ə l i y e v i l q a r MƏMMƏDƏLİ oğlu

SİRR

AÇAR

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi PfcEZİDENT KİTABXANASI ƏLİYEV İLQAR MƏMMƏDƏLİ oğlu "Memarlıq abidələri canlı tariximiz olub, keçmişimizlə bu günümüz "SİRR və AÇAR" arasında ayrılmaz körpü yaradırlar." (QIZ QALASI "LEYLİ və MƏCNUN"un məqbərəsidir) Kamil Fərhadoğlu Bakı, «Adiloğlu» nəşriyyatı, 2011, 156 səh. Tarix elmləri doktoru.

Azərbaycanda qurulan körpüləri layihələndirən, inşa edən və dəyərlər yaradan "AZƏRKÖRPÜ" ASG-nm Prezidenti Əfəndi İsmiyev və şirkətin kollektivi, zamanəmizi qədim Azərbaycanın mədəniyyət tarixi ilə birləşdirən, bu "körpü"nü də, böyük məmuniyyətlə Azərbaycan xalqının və sivil dünyanın istifadəsinə verir.

Bağlılar açan olsun bu dastan, Oxuyub ağ günə çatsın hər insan.

Şeyx Nizami

"AZƏRKÖRPÜ" - DİYARLARI, ZAMANƏLƏRİ MƏDƏNİYYƏTLƏRİ BİRLƏŞDİRƏN KÖRPÜ

Ə 4905000000qrifli nəşr 121-2011 ©Əliyev İlqar, 2011

3 4 SİRR və AÇAR / / rolunu oynayacaqdır. rolunu tarixinin, iqtisadi və mədəni həyatının hərtərəfli işıqlandırılmasında öz işıqlandırılmasında hərtərəfli çoxəsrlik həyatının mədəni Bakının və fikir, iqtisadi yeni bu tarixinin, ki, Şübhəsiz olacaqdır. səbəb marağına göstərəcəkdir. köməklik araşdırmalarına bağlı deyil, həm də geniş oxucu kütləsinin və xarici turistlərin böyük böyük turistlərin xarici və kütləsinin oxucu geniş də həm deyil, alimlərin diqqətini cəlb edəcək, onların tariximizlə, mədəniyyətimizlə mədəniyyətimizlə tariximizlə, onların edəcək, yeri cəlb diqqətini Kitabda alimlərin araşdırmışdır. şəkildə təqdirəlayiq əsərini Məcnun" gəldikcə digər elmi mənbələrdən də ətraflı şəkildə istifadə edilmişdir. istifadə şəkildə ətraflı də mənbələrdən elmi digər gəldikcə bilər. sayıla mənbəyi vermişlər. Lakin Qız qalası haqqmda mənbə materialları çox azdır. azdır. çox materialları mənbə haqqmda qalası Qız Lakin vermişlər. mat və səyyahları Azərbaycan şəhərləri, o cümlədən Bakının Bakının tarixi gözəl ən dövrün cümlədən o əsərləri Gəncəvinin o Nizami Dahi ki, Əlbəttə şəhərləri, Azərbaycan səyyahları və mat sənətkarlığı, ticarət və ticarət yolları haqqmda xeyli dəyərli məlumatlar məlumatlar dəyərli xeyli haqqmda yolları ticarət və ticarət sənətkarlığı, onun təyinatı haqqmda yeni fikrin irəli sürülməsi xoş təəsurat bağışlayır. təəsurat xoş sürülməsi irəli fikrin yeni haqqmda təyinatı onun gələrək Qız qalasının tarixi haqqmda yığcam məlumatın verilməsi və və verilməsi məlumatın yığcam haqqmda tarixi qalasının Qız gələrək arasında ayrılmaz körpü yaradırlar. Kitabın məna və məzmunundan irəli irəli və məzmunundan məna Kitabın yaradırlar. körpü ayrılmaz arasında və "Leyli Qız Gəncəvinin gətirərək sitatlar Nizami Kərimdən Qurani və edərək təhlil Müəllif əsərini Məcnun" doğurur. maraq böyük kitabı qalası haqqmda maraqlı fikirlər söyləyir. fikirlər maraqlı haqqmda qalası dərin məna və məzmunu ilə seçilən İlqar Əliyevin "Sirr və Açar" adlı adlı Açar" və "Sirr Əliyevin İlqar seçilən ilə məzmunu və məna dərin qaranlıq səhifələri arzu olunan səviyyədə və yetərincə tarixinin tədqiq olunmamışdır. əsrlər orta etmiş inkişaf də eləcə dövrü, qədim ən şəhərinin Bakı Lakin yazılmışdır.əsərlər qiymətli araşdırılmış,haqqmda şəkildə ixigeniş sadi, tar­ siyasi rolu şəhərlərin böyük olan həyatında mübarizəli və mədəni sirlərindən söhbət açır. söhbət sirlərindən çağlarını parlaq əks etdirir, qüdrətinə ehtiram ilə baş əydiyimiz əydiyimiz baş ilə ehtiram qüdrətinə etdirir, əks parlaq çağlarını doğmadır. Tarixi abidələr xalqın keçmişini, onun tərəqqi və tənəzzül tənəzzül və tərəqqi onun keçmişini, xalqın abidələr Tarixi doğmadır. İlqar Əliyevin «Sirr və Açar» adlı uğurlu kitabı əminəm ki, tədqiqatçı tədqiqatçı ki, əminəm kitabı adlı uğurlu Açar» və «Sirr Əliyevin İlqar Orta əsrlər dövrünün tarixçiləri, alim, coğrafiyaşünasları, tacir, diplo­ tacir, coğrafiyaşünasları, alim, tarixçiləri, dövrünün əsrlər Orta Bu kitab Qız qalasının aktuallığını bir daha artırır. daha bir aktuallığını qalasının Qız kitab Bu Memarlıq abidələri canlı tariximiz olub, keçmişimizlə bu günümüz günümüz bu keçmişimizlə olub, tariximiz canlı abidələri Memarlıq Bu baxımdan Qız qalasının təyinatı haqqmda yeni fikir söyləyərək söyləyərək fikir yeni haqqmda təyinatı qalasının Qız baxımdan Bu Qız qalasının tarixinə yeni baxış, yalnız yerli və xarici tədqiqatçıların tədqiqatçıların xarici və yerli yalnız baxış, yeni tarixinə qalasının Qız Bakı dünyanın ən qədim və mədəni şəhərlərindəndir. Xalqımızın iqti­ Xalqımızın şəhərlərindəndir. mədəni və qədim ən dünyanın Bakı Ulu nəsillərin yaratmış olduqları bütün nadir sənət inciləri bizə bizə inciləri sənət nadir bütün olduqları yaratmış nəsillərin Ulu İ lqar Əliyevin "SİRR və AÇAR" adlı kitabına rəy kitabına adlı AÇAR" və "SİRR Əliyevin lqar Bu baxımdan müəllif Şeyx Nizaminin "Leyli və və "Leyli Nizaminin Şeyx müəllif baxımdan Bu Elmi Tədqiqat İnstitutu, tarix elmləri doktoru elmləri tarix İnstitutu, Tədqiqat Elmi Azərbaycan Respublikası "İçəri şəhər" "İçəri Respublikası Azərbaycan Kamil Fərhadoğlu Kamil

na btn ulr bxaaa, . lyvn Sr v aa" (Qız açar" və "Sirr Əliyevin İ. baxmayaraq, bunlara bütün Ancaq bəzilərini sirlərdən bu o, və çəkmiş özünə aləmi sirli yaradıcılığının öüs d, na üyə plmk əəlrn ə laı təbiidir. olması də cəhətlərin polemik müəyyən onda də, görünsə mümkündür. etmək şamil əsərlərinə bütün onun əslində adını "Sirlər xəzinəsi" olan poeması ilk şairin böyük baxımdan anlamaq bu və olmur qədər sona iqtidarında oxucu olmayan hazırlığı xüsusi əsərlərini onun ki, aaı Lyi ə ənnu mqəəii) iaı əgn xaı və axtarış gərgin kitabı məqbərəsidir) Məcnun"un və "Leyli qalası inandırıcı qədər nə kəşf, yeni bir hər Əlbəttə, çalışmışdır. açmağa ki, deyirdi Cami Əbdürrəhman sənətkarı böyük sirr olaraq qaldı. O dünyada ətəyindən tutub bu sirləri soruşacağam". sirləri bu tutub ətəyindən dünyada mənə O qaldı. mətləblər çox olaraq bir sirr oradakı sonra oxuyandan "Xəmsə"sini minin) etmiş və indi də etməkdədir. Nizami ardıcıllarından olmuş XV yüzilliyin yüzilliyin XV olmuş ardıcıllarından Nizami dəetməkdədir. indi və etmiş aparılmır. ölkədə bir heç başqa çalışan mütəxəssislərin diqqətini zaman-zaman öz yaradıcılığına cəlb cəlb sahələrdə yaradıcılığına öz müxtəlif zaman-zaman ən diqqətini deyil, mütəxəssislərin çalışan həvəskarlarının poeziya təkcə Gəncəvi olmaqla daxil da İran iş, vüsətli cür bu sahəsində nizamişünaslıq ki, tərcüməsidir və təbliği nəşri, olaraq müntəzəm tərəfindən həmvətənləri yolunda ən yaxşı vasitə - dahi azərbaycanlının əsərlərinin onun doğma doğma onun əsərlərinin azərbaycanlının dahi - vasitə yaxşı ən yolunda qələmə vermək cəhdləri özünü göstərir. Bu cür cəhdlərin qarşısını almaq almaq qarşısını cəhdlərin cür Bu göstərir. özünü cəhdləri vermək qələmə oynayır. rolunu öz prosesində kamilləşməsi mənəvi dairələrdə məlumatsızlıqdan, ya da qəsdən Nizamini İran şairi kimi kimi şairi İran Nizamini qəsdən da ya məlumatsızlıqdan, dairələrdə Nizami fikrində ədəbi-elmi dünya ki, görədir Buna biridir. hadisələrdən sənətinə olan maraq heç vaxt səngimir, zaman-zaman şairin ölməz ölməz şairin zaman-zaman səngimir, vaxt heç maraq olan sənətinə fenomenal əhəmiyyətli qlobal olan sayı-sanbalı mövqeyi, öz fikrində əsərləri istər Qərb, istərsə də Şərq dillərinə tərcümə edilərək bəşəriyyətin bəşəriyyətin edilərək tərcümə dillərinə Şərq də istərsə Qərb, istər əsərləri (1141-1209) Gəncəvi Nizami oğlu dahi Azərbaycanın parlayan kimi sonrakı əsrlərdə mütərəqqi humanist fikirlərinin və əlçatmaz poetik poetik saldı. dünyaya əlçatmaz bütün və işığını yaradıcılığının olan sintezi fikirlərinin sənətkarlığının humanist mütərəqqi əsrlərdə sonrakı Təəssüf ki, hələ də informasiya kasadlığından əziyyət çəkən bəzi elmi bəzi çəkən əziyyət kasadlığından də informasiya ki,hələ Təəssüf Doğrudan da, Nizami Gəncəvi o qədər dahi bir mütəfəkkir-şairdir mütəfəkkir-şairdir bir dahi qədər o Gəncəvi Nizami da, Doğrudan Gənc və istedadlı tədqiqatçı İlqar Əliyevin də diqqətini Nizami diqqətini də Əliyevin İlqar tədqiqatçı istedadlı və Gənc Ensiklopedik bilikli, renessans səciyyəli bir sənətkar olan Nizami Nizami olan sənətkar bir səciyyəli renessans bilikli, Ensiklopedik Nizami dühası bu gün də dünya ədəbi-mədəni və ictimai-fəlsəfi ictimai-fəlsəfi və ədəbi-mədəni dünya də gün bu dühası Nizami ulduz bir göylərində poeziya Şərqin Orta və Yaxın yüzillikdə XII NİZAMİ GƏNCƏVİ DÜHASINA YENİ BAXIŞ YENİ DÜHASINA GƏNCƏVİ NİZAMİ AMEA-nın Ədəbiyyat institutunun direktor müavini direktor institutunun Ədəbiyyat AMEA-nın AMEA-nın müxbir üzvü, professor üzvü, müxbir AMEA-nın Şyi (əi Niza­ (yəni "Şeyxin Teymur Kərimli, Teymur

5 8 SİRR və AÇAR / / nəticələrindən danışmaq daha düzgün və daha əhəmiyyətli olar." əhəmiyyətli daha və düzgün daha danışmaq nəticələrindən ki, qonaqlara Qız qalasına qoşulmuş, milli kökümüz və milli memarlıq memarlıq milli və kökümüz milli qoşulmuş, qalasına Qız qonaqlara ki, tariximizə yaraşmayan, iyrənc əfsanələr danışmaqdansa, bu tədqiqatın tədqiqatın bu danışmaqdansa, əfsanələr iyrənc yaraşmayan, tariximizə tədqiqatların aparılmasına ehtiyac olduğunu düşünürəm. Düşünürəm Düşünürəm düşünürəm. olduğunu ehtiyac aparılmasına tədqiqatların forma axtaranda canlı, cansız təbiət formalarına müraciət edirik. müraciət formalarına təbiət cansız vaxt çox canlı, da axtaranda memarlar forma Biz olur. gəlmək rast layihələrə edilmiş müraciət Çünki antiq dövrlərdən belə memarlıqda insan skletinin quruluşuna quruluşuna skletinin insan memarlıqda belə dövrlərdən antiq Çünki formasından götürüldüyünü bildirir. Burada həqiqətə uyğunluq var. uyğunluq həqiqətə Burada bildirir. götürüldüyünü formasından uuuuu isnn nra üuu ə aığ sümüklərinin qabırğa və sütunu onurğa insanın quruluşunun istinad etməsi də xoş təəsurat doğurur. təəsurat xoş də etməsi istinad təqdirə layiqdir. Onun dahi Nizaminin "Leyli və Məcnun" dastanına dastanına Məcnun" və "Leyli Nizaminin dahi Onun layiqdir. təqdirə aparılmamışdır. İlqar Əliyevin bu istiqamətdə apardığı tədqiqatlar tədqiqatlar apardığı istiqamətdə bu Əliyevin İlqar aparılmamışdır. O daşımır. mahiyyət üçün onun Zaman kompozisiyasıdır. memarlıq qoşulan əfsanələrdən başqa, bu qədər dəqiq tədqiqat işləri işləri tədqiqat dəqiq qədər bu başqa, əfsanələrdən qoşulan əbədi və müasirdir. Əfsuslar olsun ki, bu vaxta qədər, Qız qalasına qalasına Qız qədər, Türk vaxta bu ki, təmiz olsun Əfsuslar yoğrulmuş müasirdir. və sadəliyindən əbədi yüksək öz və sadəliyindən İlqar Əliyevin tədqiqatının dərindən təyin edilməsi üçün daha dərin dərin daha üçün edilməsi təyin dərindən tədqiqatının Əliyevin İlqar Dünya memarlıq şedevrlərindən olan Qız qalası dahi memarın Türk Türk memarın dahi qalası Qız olan şedevrlərindən memarlıq Dünya aaldr i məlf Mhbə Aiəinn konstruktiv Abidəsi"nin "Məhəbbət müəllif ki, Maraqlıdır " MƏHƏBBƏT ABİDƏSİ" MƏHƏBBƏT Dövlət mükafatı laureatı, Respublikanın laureatı, mükafatı Dövlət Moskva Beynəlxalq Memarlıq Beynəlxalq Moskva Akademiyasının Akademiki, Akademiyasının Əlibəy Novruzi Əlibəy Əməkdar memarı Əməkdar

hadisə imiş! Bu dastan öz balalarımızın faciəsi imiş! faciəsi balalarımızın öz dastan Bu imiş! hadisə bir abidəni qeyrisi ucaltmamış!Heç bir mədəniyyət oxşannı yaratmamış! dmə yrnşn" znə k edrn "k gn sviii xatirəsinə sevgilinin gənc ucaldılmış "iki abidə" etdirən, imiş. əksAbidənin forması, özündə yaranışını" quruluşu Adəmdən bunu aydın əks etdirir! Belə göstəricilərinin, insan onurğasının və döş qəfəsinin forma, quruluş və təsdiqləyirəm". quruluş etdiyini təşkil forma, uyğunluq qəfəsinin döş təmamilə say ilə və lari memarlıq onurğasının quruluşunun insan daxili və göstəricilərinin, xarici formasının, qalasının Qız diyi fərəhlənirəm: abidə - Eşq və Məhəbbət abidəsi imiş. Yer üzərində ilk sevgililər olmuş "Həvvanın qadınların, qocaların, üçün, etmək sitayiş oda yanan "Daxilində 5. "Bakıya "artıq çatmış 4. gəmilərin" Bakıya yan almalan üçün işıq saçan- Mayak", 7. "Şəhər qalasından daha möhkəm, daha əzəmətli, bir şəhər qalası qalası şəhər bir əzəmətli, daha möhkəm, daha qalasından "Şəhər 7. 6."Atasına ərə getmək istəməyib, üzərindən özünü yerə atmış qızın Qülləsi", - Rəsədxana", sayıldığı- ulduzların üstündən üçün etmək "Falçılıq 3. qoyulduğu- üçün yeməsi quşların cəmdəyinin insanın ölmüş "Üstünə 2. 1. "İçində qadın və uşaqların düşməndən qorunduğu- Qala", qorunduğu- düşməndən uşaqların və qadın 1. "İçində Zərdüşt daxması" Zərdüşt dəyərinə başa gələn- Gözətçi qalası" və s. və qalası" Gözətçi gələn- başa dəyərinə şikəstlərin kəndirlə ikinci yarusa qalxdıqları- Od məbədi", Od qalxdıqları- yarusa ikinci kəndirlə şikəstlərin - Eşq olsun Sənə Azərbaycan mədəniyyəti! Azərbaycan Sənə olsun Eşq - tarixi, Azərbaycan Sənə olsun Eşq - haqdır: mənada hər nəsihətin Sənin Nizami! Şeyx Ey - - Ey Türk qızı "Leyli"! Namus və qeyrətinə həsr edilmiş Opera daha daha Opera edilmiş həsr qeyrətinə və Namus "Leyli"! qızı Türk Ey - - edəcək! fəxr Səninlə mədəniyyəti Dünya memarı! Azərbaycan Ey - İndi aydın olur ki, bu "Qız", bütün mədənidünyanıbütün İndiaydın olur "Qız", heyrətləndirəcək ki, bu bir Mən inandım ki, Dahi Nizaminin "Leyli və Məcnun" dastanı tarixi tarixi dastanı Məcnun" və "Leyli Nizaminin Dahi ki, inandım Mən "Müəllif İlqar Əliyevin "SİRR və AÇAR" adlı kitabında təqdim et­ təqdim kitabında adlı AÇAR" və "SİRR Əliyevin İlqar "Müəllif Ey ərəb libası altında gizlənmiş Azərbaycan balaları! Bütün gənclər gənclər Bütün balaları! Azərbaycan gizlənmiş altında libası ərəb Ey əməii öü hvsə şəii b ktba ihm alıb, ilham kitabdan bu işlədiyim həvəslə böyük Rəsmlərini zil səslənəcək! zil abidəniz qarşısında baş əyəcək, xatirəniz gül-çiçəksiz qalmayacaq! gül-çiçəksiz xatirəniz əyəcək, baş qarşısında abidəniz "Onurğa sütununun qısa anatomiyası" qısa sütununun "Onurğa Rəssamlar İttifaqının üzvü, Əməkdar incəsənət xadimi incəsənət Əməkdar üzvü, İttifaqının Rəssamlar Çünki Nizami ilə qurtardı o dal o qurtardı ilə Nizami Çünki Bakı Tibb Universiteti, fiziologiya kafedrasının dosenti kafedrasının fiziologiya Universiteti, Tibb Bakı Şerdən ucalıq umma dünyada umma ucalıq Şerdən Rəssam-monumentalist, Sumqayıt ş. Baş rəssamı, Baş ş. Sumqayıt Rəssam-monumentalist, "SİRR VƏ AÇAR" VƏ "SİRR Rəşid Mahmudov Rəşid , Vaqif Nəzirov Vaqif

10 SİRR və AÇAR / / \ yf ceJ İ J) e fc fc y \ £ Ə taylannızla. Bıınlar onunqüdrətinin dəlilləridir. Şübhəsiz, ayələr bunlarda düşünənlər var üçün." "Sizin özünüzdən"Sizin sizlər üçün taylar yaratmış ki, rahatlıq tapasız Sevgiylə bərqərareləmiş mərhəmət aranızda. &Г əmhbəə l əygn ealqaiəiid,mh i - ucaltmışıq! biz məhz də, Azərbaycanlılar abidəsini memarlıq yeganə və ilk məhəbbətə" və Bu tədqiqatların nəticəsi olaraq biləcəyik ki, Yer üzərində "Eşq "Eşq üzərində Yer ki, biləcəyik olaraq nəticəsi tədqiqatların Bu yaratmışlar. xalqları Türk olaraq ilk abidələri yazılı məhəbbətə və növbədə etmək lazım idi." lazım etmək növbədə Türk xalqları təzə gəlinin ayaqları altında qurbanlar kəsirlər. Eşq Eşq kəsirlər. qurbanlar altında ayaqları gəlinin təzə xalqları Türk məbədlər və səcdəgahlar ucaldar, çoxlu qurbanlar kəsərdilər. qurbanlar çoxlu ucaldar, səcdəgahlar və məbədlər Lakin bunlara uyğun şeylər yerinə yetirməmişlər, halbuki ilk ilk halbuki yetirməmişlər, yerinə şeylər uyğun bunlara Lakin təmamilə dərk etmirlər, əgər dərk etsəydilər, etsəydilər, dərk əgər etmirlər, dərk təmamilə Müdrik Əflatuna xitabən bildirmək istərdim ki, min illərdir illərdir min ki, istərdim bildirmək xitabən Əflatuna Müdrik "Mənə elə gəlir ki, insanlar məhəbbətin həqiqi gücünü gücünü həqiqi məhəbbətin insanlar ki, gəlir elə "Mənə Qurani - Kərim. 30. "Rum" Surəsi. Ayə 21. Ayə Surəsi. "Rum" 30. Kərim. - Qurani 6 6 EŞQ və MƏHƏBBƏT və EŞQ t- ч{гЯъ & 2 ) + Sr U Ssr, + ,) n böyük ona Əflatun

Qurani - Kərim. 32. "Səcdə" Surəsi. Ayə 7. "Allahdır yaratdığı hər şeyi mükəmməl yaradan, insanı ilk öncə gildən xəlq eləyən, sonra onun nəslini mayedən var eləyən, sonra ona görkəm verən və öz ruhundan üfürən".

Allah-Təala öz ruhundan insana üfürdükdən sonra, insan da öz yaradıcılığına başlamışdır. Antik zamanlardan qurub yaratmaqla məşğul olan bir çox xalqların özləri fiziki cəhətdən məhv olsalar da, onların mədəniyyətləri bizim yaşadığımız dövrə qədər gəlib çatmışdır. Şumerlərin daş kitabələri, Latınların dili, əlifbası, qədim Misirlilərin memarlıq abidələri və sairlər bu qəbildəndirlər. Bir çox xalqlar isə, ta qədimdən öz mədəniyyətlərini qoruyub saxlamış və bu gün də inkişaf etdirirlər. Buna misal olaraq Türk xalqlarını göstərmək olar. Türklər altı- yeddi min illər əvvəl Tək Allahlıq (Tanrıçılıq) mədəniyyətini yaratmış və sonrakı tarixlərdə də ümumi bəşəriyyətin inkişafına xidmət etmiş əvəzsiz dəyərlər yaratmışlar. Şeyx Nizami Gəncəvi "Leyli və Məcnun" dastanında Məhəmməd Peyğəmbərin Meracını - Tək olan Allah - Təalanm görüşünə getməsini qeyd edərkən, tarixi Türklərin Tanriya olan inancını belə qeyd edir: "Sonuncu Peyğəmbərin tərifi"

Ey altı cəhəti heyrətləndirən, Atını çapırsan yeddi göyə sən. Altı-yeddi min il keçir o andan Ki, bu dəbdəbəni eşitmiş cahan. Tarixi türklərin məkanı olan Tuva ərazisində tapılmış abidə - baş daşı, qədim mədəniyyət nümunələrindən biridir: "Mən bir oğuz Türküyəm, insanlar yaranandan varıq və göylərlə yer birləşənə qədər biz də duracağıq" sözləri, bu Türkün qəbri üzərində həkk edilmişdir. Antik mədəniyyətlərin coğrafiyasına nəzər salsaq, bu məkanların ümumi dünya miqyasında kiçik bir ərazidə mövcud olduqlarını görərik. Eyni ərazidə, fərqli dövrlərdə yaşayan ayrı-ayrı xalqlar böyük mədə­ niyyətlər yarada bildikləri halda, həmin dövrdə digər məkanlarda məskunlaşmış cəmiyyətlərdə bu inkişaf baş vermirdi. Dünya möcüzələrini yaradan mədəniyyətlərin inkişafının əsas səbəbi, yəqin ki, həmin "möcüzələr" torpaqlarında Allah - Təalanm özünün möcüzələr yaratmasıdır. Bu möcüzələrin əsasında insanlar əfsanələr, rəvayətlər və miflər yaratmışlar. Tarixi Türklər, Şumer, Vav- ilon, antik Yunan, Roma, qədim Misir və sair antik mədəniyyətlərin 14 SİRR və AÇAR / / yenidən, daha böyük ölçüdə bərpa edib. Və bu məbəd dünya möcüzəsi möcüzəsi dünya məbəd bu Və edib. bərpa ölçüdə böyük daha yenidən, etmirəm). qeyd kitabımda bilərəkdən adını kortəbii qərarı, onun bu arzusuna çatmasına imkan yaradıb.(man yaradıb.(man imkan çatmasına arzusuna bu onun qərarı, kortəbii yaşatmaq tarixdə hakimlərinin edib, Dövrün yandırmışdır. onu ölümsüz ildə 336-cı e.ə. Adını adam, bir istəmiş çatıb. başa tikilib abidə ildə bu 550 olan ə. əsəri e. Hersifronun memar Dahi tikilmişdir. şərəfinə onun sayılıb. ucaltmışlar. Onların bu cəsarətləri Tanrının xoşuna gəlmədiyindən O, gəlmədiyindən xoşuna Tanrının cəsarətləri bu Onların ucaltmışlar. etməmələri üçün, Tanrı onların dillərini qarışdırmışdır. cürət dillərini bir onların Tanrı belə daha üçün, bir etməmələri insanların ucaldan Qülləni dağıtmışdır. qülləni adlandırmışlar. "Babili" - Qapısı" məzmunlarını möcüzələrin edilmiş təsvir kitablarında haqqında" ucaldılmış əsasında miflər bu və rəvayətlər miflər, əfsanələr, barədə qurmuşlar. Yerli əhali şəhərin adını bu qapının adı ilə - "Tanrıların "Tanrıların - ilə adı qapının bu adını şəhərin əhali Yerli qurmuşlar. araşdırsaq onların çoxunun "Tanrılarla" bağlı olduğunu görərik: olduğunu bağlı "Tanrılarla" çoxunun onların araşdırsaq eramızdan və "Tarix" Heradotun biz Əgər durur. abidələri memarlıq i əvvəl III əsrdə yaşamış Filion Vizantiyalmm "Dünyanın yeddi möcüzəsi möcüzəsi yeddi "Dünyanın Vizantiyalmm Filion yaşamış əsrdə III əvvəl nkişafının əsasında, həmin xalqların qəbul etdiyi Tanrı və "Tanrılar" "Tanrılar" və Tanrı etdiyi qəbul xalqların həmin əsasında, nkişafının Vavilonlular Tanrıya məsafəcə daha yaxın olmaları üçün bu qülləni qülləni bu üçün olmaları yaxın daha məsafəcə Tanrıya Vavilonlular qülləsi: Vavilon 2) Qədim Vavilonlular hündür şəhər divarları üzərində möhtəşəm qapı qapı möhtəşəm üzərində divarları şəhər hündür Vavilonlular Qədim 1) Vavılon şəhər divarları: şəhər Vavılon 1) Efesdəki İlahə Artemida bərəkət və doğruluq Tanrısı idi. Bu məbəd məbəd Bu idi. Tanrısı doğruluq və bərəkət Artemida İlahə Efesdəki 3) Efesdəki Artemida məbədi: Artemida Efesdəki 3) Arxitektor Heyrokrat bu abidəni abidəni bu Heyrokrat Arxitektor onun

II Feodosinin sarayı yananda, ağacdan düzəldilmiş dünyanın bu bu dünyanın düzəldilmiş ağacdan oldu. yananda, kül yanıb möcüzəsi sarayı Feodosinin II heykəli bu imperatorları Bizans Sonralar möcüzəsidir. dünya yeganə daşıyıb Konstantinopola aparmışlar. Bizim eranın V əsrində imperator imperator əsrində V eranın Bizim aparmışlar. Konstantinopola daşıyıb düşən payına Avropanın abidə vardır.Bu çələng qızıl hörülmüş budaq­ larından zeytun başında Onun edilirdi. təsvir vəziyyətdə oturmuş taxtda bu düzəldilmiş qarağacdan və sümüyündən fil Qızıldan, yaratmışdır. Zevsin heykəlini təxminən 2500 il bundan qabaq heykəltaraş Fidi Fidi heykəltaraş "Tanrı", bu nəhəng 14 metrlik qabaq bəzədilmişdir. daş-qaşlarla qiymətli abidə, bundan il 2500 təxminən olan Tanrısı heykəlini baş Yunanların Zevsin qədim qurulmuş, məbəddə Olimpiyadaki 5) Halikarnas məqbərəsi: Halikarnas 5) Yunanıstanın cənubunda, Olimpiya oyunlarının vətəni olan olan vətəni oyunlarının Olimpiya cənubunda, Yunanıstanın 4) Zevsin heykəli: Zevsin 4) 15 16 SİRR və AÇAR / / gəmilərə yol göstərməli olan tonqal qalanırdı. Roma imperiyasının qaldı. imperiyasının xarabalıq yerində zəlzələdən da Roma vermiş mayakın baş bu sonra əsrdə XIV qalanırdı. Və söndürdü. tonqal işığını abidənin olan süqutu göstərməli yol gəmilərə abidənin hündürlüyü 120 metrə çatırdı. Onun üzərindəki daş köşkdə köşkdə daş üzərindəki Onun çatırdı. metrə 120 hündürlüyü abidənin abidəni e.ə. 280-ci ildə memar Knidli Sostrat yaratmışdır. Üç yaruslu yaruslu Üç yaratmışdır. Sostrat Knidli memar ildə 280-ci e.ə. abidəni Tarixçi Plini məqbərənin e.ə. IV əsrdə tikildiyini və onun 60 metr metr 60 onun Movzoley götürülmüşdür. və adından etmişdir. "MavsoT'un qeyd tikildiyini məhz əsrdə olduğunu IV e.ə. hündürlüyündə məqbərənin Plini Tarixçi Məqbərənin içində Mavsol və Artemisyanm mərmər heykəlləri vardır. heykəlləri mərmər Artemisyanm və Mavsol içində Məqbərənin tunlardan, üçüncüsü isə piramida şəkilli mərmər damdan ibarət idi. idi. ibarət damdan mərmər şəkilli piramida isə üçüncüsü sü­ tunlardan, mərmər yarus ikinci edirdi, əhatə zolağı relyef ibarət mərmərdən ağ bu olan Ucalmaqda bəzənmişdir. qorunması fiqurlarla mifik məqbərəsi dünyada" onun üçün "əbədi Mavsolun məqbərədir. ucaltdığı Mavsola abidəni hökmdar Mavsolun arvadı Artemisya başa çatdırmış və onu onu və yarusunu birinci çatdırmış məqbərənin başa yaruslu Üç etmişdir. həsr Artemisya xatirəsinə ərinin arvadı Mavsolun hökmdar abidəni əri dəyişmiş vaxtsız dünyasını ş.), Bodrum (Türkiyə, Artemisyanm şahı 7) Rodos adasındakı Koloss: adasındakı Rodos 7) 6) İsgəndəriyyə mayakı: İsgəndəriyyə 6) İsgəndəriyyə şəhərinin yaxınlığındakı Faros adasında ucalan bu bu ucalan adasında Faros yaxınlığındakı şəhərinin İsgəndəriyyə " Tarixin atası" hesab edilən Heradotun vətəni olmuş Halikarnasm Halikarnasm olmuş vətəni Heradotun edilən hesab atası" Tarixin (məqbərə) sözü sözü hadisənin durmadığım heçrkim isbat edə biliməz. Bəlkə Böyük Yaradan Böyük biliməz. Bəlkə edə isbat heçrkim durmadığım hadisənin başlı, şirbədənli mifik Sfinks qoruyur. Sfinks mifik şirbədənli başlı, tikilən məqbərənin hündürlüyü 147 metrə çatır. Bu məqbərəni insan insan ilə məqbərəni Bu 30 çatır. metrə gətirmişdi. 147 qul hündürlüyü minlərlə 100 məqbərənin Memfisə tikilən paytaxt görə, Heredota edirdilər. hesab inanırdılar və Fironlar əbədi həyata hazırlaşmağı həyati şərtlərdən biri şərtlərdən həyati hazırlaşmağı həyata əbədi Fironlar və həyata inanırdılar sonrakı ölümdən Misirlilər Qədim olanıdır. mövcud yeganə gün qərar tuta bilməyən torpaq" dağıtmışdır: torpaq" bilməyən tuta qərar yanin ən boyuk heykəlini ucaltmağı qərara alırlar. Başında Günəş Günəş Başında idi. alırlar. təsviri Heliosun qərara ucaltmağı heykəlini boyuk ən yanin şüalarının rəmzi olan tac qoyulmuş gənc oğlanın heykəli Günəş Tanrısı Günəş heykəli oğlanın gənc qoyulmuş tac olan rəmzi şüalarının doslulari məğlub edə bilmir. Rodoslular, bu qələbənin şəninə adada dun- adada şəninə qələbənin bu Rodoslular, edə bilmir. məğlub doslulari Ro- azadlıqsevər o, Lakin edir. IIIhücüm e.ə. adasina Rodos Demetri, əvvəllərində əsrin Sərkərdə ucaltmışdır. şərəfinə Heliosun Tanrısı Günəş Hər bir əfsanənin, mifin, rəvayətin arxasında hansısa bir tarixi tarixi bir hansısa arxasında rəvayətin mifin, əfsanənin, bir Hər Firon Xeops öz məzarını sağlığında tikməyi planlaşdırmış və tarixçi tarixçi və planlaşdırmış tikməyi sağlığında məzarını öz Xeops Firon Klassik olaraq qəbul olunmuş Dünyanın Yeddi Möcüzəsindən, bu bu Möcüzəsindən, Yeddi Dünyanın olunmuş qəbul olaraq Klassik E.ə. IV əsrdə heykəltəraş Haros, hündürlüyü 36 metr olan bu abidəni abidəni bu olan metr 36 hündürlüyü Haros, heykəltəraş əsrdə IV E.ə. Bu möcüzələri, Dahi Nizaminin Qız qalası haqda dediyi! "bir yerdə yerdə "bir dediyi! haqda qalası Qız Nizaminin Dahi möcüzələri, Bu 8) Gizadakı Xeops məqbərəsi: Xeops Gizadakı 8) Zəlzələ batırar, su yuyar onu, yuyar su batırar, Zəlzələ Sonra düzəngalıa çevrilər sonu. çevrilər düzəngalıa Sonra Bu qat-qat yerlərə diqqətlə bir bax; bir diqqətlə yerlərə qat-qat Bu Torpaq tuta bilməz bir yerdə qərar. yerdə bir bilməz tuta Torpaq Gah zəlzələ qopar; gah sellər axar, sellər gah qopar; zəlzələ Gah ancaq, yerlər bu qurulmuş Torpaqdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Respublikası Azərbaycan PREZİDENT KİTABXANASIPREZİDENT işlər idarəsi işlər

18 SİRR və AÇAR / / ki, "Qara" rəng deyil, rəngsizlikdir. deyil, rəng bildirirəm "Qara" əsaslanaraq ki, dəlillərə etdiyim əldə Mən edilirdi. təqdim kimi əmələ gəldiyi aydındır. İndiyə qədər "qara" sözü "rəng" və ya "sifət" "sifət" ya və "rəng" sözü "qara" qədər İndiyə aydındır. gəldiyi əmələ istəyirəm: Araz da mənbəyini Dəclə və Fəratın başlandığı yerdən götürür. yerdən başlandığı Fəratın və Dəclə mənbəyini da Araz nəzərə Bunu başlanır. da çaylar axan dənizinə Xəzər dağlardan həmin aydındır. Bu iddiaya əsasən "Qarabağ" sözünün mahiyyətini açıqlamaq açıqlamaq mahiyyətini sözünün "Qarabağ" əsasən iddiaya Bu aydındır. alan tədqiqatçı üçüncü çayın məhz Araz çayı olduğunu iddia edir. Çünki edir.Çünki iddia olduğunu çayı Araz məhz çayın üçüncü tədqiqatçı alan çaylarının başlandığı dağlıq rayondan getdiyini bildirir. Məlumdur ki, Məlumdur bildirir. getdiyini rayondan - dağlıq kitab başlandığı çaylarının müqəddəs və Fərat Dəclə şərqindəki deyil, Türkiyənin qədim indiki yəni çaydan dörd çay mənbəyindən, dörd daha söhbətin görə, mətninə Rol təsvirinin Edem Devid Tövratdakı Uni­ Oksford professoru bölünür". çaya dörd versitetinin sonra çay bir çıxan Edemdən üçün bizim Qarabağımızdır! Qarabağımızdır! bizim olmuş Adəm və Həvvanın yaşadıqları məkan - Adəm (Edem) Bağları, (Edem) Adəm - məkan yaşadıqları Həvvanın və Adəm olmuş bütün kimyavi maddələrin demək olar ki, hamısı bu palçıqda mövcud­ palçıqda bu hamısı ki, olar demək maddələrin kimyavi bütün dur. Bəlkə Allah -Təala Adəmi elə bu palçıqdan yoğurmuşdur? palçıqdan bu elə edən Adəmi təşkil -Təala Allah Bəlkə dur. cismini İnsanın qərarlaşmaqdadır. birində yerlərdən ilk palçıq vulkanları yer almış və beynəlxalq səsvermənin nəticələrinə görə görə nəticələrinə səsvermənin beynəlxalq və almış yer vulkanları palçıq verilmişdir. Bu siyahıda Azərbaycanın təbii möcüzəsi - Abşeronun Abşeronun - möcüzəsi təbii Azərbaycanın siyahıda Bu verilmişdir. sırasında ilk yerdə Azərbaycan durur: Azərbaycan yerdə ilk sırasında digər dahilər Allahı dərk etmələri üçün əlavə möcüzələrə ehtiyac ehtiyac möcüzələrə əlavə üçün etmələri dərk duyurdularmı? Allahı dahilər digər və Eynşteyn Mendeleyev, Nyuton, Tusi, Nizami, Mikelanjelo, Vinçi, da yiyələnmiş elmə Leonardo yüksək isə, Sonralar göndərilərdimi? kitablar b il əvvəllər yaşayan ibtidai insanlara Peyğəmbərlər və ya Müqəddəs Müqəddəs ya və Peyğəmbərlər insanlara ibtidai yaşayan əvvəllər il izimlə inkişaf səviyyəmizə uyğun əlaqə qurur? Dövrümüzdən on min min on Dövrümüzdən qurur? əlaqə uyğun səviyyəmizə inkişaf izimlə Bildirmək istərdim ki, dördüncü çayın Kür çayı olduğu da gün kimi kimi gün da olduğu çayı Kür çayın dördüncü ki, istərdim Bildirmək Allah-Təalanın özünün daha çox möcüzələr yaratdığı məkanlar məkanlar yaratdığı möcüzələr çox daha özünün Allah-Təalanın 1) 2009 cu ildə "Dünyanın yeddi təbii möcuzəsi"nin seçilməsinə start start seçilməsinə möcuzəsi"nin təbii yeddi "Dünyanın ildə cu 1)2009 Qarabağ sözü "Qara" və "Bağ" sözlərinin məntiqi birləşməsindən birləşməsindən məntiqi sözlərinin "Bağ" və "Qara" sözü Qarabağ 2) Müqəddəs İncildə təsvir edilmiş, edilmiş, təsvir İncildə Müqəddəs 2) İncildə qeyd edilir ki, "Cənnət bağını suvarmaq suvarmaq bağını "Cənnət ki, edilir qeyd İncildə Yer üzərində ilk bəşər övladları bəşər ilk üzərində Yer

belə qeyd edilir: qeyd belə yaranmışdır. Bu "partlayış"a qədər bütün müstəvi (kainat) qara rəngdə rəngdə qara (kainat) müstəvi bütün qədər "partlayış"a Bu materiya" yaranmışdır. və qüvvə məkan, "zaman, sonra "partlayış"dan Bu edir. iddia aım tziii əqq drk u əat glbə k, dünya ki, gəliblər qənaətə bu edərək tədqiq tezliyini yayılma mənasını daşıyır. mənasını hadisə bu Zəburda Müqəddəs görərik. təsəvvür olduğunu ulduzlarsız qara və ay kainatın üzünü etsək, göyün geçələr də İndi idi. rəngsiz - чув­ порога ниже цвета любого излучение световое любое черное mədəniyyətinin beşiyi məhz qədim Azərbaycandır. Avroasiyada Azərbaycandır. ki, qədim məhz genlərin beşiyi mədəniyyətinin səciyyələndirən qrupunu qan insanlarda ствительности глаза..." ствительности zracnəaiid yrnb ə uaa hrnslə 0 kilometr 20 nəsildə hər buradan və yaranıb ərazisində Azərbaycan sürətlə tədricən Avroasiyaya yayılıblar. Avroasiyaya tədricən sürətlə olduğunu "məntiqi isbat" etməyə çalışdım. etməyə isbat" "məntiqi olduğunu Beləliklə məlum olur ki, "qara" rəng yox, "başlanğıj", "ilk" "ilk" "başlanğıj", yox, rəng "qara" ki, olur məlum Beləliklə Və bundan sonra Allah Yer üzərində həyatı mərhələlərlə yaradır. mərhələlərlə həyatı üzərində Yer Allah sonra bundan Və həyatda ən az yoxluğuna tab gətirə bildiyi həyat ünsürü də məhz məhz də ünsürü həyat bildiyi gətirə tab yoxluğuna az ən həyatda Elm bütün varlıqların "Böyük Partlayış" nəticəsində yarandığını yarandığını nəticəsində Partlayış" "Böyük varlıqların bütün Elm Azərbaycan dilindəki "Hava"dır. dilindəki Azərbaycan adlandırılır. жизни" источникоминачалом цветявляется "Черный как воспринимает человека Глаз цвета... черного нет природе "В "Hava"sını-nəfəsini verməklə bu dünya ilə vidalaşır. Adamın Adamın vidalaşır. ilə dünya bu verməklə "Hava"sını-nəfəsini Bununla da bəşəriyyətin və mədəniyyətin beşiyinin Azərbaycan Azərbaycan beşiyinin mədəniyyətin və bəşəriyyətin da Bununla ❖ Yalnız burada "Cənnət alması" adında alma növü var. növü alma adında alması" "Cənnət burada Yalnız ❖ trq əa v mdnyə eaıdn -0 i i əvvəl il min 8-10 eramızdan mədəniyyət və həyat oturaq relq . kra v gntk aal Sos iə müasir isə Sforsa Kavalli genetik və Akerman A. Arxeoloq şqıod . oldu işıqlı Qarabağ şərqdə yeganə məkandır ki, adında “bağ" sözü var. sözü “bağ" adında ki, məkandır yeganə şərqdə Qarabağ Adəmdən törəmiş bəşər övladları yalnız Türk dilində "adam" "adam" dilində Türk yalnız övladları bəşər törəmiş Adəmdən Adəm övladı ilk "Hava" — nəfəslə həyata vəsiqə alır və son son və alır vəsiqə həyata — nəfəslə "Hava" ilk övladı Adəm "Yer üzü qaranlıq idi. "Allah dedi: "Qoy işıq olsun" və yer və olsun" işıq "Qoy dedi: "Allah idi. qaranlıq üzü "Yer Həzrəti Musanın I kitabı. Varlıq kitabı. I Musanın Həzrəti Rənglərin filosofiyasi Rənglərin Rənglərin filosofiyasi Rənglərin I fəsil. 4 ayə 4 I fəsil. Onlar bildirirlər bildirirlər Onlar

19 20 SİRR və AÇAR / / ölçülərini, çəkisini, Gəmiqayada mövcud olmuş suyun hündürlüyünü və s. hesablayaraq, gəminin "azad üzmə gəminin və hesablayaraq, s. hündürlüyünü suyun olmuş mövcud Gəmiqayada çəkisini, ölçülərini, salmışdır. lövbər olaraq əbədi su"yun çəkilməsi ilə birgə "azad üzmə"yə başlamış və o, Arximed qanununa əsasən suyun dayazlaşdığı yerdə dayazlaşdığı suyun əsasən qanununa Arximed o,və başlamış üzmə"yə "azad birgə ilə çəkilməsi su"yun axtarırdılar. Lakin mən hesab edirəm ki, gəmi dağa çırpılmamışdır. O, "Gəmiqaya"ya yaxınlaşmış və onun və yaxınlaşmış "Gəmiqaya"ya O, çırpılmamışdır. dağa gəmi ki, edirəm hesab mən Lakin axtarırdılar. trayektoriyasının mümkün variantlarını və milə otura biləcəyi ərazilərin modelləşdirilməsinə başlamışıq). modelləşdirilməsinə ərazilərin biləcəyi otura milə və variantlarını mümkün trayektoriyasının u əii idy qdr dğ qrıaa, rd ql blcy vriaı zrnə uaa, n dağlarda onu duraraq, üzərində versiyası biləcəyi qala orada qırpılaraq, dağa qədər, indiyə gəminin Bu "sərnişinləri və paytaxtıdır sənətinin söz torpağı Azərbaycan ki, Məhz səslənmişdir. səbəbdəndir bu elə yurdunda Azərbaycan qədim məskunlaşdıqları ilk möcüzələr yaratmasına səbəb olmuşdur. səbəb tarixən yaratmasına möcüzələr Azərbaycanlıların olan sakinləri qədim torpağın bu möcüzələri, möcüzələrini əsirgəməmişdir. Allah-Təalanın bu torpaqlardakı torpaqlardakı bu Allah-Təalanın əsirgəməmişdir. möcüzələrini təşkil edən «od ilə su» bir yerdə qaynayır, birgə yaşıyırlar. birgə qaynayır, yerdə bir su» ilə «od edən təşkil doymursan. baxmaqla ki, möcüzədir bir Bu yanır. alışıb büst-bütün ki, Mazda) tərəfindən Avestamn nazil edildiyi məkanın "ilk olaraq Yanar Yanar olaraq "ilk məkanın edildiyi nazil Avestamn tərəfindən Mazda) odla təmin edilmiş torpaqlar" olduğu qeyd edilir. qeyd olduğu torpaqlar" edilmiş təmin odla buynuzlu heyvanlarla, canlılarla (insanlarla), it, quşlar və quşlar it, (insanlarla), canlılarla heyvanlarla, buynuzlu və canlıları yox idi". yox canlıları və yanar odla yanar torpaqları, atəşpərəstlik mədəniyyətində möcüzələrin yaranmasına yaranmasına yanar möcüzələrin Azərbaycanın mədəniyyətində olmuşdur: səbəb olan atəşpərəstlik möcüzəsi torpaqları, Allah-Təalanın almışdır. ilham Azərbaycanda doğulub, daima alışıb yanan Azərbaycan torpağından torpağından Azərbaycan yanan alışıb daima doğulub, Azərbaycanda vermiş, tarixin ən dahi insanlarından hesab edilən Zərdüşt, Odlar Yurdu Odlar Zərdüşt, edilən hesab insanlarından dahi ən tarixin vermiş, Nuh Peyğəmbər qoymuşdur. Onun qəbirüstü məqbərəsi Naxçıvan Naxçıvan məqbərəsi qəbirüstü Onun qoymuşdur. Peyğəmbər Nuh Azərbaycan şəhəri Naxçıvan ( Naxçıvan şəhəri Azərbaycan ərazisində bu gün də durur.1 də gün bu ərazisində məhz də təməlini şəhərinin Naxçıvan Qədim çatmışdır. quruya dağda Biz (Kulturoloji marketinq və kulturoloji layihələri MMC “MANİLTİ") artıq, bu gəminin təxmin edilən təxmin bugəminin artıq, “MANİLTİ") MMC layihələri kulturoloji və marketinq (Kulturoloji Biz (‘'Nuhun gəmisi" ilə əlaqədar "əfsanələr" qədim Türk, Şumer və s. yazılı mənbələrində də qeyd edilmişdir. qeyd də mənbələrində Şumer s.və yazılı Türk, "əfsanələr" qədim ilə əlaqədar (‘'Nuhun gəmisi" 7) İnsan dilindən yer üzərində ilk söz də yəqin ki, Adəm və Həvvanın Həvvanın və Adəm ki, də yəqin söz ilk üzərində yer dilindən İnsan 7) olmuşdur" söz yaranan "İlk 6) Yer üzərində yalnız Azərbaycanda, yaranışdan bir-birinin əksini əksini bir-birinin yaranışdan Azərbaycanda, yalnız üzərində Yer 6) 5) Abşeron torpaqları əsrlər, minilliklər, bəlkə də tarixin özü qədərdir qədərdir özü tarixin də bəlkə minilliklər, əsrlər, torpaqları Abşeron 5) Bu ayədən göründüyü kimi Zərdüşt Peyğəmbərə Xuda-Təala (Axura (Axura Xuda-Təala Peyğəmbərə Zərdüşt kimi göründüyü ayədən Bu "Yimamn rəhbərliyi altında 300 qış keçir. keçir. qış 300 altında rəhbərliyi "Yimamn 4) Adəm övladının mədəniyyətinin kökündən dəyişməsinə təkan təkan dəyişməsinə kökündən mədəniyyətinin övladının Adəm 4) Avesta. Videvdad. Fraqrad 2. Fraqrad Videvdad. Avesta. 3) Görünür Allah-Təala bu torpaqdan heç nəyi, o cümlədən cümlədən o nəyi, heç torpaqdan bu Allah-Təala Görünür " gəmini rahatca tərk edərək quruya çıxmışlar. Suyun üzərində qalan gəmi, "Yer üzərini basmış "Yer üzərini gəmi, qalan üzərində Suyun çıxmışlar. quruya edərək tərk rahatca gəmini İnsanlığın xilaskarı olmuş Nuh Peyğəmbərin gəmisi də qədim qədim də gəmisi Peyğəmbərin Nuh olmuş xilaskarı İnsanlığın təmin edildi. O torpaqlarda xırda və orta buynuzlu heyvanlar heyvanlar buynuzlu orta və xırda O torpaqlarda edildi. təmin Müqəddəs İncil. Əhdi-Ətiq. I başlıq. I Əhdi-Ətiq. İncil. Müqəddəs Nuhçıxan ) torpağında, Gəmiqaya adlanan adlanan Gəmiqaya )torpağında, O torpaqlar torpaqlar O qırmızı rəngli qırmızı kiçik və orta orta və kiçik "

ü - Qzlü" "ai - Zhə, Nvu - Qna" "asnm - "Şahsənəm Qəndab", - "Novruz Zöhrə", - "Tahir Qızılgül", - bül şairlərindəndir. Azərbaycan yaradan möcüzələri bu yoxdur. Başqa heç bir xalqın poetik yaradıcılığında "Əsli - Kərəm", "Bül­ Kərəm", - "Əsli yaradıcılığında poetik xalqın bir heç Başqa yoxdur. neft hövzələrini dünya möcüzəsi adlandırmışdır. möcüzəsi dünya hövzələrini neft larda xoş, şirin duyğular oyadacaqlar: duyğular şirin xoş, larda zirvələri eşq və üsyankarlığı Məcnun" - "Leyli Şirin", - "Fərhad Qərib", da sayı-hesabı qurbanların verdiyi Azərbaycanın yolunda Məhəbbət s.və V.Bəxtiyar Vurğun, Səməd Sabir, Nətavan, Şirvani, Xəqani Füzuli, keçirilmişdir. "Dünyanın yeni yeddi möcüzəsi" möcüzəsi" yeddi yeni "Dünyanın səsverməsi internet keçirilmişdir. qlobal beynəlxalq ilə dəstəyi YUNESKO-nun üçün, fəth edilməyib. Azərbaycan türkləri sözlə məhəbbətə elə nəhəng nəhəng elə məhəbbətə sözlə türkləri Azərbaycan edilməyib. fəth Nizami, Xəqani, Əfzələddin məskənidir. möcüzələrinin söz birləşmələri Bernardu Veber irəli sürmüşdür. Bu səsvermədə 90 mln. insan iştirak iştirak insan mln. 90 səsvermədə Bu sürmüşdür. irəli Veber Bernardu coğrafiyaşünası və tarixçisi Lusiy Ampelliy isə Azərbaycan ərazisindəki ərazisindəki Azərbaycan isə Ampelliy Lusiy tarixçisi və coğrafiyaşünası sairləri Roma əsr və IV etmişlər. hesab uyğun daha Kapitoliyasmı siyahısına Roma möcüzələr dünyanın paytaxtını, Misir qədim Bernar Monfokon filoloqu de fransız Kolizeyi, Marsial yazıçısı Roma qədim qülləsini, Vavilon möcüzələrə bu Heradot maraqlandırmışdır. möcüzələr gətirdiyi bdlruadba i olrhmş üymznütn şqslb ruh­ salıb işıq üstünə dünyamızın həmişə onlar ki, ucaldıblar abidələr etmişdir. World) Məhəbbətə ilk yazılı abidəni də Azərbaycan bu dahiləri ucaldıb. ucaldıb. dahiləri bu Azərbaycan də abidəni yazılı ilk Məhəbbətə 4) Tac-Mahal (Hindistan) Tac-Mahal 4) edilməsi müəyyən yenidən möcüzəsini yeddi dünyanın ildə 2007-ci ərsəyə insanların və yaratdığı Allahın insanları bütün eşitsəydi... Tarixən, abidələri yazılı bu edilmiş həsr sevgiyə Platon Müdrük 3) Böyük Çin səddi (Çin) səddi Çin Böyük 3) (İtaliya) Kolizey 2) 7) Çiçen-İtsa ehramları (Meksika) ehramları Çiçen-İtsa 7) (Peru) Maçu-Pikçu 6) (İordaniya) səhəri üzərində qaya Petranm Müqəddəs 5) 1) İsa Peyğəmbərin heykəli (Braziliya) heykəli Peyğəmbərin 1)İsa Səsvermənin nəticələrinə görə: nəticələrinə Səsvermənin adlı dünya müsabiqəsinin keçirilməsi ideyasım isveçrəli səyahətçi səyahətçi isveçrəli ideyasım keçirilməsi müsabiqəsinin dünya adlı Dörd yanı əlvan çiçək. əlvan yanı Dörd ləçək, cuna, Başında Tapmadım səndən göyçək. səndən Tapmadım Gəzib gəldim aləmi, gəldim Gəzib DuxaQocaoğlu DəliDomrul (New 7 Wonders of the of Wonders 7 (New (e.ə. Türk dastanı) Türk (e.ə.

