernik obuhvata one ljude kao što su: Studenica, Sopoćani, Gračanica, Deča- koji svoje verske stavove praktično žive. Ili teo- ni i Đurđevi Stupovi. Manastirski kompleks Đur- loškom terminologijom rečeno, to su crkveni, đevi Stupovi imaju visoku kulturno-umetničku verujući – ljudi koji svoju veru opitno (iskustve- vrednost, što je potvrđeno uvrštavanjem na Listu no) sprovode. * Milena Nedeljković, diplomirani ekonomista-menadžer u svetske baštine kao kulturnog dobra od izuzetne o Druga kategorija je verski / religijski turista. turizmu vrednosti, u okviru kulturno-istorijske celine Stari Za razliku od turiste-vernika, verski turisti ** Slađana Nedeljković, profesor sociologije Ras sa Sopoćanima. Posmatrajući okruženje u kome imaju određene rezerve prema verskim načelima, 71 manje poznaju teološke dogme, a sveta mesta ne jani i vaspitavani u ateističkoj sredini. Ljudi sve sačuva njihova prvobitnost. Neophodan mana- posećuju isključivo iz verskih potreba. više vremena posvećuju verskim aktivnosti- stirski mir, kako njegovim žiteljima, tako i oni- Vukonić (8) navodi tri oblika u kojima se ver- ma, bilo poštovanjem verskih običaja ili aktima koji mu dolaze u pohode, može da bude obe- ski turizam najčešće pojavljuje: vnim učešćem u verskim obredima i praznicima zbeđen samo prirodnim okruženjem, u čemu • kao hodočašće, ili obilaskom sakralnih objekata. Tek tu se nala- Đurđevi Stupovi nimalo ne oskudevaju. Priro- • kao masovna okupljanja povodom značajnih zi šansa za turizam sa verskim motivima odno- da oko manastira je takva da svakom posetio- religijskih datuma, sno za turističku ponudu koja tim motivima udo- cu pruža osećaj neobične moći, punoće i nada- • kao obilazak i posete svetim mestima i obje- voljava, ali koja ih i podstiče. Još jedan dodatni sve divljenja. ktima. element koji ima pozitivan predznak za turisti- Sazidani na uzvišici, Đurđevi Stupovi “vlada- Pod hodočašćem Vukonić podrazumeva onu čka putovanja i manifestacije sa religijskim sadr- ju” nad čitavim područjem, dajući okruženju oko vrstu putovanja na koja ljudi kreću da bi zadovo- žajima, a koji je istovremeno neizostavni “prati- sebe jedinstveni identitet, kakav ima samo jedan ljili svoje religiozne potrebe i osećanja. Cilj hodo- lac” procesa desekularizacije, jeste proces jačanja prostor na svetu. čašća ili pokloničkih putovanja su sveta mesta i nacionalnog identiteta. Tako je retradicionaliza- Važan element u ukupnom doživljaju mana- različiti verski sadržaji. Poznati R. Glucksman je cija još jedan od podsticaja ili potencijalnih osno- stira je svakako gostoljubivost njegovih žite- religioznom motivu putovanja posvetio mnogo va za turistička putovanja u mesta sa duhovnim i lja (monaha). Gostoprimstvu se pridaje veli- prostora. Kako navodi Vukonić, on je prvi reli- istorijskim vrednostima iz prošlosti: istorijskim ka pažnja u svim sredinama gde je hrišćanstvo giozne potrebe uvrstio među važne motive turi- motivima, istorijskim ličnostima i kulturnim dominantna vera, pa je s vremenom postalo ne stičkog putovanja. Sledeći autor (koga navodi obrascima života iz ranijih perioda. samo verska obaveza, već i sastavni deo svako- Vukonić) Troisi takođe ističe značaj religioznog Upravo je akcija “Podignimo Stupove” objedi- dnevnog života. Na toj činjenici mnoge zemlje motiva: nila revitalizaciju i povratak ne samo čisto reli- su gradile svoju politiku razvoja turizma, naro- “možemo reći da turizam obuhvata svaki gioznim vrednostima već i nacionalnim i istorij- čito u domenu angažovanja radne snage i uopšte privremeni premeštaj pojedinaca sa jednog skim. na stvaranju povoljne klime prema gostu, dakle i mesta na drugo iz razloga da zadovolji potre- Zajednička putovanja vernika verskim sveti- prema turisti. U kojoj meri je gostoprimstvo pri- bu da se odmori, i da se razonodi, zbog zdra- lištima, svečanostima i svetkovinama u zadnje sutno u manastiru najslikovitije pokazuju uti- vlja ili zbog potrebe koja proizilazi iz religio- vreme organizuju se pod patronatom same crkve. sci gostiju. U tom kontekstu izdvojiću iz teksta znog osećaja ili zbog obrazovanja”. Kod nas su hodočasničke destinacije određivale “Novi život Đurđevih Stupova” (1) nekoliko izja- Sličnu definiciju daju i najpoznatiji italijan- isključivo “klasične” turističke agencije, ali je od va ljudi koji su tamo boravili. ski teoretičar Angelo Mariotti, Walter Huzni- pre nekoliko godina osnovano nekoliko eparhij- “Prvi put sam ovde bila letos, primili su nas ker i Kurt Krapf (kako navodi Vukonić). Oni skih agencija pokloničkih putovanja: “Dobročin- srdačno, bez mnogo formalnosti i ceremoni- ističu kretanje kao glavno obeležje turizma, pa stvo” u Beogradu pri Patrijaršiji, i u Novom Sadu ja, kao sestru po krvi i duhu. Zato sam želela da u skladu sa tim, hodočašća određuju kao jedno – Eparhija Bačka. se moje krštenje obavi baš ovde” - reči su Emilije, od najvažnijih oblika kretanja turista motivisa- studentkinje iz Beograda. nih religioznim potrebama. Navedeni autori isti- Manastir Đurđevi Stupovi “Prvi put sam se preko studentskog pokloni- ču da “religiozni sadržaji pokreću velike mase Manastir Đurđevi Stupovi nalazi se na Listi svet- čkog putovanja sreo sa Stupovima kada ovde nije stanovništva koji na svom putu postaju i turi- ske baštine u okviru kulturno-istorijske celine bilo gotovo ništa, saznao njihovu istoriju i shva- sti”. Lickorich i Kershaw, klasici i autoriteti teo- Stari Ras sa Sopoćanima. Đurđevi Stupovi su tio njihov značaj, vezao se za njih. Ali, jedna od rije o turizmu, u svom delu The Travel Tradd jedan od najstarijih i najznačajnijih manastira najvažnijih stvari bio je način na koji sam pri- prvi put govore o “religioznom tipu” kao speci- u nasleđu srpske kulturne baštine. Ovaj mana- mljen, kao u svom drugom domu. Gerasim me je fičnom (pojavnom) tipu (obliku) turiste, o religi- stirski kompleks je u centralnom delu Republi- kao mlađi čovek privukao i ja zato pređem neko- oznim motivima putovanja, ali i o tome kako je ke Srbije. Đurđevi Stupovi su od Novog Pazara liko sati vožlje da bih se njemu ispovedio” - priča religija važan faktor u stvaranju tradicije puto- udaljeni 4, a čitav kompleks 15 km, koliko ima i Milan, student matematike. vanja. Specijalna novina u turističkoj teoriji je do magistralnog puta Kraljevo – Raška – Kosov- U svakom manastiru, po blagoslovu igumana, njihova konstatacija da se hodočasnička želja za ska Mitrovica – Priština. Iz pravca Beograda do uvek neko od monaha ima poslušanje da prima putovanjem ne pojavljuje “samo kod postojanih Đurđevih Stupova dolazi se magistralnim putem goste, da im priča o manastiru, freskama, isto- u veri, nego i kod mnogo šire skupine zainte- preko Lazarevca, Gornjeg Milanovca i Čačka ili rijskim događajima. On goste pozove u trpezari- resovanih ljudi”. autoputem uz odvajanje kod Batočine preko Kra- ju na posluženje, na duhovni razgovor – a to je Tvrdnju da se verskom turizmu nije pridava- gujevca i Kraljeva pa dalje Ibarskom magistra- često jedan od glavnih razloga zbog koga su pose- la dovoljna pažnja u naučnoj turističkoj literaturi lom. tioci doputovali. potkrepljujemo činjenicom da je statistika turi- Ime “Đurđevi Stupovi” dobija još u srednjem Ljudi se uvere u iskrenu ljubaznost, uzvraća- zma ignorisala podatke koji se odnose na utvrđi- veku po stupovima odnosno kulama koje su kraju pozitivnim emocijama i tako se stvara dobra vanje veličine ove pojave. Koliko je nama pozna- sile manastirsku crkvu. Ova monumentalna gra- interakcija između (turista) – vernika i mona- to do sada nema ni jedne zemlje koja u okviru đevina, kao osobena prostorna dominanta nad ha. Osećaj pripadnosti nečemu uzvišenom, želje- svojih oficijelnih statističkih službi ima poseban širim područjem srednjovekovnog Rasa, nasta- nom i u savremenom svetu alijenacije tako odsu- ogranak za praćenje verski motivisanog turisti- la je kao zadužbina rodonačelnika Nemanjićke tnom, ovde u manastiru Svetog Đorđa, kroz čkog prometa. Zbog toga ne postoje sistematski i loze – Župana Stefana Nemanje. Tokom XIII gostoprimstvo monaha postaje intenzivan i stva- globalni pokazatelji ovog oblika turističkih kre- veka manastir dobija zapaženu ulogu u životu ran. To gostoprimstvo nije neki apstraktni “sveto- tanja. I pored toga mnogi ljudi ove struke tvrde države. Pod njegovim kupolama prva duhovna vni” altruizam, forma bez sadržine, već konkre- da verski turizam pripada najvećim migracij- iskustva sticao je i mladi Rastko Nemanjić (sve- tna, živa realnost, ostvarena kroz detalje koji život skim kretanjima u savremenom čovečanstvu. Sa ti Sava). Jednako čuven kako po svom osniva- znače. Po kvalitetu ne može se porediti sa “prezen- tim opštim trendom u svetu poklapa se manje- ču Stefanu Nemanji tako i po obnovitelju kralju tacijom manastirskih znamenitosti” muzejskog više i situacija kod nas. Pedesetih godina XX Dragutinu, manastir Svetog Đorđa u Rasu pred- kustosa, ili sa “atraktivnošću turističke destina- veka osnove teorije o verskom turizmu postavi- stavlja znamenito svedočanstvo istorijskog tracije” ljubaznog vodiča. To je suštinski doživljaj li su autori koji su najčešće pisali o verskom kato- janja. Izuzetnom značaju manastira doprinosi i manastira i manastirskog života. ličkom hodočašću. osobena arhitektura koja predstavlja jedinstve- Ovakvo ophođenje monaha prema gostima je Povratak religiji (ili obnova religije) na našim nu sintezu dve graditeljske koncepcije: vizantij- dalo rezultate koji se ogledaju kroz povećani ste- prostorima intenziviran je za vreme i neposre- ske arhitekture na istoku i renesansne arhitektu- pen posećenosti manastira. dno posle ratnih sukoba na teritoriji bivše SFRJ. re na zapadu. S obzirom da ne postoji evidencija o broju Taj proces je sa većim ili manjim tempom nasta- Manastiri su najčešće zidani na mestima posetilaca Đurđevih Stupova, ne može se tačno vio da se razvija, posebno religijskom identifika- netaknute prirode. Ta mesta su često bila i nepri- utvrditi stepen posećenosti. Ipak na osnovu slo- cijom kod mladih koji su, paradoks ili ne, odga- stupačna, što je u dobroj meri doprinelo da se bodne procene oca Gerasima (jeromonaha iz 72 Đurđevih Stupova) saznajemo da dnevno ovaj Prezentacija manastira je nastavljena kroz Društvo je brojalo preko stotinu članova, različi- manastir pohodi između 250 i 350 posetilaca. sedam mini koncerata, održanih u Herceg Novom, tog uzrasta i zanimanja, od učenika, studenata i Ovaj broj je, razume se, daleko veći u dane crkve- Kotoru i Budvi. Turneja je bila organizovana u vre- inženjera do doktora nauka i akademika. Društvo nih praznika. Iz istog izvora saznajemo da je na me trajanja muzičkog festivala “Sunčane Skale”, pa funkcioniše kao dobrotvorna i neprofitna orga- proslavi obnove manastira na Đurđevdan 6.maja je glavna konferencija za štampu održana u okvi- nizacija. Svaki član učestvuje u obnovi manasti- 2002, bilo preko 15 000 posetilaca, među kojima ru praćenja festivala i time naišla na veliku pažnju ra kroz onu oblast za koju je stručan, ili za koju su bile prisutne mnoge istaknute ličnosti u našoj medija. Nakon ove turneje usledile su posete mno- poseduje dar. Tako da postoje grupe za: infor- zemlji. Zasluga za vidno povećan broj posetila- gim gradovima. Poslednji koncert je održan avgu- matiku, odnose sa javnošću, književnost i istori- ca pripada monasima čijim je dolaskom, nakon sta 2004. godine u Banjaluci. ju, organizaciju predavanja i tribina, potom grupe 313 godina (1999. godine), započet projekat revi- Koncerti i muzički disk, urađeni po svim pravi- za arhitekturu, slikarstvo, ikonopisanje i grnčar- talizacije. lima marketinga, učinili su da se kroz zvuke prasta- stvo, fotografiju, grupa koja okuplja muzičare, poj- re muzike srpskog nasleđa i kroz osećajno kazivanje ce, glumce i druge. Akcija revitalizacije odlomaka iz tekstova najvećih imena srpske istori- Postojanje društava koja se bave zaštitom i je, dostojno predstavi zadužbina Stefana Nemanje promocijom određenih kulturnih dobara je u manastira Đurđevi Stupovi onima koji su se na ovaj način po prvi put sa njom svetu veoma prisutno, i primer Društva prijatelja Revitalizacija manastira aktivno se odvijala od susreli, ali i svima koji su već pohodili Đurđeve Stu- manastira Đurđevi Stupovi može biti podstica- 1992. godine, kada je osnovan Odbor za obnovu pove, ovakvo predstavljanje je nesumnjivo donelo jan za osnivanje sličnih društava u našoj zemlji. manastira, pa sve do jula 2000, kada je postavljen nešto novo i do tada neotkriveno. kamen temeljac novog konaka, čija je izgradnja Akciji “Podignimo Stupove” odazvali su se i Zaključak završena 2002. brojni rok muzičari iz naše zemlje. U Hali Spor- Naša zemlja nesumnjivo raspolaže izuzetnim Obnova manastira Đurđevi Stupovi je najve- tova na Novom Beogradu, održan je rok kon- potencijalom za razvoj kulturnog i verskog turi- ćim delom, ako ne i u potpunosti, bazirana na cert. Da je duh nove generacije itekako spojiv sa zma. Čiljenica da Srbija nema osmišljenu, plani- akciji koja nosi naziv “Podignimo Stupove”. S srpskim nasleđem i tradicijom pokazuje i činje- ranu i organizovanu kulturno-turističku ponudu toga će dalji tok ovog dela rada biti usmeren na nica da je koncert povodom akcije revitalizacije govori o tome da pomenuti resursi nisu dovolj- navođenja aktivnosti u okviru ove akcije, u kojoj manastira Đurđevi Stupovi privukao velik broj no iskorišćeni. Sa druge strane poslednjih dese- učestvuju brojne državne, kulturne i nacional- posetilaca u Halu Sportova na Novom Beogra- tak godina svedoci smo procesa desekularizacije ne institucije, velika i mala preduzeća, umetnici, du. U sklopu akcije održana je sportska manife- i naglo povećanog interesovanja ljudi da posete muzičari i mnogi drugi. U okviru akcije “Podi- stacija sa sloganom “Sportisti za Stupove”. Ova korene svoje duhovnosti i nacije. Sve je to delo- gnimo Stupove”, 29. aprila 2003. u Centru “Sava” manifestacija je organizovana na košarkaškim valo podsticajno na razvoj verskog turizma, ali pod duhovnim pokroviteljstvom i blagoslovom terenima K.K. Crvena Zvezde i Partizana na ne kao rezultat angažovanja turističkih radnika. Njegove svetosti patrijarha srpskog gospodina Kalemegdanu. Učesnici ove manifestacije bili su Za organizovan razvoj verskog turizma potrebno Pavla i njegovog preosveštenstva episkopa raško- sportisti, koji su članovi naše fudbalske, košar- je sinhronizovano angažovanje kompetentnih prizrenskog i kosovsko-metohijskog gospodina kaške, odbojkaške i vaterpolo reprezentacije. U resornih ministarstava, turističkih informati- Artemija i pod pokroviteljstvom Ministarstva organizaciji Društva prijatelja sprovedena je izlo- vnih centara i agencija, što bi bila dobra osno- vera i Ministarstva kulture, održan je Vaskr- žba i aukcija ikona i drugih predmeta u Galeriji va za dalje unapređenje razvoja ove forme turi- šnji koncert pod nazivom “Sve što diše neka hva- fresaka u Narodnom Muzeju, što predstavlja još zma. Upravo je akcija “Podignimo Stupove” u li Gospoda, Aliluja”. Glavni pokrovitelj koncerta jedan u nizu događaja u okviru akcije revitaliza- tom pogledu napravila prvi krupan korak i done- je bio Sava Centar, a glavni medijski pokrovite- cije manastira.. la višestruke koristi: lji RTS, Kanal D, Večernje Novosti i drugi medij- U istoj organizaciji održan je i ciklus preda- • mobilisala je ljude različitih profesija da se ski sponzori: BK, RTV Politika, Studio B, JU Info, vanja na Filološkom fakultetu u Beogradu (na uključe u ovaj projekat, Art Kanal, itd. Organizator koncerta je Društvo odseku za književnost) sa temom “Hrišćanstvo i • zadatak ove akcije, da doprinese revitalizaciji prijatelja manastira Đurđevi Stupovi. književnost”, a predavači su bili naši najeminen- i promociji manastira Đurđevi Stupovi, uspe- Gotovo da nema boljeg načina da se dopri- tniji kulturni radnici. Za potrebe akcije formiran šno se odvija, pa se pored prikupljanja materi- nese revitalizaciji jednog manastira od skupa je produkcijcki studio za video dizajn, gde je izra- jalnih sredstava ostvaruje još jedan cilj, a to je na kojem učestvuju najeminentniji umetnici iz đeno desetak video spotova za reklamnu kampa- jačanje duhovnog i nacionalnog identiteta, oblasti muzike, pozorišta i filma. Pevači tradici- nju. Ovim spotovima data je velika minutaža u • povećava se broj posetilaca manastira Đur- onalne narodne muzike, pojci, pop i rok pevači, udarnim terminima raznih televizijskih kuća, a đevi Stupovi i manastira u okolini, što direk- sabrali su se u Sava Centru, ne samo radi podiza- snimak koncerta je više puta emitovan na drža- tno doprinosi razvoju verskog turizma u našoj nja manastira, već i radi podizanja nacionalnog vnoj televiziji, što je zajedno doprinelo da šira zemlji. identiteta, ili bolje rečeno podizanja samih sebe. javnost dobije saznanje o manastiru. Usmeravanje đačkih ekskurzija na sakralne Pored muzičkog koncert je imao i svoj dramski U sklopu akcije postoji i humanitarni tele- objekte ili stvaranje navika za kolektivne pose- deo, gde su se kazivanjem odlomaka iz žitija svetog fonski broj 064-737. Pozivom na ovaj broj, koji se te manastirima u vreme verskih praznika ima- Simeona i drugim pogodnim tekstovima predsta- tarifira simboličnom novčanom sumom, postaje lo bi određenog učinka na svest ljudi i na njiho- vili vrhunski glumci naše domaće scene. Osobeni se priložnik manastira, a uz prigodnu muzičku vu orijentaciju u sadašnjem “virtuelnom svetu” i pečat koncertu dala je scena koja je sa prirodnom pozadinu mogu da se čuju osnovne informacije o “društvu koje prolazi kroz bolnu tranziciju”, ali bi travom, ovcama i prikazivanjem simboličnog podi- manastiru i akciji obnove. to bila šansa i za razvoj turizma. zanja manastira prenela u Sava Centar deo lepote Imajući u vidu ogroman značaj Interneta, kao Turistički programi i turistička propaganda tradicionalne Srbije, podsećajući publiku na osno- svetske globalne mreže, Internet prezentacija koja se odnosi na religijsku motivaciju možda bi vni smisao koncerta – na obnovu manastira. Celo- manastira Đurđevi Stupovi je od izuzetne važno- trebalo da je energičnija. Ona bi uz religijske mogla kupan doživljaj je upotpunjen video-bimom, na sti za predstavljanje ovog manastira svetu. Ova da unese njoj komplementarne sadržaje kao što su: kome su tokom koncerta neprestano prikazivani prezentacija se nalazi na Web adresi http://www. sadržaji sa elementima folklora, koncerte duhovne Đurđevi Stupovi, njihova okolina i monaško brat- djurdjevistupovi.org.yu muzike profesionalnih horova i pojaca, ali i ama- stvo sa episkopom Artemijem. Sa svim ovim ele- Uspešnosti misionarsko-priložničke akcije terskih pevačkih društava, izložbe mladih neafir- mentima, koncert je predstavljao vrhunski muzi- “Podignimo Stupove” značajno su doprineli čla- misanih stvaralaca, izložbe sa religijskim i istorij- čko-scenski događaj. Nakon uspešno održanog novi Društva prijatelja manastira Đurđevi Stu- skim temama i slično. Sve to bi moglo rezultirati koncerta, u okviru akcije “Podignimo Stupove” a povi. plodnim susretom religije i turizma, a da religij- u saradnji sa PGP-om i RTS-om, izašao je muzi- Društvo prijatelja je osnovano u Beogradu, ski principi nisu ugroženi ili stavljeni u drugi plan, čki disk na kome se nalazi snimak koncerta. Nose- januara 2001. godine, a na inicijativu starešine niti vulgarno komercijalizovani. ća numera je po prvi put otpevana i u specifičnom ovog manastira, protosinđela oca Petra Ulemeka Nesumnjivo je da kulturno-istorijska celi- aranžmanu je izveden 150-ti psalm. i nekoliko vernika iz Beograda. Za kratko vreme na Stari Ras sa Sopoćanima pruža izvanre- 73 dne mogućnosti za razvoj turizma. Pored ver- Da bi se sačuvala vrednost kulturnih dobara 4. Pogačnik, M., (1993): Umetnost novopazar- skog turizma ovaj kompleks i njegova okolina neophodno je da ona budu zaštićena i revitalizo- skog prostora, Zajednica za kulturu, Novi pružaju mogućnosti i za razvoj seoskog turi- vana o čemu treba da brinu ne samo organizaci- Pazar. zma. Postojanje banje za lečenje distrofije, koja je koje imaju to zaduženje, već i društvo u celini 5. Richards, G., (1997): Cultural Tourism in je jedinstvena u našoj republici, omogućava i mora da bude svesno svog zadatka. Europe, CAB International. razvoj zdravstvenog turizma. Svakako je neo- 6. Episkop Artemije Radosavljević, (2002): phodno da se poboljšaju infrastrukturni ele- Literatura Manastir Svetog Georgija u Rasu, Pravosla- menti koji za sada nisu u dovoljnoj meri razvi- 1. Glasnik Kosova i Metohije, Manastir Grača- vna eparhija Raško-Prizrenska. jeni. Kulturno-istorijska celina Stari Ras sa nica, broj 140, decembar 2002. 7. Rudaković, O., (2000): Turistička prezenta- Sopoćanima predstavlja izvanrednu mogućnost 2. Mileusnić S., (2002): Manastiri Srbije, Pravo- cija svetske kulturne baštine u Srbiji, Magi- za ponudu jednog kompleksnog i unikatnog slavna reč, Novi Sad. starski rad, Prirodno-matematicki fakultet u turističkog proizvoda, čime bi se u značajnoj 3. Nešković J., (1984): Đurđevi Stupovi u Sta- Novom Sadu.. meri proširile mogućnosti za razvoj kulturnog rom Rasu, Zavod za zaštitu spomenika kul- 8. Vukonić, B., (1990): Turizam i religija, turizma u našoj zemlji. ture, Kraljevo. Zagreb.

74 Turistička privreda

Tourism Industry

Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Istraživanje tržišta u turizmu Čerović, Slobodan * Proces istraživanja tržišta c) Istraživanje mogućnosti za unapređenje turi- Za uspešno istraživanje turističkog tržišta neo- zma: Rezime phodno je poznavanje osnovnih kategorija, ciljeva, - sa stanovišta organizacije, strategije i efekata Istraživanje tržišta predstavlja polaznu zadataka i područja primene tržišnog poslovanja propagande u zemlji i inostranstvu; funkciju u marketing istraživanjima na u celini. Pod istraživanjem tržišta se podrazume- - sa stanovišta organizacije saradnje sa javno- osnovu koga se obavljaju istraživačko- va „prikupljanje, registrovanje i analiziranje svih šću u zemlji i inostranstvu; razvojne, proizvodno-prodajne, promoti- problema u vezi sa tržištem (odnosno u vezi sa - sa stanovišta organizacije prodajne službe u vne i druge akcije turističkog preduzeća. odnosom između proizvoda – usluga i potroša- zemlji i inostranstvu (preko domaćih ili stra- Istraživanjem tržišta preciznije se defi- ča tj. kupaca) u cilju određivanja prošlih, postoje- nih putničkih agencija, saobraćajnih organiza- nišu potrebe, motivi i ponašanje turista ćih, mogućih i budućih potrošača, odnosno kupa- cija, sopstvenih specijalizovanih službi itd.); kako bi se sagledalo da li postoji i koli- ca”. Istraživanje tržišta može se i definisati kao - sa stanovišta istraživanja raznih tržišnih ka je tražnja za proizvodima i usluga- standardizovani postupak, zasnovan na principi- mera koje treba preduzimati u cilju unapređe- ma turističkog preduzeća. Nakon sagle- ma naučnih metoda, koji se prikupljaju, analiziranja položaja na tržištu; davanja i istraživanja tržišta, u sredi- ju i interpretiraju podaci sa svrhom da se dobiju - sa stanovišta istraživanja motiva i stavova šte pažnje dolazi istraživanje ponašanja informacije potrebne u donošenju odluka i rešava- stranih i domaćih turista itd. potrošača – turista, a i to kao sastavni nju poslovnih problema na području delovanja na d) Istraživanje cena turističkih usluga: deo istraživanja tržišta. To podrazume- dinamičnom turističkom tržištu. - sa stanovišta ekonomskih mogućnosti sada- va detaljno ispitivanje ekonomskih, soci- Dobro poznavanje turističkog tržišta postiže šnjih i potencijalnih turista; oloških, demografskih, psiholoških i dru- se istraživanjem i praćenjem događanja na trži- - sa stanovišta konkurentskih odnosa na trži- gih karakteristika turista i faktora koji štu, te na taj način ono postaje značajan elemenat štu; ih uslovljavaju i oblikuju. Iz tog razlo- uspeha u poslovanju turističkog preduzeća. - sa stanovišta cena reprodukcionog materija- ga cilj ovog rada je da ukaže na potrebu Proces istraživanja tržišta u turizmu podra- la, u cilju sniženja troškova poslovanja i pove- definisanja procesa istraživanja turisti- zumeva turistu u centru pažnje, od koga potiču ćanja dobiti turističkog preduzeća. čkog tržišta, definisanja problema i redo- i završavaju se svi postupci i elementi, koji su u Zadatak istraživanja tržišta je da ukaže na sleda aktivnosti u procesu istraživanja, istraživanjima primenjivani. Ovaj proces obu- to koje akcije valja preduzeti unutar elemena- kao i da ukaže na neophodnost postoja- hvata najmanje četiri nivoa: ta marketing-miksa, kada je u pitanju rešavanje nja i organizovanosti službe za istraživa- a) Faktori šire okoline problema. U kontroli poslovanja, zadatak istra- nje unutar preduzeća. - međunarodno okruženje; živanja tržišta sastoji se u pronalaženju “slabih” b) Domaće okruženje mesta i proveravanju da li turistički proizvod - pravno-politički faktori zadovoljava turiste na način kako je to zami- - kulturno-obrazovni faktori šljeno prilikom njegovog stvaranja i lansiranja. - tehnološki faktori Menadžmentu turističkog preduzeća, organu - sociološko-etički faktori odlučivanja, potrebne su informacije, odnosno - ekonomski faktori; rezultati istraživačkog procesa. c) Elementi marketing miksa - turistički proizvod Definisanje problema i redosled - prodajna cena - plasman turističkog proizvoda aktivnosti u istraživanju - promocija turističkog proizvoda; turističkog tržišta d) Turista – potrošač turističkog proizvoda/uslu- Proces istraživanja turističkog tržišta sastoji se ge. od logičnog redosleda aktivnosti čiji je cilj dola- Područje istraživanja turističkog tržišta može ženje do informacija koje su od bitnog značaja za se sagledati kroz sledeće elemente: donošenje poslovnih odluka. a) Istraživanje sadašnjih i potencijalnih uslova Polazi se od pitanja šta treba učiniti, zašto, na na turističkom tržištu: koji način, kada i uz koje troškove. S obzirom da - istraživanje sadašnjih i potencijalnih turisti- istraživanje turističkog tržišta služi kao pomoć čkih potreba na domaćem i inostranom turi- u planiranju aktivnosti turističkog preduzeća, stičkom tržištu retke su mogućnosti da dva turistička preduze- - istraživanje sadašnje i potencijalne tražnje, ća vrše istraživanje tržišta sa istom svrhom.Može - utvrđivanje sadašnje i potencijalne turisti- se konstatovati da proces istraživanja turističkog čke potrošnje prema nosiocima i područjima tržišta sadrži šest faza:1.Definisanje problema iz kojih dolaze. 2.Određivanje izvora podataka i vrste istraživa- b) Istraživanje adekvatnosti turističke ponude sa nja 3.Metode i obrasce za prikupljanje podata- stanovišta zahteva tražnje i postojeće potro- ka 4.Određivanje uzorka i prikupljanje podataka šnje, kao i turističke privrede koja bi trebalo 5.Analizu i interpretaciju rezultata 6.Sastavljanje da odgovori zahtevima potencijalne tražnje i izveštaja; potrošnje: Definisanje problema jedan je od osnovnih - smeštajnih kapaciteta i objekata za ishranu, zadataka istraživačkog procesa. Istraživanje - saobraćajne mreže i strukture saobraćajnog može dati dobru informaciju samo ako je pro- sistema, blem jasan i ako su poznati razlozi istraživanja. - trgovinske mreže, Određivanje izvora podataka i vrste istraživa- - organizacionih oblika zabave i razonode nja dva su usko povezana koraka koji zavise od turista u turističkim mestima, toga koliko se zna o problemu istraživanja. Ako * Dr Slobodan Čerović, docent, PMF-Departman za - u odnosu na konkurentsku ponudu na trži- se o predmetu istraživanja zna vrlo malo, neo- geografiju, turizam i hotelijerstvo, štu itd. phodni su osnovni podaci: najčešće, to su broj 77 turista, njihove karakteristike, struktura turisti- Menadžment čke potrošnje, način trošenja i slično. U tom slu- čaju primenjuje se eksploratorno istraživanje, dakle istraživanje koje ima karakter otkrivanja, Marketing menadžer izviđanja. Ako je problem precizno definisan, te ako su o predmetu istraživanja poznati osnovni podaci, koristi se deskriptivno (opisno) i kauzalno Služba istraživanja Služba planiranja i raz- Služba prodaje i formi- Služba promocije (uzročno) istraživanje. Potrebno je da metode tržišta voja pred. ranja cena prikupljanja podataka u ove dve vrste istraživa- Slika 2. Mesto službe istraživanja tržišta u turističkom preduzeću nja budu precizno definisane. Izvor: Prilagođeno i obrađeno prema: Marušić M., ‘’Istraživanje tržišta’’, Informator, Zagreb, 1982, str.130 Metodi i obrasci za prikupljanje podataka. Vrlo često informacija koja je potrebna za rešava- nje problema može se naći u samom turističkom Menadžment turističkog preduzeću, ali i izvan njega. Prikupljanje pojedi- preduzeća nih podataka osnovni je korak u svakom istra- živanju. Određivanje uzorka i prikupljanje podata- Vođa istraživanja tržišta ka. Uzorak predstavlja deo ili podskup populacije (osnovnog skupa) koji je određen za konkretno istraživanje. U određivanju uzorka istraživač, između Istraživanje spoljnih faktora Istraživanje grupe proizvoda Istraživanje grupe proizvoda ostalog, treba da odredi:(1) osnovni skup, (2) (okoline) A B način biranja uzorka, (3) veličinu uzorka. Slika 3. Organizacija istraživanja tržišta Osnovni skup je popis elemenata iz kojih se Izvor: Prilagođeno i obrađeno prema: Marušić M., ‘’Istraživanje tržišta’’, Informator, Zagreb, str.132 uzorak bira. U praksi istraživanja turističkog tržišta, to je po pravilu segment potencijalnih turista (sadašnjih neturista). Uzorak, po svojoj Menadžment turističkog veličini mora biti takav da odgovori na postavlje- preduzeća na pitanja s određenom tačnošću i što višim stepenom pouzdanosti. Vođstvo istraživanja tržišta Organizacija službe istraživanja tržišta Istraživanje turističkog tržišta prvenstveno je zamišljeno kao služba koja daje potrebne infor- IIstraživanja za potrebe pro- macije za tržišno poslovanje turističkih predu- Ocena tržišnog potencijala Istraživanje strukture turista zeća.Po pravilu, istraživanje tržišta predstavlja motivnih aktivnosti podlogu za efikasno sprovođenje aktivnosti trži- Slika 4. Podela posla u istraživanju tržišta šnog poslovanja, a sadržaj istraživanja se može Izvor: Prilagođeno i obrađeno prema: Marušić M., ‘’Istraživanje tržišta’’, Informator, Zagreb, str.132 raščlaniti u tri osnovna dela: (1) istraživanje radi planiranja poslovnih akti- samog tržišta i menadžerskog tima koji odluču- grupe proizvoda ili turizma kao privredne gra- vnosti, je o svim vidovima tržišnog poslovanja. ne u celini. (2) istraživanje radi rešavanja konkretnih, Spoljni izvori podataka obično se dele u tri Osnovni faktori šire okoline, okruženja turi- (3) istraživanje radi kontrole sopstvenog poslo- grupe: stičkog preduzeća su: vanja - faktori šire (društvene i privredne) okoline; (1) obrazovni Imajući u vidu navedene sadržaje može se - faktori operativne okoline; - stepen pismenosti i obrazovanja, zaključiti da je istraživanje turističkog tržišta - turisti i potencijalni turisti. - stručno i tehničko obrazovanje, prisutno tokom celokupnog odvijanja tržišnog Proces istraživanja tržišta započinje priku- - prikladnost obrazovanja postojećim poslovanja, te je na taj način značajan činilac u pljanjem podataka o spoljnim faktorima koji potrebama; odlučivanju celog menadžerskog tima u turisti- stvaraju zajedničke uslove poslovanja za sve uče- (2) pravno-politički čkom preduzeću.(slika 2.) snike na tržištu. Podaci o spoljnim faktorima - politička struktura, Posmatrano u najširem smislu, istraživanje prikupljaju se redovno, a imaju različito značenje - postojeći zakoni, tržišta kao poslovna funkcija, nalazi se između u zavisnosti od karaktera turističkog proizvoda, - pravne promene, i slično, (3) ekonomski Izvori podataka Istraživanje tržišta Korisnici - opšta privredna situacija, - ekonomska stabilnost i privredni rast, - kreditno-kamatna i poreska politika; Spoljni izvori podataka Prikupljanje Organi upravljanja (4) tehnološki -faktori šire okoline Obrada Menadžment - oprema turističkih objekata, -faktori operativne okoline Analiza - kooperacija u turističkoj delatnosti; Interpretacija (5) sociološko-etički -potrošači Poslovni organi - stavovi i mišljenja u odnosu na pojedine zna- Unutrašnji izvori podataka podaci (menadžeri) u planiranju i kontroli čajne kategorije, informacije -tržišno poslovanje (marketing) programa marketinga - opšte društvene vrednosti. Sa druge strane faktori operativne okoline -ostali unutrašnji izvori jače su povezani s delovanjem organizacije koja Okruženje (tržište) je uvela i adekvatno koristi marketinški informativni sistem, a to su: Slika 1. Mesto istraživanja tržišta u turističkom preduzeću 1. konkurenti Izvor: Prilagođeno i obrađeno prema: Marušić M., ‘’Istraživanje tržišta’’, Informator, Zagreb, str.128

78 2. preduzeća koja podmiruju istu potrebu poten- Deo informacija se dobija u računovodstvu, deo 7. Crimp, M., The Marketing Research Process, cijalnih turista na tržištu; u službi prodaje, a deo u drugim službama. Neo- Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, N. J., 3. dobavljači turističkog preduzeća; phodno je definisati informacije koje su potrebne 1985. 4. komplementarni proizvođači (čije je delova- i sistematski prikupljati podatke pomoću kojih 8. Eremić, M., Istraživanje tržišta, Ekonomski nje neophodno za funkcionisanje konkretnog se dolazi do željene informacije. Organizacija se fakultet, Beograd, 1986. turističkog preduzeća; može formirati na osnovu podele zadataka pre- 9. Gilbert, A., Churchill, Jr., Marketing Research, 5. trgovina i turističke agencije (kanali distribu- ma predmetu istraživanja. second edition, Hinsdale, Illinois, The Dry- cije šire gledano, tj. ne samo oni kanali koji se Navedeni oblik organizacije naročito je pri- den Press, 1989., sada koriste za distribuciju turističkih proi- kladan kao vrsta decentralizovanog istraživanja 10. Hanić, H., Teorija i ekonomski modeli potro- zvoda). tržišta u turističkim preduzećima koje posluju šačke tražnje, Ekonomski fakultet,Beograd, Turisti i potencijalni turisti su naznačeni kao po sistemu “product managementa”.Podela se 1990. treća grupa spoljnih izvora podataka u istraži- može obaviti i u odnosu na vrstu istraživanja s 11. Hanić H. , Vićentić M. ,Istraživanje Marke- vanju turističkog tržišta. Podaci koji se dobijaju obzirom na ciljeve. tinga, Viša ekonomska škola-Prota Mateja od turista sadrže njihova ponašanja i dosadašnje Trebalo bi imati u vidu da postoje različita Nenadović, Valjevo, 2001. navike kao kvantitativne pokazatelje, ali i kvali- rešenja s obzirom na vrstu i veličinu organizaci- 12. Maričić, B., ponašanje potrošača, Savremena tativne elemente u obliku motiva, stavova i ostaje, broj i ulogu ostalih organizacionih delova, te administracija, Beograd, 1993. lih uticaja iz psiho-socijalnog domena. sklonost i potrebu organizacije da se služi anali- 13. Milenović, B., Istraživanje ponašanja potro- Istraživanje turističkog tržišta se sprovodi tičkim instrumentima. šača, Institut za unapređenje robnog prome- da bi se njegovi rezultati koristili u poslovanju, u ta, Beograd, 1986. protivnom, ako se na osnovu istraživanja tržišta Literatura: 14. Milisavljević, M., Marketing, dvadesetpr- ništa ne preduzima, postupak nema ni opravda- 1. Aaker, A. D., Kumar, V. and G. S. Day, Mar- vo izdanje, Savremena administracija, Beo- nja ni smisla. To znači da služba za istraživanje keting Research, John Wileyand Sans, New grad, 2003. tržišta nije sama sebi cilj, nego služi poboljšanju York, 1995. 15. Popesku J., Marketing u turizmu, Čigoja tržišnog poslovanja, pa je logično da se i organi- 2. Bazal,A.,Istraživanje tržišta u funkciji udruže- štampa,Beograd,2002. zaciono smesti kao funkcija tržišnog poslovanja, nog rada,Progres,Zagreb,1978. 16. Unković, S.,Ekonomika turizma,Savremena odnosno marketinga, po klasičnoj organizacio- 3. Berenson, C., "Marketing Information Systems", administracija,Beograd,2001. noj strukturi. Journal of Marketing, October 1969. 17. Wentz, B.W., Marketing Research: Manage- Osim toga, mnoga turistička preduzeća su 4. Brien, H. R. and J. E. Stafford, "Marketing ment and Methods, New York, Harper &Row, kao posebnu službu formirali službu promocije. Information Systems: A New Dimension for Publishers, Inc.1982. Povezanost planiranja turističkog proizvoda, Marketing Research", Journal of Marketing, njegove cene, prodaja i promocija sigurno daju July 1968. Napomene najbolji okvir istraživanju. U tom slučaju slu- 5. Buzzell, R. D., D. F. Cox and R. V. Brown, Mar- 1 Bazal,A.,Istraživanje tržišta u funkciji udru- žba za istraživanje tržišta dobija konkretne zada- keting Research and lnformation Systems: ženog rada,Progres,Zagreb,1978. tke, ima definisane ciljeve praćenja i istraživanje Text and Cases, McGraw-Hill, New York, 2 Unković, S.,Ekonomika turizma,Savremena tržišta i nalazi se u krugu neposrednih korisni- 1969. administracija,Beograd,2001.str.153-154. ka rezultata – menadžerskog tima. Organizaci- 6. Churchill, G., “A Marketing Research”, The 3 Istraživanje ponašanja potrošača organizovano ono rešenje praćenja tržišta nije komplikovano. Dryden Press, Hinsdale, III., 1989. je, između ostalog, u obliku panela potrošača.

79 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Modifications structurales Ciangă, N, Surd, V.* et des activités touristiques en Abstract This paper is a realist and objective anal- Roumanie pendant ysis of the Romanian tourism, which has undergone fundamental changes of its system since 1990. The former centraliz- ing system belonging to the totally social- la période de transition izing power of the state has had pro- found implications upon the process of I. Des caractéristiques du tourisme 3. La période du régime communiste, aux évo- adaptation to the free market economy. roumain lutions et tendances contradictoires, dominées Another factor with a negative impact - histoire: les premières stations balnéai- par la propriété de l’État sur l’entier patrimoi- has been the moral wear of the mate- res aux eaux thermales de la période où la ne et par le système de management et plan- rial basis determined by a continuous Dace Félix, en tant que province conqui- ning excessivement centralisé. Ainsi on dis- regressive process developing after 1980 se, appartenait à l’Empire Romain, sont tingue quelques étapes à majeur impact sur le that has been caused by the deteriora- apparnes dès l’an 130 après J.C. et se sont tourisme d’après l’année 1989, lorsque la transition of the social, economic and politi- maintenues jusqu’après la retraite aurélien- tion vers l’économie de marché a commencé. cal conditions characterizing the whole ne en 271. En ce sens, la plus représentati- a) l’étape jusqu’en 1960, quand le système de period. As a result, the secondary tour- ve est Băile Herculane-Ad Aqua Herculi relations économiques-sociales et la politi- ist offer (the tourist arrangements) has Sacras ad Mediam, au sud-ouest de la Rou- que de provenance sovietique se sont impo- become less and less competitive, with a manie, qui excepté une interruption jus- sés, avec, en l’occurence, le récul-inflation la drastic decrease of its power of attrac- qu’au XVIIIe siècle, est oujourd’hui même baisse du niveau de vie, le payement des dom- tion. By the year 2000, this situation was la plus importante station thermale; mages de guerre, tout sur le fond de l’étatisa- reflected in the continuous diminution of - développement en étapes, que l’on remar- tion de la propriété; the internal and international demand. que à commencer avec la période moderne b) l’étape 1960-1975, c’est redresseurent écono- Therefore, tourist units such as villas, the et jusqu’à nos jours, et qui est déterminé mique, l’ouverture vers les pays de l’Europe chalets or the camping have left the cir- par l’influence des facteurs sociaux-histo- occidentale et les États Unis, avec un puissant cuit (- 25 %) because they are incompat- riques et économiques; impact sur le tourisme; ible to the nowadays exigencies of tour- - développement complexe, suivant la valo- - édification d’une base touristique complexe ism. At the same time, the quality of the rification des facteurs touristiques natu- comprenant quelques milliers d’unités, plus service and the infrastructure of commu- rels: les eaux minérales et thermales qui de 400 000 places en tout, et concentrée sur nication have followed a similar tenden- ont imposé le tourisme balnéaire et ensui- le litoral de la Mer Noire; les stations balnéai- cy. The legislative context for the prepa- te celui balnéaire et climatique; la région res et touristiques de la région hydro-minéra- ration and progress of privatization has montagneuse carpatique, qui a stimulé le le; d’autres destinations (villes); been relatively incoherent at the begin- tourisme climatique dans les montagnes et - La modernisation de l’infrastructure de com- ning, as it has established its priorities ensuite celui pour les sports d’hiver, pen- munication (chemins de fer et rues); only in the recent years. This is because, dant la deuxième moitié du dernier siècle; - La dotation des moyens de transport mécaniques only now, the methodology concerning the le littoral de la Mer Noire, qui a favorisé pour les principales stations et montagnes; great privatization has been thoroughly l’aménagement touristique le plus comple- - L’aflux massif de touristes étrangers, prove- developed. xe et des plus grandes dimensions en Rou- nant particulièrement des pays de l’Europe Key words: changes, tourism, transition manie entre 1960 – 1975, avec la pratique occidentale, ayant comme destinations princi- period, logement, circulation touristique du tourisme maritime, et qui est devenu la pales de litoral de la Mer Noire et quelques sta- principale région d’attraction touristique tions de la montagne (Poiana Braşov, Sinaia, internationale; la patrimoine touristique Predeal). anthropique – facteur de développement c) L’étape 1975 – 1989 se caractérise par une du tourisme culturel et de connaissance.. régression: politique générale, due à l’aggra- vation du régime communiste; économique, II. Des moments représentatifs due à la dégradation, à cause du systeme de tous les domaines de la vie sociale-écono- au cours de l’individualisation du mique, déterminée par le manque des sour- tourisme roumain ces externes d’investissement, et sociales. Le 1. Le XIXe siècle, lorsque le système de stations tourisme, en tant que spécial récepteur, a per- balnéaires et touristiques de la région car- çu et amplifié tout cela. patique et sous – carpatique prend essor. Il - Le base matérielle et les services se sont tou- met en valeur le potentiel touristique des jours dégradés, à cause d’une structure rigide eaux thermales et minérales et celui du et d’une appartenance spécifique dont les res- relief des montagnes, ayant comme modè- ponsables étaient les organismes touristiques les d’aménagement touristique des stations d’État – des organisations à caractère social dès pays au tourisme consacré (L’Autriche, patronnées toujours par l’État, aussi que quel- La Suisse, La France); ques ministères et, pas sans importance, l’oli- 2. La période entre les deux guerres mon- garchie politique qui utilisait en circuit fermé diales, avec des conditions sociales-his- une partie consistante et à un haut niveau de toriques et économiques favorables aux confort une infrastructure touristique d’hé- * Ciangă, N., Surd, V, L’ Université „Babeş-Bolyai”, Cluj- aménagements et au développement bergeurent placée dans les plus attractives Napoca – La Faculté de Géographie, Roumanie d’un tourisme complexe et organisé; régions et stations touristiques; 80 - des restrictions en ce qui concerne le visa et tures économiques, surtout l’industrie et l’agri- SAPARD ont conduit à l’apparition et le déve- l’obligation de dépenser une somme d’argent culture, on a aussi enregistré une dimminution, loppement de nouvelles formes de tourisme minimale out été introduites pour les touristes pendant les premières années, de la circulation engendrées par de nouvelles catégories d’amé- etrangers; touristique internationale (face à une offre tou- nagement touristique: le tourisme rural (avec - le programme d’agrément était sommaire et ristique pas du tout attractive). Cette tendance a des pensions touristiques et agrotouristiques), limité; été accentuée, en ontre, par l’état précaire de l’in- le tourisme pour les jeunes (avec des hôtels pour - les touristes étrangers ne pouvaient pas être frastructure interne de communication, mais les jeunes, des hôtels et des villages de vacan- logés que les locations officielles appartenant aussi par l’instabilité sociale pendant les premiè- ce) etc., auprès de celles consacrées pendant les aux organisations touristiques d’État. res années de la transition (les actions destructi- deuc derniers siècles. Ces nouvelles formes de ces des mineurs). Néaumoins, après 1994, on réa- tourisme, quoique à un pourcentage faible, de III. La période de transition lise un cadre législatif de plus en plus cohérent, en 5,8 %, se distinguent par leur dynamisme, leur faveur de la privatisation et du développement des dispersion dans le territoire, l’alternative de d’après 1989 structures spécifiques à l’économie de marché. reconversion de l’activité, la dynamisation du - Une caractéristique générale pour la Roumanie On constate aussi des modifications essentielles milieu rural et la mise en valeur spécifiqueurent a été la longue transition, c’est à dire une adop- de la mentalité, sur le fond d’une lente croissan- touristique d’une palette diverse, naturelle et tation à l’économie de marché beaucoup plus ce économique. L’impact de ces changements sur anthropique, surtout dans l’espace carpatique, lente, de tous les points de vue, que les autres le tourisme est majeur, quoique les effets nisibles péri-capratique et dans la Delta du Danube; pays anciens communistes. Cela s’est manifes- seront enregistrées au cours du temps. - On remarque aussi les efforts soutenns de réha- té sourtout par l’adoption d’un cadre législatif - Au niveau du pays, on constate une stabilisa- bilitation et modernisation de l’infrastructu- souvent ambigu, qui n’a pas permis une priva- tion de la capacité d’hébergement; ainsi les re de communication. L’effort s’est centré pre- tisation rapide et efficace. C’est ainsi que l’éco- anciennes unités touristiques qui sortent du cir- miérement sur le réhabilitation des tronçons nomie du tourisme d’État, et les formes pri- cuit sont remplacées par des unités touristiques des chemins européens qui passent par la Rou- maires de privatisation ont cohabité beaucoup modernisées à la capacité en croissance ou par manie, en spécial E60, E68, E85, E81. A partir d’auvées, au détriment du tourisme privé, qui de toutes nouvelles catégories touristiques; de 2004 on commence á construire l’Autoronte n’a pas bénéficié de subventions comparables. - Dans le contexte de la privatisation il se mani- Borş-Constanţa, qui sera le lien de la Rouma- Pendant le lancement et la réalisation de la feste la modernisation des unités touristiques. nie aux autres autotoutes européennes; „grande privatisation”, entre 2000 et 2002, une On passe au système international de classifica- - L’impact sur la circulation est encore peu visi- grande partie des locations était atteinte par tion selon les étoiles, qui oblige les unités accep- ble dans l’intervalle 1997 – 2002, lorsque le l’usure physique et morale avancée qui les ren- tées á s’intégrer aux standards imposés par cel- nombre de touristes autochtones a enregistré dait souvent hors la course d’un tourisme actuel les – ci. Se processus à complexe impact s’est une continuelle décroissance de 4,8 millions caracterisé par le dynamisme et la continue tout d’abord manifesté dans le système hôte- à 3,8 millioans de gens, et celui des touristes adaptabilité aux demandes du marché et dans lier (urbain et des stations, s’élargissant ensuite étrangers en Roumanie a enregistré dand la le contexte d’une concurrence acerbe de la part sur toutes les catégories de logement). Bien sûr, même intervalle une croissance lente de 833 des pays voisins beaucoup plus avancés en ce qui les efforts imposés par cet aligneurent se sont 000 touristes étrangers à 999 000 touristes. concerne la réforme. reflétés dans la croissance proportiounelle des Celà sur le fond d’un indice réduit d’utilisation Par conséquent, on enregistre quelques prix. Les services/offerts se sont diversifiés et des espaces d’hébergement, à la même tendan- aspects notables, aux effets durables. Ainsi, pen- out crû calitativement, en offrant des possibili- ce à décroissance de 37,7 % à 34,0 %. dant les premières années de la transition, on tés concrètes pour le développement des formes L’intégration de la Roumanie en perspective constate une régression générale du tourisme en nouvelles de tourisme (d’affaires, de collaques de l’année 2007 dans l’UE stimulera et accentue- Roumanie, le déclin de l’étape antérieure conti- scientifiques international, de recontres etc.) ra l’intégration dans les structures européennes, nuant et s’accentuant. Ce deruier se manifeste - La privatisation s’est réalisée autant avec un en contribuant au développement de la qualité et sur plusieurs plans: capital autonome qu’a l’aide des investissements de la compétitivité des structures touristiques, de - La capacité d’hébergement, qui a statistique- étrangers. La but de ce processus a été au début leur management, à assurer la fluidité et à fixer ment enregistré la valeur maximale, de plus de les hôtels de la capitale et de grandes villes, aus- les dimensions des fluxes touristiques au niveau 420 000 places en 1988, a baissé continuellement si bien que ceux des stations balnéaires, touris- continental européen et globall. jusqu’aujourd’hui; en 2002 elle représentait seu- tiques et littorales consacrées. En 2002, seule- lement 63,8 % de celle initielle, à la suite de la sor- ment 8 unités (desquelles 5 hôtels) possédaient Bibliographie tie du circuit de nombrences unités et locations 5 étoiles; 100 unités – quatre étoiles, 362 uni- 1. Cândea, Melinda, Erdely, G. Simon Tama- touristiques beaucoup d’entre elles non-fonctio- tés aux trois étoiles, les trois catégories touristi- ra (2001), România. Potenţial turistic şi nelles, donc hors classement à cause de la vétusté ques represent seulement 14 % (du total de 3338 turism, Edit. Univ. Bucureşti, Bucureşti. et la manque d’intérêt on des moyens financiers unités). Quoique pas avec une participation très 2. Ciangă, N. (1997), Turismul din Carpaţii pour leur modernisation ou réhabilitation. Les importante, par des aquisitions et des moderni- Orientali. Studiu de Geografie Umană, Edit. décroissances selon les catégories d’hébergement sations ou par la construction de nouvelles uni- Presa Universitară Clujeană, Cluj-Napoca. reflètent l’état différencié de dépréciation diffé- tés touristiques hôteliers, les grandes chaînes 3. Ciangă, N. (2001), România. Geogra- renciés de catégories d’unités touristiques, land touristiques internationales Marioff, Hilton, fia Turismului (partea întâi), Edit. Presa l’intervalle 1988 – 2002: l’hôtel, la plus moderne Holiday Inn, Ibis manifestent leur présence. Universitară Clujeană, Cluj-Napoca. catégorie d’hébergement, avec seulement – 4,5 La première chaîne touristique autochtone est 4. Ciangă, N., Cocean, P. (2001), L’edification %, comparé aux autres catégories oú des violentes créée – Continental, dout le réseau comprend du system Balneotouristique de la Rou- baisses se sont euregistrées (les auberges touristi- des hôtels élevés au niveau de trois étoiles; manie, Studia Univ. Babeş-Bolyai, Cluj- ques – 426 %, les chalets touristiques – 50,1 %, les - Dans le stations balnéaires et touristiques on Napoca, nr. 2. villas – 43,4 %, les campings touristiques – 23,1 a commencé à privatiser les unités hôtelières 5. Cocean P., Vlăsceanu, Gh. Negoescu, B. %). Quelques stations ont violemment diminué aussi que le réseau de villas (beaucoup d’entre (2002), Geografia Generală a Turismului, leur cappacité d’hébergeurent et des autres, avec aux-ci étant revendiqués par les descendants Meteor Press, Bucureşti. une structure dépourvue d’hôtels ont temporai- des anciens propriétaires, qui les ont trans- 6. Muntele, I, Iaţu, C. (2003), Geografia Turis- rement cessé de fonctionner (la station balnéaire formés en pensions). À l’intérieur de ceux-ci, mului. Concepte, metode şi forme de et climatique Borsec, l’une des plus anciennes et dans les grandes villes, des unités d’agrément manifestare spaţio-temporală, Sedcom représentatives de la Roumanie). du genre casino sont réoppames. Libris, Iaşi. Sur le fond d’une récession générale marquée par - La descentralisation du tourisme, un cadre 7. x x x (1984), România, II, Geografie Umană une inflation glopante, par la baisse du revenu, législatif permissif, l’accés aux programmes de şi Economică, Edit. Academiei R. S. Româ- l’entrée en collapsus de presque toutes les struc- financement internes ou UE du type PHARE ou nia, Bucureşti. 81 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Karakteristike prometa Plavša, Jovan * turista u većim vojvođanskim Rezime U ovom radu analiziran je promet turista gradovima u devet vojvođanskih gradova (Novi Sad, Subotica, Sombor, Zrenjanin, Kikinda, Pančevo, Vršac, Ruma i Sremska Mitro- Uvod nja političko-bezbednosne situacije, a početkom vica), koji su već dugi niz godina najzna- Najnoviji trendovi pokazuju da za turistička devedesetih i do izbijanja ratnih sukoba, značaj- čajnija naselja u Pokrajini, a danas su putovanja mogu biti interesantni gotovo svi delo- no je opao i broj turista, te analiza samo ovog većina centri okruga, a uz to, Novi Sad je vi Zemlje, a svedoci smo i prvih turističkih odla- perioda ne bi dala pravo stanje i ne bi se potpu- i njen glavni grad. Mada su ratna deša- zaka u kosmos. Međutim, bez obzira na činjenicu no realno mogle sagledati mogućnosti u razvoju vanja na prostoru bivše SFRJ, skoro u da i doskora veoma nepristupačni predeli postaju turizma gradova. Zbog toga je analizirano kre- potpunosti zaustavila turistička kreta- turistički atraktivni i da sve veći broj ljudi odlazi tanje broja turista u razdoblju od 1971. do 2002. nja, u poslednjoj deceniji XX veka, ana- u očuvanu prirodu, značajan broj turista nastoji godine, odnosno od perioda intenzivnog razvo- liza prometa turista, u najvećim vojvo- da zadovolji deo svojih kulturnih potreba obila- ja turizma, koji uglavnom sredinom osamdese- đanskim gradovima, ukazuje na negati- skom i upoznavanjem gradova. Obilaskom odre- tih dostiže svoj vrhunac, preko ratnog razdoblja i van trend već u drugoj polovini osamde- đenih gradova upoznaje se prošlost tog podru- vremena bombardovanja Srbije, do laganog smi- setih godina, što je posledica zaoštrava- čja ili čitave države i naroda, koji tu živi, a može rivanja situacije na početku trećeg milenijuma. nja političke situacije u državi. Vrhunac dovesti i do boljeg razumevanja među ljudima. Analiziranih devet gradova ima značajnih turističkog prometa (broj domaćih i stra- Gradovi često poseduju veliko kulturno bogat- sličnosti, ali i razlika. Predstavljaju regionalne nih turista i noćenja) ovi gradovi beleže u stvo, čijim se upoznavanjem može značajno pove- ili mezoregionalne centre, odnosno centre okru- periodu 1983-1987. Sredinom 80-tih godi- ćati kulturni nivo turista. S druge strane, priho- ga, što u određenoj meri dovodi do ujednačava- na ukupan (oko 410.000) i broj domaćih di koji se na ovaj način ostvare mogu biti veoma nja funkcija, koje mogu uticati na uniformnost (oko 335.000) turista registrovan u ovim važni u zaštiti i očuvanju kulturnih dobara. turističkih kretanja. Njihov saobraćajni značaj gradovima činio je 65-68% svih turista u Iako naša zemlja nije među vodećim evrop- i privredne funkcije menjani su tokom vreme- Vojvodini, dok su stranci imali udeo od skim i svetskim turističkim destinacijama, te ne na, što je često zavisilo i od menjanja državnih oko 75%. Udeo broja svih noćenja i onih postiže velike prihode od turizma, ipak je važno granica, odnosno širenja ili sužavanja gravita- koja su ostvarili domaći turisti u istom da li je nivo dosadašnjih ostvarenja primeren vre- cione zone. Neki su danas značajna saobraćaj- razdoblju kretao se u intervalu 58-61%, dnostima, koje postoje na teritoriji Srbije ili njene na čvorišta ili raskrsnice (Novi Sad, Ruma, Zre- dok su stranci imali udeo oko 70%. Suno- pokrajine Vojvodine. Svakako da promet turista njanin), dok su drugi od važnih saobraćajnih vrat turizma nije završen sa ratnim deša- na našim prostorima nije adekvatan ni priro- raskrsnica i centara postali naselja na periferiji vanjima 1991-1995, pa je u nekim grado- dnim ni kulturnim vrednostima. Može se reći da (Subotica, Sombor, Kikinda, Vršac, Sr. Mitrovi- vima registrovan još manji broj turista i postoje brojne mogućnosti za značajno unapre- ca), a Pančevo je pod stalnim uticajem Beogra- noćenja 1996-1998, a kao posledica bom- đenje turističkih aktivnosti, kako po pitanju pri- da. Još u prvoj polovini XX veka, imali su domi- bardovanja Srbije od strane NATO-a taj rodnih tako i kulturnih vrednosti. nantnu agrarnu funkciju, a kasnije jačaju kao pad je još očigledniji 1999. godine. Na području Vojvodine postoje mogućno- agrarno-industrijski ili industrijski centri, dok Ključne reči: Vojvodina, gradovi, broj sti za razvoj nekih oblika turizma baziranih na tokom poslednjih 20 godina, sve više do izraža- turista prirodnim vrednostima (lov, sportski ribolov, ja dolazi uslužna funkcija. Tokom druge polovi- nautički turizam i drugo), ali i na kulturnim ne sedamdesetih ili u prvoj polovini osamdesetih Abstract dobrima (stara gradska jezgra, manastiri, sala- godina XX veka, svi gradovi su izgradili nove ili Characteristics of the Circulation of ši i slično), koja mogu značajno uvećati prihode renovirali stare hotele, što je bilo veoma značaj- Tourists in Bigger Towns in Vojvodina od turizma (Plavša, Romelić, 2000). U tom pravno za poboljšanje smeštaja turista (Plavša,�� Buba- TThe paper is devoted to the relation- cu moraju se znatno bolje iskoristiti sve vredno- lo-Živković, 2001). Međutim, hoteli su uglavnom ship between death, as a fundamental sti u gradovima, posebno stara gradska jezgra, slabo održavani ili zapuštani (neki i zatvarani), dimension of human existence, and tour- koja često nude autentičan ambijent i predsta- posebno nakon izbijanja ratnih sukoba u SFRJ ism. In this context the following thana- vljaju kulturna dobra od posebnog značaja. Da (u neke su bila smeštena izbegla lica), a do dan- totic aspects of tourism are in the focus of bi se to postiglo potrebna je bolja organizaci- as većina nije značajnije obnavljana, što će ver- analysis: death of objects and civilisations ja turizma, osmišljeniji turistički programi i ovatno biti urađeno nakon privatizacije. Treba (ruins and museums); death of animals sadržaji, bolji marketinški nastup, ali i stručni- dodati da su na kretanje broja turista, u Vojvod- (corrida and hunting); death of other ji kadrovi i veća odgovornost rukovodećih stru- ini i u devet navedenih gradova, uticala i negat- people (places where other humans died ktura. Vojvođanski gradovi imaju i bogatu isto- ivna ekonomska kretanja u Evropi, SFRJ i Srbiji, or are burried – monuments, cemeteries, riju, interesantna i autentična jezgra relativno ali i nacionalni poremećaji do kojih je dolazilo u mausoleums, graves) and our own death velikih vrednosti, muzeje i galerije, manifesta- bivšoj državi ili njenim pojedinim delovima. (efforts to escape from death, search for cije, što uz napred navedene mere i bolju opre- Generalno posmatrano u Vojvodini je naj- ideal place to die, sentimental farewell mljenost, može biti znatno bolje iskorišćeno u veći broj turista i noćenja bio između 1983. i from the world and life, sacred places razvoju kulturnog i ukupnog turizma. 1987. (u Subotici 1978), mada je bilo pojedina- linked to the metaphysics of death). In the čnih odstupanja i kod broja lica i noćenja. Najve- conclusion the interaction between death Karakteristike prometa turista ći broj turista u Vojvodini zabeležen je 1985. kada and tourism in practice is considered je u Pokrajini boravilo 601.729 gostiju (505.903 Key words: tourism, existence, culture, u gradovima domaćih i 95.826 stranih). Broj domaćih turi- metaphysics, death Broj turista je uglavnom dobar pokazatelj nivoa sta i tokom 1984. (503.250 lica) i u 1986. godini razvijenosti turizma na određenim turističkim (502.197 lica) bio je iznad 500.000 hiljada. Naj- destinacijama, pa i u većim vojvođanskim grado- više stranaca registrovano je 1980. (106.552 lica * Dr Jovan Plavša, vanr.prof. PMF, Departman za vima. Pošto je na prostoru bivše SFRJ već od kraja ili 22,3% ukupnog broja turista te godine) i 1978. geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad osamdesetih godina XX veka došlo do pogorša- godine (105.976 gostiju). Maksimalan broj noće- 82 nja svih i domaćih turista ostvaren je 1986. godi- pao ispod 300.000. Najmanje noćenja u Pokra- (19.230 ili 8,7% maksimalnog broja). Od 1999. do ne (1.449.290 ukupno i 1.265.406 domaćih ili jini ostvareno je na samom početku analizira- 2001. raste ukupan broj turista (za oko 80.000, 87,3%), dok su strani gosti najveći broj noćenja nog perioda, odnosno 1971. (573.147 ili 39,5% odnosno sa 205.463 na 284.336, ali i broj doma- ostvarili 1981. (220.831 ili 21,9%). Najmanje turi- od maksimalnog broja) i 1972. godine (574.303), ćih (sa 186.594 na 233.238) i stranih (sa 8.577 na sta u Vojvodini zabeleženo je 1999. godine (205.4- a nešto više je registrovano 1999. (589.733). Naj- 39.482). Međutim, 2002. godine manji je ukupan 63 svih ili 34,1% od maksimalnog broja, 186.594 manje noćenja domaći turisti zabeležili su 1973. broj turista (282.837) i domaćih gostiju (233.2- domaćih ili 36,9% maksimalnog broja ove grupe (434.400), te 1971. i 1972. (oko 450.000), a nešto 38), a strani beleže porast (49.599). Broj stranih i 8.577 stranih ili 8,0% maksimalnog broja stra- više 1999. (545.252). Sasvim logično, strani turi- turista u 2002. u odnosu na 1999. porastao je za naca)1, mada je već od 1993. ukupan vroj turista sti najmanje noćenja ostvarili su 1999. godine 5,8 puta. Zabrinjavajuće je da posle 2000. godine (807.940) ukupan broj noćenja opada, pa je 2002. Broj turista i noćenja 1971. i 2002, te njihove minimalne i maksimalne vrednosti manji za skoro 84.000. Još intenzivnije je opadanje broja noćenja domaćih turista - sa 738.539 broj turista broj noćenja na 613.740. Suprotno ovom trendu broj noćenja ukupno domaći strani ukupno domaći strani stranih turista raste, pa je 2000. iznosio 69.401, a 1971. 338.774 278.992 59.782 573.147 450.083 123.064 2002. već 110.335. U dužini boravka stranih i domaćih turista maksimum 601.729 505.903 106.552 1.449.290 1.265.406 220.831 Vojvodina nema velike razlike, mada se domaći gosti zadža- minimum 205.463 186.594 8.577 573.147 434.400 19.230 vaju duže. Domaći su prosečno boravili 2,5 do 3,0 2002. 282.837 233.238 49.599 724.095 613.740 110.355 dana, a stranci od 2,0 do 2,5 dana. Ovaj procenat bi bio još niži bez relativno dugih boravaka u 1971. 70.035 51.935 18.103 137.001 88.824 48.177 banjama. Najduži prosečan boravak stranaca bio maksimum 142.331 110.350 35.042 274.012 216.522 83.411 je 1991. godine (3,1 dan) i 1992. (2,6 dana), što je Novi Sad verovatno posledica dužeg boravka novinara. minimum 61.373 47.760 3.099 112.185 88.627 9.103 Ako se analizira udeo devet navedenih grado- 2002. 92.492 69.476 23.016 160.156 111.556 48.600 va u ukupnom broju turista Vojvodine, zapaža se 1971. 57.433 46.989 10.444 93977 75.364 18.623 da su oni, u periodu najveće posećenosti (1983- 1987), učestvovali sa 65-75%, a sa 75% u broju maksimum 89.381 60.357 29.024 147.164 100.263 46.901 Subotica stranih turista. U tom periodu navedene gradove minimum 20.961 19.051 1.373 41.352 37.864 2.641 posećivalo je oko 400.000 turista, od čega je bilo 2002. 42.109 34.809 7.300 66.938 51.537 15.401 oko 330.000 domaćih (82,5% turista pristiglih u devet gradova, odnosno 55% od svih turista) i 1971. 18.908 17.270 1.638 30.419 25.625 4.794 oko 72.000 stranih (17,5%). Devet navedenih gra- maksimum 54.621 50.425 5.098 86.355 78.261 14.902 dova u ukupnom broju noćenja tokom “najboljeg Zrenjanin minimum 11.706 10.224 470 25.126 22.974 905 perioda” (1983-1987) učestvuje sa oko 840.000 ili sa oko 60%. Domaći su u istom periodu prose- 2002. 20.251 17.640 2.611 51.430 45.414 6.016 čno ostvarivali oko 700.000 noćenja (50% svih 1971. 16.959 8.259 8.700 19.628 10.722 8.906 noćenja, odnosno 58% noćenja domaćih turista), a stranci oko 140.000 (10% svih noćenja, odno- maksimum 33.491 24.445 14.141 43.535 34.756 14.596 Ruma sno 70% noćenja stranih turista). minimum 3.257 2.501 80 6.476 4.699 148 Položaj, veličina i funkcije Novog Sada su 2002. 3.257 2.501 756 7.661 4.699 2.962 dovoljni razlozi da bi ovaj grad imao najveći broj turista i noćenja u analiziranoj grupi gradova. 1971. 13.353 11.299 2.054 18.830 14.939 3.891 Najveći broj turista (130.000-140.000) Novi Sad maksimum 31.162 28.787 4.083 80.292 75.389 9.394 je imao sredinom osamdesetih godina XX veka Pančevo minimum 4.536 3.752 254 9.518 8.279 449 (1985. imao je ukupno 142.331 gostiju, od čega 110.350 ili 77,5% domaćih). Stranaca je najviše 2002. 8.204 6.303 1.901 16.476 12.199 4.277 registrovano 1982. godine (35.042 lica). To zna- 1971. 22.250 14.919 7.331 31.713 21.008 10.705 či da je Novi Sad u ukupnom broju turista koji maksimum 29.314 22.773 7.331 49.707 41.324 11.756 su registrovani u devet pomenutih gradova uče- Sr. Mitr. stvovao sa 35% (domaći 33%, strani 45%). Sli- minimum 4.909 3.361 112 9.183 7.219 175 čni odnosi su i kod noćenja. Maksimalan broj 2002. 5.798 4.586 1.212 10.003 8.439 1.564 noćenja registrovan je takođe 1985. (274.012 ili 33% ostvarenih u devet gradova, 30% od noće- 1971. 6.259 5.827 425 11.236 9.431 1.823 nja domaćih turista, 45% od noćenja stranih). maksimum 23.938 22.129 2.142 90.456 83.904 9.858 Strani turisti maksimalan broj noćenja u Novom Kikinda minimum 6.019 5.683 240 8.802 8.008 384 Sadu ostvaruju 1981. godine (83.411). Interesan- tno, najmanji broj turista i noćenja nije zabeležen 2002. 9.340 8.220 1.120 30.836 27.695 3.168 1999. već na početku ratnih sukoba u SFRJ, odno- 1971. 18.104 16.791 1.223 21.357 18.467 2.890 sno 1994. i 1993. ili 1997. godine. maksimum 22.734 21.050 2.464 41.042 36.437 5.725 Po broju turista i noćenja iza Novog Sada sledi Sombor Subotica, u kojoj je krajem sedamdesetih i osam- minimum 7.804 7.171 94 12.116 11.444 98 desetih, boravilo prosečno 60.000-80.000 turi- 2002. 11.953 11.123 830 18.183 16.743 1.440 sta (1978. registrovano 89.381 turista), koji su 1971. 11.934 10.000 1.914 17.289 14.777 2.512 ostvarvali 130.000-160.000 noćenja (1984. ostvareno 167.338). Subotica je u ukupnom broju turi- maksimum 20.200 18.703 2.196 41.757 38.532 5.580 sta koji su registrovani u devet navedenih gra- Vršac minimum 4.641 3.858 380 12.915 10.509 620 dova učestvovala sa 17-18%, a u noćenjima sa 16-17%. Najmanji broj turista i noćenja, doma- 2002. 11.317 9.955 1.362 32.015 28.301 3.714 ćih i stranih registrovan je 1999. godine (Plavša, Izvor: Statistički godišnjaci Vojvodine i Srbije Kovač, 1997). 83 Zrenjanin je najveći broj turista (ukupno i učešće je povećano na 50%, što je na nivou poče- tna reorganizacija turističkih i hotelskih preduze- domaćih) imao 1986, a stranaca 1988. godine, tka analiziranog perioda. ća. Proces privatizacije i novih ulaganja (državnih i dok je maksimum noćenja svih turista i domaćih Najmanje učešće broja turista u 1999, u maksi- privatnih) mora biti znatno brži, konkretniji, efika- zabeležen 1986, a stranih 1979. Minimum turista malno zabeleženoj poseti je u Rumi i iznosilo je sniji i precizniji, sa više odgovornosti i realnih dugo- i noćenja, ukupnih i domaćih registrovan je 1999, 10,2%, a do 2002. još se smanjio na 9,7%, što je za ročnijih planova. Normalno, sve ovo mora pratiti a najmanje stranaca i noćenja koja su oni ostvari- preko pet puta manje od prometa u prvoj godini adekvatniji i probojniji marketinški nastup i stru- li bilo je 1993. i 1994. Inače, broj turista registro- analiziranog perioda (1971). Ostvarena noćenja čni i sposobni menadžerski timovi. vanih u Zrenjaninu predstavlja 10-12% od istih u 1999. predstavljala su 14,9% od ukupnog bro- koji su boravili u analiziranim gradovima, dok je ja noćenja, a do 2002. njihov udeo porastao je na Literatura i izvori udeo ostvarenih noćenja 8-9%. 17,6%. Stanje je samo nešto bolje u Sr. Mitrovi- 1. Plavša J., Kovač, R. (1997): Kulturno-istorij- Svi ostali gradovi u godinama sa najvećim ci, gde je 1996. registrovano svega 4.909 turista, ske vrednosti- značajan faktor turizma Subo- prometom imali su prosečno po 20.000-30.000 a oni su činili 16,7% maksimalnog broja gosti- tice, Turizam- naučno-stručni časopis, br. 1, turista, odnosno udeo 5-7%, a ostvarivali su po ju. Do 2002. taj udeo je porastao na 19,8%. Broj PMF, Institut za geografiju, N. Sad, str. 105- 40.000-60.000 noćenja (5-7%). Interesantno je da noćenja (najmanji) koji je u ovom gradu ostvaren 111. je Ruma jedini grad, koji je od šest prvih godi- 2001. činio je 18,5% maksimalnog, a u 2002. je 2. Plavša J., Romelić, J.(2000): Karakteristi- na analiziranog perioda u četiri imao više stra- porastao na 20,1%. Slično je bilo i u Pančevu, gde ke sportsko-rekreativnih centara u Vojvodi- nih nego domaćih turista, a da je maksimalan su gosti iz 1999. činili svega 14,6% maksimalnog ni, Časopis Turizam, broj 4, PMF, Institut za broj stranaca registrovan već 1976. Sr. Mitrovi- broja, a u 2002. njihov udeo je porastao na 26,3%. geografiju, N. Sad, str. 47-54. ca je najveći broj stranih turista imala već 1971. Odnos ostvarenih noćenja još je lošiji. Udeo noće- 3. Plavša, J., Bubalo-Živković, M., (2001), Kara- godine. nja ostvarenih 1999. predstavljao je 11,9% maksi- kteristike prometa turista u pograničnim malnog broja, a 2002. učešće je poraslo na 20,5%. opštinama Vojvodine, Časopis Turizam, br. 5, Zaključna razmatranja Kod ostalih gradova najpovoljniji odnos, kad je u PMF Institut za geografiju, turizam i hoteli- Ako bi na osnovu analize kretanja broja turista pitanju broj turista, imaju Novi Sad (broj turista jerstvo, Novi Sad, strana 104-106. i noćenja nakon 1999. godine, jedne od najtežih u 2002. godini činio 65% maksimalnog broja), 4. Statistički godišnjaci Vojvodine, Pokrajinski u drugoj polovini XX veka, donosili zaključke, Vršac (56%) i Sombor (52,6%). Kod ostvarenih zavod za statistiku, N. Sad. onda prognoze nisu preterano optimističke, jer noćenja najpovoljniji odnos je kod Vršca (76%), 5. Statistički godišnjaci Srbije, republički zavod su pozitivni pomaci veoma mali, kod nekih gra- Zrenjanina (59,6%) i Novog Sada (58,4%). za statistiku, Beograd. dova stagnirajući ili čak negativni. Generalno posmatrano sadašnje stanje (2002) Broj turista u čitavoj Vojvodini ostvaren broja turista i noćenja je na nivou početnih godina Napomene 1999. je činio svega 34% maksimalnog broja iz analiziranog perioda (prva polovina 70-ih) ili čak i 1 Osim 8.577 stranih turista registrovano je i 1985. godine. Godine 2002. taj udeo je porastao lošije, a dosadašnja dešavanja upućuju na zaključak 10.292 turista iz republika bivše SFRJ, ali pošto na 47%, a to je niže i od ostvarenja sa početka da će oporavak i dalje sporo teći. Da bi se to ubrza- su to uglavnom lica iz Republike Srpske i biv- sedamdesetih godina XX veka. Kad su u pitanju lo potrebna je znatno bolja organizacija turizma na še Republike Srpske Krajine, oni nisu tretira- noćenja, njihov udeo u 1999. u odnosu na maksi- svim nivoima, bolja opremljenost i kvalitet, i infra- ni kao stranci, a s druge strane, ne mogu biti ni malan broj iz 1986. je 40,7%, a do 2002. godine strukture i smeštajnih kapaciteta, ali i sveobuhva- domaći turisti.