22 SİRR və AÇAR / / yarada bilmişlər: yarada dinlərin qoyduğu məhdudiyyətlərdən bəhrələnə və yeni möcüzələr möcüzələr yeni və bu bəhrələnə sənətkarlar Dahi məhdudiyyətlərdən dəyişmişdir. qoyduğu tamamilə dinlərin da məzmunları və ruhu məhəbbətlə bağlı abidələrin olduğunu görərik: olduğunu abidələrin bağlı məhəbbətlə saldıqda, təqdim edilən möcüzələrin sayca ikinci pilləsində insana olan olan insana pilləsində ikinci sayca möcüzələrin edilən təqdim saldıqda, Monfokonun "Antik dünya, təqdim və izah edilən illyustrasiyalarda" illyustrasiyalarda" edilən izah və təqdim dünya, "Antik Monfokonun əsərlərinin ruhu olmuşdur. ruhu əsərlərinin de Bernar və möcüzəsi" yeddi "Dünyanın Vizantiyalmm Filon şərt Bu sintezi yarada bilmiş əsərlər dünyanın möcüzələri siyahısına düşmüşlər. düşmüşlər. siyahısına möcüzələri dünyanın əsərlər bilmiş yarada sintezi darlıq təşkil edən əsərlərə üstünlük vermişlər. 2300 il əvvəl də məhz bu bu məhz də əvvəl il 2300 vermişlər. üstünlük əsərlərə edən təşkil darlıq də əsasən, Tanrıların yaradıcılığı ilə insan yaradıcılığı arasında bir ahəng­ bir arasında yaradıcılığı ilə insan yaradıcılığı Tanrıların dəəsasən, üçün bir çox şərtlərin bu yaradıcılıqlarda yer alması əsas götürülərdi: əsas alması yer yaradıcılıqlarda bu şərtlərin çox bir üçün tarixinin həqiqi möcüzələrini özündə əks etdirə bilməmişdir. etdirə əks özündə möcüzələrini həqiqi tarixinin demokratik səsvermələrinin nəticələsini əks etdirdiyindən, mədəniyyət mədəniyyət etdirdiyindən, əks nəticələsini səsvermələrinin demokratik etmələridir. hesab üstün daha digərlərindən nümunələrini mədəniyyət möcüzəliklərini itirmələri, internet istifadəçilərinin dünya xalqları xalqları dünya istifadəçilərinin öz internet edilərək, ayırd çox itirmələri, daha möcüzələrin möcüzəliklərini köhnə səbəbi, bunun Yəqin "Dünyanın yeni yeddi möcüzəsi"nin siyahısı, qeyri peşəkar insanların insanların peşəkar qeyri siyahısı, ərazilərindəki öz möcüzəsi"nin yeddi yeni insanların "Dünyanın və paylanması bərabər qeyri arasında q qəbul edilmiş dünyanın yeddi möcüzəsindən heç biri yer almamışdır. almamışdır. yer biri heç möcüzəsindən yeddi dünyanın edilmiş qəbul alib elan edilmişlər. Siyahıdan göründüyü kimi, bu cərgədə tarixən tarixən cərgədə bu kimi, göründüyü Siyahıdan edilmişlər. elan alib Xristianlığın yayılması və İslamın yaranması ilə memarlıq əsərlərinin əsərlərinin memarlıq ilə yaranması İslamın və yayılması Xristianlığın Filonun və ondan sonra tərtib edilmiş möcüzələrin siyahısına nəzər nəzər siyahısına möcüzələrin edilmiş tərtib sonra ondan və Filonun Dünyanın yeddi möcüzəsinin təyin olunması layihəsinin müəllifləri müəllifləri layihəsinin olunması təyin möcüzəsinin yeddi Dünyanın ❖ Hər bir möcüzə hər hansı bir adla bağlı olmalı olmalı bağlı adla bir hansı hər möcüzə bir Hər ❖ ❖ Əsərin ərsəyə gəlməsində böyük bilik və istedad tələb olunmalı idi. olunmalı tələb istedad və bilik böyük olmalı gəlməsində ərsəyə Əsərin "ruhu" və ❖ məzmun forma, gözəl olaraq ilk əsərin Ucaldılan ❖ Belə ki, insan yaradıcılığının dünya möcüzələri siyahısına düşməsi düşməsi siyahısına möcüzələri dünya yaradıcılığının insan ki, Belə ilə bir sintez təşkil etməlidir. təşkil sintez bir ilə İnsanların bu yaradıcılıqları Tanrılar və onların yaradıcılıqları onların və Tanrılar yaradıcılıqları bu İnsanların Ucaldılmış abidəyə həsr edilmiş ədəbiyyat, rəsm, musiqi və sair sair və musiqi rəsm, ədəbiyyat, olmalı əsərlər edilmiş həsr abidəyə Ucaldılmış Zevs, İsa.) Zevs, Bu möcüzə barədə əfsanələr, rəvayətlər dolaşmalıdır. rəvayətlər əfsanələr, barədə möcüzə Bu Yaradılması həmin dövr üçün mümkünsüz görünməlidir. mümkünsüz üçün dövr həmin Yaradılması çəkilməli zəhmət böyük əsərə Yaradılmış TacMahal Qalikarnas məqbərəsi məqbərəsi Qalikarnas bağları asma Semiramidanm Və ən əsası isə əsası ən Və (Faraon, Semiramida, (Faraon,

verdi və qoyulmuş məhdudiyyətlər tədbiqi sənətdə yeniliklərin yeniliklərin sənətdə tədbiqi məhdudiyyətlər qoyulmuş və verdi bəşər övladının ilk məskənində, bəşəriyyət mədəniyyətinin beşiyi olan olan beşiyi mədəniyyətinin bəşəriyyət məskənində, ilk övladının bəşər oldu. səbəb etməsinə inkişaf sürətlə daha sahənin bu və yaranmasına öüəə mkn Aəbyad, öü Yrdnn aaıııı ilə yaradıcılığı Yaradanın Böyük Azərbaycanda, məkanı möcüzələr yeni formalar, yeni üslubu, yaradıldı. şairələr və memarlıq naxışlar gözəl yeni məzmunlar, mədəniyyətində İslam baş əksi tam bunun tarixində mədəniyyət Ancaq bildirirdilər. olacağını əmşə ou abliiə ki bildirirəm da onu gəlmişkən Yer üzərində yeganə abidə olaraq qalmaqdadır. olaraq abidə yeganə üzərində Yer mükəmməl bir sintez təşkil edən yeni möcüzə yarandı. möcüzə yeni edən təşkil sintez bir mükəmməl səbəb geriləməsinə onun hətta törədəcəyini, maneə inkişafına sənətin ealqtrxnnşhəəlrnə lnQzQlsn clmşı. ( ucaltmışdır. Qalasını Qız olan əsərlərindən şah tarixinin memarlıq Davud oğlu Məsud, Şirvanşah Axsitanm sifarişinə əsasən, dünya dünya əsasən, sifarişinə Axsitanm Şirvanşah Məsud, oğlu Davud ilə "Bəşəriyyətin Şah Əsəri" elan edilmişdir). elan Əsəri" Şah "Bəşəriyyətin ilə Nizaminin "Leyli və Məcnun" əsərlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur: səbəb yaranmasına əsərlərinin və Məcnun" "Leyli Nizaminin tarixində yeganə cütlük olan, Qız qalasının və ona həsr edilmiş Şeyx Şeyx edilmiş həsr ona və qalasının Qız olan, cütlük yeganə tarixində Aşıq sənətimiz, Xalçalarımız, İçəri şəhərimiz, Dərbənd qalamız, Xəm- Xəm- qalamız, Dərbənd şəhərimiz, İçəri Xalçalarımız, sənətimiz, Muğamımız, Aşıq də Biz edirlər. çıxış ilə iddiası olduğu möcüzəsi səkkizinci səmiz, Neft daşlarımız və sairlərlə eyni iddia ilə çıxış edə bilərik. Ancaq, edə bilərik. çıxış ilə iddia eyni sairlərlə və daşlarımız Neft səmiz, ❖ Müqəddəs Məkkə Müqəddəs ❖ Antik Dünya möcüzələrinin yaranışlarından min il sonra, XII əsrdə, XII sonra, il min yaranışlarından möcüzələrinin Dünya Antik s. və "Divanxana" sarayında Şirvanşahlar Bakı ❖ camisi Markm Müqəddəs Venesiyada ❖ ə umcz,Tkoa laı aaıııı l sne olunmuş, sintez ilə yaradıcılığı Allahın olan Tək möcüzə, bu Və Azərbaycanda yaşanmış sevgililərin faciəsi, dünya mədəniyyət mədəniyyət dünya faciəsi, sevgililərin yaşanmış Azərbaycanda Dünyanın bir çox xalqları ərsəyə gətirdikləri əsərlərinin dünyanın dünyanın əsərlərinin gətirdikləri ərsəyə xalqları çox bir Dünyanın Bu iki elmi yaxşı dərk etmiş XII əsrin görkəmli Azərbaycan memarı memarı Azərbaycan görkəmli əsrin XII etmiş dərk yaxşı elmi iki Bu örn i çx əəiyt ailr İlm aulrnn incə­ qanunlarının İslam xadimləri mədəniyyət çox bir Dövrün dadrln u nkl iiii mhyəi öbt ktbma açıqla­ kitabımda növbəti mahiyyəti tikilinin unikal bu adlandırılan İstanbulda Ayə-Sofiya camisi camisi Ayə-Sofiya İstanbulda şəhəri qaya Petranm müqəddəs İordaniyada nacaqdır) camisi İsaakiyevski Sankt-Peterburqda Elmlər elmidir demiş peyğəmbər demiş elmidir Elmlər Din elmi, təbabət elmi müxtəsər. elmi təbabət elmi, Din Xoşdur! Yaratmışsa onu məhəbbət onu Yaratmışsa Xoşdur! Dözülməz olsa da bu qəm, bu zillət, bu qəm, bu da olsa Dözülməz , zracn uaı UEK-и qərarı YUNESKO-пип muğamı Azərbaycan

("Divanxana Yeri "

24

SİRR və AÇAR / / verdiyindən, biz yalnız bir iddia ilə çıxış edə bilərik: edə çıxış ilə iddia bir yalnız biz verdiyindən, seçilməsində əsas götürülən şərtlərin hamısına mükəmməl olaraq cavab olaraq mükəmməl hamısına şərtlərin götürülən əsas seçilməsində və onun sevgilisinin məqbərəsi olduğundan, məqbərəsi sevgilisinin onun və bir xalq olaraq, xalq bir və Məcnun" dastanı məhz bu abidəyə həsr edildiyindən, həsr abidəyə bu məhz dastanı Məcnun" və Allahın yaradıcılığı ilə bağlı olan, Yer üzərindəki yeganə abidəni ucaldan ucaldan abidəni yeganə Yer üzərindəki olan, ilə bağlı yaradıcılığı Allahın göstərdiyi torpağın sakinləri kimi, sakinləri torpağın göstərdiyi 4) Qız qalası dəqiq adla bağlı olub, İbrahim Peyğəmbərin törəməsinin törəməsinin Peyğəmbərin İbrahim olub, adla bağlı dəqiq qalası Qız 4) 3) ədəbiyyat tarixinin şah əsəri olan, dahi Nizami Gəncəvinin "Leyli "Leyli Gəncəvinin Nizami dahi olan, əsəri şah tarixinin ədəbiyyat 3) 2) Tanrılar və miflərlə bağlı olan abidələrdən fərqli olaraq, Tək olan Tək olaraq, fərqli abidələrdən olan bağlı miflərlə və Tanrılar 2) - bu abidə yuxarıda qeyd edilmiş "Dünyanın yeddi möcüzəsi" nin nin möcüzəsi" yeddi "Dünyanın edilmiş qeyd yuxarıda abidə bu - 1 ) Allah-Təalanın özünün belə ən çox və ən məzmunlu möcüzələrini möcüzələrini məzmunlu ən və çox ən belə özünün Allah-Təalanın ) Qız qalası dünyanın birinci möcüzəsidir! birinci dünyanın qalası Qız побуждениек творчеству,сотрудничеству, взаимопониманию. воздействие на духовный мир личности, раскрытие добрых идей,личности,раскрытиедуховныймирдобрых на воздействие туры.Гуманистика оперирует не строгими понятиями и категори­ м, цнотм, ивлм, нкм. е лвы задачи: главные Ее знаками. символами, ценностями, а ями, значениясобытий, памятников, произведенийискусства и литера­ смыслаи постижения дляпредназначеныфакты,но конкретные не всегда получали статус наук, их называли ихгуманистикой наук,статус получали всегда не кинм рдотняиимеим. н ое описывают тоже Они мнениями. и предпочтениями ективными Знания этого типа непосредственно связаны с человеком, с его субъ­ вливали объективные законы.Знания о культуре в широкомсмысле слова ния оприроде изнания окультуре. Знания о природе— естествознание, ственнок науке медицина, технические науки,статистика, экономика — относились соб­ iii, qiaiytnn ə s.) və iqtisadiyyatının dininin, mədəniyyətinin millətin ya və xalqın sənədlərin, faktların, simvolların, elmi izahların və s. istifadə edərək edərək çatdırılmasıdır. istifadə sonluğa s. məntiqi və araşdırmaları bu izahların və elmi araşdırılması simvolların, faktların, sənədlərin, insanın, bir hansı hər - marketinq Kulturoloji çalışmışam. araşdırmağa olaraq, laterial laterial fərqli digərlərindən və olaraq, memar tarixçi, arxeoloq, sosioloq, filosof, noloq, 4) Bəlkə Qız qalasının adı ona sonradan verilməyib və abidə bu adm adm bu abidə və verilməyib sonradan ona adı qalasının Qız Bəlkə 4) 3) Bəlkə "dayaq divarı" "qüllə"yə yox, "qüllə" "dayaq divarı"na divarı"na "dayaq "qüllə" yox, "qüllə"yə divarı" "dayaq Bəlkə 3) saxlamağa sirli səbəblərini ucaldılma onun amillər hansısa Bəlkə 2) "Laterial kulturoloji marketinq" bu sualları doğururdu: sualları bu marketinq" kulturoloji "Laterial 1) Qız qalası ucaldılan dövrdə "nəyi" ucaltmaq olmazdı? ucaltmaq "nəyi" dövrdə ucaldılan qalası Qız 1) В систему систему В "В европейскойфилософии "В XIXв. выделялись два знаний:типа зна­ Qız qalasının görünüşü, mahiyyəti və məzmununu antropoloq, et- antropoloq, məzmununu və mahiyyəti görünüşü, qalasının Qız mahiyyətinə uyğun olaraq ucaldılıb? olaraq uyğun mahiyyətinə vadar edirdi? vadar dərəcəlidir? "əlavə" olaraq tikilmişdir? Bəlkə də onların "əhəmiyyəti" eyni eyni "əhəmiyyəti" onların də Bəlkə tikilmişdir? olaraq "əlavə" 1 уманитарного знания входит и культурология . и культурология знания входит уманитарного (science). kulturuloji Структура культурологии Структура Они опирались наопыт и точныефакты, устана­ Y. N. Solonin Solonin N. Y. MÜƏLLİFDƏN marketinq fənlərindən fənlərindən marketinq inkişafının, artıq mövcud olan tarixi tarixi olan mövcud artıq inkişafının, Mən axtanşçıyam, sən yol göstərən. yol sən axtanşçıyam, Mən professor, emnn aə-nnlrnn dilinin, adət-ənənələrinin, (elminin, Ey mənim əqlimə mənalar verən, mənalar əqlimə mənim Ey

M. S. Kaqan Kaqan S. M. Nizami Gəncəvi Nizami istifadə (humanities). professor edərək edərək

25 26 SİRR və AÇAR / / necə bütün dünyaya yayıram. Öz oğlum da bundan özünə bir "pay" "pay" bir özünə bundan da oğlum Öz yayıram. dünyaya bütün necə nümunə göstərərək Axsitana deyir ki, bax gör mən öz yaradıcılığımı götürəcəkdir. yaradıcılığımı öz mən gör bax ki, deyir Axsitana göstərərək nümunə üçün, kitabda bu tərcümədən daha çox istifadə etmişəm. istifadə çox daha tərcümədən bu kitabda üçün, Ancaq, Səməd Vurğunun tərcüməsi oxucu üçün daha anlaşılan olduğu olduğu anlaşılan daha üçün oxucu tərcüməsi Vurğunun Səməd Ancaq, da yararlanmışam. variantından orijinal əsərin və 1981) Bakı. nəşriyyatı. zamanı professor Mübariz Əlizadənin filoloji tərcüməsindən ("Elm" ("Elm" tərcüməsindən filoloji Əlizadənin Mübariz professor zamanı olması labüddür. Bunu nəzərə alaraq bildirirəm ki, mən tədqiqatlar tədqiqatlar mən ki, bildirirəm alaraq tutanların irad nəzərə mənə Bunu görə labüddür. etdiyimə olması istifadə çox daha tərcüməsindən Bu tərcüməni böyük şairimiz Səməd Vurğun etmişdir. Vurğun Səməd şairimiz böyük tərcüməni Bu şairi Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" poemasının tərcüməsidir. tərcüməsidir. poemasının Məcnun" və "Leyli Gəncəvinin Nizami və şairi mütəfəkkiri dahi Azərbaycanın ədəbiyyat, əsas etdiyim istifadə üçün Leylinin İbn Səlama verilməsi: Səlama İbn Leylinin Burada Nizami, daha əvvəllər yazdığı "Xosrov və Şirin" dastanını dastanını Şirin" və "Xosrov yazdığı əvvəllər daha Nizami, Burada Məsələn: Səməd Vurğun bunu belə tərcümə etmişdir: tərcümə belə bunu Vurğun Səməd 1) "Leyli və Məcnun"un filoloji tərcüməsindən: filoloji Məcnun"un və "Leyli 1) Q Kitabda poemanın hərfi və filoloji tərcüməsindən deyil, bədii bədii deyil, tərcüməsindən filoloji və hərfi poemanın Kitabda ız qalasının "Leyli və Məcnun"un məqbərəsi olduğunu isbat etmək etmək isbat olduğunu məqbərəsi Məcnun"un və "Leyli qalasının ız Ertəsi gün, elə ki günəş gəlini ki günəş elə gün, Ertəsi Mən bütün bədənə yem verən zaman verən yem bədənə bütün Mən Cəmşid camını əlinə aldı, əlinə camını Cəmşid Dünyaya səpirəm bu şirnini mən, şirnini bu səpirəm Dünyaya Öz ciyər param da pay alar ondan. alar pay da param ciyər Öz şəkərə, şirin əlimdəki Baxın Oğlum qulaq assın buna ürəkdən. buna assın qulaq Oğlum Onu paylayıram nazəninlərə. paylayıram Onu Mən bütün bədənə qida verirəm, qida bədənə bütün Mən Mənim ki, ovucumda belə şəkər var, şəkər belə ovucumda ki, Mənim Bu şirin sözü bütün dünyaya səpirəm dünyaya bütün sözü şirin Bu Ciyərin payı isə onun özünə çatacaqdır! özünə onun isə payı Ciyərin Öz əziz oğlum da qulaq assın! qulaq da oğlum əziz Öz zərifdir. hərif ki, Səpirəm

kimi filoloji izah edilmişdir. izah filoloji kimi kişisinə sillə vurmasının mümkünlüyünə inanır? mümkünlüyünə vurmasının sillə kişisinə İ.Əliyevin araşdırdığı mənanı nəzərdə tutmuşdur" nəzərdə mənanı araşdırdığı İ.Əliyevin Səlamm həqiqi "Rus oğlu" olduğunu məntiqi izah edir. Yoxsa kimsə, XII kimsə, edir. Yoxsa izah məntiqi olduğunu oğlu" "Rus həqiqi Səlamm əsrdə, "pulu ödənmiş" ərəb gəlininin, "pulunu ödəyib alan" ərəb ərəb alan" ödəyib "pulunu gəlininin, ərəb ödənmiş" "pulu əsrdə, Səməd Vurğunun tərcüməsinə daha uyğun olduğunu təyin edəcəkdir. təyin olduğunu uyğun daha tərcüməsinə Vurğunun Səməd Vurğunun tərcüməsində götürülmüşdür. tərcüməsində Vurğunun Burada "Cəmşidin camı" - Günəş, "Rus qulam" - səhər şəfəqləri şəfəqləri səhər - qulam" "Rus Günəş, - camı" "Cəmşidin Burada - Bu beyti Səməd Vurğun belə tərcümə etmişdir: tərcümə belə Vurğun Səməd beyti Bu Bildirmək istəyirəm ki, əsəri orijinaldan oxuyan hər kəs, bu beytin beytin bu kəs, hər oxuyan orijinaldan əsəri ki, istəyirəm Bildirmək Bu kitabda tünd rəngli kursivlə verilmiş şerlər Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" dastanının S. dastanının və "LeyliMəcnun" Gəncəvinin Nizami şerlər verilmiş kursivlə rəngli tünd Bukitabda Səməd Vurğun bunu belə tərcümə etmişdir: tərcümə belə bunu Vurğun Səməd Dastanda Nizaminin xüsusilə qeyd etdiyi "Leylinin silləsi" də ibn- ibn- də silləsi" "Leylinin etdiyi qeyd xüsusilə Nizaminin Dastanda “O, da istisna deyil ki, bəlkə də Nizami Gəncəvi bu ifadədə ifadədə bu Gəncəvi Nizami də bəlkə ki, deyil istisna da Rus qulam ərəbin darısqal evinə darısqal ərəbin qulam Rus Toy məclisi mərasimini gətirdi. mərasimini məclisi Toy Bəylik xələtini rus oğlu aldı, oğlu rus xələtini Bəylik salanda, şölə doğub günəş Sabah Cəmşidin camını ələ alanda ələ camını Cəmşidin Mükəmməl qurtardı bu hekayəmiz. bu qurtardı Mükəmməl Ərəb damadım çiyninə saldı çiyninə damadım Ərəb Nizami! Allaha şükür edək biz, edək şükür Allaha Nizami! Bağlılar acan olsun bu dastan. bu olsun acan Bağlılar Oxuyub ağ günə çatsın hər insan. hər çatsın günə ağ Oxuyub Allaha şükür elə, ey Nizami! ey elə, şükür Allaha Dastan tamamilə bitdi. tamamilə Dastan Bu dastan məhəbbət açarı olsun! açarı məhəbbət dastan Bu Oxunmasında xoşbəxtlik olsun! xoşbəxtlik Oxunmasında AMEA-nın müxbir üzvü, professor. üzvü, müxbir AMEA-nın

Teymur Kərimli, Teymur

27 28 SİRR və AÇAR / / məziyyətləri saxlanılmış, fikirlər olduğu kimi verilmiş, obraz və və obraz verilmiş, kimi olduğu fikirlər qorunmuşdur." təşbehlər saxlanılmış, məziyyətləri yox, dəqiqlik və doğruluq hesabına olunmuşdur. Orijinalın bütün bütün Orijinalın olunmuşdur. hesabına doğruluq və dəqiqlik yox, müvəfəqiyyətdir, çünki orijinaldan uzaqlaşmaq və təhriflər hesabına hesabına təhriflər və uzaqlaşmaq orijinaldan çünki müvəfəqiyyətdir, Əsər oxunarkən tərcümə olunduğu qətiyyən bilinmir. Bu isə ən böyük böyük ən isə Bu bilinmir. qətiyyən olunduğu tərcümə oxunarkən Əsər çıxmışdır. güclü kimi olduğu orijinalda saxlamış, parlaqlığını öz fikirləri Səməd Vurğun tərcümə etmişdir... Bu tərcümədə Nizaminin dərin dərin Nizaminin tərcümədə Bu etmişdir... tərcümə Vurğun Səməd " Məlumdur ki, Nizaminin gözəl dastanını vaxtilə böyük şairimiz şairimiz böyük vaxtilə dastanını gözəl Nizaminin ki, Məlumdur Mübariz Əlizadə. Mübariz Professor idrlr V b mzud uadln ı qlsnn öüüü iki görünüşü qalasının etdirir. əks Qız özündə ucaldılan məzmunda bu Və bildirilir. ucaldılan Səlcuq - Türk mənşəli məqbələrdən biridir. məqbələrdən mənşəli Türk - Səlcuq ucaldılan olan Adəmin sol qabırğasından, onun zövcəsini - Həvvanı yaratdığı yaratdığı Həvvanı - zövcəsini onun qabırğasından, sol Adəmin olan Ərdəbilli, Arif müəllifi ucaldılması sevgilini, kişini (bel) - "insan onurğasını" və qadını - "əyri qabırğa"nı qabırğa"nı "əyri - qadını və onurğasını" "insan - (bel) kişini sevgilini, görməmiş." mislini fələk fenomenidir. əbədiləşdirməyin ən uğurlu xatirə tikilisi olaraq, həmin dövrdə dövrdə həmin biçimlərdə olaraq, monumental tikilisi xatirə xatirəsini uğurlu ən insan əbədiləşdirməyin memarlığında dünya onu görən valeh və heyran olur... Elə bir məqbərə düzəltmişlər ki, hələ ki, düzəltmişlər məqbərə bir Elə olur... heyran və valeh görən onu məqbərənin yanaşı, ilə adı memarın edən üzərində izah məzmununu kitabə Bu vardır. etdirir. əks sifarişçisi sifarişçisidir. da abidələrinin qalasının Qız əsr Bakıdakı XII Axsitan, edən Şirvanşah təşkil olmuş çoxluq ərazisində Abşeron aləmində şərq bütün və ucaldılmış əsrlərdə orta ki, təbii içərisində qəbiristanlıqda ucaldılmışdır. qəbiristanlıqda sırasında inciləri memarlıq Bu deyil. az da yadigarları memarlıq tanınan dini abidələr çoxluq təşkil edir. Qız qalası da bu abidələrdən biridir: abidələrdən bu da qalası Qız edir. təşkil çoxluq abidələr dini abidələr Bu vardır. nümunələri maddi-mədəniyyət uzanan sayda çox incilərinədək siyahıda memarlıq günümüzün bu ta tutmuş, abidələrdən arxeoloji yaşadan özündə tarixini illərlə min neçə paqdayaşayışının insan Qız qalası, iki gənc aşiqin-"Leyli və Məcnundun xatirəsinə Məcnundun və aşiqin-"Leyli gənc iki qalası, Qız 4) Qız qalasının ölçüləri; 8 mərtəbəli, 28 metr hündürlüyündə olaraq olaraq hündürlüyündə metr 28 mərtəbəli, 8 ölçüləri; qalasının Qız 4) və Bakı əsərinin, Məcnun" və "Leyli Gəncəvinin Nizami Dahi 2) tor­ Bu iləzəngindir. abidələri memarlıq və tarixi özünün Bakı torpağı 9) Müqəddəs kitablarda Allah-Təalanın, Yer üzərində ilk bəşər övladı övladı bəşər ilk Yer üzərində Allah-Təalanın, kitablarda 9)Müqəddəs əsr XIV ayırmış yer çox daha nisbətən təsvirinə abidələrinin Bakı 8) kitabə yazılmış ilə xətti Kufi edilən, aid əsrə XII üzərində Onun 5) 3) 6) Qız qalası XII əsrdə İşəri şəhər ərazisində mövcud olmuş olmuş mövcud ərazisində şəhər İşəri 7) əsrdə XII qalası Qız 6) qalası Qız 1) Qız qalasının üzü Qibləyə yönəlib. Qibləyə üzü qalasının Qız Qülləvari məqbərələr məqbərələr Qülləvari ucaldılmış məqbərə olduğunu isbat edən elmi, edən isbat olduğunu məqbərə ucaldılmış Qurani - Kərimin 8. Əl-Anfal surəsi. Ayə 28. məzmununu Ayə28. surəsi. Əl-Anfal 8. Kərimin - Qurani "Nizami dövrü memarlıq abidələri"ndəndir abidələri"ndəndir memarlıq dövrü "Nizami tarixi və məntiqi faktlar: məntiqi və tarixi "Bakı qəbiristanlığında elə bir məqbərə var ki, var məqbərə bir elə qəbiristanlığında "Bakı "Qübbə" "Qübbə" deyə bildirmişdir. deyə ( türbələr sözü də həkk edilib. həkk də sözü ) Nizami dövrünün memarlıq memarlıq dövrünün Nizami )

ə o, və

30

SİRR və AÇAR / / hekayətnamələr adlandırılmışdır. hekayətnamələr tərcümeyi-hal, bəzən də tarix kimi mənalarda işlənmiş, sonralar isə isə sonralar işlənmiş, mənalarda kimi tarix də bəzən tərcümeyi-hal, nunu gələcək nəsillərə çatdırmalı olan bir bir olan çatdırmalı nəsillərə gələcək nunu Şeyx Nizami Gəncəvi "Leyli və Məcnun" əsərini, Qız qalasının məzmu­ qalasının Qız əsərini, Məcnun" və "Leyli Gəncəvi Nizami Şeyx vermişdir. insanlar olmuşlar və onların bu eşqi - məcaraları Şirvanda (Bakıda) baş baş (Bakıda) Şirvanda məcaraları - eşqi bu onların və olmuşlar insanlar də tarixi hadisəyə həsr edilmişdir. həsr hadisəyə tarixi də dördünün tarixi hadisələrə həsr olunduğu kimi, "Leyli və Məcnun" əsəri və Məcnun" "Leyli kimi, olunduğu həsr hadisələrə tarixi dördünün qəbr" kimi bu gün də ayaq altında tapdalanmaqdadır. altında ayaq də gün bu kimi qəbr" daş qəbrləri isə İçəri şəhər ərazisindəki məscidin girişində, "hörmətsiz "hörmətsiz girişində, məscidin ərazisindəki şəhər İçəri isə qəbrləri daş sevgilinin - "Leyli və Məcnun"un qəbr üstü daşı Qız qalasının içində, içində, qalasının Qız daşı üstü qəbr Məcnun"un və "Leyli - sevgilinin qadını əks etdirən etdirən əks qadını "hərəkətsiz" təsvirləridir: "hərəkətsiz" qalası, Dahi Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" əsərinin əsərinin Məcnun" və "Leyli Gəncəvinin məqbərəsidir: qəbirüstü Məcnunun ilə Nizami Leyli qəhrəmanları, Dahi qalası, əks etdirən etdirən əks Qız qalasmdakı memarlıq təsvirlərini qeyd edir. Birinci divardakı kişini kişini divardakı Birinci edir. qeyd təsvirlərini memarlıq qalasmdakı Qız Məlum olduğu kimi «dastan» sözü hadisə, əhvalat, təsvir, tərif, tərif, təsvir, əhvalat, hadisə, sözü «dastan» kimi olduğu Məlum 14) Leyli və Məcnun əfsanəvi personajlar yox, real həyatda yaşayan həyatda real yox, personajlar əfsanəvi Məcnun və Leyli 14) 13) Şeyx Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"sini təşkil edən beş əsərdən əsərdən beş edən təşkil "Xəmsə"sini Gəncəvinin Nizami Şeyx 13) 12) Xatirələrinə Qız qalası adlı məqbərə ucaldılan bu iki gənc gənc iki bu ucaldılan məqbərə adlı qalası Qız Xatirələrinə 12) 15) Qız qalasını tikdirmiş Şirvanşah Axsitanm göstərişinə əsasən, əsasən, göstərişinə Axsitanm Şirvanşah tikdirmiş qalasını Qız 15) 11) Aşağıda qeyd edilmiş beytlə, Dahi Nizami Leyli ilə Məcnunun Məcnunun ilə Leyli Nizami Dahi beytlə, edilmiş qeyd Aşağıda 11) 1 0) Kişini və onun qabırğasından yaranan qadınını əks etdirən Qız Qız etdirən əks qadınını yaranan qabırğasından onun və Kişini 0) (bel) 31 ədəd çıxıntılı naxışlar Məcnunun, ikinci divardakı divardakı ikinci Məcnunun, naxışlar çıxıntılı ədəd 31 Mükəmməl qurtardı bu hekayəmiz. bu qurtardı Mükəmməl Oxuyub ağ günə çatsın hər insan. hər çatsın ağ günə Oxuyub dastan, bu olsun açan Bağlılar Nizami! Allaha şükür edək biz, edək şükür Allaha Nizami! İki divardaki iki naxış tək, naxış iki divardaki İki Onlar hərəkətsiz dururlar, gerçək. dururlar, hərəkətsiz Onlar Zaman dolaşdıqca hər iki qəbrə, iki hər dolaşdıqca Zaman Tikdilər ordaca bir daş məqbərə. daş bir ordaca Tikdilər Ölüb bir beşikdə qoşa yatdılar... qoşa beşikdə bir Ölüb Sağ ikən vermişlər bir əhdə qərar əhdə bir vermişlər ikən Sağ eylədilər. dəfn yanında Leylinin Daxmanın yanını açıb, müxtəsər, açıb, yanını Daxmanın (əyri qabırğa (əyri ) 24 ədəd çıxıntılı naxışlar isə Leylinin Leylinin isə naxışlar çıxıntılı ədəd 24 ) "açar" "açar" olaraq YARATMIŞDIR! olaraq ; Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq paytaxt elan edir. elan paytaxt olaraq dəfə ilk tarixində Azərbaycan onu və köçür Bakıya üçün olması yaxın qalmışdır. məqbərəsinə nişanə oğlunun qəbri Şirvanşah Bakıdakı oğlunun yalnız ailəsindən onun Artıq kimi, Qız qalasının sevgililərin səcdəgahına çevrildiyini təsdiq edir: təsdiq çevrildiyini səcdəgahına sevgililərin qalasının Qız kimi, ailəsinin qalan üzvülərini də diri - diri udub, yerin dərinliklərinə aparır. dərinliklərinə yerin udub, diri - diri də üzvülərini qalan ailəsinin nəcabətinin adət və ənənələrini pozmuş oğluna və onun ölməz ölməz onun qalasını Qız və olan oğluna məqbərə məzmunlu pozmuş ucaltmışdır. gizli əsl- öz xatirəsinə ənənələrini Axsitan, və məhəbbətinin Şirvanşah adət ilə məqsədi nəcabətinin gətirməmək xələl xatirəsinə ucaltmağı, insanın xatirəsini daş abidələrdə əbədiləşdirməyi yasaq yasaq əbədiləşdirməyi abidələrdə daş xatirəsini insanın ucaltmağı, "əmanət qəbirləri" aşkar edilmişdir. Bu da dahi Nizaminin qeyd etdiyi etdiyi qeyd Nizaminin dahi da Bu edilmişdir. aşkar qəbirləri" "əmanət çatdırılmalı olan bu dastanın qəhrəmanları; dastanın bu olan çatdırılmalı saydığından, tarixən müsəlmançılığın keşiyində durmuş əsl-nəcavətinin əsl-nəcavətinin durmuş keşiyində müsəlmançılığın tarixən saydığından, tandan başqa digərləri onun həqiqi mahiyyətini başa düşməsin. başa mahiyyətini həqiqi onun digərləri başqa tandan onun həqiqi mahiyyətini "pərdə arxasına" salmışdır ki, sifarişçi Axsi- sifarişçi ki, salmışdır arxasına" "pərdə mahiyyətini onun həqiqi b) Leyli - Bakı valisinin qızıdır. valisinin Bakı - Leyli b) a) Məcnun - Şirvanşah Axsitanm oğludur. ( oğludur. Axsitanm Şirvanşah - Məcnun a) 16) Bağlılar açarı olaraq, gələcək nəsillərə Qız qalasının mahiyyətini mahiyyətini qalasının Qız nəsillərə gələcək olaraq, açarı 16)Bağlılar 7 Qz aaıı elşiiəaiəgn nalr əss5 ədəd 50 məxsus insanlara gənc ərazidə yerləşdiyi qalasının Qız 17) 19) 1192 ci ildə Şamaxıda güclü zəlzələ baş verir. Bu zəlzələ, Şirvanşah Şirvanşah zəlzələ, verir.Bu baş zəlzələ güclü Şamaxıda ci ildə 19)1192 18) Dövrün İslam qanunları insanın şəklini çəkməyi, ona heykəl heykəl ona çəkməyi, şəklini insanın qanunları İslam Dövrün 18) Bu beytdən göründüyü kimi, şair bu dastanı bir "gərdəyə" salaraq, "gərdəyə" bir dastanı bu şair kimi, göründüyü Bu beytdən Və bu gərdəyə saldım ki. saldım gərdəyə bu Və idi. il dördüncü həştad yüz Beş Bitməsinin açıq tarixi isə, tarixi açıq Bitməsinin Heç kəs ona yol tapa bilməsin. tapa yol ona kəs Heç başqa, nəzərindən mübarək Şahın bəzədim naxışla zərif Onu Nəcat dərgahında cüt oturmuşdu. cüt dərgahında Nəcat Bir taxt qurulmuşdu günəşə bənzər günəşə qurulmuşdu taxt Bir Orda iki mələk qoşa durmuşdu qoşa mələk iki Orda O taxt bəzənmişdi bir behişt qədər behişt bir bəzənmişdi taxt O Hüsnünə bağ-bostan həsəd aparan həsəd bağ-bostan Hüsnünə O türbə səcdəgah oldu çox zaman. çox oldu səcdəgah türbə O Kitabın yazılmasının səbəbi yazılmasının Kitabın

Məhəmməd)

32

SİRR və AÇAR / / gəmilər olmuşlar: gəmilər Leylinin atasından bəylik xələtini almış almış xələtini bəylik atasından Leylinin Axsitanm batırdığı 73 ədəd Rus gəmisi, gəmisi, Rus ədəd 73 batırdığı Axsitanm səkkizguşəli formalı mərkəzi zalıdır. mərkəzi formalı səkkizguşəli Bu məqbərə indiki Şirvanvanşahlar sarayının ilk tikilisi olan, olan, tikilisi ilk sarayının Şirvanvanşahlar indiki məqbərə Bu qəbr evi - məqbərə inşa etdirir və həyatının qalan hissəsini orada keçirir. orada hissəsini qalan həyatının və etdirir inşa - evi məqbərə qəbr məzmununun açılışını izah edə bilir: edə izah açılışını məzmununun məzmunlu ad olaraq, onun formasını tamamlayır və abidənin abidənin və tamamlayır formasını onun olaraq, ad məzmunlu işarədir. tikilməsinə, "Leyli və Məcnun" əsərinin yazılmasına sərf etdiyi pullara pullara etdiyi sərf yazılmasına əsərinin Məcnun" və "Leyli tikilməsinə, zdr Qcnn şqəi bşn dğtıı şbş, ı qalasının Qız "şabaş", dağıtdığı başına aşiqlərin Qocanın özüdür. 23) Azərbaycan tarixində yer alan, 1174 cü ildə Bakı buxtasında buxtasında Bakı ildə cü 1174 alan, yer tarixində Azərbaycan 23) 21) Həyatda "tək qalmış" Axsitan yeni paytaxtda özünə saray yox, saray özünə paytaxtda yeni Axsitan qalmış" "tək Həyatda 21) Qala - təslimolmaz, alınmaz Leyli = Qız Qalası Qız = Leyli alınmaz təslimolmaz, - Qala Qız - bakirə, qeyrətli, namuslu Leyli + Leyli namuslu qeyrətli, bakirə, - Qız 0 Qzqlsnnaı b aiəəvrl iəə ə üəml ən mükəmməl, ən biləcək verilə abidəyə bu adı, qalasının Qız 20) Bu "Qoca", həyatının ahıl çağında tənha qalmış Şirvanşah Axsitanm Şirvanşah qalmış tənha çağında ahıl həyatının "Qoca", Bu Ərəb damadının çiyninə saldı. çiyninə damadının Ərəb aldı, oğlu rus xələtini Bəylik Şabaş dağıdırdı asimanlardan. dağıdırdı Şabaş Qoca, aşiqlərin başına hər an hər başına aşiqlərin Qoca, Durmuşdu onların qulluğunda tək. qulluğunda onların Durmuşdu O taxta bir qoca baş söykəyərək, baş qoca bir taxta O Daima şadlıqla ömür sürürlər. ömür şadlıqla Daima Burda görməyirlər dərd-qəmdən əsər, dərd-qəmdən görməyirlər Burda İndi yetişmişlər yalnız murada. yalnız yetişmişlər İndi Rahatlıq görməyib fani dünyada, fani görməyib Rahatlıq Eşq ilə yaşamış saf ləldirlər. saf yaşamış ilə Eşq Şəfa sandığında bu iki nəfər iki bu sandığında Şəfa Yanındakı şaha Məcnun deyilir. Məcnun şaha Yanındakı O dediyim ayıtı adı Leylidir, ayıtıadı dediyim * * * Rus oğlunu oğlunu Rus "pirat" "pirat"

əiəi olmayıb, gəmiləri

müşayiət edən edən müşayiət

tərəfindən bizə yeridilmiş bu əfsanə, bizi bu torpağın tarixi, mədəni, mədəni, tarixi, torpağın bu bizi əfsanə, bu yeridilmiş bizə tərəfindən qeyrətli sakinləri kimi bir delama qarşısında qoyurdu: qarşısında delama bir kimi sakinləri qeyrətli т.д." зию, Албанию и другие провинциидругие и Албанию зию, гг. н.э.) дигердпо IIтребованию (439-457 магов послал в маздаизмаиприказ «Отцам жениться на дочерях,братьям насестрах» и тем,чтопротивоестественный бракотца на дочери или брата на сестре в древности.глубокой к эпохуСасанидов считался священным обычаем. Сасанидский царьИез- ских наслоений позволяютотнести эту легенду о бакинской башне площадки в море.в площадки дляловие:построить неебашню.Когда построена,башнябыла то она, в одном варианте, заперлась в ней, а в другом бросилась с ее верхнейее с бросилась другом в а ней,в заперлась варианте, одномв ус­ поставила отцом,с брака предстоящего от ужас в придя Та, чери. один овдовевший хан, владетель г. Баку, решил жениться на своей до­ своей на жениться Баку,г.решил владетельхан, овдовевший один aəid çxu faəə udrludr O faəədn ii çox biri əfsanələrdən O uydurulmuşdur. əfsanələr çoxlu barəsində qaadnşlr Səbəbi: danışılır. aqlara ( Avqust 2007) Qız qalasının bələdçiləri tərəfindən yerli və xarici qon­ xarici və yerli tərəfindən bələdçiləri də gün qalasının bu Qız və 2007) səsləndirirlir Avqust ( tez-tez daha edilərək(?), hesab əhəmiyyətli səbəbləri indiyə qədər düzgün təyin edilmədiyindən, bu "qız" "qız" bu edilmədiyindən, təyin düzgün qədər indiyə səbəbləri ealq aiii şh sr v bşryə trxnn iic və birinci tarixinin bəşəriyyət və əsəri biləcəyik. deyə olduğunu şah möcüzəsi əvəzolunmaz tarixinin memarlıq ı qls em i iros d o Aəbya ealqtrxnn şah tarixinin memarlıq Azərbaycan o, da olsa sirr bir elmə qalası Qız iiii aaou üynn e br eid yxu. nn yaşı, dünya bütün hətta Onun Azərbaycan, nəinki onun biz Artıq edilir. yoxdur. hesab əsəri yerində qalırdı. bir olaraq bir sirr bir qədər Belə heç indiyə mahiyyəti ucalır. məzmunu, dünyanın qalaşı" görünüşünün "Qız analoqu gözəli gözəllər tikilinin uydurulan əfsanələr və "İçəri şəhər" qalasının cənub-şərqində möhtəşəm, sirli, barəsində miflər miflər barəsində sirli, möhtəşəm, cənub-şərqində qalasının şəhər" "İçəri Azərbaycanın qədim mədəniyyətinin və tarixinin düşmənləri düşmənləri tarixinin və mədəniyyətinin qədim Azərbaycanın Простотаконструкции, отсутствие подробностей мусульман­и "абле оуянялгнаоДвче бшевденси - древности: в башне Девичьей о легенда популярная "Наиболее - Ancaq "həmişə gənc qızın" mahiyyəti, məzmunu, ucaldılma ucaldılma məzmunu, mahiyyəti, qızın" gənc "həmişə Ancaq Xəzər dənizinin qərb sahilində, qədim Bakının mərkəzində yerləşən yerləşən mərkəzində Bakının qədim sahilində, qərb dənizinin Xəzər упоминается вдревних легендах, посвященных этому храму." и средневекового Азербайджана средневекового и Архитектура древнего Архитектура Это ƏFSANƏLƏR предположениеподтверждается кзо бзтлнм изученииобязательномоб указ

memarlıq elmləri doktoru elmləri memarlıq DavudAxundov, Армению, Гру­ еще и еще

34 SİRR və AÇAR / / böyük fərəhlə Azərbaycanın bu "xəzinə" sini sivil dünyaya səpərək, Şeyx Şeyx səpərək, dünyaya sivil sini "xəzinə" bu Azərbaycanın fərəhlə böyük Nizaminin arzusunu həyata keçirəcəyik. İnşallah! keçirəcəyik. həyata arzusunu Nizaminin insanlar və bəşəriyyət üçün bir "dərman" olduğunu deyə biləcəyik və biləcəyik deyə olduğunu "dərman" bir üçün bəşəriyyət və insanlar məzmununu açan bu araşdırmaların nəticəsi olaraq, Qız qalasının bütün bütün qalasının Qız olaraq, nəticəsi araşdırmaların bu açan məzmununu qəlbinə zəhər qatılmışdır. zəhər qəlbinə Nizaminin əvvəlcədən dahiyanə surətdə qeyd etdiyi kimi layiqsiz layiqsiz kimi etdiyi qeyd surətdə dahiyanə əvvəlcədən Nizaminin əfsanələr qoşulmuş və bu əvəzolunabilməyəcək! dünya gözəlinin gözəlinin dünya əvəzolunabilməyəcək! bu və qoşulmuş əfsanələr rəvayətlərin qoşula biləcəyini bildirmişdir: biləcəyini qoşula rəvayətlərin Şirvanşah Axsitana müraciət edərək, Qız qalasının mahiyyətinin sirli sirli mahiyyətinin zəhərli ona qalasının sonradan Qız səbəbindən, edərək, saxlanılması müraciət Axsitana Şirvanşah Nizami Gəncəvi "Leyli və Məcnun" dastanında aşağıda verilmiş beytlə beytlə verilmiş aşağıda dastanında Məcnun" və "Leyli Gəncəvi Nizami tariximizə də, mənəviyyatımıza da ziddir. da mənəviyyatımıza də, tariximizə sadə olması, İslam kanonlarına uyğun olmaması"(?) olmaması"(?) uyğun kanonlarına İslam olması, sadə kimi, səbəbi yeganə edilməsinin aid əfsanənin və yuxarıda qeyd edilmiş Sasani şahı Yezdəgirdin əmrinin (?) əmrinin Yezdəgirdin şahı Sasani edilmiş qeyd yuxarıda və əfsanənin mənşəyi bilinməyən bu əfsanəni ilk dəfə I.Berezin və S.Qmelin yazılı yazılı olmayan aidiyatı bir S.Qmelin heç və abidəyə bu olan I.Berezin fəxri dəfə Xalqımızın ilk etmişlər. dərc əfsanəni bu bilinməyən mənşəyi древности». влю онси т лгну Бк и еиьй ан к глубокой к башне Девичьей и Баку о легенду эту отнести зволяют зать трудно, но условия, которые дали возможность еепоявлению,возможность далипо­которые зать нотрудно, условия, olduğunu qeyd etmişdir: qeyd olduğunu şübhələnmiş və onun bu abidəyə kənardan yeridildiyinin mümkün mümkün yeridildiyinin kənardan abidəyə bu onun və şübhələnmiş İnşasından zaman ötdükcə, sirli yaradılmış Qız qalası barədə, Şeyx Şeyx barədə, qalası Qız yaradılmış sirli ötdükcə, zaman İnşasından Belə halların gələcəkdə mümkünlüyünü əvvəlcədən dərk etmiş Şeyx Şeyx etmiş dərk əvvəlcədən mümkünlüyünü gələcəkdə halların Belə Şanlı tariximizə, qeyrətimizə, mədəniyyətimizə yaraşmayan və və yaraşmayan mədəniyyətimizə qeyrətimizə, tariximizə, Şanlı A.Fituni də bu əfsanənin məhz Qız qalasına aid olmasına olmasına aid qalasına Qız məhz əfsanənin bu də A.Fituni )Y d k, əd - ədn, al trx amş gzl dtə və adətlər gözəl yazmış, tarix şanlı mərdanə, - mərdi kı, da Ya2) 1 Qız qalasının ucaldılma səbəbini, mahiyyətini və memarlıq memarlıq və mahiyyətini səbəbini, ucaldılma qalasının Qız Sağlam təfəkkürün məhsulu olmayan belə uydurma əfsanələr əfsanələr uydurma belə olmayan məhsulu təfəkkürün Sağlam Знсн и т еед зн л зрдлс н амсе ска­ месте, на она зародилась или извне легенда эта ли «Занесена ) Biz, ya bu torpağın qədim sakinləri deyilik?! sakinləri qədim torpağın bu ya Biz, ) mədəniyyətlər yaratmış dədə-babalarımızın qeyrətinə qeyrətinə dədə-babalarımızın yaratmış şübhələnməliyik?! mədəniyyətlər "Бакинская Девичья башня" башня" Девичья "Бакинская Parlasın aləmdə bir günəş qədər. bir günəş aləmdə Parlasın müzayiqəsiz. tökülsün kimi Mey Ondan işıq alsın sonsuz üfüqlər. sonsuz alsın işıq Ondan Gül kimi açılıb gülsün pərdəsiz. gülsün açılıb kimi Gül Qoynunda zəhər də, dərman da şaxlar. da dərman də, zəhər Qoynunda var, xəzinə bir ki, harda Bilirsən, "Qız qalasının konstruksiyasının qalasının "Qız (pis) və ya dərman vədərman ya (səh.136) göstərilmişdir. А.Р.Fituni. (yaxşı)

ruhu ilə islam dünyasının yüksəlişi və inkişafı dövrü kimi tarixə tarixə kimi dövrü inkişafı və yüksəlişi dünyasının islam ilə ruhu dövr", "intibah və dirçəliş dövrü" və s. adlar almışdır. Böyük Türk Türk Böyük almışdır. adlar s. və dövrü" dirçəliş və "intibah dövr", "transformasiyalar çağı", "dönüş şərqşünaslığında dünya görə roluna türk də sahələrində sənət və elm dövrü həmçinin bu deyil, baxımdan Tarixçilər hərbi və birləşdirdilər. imperiyada bir güclü ölkələrini dövrü", "köklü dəyişikliklər dövrü", "çox mühüm hadisələrlə zəngin zəngin hadisələrlə mühüm "çox dövrü", dəyişikliklər "köklü dövrü", tarixi böyük və gücünə yeniləşmə öz dövrü bu Türklərin düşmüşdür. elmi ədəbiyyatda başlıca olaraq olaraq başlıca ədəbiyyatda elmi "Səlcuq dövrü" adlandırırlar. Tarixin bu mühüm mərhələsi təkcə siyasi təkcə mərhələsi mühüm bu Tarixin adlandırırlar. dövrü" "Səlcuq fəlsəfənin, riyaziyyatın inkişafı, əski türk gələnəklərinin dirçəlişi və s. və dirçəlişi gələnəklərinin türk əski inkişafı, riyaziyyatın fəlsəfənin, dəyişmələr, verən baş quruluşda sosial-siyasi və həyat iqtisadi çağda Bu özümlü adları və azacıq fərqli dövrləşməsi mümkün idi. mümkün dövrləşməsi fərqli azacıq və adları dövrün özümlü bu üçün Ölkələr,bölgələr olmuş tərkibində imperiyası (Səlcuq) bizə gəlib çatmış, ilk adı bəlli sənətkarları bu dövr abidələrinin tikinti tikinti abidələrinin dövr bu sənətkarları bəlli adı ilk çatmış, gəlib bizə edir.Nizami əhatə dövrü illik 250 olan ortalığında əsrlər XIII və XI dövrü kitabələrində aşkar edilmişdir. aşkar kitabələrində islam Azərbaycanın sürətləndirdi. çox prosesini təkamül memarlığın dövrüdür. yüksəliş sıçrayışlı keyfiyyətcə və kəmiyyət memarlığın dövrü illərdə də ayrı-ayrı araşdırmaçılar bu dövrdə ucaldılmış abidələri az və az abidələri ucaldılmış dövrdə bu araşdırmaçılar ayrı-ayrı də Sonrakı illərdə etmişdir. cəlb sıx-sıx diqqətini araşdırıcıların keçmiş memarlığı dövrü memarlığının bir sıra bina tipləri XI - XIII yüzillərin bədii irsindən irsindən bədii yüzillərin XIII XI - tipləri bina sıra bir memarlığının dövrü ya çox dərəcədə tədqiq etsələr də, bu böyük dövrün memarlıq irsi tam tam irsi memarlıq dövrün böyük bu də, etsələr tədqiq dərəcədə çox ya şəkildə öyrənilməmişdir". şəkildə dövrdə ucaldılmış məqbərə olduğunu bir daha dərk edərik: dərk daha yaşadığı bir olduğunu Gəncəvinin məqbərə Nizami ucaldılmış da dövrdə qalasının Qız əsasında, araşdırmaları Azərbaycanın sənət tarixi üçün Səlcuqlarm böyük imperiya dövrü, dövrü, imperiya böyük Səlcuqlarm üçün tarixi sənət Azərbaycanın Yüksək durumu və böyük yönəldici gücü olan Nizami dövrü dövrü Nizami olan gücü yönəldici böyük və durumu Yüksək Memarlıq elmləri doktoru Cəfər Qiyasinin aşağıda verilən verilən aşağıda Qiyasinin Cəfər doktoru elmləri Memarlıq "XI - XIII yüzillərdə Səlcuq Türkləri müsəlman dünyasının Məşriq Məşriq dünyasının müsəlman Türkləri Səlcuq yüzillərdə XIII - "XI Nizami dövrü Nizami "Nizami dövrü" dövrü" "Nizami Ş. S. Fətullayev, Fətullayev, S.Ş. adı ilə tanıdılır. Nizami Nizami ilə tanıdılır. adı aıİı-91 (səh.5) Bakı-İşıq-1991. memarlıq doktoru. memarlıq 35 36 SİRR və AÇAR / / konstruktiv fəndlər, memarlıq elementləri, memarlıq bəzəyi vasitələri bəzəyi memarlıq elementləri, memarlıq fəndlər, konstruktiv Azərbaycan memarlığını yeni bina tipləri (qülləvari məqbərə, mədrəsə), mədrəsə), məqbərə, (qülləvari tipləri bina yeni memarlığını Azərbaycan tarixində güclü dönüş mərhələsidir. Bu dövrün geniş tikinti işləri işləri tikinti geniş dövrün Bu mərhələsidir. dönüş güclü tarixində bir neçə sənətkarın adı bəllidir. - Aşur İbrahim oğlu, Əbdül Məcid Məcid Əbdül oğlu, oğlu. Maqsud İbrahim Mahmud Aşur oğlu, Əburəşid - Zeynəddin oğlu, bəllidir. Məsud adı sənətkarın neçə bir ustalarından XI - XIII əsrlərdə Abşeron abidələrində öz imzasını qoyan qoyan imzasını öz abidələrində Abşeron əsrlərdə XIII - XI ustalarından saya memarlıq dekoru səciyyəvi olmuşdur. Şirvanlı memar və tikinti tikinti və memar Şirvanlı olmuşdur. səciyyəvi dekoru memarlıq saya daha dayanaqlı, daha sadə və çox vaxt asimmetrik kompazisiyalar, asimmetrik vaxt çox və sadə daha dayanaqlı, daha ləşdirməyə, onun üslub xarakteristikasını aydınlaşdırmağa imkan verir. imkan aydınlaşdırmağa xarakteristikasını üslub onun ləşdirməyə, ə ivnn a qllr Şra mkəii srəlrn müəyyən­ sərhədlərini məktəbinin Şirvan qalaları dağ Şirvanın və Abşeronda salamat qalan XI - XIII əsr dini və müdafiə tikililəri, qəsrlər qəsrlər tikililəri, müdafiə və dini əsr XIII - XI qalan salamat Abşeronda müqəddəs şəhərdə apardıqları yenidənqurma işlərinin başlanğıcı idi. başlanğıcı işlərinin yenidənqurma apardıqları şəhərdə müqəddəs ləndirilməsi, görünür Şirvanşahların XII - XIII əsrlərdə bu qədim və və qədim bu əsrlərdə XIII - XII Şirvanşahların görünür ləndirilməsi, idrlii aımşı. aı aa ialrnn eiə möhkəm­ yenidən divarlarının qala Bakı yazılmışdır. tikdirildiyi divarlarının Şirvanşah III Mənicöhrün ( 1120 - 1160) buyruğu ilə ilə buyruğu 1160) - 1120 ( Mənicöhrün III Şirvanşah divarlarının onu igamətgah seçirlər. Bakı qalasının üzərindəki kitabədə, qala qala kitabədə, üzərindəki qalasının Bakı seçirlər. igamətgah onu orta əsrlərdə diqqəti daha çox cəlb edir və Şirvanşahlar XII yüzilliklərdə yüzilliklərdə XII Şirvanşahlar və edir cəlb çox daha diqqəti əsrlərdə orta - məkan Özümlüklərini XI - XII yüzillərdə almışdı. yüzillərdə XII - XI Özümlüklərini məkan - dirir. Demək olar ki, orta çağ Bakısı öz quruluşunun bir sıra planlaşma planlaşma sıra bir quruluşunun öz Bakısı çağ orta ki, olar Demək dirir. tikilən və yenidən qurulan abidələrin yüksək memarlıq durumu əks et­ əks durumu memarlıq yüksək abidələrin qurulan yenidən və tikilən yığcam əks olunur. əks yığcam verən müəyyən mütərəqqi sosial dəyişmələr bu yeniliklərin şahidi şahidi yeniliklərin bu Gəncəvinin dəyişmələr Nizami sosial olmuş mütərəqqi müəyyən verən yetkinliyinə görə öncəki mərhələnin tikinti sənətindən xeyli fərqlənir. xeyli sənətindən tikinti mərhələnin öncəki görə yetkinliyinə bədii təmayüllərin inkişaf etməsi ilə səciyyəvidir. Bu çağın Azərbaycan də üslub Azərbaycan istərsə vəzənginliyinə, tip çoxluğu çağın say istər abidələrin Bu memarlığı səciyyəvidir. ilə etməsi inkişaf təmayüllərin bədii Bütövlükdə Nizami dövrü orta əsrlərin Azərbaycan memarlığı memarlığı Azərbaycan əsrlərin orta dövrü Nizami Bütövlükdə Əsas tikinti materialı əhəng daşı olan Şirvan memarlıq məktəbi üçün üçün məktəbi memarlıq Şirvan olan daşı əhəng materialı tikinti Əsas Monumental məscidlərdən və Bakıdakı digər abidələrdən başqa başqa abidələrdən digər Bakıdakı və məscidlərdən Monumental Qocaman Bakının təbii, iqtisadı və hərbi-strateji üstünlükləri yetkin yetkin üstünlükləri hərbi-strateji və iqtisadı təbii, Bakının Qocaman Bakının Nizami dövründə baş vermiş şəhərsalma inkişafını bu çağda çağda bu inkişafını şəhərsalma vermiş baş dövründə Nizami Bakının Səlcuqlarm hakimiyyətə qayıtması ilə müsəlman dünyasında baş baş dünyasında müsəlman ilə qayıtması hakimiyyətə Səlcuqlarm «Nizami dövrü Azərbaycan incəsənətində, eləcə də memarlığında yeni də memarlığında eləcə incəsənətində, Azərbaycan dövrü «Nizami N Məmləkətdə ədalət hakim oldu. hakim ədalət Məmləkətdə izami dövrü memarlıq abidələri memarlıq dövrü izami Türklərin dövləti ucaldı ona görə ki, görə ona ucaldı dövləti Türklərin Lyi ə Məcnun) və (Leyli aşağıdakı sətirlərində sətirlərində aşağıdakı

yaradıcılığı üçün ümumi olan vahid üslub sistemi dayanaqlaşır. sistemi üslub vahid olan ümumi üçün yaradıcılığı biçimləşən memarlıq tiplərindən ən bitkini qülləvari məqbərələrdir: qülləvari bitkini ən tiplərindən memarlıq biçimləşən və çatır memarlıq başa Azərbaycanda prosesi də həm lokallaşması müəyyənləşir, dairələrinin mərkəzləri memarlıq mədəni - bədii əsas (həndəsi ornament və s.) ilə zənginləşdirildi. Bu zaman nəinki ölkənin ölkənin nəinki zaman Bu zənginləşdirildi. ilə s.) və ornament (həndəsi ən qədimi XI yüzilliyin ikinci yarısına aiddir. yarısına ikinci yüzilliyin XI qədimi ən ətrfimnəəiiyrtaı çətinləşdirir.(1) yaratmağı mənzərəsini hərtərəfli edilməməsi aşkar hələlik örnəklərinin memarlıq nia poeii gtiii ə zracnn ülvr Səlcuq qülləvari Azərbaycanın və getdiyini prosesinin inkişaf güclü tikintisində abidələrinin xatirə ölkədə ci əsrlərdə XII - XI abidələr əbrlrnn omlşaıd əa mrəlrə br olduğunu biri mərkəzlərdən əsas formalaşmasında məqbərələrinin varlaq gövdəli məqbərələr dayanmışdı.(2) məqbərələr gövdəli varlaq sübut edir. sübut uca monumentlərə çevrilmişdir. Dairəvi planı qədim kosmoqonik simvo- simvo- artırmış, kosmoqonik qədim xeyli planı Dairəvi ölçülərini dik çevrilmişdir. öz çadır monumentlərə uca simvolik - kamera üst prosesində lika ilə bağlı olan bu türbələrin dik kompozisiyaları yerləşdiyi məkanın məkanın yerləşdiyi kompozisiyaları dik türbələrin bu olan bağlı ilə lika təkamül Ancaq yamsılanmasıdır. birbaşa modelinin çadır türk əski onlar dominantı və yönətimləri idi. idi. yönətimləri və dominantı qəhrəmanlıq çağında biçimləşən bu türbə tipində obrazlı simvolik başlan­ simvolik obrazlı tipində türbə bu biçimləşən çağında qəhrəmanlıq ğıcın aparıcı olduğunu göstərir. göstərir. olduğunu aparıcı ğıcın ealqtkls luuudy iəi. edməlf. Əliyevindir) müəllifi. Qeyd bilərik. deyə olduğunu tikilisi memarlıq 2) Qırmızı Günbənd türbəsi 1148 il 1148 türbəsi Günbənd Qırmızı 2) tarixçə məqbərələrin qülləvari çoxsaylı qalan ərazisində Azərbaycan 4) İmamzadə Vəli türbəsi XII əsr XII türbəsi Vəli İmamzadə 4) 5) Yusif Küseyir türbəsi 1162 il 1162 türbəsi Küseyir Yusif 5) 1) Xərrəqan Türbəsi. 1067 il. 1067 Türbəsi Gilan 3) Türbəsi. Xərrəqan 1) Azərbaycanın Aran və Şirvan bölgələrində Nizami dövrünün xatirə dövrünün Nizami bölgələrində Şirvan və Aran Azərbaycanın 1186il il 1167 türbəsi Xatun Möminə 7) türbəsi Günbənd Dairəvi 6) Qülləvari məqbərələrin inkişaf konsepsiyasının başlanğıcında yu­ başlanğıcında konsepsiyasının inkişaf məqbərələrin Qülləvari nu əqqtaı ntcs lrq Qz aaıı Şra bləiə i oa, iai örnn xatirə dövrünün Nizami olan, aid bölgəsinə Şirvan qalasının Qız olaraq, nəticəsi tədqiqatların ,nBu zracn ealğnnX XI ərəd srtə nia edib inkişaf sürətlə əsrlərdə XIII - XI memarlığının Azərbaycan (2 ) ) (2 Burada, Qız qalasının da yuvarlaq gövdəli məqbərə olduğunu qeyd etmək istəyirəm. Qeyd 1.Əliyevindir.Qeyd istəyirəm. etmək qeyd olduğunu məqbərə gövdəli yuvarlaq da Qız qalasının Burada, və sair və Nizami dövrünün məqbərələri dövrünün Nizami zmtiql qləəiəbnəəi də, bənzəməsi qüllələrinə qala Əzəmətli Hündür özül üstündə üstündə özül Hündür XII əsr XII Plan - tutum quruluşuna görə quruluşuna tutum - Plan Ancaq təqdim olunan təqdim Ancaq bu dövrün dolğun və dolğun dövrün bu clnb "əbədi bu ucalan

37 36 SİRR və AÇAR / / konstruktiv fəndlər, memarlıq elementləri, memarlıq bəzəyi vasitələri bəzəyi memarlıq elementləri, memarlıq fəndlər, konstruktiv mədrəsə), məqbərə, (qülləvari tipləri bina yeni memarlığını Azərbaycan tarixində güclü dönüş mərhələsidir. Bu dövrün geniş tikinti işləri işləri tikinti geniş dövrün Bu mərhələsidir. dönüş güclü tarixində bir neçə sənətkarın adı bəllidir. - Aşur İbrahim oğlu, Əbdül Məcid Məcid Əbdül oğlu, oğlu. Maqsud İbrahim Mahmud oğlu, Aşur Əburəşid - Zeynəddin oğlu, bəllidir. Məsud adı sənətkarın neçə bir ustalarından XI - XIII əsrlərdə Abşeron abidələrində öz imzasını qoyan qoyan imzasını öz abidələrində Abşeron əsrlərdə XIII - XI ustalarından saya memarlıq dekoru səciyyəvi olmuşdur. Şirvanlı memar və tikinti tikinti və memar Şirvanlı olmuşdur. səciyyəvi dekoru memarlıq saya daha dayanaqlı, daha sadə və çox vaxt asimmetrik kompazisiyalar, asimmetrik vaxt çox və sadə daha dayanaqlı, daha ə ivnn a qllr Şra mkəii srəlrn müəyyən­ sərhədlərini verir. imkan aydınlaşdırmağa məktəbinin xarakteristikasını Şirvan üslub onun ləşdirməyə, qalaları dağ Şirvanın və Abşeronda salamat qalan XI - XIII əsr dini və müdafiə tikililəri, qəsrlər qəsrlər tikililəri, müdafiə və dini əsr XIII - XI qalan salamat Abşeronda müqəddəs şəhərdə apardıqları yenidənqurma işlərinin başlanğıcı idi. başlanğıcı işlərinin yenidənqurma apardıqları şəhərdə müqəddəs ləndirilməsi, görünür Şirvanşahların XII - XIII əsrlərdə bu qədim və və qədim bu əsrlərdə XIII - XII Şirvanşahların görünür ləndirilməsi, idrlii aımşı. aı aa ialrnn eiə möhkəm­ yenidən divarlarının qala Bakı yazılmışdır. tikdirildiyi divarlarının Şirvanşah III Mənicöhrün ( 1120 - 1160) buyruğu ilə ilə buyruğu 1160) - 1120 ( Mənicöhrün III Şirvanşah divarlarının onu igamətgah seçirlər. Bakı qalasının üzərindəki kitabədə, qala qala kitabədə, üzərindəki qalasının Bakı seçirlər. igamətgah onu orta əsrlərdə diqqəti daha çox cəlb edir və Şirvanşahlar XII yüzilliklərdə yüzilliklərdə XII Şirvanşahlar və edir cəlb çox daha diqqəti əsrlərdə orta almışdı. yüzillərdə XII - XI özümlüklərini məkan - dirir. Demək olar ki, orta çağ Bakısı öz quruluşunun bir sıra planlaşma planlaşma sıra bir quruluşunun öz Bakısı çağ orta ki, et­ olar əks Demək durumu dirir. memarlıq yüksək abidələrin qurulan yenidən və tikilən yığcam əks olunur. əks yığcam olmuş Nizami Gəncəvinin Gəncəvinin Nizami olmuş verən müəyyən mütərəqqi sosial dəyişmələr bu yeniliklərin şahidi şahidi yeniliklərin bu dəyişmələr sosial mütərəqqi müəyyən verən yetkinliyinə görə öncəki mərhələnin tikinti sənətindən xeyli fərqlənir. xeyli sənətindən tikinti mərhələnin öncəki görə yetkinliyinə bədii təmayüllərin inkişaf etməsi ilə səciyyəvidir. Bu çağın Azərbaycan də istərsə üslubAzərbaycan zənginliyinə, tip və çağın çoxluğu say abidələrin istər memarlığı Bu səciyyəvidir. ilə etməsi inkişaf təmayüllərin bədii Bütövlükdə Nizami dövrü orta əsrlərin Azərbaycan memarlığı memarlığı Azərbaycan əsrlərin orta dövrü Nizami Bütövlükdə Əsas tikinti materialı əhəng daşı olan Şirvan memarlıq məktəbi üçün üçün məktəbi memarlıq Şirvan olan daşı əhəng materialı tikinti Əsas Monumental məscidlərdən və Bakıdakı digər abidələrdən başqa başqa abidələrdən digər Bakıdakı və məscidlərdən Monumental Qocaman Bakının təbii, iqtisadı və hərbi-strateji üstünlükləri yetkin yetkin üstünlükləri hərbi-strateji və iqtisadı təbii, Bakının Qocaman Bakının Nizami dövründə baş vermiş şəhərsalma inkişafını bu çağda çağda bu inkişafını şəhərsalma vermiş baş dövründə Nizami Bakının əcqamhkmyəə aıms iə üəmn üysna baş dünyasında müsəlman ilə qayıtması hakimiyyətə Səlcuqlarm «Nizami dövrü Azərbaycan incəsənətində, eləcə də memarlığında yeni də memarlığında eləcə incəsənətində, dövrü Azərbaycan «Nizami N izami dövrü memarlıq abidələri memarlıq dövrü izami Məmləkətdə ədalət hakim oldu. hakim ədalət Məmləkətdə Türklərin dövləti ucaldı ona görə ki, görə ona ucaldı dövləti Türklərin Lyi ə Məcnun) və (Leyli aşağıdakı sətirlərində sətirlərində aşağıdakı

hərtərəfli mənzərəsini yaratmağı çətinləşdirir.{1) yaratmağı mənzərəsini hərtərəfli memarlıq örnəklərinin hələlik aşkar edilməməsi edilməməsi aşkar hələlik örnəklərinin memarlıq nia poeii gtiii ə zracnn ülvr Səlcuq qülləvari Azərbaycanın və getdiyini prosesinin inkişaf güclü tikintisində abidələrinin xatirə ölkədə ci əsrlərdə XII - XI abidələr biçimləşən memarlıq tiplərindən ən bitkini qülləvarı məqbərələrdir: qülləvarı bitkini ən tiplərindən memarlıq biçimləşən ss əi - mdn diəəii lklams poei aa aı və çatır memarlıq dayanaqlaşır. başa sistemi üslub vahid Azərbaycanda olan prosesi də ümumi üçün yaradıcılığı həm lokallaşması müəyyənləşir, mərkəzləri dairələrinin memarlıq mədəni - bədii əsas varlaq gövdəli məqbərələr dayanmışdı.(2) məqbərələr gövdəli varlaq olduğunu biri mərkəzlərdən əsas formalaşmasında məqbərələrinin uca monumentlərə çevrilmişdir. Dairəvi planı qədim kosmoqonik simvo- simvo- artırmış, kosmoqonik xeyli qədim planı Dairəvi ölçülərini çevrilmişdir. dik öz çadır monumentlərə uca simvolik - kamera üst prosesində (həndəsi ornament və s.) ilə zənginləşdirildi. Bu zaman nəinki ölkənin ölkənin nəinki zaman Bu zənginləşdirildi. ilə s.) və ornament (həndəsi lika ilə bağlı olan bu türbələrin dik kompozisiyaları yerləşdiyi məkanın idi. məkanın yerləşdiyi yönətimləri və dominantı kompozisiyaları dik türbələrin bu olan bağlı ilə lika təkamül Ancaq yamsılanmasıdır. birbaşa modelinin çadır türk əski onlar ğıcın aparıcı olduğunu göstərir. göstərir. olduğunu aparıcı ğıcın başlan­ simvolik obrazlı tipində türbə bu biçimləşən çağında qəhrəmanlıq edir. sübut aiddir. yarısına ikinci yüzilliyin XI qədimi ən ealqtkls luuudy iəi.Qy ülii Əliyevindir) müəllifi. Qeyd bilərik. deyə olduğunu tikilisi memarlıq Azərbaycanın Aran və Şirvan bölgələrində Nizami dövrünün xatirə dövrünün Nizami bölgələrində Şirvan və Aran Azərbaycanın 7) Möminə Xatun türbəsi 1186 il 1186 türbəsi Xatun Möminə 7) 6) Dairəvi Günbənd türbəsi 1167 il 1167 türbəsi Günbənd Dairəvi 6) il 1148 türbəsi Günbənd Qırmızı 2) tarixçə məqbərələrin qülləvari çoxsaylı qalan ərazisində Azərbaycan 5) Yusif Küseyir türbəsi 1162 il 1162 əsr XII türbəsi Küseyir Yusif 5) türbəsi Vəli İmamzadə 4) Türbəsi Gilan 3) Qülləvari məqbərələrin inkişaf konsepsiyasının başlanğıcında yu­ başlanğıcında konsepsiyasının inkişaf məqbərələrin Qülləvari il. 1067 Türbəsi. Xərrəqan 1) iB tdialrn əiəioaa, ı qlsnn ivn ögsn i ln Nzm örnn xatirə dövrünün Nizami olan, aid bölgəsinə Şirvan qalasının Qız olaraq, nəticəsi (i'Bu tədqiqatların (2 ) ) (2 zracn ealğnnX XI ərəd srtə nia edib inkişaf sürətlə əsrlərdə XIII - XI memarlığının Azərbaycan Burada, Qız qalasının da yuvarlaq gövdəli məqbərə olduğunu qeyd etmək istəyirəm. Qeyd Qeyd I.Əliyevındir. istəyirəm. etmək qeyd olduğunu məqbərə da gövdəli Qız qalasının yuvarlaq Burada, və sair və Nizami dövrünün məqbərələri dövrünün Nizami Əzəmətli qala qüllələrinə bənzəməsi də, bənzəməsi qüllələrinə qala Əzəmətli Hündür özül üstündə üstündə özül Hündür XII əsr XII Plan - tutum quruluşuna görə görə quruluşuna tutum - Plan na ədm olunan təqdim Ancaq bu dövrün dolğun və və dolğun dövrün bu clnb "əbədi bu ucalan

37 qüllələr" şəhərlərdə, yaxud ucsuz bucaqsız çöllərdə gözəl biçimli Nizami Gəncəvi bu dastanında hadisələrin Ərəbistanda, İslam oriyentlər - yönəldicilər idi. mədəniyyəti dövründə təsvir edir və Leyli ilə Məcnunun birgə XI - XIII əsrlərin qülləvari türbələri təbii gücü, estetik ciddiliyi ilə uyuduqları qəbirləri üzərində məqbərə ucaldığını bildirir: dövrün qəhrəmanlıq ruhunu özündə yaşadırdı. Bədii memarlıq görkəminin monumental - qəhrəmanlıq ruhu, güc­ Zaman dolaşdıqca hər iki qəhrə, lü simvolizmi, çeşidli kompozisiya imkanları və dərin milli kökləri Tikdilər ordaca bir daş məqbərə. qülləvari türbələrin sonrakı tarixi mərhələlərdə də memarlıq tipi kimi yaşarılığının başlıca amilləridir. Dahi mütəfəkkirin bu dastanda təsvir etdiyi hadisələri birbaşa Qülləvari türbələr Nizami dövrünün memarlıq fenomenidir. ərəblərlə bağlayanlardan soruşmaq istərdim: Dünya memarlığında insan xatirəsini monumental biçimlərlə -Ərəb hara, məqbərə hara? əbədiləşdirməyin ən uğurlu örnəklərindən olan bu xatirə tikililərinin Kopernikdən, Nyutondan, Kolumbdan yüz illər əvvəl Yerin kürə adının önünə çox vaxt Səlcuq soyadı artırılır. şəklində olub, Günəş ətrafında öz yolu ilə hərəkət etdiyini, Yerin cazibə Bütövlükdə "Türbə və ya Günbəz" anlayışı islam təliminə ziddir qüvvəsinin olduğunu, ulduzların hərəkətini, dünya tarixini, dövrünün və islam ölkələrində türbə tikintisinin çox geniş yayılması, başlıca bütün elmlərini - bir sözlə dünyanın altını və üstünü bilən Şeyx Nizami, olaraq əski türk gələnəklərinin bu regionun xatirə memarlığına ərəblərin dünyasını dəyişmiş əzizlərinə (adi adamlara) məqbərə ucaltma­ yönəldici təsir göstərməsi ilə bağlıdır. Biçiminə görə "qülləvari dıqlarını bilmədiyini düşünmək sadəlövlük olardı. türbələr" adlandırılan xatirə tikililəri daha çox Anadolu, Azərbaycan Dahi Nizami, dünyasını dəyişmiş Leyli və Məcnuna "məqbərə" və Xorasanda lokallaşmışdır.» ucaldılması anlayışı ilə, kodlaşdırmış "Leyli və Məcnun" dastanında Cəfər Qiyasi, təsvir edilmiş hadisələrin Türk yurdunda baş verdiyini bizə bir daha memarlıq elmləri doktoru ismarıc etmişdir. Bunu Şeyx belə qeyd edir:

Bütün nöqtələrdə iş nişanı var, Zərurət üzündən baş verir onlar.

38 39 QIZ QALASI. GÖRÜNÜŞÜ VƏ ÖLÇÜLƏRİ

İnşasından neçə illər, əsrlər keçsə də, Qız qalasının məzmunu və mahiyyəti bizlər üçün bir sirr olaraq qalırdı. İndiyə qədər bu abidə ətrafında müxtəlif fikirlər irəli sürülməsinə baxmayaraq, onun nə zaman və hansı məqsədlərlə tikilməsi dəqiq məlum deyildi. Bəzi alimlər onun müdafiə məqsədli qala, digərləri rəsədxana, mayak, od məbədi və hətta zərdüşt daxması olduğunu bildirirdilər. Qız Qalası hündürlüyü 28 m. (qalanın daxilində), 8 yaruslu, aşağı tərəfdə di- ametri 16 m, divarının qalınlığı 5m, yuxan hissəsində 4m, pillələrin sayı 12 ədəd olan silindirik formalı "əsas" və ona bitişik əyri tikili - "dayaq divan"ndan ibarətdir. Qız qalası iki hörgü sistemi ilə tikilib. Birinci hörgü sistemi 12 metr hündürlüyədək olan hamar, ikinci hörgü sistemi isə 12 metrdən başlayaraq yuxan ucalan hissədir. Qalanın ikinci hissəsinin iri daşlardan istifadə etməklə, növbə ilə batıq və çıxıntı şəklində hörülməsi aydın görünür. Diqqətlə baxdıqda, qalanın "əsas" hissəsində 31 ədəd çıxıntılı zolaqları asanlıqla saymaq olar. "Dayaq divarında" isə çıxıntılı zolaqların sayının 24 ədəd olduğunu görə bilərik. Qalarım arxa tərəfində, fasadından fərqli olaraq, 31 ədəd çıxıntılı zolaqlar "dayaq diva­ rını" tam axıra qədər bəzəyir. 12 metr hündürlükdən başlayaraq abidənin arxa səthi yuxanya doğru bir-birini əvəz edən əhəng ilə doldurulmuş ağ kəmərlərlə qurşanmışdır, indi həmin ağ zolaqlar çox yerdə tamamilə tökülüb və qalaran səthi girin tili - çıxıntılı şəkil alıb. Onun şilindir hissəsinin içində 8-ci yarusa qədər ucalan dar boru vardır. O, hər 31sm.dən bir içəriyə doğru 9 sm. enində çıxıntı verir. Onun fasad hissəsində yalnız bir tərəfə - Qibləyə doğru! və göyə istiqamətlənmiş 4+5 ədəd (cəmi 9 ədəd) pəncərə vardır. Bu pəncərələr qalaran içərisindəki pillələrin üzə­ rinə açılaraq, çöl tərəfdən dar olub, içəriyə doğru genişlənirlər. Qız qalasının birinci yarusu ilə ikinci yarusu arasmda pillələr quraşdırılmamışdır. Onun cənub-qərb tərəfində yerdən təqribən 14 metr hündürlükdə, qala üzərində yeganə yazı olan daş kitabə həkk olunub. XII əsrə aid edilən Kufi xəttini ilə yazılmış bu kitabə cəmi dörd sözdən ibarətdir:

«Qübbə. Məsud ibn Davud»

Bu yazını əvvəllər "Məsud ibn Davudun qülləsi" kimi oxuyurdular. Üzərindən yüz illər keçdikdən sonra, Rus tarixçisi, professor Xanıkov və görkəmli Azərbaycan tarixçisi, akademik Sara Aşurbəyli bu yazını düzgün oxuya bilmişlər. Onlar "Qübbə" sözünün mənasını (свод, небесный свод), birləşmə, qovuşma, göylərdə ruhların qovuşması kimi açmışlar. Ən maraqlısı odur ki, Sara Aşurbəyli "Qübbə" sözünün ancaq orta əsr müsəlman qəbirlərinin baş daşları üzərində yazıldığını qeyd etmişdir.Sara Aşurbəyli həmin yazının yaxınlıqda yerləşən bir müsəlman qəbrinin baş daşından kəsilərək, Qalanın dağılan hissəsini bərpa etmək üçün istifadə edilə biləcəyini bildirmişdir. Bu fikri D. Axundov da təkrar etmişdir. 42 SİRR və AÇAR / / dövlətləri daha yaxşı tanıyırdılar. Belə ki, onlar digər ellərə ya ayaqla ya ayaqla ya ellərə digər onlar ki, Belə tanıyırdılar. yaxşı daha dövlətləri Азербайджана" da karvanla səyahət edər, ticarət qurardılar. Bu da onlara yerli xalqların yerli onlara da Bu qurardılar. ticarət edər, səyahət da karvanla mənalarını verdiyini təsdiq etmişlər. təsdiq verdiyini mənalarını sözünün mənasının - "Qovuşma, ruhların göylərdə qovuşması" qovuşması" göylərdə ruhların "Qovuşma, - mənasının sözünün odur ki, onlar Qız qalası üzərində kitabənin tikildiyi andan andan tikildiyi kitabənin "Qübbə" əsərlərində üzərində öz da, qalası yanaşırlarsa ilə Qız şübhə onlar quraşdırıldığına ki, odur sizliyə görə onların da sonradan açıldığını söyləmək olmaz. söyləmək açıldığını sonradan da onların görə sizliyə aknraıı əiəi qrluu yı ösnr Acqb səliqə­ bu Qız Ancaq ki,görsənir. aydın istəyirəm qurulduğu səliqəsiz bildirmək kənarlarının da da onların baxdıqda, onu diqqətlə kənarlarına pəncərələrin olaraq üzərindəki qalasının Əlavə yerləşdirmişlər. mahiyyətinin gələcək nəsillərə çatdırmaq məqsədi ilə bir ismarıc olaraq olaraq ismarıc bir ilə məqsədi çatdırmaq nəsillərə gələcək mahiyyətinin hörmətli alimlərin qeyd etdiyi "Axsitanm Qız qalasını təmir etdirdiyi?" etdirdiyi?" təmir qalasını Qız "Axsitanm etdiyi qeyd alimlərin hörmətli də həmin fərziyyənin mümkünsüz olduğunu isbat edir. isbat olduğunu mümkünsüz fərziyyənin həmin də dövr üçün "təzə qəbr"ə aid olduğunu dərk etməli oluruq. Bu faktın özü faktın Bu oluruq. etməli dərk olduğunu aid qəbr"ə "təzə üçün dövr istəyirəm ki, qala üzərindəki daş kitabənin qalınlığı, onun qəbirüstü baş qəbirüstü onun qalınlığı, kitabənin daş üzərindəki qala ki, istəyirəm əsrə aid, kufi xətti ilə yazıldığını" nəzərə alsaq, kəsilmiş baş daşının, daşının, baş kəsilmiş alsaq, nəzərə yazıldığını" ilə xətti kufi aid, əsrə "XII yazının üzərindəki kitabənin bu Biz edir. inkar kəsildiyini daşından etmək qeyd da onu Burada edirlər? təmir qalasını Qız kəsərək, hissəsini! görə də hansısa bir müsəlmanın baş daşının məhz yazı həkk olunan olunan həkk yazı məhz daşının baş müsəlmanın bir hansısa də görə məsrəflər sərf edirlər, ancaq cəmi beş-altı daş kəsmək istəmirlər və buna istəmirlər kəsmək daş beş-altı cəmi ancaq edirlər, sərf məsrəflər yerdən 14 metr hündürlüyünə ayaqaltı pillələr düzəldirlər, zəhmət və zəhmət düzəldirlər, pillələr ayaqaltı hündürlüyünə metr 14 yerdən делали выбоину на башне". на выбоину делали нашему нашему мнению,это плита,надгробная которой пись,«гоббегласящая куфическаянейее полосатой этой над­части.На плите выгравирована лду н а ганмвоо, д-о бк, авст 1 м в верх­ в м. 14 высоте на сбоку, где-то а входом, главным над не кладку, видимо, плита, исхождения циям и перестройкам, о чем свидетельствует явно позднего про­позднего явно свидетельствует чем о перестройкам, и циям Kitabəni, tikinti başa çatandan bir qədər sonra, abidənin abidənin sonra, qədər bir çatandan başa tikinti Kitabəni, D. Axundov D.Axundov Yuxarıda qeyd edilən hörmətli alimlərin fikirlərində maraqlı cəhət cəhət maraqlı fikirlərində alimlərin hörmətli edilən qeyd Yuxarıda Bu fərziyyə belə bir təsurat yaradır ki, qalanı restavrasiya etmək üçün etmək restavrasiya qalanı ki, yaradır təsurat bir belə Bu fərziyyə "Məlumdur ki, keçmiç dövrün insanları əlaqədə olduqları digər digər olduqları əlaqədə insanları dövrün keçmiç ki, "Məlumdur "Бакинский храм, несомненно, подвергался многим реставра­ многим подвергался несомненно, храм, "Бакинский и средневекового Азербайджана средневекового и "Архитектура древнего и средневекового и древнего "Архитектура А kitabında bu qalanın "Od Məbədi" olduğunu bildirir. olduğunu Məbədi" "Od qalanın bu kitabında рхитектура древнего рхитектура (свод, небесный свод небесный (свод, лчйо н акрто длна в вделанная аккуратно не и случайно )сына Давуда».Масъуда, По

memarlıq elmləri doktoru. elmləri memarlıq во время во время ремонта D.A.Axundov, за­ bir fərziyyə kimi irəli sürür. Sonradan öz fərziyyəsini özfərziyyəsini sürür. Sonradan irəli kimi fərziyyə bir biləcəyini və "kontrofors" tikməyə heç bir ehtiyac olmadığını qeyd edir. qeyd olmadığını ehtiyac bir heç tikməyə "kontrofors" və biləcəyini edə tikilmiş kifayət ucaldılmasmın daşından qalınlığında iki metr əhəng divarlarının abidənin bu möhkəm D.Axundov göstərir. hallar necə bir hissəsinin 5 metr olması ilə əsaslandırmışdır. D.Axundovun D.Axundovun əsaslandırmışdır. ilə olması metr 5 hissəsinin kərpiclərdən inşa edilməsini buyurmuşdur. Buna əsaslanan alim, qala qala alim, əsaslanan Buna buyurmuşdur. edilməsini inşa kərpiclərdən yandığını isbat edə biləcək heç bir iz yoxdur. Bu elmi əsərdə o; əsərdə elmi Bu yoxdur. iz bir heç biləcək edə isbat yandığını olmasını, metr 5 qalınlığının oturacağının qalasının Qız götürərək, kimi əvvəlcə olduğunu olmalı 5 metr qalınlığının divarlarının məbədlərin və ilinin od məbədi olmasını, onun 7 yaruslu və divarının qalınlığının aşağı aşağı qalınlığının divarının və 7 yaruslu onun olmasını, məbədi od ilinin divarlarının 5 metr qalınlığında və günəş şüaları altında qurudulmuş qurudulmuş altında şüaları günəş və qalınlığında metr 5 divarlarının görə, etdiyinə ayrıldığı, lakin bu qolların sonradan ləğv edildiyi"ni bildirir. edildiyi"ni ləğv sonradan qolların bu yanan lakin ilə ayrıldığı, qaz keçmişdə ovdanlarda, olan divarlarda mərtəbələrdəki Qız qalasının ucaldığı qayada vaxtı ilə qaz çıxdığını və ya orada qaz qaz orada ya və çıxdığını qaz ilə vaxtı qayada yox, ucaldığı ki, torpaqda qalasının istəyirəm Qız Bildirmək məsaməli bildirir. ucaldığını biləcək üzərində daşı çıxa qaya qaz möhkəm qalasının Qız həmçinin O, edəcək təkzib fərziyyəni bu araşdırmasında elmi də özü o Ancaq, edir. восьми­ при кирпичей, сырцовых из Мидии в построенные башни, ucalan bu əzəmətin məhz od məbədi olduğu fərziyyəsini göstərmiş, tik­ göstərmiş, fərziyyəsini olduğu məbədi od məhz əzəmətin bu ucalan yurdunda Odlar araşdıraraq, tikililəri qədim O, etmir. istinad sənədlərə в 5 - 6 м". 6 - в5 divarının belə qalın olmasını izah etmişdir: izah olmasını qalın belə divarının məşəllərin olduğu, bu ovdanlara vaxtı ilə "dulus kəməri"ndən qollar qollar kəməri"ndən "dulus ilə vaxtı ovdanlara bu olduğu, məşəllərin onun od məbədi olduğunu təsdiq edən iki göstəricidən biri kimi qeyd qeyd kimi biri göstəricidən iki edən təsdiq olduğunu məbədi od onun этажнойвысоте должныбыливозводиться изстен, qalasının "Od məbədi" olması barəsində heç bir tarixi yazıya və ya tarixi tarixi ya və yazıya tarixi bir heç barəsində olması məbədi" Qız alim, "Od qalasının deyən edərdi." məlumatlı da daha onları öyrənməyə və yaxınlaşdırar çox daha dərindən bir-birinə insanları daha mərasimlər dini Səcdəgahlar, mədəniyyətlərini yaradırdı. imkan və tərzini həyat dilini, qazın verilməsi üçün quraşdırılmış "dulus kəməri" olduğunu, olduğunu, kəməri" "dulus quraşdırılmış üçün verilməsi qazın ssadrıı n lı ət odğ km tqi edirəm təqdim kimi olduğu şərti altı on əsaslandırdığı əəlrn hu nəzərlərini tündləşdirərək sual işarələri qoyuram). işarələri sual tündləşdirərək D.Axundovun araşdırmalarında Qız qalsmın Od məbədi olduğunu olduğunu məbədi Od qalsmın Qız araşdırmalarında D.Axundovun - "Qız qalasının içində mövcud olan saxsı borunun - mərtəbələrə mərtəbələrə - borunun saxsı olan mövcud içində qalasının "Qız - Hörmətli alim belə tikililərin Midiyada mövcudluğunu isbat etmir etmir isbat mövcudluğunu Midiyada tikililərin belə alim Hörmətli поэтомусолнцем, высушенных кирпичей,строить из учит "Мазда " Axura Mazda tikililərin daha dözümlü olması üçün onun onun üçün olması dözümlü daha tikililərin Mazda Axura əsaslara " i dh cl emk çn yr əmşə yazıları gəlmişkən yeri üçün, etmək cəlb daha bir видимо, (видимо) ( oxucuların .( толщиной elmi əsas elmi fərz