84 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Turistička valorizacija banjskih Košić, Kristina* i lečilišnih centara Bačke Rezime Banja „Kanjiža”, koja se nalazi na rubu ravni- Stepen razvoja turizma u banjskim i leči- Uvod čarske varoši Kanjiže, blago naslonjena na obalu lišnim centrima Bačke je vrlo neujedna- Tradicija korišćenja termomineralnih voda u Tise, veliki je banjski centar na severu Vojvodi- čen. U Bačkoj su Kanjiža i Junaković banjama i javnim kupatilima dosta je duga, a ne. Banja Kanjiža je dostigla visok nivo i lečili- banje sa najkompletnijom turističkom i danas je ovaj vid korišćenja u Bačkoj veoma šne i turističke ponude. Od prirodnih vrednosti ponudom, imaju najizgrađenije smeštaj- zastupljen. Korišćenje termomineralnih voda Kanjiže, turistički značaj ima reka Tisa, njena ne kapacitete i prateću infrastrukturu, u lekovite svrhe, koliko je poznato, datira još iz aluvijalna ravan na kojoj je smeštena banja i ter- dostignut izvanredno visok nivo medi- rimskog perioda. Veći zamah korišćenje lekovi- momineralne vode. Od antropogenih vrednosti cinskih usluga, kadrova i opreme, što je tih voda je dobilo sa početkom bušenja arteških u Kanjiži, treba istaći brojne manifestacije, koje uslovilo umnožavanje njihovih turisti- bunara krajem 19. i početkom 20. veka, kada je čine značajan segment turističke ponude grada čkih funkcija, tako da se može govoriti o izgrađeno više javnih kupatila i banja. Ovaj vid i dopunu banjskom turizmu. Materijalna baza polivalentnom turizmu. Sve ostale banje korišćenja naročito je došao do izražaja sa poče- banje Kanjiža je na solidnom nivou, kompleks zaostaju iza pomenutih, a što je u najve- tkom bušenja hidrotermalnih bušotina, zahva- banje obezbeđuje prihvat, smeštaj, lečenje, reha- ćoj meri uzrokovano niskim nivoom turi- ljujući čemu su proširene i dograđene ili izgrađe- bilitaciju, rekreaciju i zabavu turista. U Banji stičke ponude, kadrovskom neekipnošću, ne nove banje i sportsko-rekreacioni centri. Kanjiža primenjuju se razne vrste terapija: elek- nedovoljnom turističkom promocijom. Banjski i lečilišni centri Bačke danas se veoma troterapija, termoterapija, hidroterapija, kinezi- Neosporno je da Bačka raspolaže veli- razlikuju prema stepenu urbanizacije, infrastru- terapija, magnetna terapija i dr. Banja „Kanjiža” kim termomineralnim potencijalom koji kturi, turističkoj i medicinskoj opremi i odgo- raspolaže kvalitetnom radnom snagom kako u čini značajnu komponentu kompleksnog varajućim uslugama, pa prema tome i po svom pogledu školske spreme tako i u pogledu radnog razvoja kontinentalnog turizma. Turizam značaju u banjskom turizmu. U ovom radu biće iskustva. Marketing Banje „Kanjiža” je veoma bi mogao i trebao da postane dominantna izvršena turistička valorizacija tri banje (Banja razvijen, banja veoma aktivno istupa na tržište, privredna grana u većini banja Bačke, ali „Junaković”, Banja „Kanjiža” i Banja „Palić”) prikazujući sadržaj svoje ponude. U propagandi, pre toga se moraju uložiti napori u izgra- i četiri lečilišna centra Bačke (Bečej, Bezdan, najviše se oslanja na grafička sredstva, a veoma dnju materijalne osnove i svih preduslova Temerin, Novi Sad), kako bi na bazi valorizacije i često učestvuje na sajmovima i turističkim ber- za organizovani turizam. komparacije moglo da se odredi mesto svake od zama. Zdravstveno-rekreativni centar „Kanji- Ključne reči: turistička valorizacija, proučavanih banja u turizmu Bačke. ža” svoju ponudu zasniva na više motiva za kra- banje, banjski turizam, Bačka. ći ili duži boravak potencijalnih turista. Tokom Karakteristike banjskih i lečilišnih višegodišnjeg postojanja, centar je sve više širio Abstract ponudu, klasifikujući je u 6 osnovnih vidova Tourist Valorization of Health Spa centara Bačke turizma: zdravstveno-lečilišni, boravišno-rekre- Centers in Bačka Stepen iskorišćavanja termomineralnih voda u ativni, manifestacioni, izletnički, tranzitni i kon- The degreee of development of tourism Bačkoj je vrlo neujednačen, od primitivnog, neor- gresno-poslovni turizam. in health spa centres in Backa is rath- ganizovanog načina njihovog korišćenja do orga- Banja „Junaković” se nalazi u severozapa- er unstandardized. In Bačka, health spas nizovanog iskorišćavanja u savremenim medi- dnoj Bačkoj, 4 kilometra udaljena od Apatina i je Kanjiža and Junaković are resorts with cinskim centrima ili u centrima za rekreaciju. jedna od najopremljenijih banja u Bačkoj. U njoj, the most complete tourist offer and the bez sumnje, treba razvijati podjednako banjsko most developed accommodation capacities and accompanying infrastructure, and that have also reached high level of medical services, personnel and equip- ment, which had a lot of influence on the increase of their tourist functions, thus making it possible to speak here about polyvalent tourism. All the other health spas cannot be compared with the above mentioned; fact that is greatly caused by a low level of tourist offer, personnel not trained to work in a team, insufficient tourist promotion.Unquestionably, Backa controls large thermomineral potential which is a significant component in complex development of continental tourism. Tourism should become a dominat- ing industrial branch in most of the spa resorts in Backa, but first of all efforts should be made to build material base and preconditions for organised tourism. Key words: tourist valorization, spa centres, spa tourism, Backa.

* Mr Kristina Košić, PMF, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Karta 1. Položaj banjskih i lečilišnih centara u Bačkoj (Autor: T. Kovačević)

85 - rekreativnu i turističku delatnost, koje samo ćoj meri uzrokovano niskim nivoom turističke ocenjivanja. Ocenjivanje je urađeno ocenama od objedinjene mogu doći do punog izražaja i sve- ponude, kadrovskom neekipnošću, nedovoljnom 1 do 5, a svakoj od ocena odgovara sledeća opis- strano valorizovati prirodne, kulturne i istorij- turističkom promocijom. „Jodna banja” u Beče- na kategorija: ske vrednosti. Od prirodnih vrednosti u Banji ju i „Kadsko kupatilo” u Temerinu nemaju čak 1 (nedovoljan kvalitet) – nije za turističku pre- „Junaković” najznačajnije su reka Dunav, termo- ni stacionar, pacijenti dolaze samo na ambulan- zentaciju mineralni izvori i biljni i životinjski svet. Ova tno lečenje, što govori o tome da je, bar dok se ne 2 (kvalitet koji zadovoljava) – lokalni turistički kombinacija uslovila je stvaranje ineteresan- izgrade smeštajni kapaciteti nemoguće govori- značaj tnih pejzaža i prirodnih sredina za upražnjava- ti o banjskom turizmu. „Bezdan” i „Jodna banja” 3 (dobar kvalitet) – regionalni značaj nje turističko-rekreativnih aktivnosti. Što se tiče u Novom Sadu imaju smeštajne kapacitete, ali 4 (vrlo dobar kvalitet) - šire regionalni značaj antropogenih vrednosti najvrednije su etnograf- na veoma niskom nivou, pre bi se moglo reći da 5 (odličan kvalitet) – međunarodni turistički ske vrednosti, koje su stvorile uslove za razvoj ova banjska lečilišta više liče na bolnice nego na značaj (Tomka, 1998). manifestacionog turizma. Materijalna baza banje banjske centre. Za budući razvoj turizma u ovim Elementi valorizacije, čijim vrednovanjem Junaković je na zadovoljavajućem nivou, ali ju je lečilišnim centrima, pre svega je potrebno izgra- se ��pokuš��alo�� doć��i�� do�� odre��đ��enih�� rezultata�� o�� stan- potrebno unaprediti. To se planira izgradnjom diti i pojačati materijalnu bazu i obogatiti rekre- ju, prednostima i nedostacima razvoja turiz-turiz��- depandansa i vila sa centrom u RRC „Junaković” ativne sadržaje. ma u banjama, su sledeći: turističko-geografski i turističkog naselja na Dunavu, a uz to je potre- položžaj,ajaj,, prirodne vrednosti,vrednosti, antropogene vred-��vred- bno urediti plaže, izletišta, sportsko-rekreativne Postupak turističke valorizacije nosti - kulturno - istorijske vrednosti u ban-��ban- terene u prirodi, napraviti marine za plovila, ure- ji i okolini okolini,, kvalitet hotelijerskih i restorater�� restorater-- đene staze. Kvalifikaciona struktura zaposlenih banjskih i lečilišnih centara Bačke skih objekata, opremljenost objekata za lečenje je na visokom nivou, kadrovi su stručni, obrazo- Turistička valorizacija predstavlja jednu od naj- odgovarajuććimim instrumentarijem,instrumentarijem, kvalifikaciokvalifi kacio-- vani i veoma kvalitetno (putem marketing slu- važnijih faza u procesu prostornog planira- na�� struktura�� zaposlenih��, ambijent�� banjskog�� mes��- žbe) predstavljaju banju u svim vrstama medija. nja turizma. „Turistička valorizacija predsta- ta, opšta turistička vrednost. Marketing služba banje se bavi istraživanjima i vlja utvrđivanje ili procenu vrednosti turističkih U ovom radu je korišćena komparativna praćenjem tržišta i prezentiranjem postojećih atraktivnosti, odnosno procenu turističkih atra- metoda, i to u odnosu na afirmisanu pojavu prirodnih bogatstava kroz razne oblike turizma ktivnosti svih onih pojava, objekata i prostora iste vrste, kako bi se došlo do odrednica za dalji među kojima je dominantna lekovita mineralna koji imaju, pored ostalih karakteristika i svoj- razvoj ovog područja. voda. Pored banjskog turizma u Banji „Junako- stvo da su atraktivni (interesantni) za turiste i vić” i njenoj okolini ima uslova za razvoj i drugih da kroz njih turisti mogu zadovoljiti svoju turi- Turističko-geografski položaj oblika turizma: lovni, ribolovni, kulturno-mani- stičku (kulturnu ili rekreativnu) potrebu” (Tom- Obim i vrste turističkih kretanja su u direktnoj festacioni, sportsko-nautički i izletnički turizam. ka, 1998). i indirektnoj zavisnosti od vrste i veličine turi- Naselje i banja Palić se nalazi na severu Bačke, Cilj valorizacije je da proceni vrednost ele- stičkih vrednosti, ali i saobraćajne povezanosti udaljena je od Subotice 7km. Specifična je po menata turističkog potencijala, odnosno da pro- matičnih mesta sa turističkim mestima, što se tome što ima izuzetno dobar turističko-geograf- ceni njihovu apsolutnu turističku vrednost, kao pri turističkoj valorizaciji mora posebno poten- ski položaj, prirodno-geografske i antropogene i njihovu relativnu vrednost, odnosno vrednost cirati. Veći broj saobraćajnica različitih vrsta i vrednosti u samoj banji i okolini, lep ambijent, jednih elemenata resursa u odnosu na druge veće propusne moći u različitim vremenskim hotelijerske i restoraterske objekte, ali su ostali (Čomić, 1997). prilikama omogućuje veći promet turista i zna- elementi turističke ponude na niskom nivou. Pre U cilju teritorijalnog identiteta turističkih či prednost u turističkoj valorizaciji. Za posetu svega se misli na opremljenost objekata za leče- regija kojim se konstituišu fizionomija i stepen banjama Bačke od velikog značaja je njihov polo- nje, kao i kvalifikacionu strukturu zaposlenih, razvoja turističke regije, turistička valorizacija žaj prema prometnijim putevima. Palić i Jodna elemente bitne za lečilišnu funkciju banje, koja u osnovne elemente uključuje: prirodne i antro- banja u Novom Sadu sa pet poena zauzimaju trenutno nije razvijena zbog nepostojanja reha- pogene motive i objekte, saobraćajnu i infrastru- prvo mesto među banjama Bačke, po položaju bilitacionog centra. Pored već razvijene turi- kturnu opremljenost i materijalne elemente turi- u odnosu na prometnije drumske saobraćajnice. stičke funkcije, jačanjem lečilišne kao osnovne stičke osnove (Subotić, 1995). One se nalaze u blizini međunarodnog puta E-75. funkcije svake banje, banja Palić bi postala kom- U nastavku rada brojčano predstavljamo i Ova blizina omogućuje laku povezanost, a ovaj pletan banjski centar i ozbiljan konkurent klasi- detaljno ćemo analizirati za turizam najvažnije putni pravac je jedna od važnijih saobraćajnica u čnim banjskim centrima Kanjiži i Junaković, kao elemente, pojave i procese Banje „Junaković”, Evropi. Ocene ostalih banjskih centara se kreću i konkurent banjama uže Srbije. Banje „„Kanjiža”,KanjiKanjiža”,ža”,žaa”,”, Banje „Palić”,„Palić”,Palić”, BečejskeBe čejskečejske ban-ban��- od 3 do 4, s obzirom da i ostale banje imaju rela- „Jodna banja” u Bečeju, „Kadsko kupatilo” u je, Bezdanske banje, banje, Temerinske i „Jodne„Jodne ban-��ban- tivno povoljan položaj kako u odnosu na doma- Temerinu, „Bezdan” i „Jodna banja” u Novom je” Novi Sad. Ocenjivaćemo ih poenima od 1 do će tržište, tako i u odnosu na inostrano tržište, Sadu, predstavljaju, pre svega, lečilišne centre, tj. 5, pri čemu najmanji broj poena dobija element, odnosno ne nalaze se daleko od značajnih magi- imaju razvijenu samo lečilišnu funkciju, za razli- pojava i proces najmanje turističke vrednosti, a stralnih puteva. ku od „Kanjiže” i banje „Junaković” koje imaju najve��ći�� broj�� poena�� dobija�� element��,�� pojava�� i�� pro��- razvijenu, i lečilišnu i turističku funkciju. Ovi ces najveće turističke vrednosti. Prirodne vrednosti banjsko-lečilišni centri veoma zaostaju iza banje Pre valorizacije elemenata banjskih i lečilišnih Kod ovog elementa valorizacije, vrednovane „Kanjiže” i banje „Junaković”,a što je u najve- centara Bačke neophodno je objasniti sistem su prirodne vrednosti u širem smislu, odnosno,

Tabela 1. Komparativna analiza banjskih i lečilišnih centara Bačke Banja Turističko Prirodne Antropogene Kvalitet hotelijerskih i Opremljenost Kvalifikaciona Ambijent Opšta turistička - geografski vrednosti vrednosti restoraterskih objekata za struktura banjskog mesta vrednost položaj objekata lečenje zaposlenih Kanjiža 4 4 4 4 5 5 4 4,3 Junaković 3 4 4 3 4 4 4 3,7 Palić 5 4 5 4 1 2 5 3,7 Novi Sad 5 3 4 1 2 3 2 2,9 Temerin 4 3 2 1 2 3 2 2,5 Bezdan 3 3 2 1 3 3 2 2,5 Bečej 3 3 2 2 2 3 3 2,6 Prosečna vrednost 3,9 3,4 3 2,5 2,7 3,3 3,1 3,2

86 osim terapijske vrednosti termomineralnih voda Opremljenost objekata za lečenje nalne (Anastasijević, 1995). Proučavajući banje u banjama, ocenjivani su i reljef, klima, hidro- odgovarajućim instrumentarijem Bačke ustanovili smo da među proučavanim bal- grafija, biljni i životinjski svet u banji i okoli- Kvalitet i obim zdravstvene ponude u banjama neološkim centrima postoje značajne pojedina- ni. Termomineralni izvori jedan su od osnovnih zavisi od veličine i obima izgrađenih rehabili- čne i ukupne razlike u ambijentu. Banja Palić je pokazatelja zdravstveno-lečilišne i rekreativno- tacionih centara, kao specijalizovanih ustano- vrednovana sa najvišom ocenom, jer ima najle- rehabilitacione vrednosti banja. Kako banjsko va za prevenciju, lečenja i rehabilitaciju. Osnovni pši banjski ambijent u odnosu na ostale banje, lečenje u Srbiji, pa i Vojvodini ima dugu tradiciju, elementi za valorizaciju banja u zdravstvenom sa mnoštvom zelenih površina, dobrom turi- uz primenu savremenih balneoloških postupaka turizmu ove institucije zasnivaju se na kvalitetu stičkom uređenošću, parkovima, šetalištima. S postižu se značajni rezultati u prevenciji, lečenju usluga, primeni prirodnih faktora u terapiji obo- pravom se može reći da je banja Palić jedna od i rehabilitaciji brojnih posetilaca banjskih mesta. lelih, praćenju delovanja prirodnih agenasa na najuređenijih banja u našoj zemlji. Po uređeno- Zbog ovakvog značaja, kod turističke valorizaci- ljudski organizam. Najviše ocene za ovaj element sti ambijenta, slede banje „Kanjiža” i „Junako- je banja, posebno kod formiranja ponude i pro- valorizacije dobile su Banje „Junaković” i „Kanji- vić”, dok sve ostale banje ne mogu da se pohva- pagandnih akcija, terapijska svojstva prirodnog ža”, s obzirom na vrste terapija i opremu za leče- le ambijentalnom uređenošću, i o tom elementu lečilišnog faktora, moraju se do detalja uvaža- nje i rehabilitaciju koje postoje u ovim banjama. se mora više povesti računa, ukoliko se želi da se vati. Ovo potvrđuje činjenicu da je zdravstveni Najnižu ocenu za ovaj element dobila je Banja poboljša kvalitet turističke ponude banja. turizam osnova banjskog turizma, ali i mogu- „Palić”, jer u njoj ne postoji rehabilitacioni cen- ćnost banjskih centara, da zahvaljujući kapacite- tar, pa time ni širok spektar terapija koje postoje Zaključak tima, ambijentu i tradiciji, razvijaju i druge vrste u banjama „Junaković” i „Kanjiža”. Ostale banje Nakon komparativne analize elemenata turi- turizma. Prirodne vrednosti banja Bačke su, po skromno su opremljene terapijskim salama. stičke valorizacije banja možemo zaključiti da mišljenju autora, vrednovane sa ocenama od 3 - su banje „Kanjiža”, „Junaković” i „Palić” dobile 4. Najviša ocena nije data nijednoj banji iz razlo- Kvalifikaciona struktura zaposlenih najviše poena, te se prema tim poenima mogu ga što klimatske vrednosti banja, koje su važne Kadrovi u zdravstvenoj i ugostiteljsko-turističkoj svrstati u banje regionalnog i šire regionalnog za razvoj banjskog turizma nisu na nivou kao privredi predstavljaju najvažniju komponentu značaja, odnosno banje sa razvijenom i lečili- kod banja uže Srbije (npr. Soko banje koja pred- proizvodno-uslužnih snaga i ujedno su najbitniji šnom i turističkom funkcijom. Banjski i leči- stavlja i ‘’vazdušnu’’ banju). činilac produktivnosti rada i ostvarenih rezulta- lišni centri u Temerinu, Novom Sadu, Bečeju i ta. Odsustvo stručnih kadrova u nekim banjama Bezdanu dobile su manji broj poena, koji ukazu- Antropogene vrednosti Bačke rezultiralo je dosta niskim nivoom ostva- je na značaj ovih banja samo za lokalno stano- U ocenjivanju antropogenih vrednosti banjskih i renja postavljenih ciljeva. U tabeli se može vide- vništvo i bolesnike koji u ove banje dolaze samo lečilišnih centara Bačke, posmatrane su antropo- ti da je najveći broj poena za ovaj element dobila na lečenje. gene vrednosti ne samo u banjama nego i u bli- Banja „Kanjiža”, s obzirom da ima ne samo naj- Generalno, banjski turizam Bačke nije u žoj okolini. Ovde se misli pre svega na arheolo- veći broj zaposlenih, već ima zaposlene radni- dovoljnoj meri razvijen i ukupnim rezultati- ška nalazišta, dela sa spomeničkim i umetničkim ke iz raznih struka, medicinske, ekonomske, ma razvoja ne možemo biti zadovoljni. Uzroci svojstvima, turističke manifestacije koje su znača- turističko-ugostiteljske itd. Isto važi i za Banju su brojni — veliki broj izvora je nevalorizovan jan motiv privlačenja turista u banje i razvoj turi- „Junaković” u kojoj, kao i u Banji „Kanjiža”, pored i figurira kao neiskorišćen potencijal, turistička stičke funkcije. Gotovo oduvek se nastojalo da se ostalih službi postoji i marketing služba, zaduže- ponuda je jednostrana i nekompletirana, nedo- banjskim gostima prezentuju one turističke vre- na za unapređivanje banjskog turizma u banja- voljna je izdiferenciranost lečilišne i turističke dosti koje se kroz muziku, folklor, pozorište i prima i povećanje prometa turista. Veliki broj zapo- funkcije, neadekvatna turistička propaganda, redbe drugih vrsta mogu organizovati na otvore- slenih radnika u pomenutim banjama, uslovljen organizaciona i kadrovska manjkavost, odsu- nom i zatvorenom prostoru. S vremenom su neke je tradicijom, potvrđenom terapijskom vredno- stvo neophodnih sistematskih i kontinuiranih manifestacije dobile regionalni i republički kara- šću vode, velikim brojem smeštajnih i ugostitelj- istraživanja regionalnog i lokalnog karaktera, u kter, te je u vreme njihovog održavanja, poseće- skih kapaciteta i razvijenošću banjskih funkci- smislu ne samo valorizacije potencijalnih rezer- nost banja maksimalna. Kao element obogaćiva- ja. Ostale banje Bačke imaju zaposlene uglavnom vi, već i u smislu očuvanja postojećih, odsustvo nja sadržaja boravka i produženja sezone, mogu samo radnike medicinske struke, pa se čini da adekvatnih planskih i programskih dokumenata se i moraju bolje osmišljavati i organizovati. Banja u turističkoj valorizaciji i konkurenciji sa banja- neophodnih za razvoj i sl. Svi ovi elementi pred- „Palić” je među banjama Bačke dobila najviše poe- ma „Junaković” i „Kanjiža” još dosta dugo neće stavljaju ograničavajuće faktore za razvoj banj- na za element antropogene vrednosti, iz razloga imati svoje značajnije mesto. Banja „Palić” je skog turizma Bačke, o kojima treba voditi računa što je na Paliću izuzetno razvijena tradicija održa- specifična po tome što ima veoma malo zaposle- u budućem planiranju. vanja manifestacija kojima se nastoji da se realizu- nih radnika medicinske struke, zbog nepostoja- Nedovoljna afirmacija banjskog turizma, je konstantna turistička ponuda tokom cele godi- nja rehabilitacinog centra, pa ni ona nije komple- ima pored ostalog za uzrok i nedovoljnost turi- ne. U Temerinskoj, Bezdanskoj i Bečejskoj banji tna u kadrovskom smislu. Postojeća situacija u stičko-ugostiteljskih kapaciteta potrebnih turi- antropogene vrednosti nisu na nivou kao kod banjama Bačke ukazuje na potrebu bržeg i ade- stima koji imaju afiniteta prema ovoj vrsti turi- ostalih banja, odnosno ovaj element kod pomenu- kvatnijeg rešavanja pitanja stručnih kadrova i stičkih mesta. Turizam bi mogao i trebao da tih banja je samo lokalnog značaja. vođenja odgovarajuće kadrovske politike u ovoj postane dominantna privredna grana u većini oblasti. banja Bačke, ali pre toga se moraju uložiti napori Kvalitet hotelijerskih i restoraterskih u izgradnju materijalne osnove i svih preduslova objekata Ambijent banjskog mesta za organizovani turizam. Shodno atraktivnim prirodnim turističkim vre- Kao centri zdravstvenog turizma duge tradici- dnostima i ostacima materijalne kulture, važan je, banje čine interesantne ambijentalne celi- Literatura i izvori element turističke ponude je i kvalitet odno- ne, dosta različite od ostalih turističkih centara. 1. Tomka, Dragica. (1998): Kultura kroz prostor, sno broj i struktura hotelijerskih i restorater- Hoteli, kupatila, stacionari, parkovi, staze, izvo- vreme i turizam, Institut za geografiju, Novi skih objekata. Među banjama Bačke najkvalite- ri, spomenici i fontane čine ih privlačnim i među Sad. tnije hotelijerske objekte imaju Palić, Kanjiža i sobom različitim. Zelene površine u banjskim 2. Čomić, Đ., Pjevač, N. (1997.): Turistička geo- Junaković, dok je kod ostalih banja ovaj element i klimatskim mestima imaju izuzetno mesto, a grafija, Beograd. na niskom nivou. U Temerinu i Bečeju lečenje pejzaž ovih područja teško je, posebno u našim 3. Subotić, Sida. (1995): Turistička valorizacija banj- je, kao što je već pomenuto samo ambulantno, uslovima, i zamisliti bez uobičajenih banjskih skih i klimatskih mesta, Zbornik radova „Banjska s tim da u Bečeju postoje smeštajni kapaciteti parkova, šetališta i izletišta. Sve takve površine i klimatska mesta”, Beograd, str. 457 - 463. u blizini banje (hotel „Bela lađa”). Bezdanska i moraju, ne samo zbog vremena koje posetioci u 4. Košić, Kristina (2004): Stanje i perspektive Jodna banja u Novom Sadu imaju svoje kapaci- njima provode, nego i zbog blagotvornog utica- razvoja banjskog turizma u Bačkoj, magistar- tete, ali oni nisu ni blizu nivoa na kom bi treba- ja koji zeleni biljni svet ima na zdravlje čoveka, ska teza, PMF, Departman za geografiju, turi- lo da budu. da budu visokokvalitetne i optimalno funkcio- zam i hotelijerstvo, Novi Sad. 87 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Novosadske plaže kao segment Ivkov, Anđelija * turističke atraktivnosti Rezime Po rečima Danila Kiša - Dunav je reka Dunava koja pulsira kao velika žila kucavica, sve negde od Švarcvalda pa do Crnog mora, na dužini od nekih dve hiljade kilome- Uvod Ulaz na ovu plažu bio je slobodan uz pokazivanje tara, spajajući ljude i predele, te bi se svi Reka omogućava razvoj kupališnog, nautičkog, đačke knjižice. Bila je organizovana i spasilačka narodi, podvojeni jezikom, verom, obi- ribolovnog, sportsko-manifestacionog, kultur- služba u čamcima, a u plićaku su se nalazili bal- čajima, mogli smatrati srodnicima i bra- no-manifestacionog i ekskurzivnog turizma. vani preko kojih se nije smelo prelaziti. Na kupa- ćom. Kupanje na reci je najširi oblik rekreacije za lištu su radili i učitelji plivanja. Međutim, metod Dunav protičući kroz Novi Sad, ima domaće stanovništvo. obuke je bio veoma čudan (deca su bila vezana izvanredan turistički značaj, jer daje sjaj- Obale Dunava u Novom Sadu su uglavnom užetom zakačenim za motku koju je učitelj držao ne mogućnosti za rekreaciju i sportove peskovite, izuzev obale Ribarskog ostrva i obale i tako dete održavao na površini). Od ulaza na na vodi. između Petrovaradina i Novog Sada, koje su pod- Štrand levo je bila prostorija u kojoj su se nala- Ključne reči: Dunav, Novi Sad, plaža, zidane betonskim blokovima. Iza obalskih utvr- zili ormarići u koje se ostavljalo odelo. Ključić se kupališni turizam da uređena su šetališta kako na novosadskoj tako dobijao uz kupljenu ulaznicu. i na petrovaradinskoj strani. Danas, novosadski Štrand je prva i najle- Abstract Jedan od lokaliteta koji čini Novi Sad privla- pša plaža na Dunavu u Evropi. Zauzima pro- According to Danilo Kiš – Danube is the čnim, mesto koje vezuje grad sa rekom, mesto stor od 10,6ha. Kompletno je uređena, sa tuše- river which pulse like a vein, in a long for susreta grada i Dunava jeste šetalište pored vima (nekada nisu bili tuševi, već su postojali about two thousand kilometers, from far Dunava - Dunavski kej. bunari sa pumpom), sanitarnim čvorom, pitkom Švarcvald to the Black sea, connecting vodom, brojnim ugostiteljskim objektima. people and landscapes, so that all nations Štrand - nekad i sad Kupalište je bilo otvoreno od 6 do 20h, a sezo- divided by language, faith and customs Jedna od najlepših plaža na Dunavu, kako Štrand na je počinjala 15. maja i trajala do septembra, could be brothers and relatives. često nazivaju, nalazi se na dugoj peskovitoj oba- sada kupališna sezona počinje 15.05. i traje do Flowing through Novi Sad, the Danube li, sa visokim drvećem i zelenilom predstavlja 15.09. Ulaznice se prodaju od 900-1900h, dok je has marvels tourist potential, because of jedini uređeni gradski prostor letnje rekreacije. kupanje dozvoljeno do 2000h, a u periodu od 01.- it’s great possibilities for recreation and Štrand je otvoren 1921. godine, a 1931. dobija 31.05. i od 15.-30.09. ulaznice se ne naplaćuju. water sports. svoja prava kao javno kupalište. Krajem XIX veka Radno vreme za posetioce je od 900-2400h, osim Key words: Danube, Novi Sad, beach, bila su popularna Štenglova dunavska kupatila, petkom i subotom kada je od 0900-100h. U danima swimming tourism takozvane “švimšule” što na nemačkom znači kada se organizuju kulturno-umetničke, zaba- škola plivanja. vne i sportske manifestacije, JKP “Gradsko zele- Na Dunavu je bio postavljen veliki drveni nilo” ima pravo da produži radno vreme. splav na limenim buradima, vezanim za jake bal- Plaža se sastoji iz dva dela, peščanog uz samu vane. Bilo je oko 100 kabina, a na splavu tri dupla reku i travnog u senci topola (dužina obale za kupa- bazena, sa odvojenim muškim i ženskim ode- nje je 800m, kapaciteta 30000 kupača). Posto- ljenjem. Najveći bazen bio je dimenzija 20 x 10 je dve staze za kretanje posetilaca, obe su duge po metara, drugi bazen je bio plići i namenjen nepli- 450m. Između dve paralelne pešačke staze šezde- vačima, a treći deci. Kupači i kupačice koji su setih godina XX veka izgrađeno je 500 kabina od dolazili na “švimšule” morali su da poštuju stro- crvene fasadne opeke. U početku su sve bile prize- ga pravila. Morali su da budu tako odeveni da im mne, a poneke na sprat su bile oficirske. Sve su bile ne samo donji, već i dobar deo gornjeg tela bude u jednom redu, a od njih je od ulaza vodila staza od pokriven. Ulaznica se plaćala pet dinara, deca dasaka. Iza kabina je bio travnati deo i deo sa veli- tri, a uz nju se dobijao i kupaći kostim, mada su kim drvećem gde se u hladu odmaralo na ležaljka- dame u većini slučajeva dolazile u svojim. ma okačenim o drvo i stolicama. Pesak se prostirao Nekada se do Štranda iz grada dolazilo tram- od vode, pa sve do kabina. Jedan deo kabina je izdat vajem “Trčikom”, koji je bio otvorenih vagona sa na duži niz godina, a veći deo se izdaje u godišnji klupama. On je kretao sa ugla Železničke ulice i zakup. Radi lakšeg ulaska na plažu, a u cilju izbega- išao pravo “Štrand putem” (današnja Fruškogor- vanja gužve, postoje dva ulaza. Kompletna površi- ska ulica) do plaže. Pored tramvaja, važna je bila na plaže je ograđena, a danas jedan deo Štranda nije i lađa koja je saobraćala od Ribnjaka do Štranda i potom u Sremsku Kamenicu. Pristanište je bilo na Tabela 1. Broj posetilaca na gradskoj plaži Štrand u mestu današnjeg mosta. U blizini je bio postavljen periodu od 1991-2001. ringišpil, stolovi za stoni tenis i ljuljaške. Za mnoge je kupanje u “švimulama” bilo sku- Godina br. Godina br. po. Zato su siromašniji morali da potraže osve- posetilaca posetilaca ženje na drugom mestu, pa su se najčešće kupali 1991 362000 1997 291000 na slobodnom delu Dunava, od bivšeg železni- 1992 261000 1998 349935 čkog mosta pa do današnjeg đačkog igrališta gde je oduvek bilo “divljih” peščanih plaža. Tu 1993 252000 1999 212654 se nalazilo i Đačko kupalište odeljeno ogradom 1994 291000 2000 255850 od bodljikave žice. Čuvari “Štranda” pazili su da 1995 212783 2001 315940 * mr Anđelija Ivkov, asistent, PMF, Departman za đaci ne prelaze ogradu, jer se plaćala ulaznica, a o geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad redu su vodili računa i dežurni prosvetni radnici. 1996 248216 Ukupno 1918599 88 pristupačan (oko nekadašnjeg mosta Slobode, zbog zahvaljujući nanetom materijalu postaje sve uži i va na potezima Šodroš, Liman III i IV i Kame- njegove izgradnje). plići. Procesom rečne akumulacije ulaz u Šodroš ničkoj adi. Glavna gradska marina predviđa se Pošto je Štrand mesto na kome se održa- je potpuno zasut, pa ova ada i nije više pravo ostr- na prostoru Kameničke ade. Planira se formira- vaju brojne rekreativne i turističke aktivnosti, vo. Na njemu nema podignutih objekata, a ranije nje mreže biciklističkih staza u okviru rekreaci- uključujući i godišnju manifestaciju “Leto na se tu nalazio 21 bunar, pa je imao ulogu izvorišta onih područja – Ribnjak, Kamenička ada i dru- Štrandu” u okviru koje se organizuju kultur- vode za gradski vodovod (do 1994. godine). gih, sve u cilju unapređenja biciklističkog sporta na i društvena dešavanja, postojala je potreba za Krajnji istočni deo ove ade dug 1,4km odvo- i rekreacije. GUP-om do 2005. godine trebalo bi izgrađenim igralištem kako bi se stvorio adekva- jen je uskim kanalom od preostalog dela i naziva da se šetališna zona uz Štrand pa sve do Kame- tan prostor za decu. Do sada je postavljeno neko- se Ribarsko ostrvo. Njegov zapadni deo nasipom njara preuredi, u dužini od 6 km i da se izgra- liko ljuljaški, vrteški i drugih manjih elemenata je vezan za obalu. U preostalom delu rukavca je de objekti rekreativnog karaktera, čija bi ukupna za igru. Na lokaciji dečijeg igrališta se postavlja 1200m dug zimovnik, brodogradilište Novog površina bila 300 ha. veliki i profesionalno izgrađen prostor za igru Sada i najveće sidrište za čamce. Da bi Dunavski kej sa šetališnom stazom bio koji sadrži dečiji “dvorac”. Kamenjar je vikend naselje koje se prosti- lepo uređen, potrebno je učiniti mnogo više da Svakodnevno rade službe za bezbednost re duž leve obale Dunava u jugozapadnom delu bi on postao jedan od najlepših i najprivlačnijih posetilaca, a to su pored spasilačkih službi, leka- Novog Sada. Radi nasipanja obale na ovo mesto delova grada. ri, čuvari i obezbeđenje na kapijama. Kupalište je je dovlačen pesak, šljunak i kamen, pa se smatra Prostor koji se nalazi uz reku treba posmatra- pod upravom JKP “Gradsko zelenilo”. je da je upravo zato i nastao naziv Kamenjar. Do ti kao poklon prirode koji treba da bude očuvan i Plaža pruža velike mogućnosti za razne spor- njega se dolazi asfaltnim putem koji vodi nasi- obrađen jednostavnim pažljivim uređenjima. tove na vodi, te se u okviru Štranda i u njegovoj pom iz Novog Sada dugim 1400m. neposrednoj blizini nalaze: Ovo područje je GUP-om predviđeno za šum- Literatura i izvori • veslački klub “Danubius” sko-rekreacionu zonu, koja treba da zadrži auto- Grupa autora, 1996. Dunav, Dunav kroz istori- • jedriličarski klub “Vojvodina” htoni karakter i karakterističan pejzaž. ju, Dunavac, Dunavski vodeni duh, Dunav- • motonautički klub “Vojvodina” Naselje je počelo da se gradi još 1949. godine, ski park, Đačko igralište. Enciklopedija Novog • ronilački klub “Vojvodina“ i “Spasilac” kada su svoje prve kućice podigli sportski ribo- Sada, broj 7. Novosadski klub «Prometej». Str. • kajak-kanu klub lovci. Do početka 1998. na ovom području bilo je 174-194. • klub “Ribolovac” podignuto oko 400 kuća i 40 kamp-prikolica. Grupa autora, 1998. Kamenička ada, Kameni- • klub za nautički turizam “Neoplanta” Uzvodno od starog Kamenjara se nalazi Asur- čki park.. Enciklopedija Novog Sada, broj 10. • klubovi “Čamdžije” i “Liman” džićeva šuma sa preko 50 podignutih vikendica Novosadski klub «Prometej». Str. 243-244. Leto je idealno godišnje doba za održavanje koje ima težnju spajanja sa Kamenjarom. Grupa autora, 1987. Novosadske opštine I. Priro- raznih festivala, od kojih se neki održavaju redo- Među značajnijim ugostiteljskim objektima dno-matematički fakultet, Institut za geogra- vno (svakog leta), a neki povremeno. Na Štrandu nalaze se Mačak, restoran i prodavnica u Upra- fiju. Novi Sad. kulturno-zabavni sadržaji organizuju se u sara- vnoj zgradi naselja, u naselju Asurdžić je lokal Grupa autora, 1990. Novosadske opštine II. Uni- dnji sa SPC “Vojvodina” u okviru manifestacije Galeb, a ekskluzivni restoran Bata Pežo izgra- verzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematički “Štrand fest”. Što se tiče rekreativnog dela, uspo- đen je u Šajkaškoj. fakultet, Institut za geografiju. Novi Sad. stavljena je saradnja sa SANS-om (Sportskom Na Kamenjaru se organizuju turističke i zaba- Grupa autora, 1994. Ekološki atlas Novog Sada. Asocijacijom Novog Sada), tako da se u toku vne manifestacije, među kojima je posebno inte- Zavod za urbanizam Novi Sad, Novi Sad sezone odvijaju razna takmičenja u nožnom teni- resantna Zlatni kotlić koja predstavlja takmiče- Grupa autora, 1999. Generalni plan grada Novog su, beach volley-u, košarci, a za decu to su: ska- nje u pripremanju riblje čorbe i spremanje ribljeg Sada do 2021 godine. JP “Urbanizm”, Zavod za kanje u dalj, valjanje u pesku, preskakanje kono- paprikaša. Održava se svake godine od juna do urbanizam, Novi Sad. pca, vajanje u pesku .... septembra, u mnogim mestima kraj Dunava. Petrović Jelena, 1978. Razvoj priobalnog dela Na petrovaradinskoj strani, nasuprot ušća Novog Sada u poslednjih 50 godina. Diplom- Ostale Novosadske plaže kanala Savino Selo–Novi Sad nalazi se plaža Ofi- ski rad. Prirodno-matematički fakultet, Novi Naziv za levu obalu Dunava na prostoru od cirac. Ime je dobila po oficirima i vojnicima iz Sad. veslačkog kluba “Danubius” pa do stubova sta- Petrovaradina koji su je prvi otkrili. Kasnije su Sremčević Srđan, 2002. Mogućnosti turističkog rog Železničkog mosta poznat je kao Bećarac ili plažu počeli da posećuju i civili. Jedno vreme korišćenja obala Dunava kod Novog Sada. Bećar plaža. Prema gradu je oivičen šetalištem nakon II sv. rata plaža je bila veoma posećena. Diplomski rad. Univerzitet u Novom Sadu, na keju. Na ovom prostoru je zabranjena gradnja, Kasnije je eksploatacija peska na tom delu Duna- Prirodno-matematički fakultet, Departman jer se tu nalazi šest reni-bunara koji crpe vodu iz va u potpunosti promenila značaj plaže. Danas je za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi podzemnih izdani. Deo plaže najbliži “Danubiu- to “divlja” plaža na koju uglavnom dolazi obli- Sad. su” je poznat i po imenu “Kereća plaža” jer se tu žnje stanovništvo. Nema uređenih površina, Vanić Tatjana, 1998. Sportsko-rekreativni turi- dovode kućni ljubimci na kupanje. sanitarnog čvora i pitke vode. Voda je čistija od zam Novoga Sada. Diplomski rad. Univerzitet Na oko pet kilometara od centra grada vode na Štrandu, pesak je nešto krupniji i oba- u Novom Sadu, Prirodno-matematički fakul- (vazdušnom linijom) nalazi se mali raj koji čini la ima blaži pad. tet, Institut za geografiju. Novi Sad. sedam ada od kojih je najpoznatiji Mačkov Ovde je formirano još jedno privremeno nase- Ćurčić Slobodan, Olivera Dobrivojević i Gorda- sprud (nalazi se pod posebnim režimom zašti- lje kao izletište sportskih ribolovaca iz Petrova- na Stojaković, 2002. Fruška gora. Prometej, te i korišćenja). radina i Novog Sada zvano “Najlon”. Na njemu Novi Sad. Površine je 268 50m2, a proteže se uz desnu je podignuto 45 kućica od trske, najlona, drve- Ozer Agneš, 2002. Petrovaradinska tvrđava. obalu reke u dužini od 4,1km. Ovo područje ta i desetak auto-prikolica smeštenih na obali. Vodič kroz vreme i prostor. DOO “Dnevnik”, pošumljeno je i to najviše vrbom i topolom. Ovo Na njoj se nalaze ugostiteljski objekti sezonskog Novi Sad. peščano ostrvo i njegova okolina čine predeo karaktera. Pavlica Kristina, Tatjana Pajović, 2002. Turi- koji podseća na tropski raj, do koga se može stići stičko uređenje rečnog priobalja na primeru isključivo čamcem. Zaključak Dunavskog keja u Novom Sadu. Zbornik rado- Kamenička ada je najpoznatije ostrvo na Dunav je turistička zona sa međunarodnim ran- va “Ekološka istina”, Zavod za zaštitu zdravlja Dunavu,u jugozapadnom delu Novog Sada. Dugo gom I stepena u kojoj se Novi Sad sa Fruškom “Timok”. Donji Milanovac. Str. 417-419. 4,5km, a najveća širina mu je oko 700m. Počinje gorom planira kao turistički centar na nacio- http://www.dnevnik.co.yu/arhiva/22-08-2002/ kod vikend naselja Kamenjar, a završava se uzvo- nalnom nivou sa preovlađujućom letnjom rekre- Strane/hronika.htm dno kod Ribarskog ostrva. acijom i ostalim aktivnostima: izletničkim, http://www.dnevnik.co.yu./arhiva/17-07-2002/ Adu od leve obale Dunava odvaja rukavac nautičkim, spomeničkim, ekološkim i dr. Za Strane/hronika.htm Šodroš (širine 200m), čiji se uzvodni deo sužava i sportove na vodi planira se uređenje obale Duna-

89 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004

Stefanović, Vidoje *, Savremene Kicošev, Saša ** tendencije u Rezime Čovekove su potrebe brojne i raznovrsne. Ukupnost potreba i njihova hijerar- hija, mogu se definisati kao skup čove- turističkoj tražnji kovih potreba. U skupu čovekovih potreba sadržane su i turističke potrebe. „Ose- ćaj pomanjkanja“ koji izazivaju turisti- Nove potrebe – nova shvatanja formiraju se i vrlo različiti sistemi potreba, koji čke potrebe zadovoljava se turističkim Čovekove su potrebe brojne i raznovrsne, a uvek su u procesu stalnog razvoja i transformacije. dobrima. zavise od brojnih faktora i situacija u kojima se Razvoj turističkih potreba, od “pionirskog” i eli- Postoji mnoštvo unutrašnjih i spoljašnjih čovek nalazi. Ukupnost potreba i njihova hijerar- tnog, do masovnog charter turizma, ilustrativan elemenata koji direktno utiču na pojedin- hija, kako ih svaki čovek oseća, može se posma- je primer istorijskog i klasnog razvoja čovekovih ca da bi se odlučio na turističko putova- trati i definisati kao skup čovekovih potreba. U potreba, ali i primer njihove dinamike u vreme- nje. Unutrašnje pretpostavke su turisti- skupu čovekovih potreba sadržane su i turisti- nu i prostoru, socijalnom i društvenom ambijen- čke potrebe, turistički motivi i rekreaci- čke potrebe. “Osećaj pomanjkanja” koji izaziva- tu i segmentima stanovništva. Turističke potre- ja. Kada se pojedinac odluči za putovanje ju turističke potrebe zadovoljava se turističkim be uklapaju se u sistem čovekovih potreba prema na scenu stupaju spoljni elementi. Ti ele- dobrima (proizvodima i/ili uslugama). Pojedine uslovima u kojima se formiraju. Njihov eko- menti su objektivne i subjektivne pretpo- vrste potreba, zbog svoje specifičnosti, mogu se nomski izraz manifestuje se u potrošnji, njenoj stavke. Objektivne spoljne pretpostavke posmatrati kao posebnost ili kao posebne skupi- veličini, strukturi i dinamičnosti i drugim kara- čine životni standard pojedinca, slobodno ne potreba. Turističke potrebe, zacelo se izdva- kteristikama. vreme, višak slobodnih novčanih sredsta- jaju u posebnu skupinu potreba. Raznolikog su S aspekta ekonomske teorije, sve potrebe koje va i životna i radna sredina. Subjektivne sadržaja i strukture, a zadovoljavaju se dobri- se zadovoljavaju ekonomskim dobrima predsta- spoljne pretpostavke čini čitav niz racio- ma koja omogućuju raznovrsne oblike rekreaci- vljaju izvor, odnosno cilj privredne aktivnosti. nalnih i iracionalnih uticaja na pojedin- je, putovanjem, promenom boravka na podru- Turističke potrebe u najvećem delu zadovolja- ca iz okruženja. čjima van domicila itd, ali i drugim čovekovim vaju se turističkim dobrima ili uslugama eko- Ključne reči: turističke potrebe, turisti- aktivnostima. nomskog značaja. Deo turističkih potreba zado- čka tražnja, turizam, čovek, turistički U literaturi su zastupljena različita tumače- voljavaju slobodna prirodna dobra koja nemaju proizvod. nja nastanka i razvoja potreba. Nije teško uočiti ekonomski značaj. Odnos između dobara i potre- da se čovekove potrebe razlikuju zavisno od živo- ba temeljni je ekonomski odnos. Ekonomska teo- tnog standarda, te njegovog posebnog i ukupnog rija istražuje taj odnos polazeći od opšte para- dosega kulture u kojoj živi, tradicije i vredno- digme prema kojoj su potrebe “neograničene”, snog sistema koji ta kultura neguje. Sve to obli- a dobra “ograničena”. Iz te suprotnosti proizila- kuje čovekove, a time i turističke potrebe. Prema ze situacije koje su predmet proučavanja mnogih mišljenju mnogih autora, objašnjenje čovekovih naučnih disciplina, naročito ekonomskih. potreba zahteva celovit interdisciplinarni pri- Može se reći da su sveukupni čovekovi napori stup. To je s toga, što se u najopštijem određenju, usmereni na približavanje potreba i mogućnosti poreklo čovekovih potreba nalazi u: (Stefanović, 1985). I pored toga, većina ljudi živi • društveno - ekonomskom razvoju, kao posle- u uslovima u kojima ne može zadovoljiti osno- dici nasleđa; naučnih, tehnoloških i uopšte vne potrebe. U svim slučajevima odnos između civilizacijskih dostignuća… potreba i dobara rešava se izborom, tj. davanjem • samoj prirodi čoveka i njegovom odnosu pre- prioriteta jednim nad drugim vrstama potreba, ma okruženju u kome zadovoljava potrebe. odnosno uspostavljanjem hijerarhije njihovog I sistem bioloških potreba nije statičan i zadovoljavanja. jednoznačan u svim ekonomskim i kulturnim U analizi odnosa turističkih potreba i doba- uslovima. Stabilnost potreba je prividna. Rastom ra za njihovo zadovoljavanje, ne mogu se potrebe životnog standarda, kad su životna sredstva jefti- izjednačiti s turističkom tražnjom i potrošnjom. nija ili novčana primanja viša, čovek kupuje više Svakoj tražnji i potrošnji prethodi potreba koja se životnih sredstava te zadovoljava i druge potrebe. zadovoljava potrošnjom određenog dobra, uslu- Tako se iskazuju veće i raznovrsnije društvene ge. Međutim, potrebe se objektivno ne mogu potrebe. Osim toga, sistem ukupnih društvenih u celini zadovoljiti. Zbog toga se javlja razli- potreba oblikuje se i prema “društvenom sta- ka između stvarnih potreba i onog što se poja- tusu” i “imaginaciji” svakog pojedinca. Naučna vljuje kao turistička tražnja i/ili potrošnja. Tra- saznanja o čovekovim potrebama još su relativno žnja turista je njegova spremnost da nabavi i/ili skromna. Nauka o potrebama, odnosno “hreio- kupi određenu količinu turističkih dobara. A, ta logija”, nastoji da interdisciplinarnim pristupom spremnost ne zavisi samo od “kvantiteta” njego- objasni fenomene motivacije i ponašanja čoveka. vih turističkih potreba, već i od čitavog niza dru- Sam termin retko se koristi u ekonomskoj litera- gih faktora, kao što su na primer dohodak, cene turi, a nastao je kao složenica od grčke reči chre- devizni kurs, kvalitet i način promocije i još čitav ia - potreba i logos - nauka. niz drugih teško ostvarljivih faktora. Zbog toga, Turističke, kao i sve druge potrebe su istorij- se ova dva pojma ne mogu izjednačavati, premda * Prof. dr Vidoje Stefanović, PMF, Niš ski, fiziološki i kulturno uslovljene. S obzirom da potreba prethodi i inicira tražnju. ** Prof. dr Saša Kicošev, PMF, Departman za geografiju, je čovek biološko, ali i društveno biće, formiran Potrebe se u ekonomskoj nauci istražuju na teo- turizam i hotelijersvo, Novi Sad na različitim sistemima društvenih vrednosti, rijskom i empirijskom nivou. Teorijski nivo izu- 90 čavanja nastoji odgovoriti na pitanja zašto i kako vreme, višak slobodnih novčanih sred- Razume se da je vrlo teško napraviti strogu potrebe nastaju, kakve su i kako se menjaju i razvi- stava i životna i radna sredina. Subjektivne razliku između slobodnog vremena i dokoli- jaju? Empirijski nivo izučavanja usmeren je spoljne pretpostavke čini čitav niz racionalnih i ce, jer neprekidno dolazi do isprepletanja. No prema (turističkoj) tražnji i potrošnji. Tu se nasto- iracionalnih uticaja na pojedinca iz okruženja. isto tako, može se prihvatiti teza da čovek za ji istražiti veličina, struktura, i dinamika potreba, Grafički to izgleda: zadovoljavanje svojih turističkih potreba tre- identifikovati nosioci i spoznati činioci koji uti- ba, odnosno koristi, upravo taj deo svog “slo- ču na turističku tražnju i potrošnju. U različitim Pregled pretpostavki za formiranje bodnog vremena”, kada pretpostavlja da će se područjima ekonomske teorije, potrebe su pola- moći maksimalno “prepustiti po miloj volji zišta i konstitutivni element teorijskog sistema. U turističke tražnje ...” raznim oblicima odmora opuštanja, zaba- teoriji razvoja, čovekove potrebe će biti ključni ele- Objektivne spoljne pretpostavke ve itd. Dakle, može se govoriti da se na turi- ment po kojem se optimalizuje sveukupni druš- a) Svi spoljni elementi uticaja su, zapravo direk- stičkom putovanju uglavnom turisti treba da tveni razvoj. Tu se potrebe javljaju kao funkcija tna ili indirektna posledica nivoa životnog ponašaju “dokoličarski”, što i te kako obave- cilja, a njihovo maksimiziranje uzima kao glavni standarda. Percepcija okoline u kojoj živi, zuje domaćine u turisičkim odredištima da im cilj privrednog i ukupnog društvenog razvoja. biće determinanta pojedinca za shvatanje svojim ponudama omoguće optimalan pristup Nužnost racionalnog pristupa u zadovolja- šta su to turističke potrebe i šta za njega zna- i prepuštanje dokoličarskim aktivnostima. vanju potreba, proizilazi iz ograničenosti doba- či “kvalitetno” zadovoljenje svojih turističkih Iskazana želja za putovanjem govori o jači- ra. Ta činjenica je dovela do formulacije poznatog potreba. Relevantan je i stav pojedinca o tome ni potreba za promenom boravka, što direk- dualnog načela - minimalnih utrošaka razvoj- koje su njegove novčane, društvene i psiholo- tno upućuje na poznate stavove stanovništva nih resursa za zadovoljavanje maksimalno ške mogućnosti, te koje su mogućnosti podne- razvijenih zemalja prema putovanjima. Inte- mogućeg obima potrebe, ili optimalnog odno- blja (turističke destinacije) u koju namerava resantan je podatak koji pokazuje kako je viso- sa između resursa i potreba. Savremene marke- otići. Dakle, opšti uslovi u kojima pojedinac ko razvijena svest o potrebi sportskih aktivno- ting strategije poslovanja, oslanjaju se na sve slo- svakodnevno živi i radi biće jedni od najva- sti za čovekovo zdravlje. ženije tehnike analize i ispitivanja potreba, bilo žnijih i najzastupljenijih odrednica ponašanja Govoreći o slobodnom vremenu, kao pretpo- radi njhovog, upoznavanja i korišćenja, bilo radi potencijalnog turiste. stavci za turističke aktivnosti, potrebno je uka- izazivanja novih potreba, a uvek s ciljem poveća- b) Slobodno vreme, pre svega, pretpostavlja da zati na činjenicu da se u istorijskoj retrospekti- nja prodaje i dobiti. čovek u to vreme nema strogo radnih obave- vi o njemu govori odskora. Treba spomenuti, Ekonomska teorija i ekonomska politika goto- za i nije vezan za svoje radno mesto. Među- Zakon o plaćenim godišnjim odmorima se vo na svim područjima tretiraju potrebe. Turisti- tim, ako se pojam slobodnog vremena veže prvi put pojavio 1936. godine u Francuskoj, čka teorija i politika turističkog razvoja posebno isključivo za “oslobađanje” od radnih obave- kojim se definitivno “otvara proces” za jedno- su zavisne od objašnjenja i razvoja turističkih za, onda analogno tome postoji potreba da se kratno, duže vremensko razdoblje odsustvo- potreba kao posebnog dela sveukupnih čoveko- i sam pojam slobodnog vremena podeli na dva vanja sa posla. Dakle, dobija se slobodno vre- vih potreba. Čovekove se potrebe i mogućnost dela. U tom slobodnom vremenu “moraju” se me, koje se može, između ostalog, iskoristiti i njihovog zadovoljavanja u ekonomskoj teori- ispuniti mnoge svakodnevne obaveze, vezane za kraća ili duža putovanja. Slobodna subo- ji posmatraju kao pokretači i izvorišta svih ljud- za porodicu, decu, školu, kuću, zatim različite ta, 42 - časovna radna nedelja, civilizacijska su skih delatnosti. One su neposredan ili posredan preuzete društvene obaveze itd. i tako se dolazi dostignuća stara tek nešto više od trideset godi- cilj svake čovekove aktivnosti. Potrebe se uzima- do vrlo ozbiljnog pitanja, koliko de facto ostaje na. Danas, visoko razvijene zemlje traže odgo- ju i kao kriterijum po kome se klasifikuju razno- “slobodnog vremena” s kojim se može stvarno vor na pitanje o mogućnostima prelaska na 35 vrsna dobra i usluge s kojima se zadovoljavaju raspolagati prema ličnom nahođenju. To je za - časovnu radnu nedelju. Za njih su implikacije čovekove potrebe. mnoge sociologe vrlo intrigantna tema, koja se i odbijanje takve odluke sigurno dalekosežne i Ekonomska nauka doprinosi spoznaji o pri- tumači na različite načine, ali svi nalaze da je ovog trenutka još možda upitne, ali potpuno su rodi i potrebama čoveka, ali ih izričito ne istra- potrebno pri analizi slobodnog vremena uve- jasne i neupitne posledice takve odluke na razvi- žuje. Ona traži teorijske stavke i paradigme na sti i pojam dokolice. Od mnogih pristupa i tak turističkog sektora. S jedne strane, čovek će pretpostavkama o racionalnom izboru, odnosno objašnjenja dokolice, treba prihvatiti objašnje- imati sve više slobodnog vremena i mogućno- ponašanju čoveka, prilikom zadovoljavanja njenje poznatog francuskog sociologa J. Dumaze- sti dokoličarenja, koje će iskoristiti i za turisti- govih raznovrsnih potreba. Život ljudi se menja diera, koji kaže da je dokolica “... skup zanima- čke aktivnosti, a s druge strane, to predstavlja sa godišnjim dobima. Svet potreba u budućno- nja kojima se pojedinac prepušta po miloj volji: siguran znak za preko potrebno širenje stru- sti biće, pre svega, u funkciji privrednog razvoja i da se odmara ili zabavlja, razvija nova znanja kture i povećanje kapaciteta turističke ponude, dometa naučno - tehnoloških promena. Jer, ili sposobnosti, slobodno deluje u društvenom odnosno potrebu da se ponuda razvija adekva- potrebe su svakim danom i kvalitativno i kvan- životu ili da se bavi stvaralačkim radom, jer se tno trendu rasta turističke tražnje. titativno sve drugačije. Dakle, zahtevi pojedina- oslobodio svojih profesionalnih, porodičnih i c) Višak slobodnih finansijskih sredstava, ca za materijalnim dobrima i (turističkim) uslu- društvenih obaveza ...” (Dumazedier, 1962) bitna je pretpostavka za formiranje turističke gama radi otklanjanja osećanja nezadovoljstva i postizanja odgovarajućeg nivoa blagostanja biće sve raznovrsniji i razgranatiji. Unutrašnje • turističke potrebe

Nova tražnja kao rezultat pretpostavke • turistički motivi novih potreba • rekreacija Poznato je da postoji mnoštvo unutrašnjih i spoljašnjih elemenata koji direktno utiču na Spoljne pojedinca da se odluči na turističko putovanje. • Objektivne: Unutrašnje pretpostavke su turističke potrebe, pretpostavke - slobodno vreme turistički motivi i rekreacija koji su u miljeu nau- - višak slobodnih novčanih sredstava čno - tehnoloških revolucija kao glavnih pokreta- - životni standard pojedinca (ili porodice) ča razvoja turizma (vidi deo III). Kada se pojedi- - životna i radna sredina nac odluči za putovanje na scenu stupaju spoljni elementi koji dalje oblikuju njegovu odluku. Ti • Subjektivne: spoljni elementi su objektivne i subjektivne - racionalni pretpostavke. Objektivne spoljne pretpostavke - iracionalni (moda, oponašanje, prestiž, čine životni standard pojedinca, slobodno religija) 91 tražnje. Kao što je već nekoliko puta istaknuto, stičkih potreba. Tu činjenicu, bez obzira što ja koristi itd. Osim takvih racionalnih promišlja- “turizam” spada među sekundarne čovekove se može reći da je dovoljno poznata, korisno nja, vrlo često se baš u turizmu događa da poje- potrebe, što izuzetno potencira ulogu finansij- je i argumentovati s malo poznatim podatkom dinci svoje odluke o turističkoj potrošnji donose skih sredstava u donošenju odluke o mogu- da “7G” (sedam najrazvijenijih zemalja sveta) iracionalnim promišljanjem. Takve odluke naj- ćoj turističkoj potrošnji. To vrlo jednostavno ostvaruje oko 60%ukupne inostrane turističke češće zavise od toga kakvi trendovi vladaju na objašnjeno znači da čovek, pre svega, mora biti potrošnje u svetu. tržištu turističke tražnje. sposoban “finansijski pokriti” svoje primar- d) Kao jedna od bitnih pretpostavki za formira- U ovu kategoriju treba uključiti nekoliko ne, egzistencijalne potrebe, dakle stanovanje, nje turističke tražnje je i životna i radna sre- faktora iz okoline koji deluju na iracionalnost prehranu, odeću i obuću itd., i tek tada, nakon dina pojedinca. Opšte je poznata činjenica da pojedinca. Prvi bi bio moda, jer je npr. u ovoj pokrivanja tih troškova, moći će da započne je životni ritam savremenog društva izuze- turističkoj sezoni izuzetno “moderno” odlaziti kalkulisati, dopušta li mu eventualno preo- tno brz i dinamičan, koji od pojedinca izisku- s manjom grupom prijatelja na krstarenje iznaj- stali kućni budžet i “ulazak u svet zadovolja- je vrlo velike napore u organizaciji života, ali i mljenom jedrilicom. Iako pojedinac nema finan- vanja sekundarnih potreba”, kao što su npr. izloženost negativnim uticajima kao nusproi- sijskih mogućnosti da ode na takvo turističko kupovina novog i poslovnog automobila, tele- zvoda modernog društva. Društvene, politi- putovanje, “prisiljen” je, čak i pozajmiti novac, vizora, mašine za pranje veša, knjiga, ili ,pak, čke i ekonomske prilike, visoka urbanizaci- jer to od njega društvo očekuje. Sledeća kategori- odlazak preko vikenda na kraći odmor u bli- ja, automatizacija, prenapregnutost okoline u ja bilo bi oponašanje drugih. Primera radi, moj že turističko odredište, Kao što je već spome- kojoj se živi i radi, često su razlozi koji potstiču kolega menadžer, već drugu sezonu odlazi sa nuto, raspon tih sekundarnih potreba je širok, pojedinca na razmišljanje o odlasku na neko porodicom na krstarenje po Karipskim ostrvi- što dalje znači da svaki čovek, porodica, svo- turističko putovanje, kao jednog “od izlaza” iz ma, pa i ja želim (društvu) pokazati da sam bio jim subjektivnim stavom i ocenom mogućno- stresne situacije. Da li će otići, delimično može na sličnim putovanju po Kanarskim ostrvima, sti donosi odluku u šta i kako će utrošiti “višak zavisiti npr. od stambene situiranosti, stepena iako to možda nisam finansijski i vremenski slobodnih sredstava”. Često, takva kalkulacija zbrinutosti porodice, mogućnosti napuštanja u mogućnosti. Materijalno bogatiji pripadnici rezultuje konstatacijom, da nema objektivnih radnog mesta radi odlaska na godišnji odmor, vrlo su često podložni prestižnom načinu orga- mogućnosti za bilo kakvo ozbiljnije trošenje, formalea i neformalne organizacione struktu- nizovanja putovanja, jer njihov status u društvu odnosno kupovanje “potrebnih stvari”, štedi re, posla kojim se pojedinac bavi, preuzetih ne dozvoljava “samo prosečan” boravak u nekoj se i čekaju bolja vremena. društvenih obaveza itd. od destinacija npr. masovnog turizma. Upravo Isto tako, često iskazani višak nestaje zbog ovu skupinu turista priželjkuju gotovo svi dava- neplaniranog, a nužnog trošenja tih sredstava Subjektivne spoljne pretpostavke oci turističkih usluga. No, s obzirom na kvalitet za primarne potrebe. Razume se, da je stepen Na pitanje hoće li pojedinac zaista svoje raspo- prirodnog i društvenog okruženja u nekoj turi- mogućeg zadovoljavanja sekundarnih potreba loživo vreme i višak novčanih sredstava stičkoj destinaciji, takvi turisti su izuzetno izbir- u direktnoj uzročnoj vezi sa nivoom razvijeno- utrošiti na turističko putovanje, odgovor će deli- ljivi i voljni su da plate višestruku cenu samo da sti zemlje odnosno područja koje se posmatra mično zavisiti i od subjektivnog ponašanja se udovolji njihovim željama za visokim standar- ili još jednostavnije rečeno, sa stepenom živo- svakog pojedinca. Sledeći logiku, subjektivne dom usluga. Na kraju, treba spomenuti i religij- tnog standarda stanovništva. Iz prakse se zna pretpostavke dolaze u proces promišljanja o odlaska putovanja koja godišnje obuhvataju milio- da se, vrlo često odlazi na godišnji odmor, a da sku na turističko putovanje tek pošto su zadovo- ne hodočasnika širom sveta. Takva putovanja, se nema “ni dovoljno novca ni dovoljno vreme- ljene sve ostale. Dakle, najpre pojedinac treba najčešće, su vezana za određeni jubilej, datum na”, sa svesnim zaduživanjem u budućnosti, da zadovolji unutrašnje pretpostavke, potom da ili razdoblje u godini kada se pojedinac “mora” kako bi se iskoristilo teško prikupljeno slobo- ima objektivne mogućnosti odlaska na turisti- uključiti u takva društvena kretanja. Najčešći su dno vreme na što bolji način onda kada vlada čko putovanje, a tek će, na kraju, konačna odluka to pozivi verskih zajednica da se “barem jednom opšti trend odlazaka na more, skijanje, banje, zavisiti od subjektivnih preferencija i percepcija u životu” ode na neko od svetski poznatih svetili- velike sportske manifestacije itd. situacije u kojoj se pojedinac nalazi. Naglašava- šta (Stefanović, 2003). Što je zemlja ekonomski i tehnološki razvije- jući karakter turističkih potreba, na raspravu o nija, odnosno što je stepen zaposlenosti veći, subjektivnim pretpostavkama direktno se nado- Literatura to je realno očekivati da će veliki deo stano- vezuje i pojam horizontalne i vertikalne supsti- 1. Stefanović, V. (1985): “Simbioza marketinga i vništva biti ekonomski dovoljno jak, da će tucije, koji govori o stepenu prioriteta u zadovo- naučno-tehničkog progresa u zadovoljavanju moći mnoge sekundarne potrebe tretirati ljenju određenih sekundarnih potreba. potreba”, u zborniku radova, “Mesto i uloga kao svoje primarne potrebe. U razvijenim Kada je pojedinac, napokon, doneo odluku marketinga u razvoju jugoslovenske privrede”, zemljama, ljudi imaju takva primanja sa koji- o tome da zaista želi otići na turističko putova- Ekonomski fakultet, Niš, str.395. ma je moguće bez većih problema pokrivati nje, ta odluka može biti temeljena na racional- 2. Dumazedier, J. (1962): Vers une civilization du egzistencijalne potrebe i zadovoljavati znatan nom promišljanju kako organizovati svoj turisti- loisir, Paris. deo sekundarnih potreba, pri čemu je posebno čki boravak, šta posetiti, koliko daleko putovati, 3. Stefanović, V. (2003): “Ekonomika turizma”, zanimljiva potrošnja zbog zadovoljenja turi- kojim prevoznim sredstvom, koju vrstu smešta- PMF, Niš, str.117-120.