43 44 SİRR və AÇAR / / рован гончарный стояк слабого обжига без поливы". безобжигаслабого стояк гончарный рован конструкции!?), иа ктрй келл дню еу онввл рм огня, храмы основывал и веру одряхлевший единую храмвг. Баку, укреплял который тира, ника царя- царей верховного жреца (ма жреца верховного царейцаря- ника təsdiqləmişdir. mədiyini ötürül qazm təbii vaxt heç borudan parçasını kimyəvi analiz etdirmişdir. Kimyəvi analizin nəticələri də, bu bu də, nəticələri analizin Kimyəvi etdirmişdir. analiz kimyəvi parçasını fessor Ömər İsmizadə abidənin içində mövcud olan borunun bir bir borunun olan mövcud içində abidənin İsmizadə Ömər fessor belə, onun alışması Qız qalasını dərmədağm edərdi. dərmədağm qalasını Qız alışması onun belə, və ondan heç bir qollar ayrılmır. Əgər bu endə borudan qaz çıxsa idi idi çıxsa qaz borudan endə bu Əgər ayrılmır. qollar bir heç ondan və qalasının daxilindəki saxsı boru yalnız yeddinci mərtəbəyə kimi qalxır qalxır kimi mərtəbəyə yeddinci yalnız boru saxsı daxilindəki qalasının bir heç edəcək isbat olduğunu mövcud üzərində məbədi" od vaxtsa nə əsas da yoxdur. Əlavə olaraq onu da qeyd etmək istərdim ki, Qız Qız ki, istərdim etmək qeyd da onu olaraq Əlavə yoxdur. da əsas özünün də qeyd etdiyi kimi, Qız qalasında mövcud deyildir və onların onların və deyildir mövcud qalasında Qız kimi, etdiyi qeyd də özünün 6) В эпоху Сасанидов, скорее всего во времена Шапура I и настав­ и I Шапура времена во всего скорее Сасанидов,эпоху В 6) 5) парапетеНа Qız qalasının içində arxeoloji qazıntılar aparmış görkəmli alim, pro­ alim, görkəmli aparmış qazıntılar arxeoloji içində qalasının Qız 4) За4) нишами проходил в древностигазовый каменный стояк(?). 3) Bildirmək istəyirəm ki, irəli sürülmüş fərziyyələrin heç biri, müəllifin müəllifin biri, heç fərziyyələrin sürülmüş irəli ki, istəyirəm Bildirmək 2) Этот газовый стояк, собранный из одинаковых по иформе разме­стояк, изЭтотодинаковых 2) газовый собранный 1 ) "По нашему мнению, в указанном газовом стояке, газовом вуказанном мнению, нашему "По ) и лок."(?) металлической оковки,металлической газ в нишу-алтарь, которые со временем, современем, которые газнишу-алтарь, в подводилис отверстием От выступы каменные него специальные огненной короной.огненной горевшийсемиглавым пламенем(?), венчая башенный храм яркой установленных по верху башни(?). верху по установленных и, рхдт т евг эаа о еиаенх труб, семикаменных до этажа первого от проходит ции, реконструк­ нашей согласно секций, гончарных неполивных рам всех семи святилищах храма. святилищах семи всех верху, через который выходил газ(?), постоянно горевший(?) во горевший(?) постоянно газ(?), выходил который через верху, этаже, этаже, уровне поэтажных специальнаяритуальных ниш устанавливалась гончарнаясекция, к которым подходила труба, подводившая газ(?), газ(?), подводившая труба, подходила к которым (?) имевшая небольшой отвод-горелку, направленный к направленный отвод-горелку, небольшой имевшая (?) во времякоторой вкаменную газовую трубу был вму­ до реконструкции!?)до возвышалисьсемь тумб-горе- к сожалению, не сохранившаяся ни всохранившаяся одном кне сожалению, видимо,!?) былвидимо,!?)подвергнут крупной ре­ обгорели и выкрошились.(?) и обгорели 1 упата) всего государства Кар-государства всего упата) будучи, видимо(?), будучи, видимо, постоянно (?)на без

siya" işlərinin getdiyini isbat edəcək heç bir əsas yoxdur. əsas bir heç edəcək isbat getdiyini işlərinin siya" этажей святилищ с алтарями огня в виде поэтажных ниш, где горели где ниш, поэтажных видев огняалтарями с этажейсвятилищ mərtəbələrdə nə vaxtlarsa qaz yandığını demək qeyri mümkündür. mümkündür. qeyri demək yandığını qaz vaxtlarsa nə mərtəbələrdə (?)«вечные»огни". Nəzərə alsaq ki, Qız qalası tam bağlı bir tikilidir, onda bir sual meydana meydana sual bir onda tikilidir, bir bağlı tam qalası Qız ki, alsaq Nəzərə çıxır. Bu görünməyən ocaqlar kimin üçün nəzərdə tutulmuşdur? tutulmuşdur? nəzərdə üçün kimin ocaqlar Ziyarətçilər görünməyən Bu çıxır. mərtəbəsinə necə qalxmalı idilər? qalxmalı necə mərtəbəsinə bilmədiyimiz! abidələrə necə oxşatmaq olar? O məbədlərin memarlıq memarlıq məbədlərin O xəzərli-midiya olar? oxşatmaq qalası necə abidələrə Qız Əgər bilmədiyimiz! - yaranır: sual bir Burada bildirir. ным сохранившимся типомным каспио-мидийскихсохранившимся башенных храмов религии,ипоэтому их памятникиолицетворяли законы и требования, маздаизма, и митраизма вателями məbədlərindən yeganə salamat qalan abidədirsə, bəs onda bu gün onu gün bu onda bəs abidədirsə, qalan salamat yeganə Qız məbədlərindən və edir fərziyyə olduqlarını daşıyıcıları dininin mazdaizm və всегда предъявляемые религией. предъявляемые всегда бакинских храмов и перенесенияииххрамов бакинских на свободногоместановыевыхода функционирования прекращения причиной послужить могло нечно, bilir? kim formalarını quruluşlarını, является бакинский храм Гызхрам галасы". бакинский является Səbaildə Od məbədinin bir vaxtlar mövcud olduğunu necə necə olduğunu mövcud vaxtlar bir onda məbədinin Bəs bildirir. Od dağıdıldığını tərəfindən isə Səbaildə məbədinin Romalılar Səbail deyil. sonralar mümkün alim, bağlamaq dövrlərlə o məbədini идр." фарсангов) семи расстоянии например, газа, ко­газа,выхода Отсутствие вв.н.э.доVIпроисшедшее скойдержавы, Мидий- падение быть могло причиной Другой храмов? аналогичных причинойпрекращения дальнейшегостроительства целого комплекса olduğunu məbəd qalmış salamat yeganə abidələrdən dini bu qalasının не один башенный храм, а целые храмовые комплексы, имеющие из- имеющие комплексы, храмовые целые а храм, башенный один не əsaslandırmaq mümkündür? əsaslandırmaq Oaı xssyəlrn əa ttrq ed tə ityrm ki, istəyirəm etmək qeyd tutaraq əsas xüsusiyyətlərini Ocağın - 8) "Как мидийцы, каспии,мидийцы, таки албаны, 8)"Как - Burada D.Axundov Midiyalıların, Xəzərlərin, Albanların mitraizm mitraizm Albanların Xəzərlərin, Midiyalıların, D.Axundov Burada - 9) "Возможно, отсутствие выходов газа на поверхность послужило поверхность на газа выходов отсутствие "Возможно, 9) - Burada qeyd etmək istəyirəm ki, indi mövcud olan Suraxanı Suraxanı olan mövcud indi ki, istəyirəm etmək qeyd Burada - 7) "Бакинский храм7) имеет"Бакинский в первомэтаже как быпреддверие и семь 10) "В мидийских горных крепостях Кишессу и Хар-Хар мы видиммы Хар-Хари Кишессу крепостях горных мидийских "В 10) uaablimkitri k, ı qlsna byk rekonstruk­ "böyük qalasında Qız ki, istərdim bildirmək Burada - hml qadın (hamilə храмовый комплекс Сабаиль(?) комплекс храмовый , qoca , şikəst) ове еотот, единствен­ вероятности, всей По pillələri olmayan məbədin ikinci ikinci məbədin olmayan pillələri а в последствии зороастрийской последствии ва видимо(?), быливидимо(?), последо­ л уааы (наСураханы в или

45 46 SİRR və AÇAR / / вторгся в район Баку и разрушил много храмов,вкоторых поклонялись закой и разрушил там знаменитый храм огнепоклонников. В 624 г.он624 В огнепоклонников. храмзнаменитый тамразрушил и закой г.император византийский Ираклийовладел аНахичеванью, затем Га- торговли.В623 предметом быланефть сырая империи Римскоймена римлян,описываяпуть, ведущийотмечал из в Скифии Мидию, бакин­ ские вечные огни, где пламя подымается из скалы подводной. Во вре­ Во подводной. скалы из подымается пламя где огни,вечные ские mümkünlüyü bildirilir. mümkünlüyü fərz edilir və onların da bir əsas kimi bu gün göstərməyin qeyri qeyri göstərməyin gün bu kimi əsas bir da onların və yalnız də yenə edilir olduğu fərz vaxtilə ərazisində Azərbaycan məbədlərinin Od донашего времени.!?) ряд других, и галасы») («Гыз храм башенный бакинский был конечно, трактовки, жить прообразом для объемно-пространственной ипланировочной прообразомжить объемно-пространственной ее для солнца на территории древнего Азербайджана, который мог послу­ мог который Азербайджана, древнего территории на солнца изодним огняхрамовто эры, и нашей возможно,векам и до первымк olduğunu demək olar. demək olduğunu sonradan dağılıblar?!" dağılıblar?!" sonradan od məbədlərinin olmaması, olmaması, məbədlərinin od бакинских храмов.(?) разрушены в связи с прекращением свободного выхода газа в районев газа выхода свободного прекращением с связи в разрушены димо!?), оружения. или рядом с ней в настоящее время не сохранялись аналогическиесо­ сохранялись не время настоящее вней с рядомили Cuma məscidinin özəlinin qalınlığı iki metrdən də azdır. də metrdən iki qalınlığı özəlinin məscidinin Cuma 6 metr olan heç bir tikilinin qalıqları yoxdur və yuxarıda qeyd edilmiş edilmiş qeyd yuxarıda və yoxdur 5- qalınlığı qalıqları tikilinin divarlarının bir heç ediləcək, olan aid metr 6 məbədinə "Od ərazidə, həmin ki, edilməsi, elmi izahda bir əsas ola bilərmi? Onu da bildirmək istəyirəm istəyirəm bildirmək da Onu bilərmi? ola əsas bir izahda elmi edilməsi, мечеть, совня, а на фундаменте третьего в XIV в. была построена Джума построена была в. XIV в третьего фундаменте на а совня, веке были построены небольшая армянская церковь ицерковь русская векеармянская были ча­ построены небольшая ственнойблизости от которыхГыз галасы(?), нафундаментах в XIX рви нблшх рмв?, в нхдлс в непосред­ в находились два храмов(?), небольших древних законы и обычаи. обычаи. и законы около комплексами храмовыми или Индии в Паттадакале и журахо Киото и Нары в Японии и др. Очевидно, того требовали религиозные требовали того Очевидно, др. и Японии в Нары и Киото в естные аналоги с храмовыми ансамблями (X э.)в.естныен.Буханешвара, сансамблями аналоги храмовыми Кад- - Qız qalasının memarlıq kompozisiyası əsasında qurulmuş hansısa hansısa qurulmuş əsasında kompozisiyası memarlıq qalasının Qız - 2 "сибдхкюдхуонсткпры вкмншйэы аэры, нашей векам первым к относят дахму будухскую "Если 12) - Deməli Qız qalasının yanında və ümumilikdə İçəri şəhərdə "digər "digər şəhərdə İçəri ümumilikdə və yanında qalasının Qız Deməli - 13) "Византиец Приск Панийский (первая половина V в.) со словсо в.) V половина (первая Панийский Приск "Византиец 13) 11) "Кроме существующего храма Гыз галасы вбакинскойкрепости галасы Гыз храма существующего 11)"Кроме Omyn iiiəi öəlrn gr, naı o mbdn aid məbədinə od onların görə, özəllərinə tikililərin Olmayan - построенные не на скале, со временем разрушились или разрушились соне скале, построенные временем былина отстоящая на 400 — 450 мот громады башенного храма." башенного громады мот — 450 на 400 отстоящая которые были,(?) видимо!?), построены,!?) но не дошли построены,!?) были,(?)которые видимо!?), Это дает нам право предполагать, предполагать, право нам дает Это Бк м, овдмм() иеи несколько имели по-видимому(?), мы, Баку В Bu məntiqlə İçəri şəhərdə çox şeylərin vaxtilə vaxtilə şeylərin çox şəhərdə İçəri məntiqlə Bu belə deməyə əsas verir ki, onlar ancaq olub, onlar ki, verir əsas deməyə belə чго другие храмы,другие чго ви­

Каспианы и Мидии VIII-VII вв. до н. э. или эпохуМидии-Атропатены э.или н.вв. до VIII-VII Мидии и Каспианы плексСабаиль горящему газу, Vizantiyalılar dağıtmırlar? Niyə? dağıtmırlar? Vizantiyalılar ный храм. (?)... ный храм. IV-III вв. н. до э., на скалах Джингир-даг внаскалахКобустане, Ш-П Джингир-даг доэ.и н.тыс на Ассирийских влиянием имидийскихдревних каспийских под храмов,столь удачно увековеченных построенное сооружение, культовое зороастрийское рельефах. культовым центром маздаизма и зороастризма, пользовавшимся зороастризма, и маздаизма центром культовым уееVI-I в он . омжо нчтлн аье (??) раньше. значительно возможно, а э., н.до вв. VIII-VIIрубеже что предположение, высказываем мы образом, Таким построек. широкой популярностью вКаспиане, широкой популярностью Мидии-Атропа- и Албании Видимо,!?) Видимо,!?) на позднее самое бытьпостроен мог храм башенный бакинский аналогичных периоды поздние нами исследуемые в отсутствие своими «вечными» огнями...«вечными» своими со Атеши-Багуан города древнего комплекс храмовый был тене, naraq od məbədlərini yerlə-yeksan edirdi. Bu məntiqlə deyə bilərəm ki, bilərəm deyə ki,məntiqlə Bu edirdi. edir yerlə-yeksan məbədlərini od qeyd naraq davra­ Nizami amansız dinlə o və bilmirdi edə qəbul cür heç Dahi dinini Atəşpərəstlik istəyirəm. yönəltmək yazıya etdiyi qeyd tarixi dastanında bir qalıqlarının "İsgəndərnamə" Gəncəvinin onların Nizami nəzərinizi ya və tikililərin uyğun formasına memarlıq bunu etməmişlər. Niyə? etməmişlər. bunu qalası e.ə. VIII - VII əsrlərdən daha əvvəl inşa edilmişdir". Burada Sizin Sizin Burada Qız ki, edilmişdir". inşa "yəgin əvvəl daha ki, əsrlərdən VII - vermişdir VIII e.ə. əsas qalası gəlməyə qənaətə belə ona olmaması, звавшей прекращение выхода газа у бакинских храмов, храмов, бакинских у газа выхода прекращение звавшей İsgəndər Daram fəth etdikdən sonra, "Atəşpərəstliyin mərkəzi məbədi məbədi mərkəzi "Atəşpərəstliyin sonra, etdikdən fəth Daram İsgəndər da, yanaşsa hörmətlə inanclarına dini xalqların etdiyi məğlub isgəndər ицв т, еонно блуитжн рбкм аиао, ко­ культов". языческих халифатом, места сметал арабским торый уничтожен был несомненно, то, тийцев, olan Bakıdakı Qız qalası"nı dağıtmaması mümkün deyildir. mümkün dağıtmaması qalası"nı Qız Bakıdakı olan и о том, что со временем временем со что том, о и нециив "baş məbədi olmuş" Qız qalasını ilk növbədə dağıtmalı idilər. Ancaq Ancaq idilər. dağıtmalı növbədə ilk qalasını Qız olmuş" məbədi "baş 14) - D. Axunovun araşdırdığı e.ə. VIII - VII əsrlərdə Qız qalasının qalasının Qız əsrlərdə VII - VIII e.ə. araşdırdığı Axunovun D. - - Ərəb xəlifləri Səbail məbədini dağıtmışlarsa, onlar atəşpərəstlərin atəşpərəstlərin onlar dağıtmışlarsa, məbədini Səbail xəlifləri Ərəb - 15) bildirir: alim hörmətli Sonra - Ancaq bu fərziyyəyə görə Qız qalası adlı "mərkəzi od məbədini" məbədini" od "mərkəzi adlı qalası Qız görə fərziyyəyə bu Ancaq - 16) Был ли бакинский башенный храм построен в эпоху древних древних эпоху в построен храм башенный бакинский ли Был "Если же Сабаиль удержался и не пал под ударами визан­ ударами под пал не и удержался Сабаиль же "Если В иллюстрированном географическом словаре, изданном в Ве­ в изданномсловаре, географическом иллюстрированном В 1903-1905 Однако в пользу более древней его датировки говорит датировки его древней более пользу в Однако до землетрясения или по какой-либо другой причине, вы­ причине,какой-либоилиподругой землетрясения до возможно!?), тогда и был разрушен священный ком­ (?)и несомненно одно!?) гг. наармянскомгг.языке, егочетырехугольный трехступенчатый башен­ армянская церковь в бакинской крепо- бакинской в церковь армянская —это дозороастрийское, апозже говорится о V (?)векаговорится Баку основным

47 < I 48 SİRR və AÇAR / / bildirən C. Aleksandraviç-Nasifi memar deyildir və onun bu fərziyyəsi fərziyyəsi bu onun və deyildir memar Aleksandraviç-Nasifi C. bildirən təsdiq edirlər: təsdiq layihəsi memarlıq vahid qalasının Qız memarlar, ki,bütün yanlışdır.Belə əsasında, memarlıq qanunları çərçivəsində, bir dəfəyə inşa edildiyini edildiyini inşa dəfəyə bir çərçivəsində, qanunları memarlıq əsasında, edildiyini inşa əsrdə XII hissəsinin çıxıntılı girintili əvvəl, eramızdan borusu kimi də istifadə edilmədiyini təyin etmişdir. təyin edilmədiyini istifadə də kimi borusu məqsədli qalalarda yerləşdirilməsi mümkün sayıla biləcək kanalizasiya kanalizasiya biləcək sayıla mümkün yerləşdirilməsi qalalarda məqsədli edir. isbat olduğunu yararsız istifadəyə kimi borusu kanalizasiya borunun verməsi, çıxıntı sm. 9 doğru daxilinə sm-dən 31 hər borunun ki, xüsusiyyətlərini qeyd etmək istəmirəm. Yalnız onu bildirmək istərdim istərdim bildirmək onu Yalnız istəmirəm. etmək qeyd xüsusiyyətlərini Bakı kimi səsləndirilmişdir. kimi Bakı Tanrının məkanı "Boqa" "Boqa" məkanı Tanrının olmaması səbəbindən, onun əksini isbat edəcək müdafiə qalalarının qalalarının müdafiə edəcək isbat əksini onun səbəbindən, olmaması əad ig öcd luudn uyrə üəds aımş və sayılmış müqəddəs yerlər bu olduğundan, mövcud birgə məkanda əaı əaıı daşıyır) mənasını məkanı yararlı olmuş Bakı torpaqları ( torpaqları Bakı olmuş yararlı Od, Su, Yel və Torpağı müqəddəs saydıqları məlumdur. Od - yerdən yerdən - Od məlumdur. saydıqları müqəddəs Torpağı və Yel Su, Od, qədimlərdə ovçuluq, heyvan bəslənilməsi və hətta əkinçilik üçün belə üçün əkinçilik hətta və bəslənilməsi heyvan ovçuluq, qədimlərdə qalxan yanar qazlar, Su - Xəzər dənizi, Yel - Xəzri və Gilavar, Torpaq - Torpaq Gilavar, və Xəzri - Yel dənizi, Xəzər - Su qazlar, yanar qalxan ünsürü: dörd Türklərin tarixi folklorundan Türk ki, Belə vardır. səbəbi iş” in Bakı və Qız qalası ilə heç bir əlaqəsi olmadığını bir daha təsdiq edir. təsdiq daha bir olmadığını əlaqəsi bir heç ilə iş” qalası Qız və inBakı fərziyyələri öz yalnız əsaslanmayaraq, məntiqə adi yazıya, tarixi bir gələn! və Tanrı ilə bağlı olan Bakının adının erməniləşdirilməsi, bu "elmi "elmi bu Türklərdən erməniləşdirilməsi, adının Qədim Bakının olan bağlı ilə Tanrı və əsasızdır. gələn! söyləməsi ucaldılmasmı əvvəl eramızdan əsasında yazdığından, Qız qalasının Od Məbədi olduğu və onun onun və olduğu Məbədi Od qalasının Qız yazdığından, əsasında heç oxşarlığına, məbədinə od qədim bir heç belə "əsas"lar bu göstərdiyi а-а, аун тш-аун а-и? (рясо название) Баку."(?) в (армянское превратилось оно Бак-ви(?) Атеши-Багуан, Багуан, Бак-Ван, всей огороженной территории и, претерпев ряд изменений, из изменений, ряд претерпев и, территории огороженной всей присвоено было впоследствии название Это Бак-Ван.(?) комплекс крепостные стены, крепостные могла возникнуть лишь тогда, когда еще не были полностью возведены полностью могла лишь когда ещебыли тогда, не возникнуть честь Апам Напата - бога огня в жидкости, в воде - море... - воде вжидкости, в огня бога -Напата Апам рпсь ыа ит оооиеьоо иа а ебоиот в ней в необходимость а типа, оборонительного чисто была крепость екв нддуя рмм, о это, но храмами, двумя над церковь с ти(?) Qız qalasının içindəki borunun kimyavi analizi, onun müdafiə müdafiə onun analizi, kimyavi borunun içindəki qalasının Qız Qız qalasının "Müdafiə qalası" olduğunu isbat edən heç bir əsas əsas bir heç edən isbat olduğunu qalası" "Müdafiə qalasının Qız Qız qalasının "iki mərhələdə" - tikilinin hamar olan hissəsinin hissəsinin olan hamar tikilinin - mərhələdə" "iki qalasının Qız D. Axundov Qız qalasının Od Məbədi olduğunu isbat etmək üçün etmək isbat olduğunu Məbədi Od qalasının Qız Axundov D. "Bakı" adının Tanrı ilə bağlı olub, müqəddəs şəhər sayılmasının sayılmasının şəhər müqəddəs olub, bağlı ilə Tanrı adının "Bakı" Реконструкция подтвердила наше мнение, что вторая бакинская вторая что мнение, наше подтвердила Реконструкция бога огня богаи морейД?) была построена на месте языческих храмов (?), воздвигнутых в воздвигнутых (?), храмов языческих месте на построена была охватывающие жилую застройку и священный и застройку жилую охватывающие adını almışdır. almışdır. adını (Boqa- qədim Türk sözü olub, Tanrı və ya Tanrının Tanrı və ya olub, sözü Türk qədim (Boqa- Xəqani Şirvaninirı seçilmiş əsərlərindən), seçilmiş Şirvaninirı Xəqani Конечно, казалось бы, парадокс бы, Конечно,казалось - одна видимоД?) Bq, au Baku). Baqu, (Boqa, имелся в виду храм виду в имелся

ordn o, Sonradan

bu

Azərbaycan alimləri Ö.İsmizadə və H.Ciddi Qız qalasının XI əsrdən əsrdən XI qalasının Qız H.Ciddi və Ö.İsmizadə alimləri Azərbaycan görkəmli etmiş rəhbərlik tədqiqatlara arxeoloji aparılmış ətrafında onun tikməyə və onu əlavə olaraq "dayaq divarı" ilə bərkitməyə heç bir bir heç bərkitməyə ilə divarı" "dayaq olaraq əlavə onu və tikməyə sonra tikildiyini əsaslandırmışlar: tikildiyini sonra və qalası Qız Ancaq, vardır. da aparanlar əvvəllərə illər min eramızdan ehtiyac olmamışdır. ehtiyac divarlar qalınlığında metr 5 ab­ hündürlüyündə, ki, metr 28 istəyirəm üçün servatoriya bildirmək olaraq Əlavə qaçmayacaqdır. nəzərinizdən daha yerlərdə üstü dağ və quru uzaq dənizdən yox, ərazilərdə kənarı rzlrə gclrgyüüü eresnz dh adnsm szn də sizin səma aydın daha iqlimli etsəniz, quru seyr və üzünü dağlıq göy gecələr Ancaq, olur. ərazilərdən örtülmüş qismən sudan üzü buxarla göyün qalxan ətrafında dəniz ki, Belə olur. etmək müşahidə aydın dəniz cisimlərini göy ki, aydındır birimizə hər Həmçinin, göstərirdilər. tronomlar da müsəlman təqviminə təqviminə as­ yerli müsəlman dövrdə o və da çatdırmaq ucaldılmışdır əsrdə tronomlar Nəzərinizə XII qalası tutuşdururlar. Qız ilə ki, istəyirəm təqvimi" "Günəş etdiyimiz qalasının "memarlıq işarətlərini" əsas götürərək, onları bu gün istifadə istifadə gün bu onları götürərək, əsas işarətlərini" "memarlıq qalasının художественной выразительности тем, что башня, фактически со­ ные части: объемов, был слит вздание." единоекомпозиционнослит объемов, был вертикальных плане в по-разному решенных двух, из стоящий площадку. верхнюю ограждающего парапета, гладкого и валика плоского виде взавершением с кладки каменной рядов втопленных и выступающих камней;ратно обтесанных с выступающей скалой;выступающейс Başqa - başqa fərziyələrlə, Qız qalasının tikilmə tarixini hətta hətta tarixini tikilmə qalasının Qız fərziyələrlə, başqa - Başqa Qız qalasının, abservatoriya olduğunu deyənlər də vardır. Onlar Qız Qız Onlar vardır. də deyənlər olduğunu abservatoriya qalasının, Qız 3)верхняя часть,решенная аккуратнымчередованием попеременно акку­ рядами горизонтальными решенная башни, часть гладкая 2) 1)камнейизоснование неправильнойкак формы, бы сливающихся "Интересна система членения фасадов по вертикали на три основ­ натривертикалипофасадов системачленения "Интересна рви зди смл оиья иьо архитектурно­ сильной добиться сумел зодчий Древний Azərbaycan memarlıq tarixi memarlıq Azərbaycan Useynov M., Bretaniski L, Salamzadə А. Salamzadə L, Bretaniski M., Useynov A təqvimi) (Ay

əsasən fəaliyyət fəaliyyət əsasən 1963

49 50 SİRR və AÇAR / / etməyiblər və ya bu vacib amilə heç bir əhəmiyyət verməyiblər. əhəmiyyət bir heç amilə vacib bu ya və etməyiblər təyin yönəldiyini Qibləyə qalasının Qız biri heç araşdıranların biləcəyini qeyd etmişdir. qeyd biləcəyini dli "üb" öüü mnsn gr, nn əbr ola məqbərə onun görə, mənasına sözünün "Qübbə" edilmiş tamamilə rədd edir. rədd tamamilə naıa əf dli byk ərfə tklnn u əsdəl inşa məqsədlərlə bu tikilinin məsrəflər böyük edilmiş sərf inşasına edildiyini təsdiqləmir və bütün yuxarıda qeyd edilən fərziyyələri fərziyyələri edilən qeyd yuxarıda bütün və təsdiqləmir edildiyini üai qls, aa v s km itfd eiə iəd. na bir Ancaq bilərdi. edilə istifadə tikilidən kimi bu s. sonradan və ki, mayak Belə qalası, mümkündür. müdafiə edilməsi istifadə üçün danılmaz fakt vardır! Qız qalasının ölçüləri, memarlıq quruluşu və onunvə quruluşu memarlıq ölçüləri, qalasının Qız vardır! fakt danılmaz tikilməsi tarixini hələlik XI əsrdən əvvəllərə çəkməyə imkan vermir". imkan çəkməyə əvvəllərə əsrdən XI hələlik tarixini tikilməsi ökmi lm .. əizd d Qz aaı zrnə qeyd üzərində qalası Qız də Kərimzadə C.D. alim Görkəmli Qız qalasının tikintisindən bir qədər sonra, ondan bir çox məqsədlər çox bir ondan sonra, qədər bir tikintisindən qalasının Qız 'Yazılı mənbələr və arxeoloji tədqiqatın nəticələri, Bakı Qız Bakı nəticələri, qalasının tədqiqatın 'Yazılıvə arxeoloji mənbələr n ss ou k, niə əə b aiəi mahiyyətini abidənin bu qədər indiyə kı, odur əsası Ən B akı Qız qalası Qız akı Ö. Ş. İsmizadə. H. Ə. Ciddi. ( Ciddi. Ə. H. İsmizadə. Ş. Ö. Səh.35)

tikildiyini və ona heç bir tərəfdən yeraltı yol olmadığım göstərir." olmadığım yol yeraltı tərəfdən bir heç ona və tikildiyini küləkləri onun istiqamətini dəyişərdi. Bütün bunlar qalanın müdafiə müdafiə qalanın bunlar Bütün dəyişərdi. istiqamətini onun olduğundan küləkləri hündür Bakı əsən və Qala bərk azalar qüvvəsi öldürücü oxların atılan görsənmir. üzərindən onun ağlabatan olunmaq müdafiyə hissəsində - Bakı təpələrindəki torpaq altındadırlar." torpaq təpələrindəki Bakı - hissəsində həlak oldu. Şahm igamətgahı Bakıya köçdü. Şəhərin ətrafına ikiqat daş daş ikiqat ətrafına Şəhərin köçdü. Bakıya igamətgahı Şahm övladları oldu. və qadını həlak Axsitamn cümlədən o adam, Minlərlə oldu. yeksan edir". sübut olmadığını məqsədli də üstündən Qalanın yoxdur. yarıqlar üçün əndərilməsi neft qaynar əvvəllərə aid edilə bilən tikililərin qalıqları şəhərin daha qədim qədim daha şəhərin qalıqları tikililərin bilən edilə daha aid ondan və əsr VIII əvvəllərə yoxdur. abidəsi memarlıq bir heç biləcək edilə və bürclər içərisində həm sənətkarlıq baxımından, həm də hərbi-strateji də hərbi-strateji həm baxımından, sənətkarlıq həm içərisində bürclər və yerlə abidələri mədəniyyət məscidlər, saraylar, binalar, gözəl Şamaxıda iilr adr Qz aaı a qy üəid uadlıdr Memarlıq ucaldılmışdır. üzərində qaya sal qalası Qız vardır. maraqlı da fikirlər haqqında tikilməsi əvvəllər daha abidənin bu belə, ən Bununla məktəbinin memarlıq Bakı fərqlənir. xüsusilə qalası Qız cəhətdən qalalar əhəmiyyətli Müdafiə tikildi. qalası" "Qız əzəmətli çəkildi, divar gözəl və əzəmətli abidəsi olan olan abidəsi əzəmətli və gözəl "Arxeoloji tədqiqatın nəticələri, qalanın nəhəng bir qaya üzərində üzərində qaya bir nəhəng qalanın nəticələri, tədqiqatın "Arxeoloji İəi əə əaiid, opq zrnə XI sdn vəlr aid əvvəllərə əsrdən XII üzərində, torpaq ərazisində, şəhər "İçəri QIZ QALASI BARƏSİNDƏ TARİXİ FAKTLARA, TANINMIŞ FAKTLARA, TARİXİ BARƏSİNDƏ QALASI QIZ "1192-ci ildə Şirvana yeni fəlakət üz verdi. Güclü zəlzələ nəticəsində nəticəsində zəlzələ Güclü verdi. üz fəlakət yeni Şirvana ildə "1192-ci "Bakı məbəd qülləsində müdafiə xüsusiyyətli merlonlar, maşikullar, maşikullar, merlonlar, xüsusiyyətli müdafiə qülləsində məbəd "Bakı ALİMLƏRİN FİKİRLƏRİNƏ NƏZƏR SALAQ NƏZƏR FİKİRLƏRİNƏ ALİMLƏRİN Azərbaycan memarlıq tarixi memarlıq Azərbaycan Useynov M., Bretaniski L, Salamzadə A. Salamzadə L, Bretaniski M., Useynov Bakı şəhərinin tarixi şəhərinin Bakı Azərbaycan Tarixi Azərbaycan Bakı Qız qalası Qız Bakı ı qls XI sd yaradılmışdır. əsrdə XII qalası Qız Ö. Ş. İsmizadə. H. Ə. Ciddi, Ciddi, Ə. H. Ş.İsmizadə. Ö. Sara Aşurbəyli. Aşurbəyli. Sara sh 146) (səh. (səh. 35) (səh. 1963

52 Komnen, Axsitanm xalası oğlu idi və o, tez-tez Şirvana gələrdi. Çətin Çətin gələrdi. Şirvana tez-tez o, və idi oğlu xalası Axsitanm Komnen,

Gürcü çarı III Georqinin qızı İsmətəddin ilə evlənmişdir. Bizans imperatoru imperatoru Bizans evlənmişdir. ilə İsmətəddin qızı Georqinin III çarı də özü Gürcü Axsitan yaradılmışdır. ittifaq güclü ilə Gürcüstan olduğundan, anası SİRR və AÇAR / / sənətkarlıq və ticarət artırdı. İslamı qəbul etmiş Gürcü çarı Tamar, Axsitanm Axsitanm Tamar, çarı Gürcü etmiş qəbul İslamı artırdı. ticarət və sənətkarlıq dövrü kimi tarixə düşmüşdür. Onun hakimiyyəti ərzində şəhərlər çiçəklənir,şəhərlər ərzində hakimiyyəti Onun düşmüşdür. tarixə kimi dövrü Şirvanşah Axsitan tərəfindən tikdirildiyini bildirir: tikdirildiyini tərəfindən Axsitan Şirvanşah divarlarının qalınlığı 4 - 5 metrdir. Bürcün içərisi 8 mərtəbəlidir..." 8 içərisi Bürcün metrdir. 5 - 4 qalınlığı divarlarının olmuşdur. Davud ibn Məsud f ormasına görə Şərqdə məşhur abidə hesab edilən edilən hesab abidə məşhur Şərqdə görə ormasına olaraq bizim dövlətimizin paytaxtı elan edilmişdir.» elan paytaxtı dövlətimizin bizim olaraq dəfə ilk Bakı əvvəl il 811 Beləliklə, köçürmüşdür. Bakıya paytaxtı I Axsitan anz n bra tiii bildirirlər), etdiyini bərpa onu yalnız qalasını tikdirmişdir. 1192-ci ildə Şamaxıda güclü zəlzələ baş verdiyindən, baş zəlzələ güclü Şamaxıda ildə 1192-ci tikdirmişdir. qalasını bir çox qalalar və qüllələr bu günə kimi qalmışdır. kimi günə bu qüllələr və qalalar çox bir tarixə qüllə və qalalar ucaldan rəhbər kimi düşmüşdür. Onun tikdirdiyi tikdirdiyi Onun düşmüşdür. kimi rəhbər ucaldan qalalar və qüllə tarixə tan ölkənin müdafiəsinin gücləndirilməsinə böyük önəm vermişdir və o,və vermişdir önəm böyük gücləndirilməsinə müdafiəsinin ölkənin tan Axsi­ rol oynamışlar. aparıcı Şirvanlılar qələbədə Bu batırmışdılar. Xəzərdə Bizans koalisiyası Bakıya soxulmaq istəyən Rus piratlarının 73 gəmisini gəmisini 73 piratlarının Rus istəyən soxulmaq Bakıya koalisiyası Bizans epn qymnn aşsm lıdr 17 c id Şra, üc və Gürcü Şirvan, ildə cü 1174 almışdır. qarşısım qiyamının Dempanm Georginin taxtının saxlanması üçün, məhz Axsitanm qoşunu, şahzadə şahzadə qoşunu, Axsitanm məhz üçün, saxlanması taxtının Georginin ülrnə u mnr brbrn kmk driə. üc çr III çarı Gürcü edərdilər. kömək bir-birinə monarx 3 bu günlərində «Axsitanm şahlığı dövrü Şirvan dövlətinin iqtisadi və mədəni inkişaf inkişaf mədəni və iqtisadi dövlətinin Şirvan dövrü şahlığı «Axsitanm Eyni fikirləri Fərid Ələkbərli də təsdiq edərək, Qız qalasının XII əsrdə XII qalasının Qız edərək, təsdiq də Ələkbərli Fərid fikirləri Eyni 1175 ci ildə o, Bakıda əzəmətli Qız qalasını qalasını Qız əzəmətli Bakıda o, ildə ci 1175 Şirvanşah I Axsitan ibn Mənuçöhr III (1160-1196) III Mənuçöhr ibn Axsitan I Şirvanşah Unudulmuş şirvanşahlar. Unudulmuş bdnnhnüly 8, imti 16m, diametri 28m, hündürlüyü Abidənin

1187 ci ildə dördquşəli Mərdəkan Mərdəkan dördquşəli ildə ci 1187 (bəzi alimlər Axsitanm alimlər (bəzi tarix elmləri doktoru. elmləri tarix u aaı memarı qalanın bu Fərid Ələkbərli, Fərid Ziya Bünyadov Ziya

Memar Məsud ibn Davud). ibn Məsud Memar inşa edildiyini və ona qabırğavari görünüş verildiyini bildirmişlər: verildiyini görünüş qabırğavari ona və edildiyini inşa Memar Davud oğlu Məsud). oğlu Davud Memar tikili. Fasadı horizontal horizontal Fasadı tikili. alimləri Qız qalasının XII əsrdə memar Davud oğlu Məsud tərəfindən tərəfindən Məsud oğlu Davud memar əsrdə XII qalasının Qız alimləri üdrüü 8, əəid ialrnn aılğ 5m), qalınlığı divarlarının təməlində 28m, hündürlüyü Ancaq sonradan alimlər tikilinin müdafiə xüsusiyyətlərinin olmadığını olmadığını xüsusiyyətlərinin müdafiə tikilinin Abşeron alimlər fərqlənir. qalası sonradan görə Ancaq Qız quruluşuna və idi. edilməsinə çox inşa hündür daha çox qalalarından deyənlər olduğunu qala xarakterli çıxıntısı var. Qız qalası əhənglə hörülüb. Horizontal halda girintili- girintili- halda Horizontal fasada hörülüb. hörgüləri, daş əhənglə çıxmtılı qalası Qız var. çıxıntısı aydınlaşdıraraq, Qız qalasının müdafiə əhəmiyyətli tikili olması olması tikili əhəmiyyətli görünüşü, yer, ucaldıldığı Tikilinin müdafiə etdilər. rədd təmamılə qalasının fərziyyəsini Qız aydınlaşdıraraq, bildirilir: xatırlatdığı məqsədlərlə ucaldılmışdır"- ucaldılmışdır"- sürülmüş, irəli məqsədlərlə də əvvəllər sonra Bundan edir. sübut olduğunu yararsiz məqsədlərə xarakterli müdafiə onun quruluşu daxili qabırğanı görünüşünün onun və ucaldığı məqsədlərlə dini qalasının "Qız qalasının "Qız üzərindəki kitabənin xətti üslubca XII yüzilliyə aid edilir." «Qız qalası; Bakı ş. Orta əsr Azərbaycan memarlıq abidəsi. abidəsi. memarlıq Azərbaycan əsr Orta ş. Bakı qalası; «Qız Görkəmli alim L.Bernitskinin aşağıda verilən fikirlərində, Qız Qız fikirlərində, verilən aşağıda L.Bernitskinin alim Görkəmli «Qız qalası, orta əsr Azərbaycan memarlıq əsəri. Bakı ş.fXII ş.fXII Bakı əsəri. memarlıq Azərbaycan əsr orta qalası, «Qız "Bəs Qız qalası hansı məqsədlə inşa edilmişdir? Onun müdafiə müdafiə Onun edilmişdir? inşa məqsədlə hansı qalası Qız "Bəs "Böyük ensklopedik lüğət", SSRİ-nin və dünyanın bir çox tanınmış tanınmış çox bir dünyanın və SSRİ-nin lüğət", ensklopedik "Böyük "Nizami dövrü memarlıq abidələri" abidələri" memarlıq dövrü "Nizami "Böyük ensklopedik lüğət". lüğət". ensklopedik "Böyük "Azərbaycan memarlıq tarixi". tarixi". memarlıq "Azərbaycan Azərbaycan IV-XIII əsrlərdə IV-XIII Azərbaycan qabırğavari daş hörgü ilə toxunub.» ilə hörgü daş qabırğavari Useynov M., Bretaniskiy L., Salamzadə A. Salamzadə L., Bretaniskiy M., Useynov

Şərq tərəfdən çıxıntısı olan əzəmətli silindirik silindirik əzəmətli olan çıxıntısı tərəfdən Şərq

əəg iidrktkl ( tikili silindirik Nəhəng qabırğavari görünüş verir.» görünüş qabırğavari fərziyəsi yenidən gündəmə gəldi. gəldi. gündəmə yenidən fərziyəsi Moskva memarlıq elmləri doktoru. elmləri memarlıq 1963 sh 163). (səh.

, daxildən 8 yaruslu, 8 daxildən şərqə tərəf böyük böyük tərəf şərqə 1978. Qz aaı d_inj qalası "Qız Cəfər Qiyasi, Cəfər (XII əsr. (XII Qız əsr.

54 SİRR və AÇAR / / yaradan və onlardan da bir çox kişi və qadın törədib yer üzünə yayan üzünə yer törədib qadın və kişi çox bir da onlardan və yaradan Rəbbinizdən qorxun!" Rəbbinizdən bilərsən. Əgər əyib düzəltmək istəsən, sınar". istəsən, düzəltmək əyib Əgər bilərsən. peyğəmbər buyurmuşdur: peyğəmbər Məhəmməd Həzrəti edir. təşkil uyğunluq ilə hədisi bir olunmuş rəvayət вел ееквелчеловеку. взял одно из ребер его, и закрыл то место плотью.место то закрыл его,иреберизодно взял onun zövcəsini - Həvvanı yaratdığı bildirilir: yaratdığı Həvvanı - zövcəsini onun görürük. edildiyini edilmişdir, inşa formada Məsud tərəfindən inşa olunmuşdur, inşa tərəfindən Məsud cıxıntılı hörülmüş qala divarı da çox müəmmalı görünür". müəmmalı çox da girintili- divarı qala Oabırğavari hörülmüş etmir. cıxıntılı kəsb əhəmiyyət bir heç üçün fərziyyələr q lsnn il çxnıı "aa dvr" a uaıa göstərilən yuxarıda da divarı" "dayaq çıxıntısı- sirli alasının Bu hədis Qurani Kərimin aşağıda qeyd edilən surəsinin açılışı da ola bilər. Qdn yi aığ iii; grtxnaa, na faydalana ondan toxunmasan, əgər kimidir; qabırğa əyri "Qadın Bu fikir, Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin İmam Cəfər Sadiqdən Sadiqdən Cəfər İmam peyğəmbərin Məhəmməd Həzrəti fikir, Bu жену,при­и человека, у взятого ребра,из Бог Господьсоздал И22) 21) И навел Господь Бог на человека крепкий сон; и,сон;онкогда крепкий уснул, на человека Бог 21) ГосподьИ навел Bir çox dini kitablarda Allah-Təalanın, Adəmin sol qabırğasından qabırğasından sol Adəmin Allah-Təalanın, kitablarda dini çox Bir Qız qalası dini məqsədlərlə ucaldılmışdır kimi fikirlərinin təsdiq təsdiq fikirlərinin kimi ucaldılmışdır məqsədlərlə dini qalası Qız Qız qalasının memarlıq görünüşü qabırğavarı (qabırğanı xatırladan) xatırladan) (qabırğanı qabırğavarı görünüşü memarlıq qalasının Qız deyildir, xarakterli müdafiə - hərbi qalası Qız ı qls Şraşh xiam ötrş iə ea Dvd oğlu Davud memar ilə göstərişi Axsitanm Şirvanşah qalası Qız tikilmişdir, əsrdə XII qaılası etdikdə: Qız təhlil fikirlərini alimlərin edilən qeyd Yuxarıda "Ey insanlar! Sizi tək bir şəxsdən xəlq edən, ondan da zövcəsini da ondan edən, xəlq şəxsdən bir tək Sizi insanlar! "Ey Qurani - Kərim. 4."Ən-Nisə" surəsi. Ayə 1.Ayə surəsi. 4."Ən-Nisə" Kərim. - Qurani Библия. Ветхий завет. 2. завет. Ветхий Библия. Bernitski L.S. L.S. Bernitski Moskva , 1976.

56

SİRR və AÇAR / / aa, aı çn yi əəəə laa, am ö qbğna olan qabağında göz daim əlçatan, dərəcədə eyni üçün hamı yaraq, ealq srəii isnaı iknna, aaıdn sl olma­ asılı savadından imkanından, insanların əsərlərinin memarlıq bdlrn v olrn ealrn ykə qyəlnimşi. O, qiymətləndirmişdir. yüksək memarlarını onların və abidələrini mada - abidə formasında yarada bilmişdir. yarada formasında abidə - mada for­ əlçatan zaman hər üçün insanlar bütün üsulla, asan daha məzmunu, istifadə edən memar, böyük şairlərin bir kitabda izah edə biləcəkləri biləcəkləri edə izah kitabda bir şairlərin böyük memar, edən istifadə abidə yaratdığını oğluna bildirmişdir. Bu elmi biliklərindən məharətlə məharətlə biliklərindən elmi Bu bildirmişdir. oğluna yaratdığını abidə yüksək qiymətləndirmiş, yüksək olur. Qız qalasının məzmununu bilən Nizami, bu memarlıq əsərini əsərini memarlıq bu Nizami, bilən məzmununu qalasının Qız olur. Ustad Məsudun, din elmi ilə təbabət elmlərini dərindən bildiyi aydın aydın bildiyi dərindən elmlərini təbabət ilə elmi din Məsudun, Ustad bizlərdə tarixən formalaşmışdır. Şeyx Niami bu fikri belə ifadə edir:ifadə belə fikri Niami bu Şeyx formalaşmışdır. tarixən bizlərdə onurğası şəklində ifadə etmişdir. "Övlad atanın belindən gəlir" düşüncəsi gəlir" atanın belindən "Övlad ifadə etmişdir. şəklində onurğası üü. ai ea, aığsna sviii aamş iii bl - kişi - (bel) kişini yaranmış sevgilisi qabırğasından memar, Dahi düşür. "Qadın kişinin qabırğasından yaranmışdır" fikirləri bu abidədə üst-üstə üst-üstə abidədə bu fikirləri yaranmışdır" qabırğasından kişinin "Qadın Dahi Nizami öz əsərlərində Azərbaycanda ucaldılan memarlıq memarlıq ucaldılan Azərbaycanda əsərlərində öz Nizami Dahi deyərək, bu iki elmdən istifadə etmiş memarın, necə dərin məzmunlu dərin məzmunlu necə memarın, etmiş istifadə ikielmdən bu deyərək, Qız qalasının memarlıq məzmununu ayırd etdikdə, onun memarı - memarı onun etdikdə, ayırd məzmununu memarlıq qalasının Qız Y uxarıda qeyd edilən: - Qız qalasının hörgüsü "qabırğanı" xatırladır və xatırladır uxarıda"qabırğanı" qeyd edilən: - qalasının hörgüsü Qız Din elmi, təbabət elmi müxtəsər. elmi təbabət elmi, Din peyğəmbər demiş elmidir Elmlər Aclar doydurardı min bir köməklə... bir min doydurardı Aclar Məcnunun atası bu xoş diləklə xoş bu atası Məcnunun Belindən gələni görüb dünyada, görüb gələni Belindən Gül kimi xəzinə payladı o da. o payladı xəzinə kimi Gül arzulardı... dən kimi sünbül Dənsiz yerin... olduğu torpağı Abadmış Ona da bir oğul verdi bir sabah... bir verdi oğul bir da Ona Onun naləsini eşitdi allah, eşitdi naləsini Onun arardı, oğul çox daha Sədəfdən Övladsız, işıqsız bir şamdı o da.o şamdı bir işıqsız Övladsız, deyən: nəqli bu danışmışdı Böylə mən, zaman düzən incisini söz Bu O, bir xəlifə tək məşhur olsa da, olsa məşhur tək xəlifə bir O, daşarmış. aşıb hörməti Şöhrəti, O imiş başçısı Amirilərin, başçısı imiş O Ərəb torpağında bir kişi varmış, kişi bir torpağında Ərəb Datnı bşa ğıcı" başlan ın astan "D

57 58 SİRR və AÇAR / / iiəii, naı ouğs v dş əəii fra ə alr ilə sayları və forma qəfəsinin döş və onurğası insanın ricilərinin, təmamilə uyğunluq təşkil etdiyini təsdiqləyirəm. etdiyini təşkil uyğunluq təmamilə ə ənnu məqbərəsidir) Məcnun"un və qalasının formasının, xarici və daxili quruluşunun memarlıq göstə­ memarlıq quruluşunun daxili və xarici formasının, qalasının ibarətdir. Bu qabırğalar 12 ədəd fəqərə ilə birləşirlər. ilə fəqərə ədəd 12 qabırğalar Bu ibarətdir. vari görünüş verir. İnsanın döş qəfəsi 24 ədəd (2x12) qabırğadan qabırğadan (2x12) ədəd 24 qəfəsi döş İnsanın verir. görünüş vari bu kanalda onurğa beyni yerləşir. Fəqərələrin arasında fəqərəarası dəlik dəlik fəqərəarası arasında Fəqərələrin yerləşir. beyni onurğa kanalda bu cisimləri yuxarı boyuna doğru getdikcə kiçilir ki, bu da onurğaya konus­ daonurğaya bu ki, kiçilir getdikcə doğru boyuna yuxarı cisimləri olur ki, buradan da 31 cüt onurğa beyin sinirləri çıxır. Fəqərələrin Fəqərələrin çıxır. sinirləri beyin onurğa cüt 31 da buradan ki, Fəqərə olur yetirir. yerinə funksiyasını dayaq-hərəkət vacib və yerləşir cisimlərində yerləşən deşiklər üst-üstə düşərək "kanal" əmələ gətirir ki, gətirir əmələ "kanal" düşərək üst-üstə deşiklər yerləşən cisimlərində disklər-mürəkkəb anatomik törəmə olub, fəqərə cisimləri arasında arasında cisimləri fəqərə olub, törəmə anatomik disklər-mürəkkəb Fəqərələrarası olunmuşdur. təşkil oynaqdan dörd mediana) lanto-axialis fəqərəsi boyun Birinci oynayır. rolunu bənd birləşdirici əsasına birləşir. Atlanto-aksial oynaq (başın aşağı oynağı) (articulatio at- at- (articulatio oynağı) aşağı (başın oynaq ilə Atlanto-aksial birləşir. əsasına bir-birləri səthləri cisimlərinin Fəgərə fəqərələridir. büzdüm olmur. Birinci iki boyun fəqərəsi kəllə ilə onurğa sütunu arasında arasında sütunu onurğa ilə kəllə fəqərəsi boyun iki Birinci olmur. qığirdaqla birləşmişlər. I və II boyun fəqərələrinin arasında isə qığırdaq qığırdaq isə arasında fəqərələrinin boyun II və I birləşmişlər. qığirdaqla olunmuşdur. Bunlardan 7-si boyun, 12 döş, 5 bel, 5 oma və 2-5 ədədi ədədi 2-5 və oma 5 bel, 5 döş, 12 boyun, 7-si əmələ Bunlardan sütununu olunmuşdur. onurğa birləşib üst-üstə olaraq, təşkil fəqərələrdən gətirir. İnsanın onurğa sütunu 31-34 ədəd fəqərələrdən təşkil təşkil fəqərələrdən ədəd 31-34 sütunu onurğa İnsanın gətirir. nəzər salaq: nəzər və qabırğasını əks etdirdiyini təsdiq etmək üçün insan anatomiyasına insan üçün etmək təsdiq etdirdiyini əks qabırğasını və işinin gələcəyin sənəti olacağını dərk edərək, oğluna belə nəsihət verir: nəsihət belə oğluna edərək, dərk olacağını sənəti gələcəyin işinin təbliğat vasitəsi kimi daim inkişaf edəcəyini başa düşürdü. O, memarlıq memarlıq O, düşürdü. başa edəcəyini inkişaf daim kimi vasitəsi təbliğat m ədəniyyət inciləri olduğunu və bu incəsənət əsərlərinin daha effektli effektli daha əsərlərinin incəsənət bu və olduğunu inciləri ədəniyyət Bununla da, da, Bununla Qız qalasının yuxarıda sadalanan görünüşünün insan onurğasını insan görünüşünün sadalanan yuxarıda qalasının Qız "insan gövdəsinin dayaq hissəsini onurğa təşkil edir. Onurğa Onurğa edir. təşkil onurğa hissəsini dayaq gövdəsinin "insan "Onurğa sütununun qısa anatomiyası" qısa sütununun "Onurğa müəllif İlqar Əliyevin "Sirr və açar" açar" və "Sirr Əliyevin İlqar müəllif Çünki Nizamiylə qurtardı o da. o qurtardı Nizamiylə Çünki dünyada umma ucalıq Şeirdən

dı iaıd tqi edy Qız etdiyi təqdim kitabında adlı Bakı Tibb Universitetinin dosenti Universitetinin Tibb Bakı , R.M.Mahmudov, (Cl- ( Qız qalası Leyli qalası Qız atlant) kəllə kəllə atlant)

ibarətdir. nuncu boyun fəqərəsi olan "Atlant"ı "Atlant"ı olan fəqərəsi boyun nuncu doldurulmamışdır. əhənglə ağ o, və verilməmiş 4) (şəkil ucaldılmışdır, formada silindirik konusvari o, ilə məqsədi göstəriciləri ilə eyniliyi təsdiq edilir: təsdiq eyniliyi ilə göstəriciləri olmadığından, silindirin son iki halqasına girintili çıxıntılı hörgü hörgü çıxıntılı girintili halqasına iki qığırdaq son arasında kimi fəqərələr silindirin fəqərəsi ikinci Atlant və da olmadığından, Birinci zolaq Bu hissədir. etdirir. hamar əks yeganə "Atlant"ı olan fəqərəsi diskləri etdirir. ağ əks arası fəqərələr zolaqlar, əhəng ağ qalın olmayan əhəmiyyəti sayıdır. fəqərələrin oynaq-dayaqlarının, aşağı hissəsinin eninin 5 metr olması, büzdüm büzdüm olması, metr 5 etdirir. əks sayını eninin sümüklərinin hissəsinin aşağı oynaq-dayaqlarının, 4. Çıxmtılar arası batıqlara doldurulmuş, heç bir müdafiə və ya digər digər ya və müdafiə bir heç doldurulmuş, batıqlara arası Çıxmtılar 4. 2. Qız qalasının bir hissəsinə "insan onurğası" görkəmi verilməsi verilməsi görkəmi onurğası" "insan hissəsinə bir qalasının Qız 2. 5.Silindirin yerdən sonuncu halqavarı zolaqları, onurğanın son son onurğanın zolaqları, halqavarı sonuncu yerdən 5.Silindirin onurğasmdakı insan zolaqlar çıxıntılı 31 ədəd üzərindəki Şilindir 3. 1. Qız qalası iki hissədən, silindirik və ona bitişik əyri çıxıntılı tikilidən çıxıntılı əyri və ona bitişik silindirik hissədən, iki qalası Qız 1. 6. Qalanın divarının qalınlığının yuxarı hissəsində 4 metr olması, so­ olması, metr 4 hissəsində yuxarı qalınlığının divarının Qalanın 6. Aşağıda insan onurğasının quruluşunun Qız qalasının memarlıq memarlıq qalasının Qız quruluşunun onurğasının insan Aşağıda Şəkil 4 Şəkil İki divardaki iki naxış tək, naxış iki divardaki İki Onlar hərəkətsiz dururlar, gerçək. dururlar, hərəkətsiz Onlar (atlas) (Məcnun ilə Leyli) ilə (Məcnun kəllə ilə birləşdirən 4 ədəd ədəd 4 birləşdirən ilə kəllə Şəkil 5 Şəkil 59 60

SİRR və AÇAR / / 8) Qız qalasının daxili quruluşu 9) İnsan onurğasının görünüşü. onurğasının İnsan 9) quruluşu daxili qalasının Qız 8) onurğasının (şəkil 9) təsvirlərinin eyniliyi verilmişdir: eyniliyi təsvirlərinin 9) (şəkil onurğasının 6) Qız qalasının üstdən görünüşü. üstdən qalasının Qız 6) (kanal) hissəsidir. hissəsidir. (kanal) mərkəzindən keçən 31 ədəd sinir kəmərlərini əks etdirir, 5) etdirir, (şəkil əks kəmərlərini 31sinir ədəd keçən mərkəzindən sıdır. Bu boru 31 ədəd hissədən təşkil edilmişdir ki, o da sinir kanalının kanalının sinir da o ki, edilmişdir təşkil hissədən ədəd 31 boru Bu sıdır. adlandmlan boru, onurğa sütunu ilə birgə qalxan sinir kanalının eyni- kanalının sinir qalxan birgə ilə sütunu onurğa boru, adlandmlan insan qabırğalarının mərtəbələrlə birləşdiyi döş fəqərələrinin, döş birləşdiyi mərtəbələrlə qabırğalarının insan (12 x 2) qabırğalarının sayıdır. qabırğalarının 2) (12x formasında verilmişdir. formasında Bu şəkillərdə Qız qalasının daxili quruluşunun (şəkil 8) və insan insan və 8) (şəkil quruluşunun daxili qalasının Qız şəkillərdə Bu 1 Fqr csməii ütüt brəms ntcsnə ortasında nəticəsində birləşməsi üst-üstə cisimlərinin Fəqərə 11. 0 idy qdr dls əəi, knlzsy brs" ə s. və borusu" "kanalizasiya kəməri", "dulus qədər indiyə 10. 8. Əyri tikilinin üzərindəki 24 ədəd çıxıntılı zolaqlar-insanın 24 ədəd 24 zolaqlar-insanın çıxıntılı ədəd 24 üzərindəki tikilinin Əyri 8. . əbrnndxlnəimrəəəibrədrn 2 dd pillələr ədəd 12 birləşdirən mərtəbələri daxilindəki Məqbərənin 9. 7 •ЭП Ç n Aiəi qdmər qbraı k edrn iss ər çıxıntı əyri hissəsi etdirən əks qabırğanı qadım-əyri Abidənin . rəvı f d kanal' Qız qalasının mərkəzindəki dairəvi boşluq dairəvi mərkəzindəki qalasının Qız kanal' 7) fəqərənin üstdən görünüşü üstdən fəqərənin 7) ^ * cəlalı, namusuislamın xatun” və Möminə müsəlmanların hesab edilən, 1186-cı ildə Gahan Pəhləvan Atabəy Əbu Gəfər Gəfər Əbu Atabəy Pəhləvan Gahan əsasən, ildə göstərişinə Eldənizin Atabəy ibn 1186-cı Məhəmməd edilən, hesab yaratdıqlarını isbat edir. isbat yaratdıqlarını yaradıcılarının, antik dövrün memarları kimi, Allah - Təalanın Təalanın - Allah kimi, Tanrılar) dövrlərdə memarları (antik dövrün yaradıcılığı antik yaradıcılarının, hündürlüyü olan Möminə Xatm məqbərəsinin kompozisiyalarının kompozisiyalarının dövrünün Nizami məqbərəsinin bunlar Bütün bəzəyir. sözü Xatm "Allah" özəyini hamısının Möminə olan hündürlüyü ölçülərin memarlıq məzmunu da ayəsini özündə əks məzmunu Quran etdirir.birbaşa ölçülərin memarlıq əu d mh Alh Taaı yrdclğn ( yaradıcılığını yaradılmasını) qabırğasından -Təalanın Allah məhz da Məsud Allah-Təalanın yaradıcılığını bildirirdi. Hörmətli alim C. Qiyasinin qeyd C. Qiyasinin alim Hörmətli bildirirdi. yaradıcılığını Allah-Təalanın etdiyi dövrdə yaşayıb-yaratmış Qız qalasının memarı Davud oğlu oğlu Davud memarı qalasının Qız yaşayıb-yaratmış dövrdə etdiyi "təbiətin özündən çıxış etməyi" və "təbiət qanunauyğunluğu" deyərkən, deyərkən, qanunauyğunluğu" "təbiət və çıxış etməyi" özündən "təbiətin tam yaxın olmağa can atırdılar." can olmağa yaxın tam Red.LƏliyevdəndir), biri. şərtlərdən götürülən dövrün bu zəruri tələbindən çıxış edirdilər və onun "hərəkət tərzinə" tərzinə" "hərəkət onun və edirdilər çıxış tələbindən zəruri bu dövrün dərketmə metodlarından biri hesab etmişlər. Memar və nəqqaşlar nəqqaşlar və Memar etmişlər. hesab biri əsaslanmağı" metodlarından dərketmə qanunauyğunluqlara olan təbiətdə mütəfəkkirləri Burini, Farabi, İbn Sina və başqaları da, həmişə da, həmişə və başqaları Sina İbn Farabi, Burini, mütəfəkkirləri təbiətin özünün prinsiplərini üstün tuturdular. tuturdular. üstün prinsiplərini özünün təbiətin znə çxş təi ( etməyi çıxış özündən prinsiplərinə yaxındır. Görkəmli araşdırıcı X.S. Məmmədovun X.S. Məmmədovun sənətkarlar araşdırıcı işləyən kompozisiyalarını Görkəmli naxış həndəsi müşahidəsincə, yaxındır. prinsiplərinə uyğun işləyən naxış ustalarının yaradıcılıq prinsipləri təbiətin yaradıcılıq yaradıcılıq təbiətin prinsipləri yaradıcılıq ustalarının naxış işləyən uyğun idi. vasitə praktiki və İ.Əliyevdəndir.) Red. yaradıcılığı. sistemi olub, onu öz yaradıcılığında təbiət biçimlərini biçimlərini təbiət öz yaradıcılığında onu olub, sistemi Nizami dövrünün memarlıq abidələrinin ən parlaq nümunələrindən nümunələrindən parlaq ən abidələrinin memarlıq dövrünün Nizami Memar Əcəmi Əbubəkir oğlu Naxçivaninin ucaltdığı 35 metr metr 35 ucaltdığı Naxçivaninin oğlu Əbubəkir Əcəmi Memar ı aaı8mrəəə brtou,2 erhnülynəi. Bu hündürlüyündədir. metr 28 olub, ibarət mərtəbədən 8 qalası Qız Burada qeyd etmək istəyirəm ki, hörmətli alim Sovet ideologiyası ilə ideologiyası Sovet alim hörmətli ki, istəyirəm etmək qeyd Burada "Həndəsi biçimlər orta çağ memarı üçün həm də zəngin simvollar zəngin də həm üçün memarı çağ orta biçimlər "Həndəsi "Nizami dövrü memarliq abidələri". memarliq dövrü "Nizami Mahiyyətinə gəldikdə isə həndəsi konsepsiyaya konsepsiyaya həndəsi isə gəldikdə Mahiyyətinə üynn ed mczsnn eimsnə əsas seçilməsində möcüzəsinin yeddi Dünyanın öz memarlıq əsərində təsvir etmişdir. təsvir əsərində memarlıq öz

Cəfər Qiyasi, Qiyasi, Cəfər yamsalamaqdan uzlaşdıran güclü bədii güclü uzlaşdıran yamsalamaqdan ilə bağlı məzmunlarda əsərlər əsərlər məzmunlarda bağlı ilə

fakt və təcrübəyə dayanaraq təcrübəyə və fakt m em arlıq elm ləri doktoru. ləri elm arlıq em m un şərəfinəun ucaldılmış əvnn dmn sol Adəmin Həvvanın "Dünyanın və dinin "Dünyanın Şərgin ən böyük böyük ən Şərgin (Allah real gerçəkliyi gerçəkliyi real -- "Təbiətin Təalanın

61 62 SİRR və AÇAR / / qeyd etmək istəyirəm). etmək qeyd olmuşdur. adət və ənənələrini də qəlbən qəbul etdiyini öz Şahənşahına bildirmiş bildirmiş Şahənşahına öz etdiyini qəbul qəlbən də ənənələrini və adət mütərəqqi qurucular olan Türk Atabəylərinin mədəniyyətlərini, onların onların mədəniyyətlərini, daha Atabəylərinin Türk olan Axsitan, qurucular Şirvanşah mütərəqqi yaşayan ilə eşqi yaratmaq qurub da, Bununla sadiq qalan sevgilisinin xatirəsinə məqbərə ucaltmağı qərara almışdır. qərara ucaltmağı məqbərə xatirəsinə sevgilisinin qalan sadiq öz oğluna və ömrünün sonuna qədər oğlunun sonsuz məhəbbətinə məhəbbətinə sonsuz oğlunun qədər sonuna ömrünün və oğluna daöz O ruhlandırmışdır. da Axsitanı Şirvanşah məqbərəsi, Xatun Möminə dikdir. Bu da onun qadın şərəfinə ucaldıldığından xəbər verir. xəbər ucaldıldığından sayılır. şərəfinə qadın bəzəyi onun da Bu dikdir. məqbərənin və işlənmiş kərpiclərlə minalanmış yazı Hündürlüyünə və monumentallığına baxmayaraq, məqbərə çox zərif çoxvəzərif məqbərə baxmayaraq, monumentallığına və Hündürlüyünə olunmuş haşiyə yerləşdirilib. Təqribən bir metr hündürlüyündə olan olan bu hündürlüyündə metr bir Təqribən yerləşdirilib. haşiyə olunmuş Məqbərənin üzərində kufi xətti ilə Qurani Kərimdən ayələr həkk həkk ayələr Kərimdən Qurani ilə xətti kufi üzərində Məqbərənin ilə qalan bucaqların hamısı eyni cür işlənmiş və naxışlarla bəzədilmişdir. naxışlarla və cür işlənmiş eyni hamısı bucaqların qalan ilə hissəyə isə xatirə abidəsi daxildir. Məqbərə öz formasına görə kəsik kəsik şərti çıxmaq görə fasadı tutulmuş formasına öz nəzərdə üçün Giriş Məqbərə xatırladır. onbucaqlım daxildir. abidəsi xatirə isə hissəyə əyrsühsəədniaədr Brni im Xtnnmzr, ikinci məzarı, Xatunun qismə Birinci ibarətdir. hissələrdən yerüstü və davam etdirmiş və 1186-ci ildə başa çatdırmışdır. Bu məqbərə də də yeraltı məqbərə Bu çatdırmışdır. başa ildə 1186-ci və etdirmiş davam də rəhmətə gedir. Məqbərənin tikintisini onların oğlu Cahan Pəhləvan Pəhləvan Cahan oğlu onların tikintisini Məqbərənin gedir. rəhmətə də Azərbaycan Atabəylər dövlətinin yaranması, möhkəmləndirilməsi üçün möhkəmləndirilməsi yaranması, dövlətinin Atabəylər Azərbaycan Eldəniz ona məqbərə ucaltmağı qərara alır. Bundan az sonra Eldəniz özü Eldəniz sonra az alır.Bundan qərara ucaltmağı məqbərə ona Eldəniz çox böyük işlər görmüşdü. O, 1175-ci ildə dünyasını dəyişir. Atabəy Atabəy dəyişir. dünyasını ildə 1175-ci O, və görmüşdü. idi işlər arvadı böyük çox birinci Eldənizin əd-Din Şəms Atabəy xatun Möminə v ə xalq arasında Atabəy Gümbəzi kimi məşhur olan xatirə abidəsidir. xatirə olan məşhur kimi Gümbəzi Atabəy arasında xalq ə (Ərəblərin dünyasını dəyişmiş əzizlərinə məqbərə ucaltmadıqlarını bir daha bir ucaltmadıqlarını məqbərə əzizlərinə dəyişmiş dünyasını (Ərəblərin Atabəy Eldənizin öz sevgilisinə ucaltmağa başladığı bu möhtəşəm möhtəşəm bu başladığı ucaltmağa sevgilisinə öz Eldənizin Atabəy

üzərindəki yazı, forması, görünüşü, ölçüləri və mahiyyəti bu abidənin abidənin bu mahiyyəti və ölçüləri görünüşü, forması, yazı, üzərindəki bildirmək istərdim ki, Qız qalası yerləşən ərazidə XII əsrdə qəbiristanlıq qəbiristanlıq əsrdə XII ərazidə yerləşən qalası Qız ki, istərdim bildirmək adı ilə tam vəhdət təşkil edir: təşkil vəhdət tam ilə adı Məsudun oğlu edilmişdir. istinalar Davud əsassız bir-ikisinə cəmi memar mesajların bu fərziyələrdə sözlə, bir "Qübbə' hissəsinə), əhəmiyətinə, baxmasına, çıxıntılı Qibləyə sözünün ucaldılmasma, formalı əyri ərazisində qəbiristanlıq qalasının Qız olmayan görünüşünə abidənin edilmiş sərf məsrəflər çox böyük inşasına fərziyyələrdə, sürülmüş irəli qədər İndiyə faktdır. bir artıq düşdüyü üst-üstə detalların bütün təhlilində müqayisəli olmuş və orada yalnız adlı şanlı nəsildən olan insanlar basdırılarmış. insanlar olan nəsildən şanlı adlı yalnız orada və olmuş ( sözünün qovuşması "Qübbə" ruhların olan yazı göylərdə qovuşma, yeganə üzərindəki qalası Qız şəklində qabırğa əyri sol bitişik ona və beli yönəltmiş və onun üzərində "Qobbə" sözünü həkk etmişdir. həkk sözünü "Qobbə" üzərində onun və yönəltmiş əu dvü sa qnnaıınzr aaa ( alaraq nəzərə qanunlarını İslam dövrün Məsud "memarlıq ismarıclarına" heç bir əhəmiyyət verilməyib və ya bəzi bəzi ya və verilməyib əhəmiyyət bir heç ismarıclarına" "memarlıq ı qlsnn ily bxaıı sbbəi a adn lr Ou da Onu olur! aydın tam səbəbləri baxmasının Qibləyə qalasının Qız mərtəbəli, 8 hündürlüyündə, metr 28 qalasını Qız taylarınızla. Sevgiylə mərhəmət bərqərar eləmiş aranızda. Bunlar onun Bunlar aranızda. eləmiş bərqərar mərhəmət Sevgiylə taylarınızla. insanın şəklini çəkmək və ya ona heykəl ucaltmaq yasaq sayılır), yasaq ucaltmaq heykəl ona və ya çəkmək şəklini insanın qüdrətinin dəlilləridir. Şübhəsiz, bunlarda ayələr var düşünənlər üçün. düşünənlər var ayələr bunlarda Şübhəsiz, dəlilləridir. qüdrətinin Qız qalasının quruluşu ilə insan onurğasının quruluşunun quruluşunun onurğasının insan ilə quruluşu qalasının Qız xiai sfrşn yrn ytrn bdnn eaı au oğlu Davud memarı abidənin yetirən yerinə sifarişini Axsitanin Qız qalasının ucaldılması dövrünün mədəniyyəti və qanunları, qanunları, və mədəniyyəti dövrünün ucaldılması qalasının Qız 1) Qurani - Kərimin 8. əl-Ənfal surəsi 28-ci ayəsinə uyğun olaraq, olaraq, uyğun ayəsinə 28-ci surəsi əl-Ənfal 8. Kərimin - Qurani 1) 3) O, İslam qanunlarına əsasən Qız qalasının üzünü Qibləyə doğru Qibləyə üzünü qalasının Qız əsasən qanunlarına 3)İslam O, 2) dini kəlamlar əsasında, məqbərəni iki sevgiliyə həsr edərək, kişi kişi edərək, həsr sevgiliyə iki məqbərəni əsasında, kəlamlar dini 2) Adətən adlı-sanlı müsəlmanların baş daşları üzərində həkk edilən, edilən, həkk üzərində daşları baş müsəlmanların adlı-sanlı Adətən «Sizin özünüzdən sizlər üçün taylar yaratmış ki, rahatlıq tapasız rahatlıq ki, yaratmış taylar üçün sizlər özünüzdən «Sizin Qurani Kərim. 30 "Rum" Surəsi. Ayə21. Surəsi. "Rum" 30 Kərim. Qurani "QIZ" + "QALA" = "QIZ QALASI" "QIZ = "QALA" + "QIZ" Tikmədim özüm qalam, tikdim ki, izim qala. izim ki, tikdim qalam, özüm Tikmədim BELƏLİKLƏ Bu Qala daşlı qala, çınqıllı daşlı qala, daşlı çınqıllı qala, daşlı Qala Bu (ən əsası, heç bir müdafiə və sair əhəmiyəti və sair müdafiə bir (ənheç əsası, ) burada istfadəsinin mahiyyəti və mahiyyəti istfadəsinin burada ) (kişi və qadın) və (kişi İslam qanunlarına görə qanunlarına İslam

yaratmışdır. məzmununa, məzmununa, birləşmə,

< < < < I ı 64 SİRR və AÇAR / / Leylini, sonra Məcnunun adını qeyd edir. Niyə? edir. qeyd adını Məcnunun sonra Leylini, və sair. Ancaq Dahi Nizami Qız qalasına həsr etdiyi dastanında birinci birinci dastanında etdiyi həsr qalasına Qız Nizami Lyudmila" Dahi və Ancaq sair.Culyeta","Ruslan və və "Romeo Şirin", və "Xosrov Məsələn; dastanların adında ilk olaraq oğlanın adı, ikinci olaraq qızın adı çəkilir. çəkilir. adı qızın olaraq ikinci adı, oğlanın olaraq ilk adında dastanların Oğlan Oğlan və qıza həsr edilmiş abidənin adı nə üçün “Qız"- məhz la bağlanır? Y Məlumdur ki, iki gənc aşiqin məhəbbətinə həsr edilmiş bütün bütün edilmiş həsr məhəbbətinə aşiqin gənc iki ki, Məlumdur əgin ki, Sizi, burada bir sual maraqlandıracaqdır; sual bir burada Sizi, ki, əgin I MEMARLIQ PEYĞƏMBƏRİ DAVUD oğlu MƏSUD

Alimlərin rəyincə, feodalizm dövründə memarlığın özünəməxsus məhəlli xüsusiyyətlərinin formalaşması, Yaxın Şərqdə mərkəzi xilafət hakimiyyətinin zəifləməsi ilə başlamış, yerli və müstəqil dövlət qurumlarının meydana gəlməsinə və möhkəmlənməsinə gətirib çıxarmış tarixi hadisələrlə əlaqədar olmuşdur. Orta əsrlər Bakı memarlıq məktəbinin formalaşması prosesi xilafət hakimiyyətinin tənəzzülü və qüdrətli Səlcuq imperiyası memarlığının inkişafını müəyyən edən amilə çevrilməsi dövrünə təsadüf edir. Bu təmayülün ilk addımları XI əsrdən etibarən müəyyənləşməyə başlamışdır. XII yüzillikdə Bakı səhəri və ümümilikdə Şirvan şahlığı Eldənizlər dövlətinin tərkib hissəsinə çevrildikdən sonra, Bakı memarlıq məktəbinin şöhrəti daha da artır. O, türk, ərəb memarlıq xüsusiyyətlərinin əsas ştrixlərini özündə birləşdirən və heç bir mədəniyyəti təkrar etməyən yeni memarlıq məktəbinə çevrilir. İslam dini canlıların heykəlini ucaltmağı qadağan etdiyindən, Türk dünyasında yüksək qülləli məqbərələr qərbi Avropadakı qəbirüstü abidələri əvəz edirdi. Bu tikililərin məzarlıq hissələri əsasən yerin altında olur, yerüstü hissəsi isə bəzən hətta 35 metrə qədər yüksələrək, öz gözəlliyi və ifadəliliyi ilə dəfn olunmuş şəxsin xatirəsini əbədiləşdirməyə xidmət edirdi. Böyük memar bu əsərində həmin qayəni yüksək sənətkarlıqla gerçəkləşdirə bilmişdi. Artıq biz, Qız qalasının xarici və daxili quruluşlarını tutuşdurduqdan sonra, əminliklə deyə bilərik ki, Memar Məsud, iki sevgilini - kişi və onun qabırğasından yaranan qadını, möcüzəvi şəkildə memarlıq həllini verə bilmiş və Şirvanşah Axsitamn sifarişini "Memarlıq Peyğəmbəri" səviyyəsində yarada bilmişdir. O, Yer üzərində ilk sevgililər olan Adəm və Həvvaya həsr edilmiş dini ayəni memarlıq kompozisiyasında həll edərək, bu abidəni iki sevgilinin - "Leyli və Məcnun"un məhəbbətinə həsr etmişdir. Bu cür dərin filosofiya, inkişaf tapmış forma hissiyyatı, kom­ pozisiya bitkinliyi və kompozisiyanın gerçəkləşdirilməsindəki kamil­ liyin analoqu dünya memarlıq tarixində olmamışdır. Memar Məsudun yaratdığı, bizə məlum olan yeganə memarlıq əsəri, inşasından əsrlər keçməsinə baxmayaraq, böyük estetik həzz mənbəyi kimi sənətkarın yaradıcı dühasının gücünü əks etdirir. Onun ölməz yaradıcılığının xatirəsi olan bu əsər bəşəriyyətin memarlıq sənətinin şah əsəridir. Təəssüf ki, biz bu dahi ustadı layigincə qiymətləndirməmişik, onu nə öz xalqımıza nə də sivil dünyaya təqdim etməmişik. "Yenidən doğulmuş" bu sənət abidəsi Azərbaycan memarı Davud oğlu Məsudun memarlıq tarixində xüsusi yeri olan dahi bir sənətkar hesab ediləcəyinə ümid verir. Bundan sonra Davud oğlu Məsudun tarixin ən məzmunlu

67 68 SİRR və AÇAR / / Abd-al-Məcidin atası olmuşdur. atası Abd-al-Məcidin dn hn dşaıa yrıç km txa ilr amqa bu atmaqla tirləri taxta kimi yardımçı daşlarına, əhəng edən birləşdirən yardımçı tirləri "qabırğa" (ребро) adlandırırlar. Dahi memar memar Dahi adlandırırlar. (ребро) "qabırğa" tirləri yardımçı birləşdirən Qız qalasının "qabırğanı" əks etdirən hissəsində tikilinin əsasını təşkil əsasını tikilinin hissəsində etdirən əks "qabırğanı" qalasının Qız "qabırğa"ları gələcək nəsillərə bir messaj olaraq göndərmişdir. olaraq messaj bir nəsillərə gələcək "qabırğa"ları edilməsinin mahiyyətini ayırd etməyiblər. ayırd mahiyyətini edilməsinin lar bu tirlərin tikilinin dayanaqlığı üçün heç bir əhəmiyyət kəsb kəsb istifadə əhəmiyyət arasında bir divarları heç qala onların üçün də, dayanaqlığı bildirsələr tikilinin etmədiklərini tirlərin bu lar içində taxta tirlərlərin yerləşdirildiyini bildirmişdir. Arxeoloqlar, memar­ Arxeoloqlar, bildirmişdir. yerləşdirildiyini tirlərlərin taxta içində "Qalanın dayaq divarları"nm divarları"nm dayaq "Qalanın faktla qeyd etmək istəyirəm: etmək qeyd faktla oğlu Məsudun böyük yaradıcılığını bir daha layigincə qiymətləndirə­ layigincə daha bir yaradıcılığını böyük Məsudun oğlu cəklər. mədəniyyətlərin memar və rəssamları Azərbaycanın dahi oğlu Davud oğlu dahi Azərbaycanın rəssamları və memar mədəniyyətlərin nişanı olaraq Məqsud kimi qeyd etmişdir. qeyd kimi Məqsud olaraq nişanı Qız qalasının memarını tarixdə əbədiləşdirmək zərurətindən, onu bir işonu zərurətindən, əbədiləşdirmək tarixdə memarını qalasının Qız təfəkkürünün nəhəngi kimi canlanaçağma inanıram. canlanaçağma kimi nəhəngi təfəkkürünün m olunmaz yaradıcı simaya malik böyük sənətkar, bədii və mühəndis mühəndis və bədii sənətkar, böyük malik simaya yaradıcı olunmaz emarlıq əsərinin müəllifi kimi, bizim qarşımızda parlaq və təkrar təkrar və parlaq qarşımızda bizim kimi, müəllifi əsərinin emarlıq Ustad Davud oğlu Məsud, 1232-ci ildə Mərdəkanda abidə inşa etmiş inşa abidə Mərdəkanda ildə 1232-ci Məsud, oğlu Davud Ustad Bəs nə üçün bu taxta tirlər daş tikilinin içinə atılmışdır? içinə tikilinin daş tirlər taxta bu üçün nə Bəs Dahi Nizami bu sətirlərlə, sirli məzmunlu yaratmalı olduğu əsərində, olduğu yaratmalı məzmunlu sirli sətirlərlə, bu Nizami Dahi Mən isə öz nəvbəmdə memarın dahiliyini tarix üçün yeni olan bir bir olan yeni üçün tarix dahiliyini memarın nəvbəmdə öz isə Mən Maraqlı hal odur ki, bənnalar tikintidə işlətdikləri əsas tirləri tirləri əsas işlətdikləri tikintidə bənnalar ki, odur hal Maraqlı Qız qalasının daxilində arxeoloji qazıntılar aparmış O.Ismizadə, O.Ismizadə, aparmış qazıntılar arxeoloji daxilində qalasının Qız nnrm i b aadraa sna zracn ə digər və Azərbaycan sonra araşdırmadan bu ki, inanıram Məqsud yazısından bir xətt var yenə. var xətt bir yazısından Məqsud Zərurət üzündən baş verir onlar. verir baş üzündən Zərurət Bütün varlıqların hərəkətində varlıqların Bütün Bütün nöqtələrdə iş nişanı var, nişanı iş nöqtələrdə Bütün (abidənin qabırğanı əks etdirən hissəsində) etdirən əks qabırğanı (abidənin

aıdn arn Ydi öə" atn dh dyrii. ai ar bu şair Dahi dəyərlidir. daha dastanı gözəl" "Yeddi şairin Gəncəvinin baxımdan Nizami bilgiləri dolğun ən barədə mühəndislər başqa orta əsr yazarlarının dediklərinin tarixi əsasları vardır. əsasları tarixi dediklərinin yazarlarının əsr orta başqa yüksək qiymət verməsi, memar yaradıcılığına bələdliyi də dövrün dövrün də Bu bələdliyi biridir. göstəricilərindən tutarlı yaradıcılığına səviyyəsinin mədəni memar yüksək ümumi verməsi, qiymət yüksək olur. almaq əsərlərindən uyarlıqla olduğunu araşdırıcı dəqiqliyi və həssaslığı ilə vermişdir. ilə həssaslığı və dəqiqliyi araşdırıcı olduğunu uyarlıqla yaratmışdır. surəti danış­ memar görkəmli iki bəzəklərindən mış, və quruluş tikilməsindən, necə köşklərinin saray məqbərəsinin, yeddi olan rəngdə bir biri hər qəsrinin, Xəvərəng əsərində "Yeddi gözəl" əsərində Xəvərnəq qəsrinin çöl bəzəyinin təbiətlə neçə sıx neçə təbiətlə çöl bəzəyinin qəsrinin Xəvərnəq əsərində gözəl" "Yeddi bilərik. əsərlərindən birirnin də, "Leyli və Məcnun" dastanı olduğunu deyə deyə olduğunu dastanı Məcnun" və "Leyli də, birirnin əsərlərindən X - XI ər ealq bdlr, naı aaa memar, yaradan onları abidələri, memarlıq əsr XIII - "XI Dövrün çoxyönlü elmi biliklərinə yiyələnməsi barədə Nizaminin və Nizaminin barədə yiyələnməsi biliklərinə elmi çoxyönlü Dövrün İndi isə biz artıq Nizami Gəncəvinin memara yüksək qiymət verdiyi verdiyi qiymət yüksək memara Gəncəvinin Nizami artıq biz isə İndi Gəncəvi Nizami bilən dərindən problemlərini memarlıq Dövrün "Nizami dövrü memarliq abidələri" memarliq dövrü "Nizami Güzgü kimi əks etdirirdi. əks kimi Güzgü sığallanmaqdan südlə və siriş damı Onun Mavi, ağ və sarı rəngə girərdi. rəngə sarı və ağ Mavi, rəngdən: üç olan müxalif birinə Bir girirdi. rəngə təzə dəfə üç kimi gəlinlər O, ərzində dövrü yavaş və tələsik gündüzün və gecə Bu Səhər çağı mavi geymiş göydən göydən geymiş mavi çağı Səhər Lətafətdə bulud kimi ağarardı." kimi bulud Lətafətdə geyərdi. libasını rəngli mavi kimi Hava Bulud Günəçə kölgə salanda salanda kölgə Günəçə Bulud boyardı. rəngə sarı kimi günəş Üzünü çıxanda köynəyindən öz Günəş Deyilməlidir ki, şairin memarlığa, memara memara memarlığa, şairin ki, Deyilməlidir "Yeddi gözəl" "Yeddi Cəfər Qiyasi. Qiyasi. Cəfər (səh. 51) (səh.

69 70 SİRR və AÇAR / / neçə şerdən ibarətdir " ibarətdir şerdən neçə edilir... Bu kitab Məcnunun bədbəxt məhəbbətini tərənnüm edən bir edən tərənnüm məhəbbətini bədbəxt Məcnunun kitab Bu edilir... Əbu-Bəkr əl-Valibinin "Məcnunun divanı" (Əxbər Məcnun) kitabı hesabkitabı Məcnun) (Əxbər divanı" "Məcnunun əl-Valibinin Əbu-Bəkr ilə qeyd edəcəyəm). qeyd ilə liyevanın qeyd etdiyim kitabından yeri gəlmişkən istifadə edərək, onu edərək, istifadə gəlmişkən yeri qeyd kitabından etdiyim qeyd liyevanın müəllifləri ərəb çox bir ( etmiş qeyd edilmişdir. şerlərini onun və Məcnunu ildiyini qeyd edir. qeyd ildiyini Əbülfəz İsfahaninin "Nəğmələr kitabT'nda mənbələr və istinadların ver­ istinadların və mənbələr kitabT'nda "Nəğmələr İsfahaninin Əbülfəz təqdim edənlərdəndirlər. təqdim əl-Bəşşənin yaşamış əsrdə X və-şşüara), əş-şir (Kitab kitab" haqqında başlayaraq bir çox ərəb filoloqları, ədibləri "Leyli" və "Məcnun"u bir bir "Məcnun"u və "Leyli" ədibləri filoloqları, ərəb çox bir başlayaraq Kamil fi-l-lüğa və-l-ədəb), İbn- Qütey bə əd-Dinavariyənin "Şer və şairlər və "Şer əd-Dinavariyənin bə Qütey İbn- və-l-ədəb), fi-l-lüğa Kamil ortalarından əsrin IX qəbildəndir. bu də rəvayəti Məcnun"unun bir-birini sevən gənclər meydana çıxır. Sonradan bu eşq məcarası dillərə dillərə məcarası eşq bu Sonradan çıxır. meydana gənclər sevən bir-birini "Zinət kitabı" (Kitab əl-müvəşşə", Əbu-L-Fərəc Əl - İsfahaninin İsfahaninin fərziyyəni - bu Əl əğani) əl- (Kitab Əbu-L-Fərəc kitabı" "Nəğmələr əl-müvəşşə", İsfahani) (Kitab (Əbülfəz kitabı" "Zinət etmişlər: qeyd kimi şəxsiyyətlər tarixi olaraq övladları ərəb və "Leyli Ərəb atırlar. can tarixiləşdirməyə yenidən onları tarixçilər rəvayətlərə çönür. rəvayətlərə düşür, illər ötdükcə müxtəlif rəng və çalarlarla bəzənib, zənginləşərək zənginləşərək bəzənib, çalarlarla və rəng müxtəlif ötdükcə illər düşür, həyatda Bəli, etmişdir. qeyd deyə özüdür" həyatın başlanğıcı, kökünün qızğın ehtirasla, ətrafdakılar üçün qeyri-adi görünə biləcək məhəbbətlə məhəbbətlə biləcək görünə qeyri-adi üçün ətrafdakılar ehtirasla, qızğın onu əfsanəvi personaj kimi qeyd etmişlər. qeyd kimi personaj əfsanəvi onu "Rəvayətlərin mənbələri" (Uyun əl-əxbər) kitabında "rəvayətlərin "rəvayətlərin kitabında əl-əxbər) (Uyun mənbələri" "Rəvayətlərin öhr aşlyvn "ləly aaa yl ktbna ərəb kitabında yol" aparan "Ölməzliyə Baxşəliyevanm Gövhər Tarixi hadisələr insanları daha çox maraqlandırdığından, filoloqlar, filoloqlar, maraqlandırdığından, çox daha insanları hadisələr Tarixi IX əsrdə yaşamış Əl-Mübarradm "Dil və ədəbə aid kamil kitab" (Al- kitab" kamil aid ədəbə və "Dil Əl-Mübarradm yaşamış əsrdə IX "Leyli və Məcnun" haqqında yazılmış ilk qədim monoqrafik əsər, monoqrafik qədim ilk yazılmış haqqında Məcnun" və "Leyli Bir çox ərəb filoloqları, ədibləri Məcnunu tarixi şəxsiyyət, digərləri digərləri şəxsiyyət, tarixi Məcnunu ədibləri filoloqları, ərəb çox Bir Görkəmli Rus ərəbşünası İ.Y.Kraçkovski bu əsərlərdən yalnız yalnız əsərlərdən bu İ.Y.Kraçkovski ərəbşünası Rus Görkəmli IX əsr ərəb filoloqu və tarixçisi İbn Qüteybə əd-Dinavari əd-Dinavari Qüteybə İbn tarixçisi və filoloqu ərəb əsr IX uaaqy tə səiə i hrəl öhrXnm Baxşə- Xanım Gövhər hörmətli ki, istəyirəm etmək qeyd Burada " "Günəş kimi parlaq" kimi "Günəş LEYLİ və MƏCNUN" və LEYLİ Mirzə İbrahimov. İbrahimov. Mirzə (*) işarəsi 1942

ibn Müləvvəh əl- Məcnuna şamil etməsinlər". şamil Qeys Məcnuna onu əl- ki, Müləvvəh qalmayıb ibn şer bir elə qoşduğu haqqında Leyli müəlliflərin həsr Müləvvəhiyə ibn Qeys şairi əsr VIII olan, qəbiləsindən Amir Bənu edən etibarlı istinadlar edir və dəqiq mənbələrini bildirir. mənbələrini dəqiq və edir istinadlar etibarlı edən ədəbi tənqidçi Əbu Osman Əmr ibn Bəhr Cahiz belə deyib: - "Müxtəlif "Müxtəlif - deyib: belə nasiri, Cahiz Bəhr ərəb ibn Əmr yaşamış Osman Əbu əsrdə IX tənqidçi verir. ədəbi qələmə kimi Məcnun onu edərək, hamısının onların da, çalışsa bildirməyə mənbələrini dəqiq rəvayətlərin luuu ed tə çn Mcuu alğn mdfə ə inkar və müdafiə varlığını Məcnunun üçün, etmək qeyd olduğunu yazıldığını ehtimal edir. ehtimal yazıldığını görsənir"(*) "üçüncü şəxsin dilindən" eşitdiyini qeyd edir. O, kitabının iki fəslini fəslini iki kitabının O, edir. qeyd eşitdiyini dilindən" şəxsin "üçüncü Onu da bildirmək istəyirəm ki, Əbülfəz İsfahani öz kitabında kitabında öz İsfahani Əbülfəz ki, istəyirəm bildirmək da Onu "Bu əsərdə əl - Valibinin "Nəğmələr kitabı"ndan bəhrələndiyi açıq açıq bəhrələndiyi kitabı"ndan "Nəğmələr Valibinin - əl əsərdə "Bu Gövhər Xanım kitabında "Məcnun" məsələsinin mübahisəli sual mübahisəli məsələsinin "Məcnun" kitabında Xanım Gövhər İ.Kraçkovski bu əsərin XI əsrin sonu, XII əsrin əvvələrində əvvələrində əsrin XII sonu, əsrin XI əsərin bu İ.Kraçkovski