92 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Mogućnosti finansiranja Vujović, Slavoljub * Rezime stvaranja materijalne osnove Staro drevno pravilo “da uvek odluču- je onaj ko ima vlast, a vlast je tamo gde je kapital”, danas, ulaskom u XXI vek, posta- novih turističkih destinacija lo je formula procesa globalizacije. Finan- sijski centri moći diktirajući promene međunarodnih ekonomskih odnosa, pre- sredstvima međunarodnih tvaraju turizam u specifičan svetski pokret ne dozvoljavajući više pojedinim zemljama da samostalno kreiraju politiku razvo- finansijskih institucija ja turizma. Realnost, da je ipak industrij- Finansiranje sredstvima međunarodne ski razvijeni svet trkom za profitom po sva- Uvod ku cenu (uništavajući i zagađujući osno- Od tri ključna faktora stvaranja materijal- banke za obnovu i razvoj vne prirodne elemente: vazduh, vodu, tlo, ne osnove u novim turističkim destinacja- Sredstva mnogih međunarodnih finansijskih klimu, itd.) panično upućen na nerazvijene ma i razvoja turizma generalno (čovek, pro- institucija mogu se koristiti u finansiranju mate- daje određene šanse nerazvijenim u budu- stor i novac) dva (kvalifikovani ljudski resursi i rijalne osnove (posebno velikih infrastruktur- ćnosti. Cilj ovog rada je (koristeći indukti- novac) u posedu su razvijenih zemalja koje kre- nih sistema) u novim turističkim destinacijama vnu metodu) ukazati da zemlje koje pose- iraju proces globalizacije. Podaci Svetske ban- (nivo: selo, grad, pokrajina, regija, ostrvo, drža- duju uslove za razvoj turizma (imaju pri- ke (World Bank), da danas u svetu 15% bogatog va, kontinent), ali pretežno uz pomoć ili posre- rodne elemente i uslove), novcem međuna- stanovništva kontroliše više od 80% društve- dovanje domicilne države. Neke, značajnije rodnih finansijskih institucija mogu finan- nog proizvoda na globalnom nivou, dok osta- međunarodne finansijske institucije odobravaju sirati razvoj sopstvenog turizma. Zadatak lih 85% stanovništva raspolaže sa manje od kredite inokorisnicima (i fizičkim i pravnim lici- ovog rada je pojasniti kako značajnije svet- 20% društvenog proizvoda, najbolje potvrđu- ma) bez garancija države. ske finansijske institucije finansiraju proje- ju ko i kako odlučuje na globalnom nivou. Od Jedna od vodećih pomenutih institucija u sva- kte u svetu, i on je sam po sebi simetričan ukupnog stanovništva na Zemlji (nešto manje kom slučaju jeste Međunarodna banka za obno- očekivanim rezultatima. od 6 milijardi) 15% čini stanovništvo razvije- vu i razvoj. Kako je osnovni cilj IBRD (Međuna- Ključne reči: destinacija, turizam, mate- nih zemlja, sa (GNP) po glavi stanovnika većim rodna banka za obnovu i razvoj) obezbeđivanje rijalna osnova, finansiranje. od 25 000 USA dolara, oko 60% je stanovništvo finansiranja projekata koji su značajni za nacio- siromašnih zemalja sa (GNP) po glavi stanovni- nalnu privredu a za koje nije zainteresovan pri- Abstract ka manjim od 1000 USA dolara (u proseku oko vatni kapital jer nisu neposredno profitonosni The Possibilities of Funding the Creation of 500 USA dolara) i 25% je stanovništvo srednje (kao npr. objekti infrastrukture), jer su potrebni Material Basis For New Tourist Destinations razvijenih zemalja sa (GNP) po glavi stanovni- veći iznosi za ulaganje i prisutan je veći rizik, nje- by International Financial Institutions ka manjim od 3000 USA dolara. na sredstva mogu se efikasno koristiti u finansi- The ancient rule that “the one who has Ključne “poluge” razvijenih zemalja su upra- ranju stvaranja materijalne osnove u novoj turi- power makes decisions, and power is where vo finansije i finansijske institucije, počev od stičkoj destinaciji. Značaj sredstava IBRD dolazi the capital is” has become the formula of Vol Strita (Wall Street) finansijskog centra svedo izražaja posebno ako se radi o stvaranju mate- the globalization process at the dawn of the ta (država Njujork, ostrvo Menhetn) do Piro- rijalne osnove nove destinacije na većem nivou XXI century. The financial world centers of ta u Srbiji ili Mogadiša u Somaliji, itd. Dva klju- (država, regija, i sl.). power, by dictating the changes in the inter- čna instrumenta kojima zapad sprovodi svoje Banka ne konkuriše privatnom kapitalu već national economic relationships, turn tour- ciljeve ili “kapital demokratiju”, (Breton-Vuds upravo stvara povoljne uslove za njegov pla- ism into a specific world movement and organizacije) MMF i Svetska banka, ceo svet sman. do not allow individual countries to create drže u napetosti, sistemom kreditiranja. Svi nji- Međunarodna banka za obnovu i razvoj their national tourism development policy hovi programi pomoći u svetu, počev od čuve- odobrava zajmove prvenstveno za finansiranje independently. The fact that the developed nog Maršalovog plana, pa do programa “Pfa- konkretnih projekata, a ređe za opšte razvoj- countries, in pursuit of profit at any price re”, “Ispa” i “Sapard” (ovi od strane EU, 2000) ne potrebe. Ova banka je i razvojna i finansij- (destructing and polluting the basic natu- imaju za cilj profit, proširivanje tržišta i kontro- ska institucija, što znači da pri izboru projekata ral elements: air, water, earth, climate, etc.), lu kretanja kapitala u svetu. Koliko budno, cen- u čijem će finansiranju učestvovati vodi računa desperately depend on the undeveloped tri moći Zapada, motre na kretanje kapitala na da taj projekat doprinosi razvoju cele nove desti- ones, gives the latter a chance in the future. globalnom nivou, pored brojnih, potvrđuje i pri- nacije, pa čak i šire, ali i da obezbeđuje urednu The aim of this paper is to point out (by mer budimpeštanskog hotelijerstva i kompanije otplatu pozajmljenih sredstava. Jasno je da sva- using the inductive method) that the coun- Corinthia Palace Hotel Company, (videti, Hofba- ki projekat u određenoj destinaciji finansiran tries with a potential for the development ruer, 2004, s. 116) koja je investirala u niz hote- ovim sredstvima ima poseban nivo ozbiljnosti of tourism (the countries with the elements la i ugostiteljskih objekata u centralnim zonama i odgovornosti. Ova banka zajmove daje i pri- and conditions) can develop their tourism grada. Veoma brzo američki centri moći pokre- vatnom i državnom sektoru zemalja članica ali with the money provided by the interna- nuli su kampanju protiv Corinthia, toliko opse- uz garancije vlade, znači uloga države je pre- tional financial institutions. The task of this žno i toliko nemilosrdno, da je čak, predstavnik sudna. Sredstva dobijena preko zajma ove banke paper is to make clear how the world finan- američke ambasade Edvard Kemp javno saopšta- mogu se koristiti i za nabavke uvoznih kompo- cial institutions fund projects in the world. vao da će sva američka pravna i fizička lica koja nenti i repromaterijala potrebnih za realizaciju The task itself is symmetric to the expect- budu sarađivala sa ovim objektima biti kažnje- projekata ali iz zemalja članica IBRD-e. U praksi ed results. na po 11.000 $. ova banka obično finansira one projekte za koje Key words: destinations, tourism, mate- Mnoge nerazvijene zemlje od tri pomenu- nije moguće ili je dosta teško obezbediti sredstva rial base, financing. ta faktora imaju samo prostor sa zdravim pri- iz privatnih izvora uz “razumne” uslove, a sama rodnim elementima, ali zdrav prostor je uslov Banka utvrđuje koji su to uslovi “razumni”.(Jo- * Mr Slavoljub Vujović, predavač, Viša škola za zdravom životu. vanović, 2001, 206). menadžment, Zaječar

93 Sve projekte za koje se traže sredstva ove ban- razmatra pre nego što ga prihvati kao osnovu za Mogućnosti finansiranja materijalne ke, banka svojim stručnim kadrom podvrga- pregovore. U razgovorima između Banke i vlade osnove turističkih destinacija va rigoroznoj analizi i strogoj oceni opravdano- određene zemlje definišu se mere koje treba pre- sredstvima međunarodne finansijske sti ulaganja i mogućnosti vraćanja pozajmljenih duzeti u cilju obezbeđenja uspeha projekta. Posle korporacije sredstava. Dalje, za nosioce razvoja materijal- završetka pregovora izveštaj se sprema Odbo- ne osnove turizma u novoj destinaciji, ukoliko ru izvršnih direktora na usvajanje. Posle usvaja- Kod finansiranja materijalne osnove u novim se odluče za finansiranje sredstvima IBRD, inte- nja izveštaja od strane Odbora izvršnih direktora turističkim destinacijama, sredstvima međuna- resantno je da banka odobrava srednjoročne i sledi potpisivanje ugovora o zajmu i pristupa rea- rodnih finansijskih organizacija, posebno je inte- dugoročne zajmove sa rokom otplate do dvadeset lizaciji projekta. U toku realizacije projekta misi- resantno istaći Međunarodnu finansijsku godina, mada u posebnim slučajevima odobra- ja stručnjaka banke više puta posećuje zemlju, korporaciju-IFC (International Financial va i na duže rokove. Vreme početka otplate (grejs destinaciju, kojoj je zajam odobren kako bi se na Corporation). Povoljnosti ove Korporacije za 1 period) obično je pet godina. licu mesta videlo kako se sredstva troše i da li se finansiranje materijalne osnove turizma u novim Za sve projekte koje finansira IBRD strogo je projekat/i realizuju u skladu sa sporazumom. Da destinacijama su višestruke, dok neke bitnije od definisana procedura sa sledećim fazama: bi se mogla koristiti sredstva Međunarodne ban- njih jesu: • identifikovanje projekta; ke za obnovu i razvoj u finansiranju materijalne • Povezivanje privatnih subjekata kojima je • priprema projekta; osnove i turizma uopšte uloga sopstvene države potreban kapital sa zainteresovanim ulagači- • ocena projekta; je neizostavna. ma; • pregovori; • Ne konkuriše privatnom kapitalu već stvara • usvajanje; Kofinansiranje kao mogućnost uslove za povećanje njegovog plasmana; • izvršenje i nadzor, i finansiranja stvaranja materijalne • Za kredite nije potrebna garancija države. • naknadna ocena projekta. Ne insistiranje na garancijama države pred- Identifikovanje projekta podrazumeva utvr- osnove u novim turističkim stavlja posebnu pogodnost i znatno skraćuje pro- đivanje projekta (može biti neki sistem ili obje- destinacijama cedure i vreme. Rokovi otplate kredita su od 7 do kat infra ili suprastrukture), koji će se finan- Zemlje koje shvataju značaj razvoja turi- 15 godina. Otplata kredita moguća je i u lokal- sirati zbog njegovog značaja za destinaciju ili zma i razumeju sopstvenu ulogu u tom razvo- noj valuti. Postupci identifikacije projekata, oce- značaja na još većem nivou. Projekte za finan- ju, nastoje maksimalno iskazati svoju pomoć. ne i usvajanja slični su postupcima IBRD. Intere- siranje pomenutim sredstvima mogu predlagati Jedan od načina osiguranja finansiranja mate- santno je istaći da korporacija poslednjih godina kako vlade zemalja članica tako i zainteresova- rijalne osnove u novim turističkim destinaci- uspešno mobiliše sredstva iz drugih izvora za ni poslovni krugovi. Ocene projekata od strane jama, uz pomoć države jeste kofinansiranje. odabrane projekte. Na svaki uloženi dolar od zainteresovanih krugova ili vlada zemalja člani- Kofinansiranje se obavlja sa tri vrste zajmo- strane IFC dolazi još pet dolara iz drugih izvo- ca i Banke, koji treba da budu finansirani, mogu va/zajmodavaca: javne agencije za razvoj-nacio- ra. Do početka 2000-e Korporacija je finansira- se razlikovati zbog različitih pogleda na priorite- nalne i međunarodne; institucije za kreditiranje la 1852 projekta u 129 zemalja i uložila 21,2 mili- te u razvoju i različitih ocena mogućih efekata. izvoza i komercijalne banke. Kofinansiranje ima jarde dolara iz sopstvenih fondova i 15 milijardi Posle faze identifikovanja dolazi faza pripre- poseban značaj kod finansiranja materijalne angažovanih u vidu sindikalizovanih zajmova i me projekta. U ovoj fazi primalac zajma i banka osnove novih turističkih destinacija u zemlja- garancija. ( Videti, Jovanović, 2001, 224). zajednički sagledavaju i pronalaze u tehničkom ma u razvoju. Da bi se obezbedilo finansira- i ekonomskom pogledu najpovoljniju varijan- nje većeg broja projekata u zemljama u razvo- Finansiranje sredstvima ostalih tu projekta sa stanovišta njegovog ostvarenja. U ju sredstvima više zajmodavaca Svetska banka zavisnosti od vrste samog projekta i činjenice da je 1974 godine uvela kofinansiranje. Kod kofi- međunarodnih finansijskih institucija li je ranije bilo sličnih poduhvata, faza pripre- nansiranje sve strane u procesu nalaze svoj inte- Navodeći moguće načine osiguranja sredsta- me može trajati jednu do dve godine. Banka daje res. Svetska banka angažujući sredstva ostalih va za finansiranje stvaranja materijalne osno- tehničku i finansijsku pomoć i podršku za proce- institucija smanjuje udeo sopstvenih sredsta- ve u novim turističkim destinacijama, svakao nu projekata, dok se može koristiti i pomoć dru- va, ostali učesnici u kofinansiranju obezbeđuju je važno istaći strani privatni kapital. Instituci- gih međunarodnih finansijskih institucija. Posle sigurniji plasman sredstava, zahvaljujući rigo- ja koja podstiče priliv privatnog kapitala iz ino- pripreme projekta sledi njegova ocena. Ocenu riznoj selekciji projekata u novoj destinaciji stranstva jeste Multilateralna agencija za projekta vrše stručnjaci same banke, s tim da koji će se finansirati. Treća strana korisnici zaj- garantovanje investicija-MIGA (Multila- neki put koriste i pomoć sa strane (konsultant- ma dolaze do sredstava potrebnih za stvaranje teral Investment Guarantee Agency). Ova ske usluge). Banka često sprema svoje stručne materijalne osnove. agencija davanjem garancija za nekomercijalne misije u određeno vreme, u konkretno podru- rizike, podstiče priliv privatnog kapitala u zemlje čje realizacije projekta, u destinaciju, kako bi se Finansiranje sredstvima ostalih u razvoju. MIGA pruža informacije potencijal- upoznali sa uslovima realizacije projekta. Stru- nim investitorima u novoj turističkoj destinaci- čnjaci banke obično akcenat stavljaju na: tehni- međunarodnih finansijskih institucija ji o mogućnostima ulaganja u zemlji date desti- čke, ekonomske, institucionalne i finansijske Uz pomoć ili posredstvom države za finansiranje nacije, zatim obezbeđuje druge tehničke pomoći aspekte. Potrebno je utvrditi da li je projekat u materijalne osnove u novim turističkim destina- i smanjivanje rizika. Kada je u pitanju pomoć kod tehničkom pogledu pouzdan, da li se uvažavaju cijama, posebno u zemljama u razvoju mogu se rizika administrativne prirode, misli se na: vla- odgovarajući standardi, ocenjuje se predviđena koristiti sredstva Međunarodnog udruženja za dina ograničenja konvertovanja i prenosa nov- veličina i lokacija objekta, tehnologija, oprema, razvoj-IDA (International Development Asso- ca, ograničavanje vlasništva stranaca, raskida- obezbeđenost potrebnim uslugama, projekto- ciation), kao afilijacije IBRD. Kroz pozajmice nje ugovora od strane vlade a na štetu investitora vani period gradnje, uticaj na prirodnu sredi- i poklone pod veoma povoljnim uslovima, a uz i sl. nu i sl.. Ekonomska ocena projekta podrazume- pomoć države-vlade, može se obezbediti finan- Osim pomenutih finansijskih institucija va analizu troškova i koristi za pojedine solucije siranje neprofitnih projekata materijalne osnove postoje i druge međunarodne i regionalne insti- projekta, zatim njihov značaj i ulogu u strukturi u novoj destinaciji od kojih kasnije koristi ima- tucije čija sredstva bi se mogla koristiti u finansi- materijalne osnove i turističke privrede destina- ju mnogi fizički i pravni subjekti u destinaciji; ranju materijane osnove turizma u novim turisti- cije. Finansijska ocena podrazumeva ispitivanje ne samo turisti. Pravo da koriste sredstva IDA u čkim destinacijama, bilo direktno ili indirektno. načina obezbeđenja potrebnih sredstava za inve- 2001. imale su zemlje sa nacionalnim dohotkom Tu možemo navesti: Međunarodnu investicio- sticiona ulaganja i mogućnosti otplate pozajmlje- po glavi stanovnika manjim od 1506 dolara. Kre- nu banku –MIB; Međunarodnu banku za eko- nih sredstava. diti ovoga udruženja ranije su davani na rok do nomsku saradnju-MBES; zatim, Banku za među- Misija stručnjaka priprema izveštaj koji sadr- pedeset godina, dok je danas skraćen na četr- narodne obračune –BIS; Evropsku investicionu ži ocenu projekta i preporuku o visini i uslovima deset godina za najnerazvijenije i tridesetpet za banku-EIB i Evropsku banku za obnovu i razvoj zajma. Izveštaj stručnjaka Banka kao investitor ostale zemlje u razvoju. –EBRD. Sredstva pomenute dve evropske ban- 94 ke posebno bi mogla imati značaja u finansira- sticije, daje garancije i pruža savete pri ulaganju 2. Jovanović, P. (2001): Međunarodno poslovno nju materijalne osnove i razvoja turizma u novim kapitala, npr. u određenu novu destinaciju. U finansiranje, Ekonomski fakultet, Beograd. destinacijama. Evropska investiciona ban- početku svoga rada ova banka preteženo je dava- 3. Hovbaruer, H. (2004): Osterweiterung-Vom ka praktikuje finansiranje projekata koji dopri- la kredite državnom sektoru, dok je danas preo- Drang nach Osten zur peripheren EU-Integra- nose razvoju nerazvijenih regiona, projekata od vladao privatni sektor. tion, Promedia Druch-und Verlagsges, m.b.h. zajedničkog interesa za više zemalja ili regiona Wien. i projekata koji doprinose modernizaciji privre- Zaključak de. Ova banka kod odobravanja kredita ne pra- Zaključak ovog rada je da mnoge nerazvijene i Napomene vi razlike između privatnog i državnog sekto- srednje razvijene zemlje koje raspolažu prosto- 1 Npr. sredstvima IBRD u SRFJ finansirana je ra i udeo zajma u projektu ne može biti veći od rom i prirodnim resursima pogodnim za razvoj izgradnja turističkih naselja Bernardin u Pira- 50% njegove vrednosti, kamatna stopa može se turizma, kao ključnim faktorom, to mogu i trenu, Babin Kuk u Dubrovniku, zatim, komu- definisati prilikom potpisivanja ugovora ili pri baju iskoristiti uključivanjem u međunarodne nalno uređenje Dubrovnika, Prištine, Saraje- isplati svake tranše zajma. Evropska banka za finansijske tokove. va i Tuzle, regulacija toka Save i otklanjanje obnovu i razvoj odobrava kredite kako vlada- posledica zemljotresa. ma pojedinih zemalja, tako i lokalnim vlastima Literatura i privatnim firmama bilo direktno ili indirek- 1. Čerović, S. (2003): Menadžment u turizmu, tno preko domaćih poslovnih banaka. Ova ban- PMF, Novi Sad. ka osim davanja kredita, osigurava strane inve-

95 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Turistički potencijal dela Popović B., I.*, Grzanske doline po obodu Anđelković, M.**, Bjeljac N., Ž.*** Velikog Pomoravlja ne sasvim određena severozapadnim ogranci- Rezime Uvod ma Tatarčeva – 504 m (3; 4). Ovako determini- Uz prikaz situiranosti Gornjegrzanske Velikomoravska udolina je, i sa posebnim atra- san celokupan “volumen” Gornjegrzanske doline doline u prilično nižem (288-386 m n.v.) ktivnostima koje su bile od prikladne važnosti za je, izduženo (4,8 km), zastupljen u nižem (288-327 delu istočnog oboda udvojene Paraćin- pokretanje i docnije uvećano obavljanje turisti- m odnosno 355-416 m n.v.) kraju krajnjeg istočnog sko-jagodinske kotline sagledana je i nje- čkih aktivnosti u tom delu Srbije. Uz to, kao što je i oboda udvojene Paraćinsko-jagodinske kotline na savremena komunikativnost u opse- poznato, tuda se, sa pruženim Koridorom 10, ukr- (4). Kako je Paraćinsko-jagodinska kotlina oveći gu tog, perifernog, predela Velikog Pomo- štaju saobraćajni pravci regionalnog i interregio- deo Velikog Pomoravlja, Gornjegrzanska dolina ravlja. Potom je naglašena i uloga priro- nalnog značaja. Njihovi pobočni odvojci dopiru i je, faktički pored visoke istočne oivičenosti njego- dnih motiva (vrelo Grze, Malo i Veliko do vrlo privlačnih podplaninskih prostora, ugla- vog prostiranja, odnosno baš u opsegu onog (nje- Grzansko jezero) u ispoljavanju mogućih vnom uočenih pokraj zapadne i istočne ograniče- govog) okrajka koji je u jednostranom (južnom) turističkih atrakcija u njenom uskodolin- nosti ovog Pomoravlja. Pošto je i relativno suže- dodiru sa poznatom “istočnom kapijom” (Često- skom (klisurastom) prostoru. Nije zapo- ni prostor Gornjegrzanske doline jedan od takvih brodicom ili Čestobrodičkom klisurom) ovako stavljena ni predstava ostalog prostor- usmerili smo pažnju u obrazlaganju njenog atrati- ispoljene Moravske tj. središnje oblasti Srbije. nog potencijala takvog profila - privlačni vnog sadržaja. Učinili smo to u cilju realnog sagle- Iako je, u regionalno-geografskim dimenzija- izgled 3,8 km izdužene klisuraste doline davanja njenog prirodnog i antropogenog turi- ma, okarakterisana (J. Marković, 1968.) kao peri- reke Grze, njeno slapovito oticanje preko stičkog potencijala, različito izraženog u opsegu ferni predeo Velikog Pomoravlja, Gornjegrzan- bigrenih kaskada kao i mestimično ure- istočnog oboda Velikog Pomoravlja. ska dolina je oduvek bila u neposrednom kontaktu đen, a mnogo više nesređen prizemni bilj- naročito sa onim saobraćajem koji se odvijao kroz ni pokrivač među heterogenim šumskim Položaj, ograničenost i saobraćajna pomenutu “istočnu kapiju” označenog prostran- sastojinama ove doline. stva. Tim Crnorečkim suženim prostorom vodio Ključne reči: Veliko Pomoravlje, Gornje- povezanost je ponajpre makadamski (stari) drum, povezuju- grzanska dolina, prirodni turistički moti- U nauci je od ranije poznato (J. Marković, 1954.) ći Paraćin sa Zaječarom a ovim i Gornjegrzansku vi, antropogeni turistički potencijal, nase- da je dolina reke Grze (leve pritoke Crnice) dolinu sa čitavim Pomoravljem (na zapadu) ali i sa obina za odmor i rekreaciju Čestobrodičkom klisurom razdvojena na dva, u istočnom Srbijom (na istoku). Makadam je docnije mnogo čemu, nejednaka dela. Donji, duži (11,8 bio “smenjen” poznatom Crnorečkom uskom pru- Abstract km) i izrazito zapadniji deo doline isključivo je gom koja je – i posle Drugog svetskog rata, “bila u In the survay of the Upper Grza Valley in pružen pravcem istok-zapad, budući da se treti- funkciji sve do sredine maja 1968.” (6, 13). Do kraja it’s lower (288-386 m above the sea-lev- ra od izlaska Grze iz ove klisure pa bezmalo do iste godine pruga je uklonjena, a tokom narednog el) the Eastern part of Paraćin-Jagodina njenog ušća u Crnicu. Suprotno, dvostruko kraći jednoipogodišnjeg perioda obavljena je poslednja basin as well as its the peripheral part of (4,8 km) dolinski deo približno je, upadljivo isto- modernizacija ovog uporedničkog komunikacio- the Great Morava region has been ana- čnije – ispoljen u pravcu sever-jug. Kako se njime nog pravca, usled pružanja savremene (asfaltne) lysed. The rale of nature and scenary (The podrazumeva izraziti uskodolinski usek kojim saobraćajnice na relaciji Paraćin – Zaječar. Ovim Grza Well, Small and Big Grza lake) (“odozgo nadole”) otiče Grza od svog nastanka je Gornjegrzanska dolina i dalje ostala u široj oko- as a tourist attraction in its basin-like (Velikog vrela) do ulaska u označenu Čestobrodi- lini Paraćina, s obzirom da je od njegove perife- part has been shrened. The attention has čku (Grzansku) klisuru, ovaj gornji deo Grzanske rije na drumskoj distanci od 19,6 km. Severno od also been paid to some other potentials doline je u kontinuiranom znanju ne samo pre- njega su Ćuprija i Jagodina na različitim rastoja- - attractive sights of a 3,8 km elougat- deonog stanovništva, nego i šire, pod imenom njima (7,8 km odnosno 18,5 km), pa je i Gornje- ed basin-like River Grza Valley its flow Gornja Grza. Egzistirajući još i sa opravdanim, grzanska dolina udaljenija (27,3 km odnosno 38,1 over cascades as well as partially regulat- preciznijim, nominalnim određenjem kao Gor- km) od njih nego od Paraćina, što je takođe svrsta- ed ground-lying plants amoug heteroge- njegrzanska dolina (M. Zekić, S. Perišić, 2002.) va (Ž. N. Bjelac, I. B. Popović, 2004.) u široj okoli- nous woods. ona će i ovde biti pod tim nazivom uvažena. ni pomenutih gradova. Na skoro tri puta kraćem Key words: Great Morava region, Upper Pružajući se, kao što je i rečeno, od severa pre- (11,7 km) odstojanju, a ovim i u severnom grani- Grza valley, natural tourist attractions, ma jugu, Gornjegrzanska dolina je – sa istoka i čnom pojasu šire i uže okoline ove doline je pozi- antropologic tourist potnetial, settlement zapada, u celini uokvirena zapadnim padinama cioniran poznati Sisevački turistički prostor. U još for holiday and recreation jugozapadnog Kučaja (Debelo brdo, 1005 m; Javo- bližoj (3,2 km) distanci, te tako i u njenoj prilično rački vrh, 926 m i Vlaški kamen, 909 m). Tako, sa užoj okolini situiran je znameniti srednjeveko- istoka je ograničena najnižim delovima (Vrelska vni manastir Sv. Petka (7). Kao atraktivan priro- padina, 390-430 m) kučajskog Crnog vrha (810 dni ambijent Čestobrodička klisura je najbliža (0,4 m), a zatim zapadnim obroncima (Crvenjak, 375- km) Gornjegrzanskoj dolini (7) jer se ova južnim 382 m) Velikog Kozjeg roga (682 m) i Malog Kozjeg okrajkom bezmalo dodiruje sa tom, Grzinom, kra- roga (517 m) kao i zapadnim kosama (Ždrelo, 360- tkom (2,2 km) i “krivudavom” klisurom. 374 m i Orasište, 348-356 m) Samarnjače (593 m), odnosno Presla – 534 m (3; 4). Sa suprotne, zapa- Prirodni i atropogeni turistički dne, strane je ograđena skoro račvasto pruženim, * Dr Ivan B. Popović, Geografski institut “Jovan Cvijić” istočnim, bezimenim kosicama Jasičkog krša (691 potencijal SANU, Beograd m), Crnovrške Vrletnice (657 m) i Ravnog laza – Ovaj, oko 4,8 km dug i prosečno 150-340 m širok, ** Milena Anđelković, hotel “Jagodina”, Jagodina 513 m (3; 4). I dok je sa severa omeđena jugoza- uskodolinski, skoro klisurasti, prostor nije svuda *** Dr Željko N. Bjeljac, Geografski institut “Jovan Cvijić” padnim obronkom (Macina kosa, 582 m) višeg podjednako privlačan za turiste i druge posetio- SANU, Beograd Malog Javorka (756 m), dotle je sa južne stra- ce. Najzanimljiviji i najprivlačniji deo tog gornjeg 96 toka Grze je, svakako u opsegu njenog izvori- prirodne sredine malih rečnih jezera ili slučajni ondašnji Opštinski odbor dečije zaštite (Paraći- šnog sektora. Izbijajući u izdašnim mlazevima, ribolovci i drugi namernici. na) obezbedio je sredstva “i preduzeo sve potre- na nekoliko mesta, “na dnu” oveće krečnjačke Nizvodnije od te hidroakumulacije Gornjegr- bne mere” za izgradnju spomenutog objekta. mase amfiteatralne uobličenosti u rasponu 22- zanska dolina se naglo sužava na 100-130 m tako Definitivno sagrađen do kraja 1958. takav sme- 24 m, prostorno-ambijentalni sadržaj izvorišta da poprima klisuraste odlike kojima je i “odsli- štajni objekat je “profunkcionisao” tek sredinom Grze (zvanog “Veliko vrelo”) odaje impresivan kana” čitavom dužinom. I Grza se odatle, po 1959. godine, pošto je dotada podignuta i prate- izgled. Umnogome obavijen bigrenoznim nasla- sutoku sa periodičnim tokom (Ivaništicom), pro- ća zgrada (pomoćne prostorije − kuhinja i sobe gama ovaj svet kraške vode i, mahovinom pre- bija po njenom, crvenim peščarom ispunjenom, za osoblje). Kao takvo ovo oporavilište je sadrža- svučenog, gromadnog krečnjaka u priličnoj meri dnu. Oticajući, nepravolinijski, relativnom pli- lo 16 soba u kojima je “bilo raspoređeno 60 leža- doprinosi opštoj dekorativnoj izražajnosti izvo- tkim a pogdegde i produbljenijim koritom grzine ja” što kazuje da je, u smeštajnim jedinicama bilo rišta. Kako se u saznanju predeonog stanovniš- vode, uz priličan huk, tuda odlazi skoro u prav- u proseku po četiri ležaja (8). Ovi smeštajni kapa- tva, a i šire “kotira” kao izrazita prirodna atra- cu severoistok-jugozapad. Označavana celom citeti se, još uvek, koriste u naznačenom smislu i kcija glavno izvorište (Veliko vrelo) Grze će, u “klisurastom” dužinom (3,8 km) neusaglašenim mogu se i ubuduće smatrati realnim receptivnim ovom prostoru, i nadalje ostati realan turistički padom, Grza je u slapovitom spuštanju − sa 376 mogućnostima takvog tipa. potencijal prirodnog porekla (Ž. N. Bjelac, I. B. m na 283 m n.v., preko brojnih kaskada, između U međuvremenu, u potesu “Orasište” i nado- Popović, 2004.). Ovo naročito zbog toga što je i kojih su zapažena (I. B. Popović, 2004.) i pone- mak Dečijeg oporavilišta prepravljena je sta- sada prilično dostupno (za razgledanje) posred- ka oveća udubljenja − “džinovski lonci”, virovi. ra stočarska koliba u mali ugostiteljski objekat. stvom solidnog makadamskog puta, dužine 0,3 Neposredno dostupan podrobnijem razgledanju, Docnije, odnosno 1962. godine, onje “dogra- km. Ovde se mora navesti da reka Grza nastaje ne sa preko 25 pešačkih mostića takav izgled pro- đen i opremljen prvim smeštajnim jedinicama u samo od ovog, glavnog (primarnog), izvorišnog ticaja Grze odaje prostorno-dekorativnu suštinu kojima je bilo blizu 50 ležaja” (8; 3). Kao takav kraka nego i od daleko slabijeg (krajnje sekun- prave podplaninske reke, koja je “samo po sebi” je počeo da posluje pod oznakom Dom za ishra- darnog) doticaja što potiče iz Malog Vrela koje je umnogome prirodna atrakcija. O ovome se i ubu- nu i smeštaj odnosno Donji dom, s obzirom da − 0,6 km severozapadnije, odnosno ispod bezi- duće mora voditi računa osobito zbog primera je već postojeći Planinarski dom uveliko nazvan menog severoistočnog obronka Pištolja − 524 m dostignute šire afirmacije istovrsnih turističkih Gornjim domom. Novijom dogradnjom i unutra- (4). privlačnosti. šnjom rekonstrukcijom , izvedenom 1970. godi- U realan turistički potencijal sličnih odredbi sva- Antropogene atraktivnosti Grzanske doline ne, ovaj Donji dom je dobio još 6 soba za sme- kako se mogu opravdano svrstati i dva protočna se svakako prepoznaju u onim prostornim sadr- štaj gostiju što je uslovilo i uvećanje raspoloživih jezera: Veliko grzansko i Malo grzansko jeze- žajima kojima se i te kako doprinosi uobličava- ležaja − sa 50 na 64 (8, 3). Poprimivši od tada ro. Zbog potreba izgradnje male hidroelektrane nju realnih mogućnosti dužeg ili kraćeg borav- kvalitetniji (dvokrevetni) smeštaj takav recepti- izvršeno je, još 1956. godine, ujezeravanje voda ka u njenoj prirodnoj sredini. U takve se najpre vni objekat se, 1975. godine, priključuje Turisti- otoke pomenutog Velikog vrela Grze, te je, u nje- ubrajaju tamošnji smeštajni kapaciteti i istosmi- čkom preduzeću “Grza – tursu” iz Paraćina. Ubr- govoj blizini, formirano Malo grzansko jezero. sleni potencijal inkorporiran u već oformlje- zo je i označen pod starim nazivom “Koliba” pa je Ono je i sada 150 m dugačko i oko tri puta manje nu (Grzansku) naseobinu za odmor i rekreaci- kao istoimeni hotelski objekat “obogaćen” i depe- (48 m) široko, dok mu uprosečena dubina iznosi ju. U hronološkom pogledu, pomenuti smeštaj dansom u kome je 1977. godine bilo evidentirano od 2,0-2,5 m (4). Nalazeći se približno na 418 m je bio osposobljavan za prijem gostiju u različi- još 24 smeštajnih jedinica, što je i povećalo broj n.v. ono je − u odnosu na Veliko grzansko jeze- ta ranija vremena pa je i razumljivo što je, kvan- istih na ukupno 40. U njima je bilo razmešteno ro, u višem delu Gornjegrzanske doline, pošto je titativno-kvalitativnom izrazu − održavao pre- 110 ležaja, a što se i dosada uglavnom ispoljilo drugopomenuto jezero u zahvatu njenog, upadlji- ovladavajuće socioekonomske prilike. Tako, još kao glavna odlika hotelskog smeštaja Gornjegr- vo nižeg (396 m n.v.), zemljišta. Ponajviše uslo- krajem 1952. godine, tadašnja Uprava planin- zanske doline (Ž. N. Bjelac i I. B. Popović, 2004.). vljeno naraslim potrebama za upražnjavanjem skog društva “Javorak” (iz Paraćina) je razmi- Ostavši kao solidna celina kvalitetnijeg smeštaja kupališno-rekreativnih aktivnosti radnih lju- šljala da planinarima omogući prikladan smeštaj u ovom klisurastom prostoru hotelski kapaciteti di Veliko grzansko jezero se, u celini, obrazova- (7) u okolini ovog grada. Bilo je raznolikih ideja, “Kolibe” pružaju onu receptivu na koju se, u tom lo delimičnim pregrađivanjem Gornjegrzanske a nadvladala je ona da se odgovarajući Planinar- smislu, može osloniti i u daljoj perspektivi. doline na napred označenom terenu. Učinjeno je ski dom gradi u blizini izvora reke Grze, odnosno Okarakterisana realno označenim prirodnim još sredinom 1967. godine, sa izgradnjom 12 m na višem terenu (418 m) Gornjegrzanske doline. atraktivnostima ali i donekle probirljivim rece- visoke betonske brane povrh koje je tada sprove- Uz pomoć opštinskih sredstava prikupljen je gra- ptivnim potencijalom manje obimnosti Gor- den asfaltni put (4). Iz Gornjegrzanske doline put đevinski materijal do sredine 1953, a do kraja iste njegrzanska dolina je, već sredinom šezdesetih je upravljen prema severu odnosno Sisevačkom godine obavljeni su i pripremni radovi, uključu- godina prošlog veka, počela da privlači i one koji turističkom prostoru, distanciranom od ove 11,7 jući pritom i izgradnju ovećeg, potpornog, kame- su na duže želeli da prebivaju u njenom klisura- km (4, 2), od kojih je nešto manje od polovine nog zida, prema reci Grzi, na levoj dolinskoj stra- stom prostoru. Otuda su ranije izletničke pose- (4,9 km) sa zemljanom podlogom. Usled upadlji- ni (7) u tom, višem, Gornjegrzanskom prostoru. te postepeno poprimale karakter boravka u dvo- vo većih odrednica akvatorijuma od Malog, Veli- Tokom sledeće godine obavljeni su svi građevin- dnevno-trodnevnom ili višednevnom trajanju. ko grzansko jezero je dugo oko 380 m, a široko ski radovi, pa je − po uvođenju unutrašnjih insta- Interesovanje za ovakvo posećivanje Gornjegr- blizu 80 m, dok mu dubina ponajviše doseže 5- lacija i dopremanju smeštajne opreme do leta zanske doline je još više došlo do izražaja u peri- 6 m, ne računajući onu kod prelivnog polja brane 1955. godine − Planinarski dom počeo da pri- odu 1964-1967. (I. B. Popović, 2004) odnosno čiji je iznos preko 9 m pri normalnom usporu. Sa ma planinare i druge posetioce. Raspolagajući sa tokom odvijanja pripremnih radova za podizanje stalno obnavljanom vodenom masom ovo, proto- trpezarijom, etažnim kupatilom i devet smeštaj- prvih objekata za odmor i rekreaciju. Ovi su se čno, (Veliko grzansko) jezero je, u prvo vreme, nih jedinica (soba) u kojima je bilo 54 ležaja (Ž. ubrzo tuda pojavili na nižim (Donjim − 291-316 bilo u funkciji zadovoljavanja kupališno-rekrea- N. Bjelac i I. B. Popović, 2004.) ovaj visokopar- m n.v.) ali i na višim (Gornjim − 326-357 m n.v.) tivnih potreba stalnih posetilaca Gornjegrzanske terni Planinarski dom je bio prvopodignuti sme- terenima, ponajviše izduženim, a uzanim usled doline. Kasnije, svrstajući se u sklopu ribarskog štajni objekat u prostoru Gornjegrzanse doline. I stešnjenosti protokom Grze na jednoj i pristu- područja “Morava I” − periodično je poriblja- sada mu je postojanje u funkciji nisko komfornog pnog makadamskog puta na drugoj strani. Izgra- vano kalifornijskom pastrmkom pa je i postalo smeštaja, te se isti i nadalje mora tretirati u sklo- dnja objekata za odmor i rekreaciju je postala omiljeno stecište mnogobrojnih sportskih ribo- pu istosmislenog smeštajnog potencijala Gornje- intenzivnija tek od 1968, jer se ova godina smatra lovaca istočne Srbije koji se, dva puta godišnje, grzanske doline. za prelomnom u ispoljavanju pasivnog odmora, višednevno takmiče (M. Zekić, S. Perišić, 2002.) Nasuprot njemu, i na oko 3,8 km drumskog uobičajene rekreacije i ostalih prikladnih oblika pod pokroviteljstvom Organizacije sportskih rastojanja, a ovim i po upadljivo nižem terenu turističkih kretanja (M. Zekić, S. Perišić, 2002.) u ribolovaca “Magnum” iz Jagodine. Zato je jeze- (291 m) iste doline započela je, 1957. godine, gra- prostoru Gornjegrzanske doline. Upravo, tada je i ro još uvek realna prirodna atrakcija za sve turi- dnja Dečijeg oporavilišta. Zapravo, zbog nara- okončano, nešto ranije započeto, celovito asfalti- ste okolnog prostora, bez obzira da li su ljubitelji slih potreba za letnjim oporavkom školske dece ranje postojećeg (4,1 km) makadamskog puta (od 97 Crnorečke magistrale do Velikog grzanskog jeze- Zalazeći skoro u sve okrajke klisuraste Gornjegr- 4. Ivan B. Popović (2004.): Ukratko o prirodnoj ra), što je i te kako uvećalo pristupačnost i ovog zanske doline ona je postala i najprisutniji antro- sredini Gornjegrzanske doline; Beograd podplaninskog, klisurastog, predela. pogeni sadržaj (9) njenog prostora. Kao takva se Rukopis (str. 1-2); Arhiv rukopisa I. B. Popo- Savremenijom dostupnošću ovog prostora treba uvažiti i u smislu turističko-rekreativnog vića; Beograd pospešeno je i započeto podizanje objekata za potencijala, inkorporiranog u opsegu ovog pod- 5. Jovan Marković (1968): Fizičko-geografski odmor i rekreaciju, s obzirom da je u narednom planinskog predela. potencijal realnih i perspektivnih turisti- trogodišnjem (1969-1971) periodu građevinski Sve nas navodi na pomisao da su razmatra- čkih mikrorejona SR Srbije; Zbornik rado- dovršeno još 16 ili 12,1 % istosmislenih zdanja. ne turističke mogućnosti Gornjegrzanske (klisu- va, sv. XV (str. 79-99); Geografski zavod PMF- Kao i na mnogim takvim lokalitetima u Srbi- raste) doline umnogome realne, što dalje govori a; Beograd ji, tako i u Gornjegrzanskom prostoru, njihova o nezaobilaznom tretmanu istih pri uobličavanju 6. Miroslav Dimitrijević (2004.): Poslednje najintenzivnija gradnja se odvijala tokom onda- njenog perspektivnog privređivanja. putovanje voza koji je povezivao Pomora- šnjeg dvanaestogodišnjeg (1972-1983) perioda, vlje i istočnu Srbiju; Dvonedeljnik “Paraćin- jer je u to vreme bilo podignuto čak 80 ili 60,6 Literatura i izvori skih 14 dana” (str. 13); RNJP “Paraćin”; Para- % objekata za odmor i rekreaciju. Njima se, već ćin tada, umnogome uobličila, prostorno poprilično 1. Jovan Marković (1954.): Reljef sliva Crnice i 7. Zabeleške o usmenom saopštenju Branka Šće- izdužena (3,7 km) i samo u jednom “rasponu” od Grze; Zbornik radova, knj. 7 (str. 19-83); Geo- panovića, stalno nastanjenog u Paraćinu 650 m diskontinuirana − Gornjegrzanska nase- grafski institut SAN; Beograd. 8. Ivan B. Popović i Ž. N. Bjelac (2004.): Saobra- obina za odmor i rekreaciju (9). Imajući u svom 2. Miladin Zekić i Stanojko Perišić (2002.): Neki ćajno-turističke odrednice Gornje-grzan- rasprostiranju sa docnije sagrađenim, ukupno sadržaji prostora Gornjegrzanske doline ske doline; Rukopis (str. 1-5); Arhiv rukopi- 132 objekta za odmor i rekreaciju izdužena Gor- ispod Kučaja; Rukopis ( str. 1-3); Arhiv ruko- sa I. B. Popovića njegrzanska naseobina je daleko više sa zdanji- pisa M. Zekića; Paraćin 9. Ivan B. Popović (2004.): Gornjegrzanska ma od tvrdog građevinskog materijala (118 ili 3. Topografska karta (1985.): R 1:50000; List Ale- naseobina za odmor i rekreaciju; Pribele- 89,4 %) nego od različite drvene građe (14 ili 10,6 ksinac 1; Vojnogeografski institut; Beograd škesa terenskih ispitivanja – rukopis (str. 1-7); %), što prilično pogoduje povremenom ili peri- Ruko- Arhiv rukopisa I. B. Popovića; Beograd. odičnom obitavanju i u hladnijem delu godine.

98 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Kompleks turističkih Anđelković, M.*, Bjeljac N., Ž.** mogućnosti Sisevačkog Popović B., I.***

Rezime prostora u domašaju Sisevački prostor je sagledan u, uporedni- čki označenom, relativno nižem (335-390 m n.v.) podplaninskom terenu istočnog oboda Velikomoravske udoline Velikomoravske doline, a prikazana je i njegova saobraćajna povezanost sa gradskim Uvod Tome je doprinela i njegova pristupačnost u smi- naseljima i drugim turističkim atraktivno- Poznato je da se sa, meridijanski ispruženim, slu saobraćajne povezanosti sa gradskim naselji- stima spomenute oblasti Srbije. Predsta- Koridorom 10 ukrštaju saobraćajni pravci ponaj- ma i drugim atraktivnim lokalitetima spomenu- va realnih i perspektivnih turističkih mogu- više u južnom prostoru Velikog Pomoravlja. Nji- te oblasti Srbije. Tako, od pomoravskih gradova, ćnosti ovog podplaninskog predela inkor- hovi pobočni kraci dosezaju i do atraktivnih Ćuprija mu je najbliža, s obzirom da je od nje na porirana je u podrobnijem obrazlaganju podplaninskih prostora, pretežno zapaženih uz 23,2 km drumskog odstojanja (3). Kako su Jago- njegovih antropogenih turističkih atrakci- njegovu zapadnu i istočnu oivičenost. Među nji- dina odnosno Paraćin severozapadno, odno- ja (kupališno-rekreativni bazen olimpijskih ma se svakako ističe turistički privlačan pro- sno južno od nje na neujednačenom rastojanju, razmera, ribnjak za uzgoj pastrmki, mana- stor Sisevca. O njemu je, u naučnim saznanjima, razumljivo je što se Sisevački prostor različito stir “Sisojevac” kao metoh (ispostava) zna- samo usputno bilo pomena te smo uložili napor distancirao od ovih gradova pošto je od Jagodine menitije Ravanice kao i obaloutvrde oko na sagledavanju njegovih prostornih sadržaja, drumski udaljen 33,9 km, a od Paraćina 31,7 km inicijalnog oticanja reke Crnice). Nisu izo- kojima (mu) se ispoljavaju turističke mogućno- (3). Ovim je umnogome indicirana njegova sme- stavljeni ni prikazi receptivnih kapacite- sti. štenost u široj (daljoj) okolini pomenutih grad- ta iskazani postojanjem hotela “Borje”, ali skih naselja Velikog Pomoravlja. smeštajnim jedinicama skromnije opremlje- Prostorne odrednice i saobraćajne veze U skoro suprotnim saobraćajnim relacija- nih odmarališta. Nastankom i hronološkim Integralni prostor Sisevca je u, širem smislu, sko- ma je Sisevački prostor prema okolnim atrakti- odvijanjem izgradnje Sisevačke naseobine ro uz severozapadnu omeđenost severnog sku- vnim lokalitetima, s obzirom da im je upadljivo za odmor i rekreaciju, zaokruženo je tuma- pa, prilično sniženih, jugozapadnih obronaka bliže pozicioniran. Svakako je najmanje uda- čenje kompleksa turističkih mogućnosti (Gorunovački vis – 586 m, Požara – 560 m, Sten- ljen od poznatih lovišta šumske divljači (Neku- istoimenog podplaninskog prostora. ka – 620 m, Mala Papratna – 594 m, Jeremička dovo – 960 ha i Garbaluci – 1120 ha), jer su mu Ključne reči: Velikomoravska dolina, kosa – 576 m, Bivoljak – 589 m i Pogled – 527 ova (sa ovećim lovačkim domovima), na rastoja- Sisevački podplaninski prostor, realne m) znatno višeg, južnijeg dela (Brestovačka ste- nju od 6,8 km odnosno 8,7 km (3). Od privlačnog turističke mogućnosti, objekti za odmor i na, 996 m; Klokotar, 988 m; Debelo brdo, 1025 m Muzeja rudarstva, jedinog te vrste u Srbiji − Sise- rekreaciju, atropogene turističke atrakcije i Grabovitski vrh, 974 m), Kučajskog planinskog vački prostor je distanciran 10,2 km, pošto toli- masiva. Njima je Sisevački podplaninski basen ko iznosi i drumska relacija do mesta (jednove- Abstract okružen sa svih strana, sem sa zapadne, budući kovna rudarska kolonija “Senjski rudnik”), gde Sisevac area has been surveyed in its da se tuda probila dolinica tamošnjeg izvorišnog je on lociran. Na drumskom odstojanju od 11,4 marked, realtively low (335-390 mabove the otoka reke Crnice, desne pritoke Velike Mora- km od Sisevačkog prostora pozicioniran je, u sea-level) submonntainons terrain of the ve. Smeštena u opsegu primetno nižeg (340 – pravcu zapada, znameniti srednjovekovni mana- eastern borders of the Greatmoravian Val- 388 m n.v.) podplaninskog terena ova “Sisevačka stir “Ravanica”, koji je bio izgrađen početkom XV ley and its traffic connections to urban are- tektonsko-erozivna depresija je u celini nagnuta veka (1407-1418.) kao zadužbina despota Stefana as as well as same other tourist attrac- od istoka ka zapadu” (1, 52-53) pa je u tom pravcu Lazarevića (4). U klisuri reke Ravanice, u užem tions of the above mentioned part of Ser- i zastupljena u naznačenom segmentu istočnog (neposrednom) okruženju spomenutog manasti- bia have been presented. The picture of the oboda Velikomoravske udoline. Čini je relativno ra smeštena je, šire poznata, Ravanička pećina. real and probable tourist potentials of this uravnjen plato nižeg (340 – 362 m) zemljišta, oko Kao potencijalni speleoturistički objekat ona je sub neduntainons region is a part of a more najgornjeg toka Crnice, ali i, nešto više (363 – od Sisevačkog prostora udaljena približno onoli- elaborate descriptions of its antropogen- 388 m), preostale konfiguracije između kojih joj ko (11,7 km) koliko i ovaj kulturno-istorijski spo- ic tourist attractions (swimming recreation- pritiču potoci: Stubički, Daršljivački, Jeremički i menik. al pool, “Sisojevac” Monastery as a post of Jablanički. Otuda se Sisevačka depresija uobličila U sasvim suprotnom (istočnom) pravcu ali i the famons Ravanica as well as the banns u nepravilnu omanju korutinu, upadljivo izduže- na potpuno jednakom odstojanju (11,7 km) Sise- of the Crnica River). It also includes recep- nu uporedničkim pravcem u rasponu od 2,7 km vački prostor je drumski distanciran od atra- tive capacities of the “Borje” hotel and more sa najvećom poprečnom distancom od 1,4 km. U ktivne turističke hidroakumulacije − Velikog modestty yuiped holiday resorts. It explained lokalnim odrednicama ona je sa severa ograniče- grzanskog jezera a ovim i u istom smislu privla- well the creation and development chronolo- na jugoistočnom padinom Gorunovca (Crvenjak, čne Gornjegrzanske doline. gy of Sisevo, settlement for holiday and recre- 503 m), južnim okrajkom Požara (Veliki kamen, ation wish the good description of the tourist 365 – 378 m) i zapadnom kosinom Stenke (Vučji Kompleks turističkih mogućnosti potential of his submontainons area. do, 485 m), dok je sa istoka limitirana severoza- Obuhvaćen naznačenim nižim (335-390 m n.v.) Key words: Greatmoravian valley, Sis- padnim obronkom Male Papratne (Ličerčić, 453 pojasom u delu istočnog oboda Velikomoravske evac submonntainons area, real tourist m), a sa južne strane je, nadalje, omeđena sever- udoline Sisevački prostor je sada, po ustanovlje- potentials, holiday and recreation objects nim padinama Jeremičke kose (Sisevačko brdo, nom nalazu (I. B. Popović i Ž. N. Bjelac, 2004.), u 468 m), severnim ogrankom Bivoljaka (Hajdu- globalu pod raznolikim šumskim revirom, prize- * Milena Anđelković, hotel “Jagodina”, Jagodina čko putilo, 460 m) i severoistočnim stranama mnom vegetacijom i ponekim obdelanim zemlji- ** Dr Željko N. Bjeljac, Geografski institut “Jovan Cvijić” Pogleda (Strmina, 482 m). štem ali i sa terenima koji su stalno naseljeni ili SANU, Beograd Ovako okarakterisan celoviti prostor Sisev- pak povremeno, odnosno periodično obitavani. *** Ivan B. Popović, Geografski institut “Jovan Cvijić” ca je bio i ostao od interesa za savremena turi- Pretežno koncentrisan u njegovom jugoistočnom SANU, Beograd stička kretanja tog dela Velikog Pomoravlja. kraju a vrlo malo prema zapadu, oko pristupnog 99 puta, ovako ispoljen naseobinski segment Siseva- jem pomenute godine umesto “makadama”, koji Njima su, u istovetnom pogledu, suprotne čkog prostora je, u poznijim poratnim godinama, je prethodno prolazio uzduž naselja, postavlje- one turističke mogućnosti koje su sublimirane u poprimio one turističke odlike koje su ga i uči- na je kocka što je najpre olakšalo kretanje njego- postojanju hotelske receptive u tamošnjem pro- nile privlačnim u tom smislu. Zapravo, sa ranije vih žitelja u zimskim mesecima a potom pospe- storu. Upravo, sa prerastanjem Sisevačkog pro- umnogome “ustrojenom” pa potom i nepotrebno šilo i savremeniju komunikativnost posetilaca. stora u posećeno turističko mesto inicirana je, zapostavljenom, istosmislenom, infrastruktu- Tokom narednog dvogodišnjeg perioda izvršeno a po asfaltiranju pristupnog puta 1967. godine, rom obitavani prostor Sisevca se može smatra- je ne samo prepravljanje Rudarskog prenoćišta u i realizovana gradnja hotelskog objekta tokom ti jednim od dva izraza zastupljenih turističkih Radničko odmaralište opšteg tipa već i preuređe- 1969. Lociran skoro uz atraktivan izvor Crnice, iz mogućnosti ove teritorijalne celine u podplanin- nje Upravne zgrade rudnika u veliki ugostiteljski zjapećeg pećinskog otvora, hotel “Borje” je iska- skom predelu jugozapadnog Kučaja. objekat , prvi te vrste u podplaninskom terenu zivao znatno kvalitetniji smeštajni kapacitet, te Mestimično naseljen u srednjem veku pa u Kučaja. U međuvremenu, na oko 80 m nizvodni- se tako od 1970. moglo udovoljiti i nešto probirlji- tom smislu zapusteo tokom dugotrajnog perio- je od izvora Crnice iz zjapećeg pećinskog otvora, vijim zahtevima turističke klijentele. Mada nije u da turske okupacije, Sisevački prostor biva nano- sagrađen je “velelepni restoran na vodi”, koji je − funkciji od 1996. on se i sada sa 38 ležaja pokazu- vo postepeno naseljavan sa pronalaženjem uglje- naročito u toplijem delu godine, zadugo funkcio- je u svojstvu jedine hotelske receptive Sisevačkog nosnih slojeva “u okolnim terenima”. Kasnije, nisao kao prava i jedinstvena antropogena atra- prostora za koju bi se − uz minimalna ulaganja sa uvelikim radom Sisevačkog rudnika mrkog kcija Sisevačkog prostora. za propušteno održavanje − zasnovano navelo (Ž. uglja pre Prvog svetskog rata, njegovo naselja- U njegove atraktivnosti istog ranga mora se N. Bjeljac, I. B. Popović, 2004.) da je važna turi- vanje je intenzivirano, što je i dovelo do zasniva- uvrstiti i otvoreni kupališni bazen. Sagrađen u stička mogućnost antropogenog karaktera. nja manje rudarske kolonije. Tokom međuratnog prvoj polovini 1958. godine on je, po dimenzi- Skoro istog značaja su i one antropogene atra- perioda ona se sukcesivno širila jer su mnogi jama, daleko odskakao od onih u pomoravskim ktivnosti tamošnjih terena kojima se, u većoj rudari podizali kuće i njih porodično nastanji- gradovima, jer je tada bio prvi i jedini sa olim- meri, pospešuje uobličavanje razloga za kra- vali, dok su neki za stanovanje koristili samačke pijskim razmerama u pomoravskom delu Srbi- ći ali i duži boravak u prirodnoj sredini Siseva- sobe u, 1932. godine sagrađenom visokoparter- je. Prostorno izdvojen i sa sasvim obezbeđenim čkog prostora. U takve se olako raspoznaju osa- nom Rudarskom prenoćištu. Osim njega u pre- (ozidanim) svlačionicama, ovaj kupališno-rekre- mljeni ili rasprostranjeni prostorni sadržaji kao dratnom Sisevačkom (rudarskom) naselju je bila ativni objekat je raspolagao i sa prikladno uslu- što su poznati Sisevački manastir “Sisojevac” i i zdravstvena ambulanta, kao i Sokolsko društvo, žnim restoranom kao i sa jedinstvenim okolnim istoimena naseobina za odmor i rekreaciju. Tako, Osnovna škola, Podružnica crvenog krsta, Niža platoom za sunčanje, što se i sada tuda zapaža (I. na temelju starog svetilišta obnovljen u srednjem rudarsko-industrijska škola i rudarska kantina. B. Popović, 2004.), iako je on više od jedne dece- veku a kasnije, dugotrajno, vreme turske okupa- Zbog potreba rudnika izgrađena je tada i termo- nije zapostavljen pa otuda i prilično zapusteo. cije dosta zarušen, manastir “Sisojevac” je zadu- elektrana pa je i Sisevačko naselje imalo koristi, Kako se, uz izvesna ulaganja, može privesti svo- go bio prilično zapušten i neopravdano zaposta- što je u ondašnjem poimanju elektrifikacije spe- joj funkciji taj objekat se mora uvažiti kao rea- vljen kao kulturno dobro. Nanovo etapno (od cifičnih naselja zasigurno bila prava retkost čak i lan turistički potencijal antropogenog karaktera. 1972-1980. odnosno 1989-1993-1998.) obnavljan kada su bile u pitanju ovakve rudarske “nastam- Godinu dana kasnije, odnosno od sredine 1959. tek u naše vreme (B. Mihajlović, 1997) do kona- be”. Uz Crpnu stanicu (na izvoru Crnice) i Upra- godine, u zapadnom okrajku Sisevačkog prostora čnog sadašnjeg izgleda (sa zvonarom, ogradnim vnu zgradu Sisevačkog rudnika na istoimenom je počela gradnja ribnjaka, u to vreme označava- zidom porte, ulaznom kapijom, prvopodignu- naseljenom terenu je bila − po nalazu B. Mihaj- nog (6) kao privredni objekat kojim se doprino- tim konakom za sestrinstvo i novosagrađenim lovića (1997.) i nekoliko većih kafana kao i pro- si većoj atraktivnosti čitavog podplaninskog pre- konakom za goste) manastir “Sisojevac” je, u davnica mešovite robe, ali i one zanatske radnje dela Kučaja. Zapravo, imajući u vidu da hladna i međuvremenu, proglašen metohom znamenitije, za kojima se osećala najveća potreba. Tako je taj bistra voda Crnice zadovoljava biološke uslove za “carske lavre”, Ravanice, čime je i zauzeo odgo- deo naselja zadobio izgled varošice u razmera- uzgoj kalifornijske pastrmke Ribarsko gazdin- varajuće mesto među istosmislenim kulturno- ma uslovljenim uobičajenim životnim prilikama stvo “Beograd” je uložilo sredstva i na oko 2,5 istorijskim spomenicima visokog ranga. rudarskih mesta pre Drugog svetskog rata. ha površine sagradilo prikladne otvorene baze- Zauzimajući pretežno jugoistočni kraj Sise- ne i prateći kupoprodajni lokal. Početkom šezde- Zaključak vačkog prostora istoimeno rudarsko naselje je, setih godina ovaj privredni objekat je proširen Ovaj podplaninski predeo jugozapadnog Kuča- u globalu, zadržalo takvu fizionomiju i tokom izgradnjom novih basena, a danas ih ima mno- ja je, već krajem šezdesetih godina prošlog sto- prvih poratnih godina, odnosno do vremena go više jer posluje, u privatnom vlasništvu, na leća, otpočeo sa privlačenjem i onih posetilaca kada je počeo da jenjava rad ovog rudnika. Sa površini od blizu 6 ha (I. B. Popović, 2004.), što koji su − periodično ili povremeno želeli da obi- njegovim potpunim, zatvaranjem usled neren- ga zasigurno čini jednim od većih u Srbiji. Otuda tavaju u njegovom prostoru. Pojačana intereso- tabilne eksploatacije uglja, tokom 1953. godine se i on, sa puno razloga, svrstava među realnim vanja za dvodnevna, trodnevna ili višednevna su uklonjena, sva rudarska postrojenja (oprema antropogenim turističkim privlačnostima Sise- prebivanja u Sisevačkom prostoru su se naročito rudarskih jama, spoljne platforme) i odgova- vačkog prostora. ispoljila po podizanju prvih objekata za odmor i rajuća transportna sredstva (železničke “deko- Označene privlačnosti su umnogome uzro- rekreaciju, odnosno već od sredine 1969. godine. vilj” kompozicije, istovarne rampe, uska pruga, kovale primetno veću posećenost Sisevačkog Tome je svakako doprinelo i prethodno asfaltira- dužine 5,8 km). Napuštanje rudarske delatnosti prostora tako da je on − već početkom šezdese- nje pristupnog puta pa je ta povećana dostupnost nametnulo je razmišljanje u pravcu aktiviranja tih godina postao omiljeno izletište ne samo u pospešila i nadalju gradnju ovih objekata, jer ih onog oblika privređivanja kojima će se, uz prvo- praznične već i u radne dane. Otuda je i razu- je u sledećem trogodišnjem (1971-1973) periodu bitna mala ulaganja, i nadalje afirmisati Sise- mljivo što su neke ondašnje radne organizacije već bilo evidentirano 10 ili 14,9 %. Najintenzivni- vački prostor. Iako su tada postojale ideje da se (“Mladost” − Ćuprija, “Rembas” − Despotovac, ja izgradnja takvih zgrada je i ovde bila od sredi- umesto zamrle rudarske razvije drvno-prerađi- “Fabrika šećera” − Ćuprija, “Metalna industrija” ne sedamdesetih odnosno tokom narednog jeda- vačka aktivnost, ipak je prevladalo da se “krene − Paraćin i “Građevinsko preduzeće” − Ćupri- naestogodišnjeg (1974-1984.) perioda, budući da u proces zasnivanja turističkog privređivanja” (4, ja) “instalirale” svoja Odmarališta u montažnim je tada počelo da se koristi 41 ili 61,2 % objekata 2) u Sisevačkom prostoru. i drugim kampkućicama. Bilo je i onih (Vojno- za odmor i rekreaciju. Tako su se već onda, u pri- Prethodno, zbog toga što se ukazala prili- medicinska akademija − Beograd, Fabrika keksa ličnoj meri, zadobile prostorne konture Sisevačke ka različitog korišćenja, iz predratnog perioda − Paraćin, SUP − Jagodina) koja su ih ustanovila naseobine za odmor i rekreaciju. Koncentrisana, nasleđene, građevinsko-stambene infrastruktu- u objektima od tvrdog građevinskog materijala. uz neznatne izuzetke, ponajviše u jugoistočnom re. Otuda se, od 1954. godine, pristupilo njenom Sa malim smeštajnim kapacitetima, onda-a sada kraju Sisevačkog prostora ona se − sa ukupno 67 preuređenju u raznim adaptacijama, u pravcu i u veoma zapuštenom i ruiniranom stanju ista objekata, delimično inkorporirala i među stal- podmirivanja zahteva ondašnjih shvatanja iska- se, u većoj meri, ne mogu ispoljiti u sklopu realno nastanjenim zgradama, što joj daje i pose- zane receptivne baze turističkih kretanja prema nih turističkih mogućnosti Sisevačkih podpla- bno prostorno obeležje. Delujući donekle kao ovom podplaninskom prostoru. Tako, još kra- ninskih terena. prilično zastupljen prostorni sadržaj u istočnom 100 segmentu Sisevačkog predela ona se i nadalje na ljudski organizam, što je od značaja za bora- prostora u gornjem toku Crnice; Rukopis (str. mora uvažavati kao njegova najrasprostranjeni- vak posle napornog i dosta stresnog rada. 1-2); Arhiv rukopisa I. B. Popovića; Beograd ja rekreativno-turistička odrednica antropoge- I u završnim napomenama se ukratko izno- 4. Ivan B. Popović (2004.): Sisevački predeo i nog karaktera. si da su realne turističke mogućnosti Sisevačkog Gornjegrzanska dolina; Zabeleške sa teren- Kompleks turističkih mogućnosti označenog prostora daleko više − antropogenog porekla. skih istraživawa (str. 1-4); Arhiv rukopisa I. prostora podrazumeva i one koje su prirodnog Otuda se o tome mora voditi računa pri usme- B. Popovića; Beograd porekla. Od takvih bi, na prvom mestu, trebalo ravanju predstojećeg turističkog privređivanja 5. Bogomir M. Mihajlović (1997.): Mana- tretirati pretežno raritetno izvorno mesto (zja- ovog predela. stir “Sisojevac” i naselje Sisevac; Biblioteka peći pećinski otvor) reke Crnice. Mada je sada manastira Ravanice kw. 9 (str. 3-85); Mana- obezvodeno ono može da predstavlja posebnu Literatura i izvori stir Ravanica; Paraćin prirodnu atrakciju istog ranga kao i prilično opli- 1. Jovan Marković (1954.): Reljef sliva Crni- 6. Pribeleške o usmenom saopštenju Miodra- ćeno korito Crnice u preostalom delu dna Sise- ce i Grze; Zbornik radova, knj. 7 (str. 19-83); ga Veličkovića, stalno nastanjenog u Ćupri- vačkog basena. U prirodne privlačnosti se opra- Geografski institut SAN; Beograd. ji i Radoslava Milojevića stalno naseljenog u vdano pridodaje i sporadično slapoviti tok ove 2. Topografska karta (1985.), R 1:50000; List Paraćinu reke nizvodnije od manastira “Sisojevac”, odno- Aleksinac 1; Vojnogeografski institut; Beo- 7. Željko N. Bjeljac i I. B. Popović (2004.): Turi- sno pred ulaskom u istoimenu klisuru. Napokon, grad. stički potencijali Sisevačkog basena; Rukopis obuhvaćen niskoplaninskim klimatskim odlika- 3. Milena Anđelković i Ivan B. Popović (2004.): (str.1-5);Arhiv rukopisa Ž. N. Bjeljca; Novi ma Sisevački prostor se prilično označava sedati- Savremene saobraćajne oznake Sisevačkog Sad. vnim (umirujućim) dejstvom klimatskih prilika