71 72 SİRR və AÇAR / / eşqə və məhəbbətə böyük dəyər verən Xəqaninin təlimi, Axsitanın Axsitanın təlimi, Xəqaninin oynamışdır: rol verən həlledici dəyər tərbiyəsində övladının böyük məhəbbətə və görədə Buna eşqə olmuşdur. Şirvani Xəqani şairi Azərbaycan dahi müəllimi olmuşdur. ə Lyi ə ənn dsaıı sfrşii ivna Axsitan Şirvanşah sifarişçisi dastanının Məcnun" və "Leyli də Məcnun" əsərinin baş qəhrəmanları olmuş, Şirvanşah Axsitanın Axsitanın uyuduqları birgə Şirvanşah qızının valisinin olmuş, Bakı - məqbərəsidir. qəbrin sevgilisi qəhrəmanları onun və baş oğlunun əsərinin Məcnun" aiə əudr i Şraşh xiaı olnn əbyçs və tərbiyəçisi oğlunun Axsitanın Şirvanşah ki, məlumdur Tarixə Bir daha nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, ki, istəyirəm çatdırmaq nəzərinizə daha Bir Qız qalası, Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin "Leyli və və "Leyli Gəncəvinin Nizami şairi Azərbaycan Dahi qalası, Qız " LEYLİ və MƏCNUN" dastanı QIZ QALASINA həsr edilib: QALASINA dastanıQIZ MƏCNUN" və LEYLİ Hesab öyrəndikcə hər oğlan, hər qız, hər oğlan, hər öyrəndikcə Hesab Onlar özlərini sayırdı yalnız. sayırdı özlərini Onlar açardı, kitab üçün elm Yoldaşlar Onlar da eşqdən söhbət açardı. söhbət eşqdən da Onlar sifətdən, addan, deyirdi Yoldaşlar Onlar da eşq adlı bir sərgüzəştdən... bir adlı eşq da Onlar vardı. lüğəti bir başqa Onların axtarardı, söz lüğətdən Yoldaşlar də Zülfü Onlar da eşq adlı elmi duyurdu. elmi adlı eşq da Onlar dilbər, ogözəl qalmışdı saf Hələ Yoldaşlar elm alıb, dərs oxuyurdu, dərs alıb, elm Yoldaşlar əzbər. dillərdə olmuşdu Kamalı Ona könül verdi, könlünü aldı. könlünü verdi, könül Ona Qeys onu gördükdə heyrətdə qaldı, heyrətdə gördükdə onu Qeys ovlardı. könül kimi türkü Əcəm Ərəb ayı kimi sifəti vardı, sifəti kimi ayı Ərəb oturardı. bir ilə Qeys Sırada Məktəbə yolladı oğlunu indi. oğlunu yolladı Məktəbə Orada bakirə bir inci vardı, inci bir bakirə Orada !... bax səadətə onlardakı bir Sən Bilikli alimdən istədi kömək istədi alimdən Bilikli Ona yoldaş oldu bir bölük uşaq, bölük bir oldu yoldaş Ona əmək. etsin sərf gecə-gündüz Ona Atası gördükdə, gülüb sevindi, gülüb gördükdə, Atası " leyl" idi, adı da Leyli. da adı idi, leyl" Belə ki: Belə həm Qız qalasının, həm qalasının, Qız həm

qəbri üzərində həlak olur. Onu, Bakıda Leylinin qəbrində basdırırlar: qəbrində Leylinin Bakıda Onu, olur. həlak üzərində qəbri çırparaq, özünə qəsd edir: qəsd özünə çırparaq, himayəsinə keçmişdir. himayəsinə içərək özünü öldürür: özünü içərək tam Atabəylərin artıq o, olduğundan türk isə atası Leylinin olmuş valisi Azərbaycanda Atabəylər hakimiyyəti qurulmuşdur və ərəb əsilli əsilli Bakı ərəb ödəyirdi. vergi və dinar min 40 ildə qurulmuşdur Atabəylərə Axsitan, hakimiyyəti Şirvanşah Atabəylər Azərbaycanda onun oğluna-Məcnuna vermir: qızını oğluna-Məcnuna və onun bildirir olduğunu pis tərbiyəsi oğlunun Şirvanşahın etdirərək, olduğunu aşağıda verilən sətirlərlə bizə bildirir: bizə sətirlərlə verilən aşağıda olduğunu cəzalandırmışdır. atmaqla türməyə Xəqanini səbəbdən bu məhz aşiq olur və bütün həyatını yalnız onun məhəbbətinə sərf edir. Axsitan, Axsitan, edir. sərf məhəbbətinə onun yalnız həyatını bütün və olur aşiq Çoxlu qan itirərək zəifləyən Məcnun, bir müddətdən sonra Leylinin Leylinin sonra müddətdən bir Məcnun, zəifləyən itirərək qan Çoxlu uxbr eiə xiaı ğu- ənn ( Məcnun - oğlu Axsitanın eşidən xəbəri Bu Leyli uzun çəkən ayrılığa dözmək istəməyib, "zəhər qatılmış süd" süd" qatılmış "zəhər istəməyib, dözmək ayrılığa çəkən uzun Leyli Bir daha nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, həmin dövrdə dövrdə həmin ki, istəyirəm çatdırmaq nəzərinizə daha Bir Səlcuq Türk hökümranlığma arxalanan Bakı valisi cəsarət nümayiş nümayiş cəsarət valisi Bakı arxalanan hökümranlığma Türk Səlcuq Şeyx Nizami, Məcnunun dili ilə Leylinin Səlcuq Türkünün qızı qızı Türkünün Səlcuq Leylinin ilə dili Məcnunun Nizami, Şeyx Axsitanın oğlu öz qohumu, dərs yoldaşı olan Bakı valisinin qızına qızına valisinin Bakı olan yoldaşı dərs qohumu, öz oğlu Axsitanın Ana! Mən ahuya əlacın varmı? əlacın ahuya Mən Ana! Daxmanın yanını açıb, müxtəsər, açıb, yanını Daxmanın Leylinin yanında dəfn eylədilər. dəfn yanında Leylinin Südlə zəhər içdim, dərman olarmı? dərman içdim, zəhər Südlə oğlun, böyümüş ərköyün yaman Nə varlıqlar. durur altında Himayən var, vilayətin üstündə Fələyin Bir də son vücudun mirası sənsən. mirası vücudun son də Bir Bil ki, zinət alır səndən yeddi bağ, yeddi səndən alır zinət ki, Bil Səcdə edənlərin Səlcuqisən sən, Səlcuqisən edənlərin Səcdə Özbaşına gəzir, muğayat olun. muğayat gəzir, Özbaşına çıraq, bir zəif etmə zənn Özünü Boyadı qumları o göz yaşına, o göz qumları Boyadı Çırpdı öz başını çölün daşına. çölün başını öz Çırpdı Məhəmməd ) başını daşa daşa başını ) 73 74 SİRR və AÇAR / / brt d. əi dvlrə u rzd ii əiitnı mövcud qəbiristanlıq aksiomadır. ucaldılmaşı iki qəbiristanlıqda ikinci məhz ərazidə qalasının Qız üçün. bu dövrlərdə Həmin idi. ibarət Qız qalasının durduğu ərazidə vaxtilə varlılar qəbiristanlığının olduğu qəbiristanlığının faktdır. tarixi varlılar vaxtilə ərazidə durduğu qalasının Qız mislini fələk hələ ki, düzəltmişlər məqbərə bir Elə tikmişlər. binanı olmuşdur. Biri adi insanlar üçün, digəri seçilmiş, varlı, adlı-sanlıvarlı, insanlar seçilmiş, digəri üçün, insanlar adi Biri olmuşdur. görməmişdir." günəş bir parlaq qaldırmış baş arxasından dağın Uzaqdan, olur. heyran ii öüü. iadzə xr dşaı aıı, əəi bşna o başında təpənin daşıyıb, daşları xara Divandezdən görünür. kimi vaxt "səlcuq" soyadı artırılır". soyadı "səlcuq" vaxt əbədiləşdirməyin biçimlərlə monumental xatirəsini insan memarlığında verilmişdir. O yazır: O verilmişdir. biçimləşən memarlıq tiplərindən ən bitkini qülləvari türbələrdir. türbələrdir. qülləvari bitkini ən tiplərindən memarlıq biçimləşən qəbiristanlığı yaxınlığında daşla tikilmiş böyük bir məqbərənin təsviri təsviri məqbərənin bir böyük tikilmiş daşla yaxınlığında qəbiristanlığı ən uğurlu örnəklərindən olan bu xatirə tikililərinin də adının önünə cox cox önünə adının də tikililərinin xatirə bu olan örnəklərindən ən uğurlu Qülləvari türbələr Nizami dövrünün memarlıq fenomenidir. fenomenidir. memarlıq dövrünün Nizami türbələr Qülləvari qalasıdır! Qız məqbərə"- "daş tikilən qəbrinə aşiqin Buiki ucaltdırır. məqbərə üzərində qəbrin uyuduqları birgə onların ilə, məqsədi oğlunun bu məhəbbətinə sadiq sadiq qalanoğlunun məhəbbətinə sevgilisinin bu xatirəsini əbədiləşdirmək Nəzərə almaq lazımdır ki, XIV əsr Bakısı yalnız "İçəri şəhər"dən şəhər"dən "İçəri yalnız Bakısı əsr XIV ki, lazımdır almaq Nəzərə XIV əsrdə yaşamış şair Arif Ərdəbillinin əsərlərində Bakı Bakı əsərlərində Ərdəbillinin Arif şair yaşamış əsrdə XIV "Bakı qəbiristanlığında bir məqbərə vardır ki, onu görən valeh və və valeh görən onu ki, vardır məqbərə bir qəbiristanlığında "Bakı Şi "Azərbaycan memarlığının XI - XIII yüzilliklərdə sürətlə inkişaf edib edib sürətlə inkişaf yüzilliklərdə XIII XI - memarlığının "Azərbaycan rvanşah Axsitan oğlunun sonsuz məhəbbətini, yenilməz iradəsini və və iradəsini yenilməz məhəbbətini, sonsuz oğlunun Axsitan rvanşah Nizami dövrü memarlıq abidələri. memarlıq dövrü Nizami Türbələr (məqbərə,Türbələr gündbənd). "Danesnəndane Azərbaycan" "Danesnəndane Zaman dolaşdıqca hər iki qəbrə, iki hər dolaşdıqca Zaman Tikdilər ordaca bir daş məqbərə. daş bir ordaca Tikdilər Sh 0) Tehran. 1314şəmsi 202) (Səh. memarlicjdoktoru

Arif Ərdəbilli Arif ərQi i, s a iy Q r fə ə C Dünya Dünya Qız qalası divarının üzərində olan yazılı daşdakı "Qübbə" sözü də bu bu də sözü "Qübbə" qüvvətləndirir." şübhələri daşdakı yazılı olan üzərində başqa divarının Bundan qalası idi. Qız abidə bir əzəmətli yeganə ərazisində Bakı qalası Qız təsvir Ərdəbilinin Arif əsaslanaraq, edilməsinə aşkar qəbir çoxlu zamanı etdiyi məqbərənin Qız qalası olduğunu güman etmək olarmı? XIV əsrdə əsrdə XIV olarmı? etmək güman olduğunu qalası Qız məqbərənin etdiyi bir fikir söyləmişlər: fikir bir maraqlı çox olan eyni ilə nəticəsi araşdırmaların etdiyim təqdim barədə, və H.Ciddi, Arif Ərdəbilinin yuxarıda qeyd edilən məqbərənin təsviri təsviri məqbərənin edilən qeyd yuxarıda Ərdəbilinin Arif H.Ciddi, və ətrafında qazıntılar aparmış, görkəmli Azərbaycan alimləri Ö.Ismizadə Ö.Ismizadə alimləri Azərbaycan görkəmli aparmış, qazıntılar ətrafında Qız qalasmin əhəmiyyətini ayırd etmək məqsədi ilə onun içində və içində onun ilə məqsədi etmək ayırd əhəmiyyətini qalasmin Qız "Son illər İçəri şəhərdə, Qız qalasının yaxınlığında aparılan qazıntılar qazıntılar aparılan yaxınlığında qalasının Qız şəhərdə, İçəri illər "Son "Bakı Qız qalası" Qız "Bakı Ö. Ş. İsmizadə. H. Ə. Ciddi. Ə. H. İsmizadə. Ş. Ö. Sh 13) (Səh. 75 ı 76 SİRR və AÇAR / / əi aş aıııkfr əyxd ümn ödrüdnsna onu sonra, öldürdükdən düşməni yaxud və kafiri tanıdığı yaxşı kəsin mədəniyyət nümunəsi aşkar olunmadı. Abidəni hərtərəfli şəkildə şəkildə hərtərəfli Abidəni olunmadı. aşkar nümunəsi mədəniyyət öyrəndikdən sonra bir neçə ehtimal irəli sürmək olar: sürmək irəli ehtimal neçə bir sonra öyrəndikdən sümüklərini qarışdırmışlar. qarışdırmışlar. sümüklərini ər aadra mqəi l, ass br ltə çrdk skletin içəridəki alətlə bir hansısa ilə, məqsədi araşdırmaq qəbri çox güman ki, aşkar olunub. Qəbrin içində, şimal tərəfdəki divarda divarda ki, tərəfdəki olar demək da onu şimal Hətta verir. əsas içində, söyləməyə fikri bu Qəbrin deşik açılmış olunub. aşkar ki, güman çox Şirvanşah sarayı kompleksində bərpa işləri zamanı bəhs etdiyimiz qəbr qəbr etdiyimiz bəhs zamanı işləri bərpa kompleksində sarayı Şirvanşah formasında tikilmiş, üzərində daş plitə qoyulmuşdur. 1964-cü ildə ildə 1964-cü qoyulmuşdur. plitə daş üzərində tikilmiş, formasında basdırılmışdır. basdırılmışdır. böyükdür. böyükdür. ouu. ərəi iic klə üüü kniə ibtn daha nisbətən ikinciyə sümüyü kəllə birinci Qəbrdəki doğurur. mehrabı istiqamətinə baxır. O, müsəlman adətinə uyğun olaraq olaraq uyğun adətinə müsəlman O, baxır. istiqamətinə mehrabı şərq istiqamətində dəfn olunmuşdur. Onun üzü cənub qərbə, məscidin məscidin qərbə, cənub üzü Onun olunmuşdur. dəfn istiqamətində şərq insan ikinci olunmamışdır, dəfn əsasən qaydalarına dini müsəlman O, skleti tam tərsinə yerləşib. Onun ayaq sümükləri qərb, kəllə sümüyü isə isə sümüyü kəllə qərb, sümükləri ayaq Onun yerləşib. tərsinə tam skleti sümükləri şərq, kəllə sümüyü isə qərb tərəfdə yerləşir. Üzü şimala baxır. baxır. şimala Üzü yerləşir. tərəfdə qərb isə sümüyü kəllə şərq, sümükləri səthindən 0,8m.-dir. səthindən dir. Saray məscidin giriş qapısından 2,5m. aralıdır. Onun dərinliyi yer yer dərinliyi Onun aralıdır. 2,5m. qapısından giriş məscidin Saray dir. Ona görə də qəbrin şərq tərəfində açılmış deşikdən onu müşühidə müşühidə onu deşikdən açılmış gəldik. qərarına tərəfində öyrənmək şərq edərək qəbrin də görə Ona Qəbri öyrənmək üçün onun üstünün götürülməsini məsləhət bilmədik. bilmədik. məsləhət götürülməsini üstünün onun üçün öyrənmək Qəbri abidəsi tapılmışdır. Qəbr üzə çıxan zaman torpaq işləri dayandırıldı. dayandırıldı. işləri torpaq zaman çıxan üzə Qəbr tapılmışdır. abidəsi sularının toplanıb bünövrəyə ziyan vurmaması üçün bərpa işləri işləri bərpa qəbr üçün zamanı çəkilməsi xəttinin vurmaması borusu su ilə ziyan üsulu drenaj aparılarkən, bünövrəyə toplanıb sularının Həmin qəbiri ilk dəfə doktor Kamil Fərhadoğlu təyin etmiş, tarixə və və tarixə etmiş, təyin Fərhadoğlu Kamil doktor dəfə ilk qəbiri Həmin abidəyə heç bir xələl gətirmədən onu araşdıra bilmişdir: araşdıra onu gətirmədən xələl bir heç abidəyə "Şirvanşahlar saray kompleksi, saray məscidinin girişində məscidinin saray kompleksi, saray "Şirvanşahlar - Belə bir ehtimal təkzib olunmaz fakdır ki, müsəlman şərqində hər şərqində müsəlman ki, fakdır olunmaz təkzib ehtimal bir Belə - Qəbrdə üz-üzə başdırılmış 2 insan skletinin birincisinin ayaq ayaq birincisinin skletinin insan 2 başdırılmış üz-üzə Qəbrdə Qəbr, şərq-qərb istiqamətində yerləşib, uzunluğu 2,5m., eni 0,4m.- 0,4m.- eni 2,5m., uzunluğu yerləşib, istiqamətində şərq-qərb Qəbr, «Şirvanşahlar sarayı kompleksində, məscidin girişində yağış yağış girişində məscidin kompleksində, sarayı «Şirvanşahlar Leyli və Məcnunun qəbri İçəri şəhər ərazisində indiyə qədər durur. durur. qədər indiyə ərazisində şəhər İçəri qəbri Məcnunun və Leyli təsədüfi aşkar olunmuş qəbr haqqında məlumat" haqqında qəbr olunmuş aşkar təsədüfi Qəbrdən saç nümunəsi tapılmamışdır. Abidə daş qutu qəbr qəbr qutu daş Abidə tapılmamışdır. nümunəsi saç Qəbrdən Əslində 2 insanın üzbəüz dəfn olunması faktı maraq faktı olunması dəfn üzbəüz insanın 2 Əslində H ÖRMƏTSİZ QƏBİR ÖRMƏTSİZ Bu qəbrdə skletdən başqa heç bir maddi maddi bir heç başqa skletdən qəbrdə Bu

bilavasitə məscidin girişində basdırırdılar. basdırırdılar. girişində məscidin bilavasitə həyəti ərazisində torpaq altında xeyli qəbr abidələri var. abidələri qəbr xeyli altında torpaq ərazisində həyəti təhqir qalıb, altında tapdağı insanların gələn namaza gün hər məscidə istinadən onu demək olar ki, Şirvanşahlar sarayı kompleksinin aşağı aşağı kompleksinin sarayı Şirvanşahlar ki, olar demək onu istinadən idi. olunması olmaması bu fikri söyləməyə əsas verir. Yazılı və şifahi mənbələrə mənbələrə şifahi və Yazılı verir. əsas söyləməyə fikri bu olmaması baş-ayaq yerləşmiş skletlərdən biri gənc oğlana, digəri isə gənc qıza qıza gənc aiddir" isə əsrə XII qəbr digəri bu ehtimalla oğlana, böyük Və gənc məxsusdur. biri skletlərdən yerləşmiş baş-ayaq deyə bilərik ki; bilərik deyə zrnə lü Mcuu ylı smkəii qlııı ə bu və qaldığını sümüklərinin yalnız Məcnunun ölmüş üzərində almaq nəzərə da Onu deyil. ağlabatan yerləşdirilməsi belə ayaqaltı kimi hətta pillə qəbrinin, insanın olmayan müsəlman girişində məscidin məscidin bilərəkdən sonradan, qəbr Bu deyildir. mümkün edilməməsi lazımdır ki, Şeyx Nizami "Leyli və Məcnun" əsərində Leylinin qəbri qəbri Leylinin əsərində Məcnun" və "Leyli Nizami Şeyx ki, lazımdır ki, bilərik deyə Həmçinin qoyulmuşdur. kimi pillə ayaqaltı girişində həmin skletlərin Nizami Gəncəvinin qəhrəmanlarının qalıqları qalıqları qəhrəmanlarının Gəncəvinin Nizami Bu skletlərin bildirir. həmin basdırıldığını qəbrinə Leylinin sonradan sümükləri olduğunu təsdiq edir: təsdiq olduğunu bir hansısa sümükləri skletinin oğlanın gənc ki, bilərik deyə səbəbdən alətlə qarışdırılmayıb, o basdırılarkən belə bütöv olmamışdır. Bu fakt fakt Bu olmamışdır. bütöv belə basdırılarkən o qarışdırılmayıb, alətlə ömti lmK Fraolnnb aadraııthi edərək təhlil araşdırmasını bu Fərhadoğlunun K. alim Hörmətli Məscidin tikildiyi dövrdə, onun bünövrəsində bu qəbrin aşkar aşkar qəbrin bu bünövrəsində onun dövrdə, tikildiyi Məscidin K.Fərhadoğlu araşdırmasının nəticəsi barədə bildirdi ki, "qəbrdəki "qəbrdəki ki, bildirdi barədə nəticəsi araşdırmasının K.Fərhadoğlu Qəbrdə dəfn olunmuş insanlardan birirnin müsəlman müsəlman birirnin insanlardan olunmuş dəfn Qəbrdə Apar o dünyaya könlümü şad et". şad könlümü dünyaya o Apar pərvərdigar! ya canımı dərdli Al Məni sevgilimin yanma apar! yanma sevgilimin Məni Səni əzizinə and verirəm mən, verirəm and əzizinə Səni Bu cam bərklikdən özün azad et, azad özün bərklikdən cam Bu Deyib bu sözləri, baş qoydu yerə, qoydu baş sözləri, bu Deyib edən! xəlq qurub aləmi bütün "Ey Dost! - deyib, canını tapşırdı ona. tapşırdı canını deyib, - Dost! Cananın qəbrini öpdükdən sonra, öpdükdən qəbrini Cananın Qəbri qucaqladı o birdən-birə. o qucaqladı Qəbri tarix elmləri doktoru. 22.10.2006 doktoru. elmləri tarix əsd lnn ruhunun, ölənin Məqsəd,

Kam il Fərhadoğlu, il Kam

77 78 SİRR və AÇAR / / Axdı göz yaşları yağışlar kimi. yağışlar yaşları göz Axdı Bu göz yaşlarıyla yuyub Məcnunu, yuyub yaşlarıyla Bu göz Bu məzar ağlatdı hər yaslı qəlbi, yaslı hər ağlatdı məzar Bu Torpaqdan torpağa qoydular onu. qoydular torpağa Torpaqdan i ğsdfkm ümşü bilsən! düşmüşdü, kimi sədəf ağ Bir Məhv oldu fələyin zəlzələsindən, oldu fələyin Məhv O öz nəfəsindən ətir saçardı. ətir nəfəsindən öz O onu. ənbərlə sürtdülər də Yenə tökdülər. yaş qan qopardaraq, Şivən çəkdilər, nalə meyidə, Baxdıqca insanlar. qəmgin gəlmiş dərd Başına Bu halı görüncə yol adamları, yol görüncə halı Bu Bir vəfa gözüylə seyr edib onu, edib seyr gözüylə vəfa Bir Onun mişk kimi saçları vardı, saçları kimi mişk Onun M Qızılla sildilər sədəf tozunu, sədəf sildilər Qızılla Sümüklər qalmışdır onun canından. onun qalmışdır Sümüklər Gövhərini saçmış o qalıb-bədən o saçmış Gövhərini yananlar, qəlbi qohumlar, Toplaşdı Ərəbistana. xəbər bu Yayıldı O zaman yayıldı bu səs hər yana, hər səs bu yayıldı zaman O gedən basdırıb torpağa Dürrünü Qeyidsiz gəldilər hərəmə sarı, hərəmə gəldilər Qeyidsiz Tezcə tanıdılar kim olduğunu. kim tanıdılar Tezcə Gördülər ki, yatır orda bir insan, bir orda yatır ki, Gördülər bilsən! qalmışdı, sümük bir Quruca nişanələrdən canındakı Onun bədən, qarışdı torpağa Çürüyüb əcnun - öz canını eşqə xərc edən, xərc eşqə canını öz - əcnun

hakimiyyəti ələ keçirmişdir. Digər qardaşını Şirvandan qovmuş və anası anası və qovmuş Şirvandan qardaşını Digər keçirmişdir. ələ hakimiyyəti Tamarı 'Torpaqları birləşdirmək" təklifindən sonra qəbul etmirdi. etmirdi. qəbul sonra təklifindən birləşdirmək" 'Torpaqları Tamarı Axsitanm ölümündən sonra Şirvanda hakimiyyət uğrunda mübarizələr mübarizələr uğrunda hakimiyyət Şirvanda sonra ölümündən Axsitanm qızışır və hakimiyyət tez-tez bir əldən digərinə keçirdi. digərinə əldən bir tez-tez hakimiyyət və qızışır təsir göstərirdi. Ona görə də Axsitanm ölümündən sonra, hakimiyyəti hakimiyyəti sonra, ölümündən Axsitanm də görə Ona göstərirdi. təsir da qəbrinə hörmətsiz yanaşaraq, qəbrin sinə daşını sındırmış, sümükləri sümükləri sındırmış, daşını sinə qəbrin yanaşaraq, hörmətsiz qəbrinə da övladının onun kimi, olduğu qəbrinə öz Axsitanm insanlar, ələ keçirmiş "pis" tərbiyəsinə və təlim gənclərinin dövrün çevrilməsi, "səcdəgaha" girişində ayaqaltı pillə kimi yerləşdirmişlər. Nə üçün bəs, məhz Şah Şah məhz bəs, üçün Nə məsçidi"nin yerləşdirmişlər. "Şah kimi pillə çıxararaq, ayaqaltı içərisindən girişində qalasının Qız - məqbərənin məscidinin girişində? Şirvanşahın oğlunun! cənazəsinin qara camaatın camaatın qara cənazəsinin oğlunun! Şirvanşahın girişində? məscidinin Leyli və Məcnunun birgə uyuduqları qəbrin, məqbərənin - məqbərənin qəbrin, uyuduqları birgə Məcnunun və Leyli ayaqları altında tapdalanması yolverilməz olduğundan, bu qəbr məhz məhz qəbr bu olduğundan, yolverilməz tapdalanması altında ayaqları Şah məscidinin girişində basdırılmışdır. girişində məscidinin Şah maqla öz insanlıqlarını danmış və Allahın onları Yer üzünə sevgi sevgi üzünə Yer onları Allahın və danmış insanlıqlarını öz maqla Nizamiyə görə: Nizamiyə unutmuşdular. yolladığım birgə duyğusuyla bu hadisəni belə qeyd edir: qeyd Alim belə etmişdir. hadisəni aşkar bu qalıqlarını qəbirdaşınm sevgililərin gənc zamanı, Qız qalasının içərisindən çıxardılaraq, məscidin girişində məscidin çıxardılaraq, içərisindən qalasının Qız Tarixə nəzər saldıqda görürük ki, Axsitan öz qardaşım öldürərək öldürərək qardaşım öz Axsitan ki, görürük saldıqda nəzər Tarixə Dövrün adət və ənənələrini pozmuş sevgililərin bu qəbrinin qəbrinin bu sevgililərin pozmuş ənənələrini və adət Dövrün Dövrün hakimləri İslamı məhəbbətə, məhəbbəti İslama qarşı qoy­ qarşı İslama məhəbbəti məhəbbətə, İslamı hakimləri Dövrün üy eqi, aa hr e klkalq yndr - deyən - oyunudur" kələkbazlıq şey hər qalan eşqdir, Dünya Görkəmli alim Ö.İsmizadə Qız qalasının içində apardığı qazıntılar qazıntılar apardığı içində qalasının Qız Ö.İsmizadə alim Görkəmli ayaqaltı kimi basdırılmasının səbəbi: basdırılmasının kimi ayaqaltı Kim ki eşqdən xali oldu, qurudur, oldu, xali eşqdən ki Kim Aləmin dövranında kim diri qalardı? diri kim dövranında Aləmin Yüz jam olsa da, eşqsiz ölüdür. eşqsiz da, olsa jam Yüz Eşq toxumu olmasa heç kəsin toxumu göyərməz, toxumu kəsin heç olmasa toxumu Eşq Eşq evindən başqa heç kəs (heç yerdə) arxayın deyil. arxayın yerdə) (heç kəs heç başqa evindən Eşq Eşq atəşindən başqa dünyada yaxşı nə var? yaxşı dünyada başqa atəşindən Eşq Onsuz nə gül güldü, nə bulud ağladı.." nə bulud güldü, gül nə Onsuz "Əgər aləmin jam eşq olmasaydı, eşq jam aləmin "Əgər

79 80 SİRR və AÇAR / / sonradan yeni qəbrdə əvvəlki vəziyyətində dəfn edilir. dəfn vəziyyətində əvvəlki qəbrdə yeni sonradan qəbrləri köçürərkən, mərhumun sümüklərinin foto şəkilləri çəkilir və çəkilir şəkilləri foto sümüklərinin mərhumun köçürərkən, qəbrləri eyni basdırılmasının tarixi kökləri vardır. İndi də İslam dünyasında dünyasında İslam də İndi vardır. kökləri tarixi basdırılmasının eyni basdırılmasını izah etmək olar. etmək izah basdırılmasını əsəslanaraq "günah işlətmiş" gənclərin qəbrinin belə dərin dərin belə qəbrinin gənclərin işlətmiş" Buna işlədilir. "günah qarğış olan dərin daxil görüm əsəslanaraq "Səni folklorumuza" adama "milli kimi işlətmiş günah gedəsən" bir hansı hər Bəzən gəlir. sızmış qurunt sularıdır. qurunt sızmış qazılmışdır. Quyunun içərisindəki su, sonradan məqbərənin alt qatma alt məqbərənin sonradan su, içərisindəki Quyunun qazılmışdır. bu etdiyi qeyd Ö.İsmizadənin yerləşdirilirdi. qəbr orada və qazılırdı quyunun altında genişlənən hissəsi də məhz, məqbərənin alt qatı kimi kimi qatı alt məqbərənin məhz, də hissəsi genişlənən altında quyunun altında torpağın hissə Birinci olurdular. hissəli iki hamısı məqbərələrin mümkündür." olan qəbir daşının da məhz XI - XIII əsrlərə aid olduğunu söyləmək söyləmək olduğunu aid əsrlərə XIII - XI məhz da daşının qəbir olan tapılan damğalı şirli qabların, kufi yazısının və zəngin nəbati naxışları naxışları nəbati zəngin və Sınıq-qala yazısının kufi olan qabların, aid şirli əsrə damğalı XI tapılan ilə etibari üslubu xətt və forma öz yazı minarəsindəki yazını çox xatırladır... Qız qalasında "su quyusu"ndan quyusu"ndan "su qalasında Qız xatırladır... çox yazını minarəsindəki olan bu qəbirdaşı xüsusi ilə diqqəti cəlb edir. Daşın üzərində olan kufi kufi olan üzərində Daşın edir. cəlb diqqəti ilə xüsusi qəbirdaşı bu naxışı olan nəbati zəngin çox arxasında və yazısı kufi Üzərində tapılmışdır... - XIV əsrlərə aid olan gil qablar, onların qalıqları və s. materiallar materiallar s. və qalıqları onların qablar, gil olan aid əsrlərə XIV - rb lfaı l yzs v nbt nxş oa qbramn ıılr da qırıqları qəbirdaşmın olan naxışı nəbati və yazısı ilə əlifbası üzərində ərəb hissəsində, genişlənən quyunun başqa Onlardan tapılmışdır... söyləyirdilər. Quyu təmizlənərkən, 9 metr və daha çox dərinliyində XII XII dərinliyində çox daha və metr 9 təmizlənərkən, Quyu söyləyirdilər. deyildir. Bəziləri bu quyunun gizli yer altı yol ilə əlaqədar olduğunu olduğunu əlaqədar ilə yol altı yer gizli quyunun bu Bəziləri məlum deyildir. dəqiq belə qazıldığı üçün məqsəd nə quyunun bu qədər işlərinə aparılmışdır. Qazıntılara qədər quyu tullantılarla dolu idi. Qazıntı Qazıntı idi. dolu tullantılarla quyu qədər Qazıntılara aparılmışdır. əcəi smkəii əcdngrşnə vək əiytəi ilə vəziyyətləri əvvəlki girişində məscidin sümüklərinin Gənclərin Qəbrin 9 metr dərinliyində basdırılması, şəriət qanunlarına uyğun uyğun qanunlarına şəriət basdırılması, dərinliyində metr 9 Qəbrin Bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, Nizami dövründə ucaldılan ucaldılan dövründə Nizami ki, istəyirəm etmək qeyd daha Bir 'İlk qazıntılar Qız qalası divarlarının içərisində olan quyuda quyuda olan içərisində divarlarının qalası Qız qazıntılar 'İlk " Bakı Qız qalası" Qız Bakı Ö. Ş.İsmizadə.Ö. H. Ə.Ciddi. sh 18) (səh. həmin dövrə aid edilən 50 ədəd "əmanət qəbri" aşkarlanmışdır: qəbri" "əmanət ədəd 50 edilən aid dövrə həmin edildiyini və bu ərazinin səcdagah ola biləcəyini bildirir: biləcəyini ola səcdagah ərazinin bu və edildiyini və yaxud səcdəgaha səcdəgaha yaxud və qovuşması) uyuyurlar və onların ruhları göylərdə bir-birinə qovuşur. Məhz bu bu Məhz qovuşur. ( bir-birinə "Qübbə" göylərdə üzərində qalasının Qız də ruhları səbəbdən onların və uyuyurlar qəbrdə bir Məcnun və Leyli qədər günə Bu yönəltmişlər. doğru Qibləyə yerləşən Qız qalasıdır. Bu qəbirlər, meydan və qalereya məhz Qız Qız məhz qalereya və meydan qəbirlər, Bu qalasıdır. Qız yerləşən və edilmişdir. quyu aşkar məzarlar meydanda Həmin sidir. olan sütunları və arkaları tərəfdən üç Meydan edilmişdir. aşkar meydan "səcdəgaha" çevrildiyini bildirir: çevrildiyini "səcdəgaha" qeyd etdiyi "hansısa məqbərə və yaxud səcdəgah", elə meydanın içində içində meydanın elə səcdəgah", yaxud və məqbərə "hansısa etdiyi qeyd eyni­ Divan-xanadakılarm sütunlar və arka Bu olunub. əhatə ilə qalereya aşkar qəbrlərin edilən aid əsrlərə XIV - XII yaxınlığında qalasının qatar-qatar quşlar civildəşərək uçuşurlar. Bunu hər kəs ilin bütün fəsillərində, aiddir. qalasına Şeyx Nizami, "Leyli və Məcnun" dastanında onların qəbrinin qəbrinin onların dastanında Məcnun" və "Leyli Nizami, Şeyx Qız qalası ilə üzbəüz Xanagəh Xanagəh üzbəüz ilə qalası Qız Akademik Sara Aşurbəyli də, "Bakı şəhərinin tarixi" kitabında Qız Qız kitabında tarixi" şəhərinin "Bakı də, Aşurbəyli Sara Akademik Burada nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, mərhum Sara xanımın xanımın Sara mərhum ki, istəyirəm çatdırmaq nəzərinizə Burada Maraqlı hallardan Maraqlı biri hallardan də odur ki, Qız qalasının üzərində səhər və axşam «Qız qalasının yaxınlığında aparılmış qazıntılar zamanı, kiçik bir bir kiçik zamanı, qazıntılar aparılmış yaxınlığında qalasının «Qız İslam adətlərinə görə onların məqbərəsinin - Qız qalasının üzünü üzünü qalasının Qız - məqbərəsinin onların görə adətlərinə İslam sözü həkk edilmişdir. həkk sözü Leylinin yanında dəfn eylədilər... dəfn yanında Leylinin müxtəsər, açıb, yanını Daxmanın Hüsnünə bağ-bostan həsəd aparan həsəd bağ-bostan Hüsnünə Ölüb bir beşikdə qoşa yatdılar... qoşa beşikdə bir Ölüb qərar; əhdə bir vermişlər ikən Sağ O O Onu ziyarətə gələrdi ellər. gələrdi ziyarətə Onu O türbə səcdəgah oldu çox zaman. çox oldu səcdəgah türbə O Zaman dolaşdıqca hər iki qəbrə, iki hər dolaşdıqca Zaman Tikdilər ordaca bir daş məqbərə. daş bir ordaca Tikdilər müqəddəs qəbri öpərdi yellər, öpərdi qəbri müqəddəs aid olmuşdur." aid "Bakı şəhərinin tarixi" şəhərinin "Bakı Bu meydan və qalereya hansısa hansısa qalereya və meydan Bu Ə R Ə B Q Ə M Bzr düzü) (Bazar I ər ad dlck i qədər bir ediləcək aid əsrə XII qovuşma adlandırılan ərazidə ərazidə adlandırılan

kdmk(ə. 177) (səh. akademik , a bəyli, y ə rb u ş A ra a S ruhların göylərdə ruhların Məqbərəyə

81 82 SİRR və AÇAR / / namus və qeyrətini dərk edərək, vaxtı ilə üz döndərdiyi oğlunu: döndərdiyi üz ilə vaxtı edərək, dərk qeyrətini və namus Şirvanşah I Axsitan, oğlunun məhəbbətini və onun sevgilisinin alınmaz alınmaz sevgilisinin onun və məhəbbətini oğlunun IAxsitan, Şirvanşah Oğlunun və onun məhəbbətinin yüksək qiymətləndirilməsini görən görən qiymətləndirilməsini yüksək məhəbbətinin onun və Oğlunun onların qəbrlərini Leyli və Məcnunun qəbri yaxınlığında başdırarlarmış. başdırarlarmış. yaxınlığında qəbri və Məcnunun Leyli qəbrlərini onların edib, onu "Leyli və Məcnun"un qəbri yaxınlığında dəfn etmələrini etmələrini dəfn yaxınlığında qəbri Məcnun"un və "Leyli onu edib, arzulayırlarmış. Övladlarının son arzularını həyata keçirən valideyinlər, valideyinlər, keçirən həyata arzularını son Övladlarının arzulayırlarmış. əmanət yaxınlarına cənazələrini ilə arzuları son seçərək, səcdəgah isə qəbrlərini onların örnək, üçün özləri məhəbbətlərini yüksək Məcnun"un çalmamışdır. Bu adətlərlə barışmaq istəməyən gənc sevgililər, "Leyli və və "Leyli sevgililər, gənc istəməyən qələbə tam hələ barışmaq isə adətlərlə Bu istəyi çalmamışdır. etdirmək qəbul Ərəb altında adı Türklərinə əsr XII qanunları İslam adətlərini, anlamırdı. olduğunu nə məhəbbətin birlikdə ölməyi digər kişi ilə evlənməkdən üstün tutur. Bu tarixi dastan dastan tarixi Bu tutur. üstün evlənməkdən ilə kişi digər ölməyi birlikdə əsasında qurulduğunu isbat edir. isbat sevgi belə qurulduğunu çağlardan əski əsasında təməlinin ailənin türklərində Azərbaycan da, təsvir edilir. Belə ki, Dəli Domrulun: Dəli ki, Belə edilir. təsvir üçün ərinin yoxluğundan sonra başqasıyla ailə qurmaq ölümə bərabər bərabər ölümə qurmaq ailə başqasıyla sonra yoxluğundan ərinin üçün boyunda, ilkin ailə münasibətlərinin məhəbbət üzərində qurulub, qurulub, üzərində məhəbbət münasibətlərinin ailə ilkin boyunda, aydınlaşır ki, gənc ailə sevgi əsasında formalaşmışdır. Dastanda qadm qadm Dastanda formalaşmışdır. əsasında sevgi ailə gənc ki, aydınlaşır dialoqundan arvadın Ərlə görürük. gətirdiyini əmələ sütunlar möhkəm yaranan, qədim türk yazılı abidəsi olan "Duxa qoca oğlu Dəli Domrul" Domrul" Dəli oğlu qoca "Duxa olan abidəsi yazılı türk qədim yaranan, biz, "Dədə Qorqud" dastanında rast gəlirik. Bu dastanda Türk Türk dastanda Bu gəlirik. olur. rast etmək ayırd seçdiklərini özləri dastanında "taylarını" öz tarixən Qorqud" gənclərinin "Dədə biz, gəncləri üçün səcdəgaha çevrilməsinin tarixi əsasları vardır. Bu əsaslara əsaslara Bu vardır. əsasları tarixi çevrilməsinin səcdəgaha üçün gəncləri gənc aşiqin sonsuz məhəbbətinin simvolu olan bu qəbrin digər türk türk digər qəbrin bu olan simvolu məhəbbətinin sonsuz aşiqin Sara iki gənc qurulan, ilə yazı qəbiristanlığında Bakı ki, Belə edir. tarixi isbat daha bir Bu qalası Qız olduğunu məqbərənin həmin istəyirəm. uzlaşması, etmək araşdırmalarının qeyd Aşurbəylinin daha bir bildirməsini müqəddəs yerlərdə ya və müqəddəs rast digər sitayişgəlinir. məkanlarında əsasə "başa düşür" və onların xatirəsinə məqbərə ucaltmağı sifariş edir. sifariş ucaltmağı məqbərə xatirəsinə onların və düşür" "başa təklifini qadm ürək yanğısı və ciddi etirazla qarşılayır, onunla onunla qarşılayır, etirazla ciddi və yanğısı ürək qadm təklifini "Kitabi-Dədə Qorqud" oğuznaməsinin eramızdan əvvəlki çağlarında çağlarında əvvəlki eramızdan oğuznaməsinin Qorqud" "Kitabi-Dədə Arif Ərdəbilinin Bakı qəbiristanlığında məqbərənin ucalmasını ucalmasını məqbərənin qəbiristanlığında Bakı Ərdəbilinin Arif Orta əsrlərin başlanğıcında İslam Ərəbistanında cəmiyyət cəmiyyət Ərəbistanında İslam başlanğıcında əsrlərin Orta n yaz aylarında müşahidə edə bilər. Analoji hallara ziyarətgahlarda, ziyarətgahlarda, hallara Analoji bilər. edə müşahidə aylarında yaz n Heç kəsə yovuşmaz görüb Məcnunu görüb yovuşmaz kəsə Heç divanədən. o üzdülər əl Artıq Atası, anası ağlayıb qəlbdən, ağlayıb anası Atası, Yalnız özbaşına qoydular onu. qoydular özbaşına Yalnız İki oğlanctğt öksüz qoymagil! öksüz oğlanctğt İki Gözün kimi sevərsə, Sən ana vargil! ana Sən sevərsə, kimi Gözün

eiə Şmxy kçrəə əbr olmuşlar məcbur köçürməyə Şamaxıya yenidən layihəsi əsasında ucaldılmadığını bir çox alimlər bildirmişlər: alimlər çox bir ucaldılmadığını əsasında layihəsi hadisəni etdiyim qeyd yuxarıda və etmir təsdiq göstəriciləri memarlıq tikilinin edildiyini inşa sarayıolaraq Şah əsrdə, XV sarayının Şirvanşahlar olan tikili, ibarət qəbirüstü məqbərəsidir.Axsitanm ikiŞirvanşah yarusdan mərkəzində ansanbılının yerləşən səkkizguşəli, dairəvimemarlıq künbəzli, həyatını yalnız Allah-Təala ilə bağladığını bildirirlər. bağladığını ilə Allah-Təala yalnız həyatını itirmiş var-dövlətini və üzvlərini qalan ailəsinin sonra oğlunu, yeganə yaxın olmaq üçün o bu qərarı qəbul edir. Bakının paytaxt elan elan paytaxt Bakının edir. qəbul qərarı bu o üçün olmaq yaxın əsaslandırmağa imkan verir. Belə ki, "Şirvanşahlar sarayı"nm Beləmemarlıq bir sarayı"nm ki, verir."Şirvanşahlar imkan əsaslandırmağa yox, sağlığında ikən özünə qəbr evi - məqbərə tikdirir. Gürcü Gürcü tikdirir. məqbərə - evi bütün qəbr şan-şöhrətindən, özünə ikən sarayı" "şah dövlətindən, sağlığında paytaxtda seçilmiş - yox, yeni üzərək, var nəfsini maddiyyatmdan dünyanın Axsitan, imydidn çxrsl i əa əu təiou. xia, ailəsindənolur. Axsitan, etməliqəbul qərar riskli bir çox bilməyədyindən, edilməsinin yeganə səbəbkarı olan məqbərəni - Qız qalasını hər an an hər seçir. qalasını məkan Qız özünə yeri - hündür ən içində qalası məqbərəni şəhər o, olan üçün görmək səbəbkarı yeganə edilməsinin Rusların və İranın güclü hərbi dəniz donanmaları mövcud idi. idi. mövcud donanmaları igamətgah Bakının dəniz olmadığından, hərbi donanması bir güclü belə Şirvanşahların İranın və biləcək Rusların yarada təhlükə an hər üçün dövləti Şirvan ki, Belə idi. əlverişsiz salnaməçiləri Axsitanm Şamaxı zəlzələsində ailəsini itirdikdən sonra, sonra, itirdikdən ailəsini zəlzələsində Şamaxı Axsitanm salnaməçiləri əvvəlcə Ancaq, bilər.edilə hesab mütləq tikdirməsi məscidi Şah və sarayı köçür və onu Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq paytaxt elan edir. yeganə nişanə qalmış, oğlunun qəbri üzərində məqbərəsi ucalan şəhərə - Bakıya seçilməsi çox riskli bir qərar idi. ( idi. qərar bir riskli çox seçilməsi Axsitanailəsinin qalan üzvülərinifəlakətdə də bu itirir.ailəO, üzvlərim diri- aşkar edilmiş, onu araşdırmaq məqsədi ilə qəbrin böyründən dəlik dəlik böyründən qəbrin qarışdırılmışdır". alətlə bir ilə hansısa (oğlanın) məqsədi biri skletin və açılmış araşdırmaq onu edilmiş, aşkar ii du traı üəid şhr yndn uu, rd atq yaşaya artıq orada qurub, yenidən şəhəri üzərində torpağın udmuş diri inşa əvvəllər daha otağının mərkəzi etmişlər. qeyd olan alimlər çox bir edildiyini formada guşəli səkkiz sarayının Şirvanşahlar Ancaq, bildirilir. edildiyi inşa əsrdə XV sarayının Kamil Fərhadoğlu qeyd edir ki, onun araşdırdığı qəbir "əvvəllər "əvvəllər qəbir araşdırdığı onun ki, edir qeyd Fərhadoğlu Kamil aıı yrədy əai ot ərəd hrisrtj chtə çox cəhətdən hərbi-strateji əsrlərdə orta ərazi, yerləşdiyi Bakının Şirvanın paytaxtı Şamaxı 1192 d il zəlzələsində yerlə-yeksan olur. Şirvanşah İçəri şəhər ərazisində yerləşən indiki Şah məscidinin və Şirvanşahlar Şirvanşahlar və məscidinin Şah indiki yerləşən ərazisində şəhər İçəri Şirvanşah Axsitan Bakıya köçəndən sonra, onun bu ərazidə Şah Şah ərazidə bu onun sonra, köçəndən Bakıya Axsitan Şirvanşah Bizim indiyə qədər Şirvanşahlar sarayı kimi qiymətləndirdiyimiz qiymətləndirdiyimiz kimi sarayı Şirvanşahlar qədər indiyə Bizim RVANŞ AR ARAYI A R SA R LA H ŞA N A V İR Ş Şirvanşahlar bir müddətdən sonra paytaxtı sonra müddətdən bir Şirvanşahlar ) Ancaq oğlunun qəbrinə qəbrinə oğlunun Ancaq )

83 84 SİRR və AÇAR / / ние м авзолейного типа». авзолейного м ние женным под ним круглым в плане помещением. Связь эта позволяетэта Связь помещением. плане в круглымним под женным ивавшиеся впоследствии помещения. Это гипотеза находит находит как гипотеза помещения оба рассматревать Это помещения. располо­ с зала связи строительной - архитектурно в подтверждение впоследствии ивавшиеся составляет один метр). одинсоставляет о денй атю дня к оооу рмкуи пристра­ примыкнули которому к здания, частью древней мой еь оо зл саьыи оееим вра. ( дворца... помещениями остальными с зала полов вень бессистемныйконгломерат, причем небыл выдержан даже общий уро­ ola biləcəyini yuxarıda qeyd edilmiş kitabında Bretaniski belə isbat edir: Bretaniski kitabında edilmiş qeyd yuxarıda ola biləcəyini məqbərə həqiqətən onun və tikildiyini əvvəllər daha ansanbılmdan saray уро­ того, Кроме помещений. остальных стены толщиною своею дят вень его пола ниже, чем у остальных помещений»ниже, полавеньостальных чему его стыкзданий дворца спримыкающим к нему ханы... диван - уступчатость контурных линий восточного июжного фасадов, отсутствие выделение центрального восмигранного зала, труднообъяснимоетакже направлении, поперечном трудно или продольном объяснимый в ний жениипомещение, отсуствиекапитальных стен, проходящих через зда­ какой - либо закономерности в поэтажном, асимметричномпоэтажном,закономерностирасполо­ в либо какой- ко не все удовлетворительно объяснены.В первую очередь следует назвать гозамысла,которому было быподчинено строительство ансанбля... ипозволяют дворцами утверждать,нечтобыло единого архитектурно­ новлена.Расположение зданий на участкеи характерсвязи между ними всеже не требуется таких толстыхстен. Вопрос остаетсяоткрытым...» толстыестены, в то времякак в других частях здания дворцаони не которыйпорталом, пере- украшен ввторого имеет входэтажа, залугольной их венчает большойкаменный купол? Но для утвержденияимеют болеетакоготолстые куполастены, чем другиекомнаты. Только липотому, что выщают иметра. Невольно возникает вопрос:почему центральные залы Sonradan Şirvanşahlar qalmışSonradan sarayının mərkəzində səkkiz guşəli zalın, «Высказывалосьмнение, чтозал былвстроен в существовавшийуже Стены центрального восьмигранного зала значительно перовосхо- перовосхо- значительнозала восьмигранного центрального Стены «Очередность возведенияпостроек ансанблья документально не уста­ «Из плана дворца видно, что центральная часть его, то есть восми- восми- есть то его,часть центральная чтовидно, дворцаплана «Из План дворца обладает некоторымиособенностями, из которых дале­ Eyni fikri Bretanitski də təsdiq edərək, belə qeyd edir: qeyd belə edərək, təsdiq də Bretanitski fikri Eyni азербайджанской " ы р у т к е т и х р й а о к с н а ж д й а б р е з я а и р о т с И " « Ширваншахов» в о х а ш н а в р и ц Ш е р о в Д