101 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Sajam turizma - savremeni oblik Kovjanić, Gordana * promocije turističkih proizvoda

Rezime Uvod lifikovano tržište. Osim toga, asocijacija sama po Imajući u vidu sve veći značaj sajmova Kako svetsko i evropsko iskustvo pokazuje, turi- sebi pravi veoma snažnu promociju izdavanjem u savremenom biznisu uopšte, a u turi- stički sajmovi su postali jedno od najmoćnijih i između 15.000 i 20.000 brošura koje se distribu- stičkoj industriji posebno, ovaj rad uka- najefektnijih marketinških oruđa u poslednjoj iraju širom sveta. Ova asocijacija ima težnju da od zuje na aktuelnu situaciju i trendove na deceniji, kako za stvaranje i povećanje tržišnog evropske postane svetska i za očekivati je da će se evropskom i domaćem tržištu u organi- učešća, tako i za stvaranje i promovisanje poslo- to i desiti u bliskoj budućnosti. zovanju direktnih susreta globalne turi- vnog imidža. Omogućujući kompletnu komuni- Sajmovi turizma su postali značajno mesto stičke ponude i tražnje pod istim krovom. kaciju između ponude i tražnje sa istovremenim susretanja predstavnika turističke industruje, pre- Sve veća uloga informacione tehnologi- dobijanjem povratnih informacija kao odgovo- govaranja i sklapanja poslova, te evropski orga- je unosi promene na ovo tržište. Činjeni- ra na novi proizvod ili stepena zadovoljstva kori- nizatori razlikuju komercijalne i dane namenje- ca da je Beogradski sajam turizma postao šćenjem starog, sajmovi pružaju priliku za oslu- ne javnosti na svakoj manifestaciji. Diferenciranje član Evropske asocijacije poslovnih turi- škivanje pulsa tržišta, prepoznavanje aktuelnih posetilaca vrši se zbog primene koncepta razdvaja- stičkih sajmova ETTFA (European Tou- trendova i praćenje politike cena konkurenata. nja B2B i B2C trgovine. Svaki učesnik očekuje naj- rism Trade Fairs Association), pomerila Pošto se sve ubrzano menja, i sami sajmovi veću moguću korist od novca i vremena uloženog u je reference ove manifestacije, a strategija doživljavaju velike promene. Još pre desetak godi- učešće na konkretnoj manifestaciji. U tom smislu poslovanja istog pomera shvatanja sajam- na, nastup na sajmu je bio stvar reprezentacije i pre- je na samom sajtu : www.ettfa.org dato uputstvo skog nastupa domaćih izlagača. stiža, dok je danas to stvar posla i interesa. Ne samo izlagačima o pripremi nastupa, a u saradnji sa WTO Ključne reči: Sajmovi, promocija, turi- da su sajmovi promenuli svoje spoljašnje ruho, već izdat je okobra 1998. priručnik za izlagače - Guide- stički proizvod, informaciona tehnologi- su daleko veće promene nastale u načinu organiza- lines for Exhibitors sa ciljem da pomogne novim ja, ETTFA cije sajamskih priredbi, kako se obezbeđuju izlaga- učesnicima da se snađu, a iskusnima da maksimi- či i kako oni sami tretiraju i biraju sajmove na koji- raju rezultate učešća na ovim manifestacijama. Abstract ma će se pojaviti. Velike svetske sajamske kuće se Naime, veb-sajt ove organizacije sadrži osim Considering the importance of fairs for transformišu – razdvaja se tehnički servis sajma od informativnog i obrazovni deo koji kroz sve faze, modern business generally and for tour- organizacije samih priredbi koja se najčešće pre- od utvrđivanja cilja učešća i izbora sajma, do ure- ism industry particulary, this paper pušta specijalizovanim organizacijama iz konkre- đenja štanda, promocije, kontakta, evidencije points out an actual situation and trends tne struke koje poznaju konkretno tržište, aktuel- posetilaca, svođenja rezultata i ocene učešća, upu- in organising direct contacts between glo- ne trendove i kako ih zadovoljiti. ćuje sve sadašnje i potencijalne učesnike sajmova bal demand and supply under the same Na tržištu turističke industrije, podržani viso- na uspešnu strategiju nastupa. Neki od organiza- roof on both European and domestic kim tehnologijama, sajmovi su svojevrsne berze tora omogućuju registrovanje za učešće i rezer- tourist market. The role of modern infor- za razmenu informacija. Primetno je regionalno vaciju štanda on-line, popunjavanjem formulara mation technologies brings changes on udruživanje sajamskih turističkih manifestacija i slanjem istog putem e-maila, kao i registraciju this market. The fact that The Interna- (ETTFA, CECTA), nastanak specijalizovanih saj- novinara i press release, post show release, kata- tional Fair of Tourism in Belgrade has mova (EIBTM u Barseloni za poslovna i incentive loge svih izlagača, čak i virtuelno tržište. Broj uče- become the member of ETTFA (Europe- putovanja, ILTM u Kanu sa luksuznom top ponu- snika koji se prethodno registruju on-line je u stal- an Tourism Trade Fairs Association) has dom...) ali i neprikosnovenost pojedinačnih, poput nom porastu, na WTM 2003 stopa rasta istih u improved references of this exhibition and ITB Berlin, koji predstavlja svetsku instituciju sam odnosu na prethodnu godinu je 98%. its business strategy improves opinion of za sebe i vodeću berzu putovanja. Koncept izlagačkog prostora je najočigledniji, domestic exhibitors. ali ne i najbitniji. Mnogo su važnije sve marketin- Key words: Fairs, promotion, tourist Uloga Evropske asocijacije poslovnih ške aktivnosti pre i posle samog nastupa. U želji da product, information technology, ETTFA budu još efikasniji u servisu i izlagačima i poseti- turističkih sajmova – ettfa (European ocima, organizatori sajmova uspostavljaju on-line Tourism Trade Fairs Association) vezu, upoznaju ih sa sadržajem programa pre saj- Evropska asocijacija poslovnih turističkih sajmo- ma, listom učesnika sa e-mail adresama i adresa- va – ETTFA, osnovana 1992.godine, okuplja dva- ma hotela u kojima odsedaju, što svima zaintereso- desetak najvećih evropskih sajmova turizma, koji vanima omogućava da unapred dogovore sastanke predstavljaju specifičan organizacioni oblik savre- i optimalizuju vreme provedeno na sajmu. menog turističkog tržišta, adekvatan vremenu Najznačajniji svetski sajmovi poput WTM, ITB i trendu globalizacije. Sretanje globalne ponude imaju i Meridian club – koncept po kojem izlagač na i tražnje pod istim krovom, a pod zagarantova- sajmu nominuje svog potencijalnog posetioca kome nim standardnim uslovima, obezbeđuje učesni- organizator šalje poziv i besplatne karte za termin cima iniciranje, razvijanje, obnavljanje poslovnih koji je specijalno rezervisan za prezentaciju onog ko kontakata u kritičnim periodima turističke poslo- ga je nominovao. Za to postoje specijalni VIP saloni vne godine. Kako je članstvo uslovljeno ispunjava- i niz sitnih beneficija kojima se neguju kupci i privla- njem određenih kriterijuma i strogo kontrolisano, če da dođu i baš tu zaključe posao, a ne negde drugde. svim učesnicima konkretnih izložbi je omogu- To je specifičan oblik jedan na jedan marketinga. ćen profesionalizam i tehničko-tehnološka podr- Jedna od bitnih karakteristika savremenih ška organizatora, a posetiocima atraktivan doži- komercijalnih turističkih sajmova jeste veliki broj vljaj. Osnovna prednost članstva u ovoj asocijaciji pratećih manifestacija, od konferencija, radionica, je promocija na zajedničkom štandu ETTFA na naučnih skupova, jubileja, dodele nagrada, dobro- svim sajmovima članovima asocijacije, kao i kori- tvornih akcija, do predstava, šou-programa, kokte- * Gordana Kovjanić, Profesor, Srednja škola za ekonomsko- štenje znaka, ugleda i imidža iste. Sama činjenica la, vatrometa, kojima se animira najšira publika. trgovinsko-turističko-ugostiteljsku struku “Svetozar da se sajam nalazi na listi dvadesetak najznačajni- Pregled vodećih Evropskih sajmova turizma, Miletić”, Novi Sad jih, za izlagače znači da je u pitanju ozbiljno i kva- od kojih su neki članovi ETTFA-e, a neki nisu, 102 sa najznačajnijim karakteristikama dat je u dnosti svih dešavanja na sopstvenom sajtu kreira- najbližeg okruženja, pa su ove godine prvi put u tabeli 1. ju jeftinije, a efektnije prezentacije na mreži i brže Banjaluci za sajam turizma angažovali istu agen- isplative investicije u ovaj vid poslovanja. ciju koja stoji iza ovogodišnjeg, do sada najuspe- Uloga visokih tehnologija Imajući u vidu sveprisutnost Interneta i rapi- šnijeg, Beogradskog sajma turizma. Može se slo- Na sajmovima se koriste i mnoga dostignuća dno širenje e-poslovanja postavlja se pitanje da li bodno reći da je on pomerio granice u regionu i savremene tehnologije poput velikih zidnih ekra- je Internet sa svojim on-line putovanjima, infor- odskočio od sajma u Zagrebu, Ljubljani, a pogo- na sa slikama destinacija, kompjutera sa mapama macijama o destinacijama, virtuelnim sajmovi- tovo od nekad čuvene Sarajevske turističke ber- izlagačkog prostora širom sajma, bedževi sa bar ma.. pretnja daljem postojanju i organizovanju ze. Kod nas postoje i druge, manje sajamske mani- kodom za posetioce i optički čitači u obliku olov- okupljanja na turističkim sajmovima? Da li je festacije poput: Sajma turizma i ekologije u Nišu, ke za izlagače što im omogućuje brzo elektronsko budućnost u on-line sajmovima i berzama? Turističke berze u Vrnjačkoj banji, Budvi... Posle- identifikovanje posetilaca štanda i kvalitetnu evi- Vodeći predstavnici turističke branše sma- dnje izdanje “Berze turističke prizme” koja je denciju umesto dosadašnjeg sakupljanja vizit-kar- traju da su sajmovi uspešni i nezamenljivi jer organizovana šest godina u kongresnoj sali novo- tica i ručnog zapisivanja važnih informacija. omogućuju susrete licem u lice velikog broja lju- sadskog hotela “Park”videli smo marta 2003. Velike promene Internet je uveo u poslovanje di, profesionalaca u turizmu, iz različitih delova Osim organizatora izložbi promene su nemi- i organizaciju pre i posle samog sajma i to naroči- sveta u kratkom vremenskom periodu. A potreba novne i kod samih izlagača. Neki ih prihvataju to po pitanju rokova i veće fleksibilnosti obavljanja za susretima uživo je, po rečima profesionalaca, brže i lakše, a oni inertniji, sporije. Umeće plani- nekih terminski utvrđenih radnji (npr. registraci- ključni deo poslovnog sektora turističke industri- ranja, izbora i nastupanja na sajamskoj priredbi je ja učešća). Uzajamna komunikacija širom sveta se jex3, bez obzira na velike mogućnosti koje nudi veština koja nedostaje velikom broju naših izlaga- obavlja u realnom vremenu. Efikasnim i jeftinim transparentni svet interneta. ča. Kada se tome doda finansijska oskudica i nedo- obavljanjem direktnog marketinga (one-to-one), statak navike da se za tako ozbiljan zadatak anga- obraćajući se ciljnom tržištu, omogućuje izlagaču Domaći sajmovi žuje stručna marketinška agencija, već se radi po da na svoj štand ili događaj koji organizuje privu- Dok je poslednju deceniju dvadesetog veka u principu “uradi sam”, onda željeni efekti izostanu, če željenog kupca ili prodavca. Promocija učešća, razvijenom svetu i svetu u tranziciji karakterisao a nezadovoljstvo se najčešće usmerava na orga- korišćenjem postojećeg poslovnog e-mail adresa- uzlet u novi milenijum, kod nas se sve urušava- nizatora sajma. Umesto toga, mnogo je korisnija ra vrši se slanjem cirkularnog pisma kao obave- lo, pa i turistička privreda. Postojeći turistički saj- kritička analiza sebe i svojih postupaka, odnosno štenja poslovnim partnerima o učešću na izložbi, movi su padali sve niže i niže zbog sankcija, niske propusta kroz sve faze: od pripreme, utvrđiva- poziciji štanda i poziv za posetu. Preduzeća koja ekonomske snage zemlje, niskog životnog stan- nja cilja nastupa, izrade projekta nastupa, reali- već poseduju sopstveni web sajt, kreiranjem nove darda, platežne (ne)sposobnosti, bombardovanja i zacije konkretnih akcija, obuke osoblja za štand, stranice sa detaljima o učešću na sajmu mogu ga svega onog čega se nerado sećamo.Tek prve godine do načina kontrole i merenja efekata svog nastu- aktuelizovati i linkom spojiti sa sajtom konkretne ovog milenijuma donose tužnu spoznaju o tome pa. Nažalost, većina naših izlagača nema dovoljno manifestacije, što omogućuje posetiocima sajta gde je svet otišao, a gde smo mi ostali, osvešćenje i aktuelnog znanja o pripremi i realizaciji uspešnog brz i lak put do opštih informacija. promenu u organizaciji sajamskih izložbi i konce- sajamskog nastupa, te bi im trebalo ponuditi edu- Na sajmovima turizma se pojavljuju kao izla- ptu poslovanja sajamskih kuća. Dotadašnje turi- kaciju od strane organizatora, strukovnog udru- gači i predstavnici elektronske industrije, odnosno stičke berze, poput one “Prizmine” , su odbačene ženja ili privredne komore. Angažovanost oko tvorci tehničkih pretpostavki korišćenja e-trgovi- kao prevaziđene, a same sajamske kuće su potra- sajamskog nastupa se najčešće svodi na arhitektu- ne u turizmu, najčešće u objedinjenom nastupu sa žile strateške partnere u struci, odnosno privredi, ru štanda, obezbeđenje (jedva) dovoljno promo- predstavnicima turističke industrije sa kojima već tako da ozbiljni domaći sajmovi obavljaju tehni- tivnog materijala i manje-više (ne)kompetentnog imaju saradnju, demonstrirajući tako svoje pro- čki deo organizacije, a suorganizatorima iz turi- osoblja, a posle samog sajma (folow up aktivno- izvode. Lideri turističkog tržišta već instaliraju stičke branše prepuštaju menadžment izložbe. Na sti) na finalizaciju započetih pregovora. A to bi tek opremu za praćenje, izveštavanje i analizu on-line taj način su se i Beogradski i Novosadski turisti- trebala biti najvažnija faza i kao kruna sajamskog ponašanja svih posetilaca sajta (npr. gde se najdu- čki sajam uklopili u svetski trend i vrlo brzo shva- nastupa doprineti unapređenju prodaje ili bar pri- že zadržava, gde napušta sajt..), te pomoću pregle- tili da to donosi rezultate. Isto shvataju i drugi iz stojnom održavanju uspostavljenih kontakata. To Tabela 1. Vodeći komercijalni sajmovi turizma u Evropi 2004.godine

naziv mesto vreme članstvo u izložbeni broj broj broj broj sajma održavanja održavanja ETTFA prostor m2 izlagača zemalja posetilaca medija

FITUR Madrid februar ne 74000 9500 170 10000 6500

ITB Berlin mart ne 150000 10000 180 120000 7000

MITT Moskva mart da 36000 2500 106 125000 500

WTM London novembar da 40000 5115 191 46000 2727

FERIEN Beč januar ne 10000 450 50 46000 -

BIT Milano februar ne 52000 5100 145 120000 3500

UTAZAS Budimpešta mart da 13000 850 45 115000 330

EIBTM Barcelona novembar da 15000 3200 3200 10000 450 HOLIDAY Prag februar da 15160 638 50 31570 651 WORLD EMITT Istanbul februar da 15000 720 34 100087 289

SLOVAKIATOUR Bratislava januar da 30000 650 23 40805 300

PHILOXENIA Solun novembar da 9941 756 32 15020 -

IFT Beograd april da 6000 334 25 32330 Izvor: podaci preuzeti sa odgovarajućih web-sajtova konkretnih sajmova; Napomena: podaci za WTM, PHILOXENIA i EIBTM su iz 2003. 103 Tabela br.2: Izlagačke površine i ostvareni prihodi na IFT u Beogradu poslednje tri godine jednostavno ne spada u poslovne običaje našeg tržišta, a svako drugačije ponašanje je retkost. 2002.g. 2003.g. 2004.g. neto površina u m2 1931 3919 6400 Beogradski IFT bruto prihod u din. 2.522.810,00 9.896.000,00 20.179.445,00 Ove godine u aprilu, održana je 26. po redu sajamska izložba u Beogradu. Novina u odnosu Izvor: interni podaci organizatora IFT agencije “Sky Pass” na ranije godine je da je Beogradski sajam turi- kao i na pozitivne primere privatizacije u turisti- ponude pregovara se o postavljanju sajma hotelijer- zma postao član Evropske asocijacije poslovnih čkoj delatnosti. Tako se stvara i koristi pozicija za stva, restoraterstva, keteringa i gastronomije, relo- turističkih sajmova - ETTFA, što pomera refe- uvođenje i promociju domaćeg turizma na među- kaciji Berze banja iz Vrnjačke banje na IFT i prezen- rence ove manifestacije. Ne samo što se fizički narodom tržištu. Bogatstvo sadržaja priredbi se taciji destinacija koje su pokrivene avio-saobraćajem širi, već i po kvalitetu programa, postignutim povećava, kao i broj i raznovrsnost pratećih doga- domaćeg avio-prevoznika. Najozbiljniji problem rezultatima i pruženim uslugama, ova manife- đaja. Naravno, bilo je i organizacionih propusta, predstavlja relativno kašnjenje u komunikaciji sa stacija je u usponu. To se ogleda i u promenjenoj od kašnjenja zvaničnog otvaranja i nepoštovanja tržištem, naročito inostranim, jer potencijalni izla- filozofiji poslovanja, po kojoj sajam ne čine pro- najavljene satnice, do preplitanja pratećih progra- gači manje-više svi ostvaruju budžetski priliv preko dati ili iznajmljeni kvadrati već stepen u kom je ma, nedovoljno prostora i tehničke podrške. Ipak, svojih nacionalnih turističkih organizacija za ova- uspeo da pomeri granice u shvatanju. IFT 2004. je efektivno priznat kao vodeći sajam u kav vid promocije, a to se mora unapred planirati. Od 2001.godine koja se smatra najgorom u regionu jugoistočne Evrope po nivou organizaci- postojanju Sajma turizma u Beogradu (prostirao je i prezentacije, mada, kad je reč o veličini, imaju- Zaključak se na 300m2 Hale 5), preko 2002. kada uz puno ći u vidu ekonomsku snagu naše zemlje i potenci- Iako su sajmovi stare i klasične tržišne institucije, improvizacija organizatorsku ulogu preuzima jal domaćeg tržišta, sajmovi u Budimpešti, Solunu u izmenjenom ruhu oni imaju nesmanjen značaj. agencija “Sky pass” i 2003. kada dobijamo sajam i Pragu su još uvek ispred nas. Naprotiv, uprkos postojanju novih oblika trgovi- turizma koji liči na to, pa do učlanjenja u ETT- Anketa sprovedena među izlagačima IFT ne i propagande (E-trgovina, net-marketing ), oni FA i ovogodišnjeg, do sada najboljeg ne samo u 2004.godine obuhvatila je 123 izlagača (92,72%) su za turističku industriju nezamenljivi. Savre- zemlji već i šire, napredak je očigledan. Posma- od ukupno 170. Realizovana je za potrebe orga- mena tehnologija olakšava i upotpunjuje turisti- trajući komparativne podatke o povećanju izla- nizatora, a njeni rezultati preuzeti su iz interne čko poslovanje i sam sajamski nastup, ali susre- gačkih površina i ostvarenog prihoda u posle- sajamske dokumentacije. 96,75% izlagača uspo- ti uživo i neposredni kontakti među učesnicima dnje tri godine možemo se u to uveriti u tabeli 2. stavilo je nove kontakte, 74,80% smatra da prvi na ovom tržištu čine da tradicionalna distribuci- Termin sajma je konačno definitivno ustano- dan Sajma isključivo treba da bude za poslovne ja, stare navike potrošača i potreba za međuljud- vljen za april mesec, s obzirom da je bilo poku- posetioce, 52,03% je u potpunosti a 39,84% deli- skom povezanošću još uvek prevladavaju. Aktu- šaja održavanja izložbe od marta do maja. Poka- mično zaključilo nove poslove, 72,36% je zado- elni svetski trendovi u ovoj oblasti: zalo se da je održavanje izložbe u martu prerano, voljno pratećim programom, 44,72% smatra da 1. udruživanje poslovnih turističkih sajmova a u maju prekasno za naše tržište. Interesantna Sajam treba da traje duž, a 99,19% je najavilo 2. strateško povezivanje sajamskih kuća i specija- je strategija i plan razvoja Beogradskog sajma nastup za 2005. Podeljena su mišljenja isključivo lizovanih agencija za organizovanje izložbi obe- turizma, koji je pretežno orijentisan na outgoing na temu muzičkog programa u okviru štandova zbeđuju podizanje nivoa kvaliteta sajamskih turizam iz dva razloga: i buke, te 53,66% smatra da ovu vrstu aktivnosti manifestacija. Najznačajniji domaći sajmovi 1. domaća ponuda nije dovoljno jaka, čak nije treba isključit, a 46,34% da je treba zadržati. turizma prate ove trendove. U tome prednja- jasno ni definisan domaći turistički proizvod Osim onih opštih, već pomenutih koristi od či beogradski IFT koji je učlanjenjem u ETT- 2. domaći organizatori putovanja nisu dovoljno učlanjenja u ETTFA, za Beogradski sajam, doma- FA uspeo mnogo bolje da se pozicionira na trži- snažni ći turizam i našu zemlju, predugo izopštenu iz štu Evrope. Po svim parametrima prevazišao je Zbog toga je bilo važno prvo dovesti ovamo globalnih dešavanja, i indirektne koristi su veli- svoje prošlogodišnje izdanje. U kojoj meri uče- zemlje koje imaju interesa prema našem tržištu ke, a otvaraju se i mogućnosti za širu regionalnu snici sajma odgovaraju na nove izazove, zavisi poput Grčke, Bugarske, Turske, Češke i koje ima- saradnju. U tom smislu, na poslednjem sastan- od njihove finansijske snage, pozicije na tržištu, ju znanje i iskustvo kako se izlaže na svetskim ku članova, a sastaju se svaka tri meseca, pre- reputacije i nivoa aspiracije. Učešće na sajmu sajmovima, jer izlažu zadnjih desetak godina i u dloženo je da preko svojih nacionalnih turisti- iziskuje velika finansijska sredstva, a garancija Londonu (WTM), Berlinu (ITB)...i time se pola- čkih organizacija pripadnici regiona jugoistočne za uspeh i povećanje profita ne postoji. Takođe ko počeo podizati standard kvaliteta i načina pre- Evrope ustanove jedinstven zajednički proizvod iziskuje i znanje. I jedno i drugo nedostaje veći- zentacije na samom sajmu. To će biti dominantno (npr. turizam na Dunavu) i iznesu ga na svim ni domaćih izlagača, naročito onih koji se bave i u narednih nekoliko godina, s tim što se svake budućim sajmovima kao zajednički. Ugovore- receptivnim turizmom. Edukacija i stimulaci- godine produbljuje komunikacija sa tržištem (npr. na je nekompetitivna podrška sa sajmovima iz ja istih, kroz čitav set mera, je tema za nosioce Grčka se prvobitno pojavila kao zemlja sa jednim okruženja (UTAZAS, PHILOXENIA, EMITT, turističke politike na svim nivoima, od opštin- zajedničkim štandom, sledeće godine je bilo neko- HOLIDAY WORLD) da nas predstavljaju na svo- skog do nacionalnog, pogotovo ako se ima u liko grčkih provincija, a sledeće su već neki hotel- jim tržištima, a mi njih ovde, kao i mogućnost vidu da je turizam delatnost od prioriteta pre- ski lanci pojedinačno izlagali). Podsticajno delu- za svakog izlagača koji želi da izlaže na tri sajma ma Strategiji razvoja u Republici Srbiji do 2010. je i davanje popusta domaćim turoperatorima (npr. u Beogradu, Budimpešti i Pragu) da dobije za dovođenje svojih inopartnera na sajam. To je specijalan popust. Definisan je krug media par- Literatura rezultiralo izgledom i dešavanjima u izložbenom tnera svih sajamskih izložbi u koji je oficijelno 1. International Tourism Exchange ITB Berlin prostoru Hale 1 ovogodišnjeg sajma koji je prili- ušao i naš časopis Travel Magazin. 2004, from12-16 March Worlds Leading Mar- čno ličio na evropske sajmove. Očekuje se da će S obzirom da se optimizam uveliko vraća u turi- ket Place of Tourism – Closing Report ovo uticati i na domaće izlagače da podignu nivo stičku industriju Evrope i planovi za sledeću godinu 2. WTM 03. Post show release – 17.Nov,2003. nastupa, jer je njihova prezentacija u Hali 14 ove su ambiciozniji. Naime, Beogradski sajam ima dve 3. Travel World News, February 2003: Future godine ličila na bledu sliku neke stare razglednice. nove ciljne grupe za svoje sledeće izdanje: izvestan Challenges for the Tourism Exhibition Indus- Neizostavna je saradnja sa Ministarstvom trgovi- broj kvalifikovanih evropskih novinara iz turističke try – an Interview with Tom Nutley chair- ne, turizma i usluga koje je jednom sasvim kon- profesionalne štampe i izvestan broj kvalifikovanih man of Reed Travel Exhibitions kretnom akcijom pomoglo domaćim izlagačima evropskih kupaca za naše turističke proizvode, kao 4. Vlada republike Srbije (1999): Strategija razvo- obezbeđujući plaćen zakup prostora na štandu za svoje goste (hosted buyer, hosted press program). U ja turizma u Republici Srbiji 10 najuspešnijih projekata na konkursu Ministar- planu je čitav niz novih komunikacijskih rešenja od 5. Talić Cvetojević Vesna, (2002): Uspešan nastup stva. Akcenat je stavljen na male, uspešne projekte uvođenja novog sistema za registraciju učesnika i na sajmu, Zadužbina Andrejević, Beograd koje treba definisati kao konkurentne turističke programa za direktnu prodaju ulaznica preko inter- 6. Žozef Lončar (2004 maj/jun): Šta je važno za proizvode u nedostatku odgovarajućeg definisa- neta, do postavljanja internet portala kao celogodi- uspešan sajamski nastup, Ekonometar, Politika nog turističkog proizvoda na nacionalnom nivou, šnjeg virtuelnog sajma. Sa predstavnicima domaće 7. www.ettfa.org 104 Gastronomija i hotelijerstvo

Gastronomy And Hotel Industry

Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Kuvanje – najčešća Tojagić, Slobodan * , metoda toplotne obrade u Jokanović, Marija **

Rezime restoraterstvu U restoraterskoj proizvodnji toplotna obrada uzrokuje bitne promene izvornih Uvod tečnu fazu – medijum prenosilac toplote. Obično osobina sastojaka hrane. Kuvanje – tradi- Proizvodnju hrane u restoranima karakteriše niz su to voda, bujon, mleko, sirupi i sl. cionalna i najčešća metoda toplotne obra- specifičnih zahteva, uslova i pokazatelja, među Posmatrano u količinskim međuodnosima de u restoraterstvu, povećava svarljivost kojima dominantnu ulogu igra toplotna obrada. supstrat:tečna faza i posmatrano po metodama pojedinih supstrata sastojaka hrane, kao Poznato je da toplotni tretman namirnica dobrim uvođenja energije u proces, kuvanje se obavlja: i razvijanje poželjnih senzornih svojstava delom utiče na promene strukturno-mehaničkih • sa mnogo tečnosti, kao što su ukus, miris, tekstura, boja i sl. svojstava što omogućava konsumaciju nekih sup- • sa malo tečnosti, U principu, toplotnu obradu svake kom- strata sastojaka hrane i obrazovanje poželjnih • u vodenoj pari, ponente koja se koristi za proizvodnju senzornih svojstava kao što su ukus, miris, boja i • u sopstvenom soku, hrane karakteriše pored povišenja tempe- tekstura. Sva navedena načela u principu defini- • mikrotalasnim (MT) zagrevanjem. rature i odvijanje niza promena vezanih šu kulinarnu gotovost proizvoda. Poznato je da se kuvanje kao metoda toplo- za strukturu – promena mehaničkih, fizi- Tokom tretmana supstrata sastojaka hrane, tne obrade supstrata u kulinarstvu može obavlja- čkih i senzornih svojstava sastojaka, koje zavisno od medijuma prenosioca toplote obrada ti pod različitim uslovima, a najčešće se obavlja u principu određuju kulinarnu gotovost se u osnovi obavlja u vlažnoj sredini, u suvoj sre- pod dva različita “režima”: proizvoda. dini i u masnoćama. • pod uslovima ključanja, kada se temperatura Sa aspekta navedenog, najbitnije su pro- Toplotna obrada u vlažnoj sredini, kuvanje, obrade uz stalno “kipljenje” do kraja kulinar- mene koje se odvijaju na mesu, masnoća- slobodno se može reći da je najrasprostranjenija ne obrade, odnosno gotovosti proizvoda, odr- ma, povrću i proizvodima dobijenim pre- metoda u restoranima tradicionalnog tipa. žava na nivou 95-98° C, radom žitarica. • stavljanjem supstrata koji se toplotno obrađu- Ključne reči: metode kuvanja, prome- Osnovne postavke kuvanja – toplotne je u prethodno, do nivoa ključanja zagrejanu ne osnovnih sastojaka, kuvanje u malo tečnu fazu, pa ponovnim podizanjem ener- tečnosti, kuvanje u mnogo tečnosti, kuva- obrade u vlažnoj sredini getskog nivoa čitavog sistema do nivoa ključa- nje mikrotalasima S obzirom da voda kao medijum brže prenosi nja kada se dovođenje energije prekida, a pro- toplotu u odnosu na druge supstrate, a neizbe- ces kulinarne gotovosti se nastavlja i završava Abstract žan je sastojak svih sirovina za proizvodnju hrana račun prethodno akumulirane energije u Boiling – The Most Commonly Used ne toplotnim tretmanima, vreme obrade u vla- sistemu. Procedure In Restaurant Food Pro- žnoj sredini je znatno kraće u odnosu na druge Za oba “režima” se opšta neprekidnost proce- duction metode toplotne obrade. Takođe, temperature sa kuvanja može izraziti kao:

Different cooking procedures used in res- obrade supstrata do postizanja kulinarne goto- tn = t1 + t2 + (t3) taurant food production cause important vosti su u vlažnoj sredini znatno niže, a proizvo- changes of native characteristics of food di poprimaju karakteristična svojstva mirisa, Osnovne karakteristike pojedinih components. Boiling – the most common- ukusa i boje, istina međusobno veoma različita, ly used procedure - induce alteration of ali tipična za ovu metodu toplotnog tretmana. Za metoda kuvanja the constituents of food and convert them ne salamureno meso npr. je specifično da po čita- Kuvanje sa mnogo tečnosti. U osnovi se obavlja into more digestible form, also influenc- voj zapremini poprima sivkastu boju, dok toplo- na dva načina: ing the formation of sensory attributes tni tretman spanaća utiče na promenu nijanse • u prvom slučaju se supstrat stavlja u nezagre- like odour, flavour, colour and texture. zelene boje. janu ili slabo zagrejanu tečnu fazu, pa se laga- Cooking procedure of every ingredi- Prema količini tečne faze u odnosu na količi- nim uvođenjem energije toplotni nivo čitavog ent, used for food production, beside nu tretiranog supstrata i nivou temperature tre- sistema, bez pokazatelja “kipljenja” podiže high temperature is characterized with tmana, poznato je više uslovno rečeno podvari- do tačke ključanja. Time se obezbeđuje da se a number of structural changes such as janti ovog načina toplotne obrade. materije rastvorljive u vodi u znatnijoj količini mechanical, physical and sensory proper- Barenje. Pod pojmom “barenje” se podrazume- prevedu u okolnu tečnu fazu. Postupak se pri- ties, which determine culinary doneness va tretman supstrata u vodi koja je zagrejana do menjuje u slučajevima kada se želi dobiti hra- of product. ispod nivoa temperature ključanja (cca 100° C). nidbeno i senzorno kvalitetnija tečna faza – The most important changes occur on Kuvanje. Ovo je najčešće primenjivana meto- bujon, supa. Supstrat koji se toplotno obrađuje meat, fats, vegetable and cereal based da toplotne obrade u kulinarstvu. Karakteriše je u ovom slučaju poprima slabija senzorna i hra- products. potopljenost supstrata koji se toplotno obrađuje u nidbena svojstva. Key words: cooking procedures, changes of main ingredients, boiling, microwave t1 Vreme zagrevanja sredine (min) Vreme potrebno za zagrevanje tečne faze do nivoa cooking temperature kipljenja i različito je zavisno od količine tečne faze i intenziteta zagrevanja sistema

t2 Vreme zagrevanja proizvoda do temperature ključanja Vreme koje obuhvata period kuvanja pri konstantnoj – kipljenja tečne faze ili temperature bliske njoj, uz temperaturi. Definisano je za svaku vrstu supstrata neprekidno uvođenje energije u sistem, odnosno ponaosob. * Dr Slobodan Tojagić, red. prof., Tehnološki fakultet, Novi dodavanje toplote (min)

Sad t3 Vreme potrebno da proizvod bude potpuno kulinarno Odnosi se na period po prekidu uvođenja energije u ** Dipl. inž. Marija Jokanović, asistent, Tehnološki fakultat, obrađen (min) sistem – do kulinarne gotovosti supstrat se dovodi na Novi Sad račun aklumulirane energije u sistemu.

107 • drugi, principijelno obrnuti postupak od pret- • atmosferskim uslovima, cessing as compared with traditional dry and hodnog je kada se nezagrejani supstrat sta- • povišenim pritiskom i wet air cooking methods, Journal of Food vlja u prethodno do tačke ključanja zagreja- • sniženim pritiskom – u vakuumu. Engineering, article in press. nu tečnu fazu. Pri navedenom je važno voditi 2. Jokanović, M., (2001): Promene hlorofi- računa da ne dođe do znatnijeg pada tempera- Kuvanje pod atmosferskim uslovima. S la tokom toplotne obrade spanaća, diplomski turnog nivoa sistema To se postiže na taj način obzirom na duži period toplotne obrade supstra- rad, Tehnološki fakultet, Novi Sad. što ukupna zapremina supstrata koji se toplo- ta do nivoa kulinarne gotovosti, a koristi se kod 3. Nott, K.P., Hall, L.D., (1999): Advances in tem- tno obrađuje mora biti osetno manja od zapre- proizvoda gde je potrebna brza, odnosno spora perature validation of foods, Trends in Food mine tečne faze, medijuma prenosioca toplote. ekstrakcija u vodi rastvorljivih materija. Science & Technology, 10, 366-374. Usled znatne toplotne razlike površine sup- Kuvanje pod povišenim pritiskom. Koristi 4. Popov-Raljić, J., Tojagić, S., (1985): Hemij- strata i medijuma prenosioca energije nastu- se kod supstrata za čiju je obradu do nivoa kuli- ski sastav i energetska vrednost ugušćenih pa denaturacija površinskih belančevina, uz narne gotovosti u uslovima normalnog atmosfer- krem supa konzervisanih toplotom, Savetova- obrazovanje površinskog sloja – skrame, što skog pritiska potrebno enormno dugo vreme ili nje jugoslovenske industrije za preradu voća i sprečava, ili bar otežava i usporava ekstrakciju viša temperatura toplotne obrade u tečnoj fazi. povrća, Zbornik radova, 185-190, Novi Sad. u vodi rastovrljivih supstanci i njihovo prevo- Kuvanje pod sniženim pritiskom – u vaku- 5. Popov-Raljić, J., Tojagić, S., Popović, M., Kovač, đenje u okolinu, u tečnu fazu. Time se postiže umu. S obzirom da se kuvanjem pod vakuumom A., (1985): Svojstva ugušćenih supa proizvede- kvalitetnija tekstura supstrata koji se toplo- omogućava dostizanje nivoa ključanja tečne faze nih od junećih cevastih kostiju, 35. Savetova- tno obrađuje, pogotovo u odnosu na dominan- sistema pri temperaturama nižim od 100° C ovaj nje jugoslovenske industrije mesa, Zbornik tno svojstvo – sočnost. To uslovljava bolji ukus način toplotne obrade se kortisti kod toplotne radova, 192-198, Brčko. i hranidbena svojstva proizvoda, ali je tečna obrade supstrata kada se želi očuvanje nekih, na 6. Popov-Raljić, J., Vujičić, B., Dimić, N., Toja- faza – bujon, slabijeg hranidbenog kvaliteta. visoke temperature osetljivih sastojaka (vitami- gić, S., (1990): Osnovni principi i mogućnost Kuvanje sa malo tečnosti. Neki supstrati koji ni). primene mikrotalasa u industriji hrane, Save- se karakterišu visokim sadržajem vode (brojne Kuvanje mikrotalasima (MT). Ova meto- tovanje jugoslovenske industrije za preradu vrste povrća) mogu se kuvati na prethodno nave- da je u principu najpribližnija uslovima kuvanja voća i povrća, (međunarodno učešće), Zbor- dene načine, u maloj količini dodate tečne faze. u malo tečnosti – tušenju. S obzirom da je to u nik radova, 86-93, Novi Sad. Kuvanje u sopstvenom soku. Supstrati u principu jedan od vidova električnog zagrevanja, 7. Teng, S.S., Chen, B.H., (1999): Formation of kojima se po prirodi nalaze velike količine vode zbog brojnih osobenosti se posmatra kao zaseban pyrochlorophylls and their derivatives in spi- (neke vrste voća i povrća) kuvaju se u sopstve- način tretmana. nach leaves during heating, Food Chemistry, nom soku, bez dodatka tečne faze. Tokom dejstva mikrotalasa polarizovani 65, 367-373. Kuvanje u vodenoj pari. U principu, režim molekuli vode se međusobno orijentišu izaziva- 8. Tojagić, S., Vujičić, B., Dimić, N., Popov-Raljić, kuvanja u vodenoj pari se ne razlikuje od reži- jući unutrašnje trenje, pa se deo električne ener- J., (1987): Posibilities of soup production ma obrade u tečnoj fazi. Toplotna obrada se oba- gije koja se troši na njegovo savladavanje prevo- under the reduced energy consumption, Third vlja pri povišenom koeficijentu odavanja toplo- di u toplotnu. the sectorial group meeting in the Food prote kondenzovane vodene pare uz ograničenu Ovaj način toplotne obrade karakteriše velika cessing industri, Unido Project DP/RER/83/0 ekstrakciju hranidbenih, u vodi rastvorljivih brzina zagrevanja, odsustvo mogućeg pregreva- 03-P1, Proceeding, Novi Sad. materija, čime se dobrim delom obezbeđuje oču- nja, uz istovremeno zagrevanje po čitavoj zapre- 9. Tojagić, S., Vujičić, B., Dimić, N., Popov-Raljić, vanje većih količina vitamina sastojaka supstrata mini supstrata – zapreminsko zagrevanje. J., (1988): Posibility of introduction of energy (povrće-voće). Iz navedenih razloga ova metoda saving technologies in the production of fro- toplotne obrade ima izvesne prednosti u odnosu zen vegetable soups, International Simposium na toplotnu obradu u tečnoj fazi. Literatura on Energy and Technology, today and tomor- Sve navedene metode toplotne obrade u tečnoj 1. Cheng, Q., Sun, D.W., Scannell A.G.M., (2004): row ETTT 88, Simposium Procedings, 275- fazi – kuvanje, mogu se odvijati pod: Feasibility of water cooking for pork ham pro- 277, Zagreb.

108 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Analiza i dizajn jelovnika Lončar, Dragan * , (menija) kao važan faktor Lončar, Mirko **

Rezime unapređenja prodaje Ovaj rad ima nekoliko smernica. Prvo, cilj je da se čitaoci upoznaju sa istra- živačkim opusom različitih autora iz ugostiteljskog objekta oblasti planiranja, analize i dizajniranja restoranskog menija. Drugo, daje se že osnovne ideje i propozicije članka i daje pravce opis samog procesa analize i dizajnira- Uvod za buduća istraživanja. nja menija. Treće, ističu se osnovni ciljevi Postoji relativno malo validnih istraživanja na dizajniranja menija sa posebnim akcen- području planiranja, analiziranja i dizajnira- Proces dizajniranja menija tom na povećanju prodaje ugostiteljskog nja menija u okviru restorana. Prva sistemati- Proces dizajniranja menija se generalno može objekta. Posebna pažnja se posvećuje ispi- čna istraživanja ovog bitnog, ali dugo zanemari- podeliti na nekoliko faza. To su probno testira- tivanju korelacije između dizajna meni- vanog elementa marketing-miksa ugostiteljskog nje (ako se radi o novom meniju) ili analiza poje- ja i profitabilnosti restorana. Konačno, preduzeća, počela su osamdesetih godina prošlo- dinačnih stavki po određenim kriterijumima daju se rezultati konkretne studije o ovoj ga veka. Glavna tema ovih pionirskih istraživanja (ako se radi o postojećem meniju), zatim lansira- korelaciji u kojima autor dolazi do neko- bila je utvrđivanje optimalnog načina za razvoj nje novog menija, sprovođenje redovne kontrole liko interesantnih zaključaka. Rezulta- restoranskog menija i težnja ka povećanju proda- i analize menija iz čega može proizaći potreba za ti ove studije treba da podstaknu čitao- je određenih ugostiteljskih proizvoda na bazi efek- nekim vidom modifikacije pojedinačnih stavki ca da pruži istraživački doprinos u prav- tnijeg menija. Istraživanja se zatim fokusiraju na kroz prilagođavanje prezentacije, recepta, cene cu potvrđivanja ili negiranja zaključaka pojedinačne elemente procesa planiranja meni- ili troškova. Nekada se javlja potreba za modifi- ove studije. ja. Khan (1991) se bavi identifikovanjem faktora kovanjem menija u celini kroz posebno promo- Kjučne reči: restoran, meni, analiza, koji utiču na taj proces, a Mooney (1994) pokušava visanje nekih jela, repozicioniranje, eliminaciju dizajn, profitabilnost da modelira taj proces kroz definisanje pojedina- ili uvođenje noviteta. Nakon određenog perioda čnih faza. Dosta autora se usmerava na istraživa- zbog izražene zasićenosti gostiju javlja se potreba Abstract nja percepcije gosta prilikom čitanja menija kako za novim lansiranjem menija tako da proces ula- Analysis And Design Of Menu As An bi se naučno utvrdilo koja mesta u meniju privla- zi u novi krug (videti sliku 1). Important Factor For Sales Promotion če najveću pažnju gosta. Najveći deo istraživanja Najobuhvatniju studiju o kriterijumima dizaj- In Hospitality Company (Miller 1987, Mooney 1994, Davis 1998) je utvrdio niranja menija su sproveli Jones i Mifli (2001). This paper has several directions. First, da postoje neke pravilnosti u kretanju oka gosta Oni su posmatrali sedam lanaca restorana u Veli- the aim is to introduce the reader to i zadržavanju njegove pažnje što može biti veo- koj Britaniji. U pitanju su bili restorani brze hra- research results of different authors in the ma značajno za pozicioniranje pojedinih stavki u ne, nacionalni klasični restorani, pabovi, barovi i field of planning, analyzing and design- okviru menija. Takođe veliki broj studija se bavi restorani u okviru hotelskih lanaca. ing of menu. Second, author depicts grafičkim dizajnom menija što neće biti predmet Autori studije slučajeva su došli do sledećih the process of analysis and designing a naše pažnje u ovom radu. zaključaka. Prvo, osnovni kriterijum za selekci- menu. Third, the goals of designing a Rad je podeljen na četiri međusobno pove- ju jela za jelovnik je kombinacija tri podkriteriju- menu are elaborated with special stress zane celine. Prvi deo se bavi osnovnim fazama ma: popularnost, preovlađujući trendovi i lakoća on sales increase. Special care is dedicat- procesa dizajniranja menija gde se konsultu- pripreme. Pre lansiranja samog menija sprovo- ed to the question of correlation between ju pristupi različitih autora. Drugi deo definiše di se određen broj proba gde se upoznaju prefe- menu design and restaurant’s profitabili- osnovne ciljeve dizajniranja menija sa posebnim rencije gosta. Na primer, jedan poznati lanac brze ty. Finally, the author gives the results of akcentom na vezi između dizajna menija i proda- hrane je zahvaljujući ovakvim pilot istraživanji- concrete study related to the correlation je pojedinačnih jela. Treći deo ulazi još dublje u ma odlučio da svoj meni proširi na neke vrste question. Several interesting conclusion problematiku te veze i daje se prikaz studije, spro- salata kako bi izašao u susret rastućem trendu were drawn. These results should urge vedene u dva beogradska restorana, koja je poku- usluživanja zdrave hrane. readers to conduct their own research in šala da utvrdi korelaciju između ta dva faktora. Drugo, cene jela se formiraju kao kombina- order to confirm or refute the conclusions Poslednji deo ovoga rada u konciznoj formi izla- cija tri kriterijuma: troškovi, pritisak konkuren- of this study. Key words: restaurant, menu, analysis, Slika 1: Model razvoja menija design, profitability. Lansiranje menija

Kontrola menija

Promocija Repozicioniranje Noviteti Eliminacija Modifikacija

Prezentacija

Nove cene Ponovno lansiranje menija Novi troškovi

Novi recepti * Mr Dragan Lončar, Ekonomski fakultet, Beograd ** Dr Mirko Lončar, VHŠ, Beograd Adaptirano iz: Jones, P. & Mifli, M. (2001), strana 68 109 cije i kupovna moć gostiju. Prvi korak u utvrđi- minisanih jela već pre svega rezultat iskazanih menija i način skeniranja i fokusiranja. Pošlo se vanju cena je visina troškova na koju se dodaje potreba gosta. Ideje za uvođenje novih jela mogu od pretpostavke da ljudi u procesu čitanja ima- ciljna bruto profitna margina. Takva sirova cena proisteći od strane kuhinjskih majstora, analize ju određeni šablon ponašanja, odnosno algori- se zatim koriguje u zavisnosti od pritiska konku- konkurenata, istraživanja profesionalnih časopi- tam vizuelnog putovanja. Ove studije su potvr- rencije ili nivoa pristupačnosti za gosta. Kona- sa iz oblasti hotelijerstva ili na osnovu povratne dile opštepoznate zakonitosti da ljudi najbolje čno, cenama se daje psihološki pečat u smislu da sprege gosta. pamte ono što su prvo i poslednje videli ili čuli. se moraju završavati cifrom 9 ili 5. Takođe, studija je pokazala da je, za promovisa- Treće, meni se prati na mesečnom nivou uz Ciljevi dizajniranja menija nje određenih stavki menija, veoma važna infor- pomoć kvantitativnih i kvalitativnih pokazate- Proces planiranja i dizajniranja menija mora macija koliko puta se gost vraća na određenu lja. Kvantitativna analiza se zasniva na utvrđiva- uvažavati tri bitna cilja. Ukratko, to su komu- lokaciju. Naravno logika je sledeća: što se jelo nju pojedinačne prodaje jela i pojedinačnih pro- niciranje, vizuelni efekat i prodaja. Menadžeri više puta primeti u meniju, veća je verovatnoća fitnih margina, a sve na bazi elektronskih kasa i restorana moraju obratiti posebnu pažnju na sva- da će se naručiti. posebnih softvera za izolovano praćenje. Kvalita- ki od navedenih ciljeva. Kao i u govoru besedni- Pitanje koje su istraživači adresirali bilo je tivna analiza se zasniva na subjektivnom utisku ka ili televizijskih spikera gde pažljivo izabrane i da se utvrdi algoritam kretanja ljudskog oka po uslužnog osoblja i na neformalnim reakcijama izgovorene reči mogu govor učiniti uzbudljivim meniju i tačke menija na kojima se najviše zadr- gostiju. Neki restorani obilato koriste i feno- i zapamćenim, tako i autori menija teže da pra- žavaju oči gosta? Utvrđene su sledeće zakonito- men misterioznog gosta koji iz neutralne pozi- vilno raspoređenim i prezentovanim sadržajem sti: kod jednostranog menija oko počinje da ske- cije sagledava performanse jela iz menija, tj. nji- zamišljenu poruku pretvore u primljenu poruku nira meni počev od područja malo iznad sredine hov kvalitet, ukus, odnos cena/kvalitet i ukupnu od strane gosta. Osim toga, meni treba da nosi menija. Na dvostranom meniju, inicijalna fokal- vizuelnu prezentaciju. Bitno je da postoji uskla- i upečatljivu vizuelnu poruku i reflektuje imidž na tačka je na desnoj stranici, opet u delu malo đenost između onog što se gostu u meniju nudi i restorana. Dizajn, boje, papir, korice, ilustracije iznad sredine. Zatim oko prelazi u gornji desni onog što stvarno dobija. treba da ojačaju ili stvore pozitivnu sliku o pose- ugao, prelazi u levi ugao leve stranice, spušta se u Ukoliko postoji potreba se na modifikovanje ćenom restoranu. Neki autori su slobodni da tvr- donji levi ugao i dijagonalno vraća kroz centar u menija. Neki restorani idu samo na kozmetičke de da meni predstavlja ekstenziju personaliteta gornSličan vizuelni put je karakterističan i za promene menija zbog straha da mogu narušiti restorana (Miller 1987). trostrani meni, samo što je inicijalna fokalna imidž restorana ili balans jela koja se nude gostu. Slika 2: Kretanje oka gosta kroz dvostrani meni tačka na srednjoj stranici i što se oko vraća Uglavnom se radi o povremenim modifikacija- na tu tačku još dva puta pre nego što je meni ma cena u skladu sa inflacijom. Drugi restora- u potpunosti pročitan. ni idu na modifikacije pojedinačnih jela u smislu 3 2 U modelu dvostranog menija, jedno drugo promene recepata, prezentacije, cena ili troško- 5 istraživanje (Masse, 1986) je pokazalo da se oko, va pripreme. Modifikacije recepata i prezentaci- 1 od tačke četiri nadalje, kreće trasom označe- je jela obično uključuju sitne modifikacije ukusa, nom isprekidanom linijom. Međutim, bez obzi- priloga, boje ili aranžiranja jela. Najčešći uzrok 6 ra na ovo malo razmimoilaženje, oba modela se promene cena jela je inflacija, ali postoje i drugi slažu da oko polazi od gornjeg desnog kvadran- razlozi kao što su promena kupovne moći stalnih ta i da se makar još jednom vraća na taj deo pre gostiju, fluktuacije cena namirnica ili reakcija na 4 5 nego što je meni iščitan. Osenčen deo predstavlja cenovnu strategiju konkurenta. Konačno, neki područje koje se preporučuje za pozicioniranje restorani modifikuju celokupni meni. Tu postoji Adaptirano iz: Lorenzini, B. (1992) jela koja treba da privuku posebnu pažnju gosta više alternativa, kao što su promocija jela, repo- (slika 3). Već smo rekli da su najuočljivije tačke zicioniranje, eliminacija ili uvođenje novih jela. Ono što predstavlja dilemu mnogih ugostitelja kod jednostranog menija područje iznad centra, Posebna promocija jela se sprovodi u situacija- je vezano za treći cilj u procesu dizajniranja meni- a kod trostranog menija područje iznad centra na ma kada se utvrdi da je niža tražnja za određe- ja, tj. za vezu između načina dizajniranja meni- središnjoj stranici. Kada je reč o jelima koja su nim jelom rezultat niskog stepena svesti gosta da ja i volumena prodaje pojedinačnih jela ili grupe nabrojana unutar neke grupe jela (na primer, jela to jelo postoji u ponudi datog restorana. Često se jela. Da budemo precizniji, pitanje na koje traži- sa roštilja) najuočljivija su ona jela koja se nalaze ide na izradu posebnih tabli na kojima se ispisuje mo odgovor glasi: kakva je efektivnost korišćenja na prvom ili poslednjem mestu u koloni. naziv jela ili na izradu malih svetlećih, roto rekla- različitih tehnika dizajniranja menija u povećanju Galupova studija (1987) nije potvrdila sve ma ili posebnih menija specijalizovanih samo za prodaje pojedinačnih jela ili grupa jela? prethodne propozicije. Što se tiče jednostranog to jelo. Drugi način jeste da se dato jelo repozi- Mnogi dizajneri menija, pa i ugostiteljski menija tu nije bilo neslaganja. Međutim, kod cionira na postojećem meniju. Potrebno je naziv radnici samouvereno tvrde da elementi dizaj- višestranog menija ova studija je utvrdila da se jela učiniti uočljivijim za gosta kroz novu kom- na menija imaju snagu da privuku pažnju gosta oči kreću počev od vrha prve stranice ka dnu iste binaciju slova, boja i grafičkog dizajna. Nekada ka proizvodu koji restoran želi da proda. Repo- stranice da bi prešle na vrh sledeće stranice, itd. je uz naziv jela potrebno dodati, pored sastoja- zicioniranje jela, uokviravanje naziva, boldo- Što se tiče rasporeda unutar kolone ili liste tu ka, i način pripreme, kalorijsku vrednost, kratku vanje slova, povećanje slova ili dodavanje foto- nisu postojale nesuglasice sa rezultatima pretho- anegdotu u vezi tog jela ili posebnu preporuku grafije u koloru su neki od načina za privlačenje dnog istraživanja. šefa kuhinje. U slučaju izražene nepopularno- pažnje gosta. Ukoliko se ove tehnike koriste na sti nekog jela, odsustva vezane tražnje za kom- promišljen i nenametljiv način, neki autori sma- Modifikacija menija i uticaj na kretanje plementarnim proizvodima, izraženih teško- traju da one mogu rezultovati u povećanju pro- ća u nabavci svežih namirnica ili naglog porasta daje ciljnih jela. prodaje – studija slučaja cena namirnica može se razmatrati eliminaci- Pozicija jela u meniju je veoma važna. Sušti- Početna ideja za autorovo istraživanje je bila da jom nekih stavki iz menija. Nekada je razlog eli- na je da se jelo koje smatramo bitnim za profita- se odvojeno posmatraju dva beogradska restora- minacije prevelik broj stavki u ponudi što može bilnost restorana postavi na lokaciju koja će biti na: restoran brze hrane i klasični riblji restoran. zbuniti gosta, uzrokovati kašnjenja u preuzi- vidljiva za gosta. Ovo je u skladu sa osnovnim Cilj je bio da se utvrdi uticaj boljeg tretiranja jela manju porudžbine, teškoće u skladištenju veli- postulatom ljudi koji se bave reklamom i propa- u meniju (kroz bolje pozicioniranje, bolju uočlji- ke količine namirnica ili pripremi hrane. Prili- gandom: «ono što se ne vidi ne može se prodati»- vost boja, slova, dodavanje vizuelnih efekata) na kom eliminacije nekih stavki menija neophodno (Von Keitz 1988). kretanje prodaje tog jela. Odvojeno su posmatra- je voditi računa da se održi balans između razli- Studije pokreta oka (videti Lorenzini 1992) na dva perioda: pre promene menija i nakon pro- čitih kategorija jela (odnos između predjela, gla- su istraživale kretanje ljudskog oka dok gost pra- mene menija. Naime, mesec dana je praćen dnevnih jela i deserta). Konačno, potrebno je povre- vi porudžbinu. Na glavu gosta su fiksirane male vni promet po pojedinačnim stavkama menija, meno osvežavati ponudu jela. Novine ne treba da kamere koje su pratile mesta koje je gost posma- zatim je došlo do korekcije menija, a narednih budu samo posledica potrebe za zamenom eli- trao, vreme zadržavanja na pojedinim stavkama mesec dana je ponovo praćeno kretanje dnevnog 110 Slika 3: Područje koje je najuočljivije za gosta prometa za posmatrane stavke menija s ciljem da ćanja prodaje pojedinačnih stavki. Ovde je pose- se utvrdi eventualna korelacija između modifika- bno elaborirana važnost pozicije jela u meniju. cije tretmana nekih jela u okviru menija i rasta Većina istraživanja je utvrdila da gost čita jelo- prodaje tih jela. vnik određenim redosledom i da najveću pažnju Za posmatrani klasični riblji restoran bitno obraća na ono što prvo i poslednje pročita. Dalje, je dati neke karakteristike. U pitanju je restoran fokus rada se pomera ka vezi između posebnog od 104 mesta sa veoma jednostavnim i razumlji- tretmana koji se daje nekim jelima i posledičnog vim menijem. Bitno je da u starom meniju nije- uticaja na tražnju za tim jelima. Kratka studija dna stavka ni na koji vidljivi način nije bila favo- Izvor: Lorenzini, B. (1992) sprovedena u dva beogradska restorana je poka- rizovana u odnosu na druge. Nije bilo posebnih zala da ne postoji statistički signifikantna veza grafičkih aplikacija, varijacija u veličini slova, žmenta restorana budući da su imali posebne između ova dva faktora ali je pokazano da je tra- okvira ili bilo kojih drugih aplikacija za privla- promocije nekih jela koja se mogu smatrati sup- žnja za komplementarnim jelima doživela odre- čenje pažnje gosta. Restoran je samo šest mese- stitutima salati od morskih plodova. U pitanju đeni porast. Ova studija je, međutim, došla do još ci pre ove studije renoviran tako da je dovoljno je bila promocija nekih rakova i školjki koji su u nekih interesantnih zaključaka. Naime, uticaj vremena proteklo da bi objekat počeo normalno prvoj nedelji drugog meseca studije imali najve- izgleda menija ima veći uticaj na prodaju poje- da radi u smislu da je stvoren određen krug lojal- ći indeks popularnosti (0.19). Iako su ove iznena- dinačnih jela u tzv. restoranima brze hrane zbog nih gostiju. Redovni gosti su ljudi koji se mogu dne promocije pomalo zamutile rezultate studije, ograničenog vremena gostiju i pritiska ambijen- ubrojati u srednji-viši ili viši stalež s obzirom na autor smatra da nisu značajnije ugrozile finalne ta. U slučaju klasičnih restorana veliki uticaj na vrednost prosečnog računa (oko 5.500 dinara). zaključke. izbor gosta ima promocija jela od strane uslu- Naravno, pored redovnih gostiju restoran pose- Pošto je slična studija sprovedena i u resto- žnog osoblja. Promocija u sadejstvu sa dizajnom ćuju i povremeni gosti kao i gosti za specijalne ranu brze hrane, generalni zaključci studije se menija može znatno povećati prodaju pojedina- prilike (na primer, svadbe, ispraćaji u vojsku, mogu svesti na sledeće tri propozicije. Prvo, što čnih jela. itd). U studiji se pratio jelovnik za večeru s obzi- je kontakt sa gostom površniji to je veći uticaj Ovim radom se otvara prostor za sprovođe- rom da je najviše gostiju dolazilo u popodnevnim menija na njegov izbor i na rast prodaje pojedi- nje nekih sličnih istraživanja o značaju dizajna i večernjim časovima. Restoran je u proseku dne- načnih stavki. Logično je da je interakcija izme- menija za povećanje prodaje ugostiteljskih pro- vno služio oko 110 večera. đu zaposlenog i gosta veća u klasičnom ribljem izvoda. Ohrabruju se i ostali autori da na svom Menadžment restorana je primetio nisku tra- restoranu nego u restoranu brze hrane. U resto- reprezentativnom uzorku testiraju propozicije žnju za salatama od morskih plodova. Cilj je bio ranu brze hrane gosti su često prinuđeni da brzo do kojih je ova studija došla da se napravi novi jelovnik za večeru koji bi bio donesu odluku zbog ograničenog ličnog vreme- identičan starom, sem kada je reč o novom tre- na i pritiska reda koji se nalazi iza njih. Često je Literatura tmanu koji bi se dao salatama od morskih plodo- njihov izbor zasnovan na vizuelnoj poruci meni- [1] Davis, B., Lockwood, A. & Stone, S. (1998): va. Naziv ove grupe jela je bio identičan kao i kod ja. U pitanju su obično jela koja su jednostavna Food and Beverage Management, Butterw- starog menija. Šta je urađeno po pitanju uočlji- i standardiovana tako da nije neophodno neko orth-Heinemnn, Oxford. vosti ove kategorije jela? Lokacija jela je pomere- dodatno objašnjenje od strane personala. Prema [2] Jones, P. & Mifli, M. (2001): Menu Develop- na. Sa vrha leve stranice naziv jela je pomeren na tome, prva propozicija naše studije glasi: proda- ment and Analysis in UK Restaurant Cha- vrh desne stranice. Ostale promene su obuhvata- vanje specifičnih jela kroz redizajniranje menija ins, Tourism and Hospitality Research, July le sledeće: naziv i opis jela je uokviren dvostru- će biti efektnije u restoranima brze hrane nego u 2001, 61-71. kim linijama, dodata je mala ilustracija izgleda restoranima sa formalnijim tipom usluge. Druga [3] Khan, M. (1991): Concepts of Foodservice porcije i veličina slova je malo povećana. Intere- propozicija je već dotaknuta: u klasičnim resto- Operations and Management, Van Nostrand santno je da se ovim promenama površina koju ranima gost se pri izboru jela manje oslanja na Reinhold, New York. je stavka zauzimala u meniju povećala sa 5 cm2 u meni a mnogo više na preporuke uslužnog oso- [4] Lončar, M. (2001): Restoraterstvo, četvrto starom meniju na 17.5 cm2 u novom meniju. blja. Naime, konobar može koristiti meni kao izdanje, Viša Hotelijerska Škola, Beograd. Autor ovog malog eksperimenta je vodio raču- promotivno sredstvo tako što će reći gostu da [5] Lorenzini, B. (1992): Menus that sell by na da ostali faktori ostanu konstantni kako se ne obrati pažnju na određenu stavku. Konačno, design, Restaurants and Institutions, Vol. bi zamaglili rezultati studije. Naime, cene u sta- naša studija je pokazala da je novi meni dopri- 102, No. 7, 106-112. rom i novom meniju su ostale potpuno iste. Nije- neo rastu tražnje za komplementarnim jelima [6] Miller, J. (1987): Menu Pricing and Strategy, dna stavka nije dodata niti je neka stavka izbri- (više se naručivala riblja čorba). Nova pozicija CBI Publishing, Boston. sana. Restoran se obavezao da će se uzdržati od salate od morskih plodova u meniju je praktično [7] Mooney, S. (1994): Planning and Designing promovisanja pojedinačnih jela tokom ovog peri- podstakla prodaju riblje čorbe. Propozicija gla- the Menu, Cassell, London. oda. Menadžment nije rekao konobarima ništa u si: komplementarna jela se mogu bolje prodavati [8] Morrison, P. (1996): Menu Engineering in vezi studije, kako ih ne bi ohrabrio da preporučuju zahvaljujući efektnijim dizajnom menija. Upscale Restaurants, International Jour- salatu od morskih plodova više nego obično. Tako- nal of Contemporary Hospitality Manage- đe, tokom posmatranog dvomesečnog perioda nije Zaključak ment, 8, 4, 17-24. bilo nekih vanrednih okolnosti u državi. Ovaj rad se bavi veoma interesantnom i dosta [9] Von Keitz, B. (1988): Eye-movement research: Rezultati studije su bili neočekivani (vide- zanemarenom problematikom analize i dizajni- do consumers use information they are ti sliku 4). Autor je očekivao da će indeks popu- ranja menija i korelacije između dizajna menija offered?, European Research, Vol. 16, No. 4, larnosti salate (broj prodatih salata kroz uku- i prodaje određenih vrsta jela. Nakon definisanja 217-223. pan broj relevantnih porcija jela) porasti nakon faza procesa dizajniranja menija, veoma jasno se [10] Through the Eyes of the Consumer, Gallup davanja specijalnog tretmana salatama u večer- definišu ciljevi samog procesa. Pored vizuelizaci- Monthly Report on Eating Out, No. 9, Octo- njem meniju. Ovo se nije dogodilo, pošto je proje i komunikacije sa gostima, izdvaja se cilj pove- ber 1987, str. 1-9. daja salata bila približno ista tokom prvog i drugog meseca. Iako je prodaja salata za nijansu bila Slika 4: Kretanje indeksa popularnosti pre i nakon izmene menija veća u drugom mesecu, ta razlika nije bila stati- stički signifikantna. Ono što je upalo u oči jeste Stavke Indeks pre izmena menija Indeks nakon izmena menija da se salata sada više naručivala uz riblju čorbu Salata od morskih plodova 0.121 0.128 koja je bila odmah ispod salate od morskih plodova, što je generalno značajno povećalo indeks Riblja čorba i salata od morskih 0.213 0.242 popularnosti riblje čorbe. plodova Ono što je pomalo pomutilo rezultate studi- Riblja čorba 0.092 0.114 je jeste prekršeno obećanje od strane menad- 111 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Meso vinogradarskog puža Jokanović, M. * , (Helix pomatia) komponenta Tojagić, S. ** Kevrešan, Ž. *** hrane u domaćoj turističkoj

Rezime Tradicija sakupljanja vinogradarskog ponudi puža na našim prostorima i ekonomski interes, odnosno profit ostvaren ovim Uvod Neki pokazatelji kvaliteta aktivnostima, kao i kontrolisano, odno- Korišćenje puža u ishrani ljudi datira još iz pre- Vinogradarski puž (Helix pomatia) se svrstava sno ograničeno sakupljanje iz prirode, istorije. Postoje dokumentovani podaci da su u familiju Helicidae, ima dužinu tela od 10 cm uticali su na ekspanziju uzgoja ove živo- jestive puževe u ishrani koristili drevni Rimlja- i prečnik kućice do 5 cm što ga svrstava u naj- tinje u uslovima spacijalizovanih far- ni, a pretpostavlja se da su pre njih to činili Bri- veće kopnene puževe, rasprostranjene po čitavoj mi. S obzirom na pokazatelje nutritivnog tanci, Grci, Feničani i drugi stanovnici Meditera- Evropi, a posebno u njenim centralnim i jugoi- kvaliteta ove sirovine i sve veće otvaranje na. Danas, kao i tada specijaliteti mora i jela od stočnim regijama [members.lycos.co.uk]. naših prostora ka tranzitu i boravku broj- mesa puža predstavljaju sastavni deo mediteran- Zbog nekontrolisanog sakupljanja jestivi ne populacije turista, bilo bi dobro da se ske kuhinje [members.lycos.co.uk]. puž postaje retkost u prirodi i zato je u mnogim meso ove životinje kao autohtona sirovi- U Evropi, u srednjem veku puž kao hrana zemljama sakupljanje zabranjeno, a puž je zakona nađe na trpezama brojnih elitnih, ako postaje važan iz verskih razloga. Prema biblijskoj nom zaštićen. Da bi se zadovoljile potreba tržišta ne i ostalih ponuđača hrane, ali i u ponu- definiciji puž se ne svrstava ni u ribu ni u meso, snabdevanje jestivim pužem skoro u potpuno- dama turističkih aranžmana. pa je njegovo konsumiranje dozvoljeno i u vreme sti je koncentrisano na farmski uzgoj. Na našim Ključne reči: meso vinogradarskog puža, najstrožeg posta [members.lycos.co.uk]. prostorima ova delatnost postaje tradicionalna, osnovni hemijski sastav, nutritivna vre- U Austriji 18. veka puž se koristio u osno- a proizvodi su skoro u potpunosti usmereni ka dnost, upotreba u kulinarstvu vnim, svakodnevnim jelima, i bio je hrana nižeg izvozu [Tojagić i sar., 2004]. društvenog staleža u teškim vremenima [mem- Puževi se na tržište plasiraju u svežem ili pre- Abstract bers.lycos.co.uk]. rađenom stanju. Pre prerade puževi se stavljaju Land Snail Meat (Helix pomatia) – Na tlu Evrope dvadesetak vrsta puževa se na izgladnjivanje tokom nekoliko dana, da bi se Food Component at Serbian Tourist koristi u ishrani ljudi. Tri najzastupljenije vrste probavni organi ispraznili. Nakon izgladnjivanja Offer gajenog puža su Helix aspersa (Petit gris, mali puževi se “umrtve”, očiste i obično prodaju zamr- Tradition of collecting land snail (Helix sivi ili braon puž, nastanjuje zapadnu Evropu i znuti u “blokovima”. Prerada mesa puža u gotovu pomatia) in our region, economic interest oblast Mediterana), Helix pomatia (vinogradar- hranu najčešće se obavlja u narednoj fazi, u spe- and profit of this activity, as well as con- ski puž) i Helix lucorum (Turski jestivi puž) koji cijalizovanim industrijskim objektima ili resto- trolled and limited collection from nature nastanjuju centralnu i jugoistočnu Evropu [Bry- ranima. Jedan deo puževa prodaje se i u svežem resulted in expansion of specialised farms ant, 1994]. ili čak živom stanju. Ukoliko se u preradi izosta- for snail upbringing and fattening. Jestivi puževi se često nazivaju “escargots”, vi faza izgladnjivanja održivost poluproizvoda je Considering nutritive value of snail meat bez obzira kojoj sistematskoj grupi pripada- mnogo kraća. Prosečna tržišna cena prerađenih and the fact that our region is opening ju. Ipak, naziv “escargots” najčešće se odnosi na ili konzervisanih puževa prema podacima US for transients and numerous tourists, it Helix aspersa i Helix pomatia. Zbog arome i veli- nacionalne poljoprivredne biblioteke je 10.500 $ would be useful that snail meat, as an čine mnogi stavljaju Helix pomatia ispred Helix po toni [members.lycos.co.uk]. authentic dish, find its place on restau- aspersa i predstavljaju ga kao “escargot par excel- Prema podacima US Department of Commer- rants manus. Snail meat could also be a lence”, ekskluzivnu hranu u svetskim restorani- ce u 1995. godini [Thompson and Cheney, 1996] special offer in domestic tourist arrange- ma [Thompson and Cheney, 1996]. najznačajni uvoznici svežeg puža i proizvoda od ments. puža su USA i Francuska (Tabela 1 i 2). Key words: lend snail meat, chemical composition, nutritive value, usage in Tabela 1. Uvoz živog, svežeg, ohlađenog i zamrznutog puža u 1995. god. [Thompson and Cheney, 1996] food production Zemlja uvoznik Masa (t) Cena (1000$) USA 178,5 1121 Francuska 55,6 647 Indonezija 58,5 203 Kina 33,5 149

Tabela 2. Uvoz prerađenog puža u 1995. god. [Thompson and Cheney, 1996]

Zemlja uvoznik Masa (t) Cena (1000$)

* Dipl. inž. Marija Jokanović, asistent, Tehnološki Fakultet, USA 677,8 3449 Novi Sad Francuska 169,9 1403 ** Dr Slobodan Tojagić, red. prof., Tehnološki fakultet, Novi Sad Indonezija 448,9 1624 *** Mr Žarko Kevrešan, istraživač-saradnik, Tehnološki Fakultet, Novi Sad Grčka 55,9 382

112 Tabela 3. Uporedni pokazatelji kvaliteta mesa puža i uobičajenih vrsta mesa (100 g) [Jokić i sar., 1999] Zbog narastajućih potreba u proizvodnji hra- Svinjsko (srednje ne u svetu i ustanovljenog kvaliteta mesa puža, Meso puža Pileće meso koje se bitno ne razlikuje od kvaliteta mesa sto- masno) meso ke za klanje, kao nekonvencionalni izvor animal- (kcal) 75,2 140,7 402,6 nih proteina u ishrani ljudi jestivi puževi, danas Energetska sve više pobuđuju pažnju nutricionista [Ristić i vrednost (KJ) 314,8 589,0 1685,3 sar., 2000]. U tabeli 3 prikazane su uporedne energetske Voda ( % ) 82 70 50,3 i nutritivne vrednosti mesa puža i pilećeg i svinj- Belančevine ( % ) 15 21 13,8 skog mesa kao dve najzastupljenije vrste mesa u Masti ( % ) 0,8 6,3 38,6 ishrani u našen regionu. Ugljeni hidrati ( % ) 2 - - Energetska vrednost mesa puža je oko 2 puta manja od energetske vrednosti pilećeg, a oko 5 Ca ( mg ) 170 8 8 puta od svinjskog mesa. Prema sadržaju belan- Mg ( mg ) 250 23 - čevina od 15 % meso puža ne odstupa mnogo od Fe ( mg ) 3,5 0,9 2 mesa stoke za klanje, a u poređenju sa pilećim (21 %) i svinjskim (13,8 %) mesom zauzima sre- Tabela 4. Sadržaj teških metala u mesu puža [Jokanović i sar., 2004] dnje mesto. U vreme kada se pridaje dosta pažnje kvalitetnoj ishrani, značajan je podatak da meso Pb (mg/kg ) Cd (mg/kg ) Cu (mg/kg ) Fe (mg/kg ) puža sadrži veoma mali količinu masti (0,8%). < 0,1 0,031 11,81 25,60 Meso puža, kao i druge vrste hrane, koja se izvozi ili ide na domaće tržište mora odgovarati [Novaković i Mirosavljević, 2002]. Puževi, kao 3. Jokanović, M., Tojagić, S., Kevrešan, Ž., odredbama Pravilnika o zdravstvenoj bezbenosti delikates, služe se u manjim količinama pa ni (2004): Toxic residues in controlled producti- [Sl. list SRJ 5/92 i 11/92]. Ovaj Pravilnik propisu- jedan od ispitanih elemenata ne može biti toksi- on of vineyard snail (Helix pomatia) neobja- je i maksimalno dozvoljen sadržaj teških metala čan za ljude, već samo može pozitivno doprineti vljeni rezultati. i pesticida. S obzirom da je puž sklon akumuli- sadržaju oligoelemenata. 4. Jokic, N., Dimić, M., Pavlica, M., (1999): ranju velike količine rezidua u svom organizmu i Određivani organohlorni pesticidi (alfa HCH, Tablice hemijskog sastava prehrambenih da tako može predstavljati “kritičan put” u lancu beta HCH, lindan, heptahlor, aldrin, heptahlor proizvoda, KulinArt, Beograd. ishrane [Laskowski and Hopkin, 1996], potrebna epoksid, endasulfan, dieldrin, 4,4 DDE, 4,4 DDD, 5. Laskowski, R., Hopkin, S.P., (1996): Effect of je stalna kontrola eventualnog sadržaja kontami- endosulfan sulfat, 4,4 DDT i endrin adehid) u Zn, Cu, Pb, and Cd on Fitness in Snails (Helix nenata mesa. U našem prethodnom radu [Joka- mesu puža nisu detektovani. aspersa), Ecotoxicology and Environmental nović i sar., 2004] ispitan je sadržaj metala (Pb, Safety 34, 59-69. Cd, Cu i Fe) i organohlornih pesticida (alfa HCH, Zaključak 6. Novaković, B., Mirosavljević, M., (2002): beta HCH, lindan, heptahlor, aldrin, heptahlor U vreme globalizacije neuobičajena, neautohto- Higijena ishrane, Medicinski fakultet, Novi epoksid, endasulfan, dieldrin, 4,4 DDE, 4,4 DDD, na, odnosno hrana iz drugih zemalja prelazi tra- Sad. endosulfan sulfat, 4,4 DDT i endrin adehid) u dicionalne granice kulture ishrane. Neke novine 7. Pravilnik o kolicini pesticida, metala i meta- mesu pužu koji je gajen na farmi u okolini Novog nailaze na otpor i sumnje, dok su druge mnogo loida i drugih otrovnih supstancija, hemio- Sada. lakše prihvaćene kao deo svakodnevne ishra- terapeutika, anabolika i drugih supstancija Prema dobijenim rezultatima (tabela 4) kon- ne. Meso puža priprema se kao delikates i služi koje se mogu nalaziti u namirnicama. Sl List statovano je da iako puž može da akumulira veli- u elitnim svetskim restoranima, sa druge stra- SRJ 5/92 i 11/92. ke količine teških metala sadržaj Pb je ispod ne meso puža kao dobar izvor animalnih prote- 8. Ristić, M., Sakač, M., Kormanjoš, Š., Filipo- granice detekcije instrumenta (< 0,1 mg/kg), a ina u manje razvijenim zemljama koristi se da vić, S., (2000): Ispitivanje kvaliteta nejesti- sadržaj Cd ( 0,031 mg/kg ) je ispod granice (0,05 nadoknadi meso stoke za klanje. Iz navedenog vih sporednih proizvoda puževa, Tehnologija mg/kg) dozvoljene Pravilnikom [Sl. list SRJ 5/92 je prihvatljivo da se ova sirovina nađe na trpeza- mesa, (41) ,4-6, 163-167. i 11/92]. Pored sadržaja štetnih metala propisa- ma, kao ponuda u turističkom sistemu plasma- 9. Thompson, R., Cheney, S., (1996): Raising nih Pravilnikom u prethodnom radu je određen na roba i usluga. Snails, Special Reference Briefs Series no., i sadržaj oligoelemenata (Cu i Fe) koji imaju zna- SRB 96-05, Updates SRB 88-04, ISSN: 1052- čajnu, neophodnu fiziološku ulogu u ljudskom Literatura 536x. organizmu, ipak prevelik unos ovih metala može 1. Bryant, R., (1994): Heliciculture – culture of 10. Tojagić, S., Kevrešan, Ž., Jokanović, M., biti štetan po zdravlje. Preporučena dnevna doza edible snail, British Columbia, Ministry of (2004): Neki pokazatelji kvaliteta mesa vino- unosa Cu za muškarce i žene je jednaka i izno- Agriculture, Food and Fisheries gradarskog puža (Helix pomatia), Vet.Gla- si oko 1,2 mg/dan. Fe se preporučuje za muškar- 2. http//members.lycos.co.uk/mollusks/ snik Vol. 58, 1-2, Str. 1-180, Beograd. ce u količini od 10, a za žene od 18 do 22 mg/dan Schnechen/weinberg.html.

113 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Zagrevanje i odmrzavanje Popov-Raljić, J. * , hrane mikrotalasima Kocić-Tanackov, S. **,

Sikimić, V. *** Uvod hrane sa mikrotalasima je trenutno. Nasuprot Mikrotalasi, se kao vid zagrevanja, sve više kori- tome, konvencionalni metodi zagrevanja preno- ste u industriji hrane, kulinarstvu pa i u doma- se toplotnu energiju sa površine ka centru 10- 20 Rezime ćinstvu. Osnovni cilj primene ovakvog vida puta sporije (Mudgett, 1989). Mikrotalasi su visokofrekventni elektor- zagrevanja namirnica biljnog i životinjskog pore- Postoje dve raspoložive frekvencije za mikro- magnetni talasi. Prodiranje i zagreva- kla, zasniva se na dobijanju kvalitetnog proizvo- talasno zagrevanje hrane, a to su: 915 MHz i 2450 nje hrane mikrotalasima je trenutno, a da uz izuzetno smanjenje vremena pripreme MHz. Njihove talasne dužine u vazduhu su 33, zasniva se na principu oscilovanja dipola kao i uštede u energiji, a sve u odnosu na klasi- odnosno 12,2 cm (Klettner, 1975; Schiffmann, molekula vode, te se često naziva i “mole- čan-konvencionalan postupak toplotne obrade. 1975). kularno trenje”. Nasuprot tome, klasi- Zahvaljujući brzom odmrzavanju i rekonstitu- Prilikom mikrotalasnog zagrevanja važno je čni – konvencionalni metodi zagreva- ciji namirnica pomoću mikrotalasa i dobijanju znati dielektrične konstante sredine. Naime, die- nja prenose toplotnu energiju sa površine kvalitetnog, mikrobiološki ispravnog proizvo- lektrična konstanta sredine predstavlja proizvod ka centru 10-20 puta sporije. Za zagre- da, može se slobodno reći da je postupak doži- dielektrične konstante vakuuma i relativne die- vanje i odmrzavanje hrane mikrotalasi- veo brzu afirmaciju, a njegova primena se stal- lektrične konstante (Seale, 1971; Mudgett, 1989; ma u kulinarstvu, postoje dve raspoloži- no povećava. Ivanović, Vučić, 1980; Sakai, et al., 2004). ve frekvencije i to od 915 i 2450 MHz. Ovi Vrlo često, se postavlja pitanje, da li zagre- Dielektrične osobine namirnica nisu konstan- opsezi frekvencije se nalaze iznad podru- vanjem ili pak odmrzavanjem mikrotalasima tne, već zavise od temperature i hemijskog sasta- čja radioaktivnog zračenja. dolazi do značajnijih promena unutar hemijskog va (sadržaja vode, masti, proteina, soli) (Gold- Mikrotalasi se mogu koristiti za blanši- sastava, hranljive vrednosti i održivosti tako pri- blith, 1972; Bengtsson, 1974; Isengard, 2001). ranje voća i povrća, za kuvanje, pasteri- premljene hrane, u odnosu na klasičan postupak Treba naglasiti da se električna i fizička svoj- zaciju i sterilizaciju gotovih jela kao i za toplotne obrade? stva hrane, koja utiču na mikrotalasno zagreva- odmrzavanje hrane, a sve u cilju dobija- Konkretno, kvantum energije mikrotalasi- nje drastično menjaju na temperaturama ispod nja zdravstveno-bezbedne hrane. ma, nasuprot ostalog elektromagnetnog zrače- tačke smrzavanja (Mudgett, 1989; Schiffmann, Ključne reči: mikrotalasi, zagrevanje, nja, je mali da bi mogao da izazove bilo kakve 1986) (Tabela 1). odmrzavanje, kvalitet hrane hemijske promene u namirnicama biljnog i živo- Ohlsson (1975), daje uporedni prikaz apsor- tinjskog porekla (Rosen, 1972; Puri, Ananthewa- bovane mikrotalasne energije zavisno od tempe- Abstract ren, 1993; Harlfinger, 1992; Popov-Raljić, Vujko- rature pojedinih namirnica (vode, mesa, uma- Microwave Heating and Defrosting of vić, 1995; Popov-Raljić, 1999; Kevin, Hall, 1999; ka, jestivog ulja). Veću apsorpcionu sposobnost Food Valero, et al., 1999; Nijhuis, et al., 1998; Proc- mikrotalasne energije imaju odmrznute namir- Microwaves are high-frequency elec- haska, et al., 2000., Cañumir, et al. 2002; Khra- nice, nego smrznute, što negativno utiče na tromagnetic waves. The penetration of isheh, et al., 2004). Gubici u hranjivoj vrednosti ravnomernost zagrevanja. microwaves and heating of food is instan- namirnica koji nastaju prilikom obrade mikrota- Bengtsson (1974) i Klettner (1975), navo- taneous, based on oscillation of dipoles lasima, gotovo da su jednaki onima koji nastaju de da postoji zavisnost debljine sloja mikrotala- of water molecules. For that reason, this tokom klasične (tradicionalne) pripreme hrane. sa od temperature namirnice i frekvencije. Tako, phenomenon is often called »molecular Međutim, bez obzira na sve prethodno nave- debljina sloja apsorpicije d, može se definisati friction«. On the other side, during the deno, sigurno je, da još uvek, postoji dosta nere- jednačinom: classical conventional heating methods, šenih i nepoznatih pitanja i odgovora, na uticaj heat enerrgy transfer from the surface to zagrevanja, odmrzavanja, pa i rekonstrituisanja D  the middle is 10 – 20 times slower. hrane mikrotalasima.   F   R  TG Two available frequencies for heating and Rad obuhvata osnovne karakteristike mikro- defrosting of food are 915 and 2450 MHz. talasa; mogućnosti primene mikrotalasa; odmr- gde je: These frequency ranges are beyond the zavanje kao i uticaj smrzavanja, skladištenja i f- frekvencija; range of radioactive irradiation. Micro- odmrzavanja na kvalitet hrane. Pored navede- εr- relativna dielektrična konstanta sredine; waves can be used for blanching of fruit nog ukazano je i na posude tj. ambalažu koja se tgδ- faktor gubitka (gubitak energije koji se pre- and vegetables, cooking, pasteurization može upotrebljavati za zagrevanje ili odmrzava- tvora u toplotu). and sterilization of ready-made food, nje hrane. Uopšteno posmatrano, sa porastom tempera- and for defrosting of food, with the aim of ture i frekvencije, u opštem slučaju opada i deblji- obtaining healthy food. Osnovne karakteristike mikrotalasa na sloja apsorcije. Key words: microwaves, heating, defrost- Mikrotalasi su vid energije i manifestuju se kao U tabelama 2, 3, 4 i 5 su prikazane mogućno- ing, food quality rezultat jednog ili više energoprenosnih mehani- sti primene mikrotalasa (Popov-Raljić, 1999). zama (Schiffmann, 1986; Verboven, et al., 2003). Jedna od interensantnih mogućnosti prime- Iniciraju se pomoću magnetrona – uređaja koji ne mikrotalasa jeste i pečenje kolača (istovreme- pretvara električnu energiju niske frekvence u no korišćenje klasičnog-konvencionalnog postu- elektromagnetno polje sa centrima pozitivne i pka-pečenja u pećnici i mikrotalasa) (tabela 5). negativne energije, koja menja pravac bilioni- Glavni proizvođači opreme za temperira- ma puta svake sekunde. Prodiranje i zagrevanje nje, tako i za odmrzavanje, sušenje, pasterizova-

* dr Jovanka Popov-Raljić, Tehnološki fakultet, Univerzitet Tabela 1. Dielektrične osobine leda i vode na 2450 MHz u Novom Sadu Supstanca Relativna dielektrična konstanta Tangens gubitka Faktor gubitka ** mr Sunčica Kocić-Tanackov, Tehnološki fakultet, Voda (25°C) 78,0 0,1600 12,480 Univerzitet u Novom Sadu *** mr Višnja Sikimić, Viša tehnička škola, Požarevac Led 3,2 0,0009 0,029

114 nje, sterilizaciju i drugo, a sve u cilju pripreme i zi do promene temperature skladištenja ili se pro- ne i zagrevanja (različitih namirnica biljnog dobijanja odgovarajućeg kvaliteta polazne sirovi- izvod čuva na nedovoljno niskim temperatura- i animalnog porekla) mikrotalasima (Popov- ne, odnosno hrane, su: SAD, Francuska, Švedska, ma (Gugušević-Đaković, 1989; Popov-Raljić, et al., Raljić, 1999). Japan, Engleska i Nemačka. 1996; Popov-Raljić, 1999). Za zagrevanje namirnica koriste se odgovara- Vreme skladištenja bitno utiče na promenu juće posude od stakla, keramike ili porcelana. Pri Uticaj smrzavanja, skladištenja i kvaliteta proizvoda. Popov-Raljić, Tojagić (1988), zagrevanju proizvoda od žitarica i kolača koristi ispitujući promene u cilju definisanja reoloških i se papirni podložak. odmrzavanja mikrotalasima na senzornih svojstava smrznutih krem supa, kon- Za pakovanje hrane predviđene za odmrza- kvalitet hrane statuju da period skladištenja od 90 do 120 dana, vanje i ponovno zagrevanje mikrotalasima mogu Smrzavanjem i skladištenjem pri temperatura- negativno utiče na pojedina svojstva kvaliteta, se koristiti polimerni materijali, kao mnomateri- ma smrzavanja u hrani se odigravaju u osnovi isti prvenstveno, homogenost i raslojavanje. jali ili kombinovani. Najčešće korišćeni polime- procesi kao i u mesu, povrću i drugim namirni- U tabeli 6 su prikazani eksperimentalni pri- ri za izradu ove ambalaže su sve vrste polietilena, cama: voda se smrzava, prekida se životna akti- meri odmrzavanja prethodno pripremljene hra- polipropilena, poliamida, poliestara, polikarbo- vnost mikroorganizama, a rezultat je trajnija Tabela 2. Mogućnost primene mikrotalasa održivost proizvoda i dobar kvalitet. Neophodno je naglasiti da se u svetu napu- Proces Proizvod šta sistem tople distribucije hrane, zbog mnogih Temperiranje Meso, riba, perad, pizza, povrće, voće nepoželjnih efekata, a sve više se koristi smrznu- Kuvanje Slanina, mesne paštete, kobasice, puding, kreme ta polugotova i gotova hrana u tipu pojedinačnih Sušenje Testo, povrće, žumance, ekspres jela, … komponenata pod nazivom “fast food” ili “bio- hrana”. Razlozi ovom leže u određenim prednosti- Vakuumsko sušenje Sok od narandže, žitarice, … ma savremenih sistema proizvodnje, pakovanja, Odmrzavanje Meso, povrće, voće, riba, torte, maslac distribucije, kao i brze rekonstitucije u mikrotala- Pasterizacija Hleb, jogurt, voćni krem, sok od jabuke,… snim pećnicama (Popov Raljić, Vujković, 1995). Sterilizacija Hrana pakovana u odgovarajuću ambalažu Pri proizvodnji smrznute gotove hrane u tipu umaka mora se voditi računa o samom tehnolo- Pečenje Hleb, uštipci, meso, kikiriki, orasi, lešnik, kafa škom postupku proizvodnje i upotrebi sredstava Prženje Meso, jaja, povrće za zgušnjavanje. Blanširanje Žitarice, povrće, voće, … Po navodima Tresslera (1968), pripremlje- Topljenje Mast, čokolada, maslac na tj. toplotno obrađena gotova hrana može se podeliti u četiri grupe. Sama podela je izvršena Tabela 3. Mikrotalasno zagrevanje gotovih jela na osnovu ponašanja i održavanja kvaliteta prilikom smrzavanja, čuvanja i rekonstituisanja Mikrotalasi (Gugušević-Đaković, 1989). Proizvod Masa (g) Snaga (W) Vreme (minuta) U prvu grupu spadaju proizvodi koji se mogu smrzavati, čuvati i podgrevati bez znatnih pro- Supe 100 600 1-2 mena kvaliteta. Tu spadaju različite pite, sendvi- či, kolači i bistre supe. Gotova jela od mesa 250 600 3-4 U drugu grupu spadaju proizvodi čiji se sastav Gotova jela od povrća 500 600 5-6 znatno menja tokom smrzavanja, skladištenja i rekonstituisanja. Međutim, primenom specijalnih Meni, jela u tanjiru porcija 600 3-5 mera bilo u tehnologiji proizvodnje ili korekciji Napomena: ukoliko se tokom zagrevanja obavlja i mešanje odnosno prevrtanje, zagrevanje će biti brže i ravnomernije. sastava, omogućava se njihovo uspešno smrzava- nje i čuvanje uz održavanje odgovarajućeg kvalite- Tabela 4. Mikrotalasno zagrevanje pojedinih namirnica (kombinovanim postupkom toplotne obrade – pirjanjem) ta. Ovde spadaju proizvodi od živinskog, junećeg mesa i povrća sa umacima, krem supe i slično. Mikrotalasi Proizvod Masa (g) U treću grupu spadaju proizvodi koji odmah Snaga (W) Vreme (minuti) nakon smrzavanja pokazuju odličan kvalitet. Međutim, prilikom čuvanja dolazi relativno brzo Povrće, sveže 250 600 9-13* do opadanja kvaliteta. Tu ubrajamo jela sa ćure- ćim i svinjskim mesom, proizvode od masne ribe Pečurke, sveže 250 600 3-4* 200 4 i drugo. U cilju produženje veka održivosti pre- Riba, sveža 600 poručuje se temperatura skladištenja od –30°C. 400 7 600 5 U četvrtu grupu spadaju proizvodi koji se zna- Pirinač 125 +180 15 tno menjaju i čiji se kvalitet teško može popraviti merama korekcije u fazi pripreme ili tokom čuva- Puding, krema (žele) 500 600 5 nja. Tu spadaju kuvana jaja, desertni kremovi i *zavisno od sorte slično (Gugušević-Đaković, 1989). Promene koje se dešavaju u prethodno kuvanim Tabela 5. Kombinovano pečenje i zgotovljenje različitih vrsta kolača pa smrznutim proizvodima, su u većini slučajeva Mikrotalasi rezultat fizičkog, fizičko-hemijskog i hemijskog dej- Proizvod Temperatura pećnice (°C) Ukupno vreme pečenja stva. Tako, prilikom smrzavanja proizvoda na bazi Snaga (W) majoneza kao i raznih umaka i sličnih proizvoda, (minuti) dolazi do fizičkog fenomena destabilizacije emulzi- Kolači od gotovih smeša za pecivo 190 180 20 je i razdvajanja vodene faze od ulja. Pri smrzavanju Kolač od jabuka sa prelivom od pavlake 210 180 30 i skladištenju umaka dolazi do njihovog zgušnjava- nja i do separacije faza, što je delimično uslovljeno Kolač od trešanja 190 180 30 kristalizacijom vode u led, a delimično denaturaci- jom proteina. Pri ovome dolazi i do retrogradacije Torta od sira 180 180 40 molekula skroba, koja je intenzivnija ukoliko dola- Napomena: posude (tj. kalupi za pečenje) su od stakla, keramike ili termostabilne otporne ambalaže 115 Tabela 6. Eksperimentalni primeri odmrzavanja prethodno pripremljene hrane (različitih namirnica biljnog i 8. Kevin, P. N., Laurance, D. H. (1999): Advances animalnog porekla) mikrotalasima in temperature validation of foods, Trends in Vreme zag- Food Science and Technology, 10, 366-374. Hrana Masa (g) Vreme odmrzavanja Napomena revanja 9. Khraisheh, M. A. M. (2004): Quality and stur- -Zagrevati u ambalaži tj. ctural changes in strachy foods during micro- -1,5 minut vrećici za pečenje wave and convective drying, Food Research Smrznuto pileće meso ≈375 -ostaviti da stoji 5 minuta -5 minuta International, 37, 497-503. -odmrzavati još 1,5 minut 10. Klettner, G. P. (1975): Dielektrische erwar- -Kako se odmrzava mung bei fleischerzeugnissen, Die Fleische- -1,5 minuta postepeno skidati rei, 10, 21-23. Smrznuto mleveno meso ≈225 -1 minut -ostaviti da stoji 5 minuta spoljašnji sloj, da bi se 11. Mudgett, R. E. (1989): Microwave food pro- sredina što pre odmrznula cessing, Food Technology, 1, 117-126. -3 minuta 12. Nijhuis, H. H., et al. (1998): Approaches to -Posle odmrzavanja -3,5 minuta -okrenuti improving the quality of dried fruit and vege- Smrznuta riba (fileti) ≈270 prekriti providnom -ostaviti da stoji 5 minuta -Zagrevati još tables, Trends in Food Science and Technolo- folijom da se ne bi isušilo 3 minuta gy, 9, 13-20. 13. Ohlsson, T. (1975): Microvagsvärmning av -4,5 minuta Livsmedel, Livsmedeisteknik, 2, 60-63. - 3 puta 14. Popov-Raljić, J., Vujković, I. (1995): Primena Zamrznuti gotovi grašak ≈425 - - promešati ambalaže od polimernih materijala za pako- u toku vanje gotove hrane, Savremeno pakovanje, zagrevanja XXXVI, 1-3, 115. 15. Popov-Raljić, J. (1999): Tehnologija i kvalitet gotove hrane, Novi Sad. Zamrznuti kolači Parče -0,75-1,25 minuta -Postaviti na papir - 16. Prochaska, L. J., et al., (2000): Effects of food processing on the thermodynamics and nutritive value of foods: Literature and data base -Postaviti na papir ili Sendvič sa sirom 1 komad - -30 sekundi survey, Medical Hypotheses, 54, 2, 254-262. tanjir 17.Puri, V. M., Anantheswaran, R. C. (1993): The finite – element method in food processing: nata i to kao monomaterijali ili kombinovani fil- - I na kraju, mogućnosti primene, nisu iscrplje- A review, Journal of Food Engineering, 19, 3, movi proizvedeni postupcima kaširanja ili koek- ne već su, zapravo tek na početku. 247-274. struzije (Popov-Raljić, Vujković, 1995). 18. Rosen, G. (1972): Effects of microwaves on Literatura food and related materials, Food Technology, Zaključci 1. Bengtsson, N. (1974): Microvagsvarmning 36-40. - Da bi se uopšte moglo govoriti o primeni inom livsmed elstekniken, Livsmedelsteknik, 19. Sakai, N., et al. (2004): A method for deve- mikrotalasa potrebno je znati osnovne princi- 8, 348-351. loping model food system in microwave hea- pe na kojima se zasniva korišćenje visokofre- 2. Canumir, J. A. (2002): Pasteursation of apple ting studies, Journal of Food Engineering (in kventne energije u gastronomiji. juice by using microwaves, Lebensm.-wiss.u.- press), - Neophodno je poznavati interakciju mikrota- Technol; 35, 389-392. 20. Schiffmann, R. F. (1986): Food product deve- lasa i hrane. 3. Goldblith, S. (1972): Radio-frequency energy lopment for microwave processing, Food Tec- - Životne namirnice biljnog i animalnog pore- the theory of its interaction with foodstuffs hnology, 6, 94. kla predstavljaju smeše različitih materijala, and possible applications in food processing, 21. Seale, G. A. (1971): Introduction to the prin- pa ih ne možemo uvek posmatrati kao dielek- Microwave energy, Appl. Newsletter 5. ciples of dielectric and microwave heating, 1- trike. 4. Gugušević-Đaković, M. (1989): Industrijska 9, Symposium: Microwave and R. F. Heating - Mikrotalasno zagrevanje, pasterizacija, steri- proizvodnja gotove hrane, Beograd, 90-91, in the Food Industry. The British Food Manuf. lizacija, odmrzavanje i drugo, se sve intenzi- 222-223. Ind. Res. Assoc. London. vnije koriste u svetu i u nas. 5. Harlfinger, L. (1992): Microwave sterilization, 22. Valero, E. (1999): Volatile components in - Sigurno je da za oblast hotelijerstva i gastrono- Food Technology, 46, 57-61. microwave – and conventionally – heated mije mikrotalasi predstavljaju: brz, nov, savre- 6. Isengard, H. D. (2001): Water content, one of milk, Food Chemistry, 66, 333-338. men i automatizovan postupak zagrevanja i the most important properties of food, Food 23. Verboven, P., et al. (2003): Computation of odmrzavanja hrane, a sve sa ciljem dobijanja Control, 12, 395-400. airflow effects on heat and mass transfer in a odgovarajućeg kvaliteta tj. zdravstvene-bezbe- 7. Ivanović, D., Vučić, V. (1980): Fizika II, Naučna microwave oven, Journal of Food Engineering, dnosti. knjiga, Beograd, 6-60. 59, 181-190.

116 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Upotreba integralnog brašna u Škrinjar, M. * , hotelskoj kuhinji Tešanović, D. **

Popov-Raljić, J. ***, Uvod ranga nude između pojedinih obroka (razno- Brašna dobijena preradom zrna žitarica primenju- vrstan asortiman kolačarskih i poslastičarskih Kocić-Tanackov, S. **** ju se u ishrani ljudi od davnina. U mnogim zemlja- proizvoda). ma, naročito onim sa niskim životnim standardom, Prilikom doručka, gostima se nude, pored potreba u ishrani najvećim delom podmiruje se ostalog, različite vrste hleba, od belog, polucr- Rezime upotrebom žitarica. Taj procenat u nekim zemljanog, crnog i integralnog brašna bez ili sa razli- Upotreba brašna u hotelskoj kuhinji je ma iznosi preko 50%, a u drugim dostiže čak oko Tabela 1. Sadržaj protena (u %) u nekim žitaricama i raznolika. Brašno se koristi svakodnevno 80% (Žeželj, 1995; Simović, 2002). njihovim proizvodima u pripremi sosova, supa i čorbi, različitih Zahvaljujući adaptilnosti i selekcionim oso- toplih predjela i glavnih jela, peciva, sla- binama, žita se danas proizvode uglavnom u Proizvod Sadržaj proteina (%) stičarskih proizvoda, kao i u druge svrhe. svim delovima sveta. Radi prehrambenih osobi- Pšenično brašno Najveće količine brašna ipak su namenjena, gaje se različite vrste žita, zavisno od klimat- belo 10,6 ne pripremi raznih tipova hleba. skih uslova, navika potrošača i drugih faktora. U U ovom radu istaknut je značaj upotrebe svetu, najviše se gaji pšenica (35%), a u manjoj polubelo 12,3 pojedinih vrsta brašna proizvedenih od meri ovas, raž, heljda i neke druge vrste žitari- crno 12,3 integralnih žitarica. Ukazano je na neo- ca (Žeželj, 1995). Keks 14,7 phodnost zamene belog brašna sa poje- Mada je veliki deo žitarica namenjen ishrani Testenina (+ jaja) 13,0 dinim integralnim tipovima brašna, u ljudi, kroz upotrebu mlinskih, pekarskih i kondi- cilju poboljšanja kvaliteta jela, imajući torskih proizvoda, jedan deo koristi se kao ishra- Pšenične klice 26,6 u vidu veći sadržaj mikro i makroeleme- na za životinje, zatim za proizvodnju alkohola, Glazirani pirinač 7,0 nata, vitamina, dijetnih vlakana i dru- biljnih ulja i masti, i u druge svrhe. Raž 8,0-15,0 gih nutritivnih sastojaka, kojima ta bra- U našoj zemlji količina pojedinih proizvede- šna obiluju. nih žitarica razlikuju se donekle od onih proizve- Ječam 10,5-14,5 denih u svetu. Prema Žeželju (1995), kod nas se Abstract najviše gaji kukuruz (60%), dok pšenica ima sko- čitim dodacima (kim, susam, suvo grožđe, i dr), Wholemeal Flours in Hotel-restau- ro upola manji udeo (oko 32%). različite vrste peciva, pahuljica i mekinja. rants Prerada zrna žita odvija se u različitim prav- U pripremi ručkova i večera brašna se kori- Microwaves are high-frequency elec- cima, zavisno od vrste žita i potreba u prehram- ste za izradu soseva, uložaka za supe, zaprške tromagnetic waves. The penetration of benoj industriji, domaćinstvima, hotelijerstvu, za supe i čorbe, za pohovanje, toplih predjela, microwaves and heating of food is instan- proizvodnji hrane za životinje i drugim objekti- kao što su pite i palačinke, glavnih jela od testa, taneous, based on oscillation of dipoles ma, u kojima se žitarice i njihovi proizvodi sva- raznih vrsta testenina, poslastičarskih proizvo- of water molecules. For that reason, this kodnevno koriste (bolnice, predškolske i školske da i brojne druge namene. phenomenon is often called »molecular ustanove i dr.). friction«. On the other side, during the U ovom radu pažnja biće posvećena onim pre- Nutritivne osobine brašna classical conventional heating methods, rađevinama od žita, koja zauzimaju najznačajni- Najčešće se u navedene svrhe koristi belo pšeni- heat enerrgy transfer from the surface to je mesto u svakodnevnoj upotrebi u hotelskim čno brašno. Međutim, radi nutritivnih vrednosti, the middle is 10 – 20 times slower. kuhinjama, a to su brašna. koja pojedina nepšenična brašna poseduju, pri- Two available frequencies for heating and mena raznih vrsta integralnih brašna (kukuru- defrosting of food are 915 and 2450 MHz. Upotreba brašna zno, raženo, heljdino i dr), kao i pahuljica i meki- These frequency ranges are beyond the U hotelskoj kuhinji upotreba brašna veoma je nja, dobijaju sve značajnije mesto u kulinarstvu, range of radioactive irradiation. Micro- raznolika. Proizvodi na bazi brašna i jela u čijoj pogotovo u visokorazvijenim zemljama. Neo- waves can be used for blanching of fruit pripremi se koristi brašno, prisutni su u sva tri phodnost za što češćim korišćenjem tih proizvo- and vegetables, cooking, pasteurization glavna obroka (doručak, ručak, večera), kao i u da ne podržavaju samo pobornici makrobiotičke and sterilization of ready-made food, ponudama, koje ugostiteljske kuhinje visokog i vegetarijanske ishrane, već i brojni nutricioni- and for defrosting of food, with the aim of Tabela 2. Sadržaj ugljenih hidrata i lipida u (%) u žitaricama i njihovim proizvodima obtaining healthy food. Key words: microwaves, heating, defrost- Ugljeni hidrati Proizvod Lipidi ing, food quality Mono- i disaharidi Polisaharidi Celuloza Raž, zrno 1,80-2,70 1,80-2,2 Ječam, zrno 4,50-7,20 1,9-2,6 Pšenica, zrno 2,0-3,0 2,0-2,5 Pšenično brašno belo 1,7 78,4 0,06 1,1 polubelo 1,6 73,3 0,38 1,2 crno 1,9 66,9 2,12 2,4 * dr Marija Škrinjar, Tehnološki fakultet, Novi Sad Pšenične klice 1,0 19,0 2,30 9,2 ** dr Dragan Tešanović, PMF, Novi Sad Pirinač glazirani 0,0 78,0 0,6 *** dr Jovanka Popov-Raljić, Tehnološki fakultet, Novi Sad **** mr Sunčica Kocić-Tanackov, Tehnološki fakultet, Novi Sad Keks 43,3 24,0 11,0

117 Tabela 3. Sadržaj dijetnih vlakana (u %) u nekim Jedan od razloga prioriteta upotrebe integral- serumu, tako i unutrašnjim organima, čime se biljnim proizvodima nog brašna, kao i polubelog ili crnog tipa brašna, smanjuje mogućnost oštećenja krvnih sudova Proizvod Sadržaj dijetnih vlakana (%) jeste niži sadržaj ugljenih hidrata i lipida u nji- (Pribiš, 1999). ma (Pribiš, 1999). Najveći sadržaj dijetnih vlakana imaju pše- Pšenično zrno 9,6 Ugljeni hidrati zajedno sa mastima predsta- nične mekinje (44,0%) i pšenične klice (30,0%) Pšenično brašno vljaju glavni energetski materijal u čovekovom (tabela 3) (Kaić-Rak i Antonić, 1990). organizmu. Mada se brašna koriste u različite svrhe, naj- Belo 3,4 Mada nedostatak šećera u ishrani dovodi do veće količine ipak namenjene su proizvodnji hle- niza poremećaja, kao što su acidoza i acetonurija, ba. Ukus potrošača i njihove navike u tom pogle- Polubelo 3,0 mnogo su češći poremećaji nastali usled viško- du različite su. Potrošnja belog hleba u našoj Crno 7,5 va unetih ugljenih hidrata, koji se ne mogu sago- zemlji zauzima značajno mesto. Međutim, deo reti i pretvaraju se u masti. Oni se deponuju pod stanovništva ipak se opredeljuje za pojedine Pšenične klice 30,0 kožu, u unutrašnje organe (npr. jetra) ili njiho- vrste crnog hleba ili hleba proizvedenog od inte- Pšenične mekinje 44,0 vu okolinu, što dovodi do gojaznosti bez unosa gralnog brašna. Ista je situacija i u svetu. Što su lipida i svakako poremećaja zdravstvenog stanja ljudi obrazovaniji i upućeniji u pravilniju i zdra- Kukuruzne pahuljice 11,0 (pojava dijabetesa, arteroskleroze i dr.). viju ishranu, skloniji su upotrebi hleba od inte- U tabeli 2 prikazan je sadržaj ugljenih hidra- gralnog brašna. Naravno, sa razlogom. Testenina 5,3 ta i lipida u nekim žitaricama i njihovim prera- Kao što se iz tabele 4 može videti, hleb od Hleb beli 2,7 đevinama. celog zrna žita, prekrupe ili mešani hleb, bogatiji Celuloza, čiji je sadržaj posebno iznet u tabeli 2, je u sadržaju balasnih materija, minerala i poje- Hleb crni 5,1 spada u tzv. balasne materije ili dijetna vlakna. Taj dinih vitamina. izraz češće upotrebljavaju nutricionisti. Pored celu- Hleb sa mekinjama 8,5 loze, tu spadaju i hemiceluloze, lignin i pektinske Zaključak sti, zdravstveni radnici i ostali stručnjaci, koji se materije, jedinjenja, koja se nalaze u poljoprivre- Na osnovu napred iznetih podataka može se presa bilo kog aspekta bave ishranom ljudi. dnim proizvodima i koja imaju izuzetan značaj u poručiti upotreba integralnog brašna umesto Integralna brašna bogatija su nutritientima probavi hrane. Kao balasne materije, one izazivaju belog, radi nutritivnih svojstava, kojima inte- od belog pšeničnog brašna. sekreciju probavnih organa i učestvuju u njihovoj gralna brašna obiluju i njihovog uticaja na zdra- Sadržaj proteina veći je u polubelom (12,3%) peristaltici. Takođe, poseban značaj unosa dijetnih vlje ljudi. i crnom pšeničnom brašnu (12,3%), a pogotovo vlakana ogleda se u usporavanju želudačne pasa- u pšeničnim klicama (26,6%) u odnosu na belo že, što pojačava osećaj sitosti i usporava apsorpciju Literatura pšenično brašno (10,6%) (tabela 1) (Pribiš, 1999). hranljivih sastojaka hrane. Sadržaj celuloze naroči- 1. Kaić-Rak, A., Antonić, K. (1990): Tablica o Proteini su neophodan sastojak hrane i u to je visok u zrnu ječma (4,50-7,20%), pšenice (2,0- sastavu namirnica i pića, Zavod za zaštitu čovekovom organizmu imaju pre svega gradivnu 3,0%) i raži (1,80-2,70%) (tabela 2), što ukazuje na zdravlja SR Hrvatske, Zagreb. ulogu, radi čega je njihovo svakodnevno unoše- neophodnost njihove upotrebe u ljudskoj ishrani, a 2. Pribiš, V. (1999): Nutritivne osobine hra- nje u organizam neophodno. Naime, proteini se to je moguće kroz upotrebu integralnog brašna na ne, Tehnološki fakultet, Univerzitet u Novom slabo deponuju, što je i razlog njihovog perma- bazi navedenih žitarica. Sadu. nentnog unosa. Značaj dijetnih vlakana je višestruk. U omo- 3. Radovanović, M. i sar. (1994): Stanja i putevi Proteini imaju i energetsku funkciju, ali samo taču punog zrna žita nalaze se tzv. mukozna dije- za smanjivanje rizika po zdravlje ljudi od zaga- u slučajevima, kada ih u organizmu ima previše ili tna vlakna, koja bubre u crevima, vezuju pojedi- đene hrane, Hrana i ishrana 31, 2-3, 65-74. ako je organizam u stanju gladovanja. Neophodno ne štetne materije odsranjujući ih na taj način iz 4. Simović, Ž. (2002): Uticaj mikotoksikološkog je takođe istaći, da su proteini najvažniji izvor azo- organizma. Ubrzavaju peristaltiku creva i tako kvaliteta brašna na promenu boje i senzorni ta, sumpora i fosfora, elemenata, neophodnih za poboljšavaju probavu. Poznato je nadalje, da kvalitet pojedinih pekarskih proizvoda, Speci- normalan razvoj ljudskog organizma. dijetna vlakna vezuju žučne kiseline i holeste- jalistički rad, Tehnološki fakultet, Univerzitet Prosečne dnevne potrebe proteina u ljud- rol, sprečavaju njihovu resorpciju i delovanje, a u Novom Sadu. skoj ishrani različite su i zavise od pola, uzra- vezivanjem vode povećavaju količinu fekalija i 5. Žeželj, M. (1995): Tehnologija žita i brašna, sta i fizičke aktivnosti čoveka (Radovanović i ubrzavaju pražnjenje. Naravno, time dovode do Tehnološki fakultet, Univerzitet u Novom sar, 1992). smanjenja sadržaja holesterola, kako u krvnom Sadu. Tabela 4. Nutritivne vrednosti nekih vrsta hleba i drugih pekarskih proizvoda Proizvod 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Sadržaj vode G 42 39 38 36 35 35 39 33 7 KJ 872 926 978 1001 1070 1124 877 1084 1413 Energija Kcal 205 218 230 240 252 261 206 258 333 Belančevine G 6,3 6,3 6,5 7,5 7,5 7,9 6,7 7,7 10,6 Osnovni Masti G 1,2 1,4 1,4 1,8 1,8 3,9 1,2 1,0 1,7 nutritivni sastojci Ugljeni hidrati G 42,3 46,2 47,9 51,5 51,5 49,7 42,2 51,3 68,7 Ukupni balastni sastojci G 9,0 6,5 5,8 4,5 3,2 3,1 6,4 3,5 15,8 Natrijum Mg 424 520 400 385 385 380 430 485 463 Kalcijum Mg 291 230 230 130 130 130 210 115 436 Minerani sastojci Kalijum Mg 56 20 23 25 25 25 95 25 55 Fosfor Mg 153 134 167 90 90 90 265 110 380 Gvožđe Mg 3,0 1,9 2,3 0,9 0,9 0,9 2,2 0,6 5,0 B1 µg 180 160 180 90 90 80 230 100 200 Vitamini B2 µg 150 120 80 60 60 50 150 50 180 Niacin µg 1,0 1,1 1,0 1,0 1,0 1,0 3,3 1,0 1,1 1. Raženi hleb od celog zrna/hleb od ražene prekrupe; 2. Raženi hleb (od brašna); 3. Ražani mešani hleb, 4. Pšenični mešani hleb; 5. Pšenični hleb, beli hleb (od brašna); 6. Pšenični hleb za tost; 7. Pšenični hleb od celog zrna; 8. Zemičke, kifle; 9. Dvopek 118 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Juneće meso – Penić, Mirjana * zastupljenost u ishrani Rezime Meso je veoma važna i neophodna živo- Uvod 100 kg. U prometu juneće meso mora da ispunja- tna namirnica u ishrani ljudi. Posebno Gastronomija se bavi tehničko-tehnološkom priva sledeće uslove: mesto zauzima juneće meso pod kojim se premom hrane. Kao naučna disciplina ona je - da je mišično tkivo svetlocrvene do crvene podrazumeva meso mladih goveda sta- ujedno i deo kulture i kulturnog nasleđa naro- boje rosti od tri meseca do dve godine. June- da određenog kraja, turističkog mesta, regije ili - da su izgled, struktura i teksrura karakteristi- će meso pripada grupi namirnica veli- zemlje. čni za juneće meso ke nutritivne gustine sa relativno viso- Veoma važna i neophodna životna namirnica - da je masno tkivo krem-bele boje sa nijansama kim sadržajem kvalitetnih proteina, vita- u ishrani svakog čoveka je meso. žute boje mina B kompleksa, gvožđa, bakra i cin- Pod pojmom mesa u najširem smislu podra- - da su rskavične pločice (diskovi) između ka. U ovom radu posebno je obrađen spe- zumeva se skeletna muskulatura i ostala tkiva krsnih pršljenova elastične i neokoštale ktar upotrebe i pripreme jela od ove vrste trupa zaklanih domaćih i divljih životinja koje - da su rskavičavi nastavci trnastih izdanaka mesa, koji je širok i jasno definisan u pri- se upotrebljavaju za ishranu ljudi. Pod mesom slabinskih i leđnih pršljenova bez većih zna- premanju hladnih i toplih jela. u užem smislu reči smatraju se isključivo popre- kova okoštavanja Ključne reči : juneće meso, sastav, ishra- čno-prugasti mišići stoke za klanje oslobođeni - da je koštana srž na presecima leđnih i slabin- na. većih naslaga masnog tkiva. Različite vrste mesa skih pršljenova crvene boje karakteristične za primarno se razlikuju u odnosu na svoj sastav juneće meso Abstract (zavisi od velikog broja faktora kao što su ishra- Meso pripada grupi namirnica velike nutritivne Baby Beef - Its Place In Nutritio na i starost životinja, dužina i uslovi čuvanja,na- gustine sa relativno visokim sadržajem kvalite- Meat is very important and indispensa- čin pripreme i konzervacije) kalorijsku vrednost tnih proteina, vitamina B kompleksa, gvožđa, ble food in human nutrition. Baby beef, i bioiskoristljivost prisutnih nutritivnih eleme- bakra i cinka. Najvažniji sastojak svežeg junećeg which is the meat of young beef from nata. mesa je intra i intercelularna voda koja se deli- three months to two years of age, has Meso koje se stavlja u promet mora imati mično gubi u toku termičke obrade; u 100 gra- a special place in nutrition. Baby beef karakteristike za odgovarajuću vrstu mesa kao: ma kuvanog mesa ima 66 grama vode. Na ovaj belongs to the food group of high nutri- izgled, strukturu, boju, konzistenciju i sl. Meso način očuvani su dobar ukus i svarljivost mesa. tional quality with relatively high content na tržište dolazi sirovo ili prerađeno. Najviše se Proteini mesa su kompletan i dobro balansiran of quality proteins, vitamin B complex, traži meso u svežem stanju, a manje konzervira- izvor belančevina koji efikasno može da zado- iron, copper and zinc. In this paper, a no raznim metodama. volji fiziološke potrebe organizma. Masti mesa particular emphasis has been given to the Meso je izvor lako svarljivih i bioloških i sadrže različite vrste lipida uključujući triglice- range of usage and preparation of meals energetski vrednih sastojaka. Meso stoke za ride, fosfolipide i holesterol. Količina holestero- from this type of meat, which is broad klanje je bogato belančevinama koje sadrže sve la i fosfolipida u skeletnim mišićima su relativno and clearly defined in the preparation of esencijalne aminokiseline u optimalnom odno- konstantne. Od sadržaja masti u najvećoj meri cold and hot meals. su, pa ih ljudski organizam može u potpuno- zavisi energetska vrednost mesa. U toku termi- Key words: baby beef, quality, nutrition. sti iskoristiti. Zavisno od sadržaja masti meso čke obrade, usled gubitka vode, moguće je rela- može imati i veliku energetsku vrednost. Pored tivno povećanje sadržaja proteina i masti u 100 toga, meso je zadovoljavajući izvor vitamina A i grama. bogat izvor vitamina B grupe, posebno niacina. Kako samo meso tako i proizvodi od junećeg mesa Po sadržaju nutritivnih sastojaka meso se može predstavljaju vredne izvore vitamina; vitamini B meriti sa najcenjenijom namirnicom-mlekom. kompleksa (tiamin, riboflavin, niacin, vitami- Umesu se nalazi i dosta mineralnih materija i ni B6 i B12, pantoteinska kiselina i folacin), dok ono se može smatrati vrlo značajnim izvorom se vitamini A,D,E i K nalaze u značajnim količi- gvožđa. Organizmu odraslog čoveka je dne- nama u iznutricama. Meso sadrži neznatne koli- vno potrebno 0,8 grama belančevina na 1 kilo- čine kalcijuma, malo natrijuma,ali dosta magne- gram telesne mase ili u proseku 45 do 55 gra- zijuma, fosfora i kalijuma. Pored toga, značajan ma, što bi se moglo podmiriti sa oko 250 do 300 je izvor gvožđa, bakra, cinka i mangana, a ima i grama mesa,međutim, zbog pozitivnog efekta drugih oligoelemenata(selen, kobalt, hrom). nutritivnih vlakana,poželjno je da 1/3 belan- U toku pripreme, obrade i skladištenja mesa i čevina bude životinjskog a 2/3 biljnog porekla, mesnih proizvoda može doći do promene uku- a to znači da je dovoljno da čovek dnevno kon- pne nutritivne vrednosti. Najmanji su gubici sumira 100 do 150 grama mesa. Pored čistog belančevina, najosetljiviji su vitamini B1 i B6. nutritivnog aspekta ishrane mesom ,ne tre- Sveže meso u komadu se može čuvati u friži- ba zanemariti ni zadovoljstvo pri pripremanju deru 3 do 5 dana bez značajnih gubitaka, a usi- raznovrsnih jela od mesa i užitak pri njihovom tnjeno (mleveno) 1 do 2 dana. Zamrzavanjem se jelu, prvenstveno zbog njihovih specifičnih sen- gube izvesne količine niacina, a gubici liposolu- zornih svojstava –ukusa i mirisa. binih vitamina zavise od dužine čuvanja mesa u zamrzivaču. Najbolje je da se proces odmrzava- Juneće meso i njegov značaj nja odvija postepeno u frižideru. Pod junećim mesom podrazumeva se meso dobi- Po završetku biohemijskih reakcija u mišići- jeno klanjem junadi, i to nekastriranih muških ma, tekstura mesa je uglavnom čvrsta,sočnost grla starosti od 6 do 18 meseci i junica i kastrira- slaba, a aroma nedovoljno izražena. Za dobijanje nih muških grla starosti od 6 do 30 meseci. Masa poželjnih osobina, meso namenjeno za kulinar- * Mirjana Penić, postdiplomac, PMF, Departman za trupa (bez kože, glave,donjih delova nogu,unu- sku obradu ostavlja se na zrenje da bi se odigrale geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad trašnjih organa i repa) mora da iznosi najmanje promene koje dovode do razmekšavanja i pobolj- 119 šavanja sočnosti, ukusa i mirisa. Bitan uslov za Jela od usitnjenog mesa koja u ugostiteljskoj leptičkim svojstvima podstakne lučenje želuda- zrenje mesa jeste da u mišićima ima dovoljno ponudi i u domaćinstvu su prisutna kao samostalna čnih sokova, što povoljno utiče na otvaranje ape- mlečne kiseline, tj. da pH mesa bude niži od 5,8. jela (jela od mlevenog mesa sa roštilja, oblikovana tita. Imamo različite vrste supa i čorbi koje se Kuvari treba da poznaju strukturu i građu faširana jela,kobasice), u kombinaciji sa povrćem(- pripremaju u našoj kuhinji. mesa kako bi pravilno rasecali-tranžirali meso musaka, sarma, punjeno povrće) i testeninom pred- Jela od testa obuhvataju kombinaciju testeni- za termičku obradu. stavljaju značajan deo ukupne gastronomske ponu- ne, mlevenog mesa, povrća i odgovarajuće vrste Juneće meso se raseca kao i govedina na de kako naše tako i kuhinja drugih naroda. sosa, kao i začina koji zajedno čine jednu kom- četvrtine, ima i slične kuvarske primene s tom U usitnjenom mesu neuporedivo brže nastaju paktnu gastro-celinu (jelo). Možemo priprema- razlikom što je juneće meso mlađe, nežnije građe procesi truljenja, tako da moramo voditi računa ti sledeće vrste testenina sa mlevenim mesom: i mekanije. Sastavni delovi četvrti su: o pravilima čuvanja mlevenog mesa pre pripre- ravioli, flekice, špageti, pite, palačinke, lazanje, - prvu četvrt čine: glava, vrat, potplećka, rozbra- me (u frižideru samo 24 časa pre pripreme), kao tortelini idr. tna, plećka, grudi i vrat i o higijeni,održavanju,obrađivanju i usluživanju Grupi tzv. gotovih jela pripadaju topla jela - drugu četvrt čine: ramstek, file, trbušina, but i finalnih proizvoda (jela). Klasifikacija grupa jela koja su unapred spremljena, a koja se uslužuju rep. od mlevenog mesa: odmah po porudžbini gosta. Od momenta proi- Prema kvalitetu pojedinih delova mesa juneće - hladna jela-predjela zvodnje do prodaje, na gotova jela se mora paziti meso sa i bez kostiju stavlja se u promet kao - supe,čorbe sa posebnom pažnjom, vodeći računa o njihovoj meso: - jela od testa i sa testom higijeni, državanju, obrađivanju i usluživanju da - meso I kategorije (šol, frikando, velika i mala - gotova jela ne bi došlo do kvarenja jela. Od mlevenog mesa ruža) - jela od mlevenog faširanog mesa mogu se pripremati sledeće vrste gotovih jela: - meso II kategorije (rozbratna, ramstek i meso - jela po porudžbini-jela sa roštilja punjeno povrće, sarme, musake, jela od mleve- plećke bez potkolenice) Hladno predjelo se uslužuje na početku, a ako nog-faširanog mesa (faširan rolat, ćufte). - meso III kategorije (vrat, potplećka rebra, gru- se služi kao hladno jelo onda zamenjuje glavno Jela po porudžbini-jela sa roštilja (ćevapi, di, potkolenica i kolenica) jelo. Raznovrsnost hladnih jela je izuzetno veli- pljeskavice) predstavljaju veliku i veoma popu- - meso van kategorije (file). ka. Hladna jela imaju izuzetan značaj za pripre- larnu grupu jela koja se pripremaju pečenjem pri- File se smatra najkvalitetnijim delom mesa. manje hladnih bifea. Mogu se lepo aranžirati na premljenog mesa na roštilju. Meso koje se upo- Nalazi se ispod kičmenog stuba i proteže se od bife-stolu i to u celim komadima, ili već pretho- trebljava za spremanje jela sa roštilja mora da buta do 12. i 13. međurebarnog prostora, i odgo- dno istranžirana i lepo složena na odgovarajuđe bude zdravo, prijatnog mirisa i mekano. Zato varajućih kičmenih pršljenova. Od filea se spre- činije. U prvom slučaju kada se hladno jelo slu- se za pečenje na roštilju koristi isključivo meso maju najukusnija i najkvalitetnija jela. ži u celim komadima, kuvari ili posebno obuče- viših kategorija. ni konobari-tranžeri stoje kraj bife stola i već pri- Istraživanjem ove teme zaključili smo da Zastupljenost junećeg mesa u ishrani premljenim priborom za tranžiranje seku jela i visok kvalitet junećeg mesa (pogotovo pojedi- Danas se u ishrani preporučuje redovan unos služe gostima na tanjire i to onim redom kojim nih delova) zaslužuje daleko veću zastupljenost u umerenih količina posnog crvenog mesa. Izvan- gosti prilaze bife-stolu. U drugom slučaju se gosti ugostiteljskim objektima. redan nutritivni sastav,dobre senzorne osobine i služe sami. Kuvarske sposobnosti u pripremanju Pripreme jela od ove vrste mesa uslovljava- velika zasićujuća moć daju junećem mesu pose- hladnih jela dolaze do potpunog izražaja. Pripre- ju potrebu za višom stručnom spremom kao i bno mesto u planiranju dnevnog obroka svih ma hladnih jela teče veoma sporo, mora se radi- usvajanje stručnih upustava, opaski, napomena kategorija stanovništva. Spektar upotrebe i priti polako bez ikakve nervoze, što je garancija da i naravno preciznosti u određivanju mera rece- preme jela od ove vrste mesa je širok i jasno defi- će jelo biti pripremljeno tako da na gosta ostavi ptura. nisan kako u pripremanju hladnih tako i u pri- lep utisak. Od usitnjenog mesa mogu se pripre- premanju toplih jela. mati razne vrste hladnih jela: paradajz punjen Literatura U ovom radu je dat osvrt na upotrebu i pri- mlevenim mesom, aspik (specijalni sos hladne 1. Vlahović, M.(1999.): Hrana, Novi Sad. premu jela od usitnjenog oblikovanog mesa. Bez kuhinje) i druge vrste hladnih jela, specijaliteta 2. Popov-Raljić, J.(1999.): Tehnologija i kvalitet obzira na vrstu i kategoriju objekta u skoro svim svetskih kuhinja. gotove hrane, Novi Sad. kuhinjama se na jelovnicima nalaze jela od usi- Supe i čorbe su žitka jela koja su veoma zna- 3. Rašeta, J. (1994.): Higijena mesa, Veterinarski tnjenog oblikovanog mesa. Neka od njih se mogu čajna u strukturi ishrane. Iako nisu komplikova- Fakultet, Beograd. svrstati u domaća neka u nacionalna ali i u interna jela, supe i čorbe traže veliku pažnju, pa se obi- 4. Kovačević, A.(2000.): Gastronomija u savre- nacionalna jela. Njihovo učešće u strukturi hrane čno po kvalitetu supe prepoznaje dobra kuhinja. menoj organizaciji rada, Beograd. koja se nudi u gradu Novom Sadu je izraženo. Svrha supe, čorbe je da svojim ukusom i organo- 5. Rede, R.(1985): Sve od mesa, Beograd.

120 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Uvođenje HACCP sistema Vulić, Gordana * u ugostiteljske objekte u Rezime HACCP je skraćenica za sistemsku metodu, koja utvrđuje i ocenjuje činioce rizika u Sloveniji; predstavljeno na procesu proizvodnje i prometa hrane. Odre- đuje načine kontrole i prepoznaje kriti- čne kontrolne tačke. Danas HACCP sistem primeru planinskog doma u predstavlja najuspešniju metodu za proizvodnju sigurne hrane. Rad obrađuje uvo- đenje HACCP sistema u Sloveniji i zakon- Kamniškoj Bistrici sku regulativu. Predstavljena su osnovna načela sistema HACCP kao i dobre proizvodne i higijenske prakse (GMP/GHP). Uvod obavljaju za to kadrovski i tehnički osposobljeni Objašnjena je potreba za uvođenjem smer- HACCP sistem predstavlja stručan i sistemat- javni zavodi. nica dobre higijenske prakse po sistemu ski pristup obezbeđivanju sigurne hrane, u svim Pre svega je takvim sistemom sprovođe- HACCP u ugostiteljstvu. Na primeru pla- fazama proizvodnje i prometa namirnica, pomo- no proveravanje izvođenja higijenskog režima ninskog doma u Kamniškoj Bistrici je pred- ću identifikacije, ocene i nadzora faktora rizika: kao i savetovanje u vezi higijenske problemati- stavljeno uvođenje smernica dobre higijen- štetnih agensa i stanja u namirnicama koji mogu ke što nikako nije uporedivo sa današnjim stal- ske prakse po sistemu HACCP u prvi ugo- da utiču na njihovu sigurnost. HACCP sistem nim internim nadzorom kojega moraju izvoditi stiteljski objekat toga tipa. U zaključku su predstavlja najsigurnije oruđe za savladavanje kontinuirano svi zaposleni unutar svakog pogo- predstavljene prednosti HACCP sistema u obolenja, čiji su uzroci mikrobiološki, hemij- na. (Adamič,2001) sistemu javne ishrane. ski ili fizički agensi u namirnicama. Uspešno se Ključne reči: ugostiteljstvo, HACCP, pla- ugrađuje u sve tipove prehrambenih objekata, Slovenački / Evropski zakoni i sigurnost ninski domovi, GHP/GMP (dobra higi- od primarne proizvodnje pa sve do distribucije jenska praksa) konsumentima (od njive/štale do trpeze). (Codex namirnica Alimentarius Commission). Sigurnost namirnica u današnje vreme predsta- Abstract HACCP sistem se temelji na sedam osnovnih vlja važan činilac koji može ozbiljno da ugrozi Initiating the Haccp System Into principa: javno zdravlje. Zato Slovenija pokušava, poput Catering Facilities in Slovenia; Pre- 1. analiza faktora rizika (biološki, hemijski i fizi- svih ostalih država članica EU da obezbedi sigur- sented by The Case of the Mountain čki) nost namirnica raznim zakonima i podzakon- Resort in Kamniška Bistrica 2. određivanje kritičnih kontrolnih tačaka skim aktima. Oni određuju uslove i načine unu- HACCP is an abbreviation for a sys- (KKT) trašnjeg i zvaničnog nadzora nad namirnicama, tematic method, which determines and 3. određivanje kritičnih graničnih vrednosti sa tendencijom poboljšanja sigurnosti namirni- assesses the risk factors in the processes 4. uspostavljanje praćenja (monitoringa) KKt ca, čime se savladavaju bolesti koje se prenose of food manufacture and traffic. It deter- 5. uspostavljanje korekcijskih postupaka putem hrane tj. namirnica. mines the means of control and racogni- 6. uspostavljanje verifikacijskih postupaka za Pristupna pogodba obavezuje nove članice tion of the critical control point. Today kontrolu delovanja HACCP sistema EU da usklade (harmonizuju) zakone sa podru- the HACCP system presents the most suc- 7. vođenje i arhiviranje dokumentacije čja sigurnosti namirnica sa važećim propisima cessful method for the production od safe u EU. food. Zakonske izmene na području higijene Važne promene u usklađivanju evropskih This piece of work deals with the initi- zakona sa područja sigurnosti namirnica su se ation of the HACCP system in Slovenia namirnica u sloveniji desile usvajanjm »Bele knjige o sigurnosti hrane« and the legal regulative. The basic princi- Bivša slovenačka zakonska regulativa, koja se (White Paper on Food Safety) u januaru 2000. ples of the HACCP system, as well as the odnosila na zdravstveni nadzor nad namirnica- Reforma, koja traje od 2002. godine ima za good manufacturing and hygienic prac- ma (Ur. L. SRS 17/75) je u svom 19. članu posta- cilj otklanjanje evidentiranih slabosti, pre sve- tices (GMP/GHP), are presented here. vila zahtev kojim moraju fizičke i pravne osobe ga razdrobljenosti i nepovezanosti delovanja na The difference between serial (industrial) obezbediti ispitivanja namirnica u za to ospo- području sigurnosti hrane. Nadalje, evidentira- production and catering is highlighted. sobljenim laboratorijama, ili u ogranizacijama na je nesposobnost trenutnog delovanja u prime- The need for the introduction of good udruženog rada koje su ovlašćene za tu dela- rima zdravstveno neodgovarajućih namirnica, hygienical practice guidelines, according tnost. Praktično je to sprovođeno pogodbama zatim nepoverenje potrošača, kao i sukob intere- to the HACCP system in catering, is also između proizvođača i javnih zavoda (zdravstve- sa proizvođača, trgovaca i potrošača. Reforma se explained. ni zavodi, veterinarski zavodi) koji su sprovodi- temelji pre svega na usvajanju »regulativa« i pro- The advantages of the HACCP system, li tzv. »interni nadzor«. Učestalost analiza i broj pisa, koji se neposredno posle usvajanja provo- regarding public nourishment, are pre- uzoraka te vrsta laboratorijskih analiza obično de u svim državama članicama. (Pavčič, Zupanc- sented in the conclusion. je bila određena pogodbom u skladu sa intere- Kos, 2004) Key words: catering, HACCP, mountain som stranke. Slovenija je od 2003. godine uključena u resorts, GHP/GMP (good hygienical and Stalni interni nadzor higijenskog režima, postupke pripreme Zakona o sigurnosti namir- manufacturing practice) uključujući i oduzimanje brisova i uzoraka hra- nica, što omogućava aktivno sudelovanje pri pri- ne je bio ozakonjen na osnovi Zakona o zaštiti premanju i donošenju propisa, te zastupanje slo- građana pred zaraznim bolestima, 1977. godine. venačkih interesa na tom području. Dopunjavaju ga Pravilnik o posebnim delovanji- Usklađivanjem slovenačkog zakonodavstva * Gordana Vulić, univ. dipl. inž. preh. Tehnologije ma pri trovanjima i infekcijama hranom i o nji- sa područja namirnica sa evropskim direktiva- Viša stručna škola za ugostiteljstvo i turizam Bled, hovom sprečavanju (Ur. l. SRS 24/81 i 35/82). ma, koje se odnosi na zaštitu zdravlja i potrošača Slovenija Pravilnik je pružao mogućnost da interni nadzor i prostog protoka robe je nastao nov sveobuhva- 121 Tabela 1: Kriterijumi za kategorizaciju planinskih domova 1. 2. 3. Kategorija a b a. b. a. b.