Однако, более достоверно, что залса­ являетсячтодостоверно, более Однако, б не вхяуне оу е- соруж двухъярусное чное обы Bretanitski. Useynov. Dadaşev. oka16. sh 190). (səh. 1963. Moskva aı 14 sh 11) (səh 1944 Bakı. Leviatov разница полов разница . N . V

getməməsi Şirvanşah Axsitamn ölümündən sonrakı taleyini sual altında altında sual taleyini sonrakı ölümündən Axsitamn Şirvanşah getməməsi əbrnn çnə çxrmşa. l b sbbədni k, bu ki, səbəblərdəndir bu Elə çıxartmışlar. yanaşaraq hörmətsiz içindən kimi olduğu sonra qəbrinə məqbərənin qədər bir oğlunun də basdırıldıqdan qəbrinə yaxud onun və bu basdırmamışlar ucaltdığı özünə məqbərədə Axsitanı sonra ölümündən də, görə Buna qoyurdu. ki, Şirvanşah Axsitan XII əsrdə özünə məqbərə ucaltdığı zaman o, Şah Şah o, zaman ucaltdığı məqbərə özünə əsrdə XII Axsitan olar Şirvanşah demək ilə ki, mülahizə Bu yoxdur. qəbri Axsitamn içində məqbərənin qalıqlarını əvvəlki vəziyyətlərini saxlamaqla, Şah məscidinin girişinə girişinə məscidinin Şah saxlamaqla, vəziyyətlərini əvvəlki qalıqlarını edir). isbat bunu tikdirmişdir. də məscidi yqlı il km yrədrrə. u aiəəi üəidn ç əsr üç üzərindən hadisələrin Kamil zaman Bu ucaldan yenidən məscidini Şah əsrdə XV yerləşdirirlər. sonra, keçəndən kimi pillə ayaqaltı larının fitfasım pozmayaraq, qəbiri olduğu kimi, təhqiramiz formada formada təhqiramiz kimi, olduğu qəbiri pozmayaraq, əcdad­ və fitfasım açırlar larının dəlik ona maraqlanaraq qəbrlə girişindəki Şah Məscidinin sahibləri Əmr edilmişdir. aşkar qəbr bu etdiyi qeyd Fərhadoğlunun onların ilə, məqsədi etmək təhqir ruhlarını sevgilisinin "alınmaz" yönəltmək istəyirəm: yönəltmək Ancaq Nə bildirir. görsənir. əsassız özü fərziyyəsi qarışdırıldığını qarışdırılması alətlə bir sümüklərinin bu skletin hansısa Fərhadoğlu birinin Kamil alırlar. qərara skletlərdən saxlanılmasını kimi pillə ayaqaltı məqsədlə sümüklər qarışdırıla bilər? Mən Sizin fikrinizi bir məntiqə məntiqə bir fikrinizi Sizin Mən bilər? qarışdırıla sümüklər məqsədlə alət ikinci skletə dəymir? Və ya nəyəsə görə skletlərdən birini birini skletlərdən görə nəyəsə ya Və sklet ki, deməkdir o isə Bu dəymir? toxunmurlar? skletə ikinci lakin skletə qarışdırırlar, ikinci alət Varisinin qalmaması, həmçinin anası Tamar və qardaşı ilə yola yola ilə qardaşı və Tamar anası həmçinin qalmaması, Varisinin - Qəbrdəki skletlərdən biri hansısa bir alətlə qarışdırılır, ancaq bu ancaq qarışdırılır, alətlə bir hansısa biri skletlərdən Qəbrdəki -

Axsitamn ölümündən sonra onun oğlu və oğlunun oğlunun və oğlu onun sonra ölümündən Axsitamn (Şah məscidinin altında daha qədim tikilinin qaliqları tikilinin qədim daha altında məscidinin (Şah

85 86 SİRR və AÇAR / / başbilənlərindən soruşduqda, onlar bu Quran Ayəsi ilə ona təsəlli təsəlli ona ilə Ayəsi Quran bu onlar soruşduqda, başbilənlərindən imtahandır. Ən böyük mükafat isə məhz Allah yanındadır! Allah məhz isə mükafat böyük Ən imtahandır. bildirmək yerinə düşər ki, üzü Qibləyə duran qabırğa, qalasında solda Qız duran ki, düşər Qibləyə üzü yerinə bildirmək Quranın bu Surə və Ayəsinin sıra nömrələrini məqbərənin ölçülərində ölçülərində məqbərənin nömrələrini zaman, sıra Ayəsinin ucaldan və Surə məqbərə bu oğluna Quranın Axsitanm da memar Dahi vermişlər. bir qanunauyğunluqla vurmuşdur: qanunauyğunluqla bir ənnn d vrlidr Brd, ii fklrnz Qz aaıı 8 istəyirəm: yönəltmək qalasının daha bir ayəsinə edilən qeyd Qız Qurani aşağıda - Kərimin mahiyyətinə fikrlərinizi olmasının Sizin hündürlüyündə metr Burada, 28 olaraq yaruslu verilmişdir. adı Məcnunun - sonra isə oğlanın Leylinin, - qızın ilk olaraq dastanında və Məcnun Leyli əks etdirərək, bu təsəlliyə qoşulmuşdur. təsəlliyə bu etdirərək, əks hamar, üst hissələri girintili-çıxıntılı formadadır. Memar bu "bəzəkləri" "bəzəkləri" bu Memar formadadır. girintili-çıxıntılı hissələri üst hamar, sağda isə onurğa verilmişdir verilmişdir isəonurğa sağda da onu Burada etmişdir. təsvir basdırıldığını baş-ayaq qəbirdə gənclərin keçirir. Dahi memar ucaltdığı məqbərənin - Qız qalasının memarlıq memarlıq qalasının Qız - gizli məqbərənin almış ucaltdığı memar sifarişi Məsuda Bu Dahi edir. keçirir. oğlu sifariş Davud ucaltmağı abidə - memar məqbərə məzmunlu çəkinərək, uçuldulacağmdan məqbərənin sonra bu ölümündən itirdiyindən, varisini O, mümkündür. Ərəb və Fars oxunuş qaydalarma görə yazılar sağdan sola sağdan görə qaydalarma Ərəb yazılar oxunduğundan, və oxunuş Fars h əyilmiş tikilidən (kişi və qadın) ibarətdir. Onların hər ikisinin alt hissəsi hissəsi alt ikisinin hər Onların ibarətdir. qadın) və (kişi tikilidən əyilmiş ki; Belə etdirmişdir. əks basdırılmasını baş-ayaq gənclərin görünüşündə həyata məharətlə çox işi düşən öhdəsinə Məsud Ustad memarı qalanın ucaltmaq məqbərə - abidə məzmunlu başa gizli yalnız Axsitan xatirəsinə saxlanmışdır. lisinin halında əvvəlki tapşırılarkən, torpağa üüd i dvü dtv əəəəii omş ğu ə nn sevgi­ onun və oğlu pozmuş ənənələrini və adət dövrün ki, düşürdü ər hansı bir alətlə qarışdırılmamışdır. Məcnunun sümükləri yenidən yenidən sümükləri Məcnunun qarışdırılmamışdır. alətlə bir hansı ər 2. silindirin üzərindəki "naxışlı" hissə (S2), "qabırğa"nm hamar hamar "qabırğa"nm (S2), hissə "naxışlı" üzərindəki silindirin 2. ii k, a-öltnz ə vaıı szn çn na bir ancaq üçün sizin övladınız və mal-dövlətiniz ki, Bilin 3. silindirin "naxışlı" hissəsinin hündürlüyü (S2), silindirin üst üst silindirin (S2), hündürlüyü hissəsinin "naxışlı" silindirin 3. 1. silindirin hamar hissəsi (Sİ), "qabırğa"nm üzərindəki "naxışlı" "naxışlı" üzərindəki "qabırğa"nm (Sİ), hissəsi hamar silindirin 1. Yəgin ki, Axsitan başına gələn oğlunun bu müsübətinin səbəbini öz səbəbini müsübətinin bu oğlunun gələn başına Axsitan ki, Yəgin Bu bərabərlik Qız qalasının həndəsi bir formada olduğunu bildirir. olduğunu formada bir həndəsi qalasının Qız bərabərlik Bu Bununla da Məsud Davudoğlu məqbərənin memarlıq görünüşündə görünüşündə memarlıq məqbərənin Davudoğlu Məsud da Bununla Abidə iki hissəli - konusvari silindirik və ona bitişik qabırğavari qabırğavari bitişik ona və silindirik konusvari - hissəli iki Abidə hissəsi (Ql) ilə eyni ölçüdədirlər: eyni ilə (Ql) hissəsi hissəsinin diametri (D2) ilə eyni ölçüdədir; S2 = D2 = S2 ölçüdədir; eyni ilə (D2) diametri hissəsinin hissə ilə (Q2) ilə hissə Bu ölçü "qabırğa" çıxıntısının uzunluğu ilə eynidir: D2 = QL = D2 eynidir: ilə uzunluğu çıxıntısının "qabırğa" ölçü Bu Qız qalasının memarlıq formasına nəzər yetirək; nəzər formasına memarlıq qalasının Qız Qurani - Kərim. 8. "Əl-Anfal" surəsi, Ayə 28. Ayə surəsi, "Əl-Anfal" 8. Kərim. - Qurani İ=Q2 2=Qlodqa İ+Q 2+Q almır. Ql + S2 = Q2 + Sİ olduqda; l Q = S2 2, Q = Sİ (Həvva, Adəmin sol qabırğasından yaranmışdır). sol qabırğasından Adəmin (Həvva,

"SİRR"

Qız qalasının müəmmalı görünüşü və onun ucaldılması səbəbləri hamını, o cümlədən həmin dövrdə inşa edilən məqbərələri öz tarixi əsərlərində əbədiləşdirən Şeyx Nizami Gəncəvini də çox maraq­ landırırdı. O, abidənin mahiyyətini dərk etmədiyindən, onu "büt" kimi dəyərləndirir və Peyğəmbərə xitabən Axsitandan soruşur:

Biz kimik, nəçiyik, aç göstər artıq, Büt qayıranmıyıq, büt qıranmıyıq.

Nizami bu tikilinin mahiyyətində Axsitanm nə isə bir sirr gizlətdiyini başa düşürdü:

Sən ki, padişahsan, açıq, aşikar, Gizli xəlifəsən, böyük hökmüdar. Mənalar çeşməsi gözündə qaynar, Qəlbində göylərin gizli sirri var.

O, Allaha xitabən Şirvanşaha müraciət edərək deyir:

Fikri dolaşdıran bu pərdə də bir, Halları dəyişən səbəb gizlənir. O səbəb nədirsə sənin yanında, Aç, söylə, gizləmə onu canında. Bir səbəb gördükdə arif olanlar Anlar ki, yaratmış onu səbəbkar.

Sonradan sifarişini aldığı "Leyli və Məcnun" dastanında Şeyx Nizami bu müraciətin məzmununu bizə aşağıdakı sətirlərlə açıqlayır. Poemanın başlanğıcı olan, Allah-Təalaya müraciət, "Sonuncu Peyğəmbərin tərifi , “Peyğəmbərin meracı" və "Hikmət və Moizə haqqında" hissələri,indiyə qədər qəbul olunduğu kimi, Şeyx Nizaminin yalnız dini əqidəsindən irəli gələn hisslərin qələmə alınması deyil:

Bir çox qara olan salxımlar da var, Yoxlarkən bilərsən, üzümdür onlar. 90 SİRR və AÇAR / / ими гранями и необыкновенно прочно запоминается": прочно необыкновенно иими гранями сво­ глазамивсемиперед сверкать читателяпути, пройденного начнет глубокую, яркую мысль. И эта мысль, после сделанного усилия, после сделанногопослеусилия, мысль, эта Имысль. глубокую, яркую обнаруживаешь обязательно нити,конца до но, дойда образа, бокего сказать тем или иным стихом, с большим трудом распутываешь клу­ распутываешь трудом большим с стихом, иным или темсказать "Читая поэму "Читая Низами, далеко несразу догадываешься,он что хотел " Azərbaycanın Dahi şairi Nizami" şairi Dahi Azərbaycanın Hər kəsə bir dövlət, nemət verirsən. nemət dövlət, bir kəsə Hər Hansı bir varağı yazdınsa əgər, yazdınsa varağı bir Hansı ikicə hərfilə dedin müxtəsər. dedin hərfilə ikicə Şahlığın, qulluğun öz qismətindən öz qulluğun Şahlığın, Bağlı qapılara özün baş çəkdin. baş özün qapılara Bağlı Böyük vicdanların sənsən diləyi. sənsən vicdanların Böyük Dolduran, boşaldan sənsən aləmi. sənsən boşaldan Dolduran, məhrəmi, ulu aləminin sirr Ey Hökmünlə ruh alır, əql alır bədən, alır əql alır, ruh Hökmünlə Ən iti gözlərə sən sürmə çəkdin, sürmə sən gözlərə iti Ən dirəyi, ürək möhtacların ey Sən, allah! feyzinə, cəlalına, Alqış Bütün bu canlılar, cansızlar ki, var, ki, cansızlar canlılar, bu Bütün dəm. bir dilimdən düşməmişdir Adın Yaradan da sənsən, öldürən də sən. də öldürən sənsən, da Yaradan Adınla başlanır yazdığım dastan. yazdığım başlanır Adınla "Yaran" deməyinlə yarandı onlar. yarandı deməyinlə "Yaran" "təbarəkallah" tərifindir Sənin adın. açardır qapılara Bağlı yaratdın, özün varlıqları Bütün Sən, ey xatirəsi könlümə həmdəm, könlümə xatirəsi ey Sən, Ey adı ən gözəl başlanğıc olan, başlanğıc ən gözəl adı Ey Professor. SSRİ E.A-nın. müxbir üzvü müxbir E.A-nın. SSRİ Professor.

Y.E.Bertels Köməyim olmasan, ya pərvərdigar, ya olmasan, Köməyim Aç mənim üzümə nur xəzinəni, nur üzümə mənim Aç açılar? necə ilə əql düyüm Bu İlahi, dar gündə sən ol həmdəmim, ol sən gündə dar İlahi, qismətimizə. düşmüşdür də Rəhmin Dostlar sarayına aparır bizi. aparır sarayına Dostlar izi, ölümün yoludur bostan Bağ, məni. et xilas içindən Zülmətlər zaman... girdiyi dərgahına Yanar qapından, sənin alır işıq Əql Bu yol dərgahına gedir əzəldən. gedir dərgahına yol Bu əcəldən, gələn qorxmuram Zərrəcə əzəl, məni sən yaratmadın Möhtac bizə, əzəldən layiqsə Qəzəbin Dünyada heç məni mətəl qoyma gəl. qoyma mətəl məni heç Dünyada Ancaq həyatdadır vəfa, etibar, vəfa, həyatdadır Ancaq gün. hər yalvarım və gədaya Şaha üçün tikə bir vaxtadək nə Söylə, Səndən səxavətli dünyada varmı? dünyada səxavətli Səndən olarmı? şey bir nemətli Süfrəndən dəm-dəm, də keçsəm hala bir haldan Bir Yenə ilk şəklimlə hərəkətdəyəm. şəklimlə ilk Yenə əhdindən. sənin deyiləm Ayrılan tapılar. vəfa qapında sənin Bir mən. qapı-qapı gəzməyim Qəbzinlə sən, zəkatımı ver Özxırmanından Vəfasız yaranmış bütün qapılar, bütün yaranmış Vəfasız Torpaqdan yem aldı bütün bədənim. bütün aldı yem Torpaqdan Yalnız sənin əhdin əbədi qalır, əbədi əhdin sənin Yalnız Ölümlə dağılıb məhv olur onlar. olur məhv dağılıb Ölümlə Torpaqdan yaratdın mayəmi mənim, mayəmi yaratdın Torpaqdan mən görmədikcə gününü Qiyamət alır. əhd səndən də dirim də, Ölüm İstədiyin yerə çatsın qədəmim. çatsın yerə İstədiyin

91 92 SİRR və AÇAR / / yalnız Böyük Yaradana məxsus olduğunu bildirir: olduğunu məxsus Yaradana Böyük yalnız məqbərənin sirli qalmaması üçün, Şeyx Nizaminin Axsitana etdiyi etdiyi Axsitana Nizaminin yaratmağın Şeyx "sirr" müraciətlə bu Şirvanşaha üçün, O, məzmunudur. müraciətin qalmaması sirli məqbərənin Poemanın yuxarıda qeyd edilən hissələri, Bakıda ucaldılan ucaldılan Bakıda hissələri, edilən qeyd yuxarıda Poemanın Ağıl sahiblən ona heyrandır. ona sahiblən Ağıl Ki, onun ucunu tapa biləsən. tapa ucunu onun Ki, Xilqətin sirrini az ara, azgəz, ara, az sirrini Xilqətin Bu tanrı dastanı necə dastandır? necə dastanı tanrı Bu insan. açammaz açmamış, ipi Bu qüdrət. ondadır əsəridir, Allah Elə toxunmamış bu ip əzəldən ip bu toxunmamış Elə olar. məlumun çalışsan etmə, Zənn Bu pərdə dalında o sirrlər ki, var, ki, sirrlər o dalında pərdə Bu avamlıqdan. sən çıxdım, qaxıncdan Mən zaman düşdüyü rəssama işi Rəsm Bax, bu ipək rəngli yeddi pərdədən yeddi rəngli ipək bu Bax, Tanrı qüdrətiylə düyüm bağlayan düyüm qüdrətiylə Tanrı sənət incə hər gördüyün Dünyada düzəldi, Öz-özünə necə şey Hər O, adi gözlərlə görünə bilməz. görünə gözlərlə adi O, Bax, nə cür kainat əmələ gəldi? əmələ kainat cür nə Bax, Üzsən ayağını, daş yeyəcəksən. daş ayağını, Üzsən onlar, yaranmış yolla nə ki, Baxma Onun başqasına ehtiyacı var. ehtiyacı başqasına Onun aşikar, olsun şübhəsiz sənə Qoy, Peyğəmbər qəbrinin ziyarətinə... qəbrinin Peyğəmbər Sənin gözlərində bu qüdrətmi var?! qüdrətmi bu gözlərində Sənin Sən mənə rəhm edib, yol göstər yenə, göstər yol edib, rəhm mənə Sən gerçəkdir, ölüm dünyada Hərçəndi Əbədi yuxudan qaçmaram, inan. qaçmaram, yuxudan Əbədi yoldan, bu gedən məclisinə Sənin yenə. yoldur bir yanma şah Ordan O, yemək yerindən yataq yerinə, yataq yerindən yemək O, dəyişməkdir. yer deyil, ölmək Ölüm, Qoy ölüm, ölümdən mən dad çəkmərəm. dad mən ölümdən ölüm, Qoy Ö lüm ki, səndəndir nə qüssə, nə qəm, nə qüssə, nə səndəndir ki, lüm

bildirir: böyük fatehin, ən güclü əsgərin Məhəmməd Peyğəmbər olduğunu olduğunu Peyğəmbər Məhəmməd əsgərin güclü ən fatehin, böyük olduğunu bildirir: olduğunu dünyaya hissəsində, tərif" "Allaha olan başlanğıcı dastanın O, başlayır. İsgəndər və ya Dara kimi insanların yox, yalnız Allah - Təalanm padişah padişah Təalanm - Allah yox, yalnız insanların kimi ya Dara və İsgəndər Və qalan digər "sirr yaradanların" Allah yanında bir "gəda" olduğunu olduğunu "gəda" bir deyir: yanında Allah yaradanların" "sirr digər qalan Və ex dsaı "ouc Pyəbrn eaı hsəid iə ən isə hissəsində meracı" Peyğəmbərin "Sonuncu dastanın Şeyx, Eyni mahiyyət ilə Nizami Gəncəvi "İsgəndərnamə" dastanını dastanını "İsgəndərnamə" Gəncəvi Nizami ilə mahiyyət Eyni Acizik aləmi yaratmağa biz, yaratmağa aləmi Acizik Xilqətin sirrini bilsə bir nəfər, bir bilsə sirrini Xilqətin Hər varlıq yoxluqdur, Sən varsan ancaq. varsan Sən yoxluqdur, varlıq Hər Nə qədər oraya at çapsam da mən, da çapsam at oraya qədər Nə edər. xəlq da o dünyanı qoca Bu Bir xəbər öyrənmək gəlmir əlimdən. gəlmir öyrənmək xəbər Bir Tək Sənə sığmır hər böyük, alçaq böyük, hər sığmır Sənə Tək Nə qədər oxuyub öyrəndim, heyhat, öyrəndim, oxuyub qədər Nə Bilirəm, yaranmış hər böyük əsər böyük hər yaranmış Bilirəm, vardır. sirri bir görünməyən Gözə bərqərardır, ki, pərdəsi sirr Göyün əqlimiz. tapmaz də əslini Onun Ağasan, qulundur hər şey dünyada, şey hər qulundur Ağasan, Biz kiçik bəndəyik, Sən böyük Allah. böyük Sən bəndəyik, kiçik Biz Yenə də qəlbimi görmədim rahat. görmədim qəlbimi də Yenə birər-birər mən ulduzları Osaf rəqəmlər, yanır lövhəsində Göyün Ey Tanrı, dünyaya Sənsən padişah, Sənsən dünyaya Tanrı, Ey Onun qüdrətiylə açıla bilər. açıla qüdrətiylə Onun Sultan Sən özünsən, başqası gəda. başqası özünsən, Sən Sultan Şəriksiz yaranmış bütün niyyətin. bütün yaranmış Şəriksiz Yolun işığıdır əbədiyyətin, işığıdır Yolun Bu sirri tapmağa acizdir şüur. acizdir tapmağa sirri Bu durur, nemətlər yaratdığın Saysız

93 94 SİRR və AÇAR / / dalğaları) mayaraq, daha əvvəllər yaradılan dünya möcüzələri kimi kimi möcüzələri dünya yaradılan əvvəllər daha mayaraq, Qız qalasının nə qədər möhkəm, nə qədər əzəmətli ucaldılmasma bax­ ucaldılmasma əzəmətli qədər nə möhkəm, qədər nə qalasının Qız bilər? yarada "sirr" necə əll edilmişdir), təhlil Məhəmməd Peyğəmbərə açıqladığını bildirir: açıqladığını Peyğəmbərə Məhəmməd mahiyyəti ilə uyğunlaşdırırmış. ilə mahiyyəti Təalanm hətta belə öz sirlərinin bir hissəsini "Merac" zamanı zamanı "Merac" hissəsini bir sirlərinin öz belə hətta Təalanm Allaha və Məhəmməd Peyğəmbərə söylədiyi tərifləri, dastanın dastanın tərifləri, söylədiyi Peyğəmbərə Məhəmməd və Allaha O, Axsitandan soruşur: Allah-Təala öz sirrini bəndəsinə açırsa, bəndə bəndəsinə sirrini öz Allah-Təala soruşur: O,Axsitandan Nizami, əsərin "Hikmət və Moizə haqqında" bölməsində bu sirrin - sirrin bu bölməsində haqqında" Moizə və "Hikmət əsərin Nizami, Şair Axsitana müraciətində/Teyğəmbərin meracı" bölməsində Allah Allah bölməsində meracı" müraciətində/Teyğəmbərin Axsitana Şair Beləliklə, aydın olur ki, Şeyx Nizami bütün dastanlarının əvvəlində, əvvəlində, dastanlarının bütün Nizami Şeyx ki, olur aydın Beləliklə, dağıdacağını və sonda torpağa döndərəcəyini Axsitana bildirir: Axsitana döndərəcəyini torpağa sonda və dağıdacağını onu da əvvəl - axır ya zəlzələ, ya da sellərin sellərin da ya zəlzələ, ya axır - əvvəl da onu Zəlzələ batırar, su yuyar onu, yuyar su batırar, Zəlzələ Sonra düzəngaha çevrilər sonu. çevrilər düzəngaha Sonra Torpaq tuta bilməz bir yerdə qərar. yerdə bir bilməz tuta Torpaq bax, bir diqqətlə yerlərə qat-qat Bu Gah zəlzələ qopar, gah sellər axar, sellər gah qopar, zəlzələ Gah Torpaqdan qurulmuş bu yerlər ancaq, yerlər bu qurulmuş Torpaqdan Həm də haqq sözünün sirrinə yetdin. sirrinə sözünün haqq də Həm etdin, ziyarət allaht böyük Həm Qılınc çəkməmişdən tökülər başlar. tökülər çəkməmişdən Qılınc Baş bədəndən düşər, tac isə başdan. isə tac düşər, bədəndən Baş zaman çəkdiyi qılıncı Padşahlar Key... ilə Kəsra göndərəndir Xərac O isə əzməyə verərsə qərar, verərsə əzməyə isə O O na baç verəndir bütün Rum və Rey və Rum bütün verəndir baç na

(kitabınəvvəlidə (Xəzərin

gənclərin bu eşq məcarasmı tarixdən gizləməyi məsləhət görmür: məsləhət gizləməyi və tarixdən saymır məcarasmı eşq qəbahət bu gənclərin Nizami Şeyx seçmələrini həyat yaşayaraq, uyğun adətlərinə torpaqlarında öz Türk gənclərin də görə Ona sayılırdı. hal mal gənclərin bir-birini seçib, ata-ananm xeyir-duası ilə ailə qurmaları nor­ qurmaları ailə ilə xeyir-duası ata-ananm seçib, ənənələrində bir-birini və adət gənclərin Türk olaraq, fərqli Ərəblərdən Çünki bilmir. rəva hisslərinin olmasını, insanı heyvanlardan üstün edən cəhət kimi kimi cəhət edən üstün heyvanlardan insanı olmasını, hisslərinin qiymətləndirir və Axsitana oğlunun bu eşgini insanlardan gizləməyi gizləməyi insanlardan eşgini bu oğlunun Axsitana və qiymətləndirir etməyə ehtiyac olduğunu bildirir: olduğunu ehtiyac etməyə mahiyyətini gələcək nəsillərə çatdırmaq məqsədi ilə insanlara ayırd ayırd insanlara ilə məqsədi çatdırmaq abidənin nəsillərə ucaltdığı gələcək əngəlliklər şərəfinə mahiyyətini məhəbbətinin yayılmasına Onun gözəlliyin çağırır. bu törətməməyə saxlamayıb, gizli məhəbbətini parladaraq, yer üzərindəki bütün aşiqlərə işıq salmasının daha faydalı faydalı daha bildirir: salmasının olduğunu işıq aşiqlərə bütün üzərindəki yer parladaraq, badə hətta şərəfinə onun iştirakçılarının məclisi Şah ehsanzaman, verən qaldırmalarını təklif edir. Oğlunun bu məhəbbətini aləmdə günəş kimi kimi günəş aləmdə məhəbbətini bu Oğlunun edir. təklif qaldırmalarını qalasının məzmununu ellərə açmağı məsləhət görür. Oğlunun xatirəsinə xatirəsinə Oğlunun görür. məsləhət açmağı ellərə qalasının məzmununu Nizami, öz fikirlərini əsaslandıraraq, insanların "Eşq və məhhəbbət" məhhəbbət" və "Eşq insanların əsaslandıraraq, fikirlərini öz Nizami, exNzm atnnb issnəAstn üaiteəə, Qız edərək, müraciət Axsitana hissəsində bu dastanın Nizami Şeyx Şair daha sonra Axsitana müraciət edərək, oğlunun yüksək yüksək oğlunun edərək, müraciət Axsitana sonra daha Şair "Hikmət və moizə haqqında" moizə və "Hikmət Mey kimi tökülsün müzayiqəsiz tökülsün kimi Mey Ellik məclisinə verəndə ehsan, verəndə məclisinə Ellik Parlasın aləmdə bir günəş qədər bir günəş aləmdə Parlasın Dünya pərdəsində o da iş görər. dao pərdəsində Dünya Bütün vücudları gətirsin dəmə. gətirsin vücudları Bütün aləmə, yağsın buludu Səxavət insan. qalmasın badəsiz Şəhərdə Heç kəsin səsinə biganə qalma. biganə səsinə kəsin Heç Bir toz görünsə də hər zərrə əgər, zərrə hər də toz görünsə Bir Gül kimi açılıb gülsün pərdəsiz. gülsün açılıb kimi Gül Ondan işıq alsın sonsuz üfüqlər. sonsuz alsın işıq Ondan Boş təbli döyərək, hay-haray salma, hay-haray döyərək, təbli Boş Ey varlıq nəqşinin naziri olan, naziri nəqşinin varlıq Ey Sənin varlığına pərəstişkardır. varlığına Sənin Yolunda nə qədər canlılar vardır, canlılar qədər nə Yolunda Qaldır əngəlləri idrak yolundan. idrak əngəlləri Qaldır

95 96 SİRR və AÇAR / / yalnız fəxr hissi keçirdiyini bildirir: keçirdiyini hissi fəxr yalnız ondan bütün dünyanın, o cümlədən də öz oğlunun yararlanmasından yararlanmasından oğlunun öz də cümlədən o dünyanın, bütün ondan bu yaradıcılığının hədər gedəcəyini bildirir: gedəcəyini hədər yaradıcılığının bu "elm" ilə "sabaha"- gələcək nəsillərə ötürməsini məsləhət görür: məsləhət ötürməsini nəsillərə gələcək "sabaha"- ilə "elm" gələcəkdə də kimsə tərəfindən açılacağına şübhə ilə baxır və Axsitanm Axsitanm və baxır ilə şübhə açılacağına tərəfindən kimsə də gələcəkdə Nizami "Xosrov və Şirin" dastanını Axsitana nümunə göstərir və göstərir nümunə Axsitana dastanını Şirin" və "Xosrov Nizami Və o, hər elmdə bir səhər açıldığından tikilinin sirrinin hansısa bir bir hansısa sirrinin tikilinin açıldığından səhər bir elmdə hər o, Və Nizami Gəncəvi bu tikilinin məzmununun sirli qaldığı halda, onun onun halda, qaldığı sirli məzmununun tikilinin bu Gəncəvi Nizami Mən bütün bədənə yem verən zaman verən yem bədənə bütün Mən Açılsın qönçə tək, şadlansın səhər. şadlansın tək, qönçə Açılsın Dünyaya səpirəm bu simini mən. simini bu səpirəm Dünyaya Öz ciyər param da pay alar ondan. alar pay da param ciyər Öz Nə yolla yarandı boşluqdan aləm? boşluqdan yarandı yolla Nə gerçək, bağışla, elliyə şeyi Hər Oğlum qulaq assın buna ürəkdən. buna assın qulaq Oğlum şəkərə, şirin əlimdəki Baxın Onu paylayıram nazəninlərə. paylayıram Onu Bir söz lazımdır ki, bağlı sirrlər bağlı ki, lazımdır söz Bir çək. əl borcdan bu da, qalsa borclu El Hələ açılmamış elm ilə göylər, ilə elm açılmamış Hələ Bütün insanlara sual ver bu dəm: bu ver sual insanlara Bütün Lakin hər elm də gülür bir səhər. bir də gülür elm hər Lakin Həyatın mənası olmasın gərək. olmasın mənası Həyatın Başqa səhifədə yazmışdır bizi. yazmışdır səhifədə Başqa yemək ki, də nə yuxu, nə şəhvət, Nə Eşşək, öküzdə də görə bilərsən. də görə öküzdə Eşşək, Təbiət quranda xilqətimizi, quranda Təbiət rəvaq yeddi bu altındakı Pərdə var. mənası öz deyildir, Zarafat Yatmağı, yeməyi bu aləmdə sən, aləmdə bu yeməyi Yatmağı, Lovğalıq deyildir, hikmətə bir bax. bir hikmətə deyildir, Lovğalıq Oyuncaq deyilik xilqətimizdən. deyilik Oyuncaq Qısa söz, dünyada nə sən, nə də mən də nə sən, nə dünyada söz, Qısa G öylərə yüksələn bu yeddi hasar yeddi bu yüksələn öylərə

bilməsələr də, heç olmasa bu "Qızıl açar" onlara bir şənlik verə şənlik biləcəkdir: bir onlara açar" "Qızıl bu olmasa də,heç bilməsələr ilr ilti b "il Xzn"i mhyəii nalr gr aça əgər insanlar mahiyyətini Xəzinə"nin "Gizli canında bu ki, bildirir gizlətmiş xitabən Şaha sirlər bölməsində, "Şərəfnamə" dastanın O, tapacaqlarına ümüdvar olduğunu qeyd edir: qeyd olduğunu ümüdvar tapacaqlarına nəsillər bu "xəzinə"nin mahiyyətini ayırd etdikdə, onda bir "şərbət" "şərbət" bir onda etdikdə, ayırd mahiyyətini "xəzinə"nin bu nəsillər onun insanlar üçün "bir dərman" ola biləcəyini bildirir. Və gələcək gələcək Və bildirir. biləcəyini ola dərman" "bir üçün insanlar söyləyir. halda, onun yazıldığı biləcəyini məzmunlu ola gözəl əsər da, olsa gizli "zəhər" Yox,bir əgərmahiyyəti hətta onun halda çəkildiyi zəhmət mahiyyəti gizli olduğundan, əsər məzmunsuz görünərək, böyük xərc və xərc böyük görünərək, məzmunsuz əsər olduğundan, mahiyyəti gizli ustadlıqla böyük də dərə­ dərəcəsinin sirlilik əsərin yazılacaq ki, və bildirir sirrinin deyir olduğunu hesablanmalı onun üçün, hazırlanması cəsi "polad kimi olmalı"dır. Əks təqdirdə Axsitanm bu messajmın messajmın bu Axsitanm təqdirdə Əks olmalı"dır. kimi "polad cəsi mahiyyətini gələcək nəsillərə çatdırmalı "elmin" daha effektli effektli daha "elmin" çatdırmalı nəsillərə gələcək mahiyyətini Eyni fikri Nizami Gəncəvi "İsgəndərnamə" dastanında da qeyd edir. qeyd da dastanında "İsgəndərnamə" Gəncəvi Nizami fikri Eyni Şeyx Nizami, aşağıda qeyd edilən sətirlərlə, Qız qalasının qalasının Qız sətirlərlə, edilən qeyd aşağıda Nizami, Şeyx Bilirsən, harda ki, bir xəzinə var, bir xəzinə ki, harda Bilirsən, barı, qayrılsın poladdan yox, Şüşə O Sən orda zəhər yox, şərbət tapasan. şərbət yox, zəhər orda Sən zaman çatdığın xəzinəyə Taki açarı böyük xəzinənin Çalış, vardır. xəzinə bir gizli da Orda Qoynunda gizlətmiş nə xəzinələr? nə gizlətmiş Qoynunda gövhər yonulmuş yarım bu Bilirsən, Qoynunda zəhər də, dərman da şaxlar. da dərman də, zəhər Qoynunda Verər qızıl acar sənlik o şəxsə. o sənlik acar qızıl Verər O, gizli xəznəni aca bilməsə aca xəznəni gizli O, Bir çox xəznələr, tilsimlər açar. tilsimlər xəznələr, çox Bir Hər kimin əlində olsa bu açar bu olsa əlində kimin Hər mən. gizlətmişəm açarı xəzinə çox Daha Bu "Şərəfnamə"də dünya sirrindən dünya "Şərəfnamə"də Bu Başımı ucaltsın uca göylərə. uca ucaltsın Başımı Rast gəlsə dalğalı incə, gövhərə, incə, dalğalı gəlsə Rast Üstünə nə kölgə salsın nə də ki, işıq, ki, də nə salsın kölgə nə Üstünə Sönük bir əfsanə düşünsə artıq, düşünsə əfsanə bir Sönük salaraq, nəzər dastanıma Mənim Şahdan bir diləyim var mənim ancaq, mənim var diləyim bir Şahdan şey ki, bizlərə lap aşikardır, lap bizlərə ki, şey

97 98 SİRR və AÇAR / / yazılmış dastanla oğlunun məhəbbətini və faciəsini gələcək nəsillərə nəsillərə gələcək edir: qeyd faciəsini olduğunu və mümükün çatdırmağın məhəbbətini oğlunun dastanla yazılmış nəfəs alına bilən pərdə) bilən alına (nəfəs səviyyədə belə yalnız O, görür. yaratmasında tan mahiyyətini, gələcək nəsillər tərəfindən səhv dərk edilə biləcəyindən biləcəyindən edilə dərk səhv tərəfindən nəsillər gələcək mahiyyətini, çəkinir. Nizami bu problemin həllini yalnız elmi yüksək olan şairin das­ şairin olan yüksək elmi yalnız həllini problemin bu Nizami çəkinir. olduğu kimi, şahın sirrinin də bir sonu olacağını bildirir. Ancaq o, bu o, Ancaq bildirir. sonu də olacağını sonu hökmünün bir də təbiətin sirrinin şahın cümlədən kimi, o olduğu şeyin, Hər görmür. ehtiyac ir glcknsləəçtıml ln ( olan çatdırmalı nəsillərə gələcək sirri üzü ağ çıxaraq, sonda Musa Peyğəmbər kimi qalib gələcəyini bildirir: gələcəyini qalib kimi Peyğəmbər Musa sonda çıxaraq, ağ üzü buna Və alqışlayır. yaratdığını qalasını) (Qız dəyər bir üçün bəşəriyyət görə də oğlunun ölümü ilə Allah-Təala tərəfindən çəkilmiş imtahandan imtahandan çəkilmiş tərəfindən Allah-Təala ilə ölümü oğlunun də görə tana oğlunun bu müsübətinin üstün tərəflərinin dərk edib, insanlar və və insanlar edib, dərk tərəflərinin üstün Axsi- O, bildirir. müsübətinin bu gəldiyini oğlunun qalib tana sonda isə Peyğəmbərin Musa yaradan mənasım həyatın Və çağırır. xərcləməyə üçün yaradılması əsərin yeni ancaq var - dövlətdə görən Qarunun uduzduğunu, böyük dəyərlər dəyərlər böyük uduzduğunu, Qarunun görən dövlətdə - var ancaq dəstəklədiyini bildirir və onu var-dövlət yığmaqdansa, bu pullardan pullardan bu yığmaqdansa, var-dövlət onu və bildirir dəstəklədiyini yaratmışdır. atnn "oa aa" "sədraən iə Qzl çr kimi açar" "Qızıl isə "İsgəndərnamə"ni açar", "Polad dastanını Şair, aşağıda qeyd edilən sətirləri ilə bu sirri daima gizlətməyə gizlətməyə daima sirri bu ilə sətirləri edilən qeyd aşağıda Şair, B Şeyx Nizami növbəti sətirləri ilə mədəni dəyərlər yaradan Axsitanı Axsitanı yaradan dəyərlər mədəni ilə sətirləri növbəti Nizami Şeyx ("Isgəndərnamə" dastanının mahiyyəti növbəti kitabımda açıqlanacaqdır kitabımda növbəti mahiyyəti dastanının ("Isgəndərnamə" rdn öüdy km, ai iai Lyi ə Məcnun" və "Leyli Nizami Dahi kimi, göründüyü uradan Hər şey düz qurulmuş həmən pərdədən. həmən qurulmuş düz şey Hər Ağlayıb sızlamaq onun yoludur... onun sızlamaq Ağlayıb Elə bir pərdədən nəfəs al ki, sən, ki, al nəfəs pərdədən bir Elə O vaxt yaxşılıqla şöhrətin artar. şöhrətin yaxşılıqla vaxt O axtar, pərdə bir tək Nizami də Sən təbiət, vermiş höküm nə ki, Baxma Bundan xaricdə də bir dərgah durur, dərgah bir də xaricdə Bundan Onun da bir sonu olacaq, əlbət. olacaq, sonu bir da Onun Arada ixtilaf, dava oldusa, dava ixtilaf, Arada Musa gövhər tapdı xəzinələrdə tapdı gövhər Musa Bilinməz şeylərə çəkmişdir hasar. çəkmişdir şeylərə Bilinməz Yenə Qarun öldü, qazandı Musa. qazandı öldü, Qarun Yenə Varlıq cədvəlini quran sənətkar quran cədvəlini Varlıq ləli-gövhərdə. boğuldu da Qarun digəri tərəfindən yazılacaq tərəfindən digəri ,

) əsərin əsərin ) )

belə izah edir: izah belə poemasmdakı hadisələr də burada cərəyan edir. Əsərin qəhrəmanları Əsərin edir. cərəyan burada də hadisələr poemasmdakı mümkün olduğunu da qeyd edir: qeyd da olduğunu mümkün Axsitanı obrazlı şəklə salıb, naməlum kənar şəxs kimi qələmə verir: qələmə kimi şəxs kənar naməlum salıb, şəklə Axsitanıobrazlı sifarişedir. edilməsinə ismarıc nəsillərə gələcək məzmununu sirli qalasının Qız razılaşır. O, "Dərdini deyən, dərmanını da deyər" kəlamını əsas tutaraq, əsas kəlamını deyər" da dərmanını deyən, razılaşır."Dərdini O, "Leyli və Məcnun" əsərini öz saray şairlərinə yox, məhz Şeyx Nizamiyə Nizamiyə Şeyx məhz yox, şairlərinə saray öz əsərini Məcnun" və "Leyli "Gəncə Atabəylər dövlətinin ərazisindədir və "Xosrov və Şirin" Şirin" və "Xosrov və ərazisindədir dövlətinin Atabəylər "Gəncə O, bu əhvalatı danışan konkret bir insanı barmaqla göstərməyin göstərməyin barmaqla insanı bir konkret danışan əhvalatı bu O, atasmı- Məcnunun edən nəql mahiyyətim hadisənin Nizami dastanda Şirvanşah Axsitan, Nizaminin bu məzmunlu müraciyyətindən sonra, müraciyyətindən məzmunlu bu Nizaminin Şirvanşah Axsitan, Tanınmış tədqiqatçı A. A. Hacıyev Axsitanm Nizamiyə məktubunu məktubunu Nizamiyə Axsitanm Hacıyev A. A. tədqiqatçı Tanınmış I Axsitanm Şeyx Nizamiyə "Leyli və MəcnurTu və "Leyli Nizamiyə Şeyx Axsitanm I Bu xəzinənin xəzinə açanı xəzinə xəzinənin Bu Sinə xəzinəsinin qapısını belə açır. belə qapısını xəzinəsinin Sinə Fars, ərəb diliylə vur ona zinət. ona vur diliylə ərəb Fars, Söz söyləyənlərin barmaqla göstəriləni... barmaqla söyləyənlərin Söz Bu təzə gəlinə, çəkəndə zəhmət, çəkəndə təzə gəlinə, Bu Min eşq kitabından yüksək və təzə, və yüksək kitabından eşq Min Min şirinlik göstər hər dastanında. hər göstər şirinlik Min Eayiqdir bu sözə sənin hünərin. sənin sözə bu Eayiqdir sözlərin, bütün şahıdır mövzu Bu Səhər yuxusunun pərdəsini at, pərdəsini yuxusunun Səhər Nizami, hakim dünyasına söz "Ey Yenə söz oynadıb bir oynadıb söz Yenə ilticamı. tut məhrəmsən Qulluğa Sən öz qələminlə bir dastan bəzə. dastan bir qələminlə öz Sən eşqinə böyük Məcnunun İstərəm Deyim ki, bu sözdür başımın tacı. başımın sözdür bu ki, Deyim Bir söz xəzinəsi açasan yenə. açasan xəzinəsi söz Bir Deyim, bu şəkərdir, deyildir acı, deyildir şəkərdir, bu Deyim, meydanında söz qoyan heyran Əqli Şerdə iki-üç bakir söz yarat. söz bakir iki-üç Şerdə ustad! böyük ey tək, Eeyli Bakirə sifariş verməsi sifariş

sehir sehir

yarat.

99 100 SİRR və AÇAR / / hörməti var idi. Tarixə bir daha nəzər salsaq bu fikir bizə tam aydın olar:aydın tam bizə fikir bu salsaq nəzər daha bir Tarixə idi. var hörməti bildirmək yerinə düşər ki, Axsitanm özünün Türk Atabəylərinə böyük Atabəylərinə Türk özünün Axsitanm ki, düşər yerinə bildirmək iaiə eə i kfl mrcə eə imzi Brd ou da onu Burada bilməzdi. edə müraciət Şeyx olan küfrlə Axsitan, yaxmı bir Şirvanşah Eldənizin belə və Şəmsəddin Nizamiyə rəhbəri almışdılar ələ dövlətinin Atabəylər yenidən Türklər hakimiyyəti tarixi faktlar bu fikri təmamilə rədd edir. Çünki XII əsrdə Azərbaycanda Azərbaycanda əsrdə XII Çünki edir. rədd təmamilə fikri bu faktlar tarixi mədəniyyətinin düşmənləri çox məharətlə istifadə etməyə çalışıblar). etməyə istifadə məharətlə çox düşmənləri mədəniyyətinin ( bildirirdilər. etdiyini tənqid dilini türk ləməsi absurddur. söy­ fikir ləməsi hörmətsiz bir belə edilən, qeyd yuxarıda barədə dili hamisinin halda bunu bunu halda Azərbaycan şairi Xəqani Şirvaniyə himayədarlıq etmiş, Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" dastanın Məcnun" və "Leyli Gəncəvinin Nizami etmiş, səbəbkarıdır. yaranmasının himayədarlıq Şirvaniyə Xəqani şairi Azərbaycan beod əcdə, aaa Mrəa aaı tkli, aıamhəə ı aaı clımşı. O,dahi ucaldılmışdır. qalası Qız möhtəşəm Bakıda tikilmiş, qalası) (Mərdəkan qalalar Məscidlər, Abşeronda görəsən hansı məqsəd güdülürmüş?" məqsəd hansı görəsən səbəbsiz-filansız hökmdarın olan sahibi ixtiyar Mütləq üçündür? nə maq əsl-nəsəbini danması və fars dilinin rəsmi dövlət dili hesab edildiyi edildiyi hesab dili dövlət rəsmi dilinin fars və danması əsl-nəsəbini bax­ nəzərlə alçaq xalqa doğma daha Bir idi. məcbur yazıb-yaratmağa əəə lıd. as iirsi ölt ii d. nu d şi u dildə bu şair da Onsuz idi. dili dövlət rəsmi dili Fars almırdı. qələmə saraylarında bütün Azərbaycanın baxımından tələbi dövrün da Onsuz dövlət sənədləri də, şer, sənət də, elmi əsərlər də əsasən fars dilində dilində fars əsasən də əsərlər elmi də, sənət şer, də, sənədləri dövlət göstərmişdir. səy etməyə təlqin də şairə böyük fikri bu kifayətlənməmiş, Axsitan isə Nizamidən tələb edir ki, "Leyli və Məcnun" poemasının poemasının Məcnun" və "Leyli ki, edir tələb Nizamidən isə Axsitan o qəhrəmanları türk deyil, ərəb olsunlar, onların davranışları da ərəb ərəb da davranışları onların olsunlar, müəyyənləşsin": ilə ərəb əxlaqı deyil, türk qəhrəmanları lan Məhinbanu, Şirin və Fərhadı da şair türk cizgiləri ilə səciyyələndirir. ilə cizgiləri türk şair da Fərhadı və Şirin Məhinbanu, lan * Akademik Azədə Rüstəmzadə bu beyt barədə məsələni belə qoyur: belə məsələni barədə beyt bu Rüstəmzadə Azədə Akademik İndiyə qədər bir çox tədqiqatçılar bu beyitlərdə Şirvanşah Axsitanm Axsitanm Şirvanşah beyitlərdə bu tədqiqatçılar çox bir qədər İndiyə ükəi öəiiətx-aashbomş aaııbrisnn, öz insanın*, bir yaradıcı olmuş, sahib taxt-taca ilə köməyi Türklərin Şirvanşah Axsitanm dövründə Şamaxıda ı/eni məscidlər, saraylar və sair tikililər daha da artmış, da daha tikililər sair və saraylar məscidlər, ı/eni Şamaxıda dövründə Axsitanm Şirvanşah "Axsitan, Şah əcdadına xain çıxıb öz əsl-nəsəbini danmaqla danmaqla əsl-nəsəbini öz çıxıb xain əcdadına Şah "Axsitan, aq dyrayşyn ük arn d tli etməsində təlqin də şairinə türk yaşayan diyarda başqa Yüksək yaranmışdır bizim nəslimiz. bizim yaranmışdır Yüksək dilimiz, bizim olmalıdır Yüksək Türk dili yaramaz şah nəslimizə, şah yaramaz dili Türk Əskiklik gətirər türk dili bizə. dili türk gətirər Əskiklik bundan da Azərbaycan tarixinin və tarixinin Azərbaycan da bundan Ancaq Ancaq

yəti ələ keçirdi. ələyəti keçirdi. köməyi ilə III Mənuçöhrün böyük oğlu I Axsitan (1160-1196) hakimiy­ (1160-1196) I Axsitan oğlu böyük IIIMənuçöhrün ilə köməyi plan pozuldu. pozuldu. plan istəyirəm: Qıpçaq türklərinə arxalanaraq Şirvanı Gürcüstana birləşdirməyə cəhd cəhd birləşdirməyə Gürcüstana Şirvanı arxalanaraq türklərinə Qıpçaq cəhd etməyə çevrilişi saray sağlığında Mənuçöhrün III Hələ başlandı. çağıra bilərdi? Onsuz da Nizami "Leyli və Məcnun" dastanının dastanının Məcnun" və "Leyli Nizami dövlət dövrün poemasını iki da hər yazdığı qədər, alana sifarişini yazılması Onsuz bilərdi? çağıra qaçdı və rahibliyə qapılaraq ömrünü monastırda başa vurdu." başa monastırda ömrünü qapılaraq rahibliyə və qaçdı göstərdi. Lakin Azərbaycan Eldəgizlər dövlətinin işə qarışması ilə bu bu ilə qarışması işə dövlətinin Eldəgizlər Azərbaycan Lakin yaranmış göstərdi. Sarayda birlikdə fəallaşdılar. əyanla qrup bir və oğlu kiçik yenidən Tamar edən istifadə qarışıqlıqdan mübarizəsi əyanları Şirvan taxt-tac göstərmiş arasında oğulları Şirvanşahın mürəkkəbləşdi. dilində yaratmağa məcbur idi. Deməli burada söhbətin məhz sırf türk yanlışlıqdır. sırf düşünmək məhz getməsini söhbətin dilindən burada Deməli idi. dövlət də məcbur sifarişini bu yaratmağa dilində Nizami almışdır. qələmə dilində fars olmuş dili Hörmətli oxucular! Burada Sizin nəzərinizi bir məntiqə yönəltmək məntiqə bir nəzərinizi Sizin Burada oxucular! Hörmətli Axsitan Nizamini nə səbəbdən bu poemanı türk dilində yazmamağa yazmamağa dilində türk poemanı bu səbəbdən nə Nizamini Axsitan Bu beytləri professor Mübariz Əlizadə belə tərcümə etmişdir: tərcümə belə Əlizadə Mübariz professor beytləri Bu Professor Y. E. Bertelsin tərcüməsi: Bertelsin E.Y. Professor "1160-cı ildə III Mənuçöhrün ölümü ilə Şirvanda vəziyyət yenidən yenidən vəziyyət Şirvanda ilə ölümü Mənuçöhrün III ildə "1160-cı Axsitanm Nizamiyə müraciəti orijinalda belə səslənir: belə orijinalda müraciəti Nizamiyə Axsitanm Tamar özünün gürcü əhatəsi ilə birlikdə Azərbaycandan Azərbaycandan ilə birlikdə əhatəsi gürcü özünün Tamar tby əsdi Edgzn əb qüvvələrinin hərbi Eldəgizin Şəmsəddin Atabəy Ona yüksək söz lazımdır. söz yüksək Ona O adam ki, yüksək nəsəbdən doğulmuşdur, nəsəbdən yüksək ki, adam O deyil, layiq bizə söz deyilmiş vara Türkə Türkcəlik bizə vəfalı olmağın sifəti deyil, sifəti olmağın vəfalı bizə Türkcəlik Ura soxəne bolənd bəyəd. bolənd soxəne Ura Torkane soxən səzaye ma nist, ma səzaye soxən Torkane nist, ma vəfaye sofəti Torki Onkəz nəsəbe bolənd zayəd, bolənd nəsəbe Onkəz "Şirvanşahlar tarixi" "Şirvanşahlar

Filoloji tərcümə (səh.35) tərcümə Filoloji

a Aşur li, y ə rb u ş A ra a S akademik

101 Верность наша не отличается тюркским свойством, ■"s. Kitabın yazılmasının səbəbi (По этому) на тюркский лад слова нам не подабают. сс < Тому, кто родился из высокого дома U' Bitməsinin açıq tarixi isə, < Нужны высокие слова Beş yüz həştad dördüncü il idi. ф > Seçilmiş əsərləri. Şərq ədəbiyyatı nəşriyyatı. (Səh.235) Onu zərif naxışla bəzədim сс ÇÇ Və bu gərdəyə saldım ki. "(Л Yuxanda qeyd edilən filoloji tərcümələri və dövrün reallıqlanm araşdıraraq Şahm mübarək nəzərindən başqa, bu misralarda məntiqin nədən ibarət olduğunu ayırd edərik: Heç kəs ona yol tapa bilməsin.