1. Lokacija u visokogorju izhodište za visokogorje u srednjegorju

zimi najmanje 1 čas zimi najmanje 1 čas 2. Dostupnost najmanje 1. čas pešačenja leti nema ograničenja leti nema ograničenja pešačenja pešačenja

3. Oprema jednostavna nema ograničenja standard kao u dolini

4. Hrana jednostavna nema ograničenja standard kao u dolini

5. Mogućnost boravka s obzirom na 1 - 2 dana neograničeno neograničeno udobnost

6. Snabdevanje nije snabdevana ili je povremeno snabdevana redovno snabdevana u određenim periodima u skladu sa propisima u dolini

7. Prenoćišta uglavnom zajednička pretežno sobe neobavezno

* u letnjoj i zimskoj *u letnjoj i zimskoj u letnjoj i zimskoj 8. Radno vreme u letnjoj sezoni u letnjoj sezoni u letnjoj sezoni sezoni sezoni sezoni *znači da je zimska soba stalno otvorena(Jenko, 2004) tni Zakon o zdravstvenoj primerenosti namir- Uvođenje HACCP sistema u postupci nad gotovom namirnicom, po posle- nica, proizvoda i materija koje dolaze u dodir sa ugostiteljstvo dnjoj proizvodnoj fazi. namirnicama (ZZUZIS, Ur. L. RS 52/00). Taj je Osim bioloških rizika su prisutni hemijski i zakon »ozakonio« HACCP u unutrašnjem nad- Uvođenje HACCP sistema u ugostiteljstvo je fizički rizici. Hemijski rizici su prirodni toksini zoru i s tim preneo odgovornost za sigurnost nužno, jer su u toj sredini učestale alimentarne (mikotoksini, biogeni amini, toksini u plodovi- namirnica na nosioca delatnosti u proizvodnji epidemije. HACCP sistem je zasnovan tako da se ma mora i školjkama, toksini u gljivama, alka- i prometu namirnicama. Istovremeno je posta- usredsredi na rizike koji mogu da postoje u proi- loidi…), dodane hemikalije i elementi (pestici- vljen zahtev da se uspešnost primene HACCP zvodu, da spreči (odstrani) rizike koje je moguće di, fungicidi, đubriva, insekticidi, antibiotici, sistema proverava unutar zvaničnog zdravstve- odstraniti, te da kontroliše one rizike koji ostaju olovo, arsen, živa, cianidi, konzervansi, sinergi- nog nadzora kojeg provode za to nadležni inspe- u proizvodnom procesu. sti, emulgatori, boje i arome, maziva, sredstva za ktori. Uglavnom je sigurnost proizvoda dostignu- čišćenje, dezinficiensi, boje, zaštitni premazi…) Uspešnost obavezne aplikacije HACCP siste- ta dobrom higijenskom i dobrom proizvodnom Fizički rizici su strana tela koja dođu u namir- ma u sistemu nadzora omogućavaju: zakonska praksom (GHP/GMP), i obezbeđena HACCP nicu tokom tehnološkog postupka proizvodnje. regulativa na području namirnica, obrazovanje i sistemom. Pojava bolesti, koje se prenose pomo- (staklo, drvo, kamenje, metali, kosti, građevinski osposobljavnje za HACCP te izrađeni postupci za ću hrane je najčešće prouzrokovana odstupanji- materijal, plastika, insekti i njihovi delovi, nokti, verifikaciju uspešnosti provođenja HACCP sistema od dobre higijenske i dobre proizvodne pra- kosa, sabotaže…) ma u okviru zvaničnog nadzora nad namirnica- kse. Da HACCP sistem u praksi zaživi potrebno je ma. Dobra proizvodna praksa je uvedena 1968. ispoštovati četiri temeljne faze: 1.Priprema i pla- godine (WHO), a u Sloveniji je obavezna od 1997, niranje, 2.HACCP studija, 3.Uvođenje HACCP Problematika zdravstvene zajedno sa dobrom laboratorijskom, skladišnom plana u postupke pripreme hrane, 4.Održavanje i transportnom praksom. HACCP sistema. (Polak, 2001) neprimerenosti namirnica u Sloveniji Dobra proizvodna praksa je sažetak svih Ugostiteljstvo, jedan od segmenata javne Po podacima zdravstvene službe Slovenije prija- faktora, koji obezbeđuju da je kvalitet, sigurnost ishrane predstavlja specifičnost u uvođenju vljene alimentarne epidemije se u 80% slučajeva i učinak namirnice u skladu sa njenom specifi- HACCP sistema zbog velike frekvencije i različi- pojavljuju u sistemu javne ishrane. Glavni uzro- kacijom i predviđenom upotrebom. Dobra proi- tih zdravstvenih rizika, koji su posledica široke ci su pre svega neodgovarajući postupci pripre- zvodna praksa određuje uslove potrebne za pro- ponude različitih jela, usputnih promena u ponu- me hrane kao i naknadna kontaminacija u proizvodnju, nadalje daje smernice za izvođenje di jela (radi prilagađanja željama gostiju i nara- cesu distribucije hrane. Na primer: nepravilno pojedinih aktivnosti koje su vezane za zaposlene, vno s time povezanoj konkurentnosti), prosečno hlađenje hrane, unapred pripremljena hrana, prostorije i opremu, dokumentaciju, proizvodnju, niskog stepena obrazovanja zaposlenih, velike nedovoljno podgrevanje hrane, skladištenje kontrolu kvaliteta, pogodbenu proizvodnju, ana- fluktuacije zaposlenih, različitog stepena stru- hrane (predviđene za vruće serviranje) na pre- lize, kao i reklamacije, povlačenje proizvoda iz čnosti za rad sa hranom, te zapošljavanja strana- niskoj temperaturi i kliconoše među zaposleni- prodaje i interni nadzor. (Raspor, 2004) ca (jezička barijera pri sporazumevanju). ma. Dobra higijenska praksa uključuje standar- Preduslovi za uvođenje HACCP sistema su Alimentarne epidemije su najčešće u pogoni- dne postupke sanitacije i podvlači značaj opreme solidna materijalna baza u pogonu (prostor, oprema društvene ishrane (vrtići, škole, menze), sle- pri proizvodnji i prometu namirnicama. ma, pribor za rad), optimalni higijenski režim i de ugostiteljski objekti, domaćinstva i na kraju Od izuzetnog značaja je poznavanje uzroka higijenska prosvetljenost svih zaposlenih. (Ada- bolnice, banje, te domovi za stare. bolesti, koje se prenose hranom, a koje je potre- mič, 2001) Najčešći uzročnik je Escherichia coli, indi- bno predvideti i sprečiti. Treba izvoditi kontro- kator fekalne kontaminacije, kao i Koagula- lu u uslovima koji vode nedozvoljenom rastu i Planinski domovi za pozitivan stafilokok kojeg najčešće pronala- razmnožavanju mikroorganizama. Analiziraju- Uvođenje HACCP sistema je zakonom obavezno, ze u već gotovim jelima, slatkišima i sladoledu, ći faktore rizika potrebno je utvrditi koji mikro- i pri tome imaju teškoće mnogi ugostiteljski obje- namirnicama koje su već termički obrađene. Iz organizmi zahtevaju kontrolu i koje su sankcije kti. Za planinske domove je stvar još teža, jer za toga se može zaključiti da je izvor zaraze pre sve- potrebne. HACCP je uspešan ako su pod kon- zahteve koje postavlja HACCP nema uvek dovolj- ga čovek. (Adamič, 2001) trolom i dobavljači, kao i da su pod kontrolom no elekrične energije i čiste vode. Takođe je ogra- 122 ničena upotreba sredstava za čišćenje i pranje, i slično. Planinski domovi odavno predstavljaju osnovnu planinsku delatnost. To nisu samo ugostiteljski objekti, u kojima posetiocima nude preno- ćište, hranu i piće, već su i baze koje omogućavaju logističko pokrivanje terena. Planinski domovi su dužni ponuditi posetiocima boravak, prenoćište, hranu i piće i pomoć prilikom nesreća . Posetiocima moraju nuditi podatke o stanju puteva i informacije o obližnjim planinskim domovima. Mogu predložiti i druge usluge (pečati, razglednice…). Planinski domovi su pod okriljem planinskih društava, koja brinu i za održavanje planinskih puteva i njihovo čišćenje. Radno vreme planinskih domova je 6.00-22.00 (može biti drugačije za 3. kategoriju planinskih domova). Planinski domovi se razlikuju po kategorijama na I, II i III kategoriju, što sve zavisi od lokacije, dostupnosti, opreme, hrane, mogućnosti boravka, mogućnosti noćenja i Dom u Kamniškoj Bistrici; (Vir: Jenko, 2004) snabdevanja.(Tabela 1) Dom u Kamniškoj Bistrici predstavlja pla- ma, te postupanje sa otpacima. Nadalje se prove- mke i Gulaš od divljači. Na kraju rada je prikazan ninski dom II kategorije. Nalazi se u gornjem rava sprovođenje evidencije čišćenja i slično… primer za Gulaš od divljači. (Diagram 1) delu alpske doline Kamniška Bistrica neposre- Za uvođenje HACCP sistema u planinski dom dno iznad jezerca u kojeg se uliva potok Bistri- u Kamniškoj Bistrici je izrađena HACCP studija Zaključak ca iz više kraških izvora. Dom spada među veće u kojoj su jasno definisane sledeće faze rada: HACCP sistem omogućava prepoznavanje mogu- planinske domove u Sloveniji, leži na nadmorskoj 1. Dostava i prijem namirnica ćih faktora rizika u namirnicama u vezi sa zdra- visini 601 m i cele godine je dostupan cestom. 2. Skladištenje namirnica vljem građana. Određuje gde su faktori rizika i Dom postoji od 1909. godine. Poslednja značaj- 3. Načini hladne obrade namirnica kako ih odstraniti, nadzirati i sprečiti. Istovre- na adaptacija je izvršena 1982. kada su uređene 4. Načini tople obrade namirnica meno uspostavlja izvođenje kontrolnih postu- i osavremenjene prostorije za goste, kuhinjske i 5. Hlađenje toplotno obrađene hrane paka. Zahteva redovno i stalno obrazovanje sanitarne prostorije. Dom je otvoren cele godine. 6. Lična higijena, čišćenje prostorija i postupanje zaposlenih, kao i dokumentaciju o uredbi i spro- Ima dve prostorije za goste u kojima je 100 mesta sa namirnicama vođenju. i pult za točenje pića. Na pokrivenoj terasi ima 7. Postupanje sa otpacima HACCP sistem donosi brojne koristi svima prostora za 300 gostiju. U 11 soba je 36 kreveta, 8. Odstranjivanje namirnica (potrošačima, proizvođačima i državi). WC, umivaonica, kupatilo sa toplom i hladnom U kuhinji (60 m2) koja je relativno moderno Koristi za potrošača su: smanjen rizik za vodom, centralno grejanje, tekuća voda, elektri- opremljena su zaposlena dva kuvara sa polože- nastanak alimentarnih infekcija, bolji osnovni čna energija, telefon. (Slika 1) nim stručnim ispitom. Svoje znanje prenose na higijenski uslovi u prehrambenoj delatnosti, veće sve zaposlene tokom cele godine. poverenje prema proizvođačima i distributerima Uvođenje HACCP sistema u planinski Takođe su skladišne prostorije razdeljene na hrane, te poboljšanje kvaliteta života. prostore za suvo skladištenje (brašno, šećer, so, Koristi HACCP sistema za proizvođača: veće dom u Kamniškoj Bistrici kukuruzno brašno…) i za vlažno skladištenje poverenje od strane potrošača i države, niži tro- U maju 2002. je počelo uvođenje HACCP siste- (voće i povrće). Odvojena je prostorija sa komo- škovi poslovanja, lakši dostup na tržište, niži tro- ma u dom u Kamniškoj Bistrici, što je tada pred- rama za hlađenje. U prvoj komori je smešteno škovi proizvodnje, viši kvalitet proizvoda, manji stavljalo jedinstven primer u Sloveniji. Uvođe- voće i povrće, u drugoj meso i mesne prerađevi- poslovni rizik i veća osvešćenost rukovodećih u nje sistema je završeno u aprilu 2004. Pre svega je ne i u trećoj mleko i mlečni proizvodi. U tim pro- vezi sigurne hrane. bila želja da se sledi novim higijenskim zahtevi- storijama su smeštene i četiri komore za duboko Koristi HACCP sistema za državu: poboljšanje ma u ugostiteljstvu ali i da se približi evropskom zamrzavanje, u kojima se odvojeno zamrzavaju javnog zdravlja, efikasan nadzor nad namirnica- modelu planinskih domova. Promene su ubrza- ribe, meso, sladoled i čisto povrće. ma, smanjenje troškova za lečenje građana, ola- vale i sve češće posete zdravstvenih inspektora. Dostava u skladišne prostorije se obavlja kroz kšano trgovanje namirnicama i veće poverenje i Urađeno je sledeće: sa Zdravstvenim zavodom poseban ulaz koji je namenjen isključivo za tu ugled države u obezbeđivanju sigurne hrane. Kranj je potpisana pogodba o nadzoru i uvođenju svrhu. sistema HACCP. Tom pogodbom Zavod se oba- Nadalje je kuhinja opremljena profesional- Literatura vezao da najmanje tri puta godišnje obrazuje sve nim mašinama za pranje posuđa. Potpisana je Adamič, M. (2001), Zakonodajni vidiki sisite- zaposlene u domu kao i da rukovodstveni kadar pogodba sa ovlašćenim preduzećem za nabav- ma HACCP, Zbornik predavanj: Zagotavlja- u Zavodu obavlja stručni ispit (ispit za »odgovor- ku sredstava za čišćenje sanitarija, kuhinjskih nje varne hrane-uvajanje sisitema HACCP v nu osobu za unutrašnji nadzor«). napa i radnih površina, koje odgovaraju HACCP gostinske obrate, Zavod za tehnično izobraže- Sa položenim ispitom, odgovorna osoba za zahtevima. vanje, Ljubljana unutrašnji nadzor ima zadatak da prenosi svo- HACCP sistem zahteva da se odvojeno saku- Jenko, A. (2004): Uvajanje sistema HACCP v pla- je znanje na ostale zaposlene (stalno zaposlene, pljaju organski i anorganski otpaci. Za odvoženje ninski dom v Kamniški Bistrici, diplomska. sezonske radnike i studente). organskih otpadaka i otpadnog ulja potpisana je naloga, VŠGT Bled, več strani Zavod jedanput godišnje obavi pregled doma pogodba, sa za to ovlašćenim preduzećem. Otpad- Polak, P., et al., (2002): Smernice dobre higien- u Kamniškoj Bistrici; tom prilikom upozori na ke odvoze jedanput nedeljno u posebnim, samo za ske prakse/HACCP za gostinstvo, Ljubljana, utvrđene nepravilnosti i brine da se nepravilnosti to namenjenim, posudama. Anorganske odpadke Gospodarska zbornica Slovenije, str. 4-51 otklone što pre. Osim pregleda kuhinje, sanitari- odvozi komunalno preduzeće dva puta nedeljno. Polak, P., (2001), Kako pristopiti uvajanju siste- ja i skladišnih prostorija, (iz)vrše nadzor postu- Za jela koje se nude u planinskom domu su ma HACCP v gostinsko dejavnost, Zbornik panja sa namirnicama, pregledaju da li su sred- izrađeni dijagrami tehnoloških postupaka. Tipi- predavanj: Zagotavljanje varne hrane-uvaja- stva za čišćenje odgovarajuća, provere kuhinjsko čna jela koja u domu su: Jota sa kobasicom, Ričet nje sisitema HACCP v gostinske obrate, Zavod posuđe, temperature u frižiderima i zamrzivači- (geršla) sa suvim mesom, Pečenica, Pečene pastr- za tehnično izobraževanje, Ljubljana 123 Diagram 1: Proizvodni proces za jelo: Gulaš od divljači

meso jelena, beli i crni luk, lorber, zejtin, gamsa, srne ili svež peršun, so, biber, brinje, košute,... paradajz pire kim, aleva paprika, crno vino

čuvanje: čuvanje KT čuvanje KT do +5°C od + 5°C do + 8°C KT od +18°C do +20°C (za sveže povrće i paradajz pire)

Vizuelni pregled i kontrola Vizuelni pregled i kontrola Vizuelni pregled i kontrola namirnica namirnica namirnica

Mehanička obrada. Mehanička obrada: rezanje mesa * beli i crni luk se ogule i naseckaju na kockice peršun se opere i nasecka

Toplotna obrada: kuhanje i dinstanje * na zejtinu se preprži crni i beli luki doda se paradajz pire * doda se na kockice nasečeno meso, začini, dinsta se toliko vremena da meso postane meko * za vreme dinstanja se doliva voda i crno vino KKT - konačna središnja tempertura za vreme kuvanja mora biti viša od 90°C

Serviranje: Servirati odmah ili pak očuvati temperaturu nad 65 °C, pri porcioniranju pa75°C

Hlađenje: gotovu namirnicu ohladimo tokom 4 časa na +5°C il i v tokom 2 časa na 20°C, jelo mora biti pokriveno. Moguće je jesdno zamtzavanje

Podgrevanje: Obavezno je jelo još jedanput prokuvati

Čuvanje uzoraka za kontrolu: 100 g gotovoga jela, vza to namenjenoj plastičnoj posudi, vfrižideru hladilnuiku, pri +5°C 48 sati

(Vir: Jenko, 2004)

Potočnik, V. (2001): HACCP sistem namen in živil, Uradni list Republike Slovenije, št. 104 Raspor, P., (2004), Sedanji pogled na varnost uporaba, ZZV, Ljubljana, / 2003 živil, 22. BŽD, Varnost živil, Radenci, 18. i Raspor, P., s sodelavci (2002): Priročnik za posta- Pravilnik o higieni živil, Uradni list Republike 19.3.2004, str.1-14 vljanje in vodenje sistema HACCP, Ljubljana, Slovenije, št. 60/ 2002, člen 26. Zakon o zdravstveni ustreznosti živil in izdelkov Slovenski inštitut za kakovost in meroslovje, Pravilnik o posebnih ukrepih pri zastrupitvah in ter snovi, ki prihajajo v stik z živili (ZZUZIS), str. 33, 37-38, 285-295, 375-385, 391-410, 412- infekcijah oseb s hrano in o njihovem prepre- Ur. l. RS, št. 52 / 2000, člen 37. 123. čevanju, Ur. l. RS, številka 24 / 81 Zupanc–Kos, M., Gorenc, S., Peterman, M. Pavčič, M., Zupanc-Kos, M. (2004), Slovenska/ Pravilnik o spremembah in dopolnitvah pravil- (2002): Higiena živil, Ljubljana, GZS, str. 30. evropska zakonodaja in varnost živil, 22. BŽD, nika o higieni živil, Ur. l. RS, št. 11 / 2004 Zupanc-Kos, M., Pavčič, M. (2004), Predpisi in Varnost živil, Radenci, 18. i 19.3.2004, str.129- Pravilnik o zdravstvenih zahtevah za osebe, ki standardi na področju hrane oziroma živil, 135 pri delu v proizvodnji in prometu z živili pri- 22. BŽD, Varnost živil, Radenci, 18. i 19.3.20- Pravilnik o dopolnitvah pravilnika o higieni hajajo v stik z živili, Ur. l. RS, št. 82 / 2003 04, str. 137-146

124 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Hleb, pecivo i keks sa Psodorov, Đ. *, dodatkom lekovitog bilja u Bodroža-Solarov, M. ** Šimurina, O. *** ishrani ljudi sklonih gojaznosti,

Rezime U radu su obrađeni rezultati kvalite- anemiji i dijabetesu ta nekoliko novih pekarskih proizvoda i keksa sa dodatkom lekovitog bilja, za otklanjanje poremećaja u varenju, pre- Uvod nih za pravilan rast, razvoj i očuvanje zdravlja, venciju nutritivne anemije i dijabetesa. Poznata izreka starogrčkog filozofa Hipokrata stvorena je ideja za ispitivanjem mogućnosti pri- Posebno je rađen izbor aktivnih kompo- (460-377 pre n.e.)”...vaša hrana neka bude lek, a mene biljne mešavine u izradi hleba i peciva, kao nenti u specijalnim biljnim mešavinama vaš lek neka bude hrana... “ je i danas veoma aktu- proizvoda koji se svakodnevno koriste u ishra- tako da ne utiču bitno na senzorna svoj- elna. Mnogo je naučno zasnovanih podataka o ni ljudi. Po literaturnim navodima do sada su se stva pekarskih proizvoda (boja , tekstu- pojavi niza poremećaja ljudskog zdravlja koji su u proizvodnji hleba i peciva retko koristili zači- ra, topivost, izraženost mirisa i ukusa). S uslovljeni nepravilnosti u ishrani: korišćenje kon- ni i bilja kao direktni dodaci u testo, već više kao obzirom na činjenicu da su pecivo i keks zervirane hrane sa mnogo sintetičkih dodataka, dodaci za posipanje u cilju korekcije ukusa proi- sa lekovitim biljem namenjeni ishrani dominacija namirnica životinjskog porekla, kalo- zvoda (Neumann,1999). U Švajcarskoj se morač obolelih osoba pa i dece rađena je preven- ričnost hrane koja nije u skladu sa fizičkim akti- upotrebljava samleven kao začin za lepinje i hleb. tivna kontrola lekovitog bilja na prisu- vnostima i sl ( Stamenković, 1990). Naglim razvo- Na jugu Nemačke korijander se upotrebljava ceo, stvo mikroorganizama i eventualno prijem nauke i tehnologije u poslednjih tridesetak samleven kao začin u kori hleba. Kim ima svo- sustvo toksina godina ovog veka i prvenstveno uvođenjem novih ja karakteristična svojstva i dodaje se u pecivima Ključne reči: hleb, pecivo, keks, lekovito tehnika i izučavanjem hemijskog sastava lekovitih sa sirom. U nekim evropskim zemljama pekar bilje, prevencija i aromatičnih biljnih vrsta, kao i farmakološkom kupuje svoje začinske mešavine, npr. za mede- ispitivanju njihovog dejstva na žive organizme, ni kolač, za novogodišnji i božični kolač kao i za Abstract one ponovo zauzimaju značajno mesto. neke svoje specijalne proizvode. Bread, Baked Goods and Cookies With Aromatično bilje je veoma rasprostranje- U flori Srbiji zabeleženo je oko 3000 biljnih Addition of Herbs in Diets for People no u prirodi. Veliki broj aromatičnih biljaka se vrsta. Nekoliko stotina ima lekovito svojstvo, a With Attendance for Obesity, Anemia gaji radi proizvodnje droga, začina i etarskih ulja najbrojnija grupa među njima su biljke sa etar- and Diabetes (Kišgeci, Adamović,1999). Lekovito bilje i zači- skim uljima (Dražić, Stepanović,1996), (Vrača- Quality parametrs of some new bakery ne ne treba smatrati samo kao artikle koji uti- rić,1997). Ove biljke poznate kao aromatične od products and cookies with addition of ču na ukus i miris. Ne manje značajno je njihovo najvećeg su značaja za prehrambenu industriju, herbs are determined in this work. korisno delovanje u našem telu, i njihov efekat na jer se biljne droge, ili aktivne komponente iz njih Herbs and aromatic plants mixtures are poboljšanje zdravlja. Etarska ulja lekovitih bilja koriste u svim granama prehrambene i srodnih selected and added in specificied quan- odgovorna su ne samo za poboljšanje ukusa uz industrija (Stamenković, 1990). tities in bakery products and cookies. pomoć začina, već i za poboljšanje apetita i poja- Selection of active components has been čano lučenje želudačnih sokova, i na taj način Materijal i metode rada done in order to avoid their influence on poboljšanje varenja hrane (Willbrandt,1989). Biljne sirovine koje su korišćene za proizvodnju sensory attributes, such as colour, tex- Upotreba začina i aromatičnih biljaka je kod navedenih biljnih mešavina kontrolisane prema ture, melting properties, high intensity različitih naroda veoma raznolika, kako u pogle- važećim propisima u ovoj oblasti. Nakon utvr- odour and taste of bakery products. du vrsta, tako i količina. Dok kuhinje nekih naro- đivanja zdrastvene ispravnosti sirovina vrše- Preventive microorganisms and toxines da ne mogu da se zamisle bez upotrebe mirišlja- no je mlevenje i prosejavanje pojedinačnih bilj- control of herbs has been conducted due vih i ljutih začina, dotle ih neki narodi malo nih sirovina uz korišćenje odgovarajuće opreme to usage of bakery products and cookies koriste. Na osnovu saznanja o blagotvornom (mlin, sejalica. Patentirane su tri biljne mešavi- in diet for illness people and children. svojstvu lekovitog i aromatičnog bilja, kao i na ne koje pomažu pri rešavanju problema sa pro- Key words: bread, bakery goods, cookies, osnovu činjenice da savremenu ishranu odlikuje bavom, sprečavaju pojavu anemije i olakšavaju herbs, prevention često deficit pojedinih sastojaka hrane odgovor- ishranu dijabetičara. Tab.1. Karakteristike kvaliteta biljnih komponenata Organol. Naziv droge Sadržaj vlage (%) Sadržaj pepela (%) Sadržaj etar. ulja (%) ispitivanja Foeniculi fructus + 4,49 7,17 4,77 Carum carvi fruc. + 4,53 5,17 3,11 Coriandri fructus + 4,75 6,95 1,00 Angelicae radix + 5,39 9,27 0,55 Rosmarini folium + 7,96 5,70 1,37 * dr Đorđe Psodorov, Tehnološki fakultet, Zavod za Thymi herba + 7,18 8,01 1,22 tehnologiju žita i brašna, Novi Sad Majoranae herba + 6,15 20,27 1,30 ** dr Marija Bodroža-Solarov, Tehnološki fakultet, Zavod za Basilici folium + 8,16 17,97 0,80 tehnologiju žita i brašna, Novi Sad *** Olivera Šimurina, dipl inž, Tehnološki fakultet, Zavod za Liquiritiae radix + 6,70 5,59 - tehnologiju žita i brašna, Novi Sad Urtcae folium + 12,6 14,26 - 125 Tab.2. Karakteristike kvaliteta biljnih mešavina Zaključak Probavit® Anemit® Dijabet® Na osnovu iskustva stečenog proizvodnjom spe- Sadržaj vlage (%) 7,71 6,29 6,24 cijalnih biljnih mešavina kao i pekarskih proizvoda sa lekovitim i aromatičnim biljem može se Sadržaj pepela (%) 8,90 18,99 18,12 zaključiti sledeće: Stepen usitnjenosti 0,30 0,30 0,30 Upotreba lekovitog bilja u proizvodnji fun- Zdravstvena ispravnost* Odgovara Odgovara Odgovara kcionalne hrane se povećavala kako se poveća- *- Mikrobiološka ispravnost, rezidue pesticida, sadržaj mikotoksina, radioaktivnost vao i interes za samomedikacijom koja podstiče tu kategoriju. Sa pojavom i razvojem proizvo- Tabela 3- Uporedna ocena kvaliteta standardnog, Dijabet,Anemit i Probavit peciva dnje nutraceutika jasno je da se uspostavljaju nove granice između hrane i lekova odnosno pre- Pokazatelji Standardno pecivo Dijabet pecivo Anemit fe pecivo Probavit pecivo hrambene i farmaceutske industrije. kvaliteta Specijalni pekarski proizvodi su zahvaljujući Specif. zapremina, ml/g 4.42 4.71 3.96 4.47 sirovinskom sastavu u koji ulazi i biljna mešavi- na imaju značajna nutritivna i zdravstvena svoj- Penetrom. broj 8h 100 108 95 88 stva, pa njihovu proizvodnju sa aspekta fiziolo- 24h 52 58 48 45 gije ishrane treba pozdraviti. Peciva sa biljnom Elastičnost sredine odlična odlična vr. dobra skoro odlična mešavinom imaju specifičnu aromu i ukus, a boja Finoća str. pora sunđerasta skoro sunđerasta fina skoro sunđerasta sredine se razlikuje od boje sredine belog peciva i tipična je za određenu biljnu mešavinu koja ulazi Boja sredine bela sivo-zelenkasta sivo-zelenkasta svetlo siva u njihov sastav. Keks sa dodatkom biljne mešavi- vrlo izražena, Aroma proiz. svojstvena prijatna prijatna ne ima veoma prijatnu aromu. prijatna Smatramo da će od strane potrošača, pogoto- Topivost proizvoda dobra odlična dobra veoma dobra vo onih koji vode računa o svom zdravlju i žele zdravo da se hrane, ovi proizvodi biti veoma pri- Korišćeno je namensko brašno u koje su doda- Kvalitet novih specijalnih vrsta hvaćeni. te biljne mešavine. Za određivanje pokazatelja pekarskih proizvoda pecivnih svojstava korišćen je metod laborato- Literatura rijskog probnog pečenja. Probno pečenje je izve- Biljne mešavine su direktno inkorporirane u 1. Brkić D., Šimurina O., Filipčev B., Bodroža-Sola- deno u pekarskoj laboratoriji Zavoda za Tehno- zames testa za hleb odnosno pecivo, i ispitivane rov M, (2001): Specijalne vrste hleba sa doda- logiju žita i brašna po važećim metodama iz ove su njihove karakteristike (specifična zapremina, tkom lekovitog bilja, 1. Međunarodni simpozi- oblasti (Kaluđerski, Filipović,1998). penetrometarski broj, elastičnost sredine, finoća jum «Hrana u 21.veku», Subotica, 422-425. strukture pora, boja, aroma i topivost proizvoda). 2. Dražić S, Stepanović B. (1996): Stanje i per- Rezultati rada Na osnovu kvaliteta sirovina i postavljenog zada- spektive proizvodnje lekovitog, aromatičnog Ispitivanja mogućnosti primene lekovitog bilja u tka u odnosu na kvalitet gotovog proizvoda razra- i začinskog bilja., Poljoprivredne aktuelnosti, mlinsko-pekarskoj industriji početa su na Zavodu đen je tehnološki proces pripreme i vođenje testa 1-2,.52-56, za tehnologiji žita i brašna, Tehnološkog fakulteta kao i režim pečenja u cilju postizanja optimalnog 3. Kaluđerski G., Filipović N.( 1998): Metode u Novom Sadu u saradnji sa Institutom za lekovito kvaliteta hleba, peciva i keksa. U tabeli broj 3. pri- ispitivanja žita , brašna i gotovih proizvoda, bilje “Josif Pančić” i pekarom Kikinda (Šimurina, kazani su parametri tehnološkog kvaliteta speci- Tehnološki fakultet, Novi Sad. 2000), (Brkić, 2001), (Psodorov, 2004). jalnih peciva sa dodatkom sve tri biljne mešavine. 4. Kišgeci J., Adamović D. (1999): Gajenje lekovi- Kreativnim korišćenjem bogate palete leko- Glavni ključ u proizvodnji specijalnih peciva tog bilja, Novi Sad. vitog i aromatičnog bilja u proizvodnji specijal- je tzv. “harmoničan” sklad biljnih droga koje ula- 5. Neumann,H. (1999):Detmold Herstellung von nih vrsta, hleba i peciva i keksa stvoreno je više ze u sastav mešavine, posebna priprema mešavi- Brotkofekt Unter Mitverwendung von Gewur- novih proizvoda. ne i njeno optimalno doziranje u zames testa. zen und Krauterrn,Getreide Mehl und Brot, 53 1. Kvalitet i zdravstvena ispravnost lekovi- Na osnovu prikazanih rezultata vidi se da je 6. Psodorov Đ., Šimurina O., Torbica A., Bodro- tih sirovina i biljnih mešavina dobijeno kvalitetno pecivo sa potpuno novim ža-Solarov M., Filipčev B.( 2004): Tea Cooki- Biljne sirovine koje su korišćene za proizvo- svojstvima, kako fizičkim tako i prehrambeno- es Supplimented with Medicinal Herbs, Inter- dnju navedenih biljnih mešavina obezbeđene fiziološkim. Iz tabele se vidi da peciva sa doda- national Congress Flour-Bread 03,4th Croatian su delom iz spontane flore, a delom iz plantažne tkom biljnih mešavina imaju dobru zapreminu Congres of Cereal Technologists, Opatija, 299- proizvodnje u zavisnosti od vrste. Prema princi- (specifična zapremina od 3.96 do 4.71 ), sredinu 305. pima dobre proizvođačke prakse (DPP) koja važi od vrlo dobre elastičnosti do odlične sa bogatom i 7. Stamenković V.(1990) : Začini iz bašte, Čovek i za proizvodnju lekova i biljnih preparata, biljne vrlo prijatnom aromom karakterističnom za bilj- Životna sredina,15 98-100. sirovine su kao ulazne, i za ovu namenu kontro- ke koje ulaze u njegov sastav (Tabela 3). 8. Šimurina O., Brkić D., Tandirović M., Vuko- lisane prema važećim propisima i utvrđene kara- Primena biljnih mešavina doprinela je proši- bratović R.(2000): Primena lekovitog i aroma- kteristike kvaliteta biljnih komponenti prikaza- renju asortimana pekarskih i brašneno konditor- tričnog bilja u proizvodnji pekarskih proizvo- ni su u Tabeli broj 1. skih proizvoda sa sledećim novim proizvodima: da, Mlinpek almanah 58,18-21. Biljna mešavina kao gotov proizvod je takođe specijalne vrste hleba i peciva sa dodatkom bilj- 9. Vračarić B.(1997): Ishrana u prirodi, narodna okarakterisana sa aspekta organoleptičkih svoj- nih mešavina (Slika 1), specijalne vrste keksa sa knjiga, Beograd. stava, stepena usitnjenosti, vrednosti i zdravstve- dodatkom biljnih mešavina (Slika 2). 10. Willbrandt S.,(1989): Ahrensburg Gesc- ne ispravnosti. Kao takva predstavljala je doda- Senzorna ocena kvaliteta keksa sa biljnim hmackliche und Gesundheitliche Aspecte im tak koji se u određenoj količini inkorporirao u mešavinama pokazuje veoma dobre rezulta- Zusammenhang mit gewurzen in Backwaren,- određenu vrstu brašna radi dobijanja finalnog te. Keks sa dodatkom biljne mešavine ima bitno Getreide Mehl und Brot 43 10, str. 309-311. proizvoda željenih karakteristika što je prikaza- poboljšanu aromu u odnosu na standardnu, tj. no u Tabeli broj 2. kontrolnu varijantu.

126 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Musli proizvodi Sedej, I. *, u ponudi polupansiona Mastilović, J. ** Uvod voljenje specifičnih potreba ciljne grupe potroša- Sakač, M. *** Doručak se jednostavno može definisati kao prvi ča koji upražnjavaju polupansionsku ishranu. obrok u toku dana (Nicklas, et al., 1998). Među- tim, značaj doručka u ukupnoj ishrani je od izu- Materijal i metode Rezime zetnog značaja. Dokazano je da osobe koje pre- Komponente korišćene za komponovanje musli Musli (muesli, müsli) od nemačke reči skaču doručak ili konsumiraju neadekvatan proizvoda nabavljene su u lokalnom marketu, a “mešavina” je namirnica iz grupe tzv. doručak imaju daleko slabije sposobnosti tokom obuhvatale su 25 namirnica koje su uobičajeno “breakfast cereals” proizvoda koja sadr- dana, kao i da se nedostatak unosa hranljivih zastupljene u sastavu musli proizvoda. Ovim kom- ži kombinaciju različitih proizvoda od materija retko nadoknađuje drugim obrocima u ponentama određen je osnovni hemijski sastav. žita, sušenog i koštunjavog voća i drugih toku dana (Nicklas, et al., 1993). Ispitivanje je obuhvatilo žitne pahuljice (pšenične, pogodnih proizvoda. Musli se obično ser- Značaj doručka poprima još značajnije ražane, ovsene, ječmene, kukuruzne), ekspanate vira sa mlekom, jogurtom, voćnim sokom dimenzije ukoliko se razmatra u polupansion- žita (ekspandirani ječam, pirinač, pšenica), suše- ili drugim dodacima kao deo prvog dne- skoj ishrani, koja nudi samo dva obroka. U pla- no voće (šljive, kajsije, grožđe, smokve, jabuka), vnog obroka. Sastav musli proizvoda je niranju ovakvog načina ishrane posebna pažnja tropsko dehidrirano voće (banana, kokos, papaja, veoma raznovrstan i uglavnom obuhvata pripada komponovanju doručka koji može da ananas), koštunjavo voće (lešnik, badem), semen- pahuljice ili ekspandate raznih vrsta žita zadovolji nutritivne potrebe gostiju ugostitelj- ke uljarica (seme lana, susama, bundeve, sunco- kao što su ovas, raž, ječam, pšenica, piri- skih objekata koji nude ovakav tip usluge u svojoj kreta), ljuspice soje i pšenične mekinje. nač ili kukuruz, mekinje, sojine ljuspi- turističkoj ponudi. Hemijski sastav svake potencijalne musli ce, semenke uljarica, sušeno, kandirano Poslednjih godina u ishrani je sve izraženiji komponente određivan je prema standardnim ili koštunjavo voće. Ovi proizvodi mogu trend uvođenja raznih oblika funkcionalne hrane AOAC metodama (1984) i obuhvatio je određi- da sadrže mnoštvo drugih dodataka kao u obroke, posebno doručaka, kojima se, pored tra- vanje sadržaja vlage, proteina, masti, ukupnih što su šećer, med, čokolada, skrobni sirup dicionalnih nutritivnih svojstava, obezbeđuju spe- redukujućih šećera, skroba, celuloze i mineral- i drugo, što dodatno doprinosi povećanju cifične zdravstvene dobrobiti (Roberfroid, 2000). nih materija. njihove nutritivne vrednosti. Tako se, na primer, korišćenjem funkcionalne Optimizacija finalnih musli proizvoda spro- Popularnost musli proizvoda je u pora- hrane obezbeđuje prevencija i smanjenje rizika od vedena je upotrebom programskog paketa stu, jer oni ne samo da se uklapaju u obolevanja od bolesti savremenog društva. Microsoft Excel, odnosno njegovog modula “Sol- savremeni stil života, već pružaju izvan- Jedan od oblika funkcionalne hrane – musli, ver”. Ovaj program je jedan od vodećih grafičkih rednu mogućnost za obogaćenje ishrane koji se u svetu komercijalno koristi već dugi niz programa za tabelarno izračunavanje i koristi savremenog čoveka proizvodima od celog godina, osvaja sve više i naše tržište. Prisustvo “Generalized Reduced Gradient (GRG2)” neline- zrna žita, kompleksom ugljenih hidrata i ove vrste proizvoda na tržištu odražava se i na arnu optimizaciju (Chester, 1996). vlakana bez obzira na uzrasnu strukturu njegovu zastupljenost u ugostiteljskoj ponudi. i zdravstveno stanje pojedinaca. Ono što musli kao namirnicu čini izuzetno Rezultati i diskusija Ključne reči: musli, sastav, polupansion- atraktivnom je zadovoljenje osnovnih nutriti- Sastav bilo kog proizvoda koji predstavlja meša- ska ishrana, serviranje vnih potreba organizma. Njegovim konsumira- vinu većeg broja komponenti dobija se optimiza- njem postiže se ispunjenje svih osnovnih načela cijom udela polaznih sirovina. Abstract zdrave i uravnotežene ishrane. Osim toga, musli Kada je reč o optimizaciji sastava muslija, pola- Muesli Products in Halfboard Offer ima tu pogodnost da se optimalnim kombino- zi se od definicije ovog proizvoda koja kaže da su Quality parametrs of some new bakery vanjem sastojaka može postići funkcionalnost osnovne komponente tog proizvoda žitarice, voće products and cookies with addition of obroka, kako kod zdravih tako i kod osoba sa i koštunjavo voće sa različitim dodacima (http// herbs are determined in this work. poremećajima u organizmu. www.free-definition.com/Muesli.html). Iz ove Herbs and aromatic plants mixtures are Namirnice koje ulaze u sastav muslija, sa definicije proizilaze ograničenja koja se moraju selected and added in specificied quan- aspekta ishrane, mogu se podeliti na: uvesti da bi se pri optimizaciji obezbedio kara- tities in bakery products and cookies. - žita kter musli proizvoda. Selection of active components has been - voće (sušeno) Sobzirom da se musli kategoriše u proizvo- done in order to avoid their influence on - koštunjavo voće de na bazi žita, ona predstavljaju osnovnu kom- sensory attributes, such as colour, tex- - seme uljarica ponentu musli proizvoda i njihov udeo se kreće ture, melting properties, high intensity - ljuspice soje između 50 i 90%. Sadržaj voća se kreće u grani- odour and taste of bakery products. Musli, kao namirnica, predstavlja dobar kom- cama 10-40%, dok se udeo ostalih komponen- Preventive microorganisms and toxines promis između sadržaja energije (oko 350 kcal/1- ti koje mogu biti u sastavu muslija kreću izme- control of herbs has been conducted due 00 g) i nutritivnog potencijala (10-12% proteina, đu 10-50%. to usage of bakery products and cookies 8-10% vlakana, relativno nizak sadržaj šećera – Ukoliko se ima u vidu da musli proizvo- in diet for illness people and children. ispod 15%, uravnotežen sastav masti) (Bouvier, di predstavljaju mešavinu različitih komponen- Key words: bread, bakery goods, cookies, 2001). Pored toga, senzorna svojstva ovog proi- ti, moguće je sastav ovih proizvoda formulisa- herbs, prevention zvoda, hrskavost i punoća ukusa, privlače sve ti u zavisnosti od željenog sadržaja određenog veći broj potrošača. nutritijenta u finalnom proizvodu. U tom smislu, Ovakav trend u ishrani opredelio je da cilj moguće je formulisati sastave proizvoda kojima ovoga rada bude ispitivanje mogućnosti kom- će se obezbediti maksimalan ili minimalan sadr- ponovanja kompletnog sastava jedne vrste musli žaj svarljivih ugljenih hidrata, celuloze, mineral- proizvoda optimizovanih sa aspekta ciljnog nih materija ili masti, u zavisnosti od specifičnih sadržaja proteina, pri čemu je sastav osmišljavan potreba potrošača za unosom navedenih nutriti- * Dipl. inž. Ivana Sedej, Tehnološki fakultet, Novi Sad da inkorporira komponente pretežno domaćeg jenata. ** dr Jasna Mastilović, Tehnološki fakultet, Novi Sad porekla kako bi, sa jedne strane, formulacija bila Kao jedna od opcija u ponudi ugostiteljskih *** dr Marijana Sakač, Tehnološki fakultet, Novi Sad ekonomski opravdana, a sa druge, nudila zado- objekata može se naći i obrok koji svojim sastavom 127 Tabela 1. Sastav musli proizvoda sa maksimalnim imaju ljuspice soje, koje su upravo zbog izuze- sastava koje se mogu, postupkom optimizacije sadržajem proteina tno visokog sadržaja proteina, 36,5% (Jokić, et upotrebom programskog paketa Microsoft Excel, Komponente Udeo komponenti % al., 1999), uvršteni u potencijalne komponente odnosno njegovog modula “Solver”, prilagoditi Ovsene pahuljice 50 musli proizvoda. ciljnoj kategoriji potrošača. Sadržaj proteina u proizvodu iznosi 19,37 gr. Ekspandirana pšenica 15 Međutim, osim količine proteina koja se uno- Literatura Kokos listići 10 si u organizam, od izuzetnog značaja za pravilnu 1. AOAC. Official Methods of Analysis, 14th Badem 10 ishranu je poreklo proteina. Biljni proteini se pre- ed., (1984): Association of Official Analytical ma sadržaju esencijalnih aminokiselina ubrajaju u Chemists, Washington, DC. Semenke bundeve 5 nepotpune i time se njihovim unošenjem u organi- 2. Bouvier, J-M., (2001): Breakfast cereals, Guy, Ljuspice soje 10 zam ne obezbeđuje dovoljna količina svih esenci- R. (ed.), Extrusion cooking, Technologies jalnih aminokiselina. Kombinovanjem namirnica and applications, Boca Raton: CRC Press, pp. obezbeđuje visok unos proteina, namenjen prven- Tabela 2 –Nutritivna i energetska vrednost musli 133-160. stveno osobama čiji način života ili stanje organi- proizvoda sa maksimalnim sadržajem proteina 3. Chester, T., Alden, H.R., (1996): Excel 97, zma zahtevaju povišen unos ovog nutritijenta. Mikro knjiga, Beograd. Informacije o nutritivnoj Količina i izvor proteina koji se unose u orga- u 100 gr muslija 4. Christian, J.L., Greger, J.L., (1988): Nutrition nizam od velikog su značaja za zdravu ishranu vrednosti for Living, 2nd ed., The Benjamin/Cummings (Smolin, Grosvenor, 2000). proteini 19,38 gr Publishing Company, Inc., Menlo Park, Cali- Potrebe za unosom proteina variraju u zavi- masti 13,42 gr fornia. snosti od životne dobi, stanja organizma i fizi- 5. FAO/WHO/UNU, (1985): Energy and protein svarljivi ugljeni hidrati 44,53 gr čkih aktivnosti. Svetska zdravstvena organiza- requirements, Technical Report Series 724, cija (FAO/WHO/UNU, 1985) preporučuje unos vlakna 4,18 gr World Health Organisation, Geneva. proteina koji obezbeđuju zadovoljenje fizioloških mineralne materije 2,57 gr 6. Fast, R.B., Caldwell, E.F., (1990): The cereal dnevnih potreba organizma za proteinima. energetska vrednost 1596 kJ grains, Fast, R.B., Caldwell, E.F. (eds.), Bre- S tim u vezi uvedene su preporuke za grupe sa akfast Cereals And How They Are Made, posebnim potrebama za unos proteina. American Association of Cereal Chemists, Grupe koje zahtevaju povišen unos protei- različitog proteinskog sastava postiže se potpuniji Inc., St. Paul, Minnesota, USA. na tokom ishrane su: osobe u fazi rasta i razvo- biološki efekat (Tojagić, Mirilov, 1998). 7. http//www.free-definition.com/Muesli.html ja (deca i adolescenti), trudnice, dojilje, osobe sa Iako se musli proizvodi mogu konsumirati 8. Jokić, N., Dimić, M., Pavlica, M., (1999): infekcijama, upalama, opekotinama, kao i fizički samostalno, u vidu grickalica, jer pripadaju rea- Tablice hemijskog sasatva prehrambenih aktivne osobe (sportisti). dy-to-eat breakfast cereals (Fast, Caldwell, 1990), proizvoda, KulinArt, Beograd. Pripadnici ovih posebnih grupa mogu da uobičajeno i preporučljivo je musli proizvode pre 9. Kent, N.L., Evers, A.D., (1994): Technology of ostvare povišene potrebe za unosom proteina upotrebe preliti mlekom, jogurtom ili voćnim cereals, 4th ed., Pergamon Press Ltd, London. adekvatnom ishranom, koja omogućava da se sokom. Izbor dodatka, kao i njegova količina, u 10. Nicklas, T.A., Bao, W., Webber, L.S., Beren- dnevno u organizam unese potrebna količina zavisnosti od ukusa, ostaje na samom potrošaču. son, G.S., (1993): Breakfast consumption proteina, bez dodatne upotrebe preparata prote- Međutim, budući da ova tema obrađuje pro- affects adequacy of total daily intake, Jour- ina (Christian, Greger, 1988; Smolin, Grosvenor, blematiku muslija kao obroka koji zadovoljava nal of the American Dietetic Association, 93, 2000; Novaković, Mirosavljev, 2002). određene nutritivne, energetske i funkcionalne 886-891. Uslov kvaliteta (ciljna karakteristika) pri potrebe različitih potrošača, u slučaju serviranja 11. Nicklas, T.A., O’Neil, C.E., Berenson, G.S., optimizaciji bio je sadržaj proteina. U zavisno- obroka kojim se želi postići maksimalan sadržaj (1998): Nutrient contribution of breakfast, sti od željenog sadržaja određenog nutritijenta u proteina, preporučljivo je kao dodatak koristiti secular trends, and the role of ready-to-eat finalnom proizvodu, karakteristike su definisane proizvode od mleka, karakteristične po visokom cereals: a review of data from Bogulasa Heart kao maksimalne ili minimalne. nivou biološki punovrednih proteina, koji nado- Study, American Journal of Clinical Nutriti- Uvidom u rezultate dobijene za sastav musli mešćuju nedostajuće esencijalne aminokiseline. on, 67 (suppl), 757-763. proizvoda (tabela 1) može se konstatovati da se U tu svrhu mogu se koristiti mleko, jogurt, voćni 12. Novaković, B., Mirosavljev, M., (2002): Higi- maksimalan sadržaj proteina postiže velikim jogurt i probiotski napici. jena ishrane, Medicinski fakultet, Novi Sad. udelom ovsenih pahuljica u željenom proizvo- 13. Roberfroid, M.B., (2000): Defining functi- du, što je objašnjivo sobzirom da je poznato da Zaključak onal foods, Gibson, G.R., Williams, C.M. ovas odlikuje najviši sadržaj proteina u skupi- Sobzirom na visoku nutritivnu vrednost musli (eds.), Functional foods, Boca Raton: CRC ni žita (Kent, Evers, 1994). U sastavu muslija, proizvoda, kao i njihovo svrstavanje u kategoriju Press, pp. 9-27. kada su ekspandati u pitanju je, sa udelom od funkcionalne hrane, može se zaključiti da je pre- 14. Smolin, A.L., Grosvenor, M.B., (2000): Nutri- 15%, zastupljena pšenica. Razmatrajući voće, poruka za njihovo uvrštavanje i sve šire korišće- tion. Science and applications, 3rd ed., Saun- kokos listići i badem po hemijskom sastavu naj- nje u ishrani, pa i ishrani polupanskonskog tipa, ders College Publishing, Philadelphia. više pogoduju zadovoljenju postavljene ciljne potpuno opravdana. 15. Tojagić, N.S., Mirilov, I.M., (1998): Hrana, karakteristike. Znatan udeo u sastavu musli- Prednost upotrebe ove vrste namirnica pro- značaj i tokovi u organizmu, Matica srpska, ja sa maksimalno zadatim sadržajem proteina izilazi iz širokog spektra kombinacija njihovog Novi Sad.

128 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Značaj minibarova u Tufegdžić, Stojan* podizanju kvaliteta usluga u Rezime Instaliranje minibarova u hotelskim sobama kao dodatnog sadržaja ponude je hotelijerstvu idealno rešenje podizanja kvaliteta usluga u hotelijerstvu. Ovo je jedan od pute- Uvod po dolasku u sobu, a polovina njih će nešto uzeti va za ostvarivanje većeg prihoda od pro- Instaliranje minibarova u hotelskim sobama kao i potrošiti tokom boravka. daje usluga u hotelijerstvu, jer potreba dodatnog sadržaja ponude je idealan put za reše- Rezultati studije u hotelu “ Royal” u pozna- za minibarovima ima uporište u turisti- nje podizanja kvaliteta usluga u hotelijerstvu. tom francuskom letovalištu Deauvileu, čkoj tražnji, odnosno kod njihovih nepo- Kao kompenzaciju za pomanjkanje servisa na kojom je obuhvaćen period od pet meseci srednih konsumenata. Minibarovi se lako spratu odnosno u hotelskom smeštaju, hotelije- poslovanja hotela uključivši i punu sezonu (jul održavaju. Optimalizacija profita, posti- ri se mogu odlučiti na dva komparativna rešenja, i avgust), pokazuju da je 83 % gostiju prosečno že se uvođenjem racionalnog sistema kon- otvaranje bara ili instaliranje minibarova. Svaki potrošilo jedno piće. Gosti koji najviše troše su trole i prilagođavanja željama gostiju. hotelijer će se odlučiti za drugu varijantu - insta- poslovni ljudi koji dolaze na kongrese, simpozi- Ključne reči: Hotelijerstvo, minibar, kva- liranje minibarova jer, praksa je pokazala da su jume, na račun kompanije u kojoj rade. Nasuprot litet ponude i usluge, potrošnja, profit minibarovi bolje rešenje i za goste i za hotelijere. tome, u ponudi pića iz minibara manje uživa- Servis u sobama (room service) je personalna ju gosti koji privatno borave u hotelu na letnjem Abstract usluga koju većina gostiju ceni, ali je danas rezer- odmoru. To jasno pokazuje korist od instaliranja The Importance of Minibars in Rais- visana uglavnom za luksuzne hotele, jer mnogo minibarova u prolaznim hotelima, gde odsedaju ing the Quality of Services in Hotel košta. Ipak, hotelijeri ne mogu lišiti svoje goste poslovni ljudi. Industry udobnosti koju donosi stalna usluga, a koja je i Potrošnja pića iz minibarova u vezi je s tele- Installing of minibars into hotel rooms as značajna stavka u prihodima hotela. komunikacionim uređajima (televizijom, video an additional segment of the offer is an Otvaranje bara je značajno sa aspekta anima- uređajima, internetom i dr), instaliranim u soba- ideal way of raising the quality of services cije u hotelu, ali ono ima i svoje poteškoće i nedo- ma. Tamo gde postoje oba servisa (minibar sa in hotel industry. That is one of the ways statke kao što su: telekomunk. uređajima) potrošnja pića u sobama to accomplish higher income by selling - ograničeno je vreme rada bara, on radi samo raste posebno za vreme televizijskog prenosa npr. the service in hotel industry, as the need u određeno vreme i obično nije otvoren celu svetskih fudbalskih prvenstava ili internacional- for minibar has its foundation in tour- noć, nih teniskih turnira, kada je potrošnja iz miniba- ist demand, in other wordas, its imme- - troškovi personala i kontrole su visoki, rova dosta visoka. diate consumers. Minibars are easy to - bar zahteva i prostor u hotelu što je ograniče- Ako osoblje na recepciji nije dovoljno dobro maintain. The optimalization of profits is nje za hotele srednje kategorije, pogotovo za informisalo goste o minibaru u njihovim hotel- reached by introducing a rational control hotele u centru grada. system and adapting to guest wishes. Hotelijeri ne smeju zaboraviti i osnovno pra- Key words: hotel industry, minibar, qual- vilo, a to je da goste treba animirati da potroše ity of offer and services, consumption, novac, odnosno da koriste sve usluge koje hotel profits. nudi. Instaliranje minibarova u svakoj sobi omogu- ćava zadovoljenje potencijalne potražnje gostiju, jer gosta neodoljivo privlače: - raspoloživost-( sa minibarom potrošnja je moguća u svako doba dana i noći). - praktičnost-( nije potrebno imati dodatnu radnu snagu na spratovima i uopšte u hotelu ) - izbor- (svaki gost može slobodno i na miru iza- brati piće koje mu odgovara)

Prezentacija, asortiman robe i analiza potrošnje Slika 1. Minibar model Indel B Da bi hotelijer maksimalno iskoristio minibaro- skim sobama , samo će 30 % gostiju otvoriti ve za povećanje ukupnog prihoda, potrebno je da minibar. Posticaj za uslugu minibara je, dakle , ima razrađen dobar sistem koji treba da : veći ako je gost dobro informisan, a manje zavisi - stimuliše potrošnju. Odmah po ulasku u sobu, od samog postojanja minibara u hotelskoj sobi. gosta mora privući uočljivo postavljen mini- Potrošnja pića i ostalih proizvoda zavisi i od bar u sobi. asortimana (raznovrsnosti) u minibaru. Asor- - ponuda odgovara željama gostiju. Izbor pro- timan mora biti pažljivo prostudiran-da bude u izvoda i skala cena moraju biti u harmoniji s funkciji ukusa gostiju, ali pritom se ne sme zabo- kategorijom objekta. raviti cena. Odnos pića i ostalih proizvoda mora Uspeh sistema manje zavisi o samog mini- biti određen prema potrebama gostiju, tako npr. bara u sobi, a više o načinu kako je predstavljen u hotelu “Royal” u Deauvilleu 70 % otpada na gostu. Važno je da gost odmah uoči bar u sobi i da pića a 30 % na hranu. ga to natera na potrošnju. Iako asortiman u minibarovima varira zavi- * Stojan Tufegdžić, stručni saradnik, PMF, Departman za Ako su gosti dobro informisani već na rece- sno od objekta i regije, asortiman tipičan za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad pciji, otprilike 80 % gostiju će ga otvoriti odmah minibar obuhvata: pivo (bocama ili limenka- 129 Slika 2. Oni uvek zarađuju ma), mineralnu vodu (negaziranu ili gaziranu), ju hotelima manjeg i srednjeg kapaciteta. Pošto matskim sistemom fakturisanja moguće je elek- voćne sokove ( u bocama ili limenkama), sodu, nije moguće uvek imati na raspolaganju osobu tronski registrovati potrošnju svakog proizvoda coca colu, vino (manje boce belog, crnog vina i koja će kontrolisati potrošnju, potrebno je ima- pojedinačno, u svakom baru zasebno. Tako regi- penušavih vina) i ostala alkoholna pića (marti- ti sistem u kojem gost sam upisuje šta je potro- strovana potrošnja se jednostavnim programom ni,campari, gin, votka, whisky, conconac i to u šio iz minibara. fakturiše gostu. manjm bocama). Kompanija “Minibar” ima razrađenu metodu Prednost svih automatskih sistema fakturisa- Prehrambeni proizvodi upotpunjuju asorti- po kojoj je rizik minimalan (2 do 4 % gubitka naj- nja je u tome, da je moguće njihovo uključivanje man, tako da se pića mogu lakše i ugodnije kon- više). Metoda se bazira na psihološkom ponaša- u celokupni informacioni sistem prijemnog ode- sumirati, a gost se oseća kao kod kuće. Obično, nju gosta, koji je odgovoran za pravilno uživanje ljenja, omogućavanja automatskog ispostavljanja asortiman se sastoji od sušenog voća, slanog i fakturisanje potrošnje. Svaki gost na recepciji fakture, analitičko iskazivanje prometa ( vrste keksa, čokolada i sl. dobija, uz ključ sobe i ključ minibara, i karticu na proizvoda, količina potrošnje, naplaćen iznos i sl. Za minibarove se u šali kaže da su najbo- kojoj piše njegovo ime i broj sobe. Potrošnju upi- i dnevni cenovnik). Proizvođači uz svaki mini- lji konobari u hotelu – nikada se ne odmaraju, a suje na karticu sam gost. bar koji se instalira u hotelskim sobama nude i uvek su spremni da ostvare profit. Za hotelijere, najvažniji je trenutak faktu- mikroprocesor, koji raspolaže sa memorijom i risanja usluge prilikom odlaska gosta, i u tom programom za kompletno praćenje prodaje, zali- Dizajn i kapaciteti minibarova momentu pomaže psihologija, jer se postavlja ha i drugih bitnih informacija. Svaki potrošač je Minibarovi nisu obični frižideri, jer po strogim nekoliko direktnih pitanja: “ Šta ste potrošili iz automatski registrovan u sistemu, a instaliranje standardima obični frižideri se ne smeju nalazi- minibara ? Većina gostiju spontano stavlja na ovog sistema je jednostavno. ti u hotelskim sobama. Minibarovi su potpuno blagajnu svoju karticu. Nakon toga sledi, “Hvala drugačiji proizvodi koji poseduju poseban sistem lepo”, Da li ste još nešto koristili iz minibara ? što Zaključak hlađenja-nečujan i bez najmanje vibracije, jer se koristi kao poslednja kontrola da je fakturisa- Minibarovi instalirani u hotelskim sobama ima- mir gosta ne sme biti narušen. nje u skladu sa stvarnom potrošnjom. ju veliki uticaj na podizanje nivoa kvaliteta uslu- Zavisno o proizvođačima (Halvatia, Hexe- Najvažnije je dobro formulisati pitanja. Gosti, ga. Prednost je u tome što su gostu uvek na usluzi. qguip, Minibar, Roboserve, Sedip i naš domaći kojima su postavljena prava pitanja, obično se Asortiman pića i prehrambeni proizvodi prilago- tip Indel B) postoje minibarovi raznih kapacite- osećaju obaveznim da predstave stvarnu potro- đeni su želji gostiju. ta. Obično kapacitet varira između 30 i 60 litara. šnju iz minibara. Većina minibarova ima ključe- Poslovanje minibarova ogleda se kroz sma- Minibarovi imaju i ormarić ili pregradu u koji- ve kako bi se sprečila zloupotreba nekih gostiju njenje troškova angažovanja dodatne radne sna- ma stoje čaše, otvarač za čepove, hranu i piće koje (grupe sportista i sl), danas već postoji razra- ge, posluju sa niskim troškovima, a stvaraju nije potebno čuvati na hladnom. đen sistem pomoću magnetske kartice, kojom je dodatnu akumulativnu vrednost, koja ima i te moguće blokirati minibar ili telefon u pojedinim kako udela u pozitivnom poslovanju hotelskog Kontrola potrošnje i fakturisanje hotelskim sobama. smeštaja Sistem automatskog fakturisanja usluga usluga minibarova dobar je za hotele velikog kapaciteta. Literatura Rentabilnost minibarova zavisi i od načina obra- Praktično, taj se sistem instalira u hotelima od NEO- Restaurant, Paris. čunavanja potrošnje. Postoje dva osnovna siste- 300 soba naviše, jer je tu rentabilno uvesti auto- Kerčmar, J.(1976)Barska pića i mješavine. Opa- ma fakturisanja zavisno od objekta : matsko fakturisanje na bazi uključivanja u infor- tija. - aparati sa ručnim fakturisanjem. macioni sistem. Ručno fakturisanje je rentabilno Kovačević A., Nikolić M. (1999) Usluge u ugosti- - aparati s automatskim fakturisanjem. u manjim hotelima. teljstvu. Aparati sa ručnim fakturisanjem (Havia- Automatsko fakturisanje omogućava sma- Pravilnik o kategorizaciji ugostiteljskih objekata tia, Hexequip, Minibar, Sedlip), više odgovara- njenje troškova rada, što je takođe važno. S auto- SGRS/br 66/94.

130 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Turistički promet u hotelu Živković, Dragan * “Majestic” u Beogradu u Rezime Hotel “Majestic” izgrađen je 1936.godine. Danas je “Majestic” ugledan hotel sa četi- periodu od 1999. Do 2002. ri zvezdice. Nalazi se u poslovnom i trgo- Broj i struktura gostiju hotela vačkom centru Beograda, okružen zna- tivno za ceo period (1999-2002) se iskazuje na isti čajnim istorijskim i kulturnim spome- “Majestic” u Beogradu (1999-2002) način kao i za strane goste. nicima, muzejima, umetničkim galeri- Zgrada hotela “Majestic” predstavlja vredan arhi- Gosti iz Srbije u svim navedenim godinama jama... Hotel raspolaže sa 82 sobe, od tektonski spomenik pod zaštitom države. Od svog beleže približno tri do pet puta veći broj dolazaka toga 6 apartmana moderno opremljenih nastanka do danas hotel karakterišu ekskluzivni i noćenja od gostiju iz Crne Gore. sa luksuznim nameštajem, mini barom, domaći i strani gosti, poznata imena iz sveta ume- Uočava se da iznos dolaska turista ne karakteriše direktnom telefonskom linijom, kolor tnosti, zbog arhitekture hotela i njegovog unika- izrazitija oscilacija, ali je ona više izražena kod broja televizorima i klima uredjajima. Klasične tnog enterijera bogatog originalnim umetničkim noćenja, što je isto tako očekivano budući da se svaki sobe su opremljene odgovarajućim name- delima iz raznih epoha. U današnje vreme u stru- iznos boravka višestruko uvećava s obzirom na to da štajem, TV i telefonom, mini barom, a kturi gostiju hotela Majestic preovlađuju poslovni broj noćenja karakteriše veći broj jedinica. većina je klimatizovana. U sklopu hotela ljudi koji najviše cene malu udaljenost hotela od Na grafikonima 1. i 2. prikazan je godišnji nalaze se: kafe sa diskretno pijano muzi- svih relevantnih mesta u gradu bitnih za poslo- broj stranih i domaćih gostiju, kao i broj ostvare- kom, restoran sa nacionalnom i interna- vne susrete svih vrsta. Većina značajnih državnih nih noćenja u periodu od 1999. do 2002. cionalnom kuhinjom, aperitiv bar, posla- i poslovnih zgrada se nalazi u neposrednoj blizini. Za razliku od broja stranih gostiju broj doma- stičarnica, letnja bašta, konferencijske U knjizi utisaka nalaze se imena poznatih političa- ćih gostiju tokom analiziranog perioda, ima pro- sale, frizerski salon i sopstvena garaža za ra, pisaca, glumaca i drugih javnih ličnosti. menljiv karakter sa tendencijom opadanja. goste. Hotel omogućava korišćenje raču- U tabelama 1. 2. i 3. koje slede biće navedeni Broj noćenja domaćih gostiju pokazuje stalnu nara i poseduje kvalitetnu konekciju na podaci o strukturi stranih i domaćih gostiju po tendenciju pada, dok broj noćenja stranih gostiju internet. Internet prezentacija hotela je zemljama pripadnosti u odnosu na broj gostiju i pokazuje izuzetan trend porasta. Jedan od fakto- na adresi: www.majestic.co.yu broj noćenja gostiju u hotelu “Majestic” za peri- ra manje posećenosti domaćih gostiju je i zakon- Ključne reči: Beograd, Hotel “Majestic” i od 1999-2002. ska regulativa iz 2001.godine – izjednačavanje turistički promet. Iz datih tabela vidi se struktura stranih i cena smeštaja za strane i domaće goste. domaćih gostiju po godinama pojedinačno i Za 2002. karakterističan je podatak da je Abstract kumulativno za ceo period (1999-2002). Broj ostvareno za oko 2000 više noćenja stranih gosti- Hotel “Majestic” was built in 1936. Today gostiju i ostvarenih noćenja beleži trend porasta. ju od domaćih, a prva polovina 2003. pokazuje da The “Majestic” is a respectable four star Tokom 2001, naročito 2002. iskazan je ozbilj- će se takav trend nastaviti. hotel situated in the business and shop- niji ukupan rast broja turista, što odražava uku- ing center of Belgrade, surrounded with pnu tendenciju rasta broja stranih gostiju. Godi- Zaključak major monuments of historic and cultur- ne 1999. najveći broj posetilaca je bio iz Republike Na osnovu napred navedenih podataka i analize al heritage, museums, art galleries etc. Makedonije (211) i Ruske Federacije (201), koji su može se izvući zaključak da se procenat iskorišće- The hotel has 82 rooms out of which 6 ostvarili i najveći broj noćenja. Možda ova godi- nosti kapaciteta hotela “Majestic” u navedenom modern furnished suites with luxury fur- na (1999) nije reprezentativna jer je ukupan broj periodu kreće oko 54%, sa izuzetkom 1999.godi- niture, mini-bar, direct phone lines, color stranih posetilaca u svim hotelskim objektima ne (38%), koja je pogodila sve privredne subjekte TVs nad air-conditioning. The tradition- bio izuzetno nizak usled političke nestabilnosti. usled političke i ekonomske nestabilnosti i ratnih al rooms are equipped with suitable fur- Već, naredne godine 2000. broj stranih turista je uslova (mart-jun 1999). Analiza podataka u 2001. niture, TV, phone and mini-bar and most primetno povećan. Ipak, struktura dolazaka iz poje- i 2002. pokazuje stabilizaciju ekonomskih prili- of them are air-conditioned. The hotel dinih zemalja nije promenjena. I dalje je najveći broj ka na području Srbije i Crne Gore što je rezultiralo has its own coffee house with discrete dolazaka i noćenja karakterističan za Rusku Federa- znatnim porastom dolazaka stranih gostiju. Ovaj live piano music, restaurant with nation- ciju i Makedoniju. Gosti iz Italije i Nemačke u 2000. podatak za hotel “Majestic” je izuzetno bitan jer al and international cuisine, aperitif bar, godini beleže znatan porast, čak sa 596 noćenja po strukturi dolazaka stranih gostiju, preovlađuju confectionery, terrace, conference halls, gostiju iz Italije i 472 ostvarenih noćenja nemačkih poslovni ljudi, čije je prosečno zadržavanje u hote- hairdresser and own garage for guests. gostiju. Broj dolazaka iz ostalih evropskih zemalja je lu 1-3 dana. Svi navedeni podaci, otvaranje zemlje The hotel provides usage of the comput- ujednačeniji u odnosu na prethodnu godinu. i drugačiji, bolji pristup gostu i samom odnosu ers and it has the connection to the Inter- Za 2001. i 2002. broj dolazaka stranih gostiju prema radu ukazuje na statistički trend porasta net of a good quality. The presentation je znatno povećan. Ranije pomenute zemlje zadr- dolazaka gostiju (naročito stranih) u hotel “Maje- of the hotel on the Internet is on the web žale su visoko mesto u hijerarhijskom nivou, ali stic” u narednom periodu. Međutim, konkurenci- address www.majestic.co.yu su najveći broj noćenja 2001. osim Ruske Fede- ja na svetskom turističkom tržištu nameće potre- Key words: Belgrade, Hotel “Majestic” racije (1366), Nemačke (1109), Italije (889), zabe- bu stalnog usavršavanja i unapređenja turističkog and tourist traffic. ležile i Ujedinjeno Kraljevstvo (796). Sloveni- proizvoda, kako bi se sačuvali postojeći i privukli ja (656), SAD (443). Vrlo je zanimljiv podatak novi gosti. Stoga, menadžment hotela “Majestic” gostiju iz dalekih destinacija. Japanski turisti su priprema čitav niz noviteta u ponudi ovog recepti- u 2001. ostvarili čak 335 noćenja. vnog objekta koji trebaju da zadovolje stroge kri- Za 2002. godinu može se primetiti izrazi- terijume koje imaju poslovni turisti koji trenutno ti trend strukture stranih gostiju. Vodeće mesto dominiraju u ukupnom broju gostiju. po broju noćenja dele gosti iz Ruske Federacije i Nemačke (1007 i 1085). Takodje, sve je više gosti- Literatura ju iz Francuske, Ujedinjenog Kraljevstva i Italije. Hotel “Majestic” (1999-2002): Interni podaci o * Dipl.ecc Dragan Živković, direktor, Hotel Majestic, Struktura dolazaka domaćih gostiju (Srbija i broju i strukturi gostiju i ostvarenim noćenji- Beograd Crna Gora) po godinama pojedinačno i kumula- ma, Hotel “Majestic”, Beograd. 131 Tabela 1. Nacionalna pripadnost stranih gostiju i ostvareni broj noćenja u periodu 1999-2002. 1999 2000 2001 2002 Zemlja pripadnosti Broj gostiju Broj noćenja Broj gostiju Broj noćenja Broj gostiju Broj noćenja Broj gostiju Broj noćenja Austrija 41 80 57 104 147 322 178 380 Belgija 11 22 15 46 63 155 68 127 Bosna i Hercegovina 77 133 140 229 159 333 180 312 Bugarska 70 142 95 232 90 177 115 174 Grčka 56 143 148 346 148 303 199 577 Danska 4 8 7 19 41 122 85 278 Irska 1 5 2 16 12 57 27 77 Island 0 0 0 0 0 0 0 0 Italija 110 307 225 596 388 889 418 833 Luksemburg 0 0 0 0 4 16 1 3 Madjarska 11 14 24 49 37 58 72 132 Nemačka 44 109 179 472 367 1109 421 1085 Norveska 5 13 15 46 83 231 77 156 Poljska 12 33 16 45 83 231 77 156 Portugalija 0 0 0 0 4 12 8 24 Republika Makedonija 211 325 275 461 434 693 434 818 Rumunija 53 130 90 198 89 202 139 247 Ruska Federacija 201 531 437 1304 365 1366 351 1007 Slovačka 0 0 0 0 13 27 43 65 Slovenija 40 53 81 165 346 656 250 527 Turska 17 24 1 1 11 19 23 40 Ujedinjeno Kraljevstvo 44 146 73 166 209 796 285 877 Finska 12 36 3 9 6 12 29 115 Francuska 34 110 37 157 209 517 355 963 Holandija 44 115 91 343 128 369 135 432 Hrvatska 25 51 44 126 155 406 202 418 Češka 85 179 52 117 86 192 142 303 Švajcarska 6 22 41 147 98 268 80 236 Švedska 15 28 52 134 123 480 166 460 Španija 7 23 21 64 30 75 33 84 Ostale evropske zemlje 16 45 88 264 57 187 68 148 Izrael 12 23 32 81 43 105 38 113 Japan 0 0 0 0 97 335 75 190 Kanada 2 7 6 24 10 15 24 65 SAD 24 104 50 284 132 443 155 502 Australija 3 6 3 12 13 37 18 57 Novi Zeland 0 0 0 0 0 0 3 15 Ostale vanevropske zemlje 140 469 203 596 177 506 153 405 SVEGA STRANI 1433 3436 2603 6853 4399 11551 5088 12332

Tabela 2. Struktura domaćih gostiju i broj ostvarenih noćenja u periodu 1999-2002. 1999 2000 2001 2002 Prebivalište Broj gostiju Broj noćenja Broj gostiju Broj noćenja Broj gostiju Broj noćenja Broj gostiju Broj noćenja Crna Gora 1029 2136 1482 3141 1270 2274 2058 3092 Srbija 5497 11128 5759 12720 4716 9365 4178 7539 Svega domaći 6526 13264 7241 15861 5986 11639 6236 10631

Tabela 3. Godišnji broj stranih i domaćih gostiju i broj ostvarenih noćenja u periodu od 1999. do 2002. 1999 2000 2001 2002 Broj gostiju Broj noćenja Broj gostiju Broj noćenja Broj noćenja Broj noćenja Broj gostiju Broj noćenja Svega strani 1433 3436 2603 6853 4399 11551 5088 12332 Svega domaći 6526 13264 7241 15861 5986 11639 6236 10631 Ukupno 7959 16700 9844 22714 10385 23190 11324 22963 % Iskorišć. Kapaciteta 38% 51% 54% 54%

132 Lovni turizam

Hunting Tourism

Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Nastanak i razvoj lovnog Prentović, Risto * turizma u našoj zemlji Rezime Lovni turizam u našoj zemlji nasta- me začetka lovnog turizma u svetu1) , dakle, vre- je u drugoj polovini 20. veka, tj. sko- Uvod me kada se vidnije, kako ističe Marić (2003. str. ro celo stoleće nakon pojave i zasnivanja Lov je, pored sakupljanja plodova u prirodnom 100), osetio nedostatak lovno interesantnih vrsta ove delatnosti u drugim delovima Sve- ambijentu, bio prva delatnost homo sapiens- divljači u pojedinim regionima i zemljama, što je ta. Nakon skromnih početnih rezulta- a. Sa razvojem čoveka, ljudskog društva, kultu- dovelo do veće pokretljivosti lovaca, koji su tada ta nastavlja se postupni razvoj, da bi 70- re i civilizacije lovno-privređivanje se menjalo i počeli da sve masovnije putuju u druge prostore ih i 80-ih godina došlo do prave ekspan- to ne samo u domenu načina, vidova organizo- i zemlje sa ciljem pronalaženja povoljnijih uslova zije ove delatnosti u nas (‘’Zlatno doba vanja, korišćenih oruđa (oružja) i druge opre- za zadovoljavanje svojih potreba. lovnog turizma’’’). U poslednjoj deceniji me, već i u pogledu svrhe lovljenja divljih životi- Preteče turističkog lova u našoj zemlji, prema prošlog veka, usled nepovoljnih društve- nja. Prvobitna motivacija čoveka-lovca na odstrel dostupnim pisanim izvorima, sreću se u perio- nih, ekonomskih i političkih prilika, dola- divljih životinja bila je usmerena ostvarenju dva du između dva Svetska rata u formi tzv. gostin- zi do potpune erozije i devastacije ove primarna cilja i to: opstanak (obezbeđenje gla- skih lovova2). Nešto kasnije (1936. i 1938. godine) privredne delatnosti, da bi tek poslednjih vnih prehrambenih artikala i drugih potrepšti- beleži se interesovanje inostranih turista-lovaca godina došlo do postepenog zaustavljanja na) i bezbednost (odbrana i zaštita od opasnih za divljač i lovno-turističke usluge u našoj zemlji, ovih negativnih trendova, tj. do otvaranja divljih životinja). tj. u tadašnjoj Dunavskoj banovini (današnjoj perspektiva revitalizacije lovnog turizma Razvojem ljudskog društva, njegove kulture i Vojvodini). To ubedljivo ilustruju dva izvoda iz u našoj zemlji, a posebno u AP Vojvodini. civilizacije menja se svrha lovljenja, jer je čovek dopisa Saveza lovačkih društava za Vojvodinu Ključne reči: Lovni turizam, nastanak, većinu svojih potreba, koje je nekad zadovoljavao i to: “Stranci i naša divljač” 3) i “Lovci iz Nema- razvoj, devastacija, revitalizacija. posredstvom lova, mogao (i danas može) zado- čke” 4) . Dakle, već 1936. godine datiraju počeci voljavati uzgojem domaćih životinja i odgovara- lovnog turizma na ovim prostorima. Ovaj zaklju- jućih kulturnih biljaka (poljoprivreda). Među- čak eksplicitno i ubedljivo potvrđuje ceo sadržaj tim, ono što je karakteristično za prvobitnog ovih dvaju tekstova, a posebno sintagma “ino- lovca kao i za savremenog ljubitelja i učesnika strani lovci turisti”. lovne aktivnosti je da je u njima, kako je to inge- niozno uočio poznati književnik, “duboko usa- Konstituisanje i razvoj lovnog turizma đena strast za lovom” (Čarls Dikens). U lovcu, kao i u svakom drugom čoveku “žive ostaci mla- u našoj zemlji dalačkog, podrazumevajući pod tim sklonost za Ekstenzivniji i intenzivniji razvoj lovnog turi- posebnim doživljajima kada je u lovištu, posebno zma, a posebno onog koji je izvozno orijentisan, kada se nađe licem u lice sa životinjom koju želi na ovim prostorima (bivša SRJ, a danas Drža- da ulovi.” (Čarls Dikens). Pored toga, lov pruža vna zajednica Srbija i Crna Gora) počeo je da se lovcu mnogobrojna svojevrsna zadovoljstva i uži- ostvaruje posle Svetske izložbe lova održane u vanja. Diseldorfu – 1954. godine. Od tada, sve do raspa- Razvoj društva i njegove materijalne i duho- da bivše SFRJ, ratnog raspleta i sankcija Među- vne kulture pratio je i razvoj lovstva, i to ne samo narodne zajednice, raste i povećava se zaintere- tako što je generisao njegov razvoj i unapređi- sovanost inostranih turista za lov u našoj zemlji. vanje, već i tako što je uzrokovao i vrlo značajne Posle svake sledeće međunarodne izložbe lovstva patogene nuspojave. Naime, intenzivna industri- naš lovni turizam dobijao je sve veći broj inostra- jalizacija, urbanizacija i, kao njihova posledica, nih pristalica. Te izložbe su, zapravo, bile prilika degradacija prirodne sredine, s jedne, i intenzi- za pokazivanje našeg potencijalnog lovnog bogat- van razvoj lovačkog oružja, s druge strane, uzro- stva i svetske vrednosti trofeja naše divljači5), kao kovali su drastično smanjenje fonda divljači, i i pratećih lovno-turističkih uslova i mogućno- to ne samo u industrijski razvijenim zemljama. sti naših lovišta. Interesovanju inostranih lovaca Došlo je, nažalost, čak i do potpunog istreblje- za našu lovno-turističku ponudu u tom periodu nja nekih vrsta lovne divljači. Ovaj proces nasta- (1954. do 1991. godine) davale su podsticaj i okol- je polovinom XIX veka. nosti koje su proizilazile iz našeg tada povoljnog statusa u međunarodnoj ekonomskoj razme- Determinišuće okolnosti nastanka ni, a pre svega: relativno velik ugled SFRJ u svetu, razvijeni odnosi sa inostranstvom, pasoške i lovnog turizma carinske olakšice za turiste (posebno za turiste- Smanjenje broja divljači, uopšte, i nestanak poje- lovce) i sve veći razvoj turizma uopšte u svetu i dinih vrsta divljih životinja u visoko razvijenim u našoj zemlji. Povećanoj zainteresovanosti ino- državama Evrope (i ne samo u njima), imalo je stranih turista-lovaca za korišćenje našeg lovno- za posledicu da najveći broj pasioniranih lova- turističkog proizvoda doprinela je u tom periodu ca nije mogao da zadovolji svoju snažnu potre- i dosta intenzivna međunarodna aktivnost naših bu za lovom. Tako dolazi do pojave koju karakte- lovačkih organizacija. riše preduzimanje putovanja u udaljene krajeve, Kao ilustracija ekspanzije lovnog turizma od pa, i u lovnoj divljači bogate prostore na drugim sredine pedesetih do početka devedesetih godi- kontinentima (Afrika, Azija, Latinska Amerika, i na XX veka na ovim prostorima mogu poslužiti dr), radi zadovoljavanja svojih potreba vezanih za sledeći podaci6) : lov u predelima relativno bogatim lovnom divlja- • poslednjih nekoliko godina perioda sedamde- * Dr Risto Prentović, vanredni profesor, PMF, Departman za či. Kao tipičan primer mogu se navesti poznate setih i osamdesetih godina (koji je tretiran kao geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad lovne ekspedicije pod nazivom “safari”. To je vre- “zlatno doba lovnog turizma” u nas) u 135 bivšoj SFRJ je godišnje boravilo između 25.000 “potreban društveni milje neophodan za sigur- je konstituisane koherentne normativno-pravne i 30.000 stranih turista-lovaca, a samo desetak nost i dugoročno sprovođenje ovog posla.” (Šel- regulative), čime je u ovoj oblasti, kako ističe Šel- godina ranije ih je boravilo prosečno 10.000- mić, 2002. str.17). mić, stvoren “pravi haos”. “Pojavile su se na dese- 12.000 godišnje; Paralelno sa svim ovim aktivnostima u hodu tine posrednika i organizatora inostranog lovnog • godišnji prihod od inostranih turista lovaca su osposobljavani kadrovi za poslove lovstva i turizma od kojih nekoliko u vlasništvu stranih povećan je sa 5.000.000 na preko 12.000.000 lovnog turizma. Postepeno je, dakle, konstitui- državljana! Njima su na ruku išle i razne zabrane dolara. Ako se ovom dodaju i drugi prihodi od sana “kompletna infrastruktura: biološka, ugo- i administrativne prepreke, kao i velika razlika stranih lovaca (ugostiteljstvo, prodaja goriva, stiteljska, organizaciona i kadrovska za prijem između zvaničnog i tzv. “crnog kursa inostranih suveniri i dr.), onda je devizni priliv po osno- i zadovoljavanje lovnih (i drugih) potreba tako valuta”. (Šelmić, cit. rad, str.17). To je, međutim, vu lovnog turizma, prema nekim procenama, velikog broja stranih turista.” (Šelmić, 2002. predstavljalo hendikep za ozbiljne lovno-turisti- dostizao i do 20.000.000 dolara; str.17). čke firme (“Lovoturs”, “Srbijašume”), a za tzv. • Osamdesetih godina (prema poznatim stru- Sve napred izloženo potvrđuje konstataciju da “male agencije” - neuporediva prednost. Kako čnjaku za lovstvo, prof. dr Vukomanu Šelmi- je u deceniji pred raspad SFRJ lovni turizam “u ističe Šelmić: “Velikom haosu u inostranom ću) u lovištima Srbije lovilo je u proseku oko našoj zemlji postao značajan deo turizma uopšte i lovnom turizmu doprineo je uveliko i Zakon o 10.000 lovaca, čime je ostvarivan neto devizni da su stvoreni povoljni uslovi za njegov dalji razvoj lovstvu Srbije formiranjem mastodoničnih lovi- priliv od oko 10.000.000 nemačkih maraka. i brži napredak” (Velika ilustrovana enciklopedi- šta i razaranjem (u Vojvodini) funkcionalne Sve ove činjenice i okolnosti su doprinele da se ja lovstva, I tom, str.19). Budući da je u tom peri- strukture lovačke organizacije.” (Šelmić, cit. rad, lovni turizam u to vreme promovisao u posebno odu prisutan stalni porast broja inostranih lovaca str.17). Kao posledica deregulacije, tj. nepotpune značajnu oblast privređivanja i važio je kao respe- zainteresovanih za naše lovno-turističke usluge, normativno-pravne uređenosti lovnog turizma u ktabilna grana izvozne privrede, s jedne, i turi- kao i povećanje prometa u lovnoj privredi uopšte, našoj Republici je i okolnost da ni sada (više od zma s druge strane. Pozitivnom razvoju lovnog to je impliciralo i povećanu motivisanost naših deset godina nakon donošenja novog Zakona o turizma u nas tada su značajan doprinos davala lovno-turističkih organizacija i lovačkih društa- lovstvu i prateće podzakonske regulative) nema i neka naša lovišta bogatija po divljači, koja su se va da obezbede i veće prihode, ne samo od lovno- tačnih podataka o broju stranih lovaca-turi- organizovala i osposobila za prihvatanje stranih turističke delatnosti, već i od ukupnog lovnog pri- sta koji u našoj zemlji koriste lovno-turističke lovaca-turista. Veliki doprinos ovakvom razvoju vređivanja. Sve je to imalo sinergetski efekt na usluge, jer nema zakonske obaveze vođenja cen- lovnog turizma daju i neke naše privredne i turi- razvoj lovstva i lovnog turizma. tralne evidencije, pa ni instrumenata za celovi- stičke organizacije (kao npr. “Jelen” i “Lovoturs”, to praćenje i valorizovanje efekata lovno-turisti- prim. R.P.) koje sa uspehom razvijaju svoju akti- Erozija i devastacija čkog poslovanja. Iako nema celovite evidencije o vnost u zemlji i inostranstvu i obezbeđuju pove- kvantitativnim pokazateljima lovno-turističkog ćan broj stalnih stranih gostiju-lovaca. (Velika našeg lovnog turizma prometa u nas, procene kompetentnih analiti- ilustrovana enciklopedija lovstva, I tom. Str. 19). Raspad SFRJ sa ratnim ishodom, a posebno san- čara nagoveštavaju “da je taj broj (stranih turi- Sa fenomenologijom lovnog turizma u biv- kcije (političke i ekonomske) prema Saveznoj sta lovaca u nas, prim. R.P.) u odnosu na najbolje šoj SFRJ u značajnoj meri korespondira i razvoj Republici Jugoslaviji, početkom poslednje dece- godine desetkovan, kao uostalom, i devizni pri- lovnog turizma u Srbiji, koji je naročito intenzi- nije XX veka uticali su presudno na činjenicu da liv.” (Šelmić, 2002. str. 17). viran u devetoj deceniji XX veka. Tada je, kao što je narednih nekoliko godina obim lovnog turi- Pored izloženog, naš lovni turizam prate i sle- je napred prezentovano ostvaren značajan devi- zma u našoj zemlji drastično smanjen, a lovno- deće nepovoljne okolnosti: zni priliv čiji je dobar deo usmeravan “u nabav- turistički izvoz skoro sasvim zamro. Ovu nepo- - promenjeni geopolitički položaj naše zemlje ku i puštanje fazanske i drugih vrsta divljači, a voljnu situaciju nisu mogli značajnije izmeniti ni (ne graničimo se ni sa jednom zemljom poten- delom i u izgradnju i opremanje lovnih domova.” intenzivni napori naših lovno-turističkih orga- cijalnog lovno-turističkog tržišta) implicira (Šelmić, 2002. str.16). To “i stalno unapređiva- nizacija i lovačkih asocijacija (Lovačkog save- promene u odnosu na zemlje glavnog turisti- nje poslova na akviziciji i organizaciji uz plansko za Jugoslavije, Lovačkog saveza Srbije, Lovačkog čkog emitivnog tržišta; i racionalno korišćenje komparativnih predno- saveza Vojvodine) usmereni na dalje održavanje - novi restriktivni propisi EU iz oblasti veteri- sti učinili su da neki regioni Srbije (Bačka, Banat, veza odnosno saradnje sa stranim turistima-lov- narsko-zdravstvene regulacije (proskribava- Pomoravlje, Mačva) kao lovno-turističke desti- cima. U tom smislu, pored simboličnih kontakata nje naših veterinarskih dokumenata) i viznog nacije postanu najpoznatija stecišta stranih lova- na sajamskim manifestacijama LORIST8) , svake režima; ca u Evropi.” (Šelmić, 2002. str.16). Pored lovno- godine su na mnoštvo adresa u inostranstvu sla- - smanjenje brojnosti divljači onih vrsta koje su šumskog preduzeća “Jelen” koje je delovalo na ti programi i cenovnici lovno-turističkih ponu- zauzimale glavno mesto u našoj lovno-turisti- skoro celom prostoru bivše SFRJ, najveći dopri- da, tj. usluga, a objavljivano je i više afirmativnih čkoj ponudi; nos razvoju lovnog turizma u našoj Pokrajini članaka u odgovarajućim inostranim (pre svega - preorijentacija klijentele na druga lovno-turi- dao je “Lovoturs”7) (ranije Lovačka zadruga) iz lovno-turističkim) glasilima. Pored toga, u više stička područja i smanjenje broja lovaca u Novog Sad (Petrovaradina) “koji je objedinjavao navrata gosti naših lovno-turističkih organizaci- zemljama glavnog turističkog tržišta i dr. dve najvažnije poluge u razvoju lovnog turizma i ja (pre svih “Lovotursa”) bili su i strani novinari U ovakvom lovno-turističkom ambijentu, lovstva u celini: proizvodnju glavne vrste divljači koji su se na licu mesta mogli uveriti u mogućno- kada je “vrlo teško dugoročnije planirati razvoj u lovno-turističkoj ponudi (fazana) i realizaciju sti nesmetanog lova na našim prostorima u tom, lovnog turizma, kao najpropulzivnijeg načina (unovčavanje) te (i druge) divljači kroz lovni turi- po našu zemlju i naše lovstvo, teškom periodu. Ti unovčavanja divljači na međunarodnom tržištu” zam.” (Šelmić, 2002. str.16). Zahvaljujući uspe- napori ipak nisu bili sasvim uzaludni, jer se “broj (Šelmić, 2002. str. 17), preovladao je stav da se šnom i visokoprofesionalnom nastupu na doma- stranih turista povećava iz godine u godinu, ali naši lovno-turistički subjekti (preduzeća, odno- ćem i međunarodnom lovno-turističkom tržištu je sve to još daleko od onoga što se može posti- sno lovačke organizacije koje gazduju lovištima i “Lovoturs” je postao “sinonim sigurnosti i ozbilj- ći u inostranom lovnom turizmu.” (Monografija: specijalizovane lovno-turističke agencije) trebaju nosti” ovog veoma delikatnog i profitabilnog “Lovoturs” 1955-1995, str. 135). “orijentisati na ponudu koja je najviše tražena na segmenta turizma i generator razvoja lovstva u Ovaj trend se, sa izvesnim oscilacijama, odr- lovno-turističkom tržištu i koju je moguće najla- Srbiji i šire. Time je postao respektabilan subjekt žava i dalje, tj. sve do kraja XX veka, pa u, mno- kše realizovati, naročito u odnosu na restrikti- na lovno-turističkom tržištu Evrope. gome, i do danas, iako su u međuvremenu (1996. vne propise Evropske unije. To je, u prvom redu, Značajan udeo u razvoju lovnog turizma u godine) ukinute sankcije međunarodne zajedni- ponuda srndaća i druge krupne divljači (“tro- našoj Republici dale su u tom periodu lovačke ce našoj zemlji. Stanje je čak donekle pogorša- fejni odstrel”), zatim pernate divljači iz letnjeg organizacije (lovačka društva, udruženja i save- no u toku i posle intervencije (agresije) NATO – lova (grlice, prepelice i divlje patke) proširujući, zi), a posebno Lovački savez Srbije i Lovački pakta na našu zemlju (1999. godine). Osim svih postepeno, sa normalizovanjem situacije i pove- savez Vojvodine. Ovom uspehu je donekle dopri- tih nedaća ovako lošem trendu u razvoju lovnog ćanjem brojnosti gajenih vrsta, i obilnijom ponu- nela (u to vreme) zaokružena i relevantna nor- turizma u našoj zemlji doprinele su i druge okol- dom drugih vrsta sitne divljači, u prvom redu mativno-pravna regulativa, čime je obezbeđen nosti, a pre svega deregulacija (ukidanje rani- fazana.” (Šelmić, 2002. str. 17). 136 Paralelno sa ovim, nužno je uspostaviti red 4. (1996): Hronika Saveza i udruženja lovaca što neki inostrani lovci turisti, a naročito u turističkom posredovanju i neutralisati “crno Srbije, “Lovački savez Srbije”, Beograd Englezi, obraćaju našem Savezu, pa tra- tržište” i korupciju u lovnom turizmu, s jedne, i 5. Bugarski, D. (1972): Lovni turizam u Vojvodi- že kod nas mogućnost odstrela za pojedi- uklanjanje brojnih prepreka i restrikcija koje su ni (magistarska teza), Prirodno-matematički ne vrste divljači uz primerenu nagradu.” uspostavljene od naših državnih organa (vizni fakultet, Beograd (Monografija: Lovački savez Vojvodine, režim, razne takse i dr) , sa druge strane. 6. Marić, R. (2003): Lovstvo, “IEN PRESS” - 1922-1992, str.73). Institut ekonomskih nauka, Beograd 4) Lovci iz Nemačke u toku decembra (1938. Perspektive revitalizacije lovnog 7. Prentović, R. (2004): Lovni turizam – skripta prim. R.P.) žele posetiti Jugoslaviju i uče- (u pripremi) stvovati u našim hajkama na nisku divljač. turizma u našoj zemlji 8. Prentović, R. (2004): Etički aspekti: čovek- Ovu grupu sačinjavaće 30-40 lovaca. S U poslednjih nekoliko godina, i pored dalje pri- lovac-divljač - nasleđena, stečena i sporna pra- obzirom da će se gosti najviše zadrža- sutnih slabosti i afera (npr. “Balkanske ptice”, va, “Trag”, leto 2004., Novi Sad vati u našim krajevima, to će se i hajke 2001. godine i sl), nadležni državni organi i 9. Puzović, S. (2002): Afera “Balkanske ptice”, kod pojedinih udruženja morati održava- subjekti lovno-turističkog privređivanja (lova- “Trag”, proleće 2002, Novi Sad ti hronološkim redom, kako bi se gostima čke organizacije, preduzeća koja gazduju lovi- 10.Tomić, P., Romelić, J., Besermenji, S. (2003): pružila prilika da se upoznaju sa stanjem štima, agencije za lovno-turističko posredova- Uvod u turizam (skripta), PMF, Departman za naših lovišta. Udruženja koja su u stanje i dr) ulažu napore na prevazilaženju, napred geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad nju da prime goste, neka se odmah obra- elaboriranih, negativnih pojava i trendova i u 11.Šelmić, V. (2002): Lovni turizam – juče, danas, te Savezu sa izveštajem, koliko će oso- tome ostvaruju početne rezultate. U tom kon- sutra, “Trag”, proleće 2002., Novi Sad ba moći primiti, i na koliko dana.” (Isti tekstu, evidentni su određeni pozitivni poma- izvor, str.74). ci na planu materijalno-finansijske konsolida- Napomene 5) Rogovi jelena kapitalca odstreljeni u cije subjekata lovno-turističkog privređivanja, 1) Pojave analogne lovnom turizmu, tj. one lovnim prostorima Gornjeg Podunavlja unapređivanja kadrovske baze lovnog turi- koje imaju neke odlike današnjeg lovnog (Somborski srez) 1946. godine, kao trofej, zma9) , njegove bolje organizacije i populariza- turizma sreću se još u Srednjem veku u bili su prvak sveta sve do 1968. godine, a cije. Sve su to ohrabrujući indikatori i osnove vidu lovnih pohoda, kao svojevrsnih do 1970. delili su prvo mesto u ovoj kla- za optimizam, da bi težišne projekcije iz Dugo- rekreacionih aktivnosti koje su bile “ogra- si trofeja u svetu. Slične uspehe postiza- ročnog programa razvoja lovstva Srbije ničene na najuži krug vladajuće klase” ali li su i trofeji kljova divljih svinja, muflo- (2001-2010) mogle biti realizovane. U tom slu- one, kao takve, nisu dovele do formiranja na i drugih. čaju prema ocenama kompetentnih “Srbija bi odgovarajućih privrednih aktivnosti, koje 6) Iz Velike ilustrovane enciklopedije lov- mogla računati .... na četiri-pet hiljada stranih bi imale neki veći značaj, mada su u sebi stva, II izdanje, tom I, str. 19 i iz rada lovaca godišnje i ostvarenje od tri-četiri miliona sadržavale elemente putovanja, odmora i V.Šelmića: Lovni turizam-juče, danas, evra, što bi bilo dovoljno za planirane investici- razonode.” (Tomić, Romelić, Besermenji, sutra, “Trag”, proleće 2002., Novi Sad je i održavanje lovno-turističke infrastrukture.” cit. Skripta str. 11). 7) “Lovoturs” je danas deo Javnog predu- (Šelmić, cit.rad. str.18). U Vojvodini, kao najra- 2) Prema napisima iz “Lovačkog glasni- zeća “Vojvodinašume”, a bavi se i dalje zvijenijem lovno-turističkom području u Srbiji, ka” u tom periodu su organizovani lova- gazdovanjem lovištem “Ristovača” kod bi se (do kraja 2010. godine) moglo računati na čki gostinski lovovi na imanjima vlaste- Bača i bavi se komercijalnim poslovima profit od lovno-turističkog prometa od oko 2.0- lina Koteha (04.01.1924. g. 3. i 11.01.1925.), u lovnom turizmu, preko svoje agencije 00.000 evra godišnje, uz godišnju posetu od oko u lovištima Đoke Dunđerskog u Kemen- “Quatro cervi” 3.000 stranih turista-lovaca. dinu – 23.12.1924. i 09.11.1927. (u kojem 8) Sajmovi lova, ribolova, sporta i turi- je učestvovao njegovo veličanstvo knez zma koji se, kao međunarodna sajamska Literatura Pavle Karađorđević) i dr. U ovim lovovi- manifestacija, održavaju svake godine u 1. (1992): Velika ilustrovana enciklopedija lov- ma učestvuju ugledne zvanice iz Presto- Novom Sadu. stva, I i II tom ( II dopunjeno izdanje), “Gra- nice (Beograda) i iz inostranstva.Ni ovi 9) Tako se npr. od školske 2000/2001. godi- đevinska knjiga”, Beograd i “Dnevnik”, Novi lovovi nisu doveli do formiranja takvih ne na Prirodno-matematičkom fakul- Sad privrednih aktivnosti koje bi se mogle teta Univerziteta u Novom Sadu školuju 2. (1995): Jubilarna monografija: Lovoturs od tretirati turizmom, mada su u sebi sadr- stručnjaci obrazovnih profila “Diplomi- 1955-1995. godine, “Lovoturs”, Novi Sad žavale elemente putovanja, odmora i rani menadžer u lovnom turizmu” (u 3. (1992): Monografija: Lovački savez Vojvodine, razonode. četvorogodišnjem trajanju) i “Menadžer 1922-1992., “Lovački savez Vojvodine”, Novi 3) Koliko je veliko interesovanje za našu u lovnom turizmu” (u trogodišnjem tra- Sad divljač u inostranstvu, vidi se i po tome janju).

137 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Migratorne ptice u lovnom Tomić, P. *, turizmu Vojvodine Ristić, Z. **, Ušćebrka, G. *** (grlice, prepelice)

Rezime Uvod ka korišćeni su podaci iz Dugoročnog programa Na osnovu prikupljenih statističkih poka- U poslednjih desetak godina sve više naših lova- razvoja lovstva Srbije za period 2001-2010. zatelja o odstrelu grlica i prepelica u Voj- ca opredeljuje se da u avgustu, uz tradicionalno Iz tabele 1. da se zaključiti da je odstrel grlica vodini za period od 1979. do 2000. godine “glavni” letnji lov divljih pataka, love i prepelice, a u lovnom turizmu bio značajan do 1990. godine (ukupan odstrel, ukupni odstrel u lovnom veoma su retki oni lovci koji dižu pušku na grli- iako je on u odnosu na 1979. godinu za 2,66 puta turizmu i ukupan odstrel preko Lovotur- ce, gugutke i divlje golubove. Ovo se promenilo manji. Nakon 1990. godine ovaj odstrel u lovnom sa), može se izvesti zaključak da je grli- kada je lovna sezona na divlje patke sa 1. avgusta turizmu je zanemarljiv i kretao se u minimal- ca bila najznačajnija divljač za razvoj pomerena na 1. septembar. Neujednačeno intere- noj brojnosti (minimalnom odstrelu) sa svega lovnog turizma. Sredinom osamdesetih sovanje uslovljeno je i činjenicom da su do 1990. 485 grlica 1992. godine do maksimalnog odstre- godina prošlog veka taj primat je poste- godine uglavnom strani lovci-turisti lovili pre- la 2000. godine od 7.859 ptica, što je za 9,95 puta peno prešao na prepelicu, dok je odstrel pelice i grlice u letnjem lovu, a naši lovci samo manje u odnosu na 1990. godinu ili procentual- grlice drastično opao. sporadično. U međuvremenu situacija se izmeni- no to iznosi 10,05%. Ako ovaj odstrel uporedimo Zbog ovih činjenica (a na osnovu proce- la, jer se značajan broj naših lovaca “specijalizo- (2000. god. od 7.859 ptica) sa odstrelom iz 1979. na brojnosti u Evropi, nekim evropskim vao” za lov prepelica, pa ih danas veći broj izlazi godine od 208.061 grlicom to iznosi smanjenje za zemljama i kod nas) nema ni govora da u lov na ovu divljač . U lovačkim organizacijama skoro 27 puta (počinje 26,47 puta) ili procentual- je odstrelom ugrožen njihov opstanak jer u kojima je ranije bio razvijen lov na grlice, ima no to iznosi svega 3,78%. Za posmatrani period na se lovilo svega 2 do 5% u odnosu na broj- i danas zainteresovanih lovaca na ovu divljač. godišnjem nivou se odstreljivalo prosečno 66.422 no stanje u avgustu i septembru (kada su Naime lovci se organizuju u manjim grupama i grlice, što je u odnosu na odstrel iz 1979. godine ove ptice, prilikom seobe, u većem broju love ovu veoma brzu i atraktivnu divljač. Lov na svega 31,92%. Pored napred iznetih činjenica sma- bile prisutne u lovištima Vojvodine). gugutke i goluba grivnaša naši lovci zanemaruju, njenje odstrela treba tražiti u činjenici što se sun- a za strane lovce turiste i on je i te kako privlačan, cokret danas seče na upola manjoj površini nego Abstract ali ne toliko u Vojvodini koliko u lovištima cen- primera radi krajem sedamdesetih godina pro- Based on the gathered statistical indica- tralnog dela Srbije, gde je brojniji i gde uspeh nje- šlog veka, zatim smanjenom interesovanju stra- tors regarding the bagging of turtledoves govog lova može biti značajniji. nih lovaca turista za njenim odstrelom i dr. and quails in Vojvodina for the period Na osnovu statističkih podataka datih u tabeli from 1979. to 2000. (total number of bags, Materijal i metod rada 2. izvodi se zaključak da odstrel u lovnom turizmu total number of bags in hunting tourism U sagledavanju problematike koja tretira uku- nikada nije bio veći od 60.000 prepelica da u odno- and number of bags through Lovoturs), pno lovstvo, a time i lovni turizam u Vojvodini, su na posmatrani period od 22 godine 10 godina je we come to a conclusion that the doves sa akcentom na pernatu divljač, a u ovom slučaju odstrel bio manji od 10.000 ptica, da odstrel iznad were most important quarry for develop- na grlice i prepelice koje su u određenom perio- 10. i 20.000 ptica je evidentiran 4 godine, između 30 ment of hunting tourism. du bile temelj lovnom turizmu. Potrebno je izvr- i 40.000 ptica 3 godine i da se svega 5 godina lovilo Until a certain point (the middle 80’s) šiti analize i dati predlog šta raditi danas. Nai- više od 40.000 ptica gde je samo jedne godine zabe- when the majority of hunting was steadi- me, najveći odstrel grlica zabeležen je za period ležen najveći odstrel od 59.999 ptica (1989. godine). ly focusing on quails and the hunt for tur- od kraja sedamdesetih godina prošlog veka pa do Za 22 godine zabeležen je ukupan odstrel od 455.2- tledoves was drastically dropping. kraja osamdesetih godina, a nakon ovog perio- 44 ptica što prosečno godišnje iznosi svega 20.693 Because of these facts (based on the da njihov odstrel je bio zanemarljiv (prilog tabe- prepelica. Na osnovu ovih podataka evidentirano je assessment of quantity in our and other la 1.). Razloga za ovakvu situaciju ima mnogo, a da se lovilo planski na osnovu zacrtanih odstrelnih European countries) we can say with cer- jedna od tih je mnogo teža organizacija ovakvog kvota u lovnim osnovama i planovima gazdovanja i tainty that these species were not in dan- lova, a time i garancija odstrela stranih lovaca da nije dolazilo do masovnog izlova ove veoma zna- ger because the number that was hunt- turista nego organizacija i garancija odstrela kod čajne ptice za lovni turizam. S obzirom da je u avgu- ed was just 2 to 5% of the total number drugih vrsta pernate divljači, zatim nemogu- stu veći broj ovih ptica dolazilo kod nas u preletu, hunted in august and september (when ćnost iznošenja mesa ove divljači van naših gra- lovci su bili ti koji su im obezbeđivali strnjišta gde these birds come, because of their remov- nica. Naše veterinarsko uverenje se ne priznaje su se prepelice zadržavale, hranile (jedan manji deo al) in large numbers, to hunting grounds u zemljama evropske unije i dr. nerazumevanje se odstreljivao), a veći deo je nastavljao dobro uhra- of Vojvodina. ovog segmenta lovstva od strane kako pojedinih njen put za krajnje odredište. biologa (ornitologa) i pojedinih nevladinih organizacija i stalne pretnje zabrane lova migratornih Cilj istraživanja ptica, negativna propaganda lovnog turizma na Cilj istraživanja je da se na osnovu prikupljenih ove dve vrste pernate divljači u medijima i dr. dostupnih podataka o ukupnom odstrelu grlica i Odstrel prepelica u lovnom turizmu je zapo- prepelica, ali i odstrelu u lovnom turizmu u Vojvo- čeo krajem sedamdesetih godina da bi vrhu- dini sumiraju podaci na jednom mestu, izvrši ana- nac odstrel doživeo krajem osamdesetih. Nakon liza, utvrde činjenice i na osnovu toga izvuku pou- ovog perioda evidentan je bio minimalan odstrel ke i preporuke za rad u narednom periodu. Pored do 1994. godine nakon čega ponovo dolazi do ovih podataka prikupljeni su podaci o proceni broj- * Dr Pavle Tomić †, dopisni član VANU, PMF, Departman za povećanja interesovanja za lovom ove ptice od nosti ove dve vrste divljači u nekim zemljama Evro- geografiju, turizam i hotelijerstvo 1995. do današnjih dana. pe i kod nas. Takođe, cilj ovakvih istraživanja je da ** Dr Zoran Ristić – JP “Vojvodinašume” Petrovaradin Podaci o odstrelu su prikupljeni od Lovačkog se na osnovu analize podataka o brojnom stanju i *** Prof.dr Gordana Ušćebrka – Poljoprivredni fakultet saveza Vojvodine (lovna evidencija) i evidencija odstrelu iz prethodnog perioda otklone sve nedou- Novi Sad Lovotursa (prilog tabela 2.). Pored ovih podata- mice i uočene slabosti i u narednom periodu pre- 138 Tabela 1. Uporedni pokazatelji ukupnog izlova grlica u Vojvodini, ukupnog odstrela u inostranom ni. Iz napred iznetih podataka se vidi da se lovi Lovnom turizmu Vojvodine i preko “Lovotursa” za posmatrani period od 1979. do 2000. svega pet ili manje posto, a ako se na ovaj broj Ukupan odstrel grlica u Ukupan odstrel grlica u doda i broj prepelica koje kod nas doleću u avgu- Ukupan odstrel grlica Godina odstrela inostranom lov.turizmu inostranom lov.turizmu stu, onda procenat odstrela je negde između 2 i u Vojvodini u Vojvodini preko “Lovotursa” 3 posto. Kod nas se prepelica lovi od 1.8. do 30.9. u 1979. 214.987 208.061 206.352 Francuskoj se lovi od 1.9. do 30.12.; u Španiji od 1980. 205.855 196.460 195.472 10.8. do 20.9.; u Portugalu od 10.9. do 30.11.; u Špa- 1981. 171.637 166.423 165.049 niji od 20.9. do 31.12. i u Grčkoj od 10.8. do 28.2. 1982. 192.412 125.253 117.781 Naša preporuka je da se lovne sezona uskladi 1983. 116.681 112.475 104.630 kao u Španiji (10.9. do 20.9.). Primera radi odstrel 1984. 104.834 97.705 86.489 u lovnoj 1998/99 godini u Francuskoj je iznosio 1985. 120.873 97.641 85.152 341.130 ovih ptica. Naše odstrelne kvote su određene lovnim 1986. 87.252 72.760 62.273 osnovama za svako lovište i one ne prelaze za 1987. 86.763 83.310 65.502 Vojvodinu 40.000 ptica. 1988. 99.219 93.389 76.732 Na predlog lovnih stručnjaka preko Lovačkog 1989. 98.566 88.345 68.516 saveza Srbije i Vojvodine lovna sezona je skrea- 1990. 79.370 78.212 75.300 ćena sa 15. jula na 1. avgust i sa 31. decembra na 1991. 3.208 2.084 2.058 30. septembar. Dokaze da su naši lovci i zaštitari, pored drugih dokaza leži i u ovoj činjenici. 1992. 1.186 485 473 Grlica je rasprostranjena gotovo u celoj Evro- 1993. 2.279 1.297 460 pi, osim na Islandu, Irskoj, Švedskoj, severu Dan- 1994. 2.970 2.937 2.934 ske, Skandinaviji i severu Rusije (prilog tabela 3.). 1995. 4.741 3.958 988 Životni prostor su joj listopadne i mešovite šume, 1996. 6.974 6.290 3.614 šikare i šibljaci, parkovi sa grmljem, vrtovi, polja 1997. 8.738 7.795 3.642 sa gustim živicama, a izbegava naselja. Hrani se 1998. 6.606 6.606 6.539 semenjem, insektima, puževima itd. Grlica je ptica selica. Zimu provodi u toplijim predelima 1999. 2.739 1.950 1.002 južno od Sredozemnog mora. U naše krajeve sti- 2000. 9.110 7.859 1.923 že krajem marta i u aprilu. Određeni broj ptica 1.461.295 se zadržava na gnežđenju, dok ostale produžava- dlože najbolja rešenja kako za očuvanje ove popula- Ako se zna da ženka snese u proseku petnae- ju put dalje na sever. Grlica je ponovo u preletu cije obezbeđenjem stanišnih i prehrambenih uslova stak jaja i da se na taj način izleže između 250.0- iznad naših krajeva u avgustu-septembru i tada (zabrane preoravanja pašnjaka i sl. staništa za pre- 00 i 300.000 mladih prepelica onda nema, ili ne je veoma brojna. pelicu radi reprodukcije, ostavljanjem strnjišta do bi trebalo toliko da se nepotrebno diže tenzija i U Srbiju stanje gnezdilišne populacije nije kraja septembra i dr. a kod grlica podizanjem više- da se traži iz nama nepoznatih razloga od “zašti- dovoljno istraženo, a okvirno se procenjuje na godišnjih remiza na mestima migratornih kreta- tara” da se lov ove veoma atraktivne ptice zabra- 50.000 do 100.000 parova, sa najvećom koncen- nja, sadnjom na tim mestima suncokreta i manjom Tabela 2. Uporedni pokazatelji ukupnog izlova prepelice u Vojvodini, ukupnog odstrela u lovnom turizmu i preko upotrebom pesticida). “Lovotursa” za period od 1979. do 2000. Ukupan odstrel prepelica u Ukupan odstrel preplica u Diskusija Ukupan odstrel prepelica u Godina odstrela inostranom lov.turizmu u inostranom lov.turizmu preko Prepelica je ptica selica i najmanja koka u našim Vojvodini Vojvodini “Lovotursa” lovištima koja sa obala Severne Amerike dolazi na naša polja u aprilu ili početkom maja i gnezdi 1979. 6.932 5.546 5.308 se. Krajem avgusta kad odrastu mladi, prepelice 1980. 5.305 4.269 4.125 se opet skupljaju u jata i preko Italije i Sicilije ili 1981. 7.218 5.836 5.774 Bosfora lete u Afriku, gde provode zimu. 1982. 6.042 5.821 5.799 Prepelice imaju mnogo neprijatelja (lisi- 1983. 10.767 9.900 9.542 ce, lasice, tvorove, kune, mačke i ptice grablji- 1984. 10.559 9.415 9.298 vice). U nekim zemljama njen status je stabilan 1985. 12.369 12.356 11.476 i drugim ima blagog porasta, dok je kod nekih zabeležen pad brojnosti. Smatra se da su glavni 1986. 19.066 17.014 14.585 razlozi opadanja brojnosti u Evropi preoravanje 1987. 33.075 31.707 26.132 pašnjaka, livada i strnjišta (odnosno uništavanje 1988. 39.714 34.459 27.157 njenog staništa) korišćenjem štetnih pesticida i 1989. 62.425 59.999 43.922 lov od strane nesavesnih lovaca pomoću vabilica 1990. 47.852 44.939 35.013 (zabranjen lov na osnovu Zakona o lovstvu) Z.Ri- 1991. 4.299 3.382 1.637 stić, S.Puzović, 2001. 1992. Rasprostranjena je gotovo u celoj Evropi, 4.165 3.189 2.319 osim na Islandu, Skandinaviji, severu Finske i 1993. 2.837 1.758 859 severu Rusije. 1994. 5.208 4.845 3.504 Zemlja sa ubedljivo najvećom brojnošću je 1995. 19.368 17.012 2.394 Španija (oko 370.000 parova) i donekle Francu- 1996. 42.472 41.148 8.810 ska (oko 100.000 parova), dok sve ostale zemlje 1997. 51.334 47.874 8.880 daleko zaostaju. 1998. 52.255 47.952 6.214 U Srbiji stanje populacije ove vrste nije dovoljno istraženo, ali postoje procene naših ornitolo- 1999. 17.930 14.697 574 ga da ima oko 20.000 parova, od čega u Vojvodi- 2000. 35.514 32.126 3.796 ni preko 10.000 parova. 455.246 139 Tabela 3. Kretanje populacija grlica u nekim zemljama u Evropi: stepen ugroženosti i procena lovištu (B.Garovnikov, 2000-2004.). Odstrelne (za period od 1970 do 1990. godine) kvote treba planirati za celo područje Vojvodine, Red. Država Broj grlica Stepen ugroženosti Prognoza stepena odnosno Srbije. br. ugroženosti Respektujući obaveze koje proizilaze iz Zako- 1 2 3 4 5 na o lovstvu, odredbi o zaštiti migratorne divljači 1. Albanija 1.000-5.000 -1 -1 i mesta ovih vrsta u poljoprivrednoj proizvodnji 2. Andora 0-1 -1 0 prihvaćeno je da maksimalni godišnji odstrel po jednoj vrsti u toku lovne sezone 2004.godi- 3. Austrija 8.000-10.000 0 0 ne u svim lovištima u Vojvodini ne sme da pre- 4. Belgija 10.000-17.000 -1 0 đe 20.000 ptica. Ovakav odstrel predviđen je i 5. Belorusija 40.000-60.000 0 0 Dugoročnim programom razvoja lovstva Srbije 6. Bugarska 100.000-1.000.000 -1 -1 od 2001. do 2010. godine. Pored ovoga , pri pro- 7. Češka 60.000-120.000 -1 0 cenjivanju brojnog stanja, pored biologa-ornito- 8. Danska 100-135 +1 +1 loga treba da učestvuju i lovni stručnjaci (što se i 9. Engleska 75.000-75.000 -2 -1 čini kroz teme naučno-istraživačkih radova LSS i LSV. 10. Estonija 5.000-10.000 +1 0 Radi zadržavanja većeg broja prepelica i grli- 11. Finska 50-100 +2 +1 ca u proleće pri seobi treba im obezbediti kva- 12. Francuska 250.000-450.000 -2 0 litetne stanišne uslove kao i useve koji su zna- 13. Grčka 10.000-30.000 -1 0 čajni za ishranu, zaštitu i zaklon ove dve vrste 14. Holandija 35.000-50.000 -1 0 sitne divljači. Za ovaj poduhvat najviše mogu da 15. Hrvatska 50.000-100.000 -1 0 pomognu poljoprivredni stručnjaci. 16. Island 2.000-3.000 -1 0 Zaključak 17. Irska Na osnovu svega, predlaže se da se svake godi- 18. Italija 50.000-100.000 0 0 ne određuju odstrelne kvote na osnovu procenje- 19. Kipar 3.000-4.000 -1 0 nog stanja kod nas (B.Garovnikov, 2000-2004.). 20. Letonija 3.000-5.000 +1 +1 Planove za celo područje Vojvodine i Srbije radi- 21. Lihtenštajn 1-3 0 0 ti realno i na taj način planirati realne odstrelne 22. Litvanija 18.000-20.000 -1 0 kvote za ove vrste pernate divljači. Respektujući obaveze koje proizilaze iz Zako- 23. Luksemburg 300-700 -1 0 na o lovstvu, odredbi o zaštiti migratorne divljači 24. Mađarska 50.000-150.000 0 0 i mesta ovih vrsta u poljoprivrednoj proizvodnji 25. Malta 2-5 0 0 prihvaćeno je da maksimalni godišnji odstrel po 26. Moldavija 2.000-4.000 -1 0 jednoj vrsti u toku lovne sezone 2004.godine u 27. Nemačka 65.000-100.000 0 0 lovištima Vojvodine ne sme da pređe 20.000 pti- 28. Norveška ca. Ovakav odstrel predviđen je i Dugoročnim 29. Poljska 100.000-200.000 0 0 programom razvoja lovstva Srbije za peirod od 2001. do 2010. godine. Što se tiče odstrela iz sve- 30. Portugalija 10.000-100.000 -1 0 ga napred iznetog evidentno je da kod obe vrste 31. Rumunija 20.000-40.000 -2 -1 imamo uravnotežen tok što nam je kao uzgajiva- 32. Rusija 500.000-5.000.000 0 0 čima osnivni cilj i zadatak da kod ove dve vrste 33. Slovačka 15.000-30.000 0 0 i kod drugih uzgojnih vrsta, fond nam se pova- 34. Slovenija 2.000-3.000 0 0 ćava a nikako smanjuje; lovci kada osete da je 35. Španija 790.000-1.000.000 -1 -1 fond ugrožen samoinicijativno donese odlu- 36. Švajcarska 1.000-2.500 -1 0 ku o zabrani lova. Primer za to je totalna zabrana lova zeca 1971. i 1972. godine u Vojvodini ili 37. Švedska zabrana lova na jarebice 1980. godine. O jarebici, 38. Ukrajina 20.000-22.000 -1 -1 vrsti koja je naša autohtona divljač niko ne govo- Svega: 2.300.000-9.000.000 ri a jedino lovci rade na tome da je vrate u naša Legenda: -1 od 20-50% smanjenje populacije u datom periodu +1 – od 20-50% povećanje populacije u datom periodu lovišta (iako je lovostajem zaštićena, lovci je ne -2 preko 50% smanjenja populacije u datom periodu +2 – preko 50% povećanje populacije u datom periodu love) i to putem veštačke proizvodnje (lovci ula- 0 – stabilna populacija ±20% žu velika sredstva da je veštački proizvedu i une- tracijom u peščarama (Deliblatska, Subotičko- 2000/01 godine-7.886 ptica; Francuska, lovne su u lovišta) i nemaju nikakvih dotacija. Ima još Horgoška, Ramska, Gradištanska), kao i Šuma- 1998/99. godine 189.300 ptica; Španija, lovne mnogo primera koji idu u prilog velikog zaštitar- diji i istočnoj Srbiji. 1996/97 godine-100.000 ptica; Portugal; lovne skog značaja lovaca koji nisu samo “ubice” već Evropska gnezdilišna populacija bez Rusije 1998/99 godine-400.000 ptica; Italija, lovne 199- ako se gleda njihov rad tokom cele godine onda se procenjuje na 2.000.000 do 2.400.000 parova, 8/99. godine-200.000 ptica i Grčkoj, lovne 1998/ je na prvom mestu zaštita i uzgoj a na četvrtom dok u Rusiji takođe ima preko 1.000.000 parova. 99. godine-600.000 ptica. mestu lov i korišćenje. Zemlje sa ubedljivo najvećom brojnošću, kao i za Kod nas je zadnjih nekoliko godina zanemar- prepelice su Španija (oko 900.000 parova) i Fran- ljiv lov i ne prelazi cifru od 10.000 ptica. Zbog ove Literatura i izvori cuska (oko 300.000 parova). činjenice nema razloga da se zabrani odstrel ove 1. Garovnikov B. (2004.): “Ptice gosti i lutalice”, Lovna sezona kod nas je od 1.8. do 30.9.; u divljači koji je dao veliki doprinos razvoju lovstva, Lov.magazin “Trag” br.30, str.40, 43. Novi Sad Austriji 1.8. do 28.2.; u Francuskoj 01.9. do 20.2.; u a time i lovnog turizma. Posebno je odstrel grlice 2. Garovnikov B. (2004.): “Putevi seobe”, Lov. Španiji 10.8. do 31.1.; u Portugalu od 10.8. do 20.9.; bio evidentiran u periodu od kraja sedamdesetih magazin “Trag” br.31, str.29, Novi Sad u Italiji 01.9. do 31.1.; u Grčkoj od 10.9. do 28.2. do kraja osamdesetih godina prošlog veka. 3. Grupa autora (1992.): Monografija LSV, Lova- Preporuka je da se naša sezona lova uskladi Na osnovu svega napred iznetog za ove vrste čki savez Vojvodine, Novi Sad kao u Portugalu (10.8. do 20.9.) divljači predlaže se da se svake godine određu- 4. Grupa autora (2000.): Dugoročni program Interesantni su podaci o odstrelu ovih ptica ju (a što se i čini) odstrelne planirane kvote na razvoja lovstva Vojvodine, 2000-2010. godine, u nekim evropskim zemljama: Austrija, lovne osnovu snimljenog stanja na terenu - u svakom LSV, Novi Sad 140 5. Grupa autora (2001.): Dugoročni program 8. Puzović S. (2002.): Afera balkanske ptice, Lov. poslovna sredstva, Beograd razvoja lovstva Srbije od 2001-2010. godine, magazin “Trag”, br.31, str.6-9, Novi Sad 13. Stevanović V, Vasić V (1995.): “Biodiverzitet LSV, Beograd 9. Puzović S. i Grubač B. (1998.): Međunarodno Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunaro- 6. Jakovac M, Mrkšić Z, Janicki Z. (1991.): Budu- značajna staništa u Srbiji, Glasnik “Ciconia”, dnog značaja”, Beograd ćnost prepelice u našim lovištima i mogu- br.7, str.14-18, Društvo za zaštitu i proučava- 14. Tomić P, Romelić J, Kicošev S, Lazić L. (2002): ćnost nje ptica Vojvodine, Novi Sad Vojvodina, Naučno popularna monografija veštačkog uzgoja, Zbornik radova, IV simpozi- 10. Ristić Z. (1995.): Monografija “Lovotursa 1955- Univerzitet u Novom Sadu, Prirodnomatemati- jum “Divljač i priroda”, Brioni (str.167-171). 1995”, Četiri decenije u službi lovstva, N.Sad čki fakultet, Novi Sad 7. Mikuška J. I Timarac Z. (1991.): Prepeli- 11. Ristić Z. (1995.): Zakasnela seoba prepelice, 15. Službene evidencije, Lovačkog saveza Vojvo- ce (Coturnix coturnix) “Minijaturna polj- Lov.magazin “Trag”, br.16, Novi Sad dine i “Lovoturs”-a, Monografija LSV i “Lovo- ska koka”, Lov.magazin “Trag”, br.4. str.18-20, 12. Ristić Z. (1997.): Udžbenik “Lovstvo za III i IV tursa”. Novi Sad razred šumarske škole”, Zavod za udžbenike i

141 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Fotosafari – specifičan vid Ivanović, S. Čedomir * turističkog lova Rezime Fotosafari je poseban vid turističkog lova, Uvod prirode. U isto vreme u Rusiji se pojavljuju naučno- koji preferira i upražnjava lovno-turisti- U poslednjih nekoliko decenija u našoj zemlji (a, zna- popularni filmovi „Samur“; „Losovi“; „Sunčano ple- čka klijentela koja voli da uživa u divljim tno ranije u svetu) kao izraz svesti o neophodno- me“; itd. Prvi snimatelji i reditelji u bivšoj Jugoslaviji životinjama i njihovom prirodnom okru- sti zaštite prirode i divljači pojavljuje se sve više lju- koji su se bavili ovom problematikom bili su Novori- ženju, ali ne želi da ih fizički uništava. U bitelja flore i faune koji imaju potrebu da uživaju u ta, Bazarov, Gerasimov, Tagac, Bađura. Ipak, najvi- posebno organizovanim turističkim puto- autentičnom prirodnom ambijentu i da svoje per- še filmova o prirodi u tom vremenu snimio je Sergej vanjima (fotosafari) snimatelj „naoru- cepcije ovekoveče snimanjem pomoću fotoaparata, Tagac. On je ujedno i prvi konstruktor ton-kame- žan“ (umesto lovačkim oružjem) foto ili kino i video-kamere. Ovom načinu „lovljenja“ divlja- re. Godine 1929. film „Fauna Belja“, snimili su sni- kino-kamerom sa ugrađenom optikom či sve više naginju i neki nekada pasionirani prota- matelj i reditelj Mika Al. Popović sa Mikom Đorđe- vanredno velikih žižnih dužina i odgo- gonisti odstrela divljači. Ovakav „lov“ danas nalazi vićem. Kao strastvenim i pasioniranim lovcima, nije varajućom pratećom elektronikom, sni- svoje poklonike iz redova turista – lovaca sa „dubo- bilo teško snimiti ovaj film, jer su sve znali o divlja- ma živu divljač u prirodnom ambijen- kim džepom“. Za razliku od korišćenih sredstava či koju snimaju. U posleratnom periodu najviše su se tu iz ličnog zadovoljstva ili radi prouča- klasičnog lova (lovačko oružje, municija i oprema za istakli u snimanju filmova ove sadržine reditelj Bran- vanja životinja i njihovog načina žvota u odstrelni lov), glavna sredstva vizuelnog lova su foto, ko Marjanović i snimatelj Antun Markić. Šezdese- sredini u kojoj su ponikle. Ovde su, dakle, kino i video tehnika i oprema. Ovakav poseban vid tih godina pojavili su se reditelj Ilić i snimatelj Petar optička sredstva glavna sredstva, a oru- turističkog lova u kome se odstrel zamenjuje snima- Lalović, koji stu takođe snimili čitavu seriju popular- žje (ukoliko ga eventualno ima) služi za njem i posmatranjem divljači zove se FOTOSAFARI. nih filmova, bitno razlikovanih od naučno-popular- ličnu zaštitu snimatelja. nih filmova Marjanovića i Markića. Najpoznatiji fil- Ključne reči: Fotosafari, turistički lov, Kratka istorijska geneza movi su „Sova“; „Led“; „Zamka“; „Strast“; „Gubar“; snimanje, snimatelj, fotoaparat, kino- „Embrion“. Genijalni snimatelj Lalović je i autor sle- kamera snimanja divljači dećih filmova: „Hrčak“; „Pustinjska lađa“; „Ukus Jedna od funkcija lovnog turizma jeste i rekreativno- meda“; „Paukova mreža“; „Mravi“; „Priča o šumi“. zdravstvena.“Rekracija“ potiče od latinske reči (recrea- Dakle, najveći broj takvih filmova snimljeno je izme- tio – što znači okrepljenje, razonoda, osveženje, nado- đu 1955. i 1970. Danas je, nažalost, u Srbiji i Crnoj knađivanje i ponovno stvaranje). Ona postaje sve više Gori sve manje filmova sa ovom tematikom. nasušna potreba savremenog čoveka koja ne poznaje polove ni uzraste, ni vreme ni godišnja doba, a njeni Lov fotoaparatom i kino odnosno uticaji se protežu od ličnog zadovoljstva do očuvanja moćnog činioca kojeg zovemo zdravlje. video-kamerom „Istorija nam, verovatno, neće pružiti mnogo Mesto i uloga snimatelja praktične pomoći, ali ćemo bar doći do saznanja U snimanju filmova iz sveta prirode uloga snimate- kako se razvijalo interesovanje za ovu oblast snima- lja je nezamenjiva. Ovde je snimatelj „krajnji redi- nja“ (P.Lalović, Beograd 1981. godina). telj“. Snimatelj je u poziciji da brzo i momentalno Godine 1873. francuski astronom P. Jansen, donosi odluke bez ikakvih konsultacija u trenu- konstruisao je fotoaparat pod nazivom „fotograf- tku snimanja i drugim nepredviđenim situacijama. ski revolver“ u eri izuma foto i kino-kamere, da bi Kada je u pitanju priroda i divljač u njoj, takvih situ- nakon desetak godina, tačnije 1882. fiziolog E.J.Ma- acija ima na pretek. U prirodi živo stvorenje uradi rej konstruisao takozvanu „fotografsku pušku“ koja ono što ne piše u scenariju, niti ono što je dogovore- je bila bazirana na Jansenovim osnovama. Frekven- no sa rediteljem, i tada se snimatelj nađe u dilemi – cija ili brzina snimanja iznosila je svega deset sličica da prestane sa snimanjem ili da nastavi? u sekundi što je omogućilo snimanje ptičijih pokre- Ako se radi o filmu, onda je isključena uloga sni- ta u letu, a 1887. godine konstruiše filmsku kameru matelja, registratora. Naime, snimatelj mora dobro „kronofotograf“, koja je dostigla brzinu od sto sli- da poznaje temu, da ima talenta i afiniteta za režiju čica u sekundi. Na drugoj strani Atlantika, E. Moj- i montažu ovakvih filmova. Opšte je poznato pravi- brič pomoću svoje oštroumne metode rastavlja žive lo (sem reportaže) u ostalim žanrovima da je redite- pokrete na trenutačne faze gde koristi više kamera i ljeva reč poslednja. U snimanju filmova iz sveta pri- jedan pokret dobija više faza tzv. Majbridžov „zoo- rode nije uvek tako. Dobro je da u ovom žanru, kad praxiscopu“. Kasnije je bilo pokušaja i snimanja god može snimatelj bude i reditelj. Ovakvo stanovi- životinja u cirkusima, ali pravi filmovi koji su vre- šte može se dokazati brojnim primerima. Najgleda- dni počinju sa Flaertijevim filmom „Nanuk sa seve- niji filmovi su oni koje je snimilo i režiralo isto lice. U ra“ (1922.godine), zatim „Bele senke Južnih mora“, filmu „Ta divna stvorenja“, koji je jedan od najgleda- „Gonič slonova“, „Priča o Luizijani“ i sl. Flaeri se naj- nijih u bivšoj Jugoslaviji, a može se slobodno reći i u više držao tematke prvog filma – borbe čoveka protiv svetu, glavni snimatelj i reditelj bio je Džimi Jus. Film prirode, gde je stvorio naučno-popularni žanr. „Helmsterova hronika“, koji je inače bio na našem Arnold Frank (1923.) snimio je film „Lov na lisi- FEST-u, reditelj i snimatelj bilo je isto lice – Valon ce u Engadinu“, zatim „Biljke mesožderi“, „Jezera i Grin. Očito ova dva primera govore o ulozi dobrog ptice“, „U carstvu patuljaka“ i sl. Iste godine Žan snimatelja pri snimanju filmova iz sveta prirode. Pehleve snima film o morskom konjicu.U početku su se ovi filmovi pojavljivali s vremena na vreme, sve Tehnologije snimanja divljači dok sa Diznijem, nije počela kontinuirana proizvodnja filmova iz sveta prirode kao što su: „Pustinja Pripremni period živi“ (1953.); „Prerija koja nestaje“ (1954.) itd. Dakle, U zavisnosti od planiranog zadatka – teme za rea- * Mr Čedomir S. Ivanović, Beograd može se reći da je Volt Dizni utvdio žanr filma o svetu lizaciju, reditelj i snimatelj treba da nađu tehnička 141 rešenja za sve situacije u scenariju. Opet ističem da - što format 16mm u potpunosti zadovoljava emi- snimatelj treba da poseduje kod makrosnimanja je najbolje rešenje da snimatelj bude ujedno i reditelj. tovani format TV ekrana jesu upornost i strpljivost. Ako je to neophodno da budu dve ličnosti, onda je, Filmsku tehniku 16mm opslužuje manji broj ljudi nužno da se neke scene prilagode mogućem scenari- od tehnike 35mm. U savremenim uslovima sve više Najnovija tehnika i tehnologija ju i iznađu nova tehnička rešenja pre početka snima- se koriste kolor i video-snimanje. Za kolor snimanja, nja. Dakle, osnovno je pravilo, da snimatelj i reditelj uglavnom se koristi jedna vrsta negativa, najčešće snimanja divljači budu u potpunosti upoznati sa temom snimanja, kao KODAK ІІ; TUPE 5247 osetljivosti, 100 ASA. Izuze- Zahvaljujući velikom broju inovacija na kamera- i to da pogledaju da li ima snimljenih filmova na tu ili tno i u retkim prilikama snima se na 35mm – prema koje su razvile savremene elektronske kompani- sličnu temu. Sva pozitivna i negativna iskustva kole- obratnom filmu, osim u tamnijem ambijentu (ranu je poput „SONY“, kao i pravljenje kvalitetnih snimaka ga sa tih snimanja mogu biti od velike koristi. Prou- zoru ili kasno uveče) kada je najveća aktivnost divljih u prirodi od strane fotosafari turista, pruža se potpu- čavanje potrebne literature koja je u vezi sa zadatom životinja. Ujedno, treba napomenuti da ova traka ima no zadovoljstvo kako učesnicima u samim događajima temom je od posebne važnosti. Na početku se obave- daleko veću osetljivost kao što je TUPE 7250, koji je tako i onima koji gledaju te snimke. zno odabere konsultant filma, što zavisi od teme sni- osetljiv 400 ASA. On se onda prebacuje na inter nega- Savremena HANDYCAM kamera je modernog manja. Jedan od prvih uslova za kvalitetan rad jeste tiv TUPE 5272 ili TUPE 5249. Izbor filmske trake tre- izgleda, kompaktna, laka za upotrebu, otporna na raščišćavanje svih spornih situacija još u scenariju. ba takođe prilagoditi klimatskim uslovima. vlagu i kao takva predstavlja izuzetno elektronsko Kod ove vrste snimanja izbor ostalih saradnka ima sredstvo za snimanje divljači u prirodi. Fantastičan veliku važnost. Organizator, asistent, tonski snima- Snimatelj i laboratorija digitalni (bešumni) kvalitet ovih kamera, omoguća- telj i ostali saradnici moraju imati dobre nerve, str- Idealno je kada snimatelj nema neke posebne zahteva lovcu – turisti koji se nađe u neposrednoj blizini pljenje i kondicionu spremnost na napore, posebno ve kod razvijanja snimljene filmske trake i kada sve divljači, kvalitetan i nezaboravan snimak – doživljaj. kada je tema divljač u prirodi. ide kako je proizvođač trake propisao. U zavisnosti od DVD HANDYCAM snima direktno na DVD teme snimanja iz sveta prirode pri snimanju filmova, disk bez suvišnih kablova, što prebacivanje snima- Izbor filmske tehnike često se pokažu nužne potrebe za odstupanjem od nor- ka na DVD plejeru čini izuzetno lakim. Predsta- U zavisnosti od zadate teme kao i za različite potre- malnog procesa snimanja i razvijanja filmske trake u vljaju revoluciju u pravljenju kućnih video snimaka. be filma ili televizije, koristi se, takođe, različita laboratoriji. Snimatelj mora pre polaska na teren da zna Dakle, ova tehnika nam omogućava direktno sni- filmska tehnika. Najčešće se koriste 16mm ili 35mm koliko mu laboratorija može pomoći u snimanju nekih manje na DVD-u kao i kvalitetne snimke koje gleda- tehnika. Izuzetak su bioskopski filmovi koji se sni- posebnih scena, odnosno, pod kojim će se uslovima mo i u njima uživamo preko DVD plejera. Treba reći maju i prikazuju na tehnici 35mm. Svakako da ima tako naznačen materijal obraditi u laboratoriji. Ukoli- da ove kamere koriste objektiv klase (CARL ZEISS), izuzetaka. Međutim, ako se setimo filma „Poslednji ko je ambijent koji snimamo – tamniji, ili je nedosta- koji za 70% smanjuje odsjaj – refleksiju. Dakle, da bi krug savane“ u kome je izvanredno ukomponovan tak svetla nedovoljan usled vremenskih uslova, tada se se svetlost koja ulazi u kameru, upotrebila na najbo- materijal snimljen na filmskoj traci 8mm (to je sce- može sa dve blende „prenapegnuti“ filmska traka, što lji mogući način, mnogi „SONY“ kamkorderi se osla- na lava koji jede neopreznog turistu) sa materijalom se naznači na svakoj takvoj kutiji. Po dolasku u labo- njaju na odlične „objektive“ izrađene u kompani- snimljenim na 35mm, onda dolazimo do zaključka ratoriju, takva traka ima poseban tretman, tako što se ji CARL ZEISS. Zahvaljujući unapređenom „T“ sloju da nema striktno fiksiranog pravila. produženo razvija u odnosu na normalnu. Dakle, ako na objektivu, pojedini objektivi praktično onemogu- Kino ili video-kamere za snimanje životinja ili snimatelj i ekipa traže da se na teren pošalje radna kopi- ćavaju mutnu sliku i svetlosni odsjaj. Pomoću TRUE insekata u prirodi su kamere koje nisu teške i mogu ja snimljenog materijala, tada je snimatelj dužan da se WIDESCREMA MODA, mogu se praviti i širokouga- se nositi po svakakvom terenu. One moraju imati pre polaska na teren dogovori sa čitačem svetla na koji oni snimci. Broj piksela je veoma važan kod štam- izvanrednu optiku, neogrebano ogledalo – sekto- način da mu pročita snimljeni materijal. Ima snimatelja panja fotografija. Ove kamere nam omogućavaju da ra i biljurni zuher. U principu, za ovakvu vrstu sni- koji ne dozvoljavaju da im se čitaju samo scene sa spe- pravimo štampane fotografije većeg kvaliteta. Pre- manja treba izbegavati kamere koje proizvode buku cijalnim efektima ako oni nisu prisutni kod HAZELTI- zentovanje osnovnih karakteristika ovih kamera i (šum) već treba koristiti digitalne (elektronske) NE za čitanje svetla. Međutim, sva odstupanja od želje- fotoaparata prevazilazi namenu i obim ovog rada. kamere. „Kamere 16mm su najkomunikativnije i nog u pročitanoj radnoj kopiji snimatelj će u dogovoru podnose proveru svakog terena i situacije, pogoto- sa rediteljem ispraviti kod čitanja svetla za tonsku kopi- Umesto zaključka vo ako je izbor kvalitetno izvršen. Oksfordski nau- ju. Njegovo prisustvo je tada neophodno. Savremena kretanja u oblasti lovnog turizma, a čni film (ONF) koristi tip kamere „IMAKON“ koja posebno fotosafarija kao njegovog integralnog vida, snima šeststomiliona snimaka u sekundi i služi za Makrosnimanje upućuju na zaključak da je neophodno posebnu izučavanje ultrabrzih procesa u plazmi i koroni Granične vrednosti temperature kamere su od - pažnju posvetiti ovom dosad prilično zanemariva- kod eksplozija u balistici. Za normalan rad upotre- 50° do 50°C. U zavisnosti od temperature na kojoj nom lovno – turističkom angažmanu. Budući da se bljavaju PALLARD BOLEH, ECLAIR, ACL (kada je se snima koriste se posebna ulja za podmazivanje savremena audio, video i kompjuterska tehnika sve potrebna potpuna tišina); ARRI 16 SR (za sve prili- tehnike, naročito ako se snima u tropskim ili arkti- više razvija i napreduje, to će u budućnosti još više ke), a fotosonik IPD (kada su potrebne velike brzi- čkim uslovima. Na rad kamere utiče vlažnost okoli- pospešivati ovaj vid turizma. Glavni subjekti razvo- ne). IMAKON-600 se isključivo koristi kada je nešto ne kao i temperatura. ja će i dalje biti preduzeća za gazdovanje lovištima, u fazi ispitivanja“ (Lalović, 1981). Pri niskim temperaturama potrebno je elek- lovačke i turističke organizacije, kao i drugi državni Međutim, za sinhrono snimanje, kada su u pitanju trozagrevanje tako da kamere moraju biti zagreja- organi nadležni za poslove lovstva i turizma. glumci; tonska tehnika mora biti kvalitetna i komple- ne „jastučićima“ sa toplim vazduhom. Neke kamere tna. Što se tiče rasvete, najbolje je da su svetlosni izvori poseduju ugrađeni sistem za sopstveno zagreva- Literatura mali i laki, i da je pogon na baterije. U nekim idealnijim nje. Da bi detaljnije videli najsitnija živa stvorenja 1. Grupa autora (1992.): Velika ilustrovana enciklo- prilikama, kada se snima u – rezervatu, najekonomi- i prodrli u svet malih bića služimo se makrosnima- pedija lovstva ІІ; „Građevinska knjiga“, Beograd, čnija je staniol – blenda u raznim veličinama i bojama. njem. Kod makrosnimanja nastaje prvo povećanje „Dnevnik“, Novi Sad Kad je oblačno vreme za krupne i srednje planove, tre- u odnosu na objekat snimanja. Povećanje se kre- 2. Lalović, P. (1981.): „Snimanje filmova iz sveta ba koristiti pokretne svetlosne izvore, tj. pokretno sve- će u iznosu od 2:1 do 25:1. Povećanje iznad ovog je prirode“, diplomski rad na FDU, Beograd tlo na baterije. Ti izvori svetlosti ne zauzimaju mnogo oblast mikrosnimanja. Kod makrosnimanja pose- 3. Prentović, R. (2004.): „Lovni turizam“ – skripta, mesta, a nose se na ramenu. Iz mnogo razloga, takva bno dolazi do izražaja zakon fizike o smanjenju sve- Prirodno-matematički fakultet – Departman za svetla su najpogodnija za snimanje divljači u prirodi. tlosti sa kvadratom rastojanja, a to znači da ima više Geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad. svetlosti na objektu snimanja nego kada bi normal- 4. Schwammberrger, K., Stuttgard K (1972): BUN- Filmska traka no snimali. Dnevna svetlost kod makrosnimanja TE WELT DER TIERE Skoro uvek se snima na filmskoj traci 16mm. Kad je slaba, difuzna, bez kontrasta, pa nekada i sama 5. Clarke, C., Strenge W. AMERICAN CINEMA- su u pitanju TV snimanja, iz više razloga, od kojih kamera kod ovakve svetlosti i malih rastojanja kod TOGRAPHER MANUAL, American Society of su tri bitna: objekta pravi senku. Zato dnevnu svetlost možemo Cinematographers. - zato što je ekonomičnija pomoću staniol-blendi ili velikih ogledala da skre- 6. Tehnički priručnik o novim tehnologijama – pri- - lakše se manipuliše tehnikom 16mm nemo i usredsredimo na objekat snimanja. Ono što mena „SONY“ kamera – predstavništvo N.Beograd 142 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Uticaj načina lova i postupka Tešanović, D. *, Škrinjar, M. ** sa odstreljenom divljači na

Rezime Lovnoturistička privreda se, nesumnji- kvalitet mesa vo, ubraja u profitabilnu delatnost. Profit će biti veći ukoliko se celokupnom lancu, Uvod pen kiselosti mesa (pH). Kako je poznato da su od uzgoja, lova, prodaje mesa, i plasma- Razvoj lovnog turizma je uslovljen nizom faktora kiseline konzervansi i ova kiselina sprečava ubr- nu koža, posveti posebna stručna pažnja. među kojima su najznačajniji: prirodni uslovi za zani razvoj mikroorganizama u mesu i u proi- Meso divljači predstavlja značajan proi- uzgoj divljači, zakonodavna regulativa koja utvr- zvodima od mesa. zvod u procesu lova. đuje norme za plansko organizovanje i gazdo- Lov pogonom je loš način lova divljači po kva- Međutim, tokom lova dolazi do značaj- vanje potencijalima, tradicija koja sa sobom litet mesa. Kod takvog načina divljač se intenzi- nih gubitaka. Nepoznavanje pravilnog nosi pozitivno ali i negativno nasleđe, kadrov- vno kreće, iznuruje, pod velikim je stresom. Pri odstrela, postupaka sa životinjom nakon ski potencijal obrazovan za uzgoj, eksploataciju biohemijskim promenama još pre odstrela se odstrela, pravilnog skladištenja, hlađenja i marketing u lovnom turizmu. utroši velika količina glikogena mišića koji se i zamrzavanja, dolazi do oštećenja, zaga- Osnovni motiv dolaska turista u lov je trofej. oslobađa u obliku energije kretanja te nema stva- đenja i gubitka mesa čime se umanjuju Međutim, za optimalno gazdovanje osim trofej- ranja mlečne kiseline a time ni sprečavanja pro- prihodi, a povećava mogućnost ugrožava- nih taksi, značajan prihod se ostvaruje od pan- dora mikroorganizama u tkivo.Takvo meso nema nja zdravlja potrošača. sionske i vanpansionske potrošnje, mesa, koža i pravu prirodnu boju, pH je viši, što predstavlja Upravo je cilj ovog rada da ukaže na uti- suvenira. pogodno tlo za razvoj mikroorganizama čime se caj načina lova i postupka sa divljači na Ovaj rad će se baviti problemom očuvanja menjaju i druga kvalitativna svojstva kao što su kvalitet mesa. kvaliteta mesa tokom i nakon lova. plastičnost, elastičnost, tvrdoća, čvrstoća, spo- Ključne reči: lov, meso, kvalitet U ranijim radovima (Tešanović, 1997), a i sobnost vezivanja vode odnosno sočnost mesa. mnogobrojnoj literaturi je isticano da se meso (Rede, Petrović, 1996). Ovakvo meso je ograniče- Abstract divljači skoro uvek stavlja ispred kvaliteta sličnih no upotrebljivo. Ograničenost se odnosi na prera- There is no doubt that hunting tourism is i domaćih vrsta. Međutim, problem kvaliteta je du. Može se, u uslovima ispravnog čuvanja, kori- included on profitable activity. The profit kompleksan i obuhvata mnoge aspekte. Tako se stiti za pripremu svih vrsta kuvanih i dinstanih will be as high as special and profession- može govoriti o tehnološkom, senzornom, nutri- jela, a ne preporučuje se proizvodnja kobasica i al attention is given to whole chain, from tivnom, zdravstveno bezbednom i mikrobiolo- suhomesnatih proizvoda jer se ova vrsta proizvo- breeding, hunting, meat selling, and find- škom kvalitetu hrane. da obrađuje na maksimalnoj temperaturi do 20o ing market for pelts. Game meat presents Teško je istaći jednu namirnicu koja u isto C. Na ovoj temperaturi preživljava većina mikro- very important product in the process of vreme ispunjava sve nabrojane aspekte kvalite- organizama koji se nalaze u mesu, pa i oni koji hunting. However, during hunt important ta. Tako se za meso divljači može reći da je nutri- uzrokuju kvar i trovanje hranom. losses are occurred.With no cognition of tivno, senzorno, tehnološki vredna hrana ali sa Lov šuljanjem (prikradanjem) je poželjan proper shooting, procedure with shoot mikrobiološkog aspekta se ubraja u veoma rizi- način lova visoke divljači pod uslovom da lovac game, proper storage, cooling and freez- čnu namirnicu. Njoj treba posvetiti pažnju kako ne juri za životinjom. Ne progoni je već se pri- ing, damage, contamination and meat tokom tako i nakon lova, (odstranjenja utro- krada. I u ovom slučaju životinja ne doživljava loss imminent causing income to decrease be, kože, rasecanja, hlađenja, konfekcioniranja, stres pri čemu je u mišiću sačuvan glikogen koji and to inkrease serious possibility of con- zamrzavanja i skladištenja). se postmortem pretvara u mlečnu kiselinu. sumer’s health endanger. Učesnici lova ovu problematiku sa naučnog From that reason exactly the goal of this aspekta nepoznaju dovoljno što uslovljava gubi- Uticaj mesta pogotka na kvalitet mesa study is to point at hunting manner and tak velikih količina mesa, a veoma često se u opa- Preciznost hica utiče na kvalitet mesa odstrelje- game procedure influence to meat quality. snost dovode potrošači jela i mesnih prerađevi- ne životinje. U koji deo trupa će lovac gađati živo- Key words: hunt, meat, quality na, posebno onih proizvoda koji se nedovoljno tinju je opisano u mnogim lovačkim priručnici- toplotno obrađuju kao što su kobasice i suhome- ma, a cilj je da se životinja ranjena ne izgubi. Za snati proizvodi. kvalitet mesa je važno da životinja trenutno doži- U mesu se kao ostaci ispaljenog metka mogu vi smrt. Lovac joj prilazi i preseca vitalne orga- naći barutni gasovi i olovo koji se ubraja u teške ne krvotoka da bi životinja iskrvarila. Životinja metale i deluje štetno po zdravlje (Tešanović, često iskrvari u unutrašnjost trupa. 2004). U slučaju da ne nastupi trenutna smrt životi- nja doživljava stres, troši se glikogen, nema mle- Uticaj načina lova na kvalitet mesa čne kiseline, te meso ima ograničenu upotrebnu Visoka divljač se lovi čekanjem na posebno izgra- vrednost, što je već opisano. đenim čekama, pogonom, šuljanjem i vablje- Kod ranjene neusmrćene životinje srce i dalje njem. radi, a krvotok raznosi krv sa rane i mikroorga- Lov sa čeka je najpovoljniji način lova, sa nizme u unutrašnjost tkiva životinje. aspekta očuvanja kvaliteta mesa. Ukoliko se ranjena životinja ne nađe u roku Životinja se slobodno kreće, kad dođe u lov- od 3 sata, njeno meso postaje neupotrebljivo. čev vidokrug, na određenom rastojanju se puca. Mikroorganizmi dospeli preko krvi ali i oni Poželjan je pogodak koji izaziva trenutnu smrt. koji prodiru iz probavnog trakta u potpunosti Kod ovakvog načina lova životinja nije doži- kontaminiraju meso. Životinja je za meso izgu- * Dr Dragan Tešanović,doc., Prirodno-matematički vela stres, nije iznurena odnosno u mišićima je bljena ali ostaje trofej i eventualno koža. Pože- fakultet, Univerzitet u Novom Sadu zadržala svu količinu glikogena koji se tokom ljan je pogodak koji mehanički najmanje oštećuje ** Dr Marija Škrinjar, red. prof., Tehnološki fakultet, postmortalnih promena (nakon smrti) transfor- tkivo buta i leđa. Ukoliko ipak dođe do pogotka Univerzitet u Novom Sadu miše u mlečnu kiselinu, pri čemu se snižava ste- u ove regije trupa meso je razbijeno, plavo, sa 143 zgrušanom krvi, zagađeno barutnim gasovima, je i vakum upakovana čuva na temperaturi 0–2oC mikrobiološki kvalitet. On se redovno dovodi u a mogući su i ostaci olova. Ovi delovi se moraju do 21 dan. Meso bi bilo zaštićeno vakumom, a u pitanje zbog uslova života, odstrela i postupaka mehanički odstraniti. tom periodu bi bio izvršen postupak zrenja. Tako sa odstreljenom divljači, koji su nepovoljni. zrelo meso može ići na kulinarnu ili drugu obra- Da bi se i ta svojstva sačuvala nužno je strik- Postupak sa životinjama posle odstrela du a može se i zamrznuti. tno pridržavanje sledećih uputstava koji predsta- Način lova je izuzetno značajan sa aspekta kva- Veoma često se celi trupovi hlade nekoliko vljaju zaključke rada: liteta mesa i početne kontaminacije mikroorga- dana, a potom zamrzavaju pod kožom. 1. Budite spremni za lov: Ne zaboravite da pone- nizmima. Sa higijenskog aspekta je ovo rizična operaci- sete oštar lovački nož, malu sekiru, kamen Međutim, ništa manje nije značajno zaštiti- ja jer se tokom hlađenja razvijaju mikroorgani- za oštrenje, plastične vreće i čiste peškire ili ti meso tokom dalje obrade. Već je istaknuto da zmi. Taj razvoj je intenzivniji ukoliko je životi- papirne ubruse. Druge potrepštine uključuju nakon pogotka životinja mora što pre u potpuno- nja pre odstrela bila iscrpljena. Nakon hlađenja odgovarajuću odeću, dvogled, čuturicu sa svesti iskrvariti. Potom se pristupa postupku vađe- trupovi pod kožom se zamrzavaju. Kako većina žom vodom, kompas, mapu i šibice. nja unutrašnjih organa odnosno utrobe, odstra- organizovanih lovišta imaju hladnjače čija tem- 2. Izaberite najpogodniji način lova koji će spre- njivanja glave sa trofejom i nogu do torzalnih peratura ne prelazi više od -180C to zamrzava- čiti stres i iznurivanje životinje. zglobova. Ove operacije izvodi lovočuvar na nje je nepravilno. Pravilno zamrzavanje se vrši u 3. Nastojte biti precizni kako ne bi divljač samo mestu odsrela. kontinuiranim “šok” tunelima čija je temperatu- ranili ili značajno oštetili truplo. Zašto je potrebno odstraniti utrobu? Utro- ra zamrzavanja - 400 C. 4. Iskrvljavanje životinje: Pustite krv divlja- ba je prepuna mikroorganizama koji su za živo- Na ovaj način se meso brzo zamrzava ali ono či, oderite i ohladite trup pravilno. U slučaju ta životinje bili u funkciji probave. Nakon smrti, što je još značajnije kristali leda se stvaraju unu- pogotka u rebra, unutrašnje krvarenje u pre- oni prodiru u tkiva i kontaminiraju meso. Inače, tar ćelija tkiva tako da prilikom defrostacije delu grudi može biti dovoljno. Većina drugih meso odmah posle odstrela je sterilno, ali u nje- (odmrzavanja) ćelija ne puca i ne izlaze ćelijski pogodaka izaziva dodatno krvarenje. Neki lov- ga veoma brzo prodiru razni mikroorganizmi. sokovi. Dok je kod sporog zamrzavanja supro- ci koriste lovački nož kako bi proboli trup pro- Oni potiču sa noža, ruku lovočuvara, dlake, kože, tno. Kristal se stvara preko više ćelija tkiva, a kod badajući pritom veliki krvni sud koji vodi ka rane, krvi, probavnog trakta, hlađenja konfekci- odmrzavanja intracelularna tekućina u obliku srcu. Pravilno iskrvljavanje potpomaže očuva- oniranja, a neki mikroorganizmi preživljavaju i sukrvice izlazi vani i predstavlja izuzetnu podlo- nju kvaliteta i izgleda mesa. na temperaturi zamrzavanja (Jay, 1996). gu za razvoj mikroorganizama. Ukoliko je životinja trofej koji nameravate da Pre daljeg postupanja sa trupovima iznutrice Nažalost mali broj organizovanih lovišta izložite ili okačite, nemojte oštetiti vrat jer se podvrgavaju veterinarskom pregledu s ciljem poseduje u hladnjačama i šok tunele za zamrza- može doći do komplikacija pri kačenju. da se utvrdi prisustvo zoonoza. vanje na veoma niskim temperaturama. Tabela 1. Higijenska gradacija goveđeg mesa po Prema Zaviši i sar. (2003) na 1cm2 kože vrata osnovu prisustva bakterija na površini pred hlađenje svinja ima 105 - 109 aerobnih ali isto toliko anae- Mikroorganizmi mesa (Hinton i sar. 1998) robnih bakterija dok je na nožu za klanje identi- Zanimljivo je istaći da je meso zdravih životi- fikovano 107 bakterija na 1 cm2. nja domaćih ali i divljih nakon klanja odnosno Ocena Broj bakterija/cm2 % Uzoraka Slično je i kod divljih životinja što ukazuje da odstrela skoro sterilno, poseduje minimalni broj odlično < 10 2 3 je nužno da lovac ili lovočuvar nakon svake upo- bakterija- do 100/g (Reuter, 1996). trebe noža izvrši pranje, a po mogućnosti i dezin- Broj bakterija na mesu pre hlađenja zavisi od vrlo dobro 1 x 102 - 1x10 3 37 fekciju noža i korica. Obično se nož obriše o tra- niza higijensko-sanitarnih mera i postupka sa dobro 1 x 103 - 7x 10 3 27 vu ili nečistu krpu te vrati u kožne korice koje se životinjom od odstrela do hlađenja (Tabela 1). zadovoljava 1 x 10 3 - 7x 104 27 retko peru. One mogu biti značajan izvor kon- Ovakva gradacija se može postaviti i za meso taminenata. Ruke lovočuvara mogu biti znača- visoke divljači. Veoma je teško dostići nivo prisu- ne zadovoljava > 7 x 104 6 jan izvor kontaminacije jer u prirodi nema tople stva bakterija za koji se može reći da je odlično vode pa je nužno uvek poneti u čuturici vodu, a ili čak vrlo dobro jer su uslovi kojima se tretira 5. Obrada na terenu: Postoje tri glavna pravila ruke sapunom oprati te onda pristupiti obradi divlja životinja mnogo nepovoljniji u odnosu na kojih se treba pridržavati odmah po ustreljiva- trupa. goveda čija se obrada vrši u klanici. nju životinja: Poželjno je da se trupovi u najkraćem roku Zbog toga je početna kontaminacija površi- - uklonite utrobu, pluća, jetru i srce što je pre prebace do hladnjače. Vozila kojim se prebacuju ne mesa divljači veća od kontaminacije domaćih moguće po ustreljivanju, trupovi su različita ali nikad nisu hlađena. Trup vrsta što uslovljava brižan dalji tretman u tehno- - održavajte trup divljači čistim tako što ćete se nalazi u gepeku ili na krovu vozila. U svim slu- loškom postupku sa mesom divljači do gotovog ga ukloniti sa zemlje što je brže moguće i kori- čajevima se radi o nehigijenskim uslovima pre- jela. stite čist pribor tokom dranja, voza što nije slučaj kod klanja domaćih životinja. Na sreću nisu sve bakterije pa ni ostali mikro- - ohladite trup brzo i održavajte hladnoću U organizovanim lovištima u hladnjači se organizmi štetni po zdravlje. tokom obrađivanja i transporta. odstranjuje glava, a potom se skida koža ili se Velik broj je čak koristan i bez njih se ne bi Kada derete divljač, preporučuju se plastične divljač hladi pod kožom. mogao zamisliti život. Iz tih razloga su zanimlji- medicinske rukavice. Čistite svoj lovački nož Koža predstavlja značajan izvor kontamine- ve bakterije koje su štetne po zdravlje ali i one često čistom vodom i krpom da sprečite zaga- nata. Na 1 cm2 goveđe kože je identifikovano 106 koje utiču na svojstva mesa (Tabela 2 i 3). đenje mesa. bakterijskih spora i 107 proteolitičkih bakterija. - Položite životinju na leđa sa uravnoteženim Što je slično kod divljači te se pri deranju i pored Zaključak prednjim krajem i raširenim stražnjim noga- čistih ruku kontaminacija ne može izbeći. Da bi meso divljači predstavljalo pravi delikates ma. Poduprite trup kamenjem ili ostacima Najracionalniji postupak bi bio da se divljač pored nutritivnih, tehnoloških, i senzornih svoj- drveća kako bi ostao u tom položaju. topla odere, opere, konfekcionira, vakum upaku- stava mora posedovati, zdravstveno-bezbedni i - Napravite rez duž središnje linije stomaka od grudnog koša do anusa. Da bi izbegli rezanje ŽIVOTINJA VODA I VAZDUH duplje i iznutrice koristite dršku noža i rukom udaljite creva od reza. Isecite oko anusa oslo- bađajući čep tako da ispadne zajedno sa cre- MESO vima. - Isecite dijafragmu ( tanak sloj mišića i vezi- vnog tkiva između pluća i abdomena )odvoji- ČOVEK PREDMETI te od grudnog koša tako što ćete seći kroz belo tkivo blizu rebara. Slika 1. Putevi kontaminacije mesa ( Bem i Adamič, 1991) 144 Tabela 2. Grupe bakterija prisutne na mesu značajne držati ga u hladu i omogućiti što bolju cirku- 9. Sazrevanje mesa: Sazrevanje mesa je praksa za održivost i kvar (Reuter,1996 ). laciju vazduha. da se trupla ili delovi trupa drže na tempera- Gramnegativne Grampozitivne - Ohladite trup jelena što je pre moguće zbog turi od 1,11oC do 2,78oC, 7 do 14 dana kako oksidaza- negativne aerobni/ uslovno aerobni najboljeg kvaliteta. Ukoliko je temperatura bi se omogućilo enzimima u mesu da razlože - Enterobakteriaceae katalaza - negativni preko 4,440C, strogo se preporučuje da se trup neke složenije proteine u tuplu. Sazrelo meso - Aktinobacter spp. - Lactobacillus spp. odnese do hladnjaka u toku istog dana. Uko- je često mekše i ukusnije. Nemojte sazreva- 0 oksidaza - pozitivne - Pediococcus spp. liko je temperatura vazduha iznad 9,99 trup ti meso ako je ustreljena u toku toplog vreme- jelena treba ohladiti 3-4 h posle odstrela. na i nije brzo ohlađena, ukoliko je životinja - Pseudomonas spp. - Leuconostos spp. - Ohladite divljač brzo. Ohladite trup tako što ozbiljno traumatizovana pre odstrela, ukoliko - Moraxella spp. - Streptococcus spp. ćete poduprti otvor na grudima čistim štapom je oblast odstrela ekstenzivna, ili ako je živo- - Arthrobacter / katalaza - pozitivni dozvoljvajući pritom vazduhu da cirkuliše. tinja ispod 1 godine starosti. Sazrevanje se ne Psyhrobacter spp. Popunjavanje duplje kesicama leda će takođe preporučuje za truplo sa malo ili bez masnog - Aeromonas spp. - Brochotrix thermosphacta pospešiti hlađenje. pokrova, zbog toga što se mogu isušiti tokom - Micrococcus spp. - Da bi se potpomoglo hlađenje pri toplom vre- sazrevanja i više su podložna kvarenju usled - Staphylococcus spp. menu, životinja može biti odrana ukoliko ima- razmnožavanja mikroorganizma. Ukoliko će te uslove da održite trup čistim. Koristite lake se meso koristiti za izradu kobasica, sazreva- - Bacillus spp. nje nije potrebno. obligatni anaerobi Tabela 3. Bakterije potencijalno opasne po zdravlje - Clostridium spp. Gramnegativne Grampozitivne Literatura - Zatim napred isecite dušnik, ždrelo i krvne - Salmonella spp. - Staphycoccus aureus 1. Bem, Z. Adamič, J. (1991): Mikorobiologija sudove pri dnu vrata. - Campylobacter - Listeria monocytogenes mesa in mesnih izdelkov. Ljubljana, Biotehni- - Izvucite pluća, srce i creva iz životinje. Uko- jejuni/coli čka fakulteta, Odsek za živilstvo: 248 str.. liko volite mesne prerađevine, sačuvajte srce i - Escherichia coli - Clostridium perfringens A 2. Hinton, M.N. Hudson,W.R., Mead G.C. (1998): jetru u plastičnoj kesici i na ledu. - Yersinia enterocolitica - Bacillus cereus The bacteriological quality of British beef. 6. Vešanje radi ceđenja i čišćenja: Postavite trup I.carcases samples prior to chilling. Meat Sci- - Pseudomonas spp. - B. subtilis na panjeve ili kamenje ukoliko ne može da se ence, 50,2: 265-271. okači. - Aeromonas spp. - B. pumilus 3. Jay,J.M. (1996): Modern food microbiology. 5th - Uklonite sva strana tela i odstranite dlake. - Clostridium botulinum A,B g.d. New York, Chapman and Hall: 661 str. - Obr išite sve ostatke krvi iz stomačne duplje - C. bifermentans 4. Jović,S. (1982): Neke karakteristike jelena papirnim ubrusom ili čistom krpom i čistom - C. novyi lopatara s otočja Brioni i mogućnost njegovog vodom. - C. sordeli uzgoja u ograđenim lovištima. Magistarski - Koristite što je moguće manje vode, zbog toga rad, Biotehnička fakulteta, Ljubljana. što se natopljeno meso kvari brže od suvog pamučne vreće kako bi zaštitili odrano meso 5. Radosavljević, Ž.(1999): Divljač i lov. Institut mesa. od zagađenja muvama. Nemojte koristiti her- za šumarstvo , Beograd. - Isušite papirnim ubrusima ili čistim krpama. metički zatvorenu vreću koja zadržava toplotu 6. Rede, R., Ljiljana Petrović (1996):Tehnologija i Poduprite duplju zaoštrenim štapovima kako bi jer će izazvati ubrzano kvarenje mesa. nauka o mesu. Tehnološki fakultet, Novi Sad. ostala otvorena i obesite trup u hladu sve dok - Pri hladnom vremenu omotajte trup ili delo- 7. Renter,G. (1996): Mikrobiologia des Fleisches, površina duplje ne bude sasvim suva. Obratite ve trupa u čaršav i obesite da se hlade u prove- Hamburg, Behr’s Verlag:1-117. pažnju na što bolje strujanje vazduha. trenoj prostoriji. 8. Tešanović, D. (1997): Izučavanje nutritivne, - Nemojte koristiti travu ili sneg za brisanje - Ne dozvolite trupu da se smrzne. Zamrzava- zdravstvene i kulinarske vrednosti mesa jele- trupa, jer ovo može dovesti do zagađenja trupa nje očvršćuje meso. na lopatara, Doktorska disertacija,Tehnološki ustreljenje divljači. 8. Transport: fakultet, Novi Sad. 7. Hlađenje: Neodgovarajuća temperatura je naj- - Održavajte truplo hladnim tokom transporta. 9. Tešanović,D. (2004): Određivanje teških metala, veći neprijatelj mesa. Površina trupa može biti - Nemojte vezivati truplo jelena preko haube kola pesticida i radionuklida u mesu divljači, Hotel zaražena bakterijama koja kvari meso osim ili ga stavljati u prtljažnik gde je još uvek toplo. link 3/2004, Viša hotelijerska škola, Beograd. ukoliko hlađenje ne dovede do prestanka raz- - Obezbedite da truplo bude ohlađeno sve dok 10.Tešanović, D., Kovačević, A.(2003): Meso i jela množavanja bakterija. Tokom toplih sezona ne stigne do frižidera. Sklonite truplo sa direk- od divljači specifičan segment gastronomske lova posebna pažnja treba se obratiti na odgo- tnih sunčevih zraka i obezbedite odgovaraju- ponude, Turizam 7/2003 Prirodno-matemati- varajuće hlađenje mesa divljači. Potrebno je ću ventilaciju. čki fakultet, Novi Sad.

145 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Obrazovanje kadrova lovnog Maletin, Aleksandra * turizma kao aktuelna Rezime transformacija nastavnih planova Budući da je Vojvodina jedan od tradici- onalnih lovnih prostora, a radi konstruktivnog razvoja lovnog turizma i potrebe i programa na Departmanu za za stručnim kadrovima, u okviru Depar- tmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo, na Prirodno-matematičkom fakulte- geografiju, turizam i hotelijerstvo u tu u Novom Sadu, uveden je smer trogo- dišnjeg obrazovanja (Menadžer u lovnom turizmu) i četvorogodišnjeg obrazova- Novom Sadu nja osnovnih studija (Diplomirani mena- džer u lovnom turizmu). U okviru posle- Uvod jala lovnih područja zavisi od njihovih kvalitati- diplomskih studija formirani su smerovi Lovni turizam čini integralni deo lovnog pri- vnih svojstava - divljači. Funkcionalne elemente Specijalista u lovnom turizmu i Magistar vređivanja, ali i ukupnog turizma kao privre- čine razvojne forme i oblici turističkog prometa u lovnom turizmu. dne grane koja je bitno obeležila drugu polovi- (osnovni oblici, atraktivni oblici, geografski obli- Ključne reči: obrazovanje, lovni turizam, nu XX veka: ci i ostali oblici turističkih kretanja). Materijal- nastavni planovi i programi. - broj učesnika u kretanjima i korisnika turisti- ne elemente lovnih područja sačinjavaju: lovno- čkih usluga tehnički i lovno-uzgojni objekti, lovno-turistička Abstract - obim turističke potrošnje i prostorna distribu- receptiva, saobraćajnice i saobraćajna sredstva, Education Of Personnel In Hunting cija lovno-turistička infrastruktura i suprastruktu- Tourism As A Current Transformation - udeo inostrane turističke potrošnje u društve- ra. Konačno, organizacioni elementi obuhva- Of Curricula At The Department Of nom proizvodu i izvozu usluga taju sistem mera, objekata i pojava podređenih Geography, Tourism And Hotel Man- - doprinos turizma u ukupnom izvozu i zapo- potrebama optimalnijeg odvijanja turističkog agement In Novi Sad šljavanju prometa: odgovarajući obim i struktura kadro- Since Vojvodina is one of the traditional - uticaj na ravnomerniji regionalni razvoj itd. va, delatnosti vezane za propagandu, informati- hunting regions, and on account of con- Prema procenama Svetske turističke orga- vna služba itd. structive development of hunting tourism nizacije (World Tourism Organisation), koja se Navedene specifičnosti lovnog turizma uvo- and the need for professional personnel, bavi analizama stanja i prognozama trendova u de nas u složenost same pojave, što neminovno Department of Geography, Tourism and turističkoj privredi, danas se oko 75% ukupne uslovljava prioritete među naukama, koje su zau- Hotel Management at the Faculty of Nat- svetske turističke tražnje (preko dve i po mili- zele određenu ulogu u nastavnim planovima i ural Science and Mathematics in Novi jarde učesnika u domaćim i inostranim turisti- programima na Departmanu za geografiju, turi- Sad, introduced, under the programme of čkim kretanjima) usmerava ka prirodnim pro- zam i hotelijerstvo. undergraduate studies, major on three- storima i njihovim vrednostima. Među njima su i Sistem obrazovanja kadrova lovnog turizma, year studies (Manager in Hunting Tour- lovni reviri sa raznolikom divljači kao osnovnim primenom inovirane koncepcije, podrazumeva ism) and major on four-year studies lovno-turističkim resursom (Marić, 2003). integralnu, interdisciplinarnu kategoriju, koju (Graduated Manger in Hunting tour- Lovni turizam je jedan od prioriteta razvoja zastupa i M. Linea (Unković, 1985). Na 25. kon- ism). Under the programme of postgradu- turizma u Vojvodini. U tom kontekstu i naučna gresu Međunarodnog udruženja naučnih ekspe- ate studies following majors were formed: istraživanja posvećuju pažnju proučavanju ovoj rata za turizam održanog u Beogradu, on ističe da Specialist in Hunting Tourism and MSc društvenoj pojavi i privrednoj delatnosti. ni jedna disciplina ne može pretendovati da pre- in Hunting Tourism. zentuje istraživanje turizma. To su samo različi- Key words: education, hunting tourism, Koncepcijske osnove obrazovanja ti pristupi fenomenu, komplementarni ili kontra- curricula diktorni. Shodno tome, dati sistem obrazovanja stručnjaka iz oblasti lovnog turizma zapravo obuhvata geografske elemente prosto- Fakultetsko obrazovanje iz oblasti lovnog turi- ra (prirodne i društvene), ekonomsko-komerci- zma jedan je od ključnih i inicijalnih faktora jalne, organizacione i ekološke, što potkrepljuje konstruktivnog razvoja ovog selektivnog oblika činjenica da lovno-turistički proizvod sadrži tri turizma. Sama konstatacija se realizuje školske ključne komponente: 2000/01. godine, u obliku prilagođenom savre- - aktivnu (rekreativnu) menim svetskim trendovima na Departmanu za - ekološku geografiju, turizam i hotelijerstvo, uvođenjem - ekonomsku smera za obrazovanje kadrova u lovnom turi- Atraktivna komponenta omogućava fizi- zmu. čko angažovanje lovaca u lovnim prostorima. Fakultetsko obrazovanje iz oblasti lovnog Za razliku od proizvoda koji su namenjeni dru- turizma predstavlja delikatnu problematiku, gim segmentima turističke tražnje, koja prirodni koja proističe iz same prirode datog segmen- prostor i njegove elemente koristi u zadovoljenju ta turizma. Naime, lovni turizam objedinjuje potreba bez njihovog fizičkog uništavanja (direk- niz odnosa i pojava različitog karaktera, gradeći tnog), kod lovnog turizma (naročito odstrelnog) sistem atraktivnih, funkcionalnih, materijalnih i javlja se ekploatacija i neposredno fizičko “uni- organizacionih elemenata. štavanje” osnovnog prirodnog resursa, uz nje- Po Jovičiću (preuzeto od Romelić, Ćurčić, govu direktnu prodaju (Marić, 2003). Stoga, * Aleksandra Maletin, diplomirani geograf-turizmolog 2001) atraktivni elementi su “objekti ili osobine ekološka komponenta podrazumeva prirodnu Prirodno-matematički fakultet, Departman za prostora za koje se vezuju turistička kretanja”. izvornost lovnih revira i kontrolisani lov. Uz to, geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad Tako, korišćenje prirodnog turističkog potenci- ekonomska komponenta obuhvata permanen- 146 tna ulaganja u uzgoj kvalitetnih (trofejnih) vrsta vrede jedne zemlje, regiona ili lokalne zajednice. ska iskustva u oblasti univerzitetskog obra- divljači. Na ovaj način se omogućava privlačenje Jedno od osnovnih obeležja lovnog turizma čini zovanja turističkih stručnjaka, uz selektivno odgovarajućih segmenata tražnje, odnosno, obe- to što se i na strani tražnje i na strani ponude u prihvatanje i primenu inovacija. Koncepcijska zbeđuje se veća turistička potrošnja i profitabil- fokusu interesovanja nalazi divljač. Stoga je neo- osnova nastave bazira se na integralnom, inter- nije poslovanje. phodno obezbediti i održavati odgovarajuće eko- disciplinarnom pristupu. Na taj način ova insti- loške (stanišne) uslove koji će omogućiti ne samo tucija realizuje modernizaciju univerzitetskog Transformacija nastavnih egzistenciju, već i uzgoj kvalitetnih vrsta divlja- obrazovanja. Akcenat, koji je pored usko stru- či radi ostvarivanja visokog nivoa zadovolje- čnih predmeta lovnog turizma dat na izučava- planova i programa nja tražnje. Predmet lov i održivi razvoj izučava nje psihologije potrošača, poslovnog segmen- U skladu sa Bolonjskom deklaracijom, na Depar- datu tematiku. U tom kontekstu, nastavni plan i ta lovnog turizma i učenje više stranih jezika tmanu su pored četvorogodišnjih studija (Diplo- program prati savremene tokove razvoja naučne deo je transformacije nastavnih planova i pro- mirani menadžer u lovnom turizmu), realizovane misli (Tomić, 2004.) grama, što nesumnjivo doprinosi kvalitetu edu- trogodišnje studije. Time je otvorena mogućnost Organizovane su i specijalističke i magistar- kacije kadrova lovnog turizma, a time i sveuku- da student nakon završene treće godine dobije ske studije kadrova lovnog turizma. pnom razvoju lovnog privređivanja. zvanje Menadžer u lovnom turizmu. Sama didaktika univerzitetske nastave, odno- Strukturu nastavnog plana i programa čine sno isključivi teorijski pristup u nastavnom pro- Literatura jednosemestralni predmeti, obavezni i izborni. cesu ne pruža optimalno rešenje uspešnosti stu- Marić, R. (2003): Lovstvo, prirodno-ekološke, Ovakva forma odraz je modernizacije univerzi- dija. Stoga Departman za geografiju, turizam i ekonomske i organizacione osnove i funkcije, tetske nastave. Predmeti su dalje organizovani hotelijerstvo nastoji da proširi naučno-nastavni Institut ekonomskih nauka, Beograd. kroz nekoliko tematskih celina. sadržaj, uvođenjem inovacije kroz sledeće ele- Romelić, J., Ćurčić, N. (2001): Turistička geogra- Geografske osnove turizma izučavaju pre- mente nastave: fija Jugoslavije, Prirodno-matematički fakul- dmeti: prirodno-geografske osnove lovnog turi- - Osim klasičnih didaktičkih oblika nastave, tet, Institut za geografiju, Novi Sad. zma, regionalna geografija, turistička geografi- primenjuju se i indirektni oblici (individualni Tomić, P. (2004): Informator za školsku 200- ja, kulturna dobra u turizmu, svetska privreda i rad, rad u tandemu, grupni i timski rad, pro- 4/05. godinu, Geografija, turizam i hotelijer- turizam i dr. gramirana nastava i dr.) stvo, PMF, Departman za geografiju, turizam Društveno humanistički aspekat turizma - Uspostavljanje saradnje sa različitim lovnim i hotelijerstvo, Novi Sad. savlađuje se u sledećim sadržajima: kultura i subjektima i uključivanje što raznovrsnijih i Tomić, P., Romelić, J. (2001): Stanje i mogu- komunikacija u turizmu, sociologija turizma, aktuelnijih objekata u obrazovni proces ći inovacijski prilozi modernizaciji univerzi- nemački i engleski jezik, a kao izborni predme- - Praktičan i terenski rad studenata: obilaženje tetskog obrazovanja turističkih stručnjaka u ti francuski, španski i italijanski jezik. lovišta i aktivno učešće studenata u različitim Jugoslaviji. Zbornik radova 8. naučnog sku- Poslovni segment lovnog turizma zastupljen segmentima lovnog privređivanja (prebroja- pa“Tehnologija, kultura i razvoj” , Globalno i je u sadržajima iz domena finansijskog menad- vanje divljači, ocenjivanje trofeja, lovno-turi- lokalno u tehnološkom i kulturnom razvoju: žmenta, menadžmenta u lovnom turizmu, eko- stička agentura itd.) Jugoslavija u evropskom i bližem okruženju nomike i organizacije preduzeća, marketinga Na taj način je u obrazovanju turističkih stru- s posebnom temom Modernizacija univerzi- itd. čnjaka iz oblasti lovstva inovacijski koncept rea- tetskog obrazovanja u Jugoslaviji, održanog u Specijalizovane aspekte lovnog turizma izu- lizovan integracijom teorijske baze, praktičnog Kotoru od 19. do 24. avgusta 2001, Udruže- čavaju sledeći predmeti: lovački trofeji, poznava- rada i terenskog rada. nje “Tehnologija i društvo”, Institut “Mihajlo nje divljači sa osnovama kinologije, lov i održivi Pupin”, Centar za istraživanje razvoja nauke i razvoj, oružje, municija i oprema za lov i dr. Zaključak tehnologije, Beograd, strana 190-186. Brojna su obeležja koja karakterišu lovni turi- Transformacije nastavnih planova i programa Unković, S. (1985): Ekonomika turizma, Naučna zam kao segment privređivanja, kako u domenu na Departmanu za geografiju, turizam i hote- knjiga, Beograd lovstva tako i u okvirima ukupne turističke pri- lijerstvo u Novom Sadu prate pozitivna svet-

147 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Doprinos lovno-šumskog i Vukašin, Divjak * poljoprivrednog gazdinstva Rezime Lovno-šumsko i poljoprivredno gazdinstvo “Jelen” je u periodu od skoro četi- ri decenije druge polovine prošlog veka “Јelen” u razvoju lovnog delovalo na skoro čitavom prostoru tada- šnje Jugoslavije i davalo je veliki doprinos privrednom razvoju zemlje, a pose- turizma u Srbiji bno razvoju lovnog privređivanja i lovnog turizma kao tangentne delatnosti izme- Uvod 775, sa bronzanom medaljom 991 jelen, što uku- đu lovstva i turizma. Taj doprinos se, pre Prošlo je više od pola veka od dana kada je reše- pno iznosi 2.018 jelena. svega, sastojao u: naseljavanju divljači u njem Vlade FNRJ, 28. juna 1952. osnovana usta- Kao lovno-šumsko i poljoprivredno gazdin- nova lovišta, obezbeđivanju žive divljači, nova sa samostalnim finansiranjem pod nazivom stvo reduzeće “Jelen” je gazdovalo sa većim bro- pružanju stručne pomoći lovištima, dovo- “Uprava saveznih lovišta pri predsedništvu Vla- jem lovišta u Republici Srbiji, gde je postizalo i đenju lovaca turistima (posebno stranih) de”, pravni prethodnik “Jelena”. Rešenjem SIV-a zapažene rezultate u lovnom turizmu. u naša lovišta i pružanju istima svih neo- oktobra 1954. izvršena je promena naziva Upra- phodnih servisnih usluga i dr. va saveznih lovišta u “Upravu uzgajališta divlja- Naseljavanje divljači Ključne reči: privreda, lovstvo, lovni či - Jelen”, da bi novembra 1959. u Lovno-šumsko Šumski kompleksi Srbije predstavljaju velike pri- turizam, “Jelen”, lovišta. gazdinstvo “Jelen”, pod kojim imenom je posto- rodne uslove za gajenje krupne divljači pre sve- jalo do 1991, odnosno do raspada Jugoslavije. ga autohtone kao što su jelen, srna, divlja svinja Lovno-šumsko i poljoprivredno gazdinstvo kao i druge vrste. “Jelen” za vreme svog postojanja (1952-1991) dalo Različite mogućnosti iskorišćavanja divljači je sledeći doprinos razvoju lovstva u Srbiji: mogu da se vide kod gajenja krupne divljači, gde - naseljavanje divljači u nova lovišta se teži ka dobijanju grla sa kvalitetnim - kapital- - obezbeđenje žive divljači nim trofejima, koji će se iskoristiti putem odstre- - dovođenje lovaca i lovni turizam la od strane turista-lovaca ili u drugom slučaju - stručna pomoć lovištima (izrada programa moguće je gajenje jelena u ograđenom prostoru za naseljavanje, pružanje stručne pomoći kod sa ciljem sprovođenja naučnih ispitivanja u vezi uzgojnog odstrela, ocenjivanje trofeja, proširi- sa porastom kvalitetnih trofeja ili za dalje nase- vanja i učvršćivanja saradnje). ljavanje i širenje jelenske divljači na zato određe- Baranjsko-bačko područje prostire se sa obe no lovno područje. U sva tri slučaja, a u zavisno- strane Dunava i ovo područje poznato je kod nas sti od korišćenja rezultata gajenja, cilj gajenja je i u svetu kao “Belje” i obuhvata površinu od 50.0- različit, a time i sam izbor načina gajenja. 00 ha. Kod gajenja divljači u slobodnoj prirodi, uzga- U “Jelenu” je bilo ukupno zaposlenih 1.100, od jivač u zavisnosti od mnogobrojnih okolnosti više toga 150 inženjera i tehničara, veterinara, magi- ili manje primenjuje sledeće uzgojne mere: stara i doktora nauka. - održavanje mira u lovištu, Beljsko područje predstavlja zbog svojih priro- - popravka krmne baze u vidu održavanja sta- dnih karakteristika (geografski položaj, orograf- rih i podizanja novih površina za neposrednu ske i hidrografske odlike kao veličina i površina) ishranu divljači, prostorno mali ali izražen ekosistem. Na ovom - iznošenje hrane u hranilišta u određeno doba području stekli su se svi uslovi potrebni za život godine, mnogih životinjskih vrsta, naročito jelena, divljih - lov predatora i njihovo svođenje na optimalan svinja i srneće divljači. Geografski položaj, klima i broj, kultura zemljišta na kome se formirala raznovrsna - eliminisanje lovokrađe, vegetacija šumskih trava, žbunja i šumskog drveća - održavanje optimalnog brojnog stanja divlja- sa močvarama i ritovima, pružaju idealne mogu- či, ćnosti za život pomenute divljači. Ovo bogatstvo - regulisanje odnosa polova, kao i željene staro- uslova, međutim, nije dovoljno korišćeno u prošlo- sne strukture. sti jer je lov tretiran isključivo kao zabava i sport. U lovišta Srbije u periodu od 1954. do 1991, iz Tek od 1952. godine počelo se lovstvom upravlja- lovišta “Jelen” unesena je divljač u sledeća loviti i gazdovati kao privrednom granom i postiza- šta: “Lipovica” kod Prištine, “Deli Jovan”, “Južni ti prvi značajni rezultati. U odsustvu prirodnih Kučaj”, “Jastrebac”, “Deliblatska peščara – Dra- neprijatelja (poslednji vuk odstreljen je 1870.) na gićev Hat”, “Crni Lug”, “Subotičke šume”, “Duba- ovom području primenjivane su razne biotehni- šnica” i druga. čke mere, od kojih je uzgojni odstrel divljači (pre- Valja ovde ipak naglasiti da je u svim nave- ko koga se održavalo potrebno brojno stanje popu- denim lovištima prethodila procena prirodnih lacije krupne divljači) postao osnov u gazdovanju uslova novog staništa i izvršena organizacija oko divljači. Rezultati preduzetih mera u uzgoju kru- priprema za prihvat divljači. pne divljači uopšte, a posebno jelenske, najrealnije O prirodnim uslovima pojedinih lovišta govo- se mogu oceniti vrednosti na osnovu brojnog sta- rimo u nastavku: nja kao i u pogledu njihovog kvaliteta, koji se izra- žava brojem medalja odstreljene divljači. Trofejna Lovište “Lipovica” kod Prištine * Inž. Divjak Vukašin, penzioner, Dugogodišnji direktor vrednost odstreljenih jelena od 1952. do 1977. bila: Jelenska divljač uneta je 1954. godine iz Podunav- preduzeća “Jelen” Beograd sa zlatnom medaljom 252, sa srebrnom medaljom skih lovišta Sombor-Bački Monoštor. Praktično 148 se počelo sa tri teladi (jedan mužjak i dve ženke), Premda su se jeleni namnožili i proširili na - Štampanje cenovnika i prospekte za lovišta a 1972. bilo je 150 jedinki jelenske divljači. Južnom Kučaju, danas uspešno gazduju Lova- (cenovnik “Jelen” i cenovnik van “Jelena”). Treba napomenuti da je pokrajina Kosovo i čka udruženja “Paraćin”, “Resavica”, “Krivi vir”, - Propaganda i reklama na inostranom tržištu Metohija bila obogaćena jednom novom vrstom, kao i u lovištima J.P. “Srbijašume”, “Velika Bre- (oglasi u lovačkim časopisima). koja je u prošlosti prema nekim indicijama bila zovica”, “Javorak” i “Suvaja”. Pojedina grla jelena - Sklapanje ugovora direktno sa inostranim lov- autohtona. viđaju se i na području Rtnja, Soko Banje, Buko- cima. vika, kao i oko Velike Morave u blizini Paraćina. - Sklapanje ugovora o posredovanju sa inostra- Lovište “Deli Jovan” S obzirom na sadašnju brojnost ove populaci- nim agencijama. Godine 1960. šumska sekcija iz Negotina poče- je na ovim prostorima potvrđuju da su viziona- - Proširivanje i učvršćivanje saradnje sa mno- la je sa naseljavanjem jelenske divljači na planinu ri naseljavanja jelena 1963. godine bili u pravu. gim lovištima. Deli Jovan. Divljač je otpremana iz lovišta Belje- Gajenje jelena u slobodnoj prirodi na prosto- - aspoređivanje lovaca po lovištima prema vrsti Jelen. Od tada svake godine stizao je određen broj ru Južnog Kučaja moguće je samo uz intenzivnu divljači, koju žele loviti. jednogodišnjih jelenčića i košutica. ishranu tokom zime, kao i uz permanentnu zašti- - Redosled i raspored termina i objekata. Stručne službe “Jelena” zajedno sa Dr Brnom tu od predatora i krivolova. Ovakav način gaje- - Doček gostiju, prevoz do lovišta i smeštaj. posetili su lovište “Deli Jovan” kao i ostale terene nja zahteva stalno prisustvo lovno-stručnog oso- - Organizacija lova. šumske sekcije Negotin. blja u lovištu. - Organizacija ocenjivanja trofeja, obračun i Cilj posete je bio da se vidi kako se divljač, Napominjem da je lovište “Južni Kučaj” naše naplata. odnosno jeleni prilagodili novim uslovima stani- jedino planinsko afirmisano lovište, a njegov - Ispraćaj lovaca. šta, koji se razlikuju od onih u ritskim šumama. potencijal dobro je poznat lovcima. - Ovako kombinovani zadatak angažovao je Nakon dopreme jelenčići su pušteni u ograđeni stručne radnike “Jelena” kako po komercijal- prostor, odnosno prihvatilište. Kod izbora mesta Lovni turizam noj tako i po lovnoj liniji. za prihvatilište vodilo se računa da ono obuhvati Lov u Srbiji privlači mnoge lovce iz Evrope. Srbi- Drugi deo lovišta koja su sa “Jelenom” bila takvu površinu, koja će najbolje odgovarati jelen- ja je po lovištima i bogatstvu divljači od vajkada povezana na bazi poslovno-tehničke stručne skoj divljači. U samoj ogradi kao i u neposrednoj poznata zemlja u lovačkim krugovima. Do 1991. saradnje, nalaze se u severoistočnom delu Vojvo- blizini ograde napravljene su čeke i hranilišta. U godine, može se reći da je lovni turizam u Srbi- dine, to su lovačka udruženja: “Novi Kneževac”, toku zime divljač se uglavnom hrani kukuruzom, ji bio zadovoljavajući. Ovde je posebno značajno “Senta”, “Kanjiža”, “Martoniš”, “Horgoš”, “Subo- lisnikom od hrasta i kvalitetnim senom. reći da je kroz lovišta Srbije prošlo mnogo lova- tica”, “Čoka” i druga. U ovim lovištima ima kapi- Lepota i jačina rogova na planini Deli Jovan ca, koji su bili zadovoljni sa trofejima i organi- talnih srndaća za koje su inostrani lovci posebno ukazuju da tamo postoje uslovi za naseljavanje i zacijom lova. zainteresovani, kao i sitne divljači (zec, fazan). gazdovanje jelenskom divljači. Mogućnosti lova u napred navedenim lovi- Smeštaj je u lovačkim domovima ili pak u hote- Uzgojne mere na širem planu, koje zajedno u štima su velike. U 98 % slučajeva lovci iz naših lima, koji su u neposrednoj blizini lovišta (Banja saradnji sa “Jelenom” priprema šumska sekcija u lovišta odlazili su sa željenim trofejima, odnosno u Kanjiži). Negotinu, obećavaju da se za nekoliko godina u odstrelom. U svim pomenutim lovištima posto- odstrelu mogu uočiti rezultati, koji će posebno je lepo opremljeni lovački objekti u kojima su sve Zaključak biti interesantni za Jelen, jer se radi o jelenima usluge na određenom nivou. - Lovni turizam treba da bude ukomponovan naseljenim sa Belje to jest iz lovišta “Jelen”. Razvoj i unapređenje lovnog turizma, pose- kao sastavni deo jedne kompletne turističke Lovišta “Južni Kučaj” bno inostranog predstavlja značajan činilac u ponude, koju nude lovišta. Godine 1963. na Južni Kučaj u prihvatili- ekonomici određenog područja, pa i čitave zaje- - Fond pojedinih vrsta divljači u Srbiji je veo- šte “Valkaluci” naseljeno je 40 jelenčića (po 20 dnice. Za uspešan lovni turizam moramo ima- ma proređen, a negde i uništen. Za obnovu mužjaka i ženki). Ovi jelenčići doneti su iz loviti bogata lovišta sa raznim vrstama kvalitetne je potrebno dosta vremena i sredstava. Zato šta “Jelen” u prihvatilište koje je veličine oko 20 divljači. Svaka organizacija koja gazduje lovištem je potrebno izvršiti inventarisanje i doći do ha. U ovom prihvatilištu ostali su oko dve godi- zainteresovana je za prihode iz lovstva. Ova vrsta stanja fonda divljači. Obnovu fonda obavljati ne, a nakon toga su pušteni u slobodni prostor delatnosti treba u prvom redu da se zasniva na na terenima, koji obezbeđuju siguran uspeh, Južnog Kučaja. veštačkoj proizvodnji divljači i unošenje u lovi- manje sredstava ulaganja i sigurno korišće- Važno je napomenuti da su jeleni doneseni šte (sitna divljač). Za tu svrhu potrebno je izdvo- nje kroz lovno-turističku aktivnost. Svakako iz Beljskih lovišta – Jelena imali dobre genetske jiti deo ili celo lovište i pripremiti ga za potrebe je potrebno da se ne ide u širinu, jer se ne bi predispozicije i u narednih 36 godina dali su tro- lovnog turizma. Lovni turizam ili bilo koji dru- postigli odgovarajući efekti. feje vrhunskih kvaliteta to jest kapitalne trofeje. gi način korišćenja divljači mora se zasnivati na - Kod valorizacije treba voditi računa da se trži- Najveći broj odstreljenih jelena bio je u meda- godišnjem planu odstrela. šte baci na inostrane lovce-turiste, kao i na ljama 170 – 220 poena po međunarodnoj formuli U organizaciji “Jelen” postojala je služba domaće lovce. CIC-a, a najjači odstreljen jelen je imao 227 poe- lovnog turizma, koja preuzima brigu oko svih - Svako lovište treba da ima lovno-privrednu na. Inostrani lovci na sve odstreljene jelene došli lovaca i to od momenta dolaska grupe ili pojedi- osnovu. su u organizaciji “Jelena”. naca na određeno mesto, pa preko prevoza lovaca - Veoma je važno osposobljavanje stručnih Ovu jelensku populaciju na Južnom Kuča- do lovišta, kao i organizaciju izvođenja lova, sve kadrova za poslove lovstva i lovnog turizma. ju od vukova i krivolova uspeli su da sačuvaju do momenta kad lovci napuštaju našu zemlju. Sadašnje stanje ne zadovoljava, ne pruža uve- šumari lovci, između ostalih inž. Ivan Miković, “Jelen” je svojom stručnom službom stalno renje da se sa postojećim stručnim obrazova- kao i ostale kolege. Sadašnje brojno stanje jelen- pružao neposrednu stručnu pomoć lovačkim i njem može pristupiti realizaciji obimnih pla- ske divljači je oko 600 komada, a stanište se pro- drugim organizacijama na svim poslovima u lov- nova razvoja lovnog turizma. širilo po celom Južnom Kučaju, kao i u drugim stvu od planiranja do realizacije. Sa nekim lovi- - U rešavanju ovih pitanja treba objediniti inte- lovištima. štima imali smo čvršću saradnju i obezbeđivali rese korisnika lovišta, ostalih organizacija Takođe napominjem da je u isto vreme izvr- avanse i pozajmice. zainteresovanih za lovni turizam, kao i šire šeno naseljavanje jelena na području Jastrebca. Zajedno sa predstavnicima lovnih organizaci- društvene zajednice. Nažalost ovo naseljavanje nije ispelo. Kao osno- ja, šumskih gazdinstava i dugih, koje su se bavi- vni razlog navodi se nebriga o divljači i jak krivo- le lovnim turizmom, radili smo na utvrđivanju Izvor lov. Ponovo je pristupljeno naseljavanju jelena na smernica plana razvoja lovnog turizma za svaku Interna dokumentacija lovno-šumskog i poljo- Jastrebac i to sa velikim uspehom. narednu lovnu sezonu i utvrđivali sledeće: privrednog gazdinstva ‘’Jelen’’

149 Časopis Departmana za geografiju, turizam i hotelijerstvo Turizam 8/2004 Vorovo–potencijalna turistička Vidić, Nada * destinacija lovnog turizma Rezime Uvod Za turistički obilazak lovišta Vorovo, a u Vorovo je brdsko ograđeno lovište na čijoj osnovi nije lov, postoje široki putevi, kojima zapadu Fruške gore (u Srbiji ih ima 24); Lovni turizam, kao vrsta selektivnog turizma, mogu ići i terenska vozila. ima površinu od 1430 ha, što je 6,37 % od donosi izvanredan doživljaj odabranoj turističkoj Za sada su ovakve posete retkost, ali ima ukupne površine lovno produktivne osno- klijenteli i ekonomsku dobit turističkoj destina- izvanrednih uslova i vrednosti za organizovanje ve Lovišta Nacionalni park Fruška gora ciji. Svetski poznate turističke destinacije lovnog izletničko-rekreativnih tura, tokom čitave godi- (ukupna površina lovišta je 22 420 ha). turizma, mogu biti inspiracija i uzor za kreiranje ne. Postoje mogućnosti za organizovanje gru- U raskošnim šumama lipe, graba, cera, turističke ponude i u lovištima kod nas. pnih i pojedinačnih poseta. bora, američkog oraha, žive jeleni lopa- Vorovo je ograđeno lovište – na Fruškoj gori, Geoprostor Vorova ima površinu od 1430 ha. tari, mufloni, šakali, divlje svinje, različi- jedno od 24 ograđenih lovišta u Srbiji. Za Vorovo Od ukupne površine Vorova, 90 ha su livade, što je te vrste ptica, itd. Za održavanje genofon- se vezuju termini: ograđeno lovište i rezervat. u okvirima evropskih standarda (površina livada da i njegovo obnavljanje postoje relativno Prema Zakonu o lovstvu (* Službeni glasnik iznosi oko 10 % od ukupne površine lovišta). skromni tehnički uslovi hranilice, senjaci, RS*, 39 /93 ; 44 /93 ; 60 /93): Lovište JP Nacionalnog parka Fruške gore, čardaci, slanici, itd). Značajan problem u “Lovištem u smislu ovog zakona, smatra se ustanovljeno je Rešenjem Ministarstva poljo- Vorovu predstavlja nedostatak vode, jer površina zemljišta, vode i šume koja predstavlja privrede ,šumarstva i vodoprivrede, od 31. jula se lovište nalazi na lesnoj podlozi (plani- lovno-prirodnu celinu i obezbeđuje ekološke uslo- 1995. godine (“Službeni glasnik” RS, 29/ 95). ra se kopanje novih bunara). ve za uspešno gajenje određene vrste divljači ili više Vorovo je ustanovio grof Odeskalki, pre Dru- Prirodne odlike Vorova, sadašnji geno- vrsta divljači” (član 2., stav 5). gog svetskog rata ; od 1953. godine je u vlasniš- fond, povoljan turističko geografski polo- Prema istom Zakonu : “Rezervatom, u smislu tvu Narodne Republike Srbije: Prva ograda je žaj, laka dostupnost, povoljna su osnova ovog zakona, smatra se deo lovišta u kojem se pre- postavljena 1961. godine;od 1962 – 1977/78 godi- za razvoj lovnog tutizma, ekskurzionog, duzimaju posebne mere gajenja i zaštite radi obna- ne, Vorovo je bilo u posedu lovačke organizaci- izletničko- rekreativnog, ekoturizma, vljanja (reprodukcije) divljači” (član 2, stav 6). U je “Jelen” iz Beograda; 1978 – 1980. godine bilo je edukativnog, tranzitnog turizma, itd. članu 5, stavu 2., pomenutog zakona, propisano u posedu Nacionalnog parka Fruška gora; 1980 – Lovni turizam je u Vorovu nekada bio je da : “Ograđenim lovištem odnosno ograđenim 1985. godine, u vlasništvu je Izvršnog veća AP Voj- razvijen, o čemu svedoče i zapušteni sme- delom lovišta,u smislu ovog zakona, smatra se vodine, a kasnije Nacionalnog parka Fruška gora. štajni kapaciteti- dve vile (planira se nji- prostor ograđen i namenjen intenzivnom gajenju Vorovo ima relativno nepovoljnu geološku hova revitalizacija i otvaranje). Vorovo je divljači, ili gajenju, zaštiti i lovu divljači, razmno- podlogu sastavljenu pretežno od lesa, što utiče značajna potencijalna turistička destina- žavanju divljači radi naseljavanja lovišta ili za dru- loše na hidrološki režim ovog prostora, koji osku- cija lovnog turizma, za čije je aktiviranje ge namene određene lovnom osnovom”. deva u vodi, a što otežava obezbeđivanje vode za neophodno određeno investiciono ulaga- Primenjujući odredbe ovog zakona, Vorovo je divljač. Voda se u Vorovu obezbeđuje u otežanim nje, a još više turistička marketinška pro- ograđeno lovište, mada se u literaturi i planovi- uslovima iz: četiri bunara, što je za površinu od mocija. ma razvoja, koristi i pojam: rezerevat. 1430 ha izuzetno mali broj; iz vodoka od Ljube do Ključne reči: Vorovo, lovište, lovni turi- jezera Sot, koji presuši leti:; dva vodoka koji izvi- zam, turističko marketinška promocija. Vorovo – lokacija, istorijat, prostor ru na prostoru Velušića. Vorovo je locirano na zapadnim obroncima Fru- Šumsku zajednicu čine: lipe u najvećem broju, ške gore, na prosečnoj nadmorskoj visini od zatim hrast, grab, američki orah, cer, kesten, bor. oko 200 m, i pripada tipu brdskih lovišta. Nal��- Lovištu Vorovo, pored divljači navedenih u Abstract azi istočno od Erdevika, a zapadno od Šida, čijoj tabeli jedan žive još i : Vorovo opštini administrativno prirada. • šakali, Potentional Tourist Destination Of Za turističko aktiviranje turističkih bogatsta- • kune zlatice, Hunting Tourism va Vorova, značajno je da je saobraćajno lako pri- • jazavci, Vorovo is hilly restricted hunting area in stupačno i do njega se dolazi asfaltnim putem, • različite vrste ptica west of FG (in Serbia there are 24), it’s sur- koji se od Erdevika odvaja na zapad. • jastrebovi face 1430 ha, which is 6,37 % of total hunting area of National Park FG (22420 ha). In lime tree, American walnut, pine for- ests live deer’s, jackals and different kind of birds, etc… To preserve genofond and his restoration there are relative modest- ly technical conditions. Vorovo’s problem is water lack, but there is a plan of digging wells. Natural values of Vorovo, nowadays genofond, suitable tourist-geographical position, easy accessible, neglected accommodation capacity which needs to be renewed all of them are basics for development of hunting tourism, excursion, ecotourism, educated, transit tourism. Key words: Vorovo, hunting area, hunting tourism, touristical-marketing promotion.

* Mr Nada Vidić Lovačka kuća (Foto, N. Vidić, septembar 2004)

150 • dva para orlova, • dva para crnih roda, itd. Od odstreljenih divljači, samo je bilo 15 odstrela od strane turista, a ostvarena je finansijska dobit od 152 670,00 dinara. Održavanje genofonda, režim ishrane divljači, održavanje lovišta, režim selektivnog lova, utvr- đuje se, Godišnjim planom gazdovanja Lovištem JP Nacionalnog parka Fruška gora, koji se donosi na Zakon o lovstvu, što je urađeno i za ovu, 2003 /2004 godinu. Geoprostor Vorova, odlikuje zavidna površi- na i dobija se utisak ogromne širine, sa izvanrednim spokojem. Bogata šumska zajednica, pruža sklonište i stanište navedenim divljačima i mnogima drugim. Za razvoj lovnog turizma, značajno je da su svi njegovi punktovi lako dostupni. Tim putevima može se ići pešice ili terenskim vozili- Ulaz u Vorovo (Foto, N. Vidić, septembar 2004) ma. Moguće je poprečnim neoznačenim putevima ući duboko u šume iz koji divljač povremeno - 100 tona kukuruza, organizovati individualne posete- za ciljnu turi- izlazi, posebno za vreme prihranjivanja. - 14 tona lucerki, stičku klijentelu. O održavanju postojećeg genofonda i njego- - 8 tona sena, Lovište Vorovo, ima uslove i mogućnosti za voj obnovi, o održavanju određenog boniteta,kao - 2 tone kamene soli. afirmaciju kao ekoturistička lovna destinacija, i Tabela 1. Broj divljači, planiran odstrel, odstreljeno kao samostalan turistička destinacija. Međutim, ni u jednom od planskih dokumena- Realizovan Vrsta divljači Broj divljači Planirani odstrel ta, koje sam pročitala (a mislim da sam sve pročita- odstrel la), turizam kao delatnost budućnosti, nema odgo- Jelen lopatar 305 (115-m 190-ž) 43 22 varajuću pažnju, niti programe u Lovištu Vorovo. mufloni 149 (59-M/ 90 Ž) 42 3 Za turističku afirmaciju Lovišta Vorovo neo- Divlje svinje 80 (40-m – 40 ž) 56 32 phodno je, ispočetka potpuna nova marketin- ška obrada i aktuelan menadžment, kakve imaju i njihovoj zdravstvenoj zaštiti, blagovremenom Intenzivno prehranjivanje divljači, traje oko poznate lovne destinacije, posebno u nacional- prihranjivanju, o tehničkim uslovima, brine šest 100 dana, a ponavljamo to obavlja šest osoba, koji nim parkovima. osoba. Oni koriste lovačku kuću, koja se nalazi u su “podelim” lovište i rade naizmenično 24 časa. unutrašnjosti lovišta. Zaključak Planirani razvoj Vorova Lovište Borovo, ima uslova i mogućnosti da Tehničko-tehnološki uslovi Lovište Vorovo, bilo je nekada, deceniju unazad postane afirmasana, ekoturistička destinacija : pre ratnih zbivanja, atraktivna lovna turistička - lovnog turizma u svim oblicima- redovan, tro- za gajenje divljači destinacija i za elitni trofejni turizam. fejan, Tehničke objekte, bez kojih nije moguć opsta- Tako iz tog perioda, postoji objekat- brvnara - izletničko-rekretaivnog turizma, nak divljači u Vorovu, čine svi tehnički objekti, koji je sada zaključan, ali se planira njegova ravi- - eksurzionog lovnog turizma , namenjeni prehrani i ishrani divljih životinja. talizacija. - edukativnog eko-turizma, U Vorovo, za sada postoje : U neposrednoj blizini ovog objekta nalazi se - tranzitnog eko-lovnog turizma. Senjaci, zatvorene čeke - 10, čardaci, nov objekat Vlade Republike Srbije, sale za sedni- U Lovištu Vorovu, moguća je afirmacija i eco- - jasle za leguminoze – 3 ce, restoran. lodge smeštaja. - nastrešnice sa valovima za zrnastu hranu – 4 , U ovom objektu, poslednjih dve godine, niko - solišta – 24 u koje se stavlja kamena so, nije boravio, prema informacijama ljudi iz Lovi- Literatura - mikroretenzije – 4, šta Vorovo.U objektu živi jedan čuvar, radnik 1. Program razvoja Nacionalnog parka Fruška - i samo 4 bunara. Vlade Republike Srbije. gora, sa posebnom namenom za period 2004 – Za obnovu tehničkih objekta i nove investacione U planovima Lovišta Nacionalnog parka Fru- 2020. godina, stručna obrada: Zavod za plani- zahvate, ove godine su planirane investicije u izno- ška gora, za buduće planira se obnova tehničkih ranje Vojvodine. Dokument je usvojila Skup- su od 1.185.936 dinara. Sredstva su namenjena za: uslova, proširenje kapaciteta. ština AP Vojvodine, jun 2004. - 39. 960 dinara, za izgradnju visoke zatvorene Planira se završavanje sledeće faze izgra- 2. Lična poseta i obilazak lovišta Vorovo, razgo- čeke, dnje-ograđivanje posebnih gatera, u zapadnom vor sa ljudima iz Lovišta - 33. 048 dinara, za hranilište za visoku divljač, delu pregrađenog dela Lovišta Vorovo. Taj deo je 3. Zakon o lovstvu (“Sl. glasnik RS”,39/93) - 34. 128 dinara, za izgradnju otvorene čeke –1, namenjen gajenju divljih svinja, gde će biti pose- 4. Zakon o zaštiti životne sredine (“Sl. glsanik - 280. 800 dinara, za nabavku mehanizacije za bni gateri za prasilište, posebni deo za reproduk- RS”, 66/91) čišćenje proseka, cioni centar za muflone; za Pokrajinu. 5. Uredba o zaštiti prirodnih retkosti (“Sl.glasnik - 826. 000 dinara, za postavljanje unutrašnje Prirodne odlike Lovišta Vorovo, sadašnji RS”, 50/93) ograde u dužini od 1750 m, postojeći genofond, uz minilano ulaganje u revi- 6. Pravilnik o sadržini i načinu izrade lovne - 486. 000 dinara, za postavljanje spoljne ograde talizaciju smeštajnih kapaciteta, uz odgovarajući osnove lovišta, lovne osnove lovnog područja i od 1 000 m, i kakav zaslužuju markentig i menadžment, bio godišnjeg plana gazdovanja lovištem (“Sl. gla- - 486. 000 dinara, za nabavku terenskog vozila. bi dovoljan u početnoj fazi za turističko aktivira- snik RS”,13/94) U lovištu Vorovo, najakutniji problem je nje Lovišta Vorovo. 7. Godišnji plan gazdovanja lovištem JP Naci- nedostatak vode. Planira se kopanje novih buna- S obzirom da je Lovište Vorovo, ograđeno onalni park Fruška gora, za lovnu 200/2005 ra, ali je tehnički problem komplikovan jer je lovište, postoje realne šanse za organizovanje godinu, JP Nacionalni park Fruška gora, Srem- pedološka podloga les, debljine, na nekim mesti- turizma za turističku klijentelu određenih turi- ska Kamenica, april 2004. godine ma i preko 50 m. stičkih kvaliteta. 8. Geografska monografija opštine Šid, Institut Za prehranjivanje divljači, u 2003/ 2004. godi- Moguće je organizovati, tzv. upravljanje pos- za geografiju, turizam i hotelsku industriju, ni, planirano je da se obezbedi: etiocima (visitor management), moguće je i lako PMF, Novi Sad 151