Axsitan sifarişini edərkən Qız qalasının mahiyyətini Nizamiyə açıqlamalı Bu beytdən göründüyü kimi, şair bu dastanı bir "gərdəyə" salaraq, olur. O, oğlunun məhəbbət faciyəsini "Leyli və Məcnun"un məhəbbəti onun həqiqi mahiyyətini "pərdə arxasına" salmışdır ki, sifarişçi Axsi­ səviyyəsinə qaldıraraq, abidənin-Qız qalasının mahiyyətini gələcək nəsillərə tandan başqa digərləri onun həqiqi mahiyyətini başa düşməsin. çatdıra biləcək, sirli məzmunlu bir dastan yazılmasını istəyir. Və o, sifarişində Burada bildirmək istəyirəm ki, bir çox dahilər, o cümlədən anası bir neçə şərt qoyur: Azəri qızı olan Leonardo do Vinçi də öz əsərlərini kodlaşdıraraq, gələcək nəsillərə ismarıclar ötürmək istəmişlər. Dahi Nizami də "Leyli və Kamal cövhərinin xəzinəsindən, Məcnun" dastanını kodlaşdıraraq, ərəb əfsanəsinin güzgüsü altında Gör kimin sapma inci düzürsən. Şirvanda baş vermiş "eşq faciyəsi"ni gizlətmişdir. O, həmçinin "İsgən- dərnamə" dastanını da kodlaşdıraraq, orada sirlər gizlətdiyini bildirmiş Türkçülüklə bağlı yazılmış dastan Axsitanm düşüncələrinə, əməllərinə, və bu sirlərin açılması üçün də bir açar yaratdığını qeyd etmişdir: planlarına uyğun gəlmirdi. Belə ki: O, dövrün şəriət qanunlarını və türk dövrü ilə ayaqlaşmayan ərəb Bu "Şərəfnamədə dünya sirrindən adətlərini pozmuş oğluna verdiyi yüksək qiymətə görə nəslinin şan- Çox xəzinə açarı gizlətmişəm mən şöhrətinə xələl gələ biləcəyindən qorxurdu. Dünya görüşü yüksək olan Hər kimin əlində olsa bu açar Şirvanşah, aşağıda qeyd edilmiş Ramazan Qafarlmm təhlil etdiyi səbəbləri Bir çox xəzinələr, tilsimlər açar. yaxşı başa düşürdü. Ona görə də, dastanın mahiyyətinin "vaxtından əvvəl" açılacağından çəkindiyindən, əsəri "ərəb və fars inciləri" ilə bəzəyərək, Şeyx Nizaminin öz böyük yaradıcılığına "Sirlər xəzinəsi" adı altında hadisənin türk diyarında deyil, Ərəbistanda baş vermiş rəvayət olaraq başlaması da bu məntiqdən xəbər verir. qələmə alması ilə "iz azdırmasmı" Nizamidən xahiş edirdi. Eyni üslubdan Qız qalasının memarı Davud oğlu Məsud da istifadə Atların qızlarını satması, oğlanlarının zorla evləndirmələri kimi Ərəb etmişdir. O, tikilinin memarlıq quruluşunda "ilk sevgililər" olmuş, adətlərinin, gənclərin sevib-sevilmək haqlarını tanıyan, özünün də mənsub Həvvanın Adəmin qabırğasından yaranması dini ayəsinin məzmununu olduğu Türk xalqının mütərəqqi adətlərindən üstün tutulmasını qəbul edə əks etdirərək, abidəni iki sevgiliyə - "Leyli və Məcnun"a həsr etmişdir. bilməyən Şeyx Nizami, Şah Axsitanm belə sifarişinə hiddətlənir:

Mərhəm bir adam yox idi ki, sirrimi deyim, Bu əhvalat açıb şərh edim.

deyərək qəzəbini bildirir. Ancaq o, oğlunun xahişi ilə bu işə razılıq verməli olur və Axsitandan aldığı sifarişin öhdəsindən, elə Dahi NİZAMİ GƏNCƏVİ kimi də gəlir:

102 103 104 SİRR və AÇAR / / sakinlərinə qəribə görünən davranışları ilə: davranışları görünən qəribə sakinlərinə yətdəki rolundan kənara çıxır və müsəlman Şərqinin başqa ölkələrinin ölkələrinin başqa Şərqinin müsəlman və çıxır kənara rolundan yətdəki məyə hazır deyildi. deyildi. hazır məyə şairin mənsub olduğu xalqdan gəlirdi. xalqdan olduğu mənsub şairin Ərəbistan cəmiyyəti" hələ qadının bu qədər müstəqilləşməsini qəbul et­ qəbul yaşadığı və müstəqilləşməsini qədər bu qadının "doğulduğu hələ cəmiyyəti" Leylinin Ərəbistan ki, odur Təəccüblüsü atır. addımlar dərdə çox dərdindən öz kədərlənib ölümünə atasının Məcnunun yır, "ataların əxlaq normalarını" pozur, sərbəstliyə, müstəqilliyə doğru qəti doğru müstəqilliyə sərbəstliyə, pozur, normalarını" əxlaq "ataların çıxır, qarşı qərarlarına haqsız onların tərəfdən digər bildirir, düşdüyünü qarşıla­ ilə ağrısı ürək belə batmasını tikan tapır. ayağına yer özünə böyüklərin tərəfdən dairəsində adətləri fars-ərəb də nə yerləşir, üiid eə ölnlə hrktə drk,n İlm çərçivəsinə İslam nə ki, edir hərəkətlər gözlənilməz elə mühitində güclü şəkildə davam etdirən aslan ürəkli, tikanlı qızılgüldür və ərəb ərəb və qızılgüldür tikanlı daha ürəkli, ondan aslan etdirən davam özünəməxsusluqla, şəkildə güclü mübarizəni başladığı Məcnunun O, Leyli Nizamidə olduğu kimi cəsarətli, üsyankar, tədbirli və qorxmazdır. qorxmazdır. və çıxanlarda tədbirli üsyankar, qələmindən cəsarətli, kimi olduğu türklərin Nizamidə Leyli təkcə arasında yazanlar Məcnun» və 4. 3. fikirlərini qəzəllərə köçürüb aləmə bəlli etməsi, nəhayət, etməsi, bəlli aləmə köçürüb qəzəllərə çalışması, fikirlərini 3.müdafiəyə haqqını öz da, tapılmasa verən səs səsinə 2. ekni am çtnqznyşdğ üiə mvu qayda-qa­ mövcud mühitə, yaşadığı qızın çatan yaşma yetkinlik L Poemada Leyli bəzi hərəkətlərinə görə orta əsrlər qadınının cəmiy­ qadınının əsrlər orta görə hərəkətlərinə bəzi Leyli Poemada etdirilmişdi. rəfindən poemadakı azadfikirlilik daha rəngarəngliklə inkişaf inkişaf rəngarəngliklə daha azadfikirlilik poemadakı rəfindən mamış, əksinə, oralarda yaşayıb-yaradan başqa söz sənətkarları tə­ sənətkarları söz başqa yaşayıb-yaradan oralarda əksinə, mamış, də Nizami Leylisinin «qabalığı» türk ellərində təəccüblə qarşılan­ təəccüblə ellərində türk «qabalığı» Leylisinin deyil. Nizami də münkün faydalanmaq gözəlliyindən madan rini tamamlayır. tamamlayır. rini çox cəhətləri Nizami Leylisinin xarakteri ilə üst-üstə düşüb bir-bi­ düşüb üst-üstə ilə xarakteri Leylisinin Nizami cəhətləri çox İbn Salamların arasına atıblar. atıblar. arasına Salamların İbn şeyxlərin, paltarında ərəb Koroğlunun aparıb Nigarı məclisində verən məsləhətlər kişilər özünə xatunu, qılınc Burla əlində ki, vuruşan bil Elə yadlarla təkrarlayır. formalarını münasibət ləri, mağa özündə cəsarət tapması ilə türklərin məişəti, adət-ənənə­ məişəti, türklərin ilə tapması cəsarət özündə mağa Leyli, təbii yaxınlığına qarşı çıxıb kəbinli ərinin üzünə sillə vur­ sillə üzünə ərinin kəbinli çıxıb qarşı yaxınlığına təbii Leyli, etməsi, saf-çürük baxıb gözlə açıq nunlara Bir cəhət maraqlıdır ki, şairin davamçıları - saysız-hesabsız «Leyli «Leyli saysız-hesabsız - davamçıları şairin ki, maraqlıdır cəhət Bir "NİZAMİ VƏ QƏDİM ŞƏRQDƏ MƏHHƏBBƏTİN ŞƏRQDƏ QƏDİM VƏ "NİZAMİ " DÜNYA MƏHƏBBƏTDƏN FIRLANIR" MƏHƏBBƏTDƏN DÜNYA Və Nizami Leylisinin etirazlarının gücü, mənbəyi gücü, etirazlarının Leylisinin Nizami Və Türk qızını qul kimi satmaq, qəlbinə yol tap­ yol qəlbinə satmaq, kimi qul qızını Türk FİLOSOFİYASI" Bu türk qəhrəman qadınlarının qadınlarının qəhrəman türk Bu

Bu səbəbdən səbəbdən Bu Leyli bir bir Leyli

hər iki qanadın böyükləri tərəfindən bəyənilir. Atalar oğul və qızlarının qızlarının və oğul Atalar bəyənilir. tərəfindən böyükləri qanadın iki hər etdiyi hüquqsuz qadının zorla verildiyi ərini sillə ilə vurduğunu vurduğunu ilə sillə ərini verildiyi zorla qadının hüquqsuz etdiyi böyük sözündən boyun qaçırmaq kimi anıldığı halda, bir sıra belə hallar hallar belə sıra bir halda, anıldığı kimi qaçırmaq boyun sözündən böyük düzgün istiqamətində gəlmə türklükdən məhz yozumu bağışlamasının nəticədə Lakin göstərirlər. səy seçməyə qız ataları evlənmək Beyrəyin çatanda Bamsı və vaxtı Qanturalmm hətta düşündürür, həmişə əsrlərlə qabaqlamış, hakim ideyalara qarşı çıxmışdır. Türk poemalarında Türk çıxmışdır. qarşı ideyalara hakim əsrlərləqabaqlamış, deyərkən idi. sulamasma geniş meydan açılmışdı. açılmışdı. meydan geniş sulamasma üzlərini qızların təfəkküründə fars və Ərəb bilər. tapa təsiri həllini qaralığı» «üz cəmiyyətdə hərəkətlərinin bəzi Leylisinin Nizami bütün yetmələrinə Əksinə, murada şəkildə düşmürlər. incik istədikləri vaxt törəmələrinin heç məqamlarda qarşılaşanda ilə etirazı izdivac qoyulan bünövrəsi eşqlə qarşılıqlı sayılır, əsas seçimi övladların hələ da, dursa qarşı-qarşıya ilə adətləri oğuz qanunları İslam boylarında türklər - oğlanlarla bir meydanda qılınc oynadan Banu çiçəklər, kişilər kişilər çiçəklər, Banu oynadan qılınc meydanda bir oğlanlarla - türklər tərbiyəsizlik, çıxmaları qarşı çevrilmələrinə çuluna ərlərin görmədikləri və hiss Və olaraq zəncirləmir. edib fərqli ittiham divanəlikdə qəbilələrindən gəncləri ərəb görə duyğularına boyları Türk çalışırlar. valideynləri ocağı gələcəyi ailə yeni övladlarının olan Əlbəttə, əksinə edilmir. qəlbinin ata təhrik qalamağa çağırılıb qəhrəman bir itaətə Heç sözsüz işləmirdi. tələbinə olduğundan gücsüz qanunlar gələn ərəbdən deyildi, iqtidarında çəkmək sədd arasında iki gəncin xoşbəxtliyi qızlarının da boynuna keçirdiyi bəzi qanunları qamçılayıb dədə-baba dədə-baba qamçılayıb qanunları bəzi keçirdiyi boynuna da qızlarının əlinə Nizaminin ilə sifarişi Axsitanm Əslində deyildi. təəccüblü üçün Selcan tez- xatunlar, unutmayan, yarını Burla olsa, də gün bir qalıb vuruşan əsirlikdə il altı on qarşı xatunlar, düşmənə çiyin-çiyinə sırasında ayrı-ayrı eposunun Qorqud» «Kitabi-Dədə verirdilər. və özləri qız qərarını ellərində türk başlayanadək fanatizm dini dövründəki Füzuli dtəiə aımğ tbi emk Dr iəə ııa fkrəi at fikirlərin sıxılan sinədə Dar etmək. təbliğ qayıtmağı türk İslamın adətlərinə güzgüsündə əfsanələrinin öz ərəbin düşmüşdü: girəvə ata beyrəklər, qoymayan məhəl qızlara bakirə gələn yanma tez qurmaq ailə sonra çıxarandan sınaqdan tanıyıb bir-birlərini oğlanlar sayan Qanlı qocalar, Baybura bəylər, Dədə qorqudlar, Qazan xanlar xanlar Qazan qorqudlar, Dədə bəylər, Baybura qocalar, böyüklərin Qanlı sayan uruzlar, yollanan kəsməyə baş dözməyib töhmətinə qanturalılar, övladlarının qız, yaxud oğlan bəyənməsini toy-bayram toy-bayram bəyənməsini oğlan yaxud qız, övladlarının qanturalılar, qazanan döyüşdə nərlə aslan, buğa, sevgilisini qaçırıb boyun seçimindən İslama qədər və sonrakı çağlarda bir müddət, daha dəqiq desək, desək, dəqiq daha müddət, bir çağlarda sonrakı və qədər İslama Nüşabə Araslmm yazdığı kimi, "Nizami islam şəraitində təsvir təsvir şəraitində islam "Nizami kimi, yazdığı Araslmm Nüşabə əbtək, zhqqn mdfəemkbxmna) öz baxımından) etmək müdafiə hüququnu öz ki, (əlbəttə Məcnunluq, eşq şair üçün bəhanə üçün şair eşq Məcnunluq, dövrünü dövrünü

106 SİRR və AÇAR / / belə kəskin epizodlarla zənginləşdirəndə bunu yaxşı anlayırdı. Ona görə Ona anlayırdı. yaxşı bunu zənginləşdirəndə epizodlarla kəskin belə yanı yerinə yetirməyə özündə cəsarət tapmazdı. tapmazdı. cəsarət özündə yetirməyə yerinə yanı şilləni bağışlaya bilməzdi. Eləcə də Leyli ərəb qızı olsaydı, bu missi­ bu olsaydı, qızı ərəb Leyli də Eləcə bilməzdi. bağışlaya şilləni yolu tapan dönməz, yenilməz bir obraz kimi təsvir edir. təsvir kimi obraz bir yenilməz dönməz, tapan yolu hadisələri öz adınca aparan, idarə edən, ən çətin məqamlarda belə çıxış belə məqamlarda çətin ən edən, idarə aparan, adınca öz hadisələri salamlar tab gətirmirlər. Nizami bu mənada bakirə qız qəhrəmanını qəhrəmanını qız bakirə mənada bu Nizami gətirmirlər. tab salamlar müba­ isə Leyli kifayətlənir. yetirməklə sübuta sandığını nemət böyük rizəsini bütün hallarda cəmiyyət içərisində aparır. Onun döyüşünə İbn- İbn- döyüşünə Onun aparır. içərisində cəmiyyət hallarda bütün rizəsini ğatla məşğul olur. Yanma gələnlərə eşq yolunda ölümə məhkumluğunu təbli­ məhkumluğunu zəif ölümə növ yolunda bir eşq O, gələnlərə Yanma olur. passivləşir. məşğul ğatla Məcnun sonra tapandan arasında lar karlığında özünü təsdiqləyirdi. özünü karlığında mənəvi dünyasına Məcnundan başqa heç kəsə yer ayırmaması və fəda­ və ayırmaması yer kəsə heç başqa Məcnundan dünyasına mənəvi gəlirdisə, Füzulidə bu, onun zərifliyi, toxunulmazlığı, öz içinə qapılması, qapılması, içinə öz toxunulmazlığı, zərifliyi, onun bu, Füzulidə gəlirdisə, idi. Nizamidə bakirəliyin qorunması türk qızının ərənliyindən irəli irəli ərənliyindən qızının türk qorunması bakirəliyin Nizamidə idi. icraçısı işlərin çox incə asıb-kəsməkdən qılıncdan, qadım Şərq dövrünün qadının ərinin üzünə sillə vurması ilə də razılaşmırdı. Çünki Füzuli Füzuli Çünki razılaşmırdı. kəbinli də də ilə Eləcə vurması etmirdi. sillə sərf üzünə vermək ərinin qələmə qadının kimi türk Leylini bu ona işdə və keçirmişdi həyata bilmədiklərini yetirə yerinə Nizaminin növ idi. Şair məhz ərəb əxlaqının İslam idiologiyasma ləkə gətirən tərəflərini tərəflərini gətirən ləkə idiologiyasma İslam əxlaqının ərəb məhz Şair idi. öz ana dilində bütün müsəlman aləminə çatdırmaq istəyirdi. Füzuli, bir bir Füzuli, istəyirdi. çatdırmaq aləminə müsəlman bütün dilində ana öz oğuz, səfəvi, osmanlı, təkə-türkman, monqol-tatar və qaraqoyunlu elləri elləri qaraqoyunlu və monqol-tatar təkə-türkman, osmanlı, səfəvi, oğuz, yaymaq türklüyü məqsədi əsas onun ki, görərik alsaq, nəzərə bölgəni deyildi, artıq buna ehtiyac qalmamışdı. Şərqdən Qərbə qədər qıpçaq, qıpçaq, qədər Qərbə Şərqdən qalmamışdı. ehtiyac buna artıq deyildi, dövrü, Füzulinin yaşadığı və idi oğlu Bəs öz zamanının da, yaşasa xəyallarla yaratmışdı. romantik uyğun ruhuna türk qəhrəmanını bakirə vurma" motivini böyük şövqlə təkrar işlətmişlər. O səbəbə ki, Nizami Nizami ki, səbəbə O işlətmişlər. təkrar şövqlə böyük motivini vurma" tərəddüdlərinin - Leylini mütiləşdirməyinin səbəbi nə idi? O, nə qədər qədər nə O, idi? nə səbəbi mütiləşdirməyinin Leylini - tərəddüdlərinin Məcnun" mövzusunda əsər yazan digər türk şairləri - Şahidi, Şahidi, - şairləri türk digər yazan əsər mövzusunda Məcnun" Həmdullah Həmdini, Əhməd Rizvani, Larendəli Həmdi və s. "ərinə sillə sillə "ərinə s. və Həmdi Larendəli Rizvani, Əhməd Həmdini, Həmdullah və "Leyli edilməklə istisna Füzuli Məhəmməd ki, deyil Təsadüfi mışdı. kəmliyini, ailə-məişət münasibətlərinin daha mütərəqqi şəkildə şəkildə mütərəqqi daha münasibətlərinin ailə-məişət kəmliyini, formalaşdığını duyub müasirlərinə və sonrakı nəsillərə aşılamağı bacar­ aşılamağı nəsillərə sonrakı və müasirlərinə duyub formalaşdığını mövcud adət-ənənələrə qarşı daha mübarizdir". Şair öz əsrini o mənada mənada o əsrini öz Şair mübarizdir". daha qarşı adət-ənənələrə mövcud aalmşı i mnu odğ xlı ə-ra bğıııı möh­ bağlılığının ər-arvad xalqın olduğu mənsub ki, və qabaqlamışdı valideyn mühit, O, edilir. təsvir cəsarətli daha obrazı Leyli poemalarında deməkdir. türk etdirilməsi davam rəğbətlə ədəbiyyatında bədii b u motivin təkrar edilməsi isə böyük şairin qabaqcıl ideyalarının türk türk ideyalarının qabaqcıl şairin böyük isə edilməsi təkrar motivin u Aydındır ki, ərəb cəmiyyəti Leyliyə kəbinli ərinin üzünə vurduğu üzünə ərinin kəbinli Leyliyə cəmiyyəti ərəb ki, Aydındır Dastanda cəmiyyətin vəfasızlığından sınıb rahatlığını vəhşi heyvan­ vəhşi rahatlığını sınıb vəfasızlığından cəmiyyətin Dastanda Nizami əsərin süjetini əsərin Nizami

Məcnunu, nisginli Leylisi "ərəb libasında türk" olaraq cahanda əbədi­ cahanda olaraq türk" libasında "ərəb Leylisi nisginli Məcnunu, də hadisələrə gerçəklik donu geyindirmək üçün bakirə Leylinin Leylinin ki: bakirə açıqlayırdı fəslində üçün getməsi» seyrinə Leylinin xurmalıq və vəsfi geyindirmək «Baharın - yerində maraqlı ən donu poemanın sürür, türklüyünü irəli gerçəklik hadisələrə də kimi fars dilində yazıldı. Lakin türkanə ruh ona da hakim kəsildi. ləşdilər" kəsildi. hakim da dərdli ona Nizaminin ruh bilmədi. edə türkanə məhrum ruhdan bu Lakin şairi böyük Axsitan yazıldı. əsərlər dilində digər olan fars daxil kimi Xəmsəyə da Məcnun və Leyli desək, ilə sözləri Leylini Qafqaz dağlarının ətəklərində ilk dəfə nəzmə çəkəndə ərəb kimi kimi ərəb çəkəndə nəzmə dəfə ilk ətəklərində dağlarının Qafqaz Leylini türklüyündən bəhs açdığı göz qabağındadır. Azadə Rüstəmzadənin Rüstəmzadənin Azadə qabağındadır. göz açdığı bəhs türklüyündən yazmadı. Əksinə türk olmayanı türk kimi qələmə verib xalqının ən yaxşı ən yaxşı xalqının verib qələmə kimi türk olmayanı türk Əksinə yazmadı. adma bə­ başqasının ilə dili bakirəliyi məxsus ərəb türkə və acığına edənlərin «fars tələb zəməyi» dastanını eşq Yeni bilmədi. gətirə təsəvvürünə keyfiyyətləri ilə yoğurdu. Sanki Nizami Axsitana cavab verdi ki, «Sən «Sən ki, verdi cavab Axsitana Nizami Sanki yoğurdu. ilə keyfiyyətləri səi. naaı i aiəi acqtr ılraxs iədr. Və sifətdir». xas qızlarma türk ancaq bakirəlik ki, Anlamadın istədin. əsər haqqıqda Leyli bakirə məndən halda bilmədiyin layiq özünə sözləri deyilmiş türkəvara saymadığın, (əlaməti) sifəti olmağın vəfalı türkcəliyi farişinə şöviniscəsinə yanaşdığını, türkün (Turanın) tarixini təhrif edib edib təhrif tarixini (Turanın) türkün yanaşdığını, şöviniscəsinə si­ farişinə yazmaq «Şahnamə» Qəznəvinin Mahmud Sultan Firdovsinin Nizami eəlr odğ iiyz adşn öümkəntc çıxarmağı nəticə köçürməklə yaddaşına yazı kimi olduğu verənləri Bəlkə də Axsitan böyük Firdovsinin öz soydaşlarına - gənclərə tövsiyə­ gənclərə - soydaşlarına öz Firdovsinin böyük Axsitan də Bəlkə zamanın ixtiyarına buraxır." ixtiyarına zamanın uzaqgörənlik, müdriklik nümayiş etdirir. etdirir. nümayiş müdriklik uzaqgörənlik, növ bir bəyənmir, türkcəni üçün güddüyü niyyəti keçirmək həyata lərini xatırlayırdı. yaxşı da qaldırdığını göylərə hökmdarlarını fars əfsanəvi dirməklə, ərəb mənşəli, qanı qarışıq Şirvan şahıyla özü arasında baş arasında özü şahıyla Şirvan qarışıq qanı mənşəli, ərəb dirməklə, sayır, hətta şahın «halqasının qulağına keçirildi»yinə belə göz yummaqla yummaqla göz belə keçirildi»yinə qulağına «halqasının şahın hətta sayır, çıxmaq istəyirdi. Nizami isə üzdə hökmdarla bəhsə girməyi lüzumsuz lüzumsuz girməyi bəhsə hökmdarla üzdə isə Nizami istəyirdi. əvəz çıxmaq təkrarlamaqla, elədiklərini Qəznəvinin Mahmud qarşı şairinə türk Beləliklə, Nizami Ərəbistan səhralarında eşqi lağa qoyulan bakirə bakirə qoyulan lağa eşqi səhralarında Ərəbistan Nizami Beləliklə, Burada böyük şairin Leylinin mənsub olduğu qəbilənin qəbilənin olduğu mənsub Leylinin şairin böyük Burada Adlan Ərəbistanda yaşayan türklər idi, türklər yaşayan Ərəbistanda Adlan Ərəb əndamlı türk gözəl olar. gözəl türk əndamlı Ərəb Sankt-Peterburq. 2001 Sankt-Peterburq. Əslində isə Leylini türkləş- Leylini isə Əslində filologiya elmləri doktoru elmləri filologiya arlı, fa a Q n a z a m a R , Sh 101-107) (Səh.

SİRR və AÇAR / / nəsillərə - bizlərə ötürə bilmişdir: ötürə bizlərə - nəsillərə auuu qyəii u şdn aa sü ttrq hytn son həyatına tutaraq, üstün daha eşqdən bu qeyrətini namusunu, qoymalı olur. qoymalı "açar" "açar" tutur: üstün nələrindən Belə ki, ərəb əsilli Məcnun gənclik eşqini ata-anasmdan, öz adət və ənə­ və adət öz ata-anasmdan, eşqini gənclik Məcnun əsilli ərəb ki, Belə Leylinin zahiri gözəlliyini qeyd edəndə, açıq-aydın göstərir ki, eşq eşq ki, göstərir açıq-aydın idi: mövcud birgə adətləri edəndə, türk və ərəb məkanda qeyd verdiyi baş macərasının gözəlliyini zahiri Leylinin "pərdə iştirakçılarını həqiqi faciənin yetirərək, yerinə xahişini vurulması" aydın elan edir. O, eşq yolunda Məcnunun elindən-obasmdan uzaq uzaq elindən-obasmdan edir: təqdim kimi Türk da Məcnunun onu danışanda, yolunda düşməsindən eşq O, edir. elan aydın arxasına" salsa da, hadisələrin coğrafi məkanını gizlətməmişdir. Şair, Şair, gizlətməmişdir. məkanını coğrafi hadisələrin da, salsa arxasına" "ərəb türkü" kimi qiymətləndirir, Leylinin bir türk qızı olduğunu açıq açıq olduğunu qızı türk bir Leylinin qiymətləndirir, kimi türkü" "ərəb Şair "Məcnun"un ərəb qəbiləsindən olduğunu qeyd etsə də, onu onu də, etsə qeyd olduğunu qəbiləsindən ərəb "Məcnun"un Şair N Ancaq, türk qızı Leyli isə mətinli, mərd, alınmaz qala olaraq öz adını, qala alınmaz mərd, mətinli, isə Leyli qızı türk Ancaq, Şeyx Nizaminin bu açarından istifadə etsək görərik ki, Leyli ki, görərik etsək istifadə açarından bu Nizaminin Şeyx Nizami, Axsitana türkçülüklə yalnız fəxr edilməli olduğunu bildirir. bildirir. olduğunu edilməli fəxr yalnız türkçülüklə Axsitana Nizami, Dahi Nizami sirli olaraq qələmə almış bu dastanına öz elmi ilə birilə elmi öz dastanına bu almış qələmə olaraq sirli Nizami Dahi izami, bu dastanında Axsitanm "əsərə Ərəb və Fars incilərinin incilərinin Fars və Ərəb "əsərə Axsitanm dastanında bu izami, aaaa, aiəi mhyəii öü mhrtə gələcək məharətlə böyük mahiyyətini hadisənin yaradaraq, N olar xatırlasan onu bir zaman. bir onu xatırlasan olar N İndi ki, ölmüşdür o yazıq atan, yazıq o ölmüşdür ki, İndi sana. olsun eyb san, adam əyasız H N axələf olm aqdan əl çək bir kərə. bir çək əl aqdan olm axələf N insan. didərgin evdən,eşikdən Ey Bir öz ətrafından alm ırsan soraq. ırsan alm ancaq, ətrafından öz Bir dünyada gəzdiyin Leylidir Tutaq ki, ömrünün cavan vaxtı sən vaxtı cavan ömrünün ki, Tutaq yerlərə, girsin oğul bir Sənintək Olm azmı, gedəsən ziyarətinə gedəsən azmı, Olm kimsəsizdən. o atandan, öz Qaçdın ana, atayla ışdır çıxm Yadından O ata haqqının son möhnətinə? son haqqının ata O Ərəbə də, türkə də hücum edirdi. hücum də türkə də, Ərəbə (Leyli) B ağlılar açarı olsun bu dastan. bu olsun açarı ağlılar B Oxuyub ağ günə çatsın hər insan. hər çatsın günə ağ Oxuyub Türk kimi evi tərk etdi, tərk evi kimi Türk Köç düçərgəsində oturdu. düçərgəsində Köç Naz-qəmzə etdiyi zaman etdiyi Naz-qəmzə

Dünyanın həyalı bir äilbəriydi bir həyalı Dünyanın Gənclik dastanının şah əsəriydi. şah dastanının Gənclik

1 10 SİRR və AÇAR / / hissəsi olmuşdur hissəsi qeyd etdiyim "mənbələrdən " yararlandığına sizin də şübhəniz qalmayacağma inanıram. qalmayacağma şübhəniz də etdiyim sizin qeyd "mənbələrdən " yararlandığına məkanları bu kodlaşdırdığından, əsərini (Nizami edirdim. hesab əhəmiyyətli üçün tədqiqatlar bu edilməsini ayırd etdiyinin istinad mənbələrə! yazılı hansı etməsində təsvir aydın belə məkanının səbəbdən şairin hadisənin təsvir etmiş öz dövrünün tanınmış tarixçi, səyyah və şairlərinə mütləq istinad etməli idi). Dahi Nizaminin Dahi idi). etməli istinad mütləq şairlərinə və səyyah tarixçi, tanınmış dövrünün öz etmiş təsvir əalrm əvrei. na , srnədğa əəiGnəihyt by tr təiiid idrr Bu bildirir. də etmədiyini tərk boyu həyatı Gəncəni vətəni doğma əsərində o, Ancaq edir. təsvir məkanlarım kənarında gəzişdiyini bildirir: gəzişdiyini kənarında ..." и н е м эом осров появ тс и й гнь рое е о пла­ л п го о н сер оде вр ь огон ий син ся ет я вл я о п ве о стр о м это а н etmişdir: qeyd yandığını tutub od torpağın bu olmasını, çirkli və зем ля вб ли зи Б аку в о бласти Ш ирвана. А ночью на этой зем ле и ле зем этой на ночью А ирвана. Ш бласти о в аку Б зи ли вб ля зем Məcnunun Leylinin yurdunda gizlənməsini qeyd edərkən belə bildirir: belə edərkən qeyd gizlənməsini yurdunda Leylinin Məcnunun al-Qarnati 1131 ci ildə Bakıda olmuşdur. O, buranın torpağının "qara" "qara" torpağının buranın O, olmuşdur. Bakıda ildə ci 1131 al-Qarnati рной змл итм и фт че я бе я, х с эта тся и д ахо н , ая ел б и ая н ер ч т, еф н и тум би ли зем й о н ер ч Hörmətli oxucular: Şeyx Nizami "Leyli və Məcnun" dastanında yeri gəlmişkən hadisənin dəqiq joğrafi dəqiq hadisənin gəlmişkən yeri dastanında Məcnun" və "Leyli Nizami Şeyx oxucular: Hörmətli Bu sətirlərlə şair Leylinin Bakıda - odlar yurdunda, dənizinin dənizinin yurdunda, odlar - Bakıda Leylinin şair sətirlərlə Bu Şair, bu türk qızı Leylinin vətəninin odlar yurdu Bakı olduğunu isə, olduğunu Bakı yurdu odlar vətəninin Leylinin qızı türk Şair,bu Onu da bildirmək istəyirəm ki, tədqiqatlarımın bu hissəsi ən çox vaxt aparan, ən ümüdsiz və ən yorucu ən və ümüdsiz ən aparan, vaxt çox ən hissəsi bu tədqiqatlarımın ki, istəyirəm bildirmək Onu da И сь а е я, рный кк оль.. в одит з этой из т и д хо вы И ... ь л го у как й ы н ер ч , ля зем там есть И " "Nizami dövrü"ndə yaşamış ərəb səyyahı Abu Həmid al-Andalusi al-Andalusi Həmid Abu səyyahı ərəb yaşamış dövrü"ndə "Nizami Leylinin eşqi ilə Məcnunun ağlayıb sızlaması ağlayıb Məcnunun ilə eşqi Leylinin Aldı ortalığa bizim dildarı. bizim ortalığa Aldı qızları gözəl qəbilənin Haman Baxıb gül fəslinin çəmənlərinə, fəslinin gül Baxıb Sonra saçlarını hörərək yenə, hörərək saçlarını Sonra seyrinə. onun basdı qədəm Leyli Xoşdur ərəbboylu türk olan nigar. olan türk ərəbboylu Xoşdur rənginə yaqut gülünün səpdi Su Ərəb torpağında türk idi onlar, idi türk torpağında Ərəb Olmusam o türkə çolaq bir şikar bir çolaq türkə o Olmusam Neft kimi alışıb, tutuşub yanar. tutuşub alışıb, kimi Neft O yarın quludur bütün varlığım, bütün quludur Oyarın aşikar. açıq, hədəfəm Oxuna Ona can verməkdir bəxtiyarlığım. verməkdir can Ona Qara bulud kimi o çirkin diyar çirkin o kimi bulud Qara QI “ İ" L Y E “L I IZ Q K R U T

112 SİRR və AÇAR / / Şamaxıda Gülüstan qalasının olduğu bildirilir: olduğu qalasının Gülüstan Şamaxıda biri də Şamaxıdakı Gülüstan qalasıdır. Bu qala da Nizami dövrü dövrü Nizami da qala Bu qalasıdır. Gülüstan Şamaxıdakı də biri abidələrindəndir. Şamaxıdan (dağlardan) əsən küləyə işarə edir. edir. işarə küləyə əsən (dağlardan) Şamaxıdan Ş am axıd a q ala adıdır. adıdır. ala q a axıd am Ş Məcnundan bir xəbər gözləyirdi: xəbər bir Məcnundan edərkən, edərkən, azlığından şir və sair yırtıcı heyvanların yatağıdır" deyə bildirmişdir. deyə təsvir yatağıdır" heyvanların yırtıcı çıxmasını sair və şir ovuna azlığından heyvanların vəhşi ətrafında Bakı Axsitanın Akademik Sara Aşurbəylinin "Qədim Bakının tarixi" kitabında da, kitabında tarixi" Bakının "Qədim Aşurbəylinin Sara Akademik Şair burada Məcnunun vətəni, Şirvanşahların paytaxtı olmuş olmuş paytaxtı Şirvanşahların vətəni, Məcnunun burada Şair Ərəb səhrasmdakı bu hansı dənizdir? Bu dəniz bizim Xəzərimizdir! bizim dəniz Bu dənizdir? hansı bu səhrasmdakı Ərəb Xəqani Şirvani "Şamaxı Gülüstanın ətəyindədir" deyə qeyd edir: qeyd deyə ətəyindədir" Gülüstanın "Şamaxı Şirvani Xəqani Dahi Azərbaycan şairi Xəqani Şirvani qəsidələrinin birində, birində, qəsidələrinin Şirvani Xəqani şairi Azərbaycan Dahi Leyli yaxınlıqdakı çəmənliyə çıxıb, üzünü dağlara tutaraq tutaraq dağlara üzünü çıxıb, çəmənliyə yaxınlıqdakı Leyli "B a k ı, d ən iz ilə y a n a r o d la r arasın d a a d arasın r la d o r a n a y ilə iz ən d ı, k a "B bə ysn tyi oduğ ki i, im k ğu u old ə d in ətəy sin ey b q ü B ə əb K Bi m üsa qaa ız alam q stan lü ü G im iz "B maı a üsa n tyi dir." əd d in ətəy ın stan lü ü G da axı ir, am Ş əd d in zəy ən b a m ağ d s ey b q ü B Bəlkə gülüstanda əsən küləklər əsən gülüstanda Bəlkə O qərib aşiqdən verə bir xəbər. bir verə aşiqdən qərib O Leyli göy üzündə Sürəyya kimi, Sürəyya üzündə göy Leyli Bir pəri üzlüydü o gözəl pəri. o gözəl üzlüydü pəri Bir Gözündən dənizə səpirdi inci. səpirdi dənizə Gözündən O dla su arası olmuşdu yeri, olmuşdu arası su dla Tarixi sənədlərdə tez-tez adı hallanan qalalardan qalalardan adı hallanan tez-tez sənədlərdə Tarixi

yerləşir və əhalisinin əhalisinin və yerləşir

üsa qə im əd q , stan lü ü G

edən Nofələ də "Yox!" deyir: "Yox!" də Nofələ edən mundan" danışır. Elə bu səbəbdəndir ki, Leylinin atası elçiliyi "zor" ilə "zor" elçiliyi atası Leylinin ki, səbəbdəndir bu Elə "hücü- danışır. olan mundan" nəticəsi" məhəbbətinin coşqun insanın "gənc Bakıya duna - что ширваншах Ахситан (XII) построил в районе Шемахи на горе не горе на Шемахи районе в построил (XII) что ширваншахАхситан dəfə bildirir: приступнуюстеной,.. каменной окруженную крепость Гюлюстан, "Ариф Ардебили, автор второй половины XIV в., сообщает о том,о сообщает в., XIV половины второй автор "АрифАрдебили, Burada şair ərəb əsilli Axsitanın oğlunun, türk əsilli "Leyli"nin yur­ "Leyli"nin əsilli türk oğlunun, Axsitanın əsilli ərəb şair Burada Şair Məcnunun ərəb əsilli olaraq, türk torpağında yaşadığını bir neçə neçə bir yaşadığını torpağında türk olaraq, əsilli ərəb Şair Məcnunun İndi bu naləmə, dərdimə çatsan, dərdimə naləmə, bu İndi qız, deyil layiq dəliyə o Ancaq, Dünyada xoşbəxt ol, sevin hər zaman. hər sevin ol, xoşbəxt Dünyada Qəmzəsi ox kimi süzüb gedərdi, süzüb kimi ox Qəmzəsi Alçaq bir ömürdən xoş olsun gərək. olsun xoş ömürdən bir Alçaq Ərəb, türk yurduna hücum edərdi. hücum yurduna türk Ərəb, Ay üzlü bir qıza sərsəm yararmı? sərsəm qıza bir üzlü Ay Bədnam olmağımı qoyma, amandır! qoyma, olmağımı Bədnam ötən. yoldan hər güləcəkdir Mənə Dəliyə bir zəncir yaraşır yalnız. yaraşır zəncir bir Dəliyə Qiyamət günü var... o, imtahandır. o, var... günü Qiyamət sən, cilovumu tapşırsan Məcnuna Bir nəhəng ağzında qəhr olub ölmək olub qəhr ağzında nəhəng Bir axirəti. nə vardır, dünyası Nə Balam bu dünyadan min töhmət aldı. töhmət min dünyadan bu Balam qalanarmı? od yanında Çör-çöpün Dağları, daşları gəzir o sərsəm, o gəzir daşları Dağları, Mənim adıma da min ləkə vurur. ləkə min da adıma Mənim desəm. dəlidir divanədir, İnan, sənəti, yoxdur deyil, mərd O,gicdir, Leylinin adını o, dilə saldı, dilə o, adını Leylinin əfzəldir, candan ad bir təmiz Mərdə durur, oturub adamlarla Pis-pis Qızımı salmışdır ağıza, dilə. ağıza, salmışdır Qızımı ölüm gözəldir. qalmaqdan Ləkəli belə küləklər torpağında Ərəb города " у к а а Б д о р о я г и р о т с И " kdmk(ə. 158) (səh. akademik

r ur əyli, rb şu A ara S

113 SİRR və AÇAR / / Türkçülüyü bir daha bəyan edir: bəyan daha bir Türkçülüyü var-dövlətdən, hətta öz canından belə üstün tutmasını qeyd ed ərək, ərək, ed qeyd tutmasını üstün belə canından öz hətta var-dövlətdən, N izami, Leylinin atasının öz qeyrətini, qızının xoşbəxtliyini n əin ki ki əin n xoşbəxtliyini qızının qeyrətini, öz atasının Leylinin izami, Adımız, sanımız bizə əfzəldir, bizə sanımız Adımız, Bu işdən əl çəkmək daha gözəldir". daha çəkmək əl işdən Bu sonu. matəmdir ki, görünür Açıq Biz zərər çəkərik, siz də xəcalət. də siz çəkərik, zərər Biz mərd, ey işi, bu biçməsən ölçüb Düz insan. bir sərsəm yaşayan Havalı Nə xeyrə, nə şərə yarayar, inan... yarayar, şərə nə xeyrə, Nə Bu gün yetirsək də canana onu, canana də yetirsək Bu gün sonu. eşqin bu törədər Fəlakət divanənin. o alçaqdır Mənliyi sənin, gözünə gəlməsin xoş Məcnun Bir qadın doğrudan sevsə də onu, də sevsə doğrudan qadın Bir Dedilər: "Qocanın nə günahı var? günahı nə "Qocanın Dedilər: adamlar, yaxın açdı dil Nofələ olsun. ağ üzün deyiləm, zalım Mən Pisdir zorla gələn bir arvad, inan... arvad, bir gələn zorla Pisdir İndi ki, vermirsən, canın sağ olsun, sağ canın vermirsən, ki, İndi səndən. qızını istərdim Xoşluqla Nofəl yumşalaraq: "Qalx-dedi ona. "Qalx-dedi yumşalaraq: Nofəl Quru bir çörəklə, şor bir halvadan bir şor çörəklə, bir Quru mən belə olsam sərkərdə bir gün Bu saraldı, rəngi dinlədikcə Nofəl Söz tapa bilməyib cavabsız qaldı. cavabsız bilməyib tapa Söz İnsanı dinləsə azğın bir quduz, bir azğın dinləsə İnsanı Qoca danışdıqca açıq, mərdana, açıq, danışdıqca Qoca getməz, ürəkdən yarası dil Lakin boynunu, vurub balamın üzlü Ay Ona min məlhəm də bir əsər etməz". əsər bir də məlhəm min Ona Onun məlhəmi var, keçər, qorxusuz. keçər, var, məlhəmi Onun onu. ataram qabağına İtin Qızımı divdənsə köpəklər yesin. köpəklər divdənsə Qızımı desin, lənətlər üzü yer mənə Qoy Ölüb, öldürməyim durduğum yerdə. durduğum öldürməyim Ölüb, də, bir çəkməyim qeyrəti bu Taki Əlimi çəkərəm ətəklərindən, çəkərəm Əlimi mən, allaha bir içirəm and Yoxsa,

1 16 SİRR və AÇAR / / belə qeyd edə bilmişdir. edə qeyd belə O, cəmi iki beytlə nəinki Axsitanm əslini, həmçinin onun əcdadlarını əcdadlarını onun həmçinin əslini, Axsitanm nəinki beytlə iki cəmi O, tutuşdurduqda, Nizami Gəncəvinin dahiliyinin bir daha şahidi oluruq. oluruq. şahidi daha bir dahiliyinin Gəncəvinin Nizami tutuşdurduqda, Allah eşidəndir hər şeyi, biləndir hər işi". hər biləndir şeyi, hər eşidəndir Allah sü ttrAlh Bna i əidn lb i-iidn törəmişlər. bir-birindən olub, nəsildən bir Bunlar Allah. tutur üstün peyğəmbərin törəmələrindəndir." peyğəmbərin Qurani Kərimin aşağıda verilən ayəsi belə qeyd edir: qeyd belə ayəsi verilən aşağıda Kərimin Qurani İsmayıl oğlu peyğəmbərin İbrahim ki, əslən olunur sübut Axsitan Beləliklə, tayfası qəbiləsindəndir. Şirvanşah Əş-Şeyban bin Rabia Rəbiə qardaşı ki, qurduğu Mudarm olan Nizarm məlumdur babası ulu elmə Peyğəmbərin Məhəmməd Həmçinin tayfasmdandır. mail Peyğəmbər olduğu tarixə məlumdur: tarixə olduğu Peyğəmbər mail "A History Centuries"."A ofSharvan and Darband in the10th-llth İs­ oğlu Peyğəmbərin ibrahim əcdadının Axsitanm edir. qeyd gəldiyini nəsli barəsində belə yazır: belə nəsli barəsində Yuxarıda qeyd edilən tarixi sənədi və Müqəddəs Quranın bu Ayəsini Ayəsini bu Quranın Müqəddəs və sənədi tarixi edilən qeyd Yuxarıda Şeyx Nizami bu beyti ilə, Axsitanm əcdadının Peyğəmbərlərdən Peyğəmbərlərdən əcdadının Axsitanm ilə, beyti bu Nizami Şeyx İbrahim Peyğəmbərin ulu babasının Adəm Peyğəmbər olduğunu isə, olduğunu Peyğəmbər Adəm babasının ulu Peyğəmbərin İbrahim "Şirvanşahlar sülaləsinin banisi Məzyəddir. O, ərəblərin Əş-Şeyban Əş-Şeyban ərəblərin O, Məzyəddir. banisi sülaləsinin "Şirvanşahlar Aəi Nh, bai alsn v İrn iəii aləmlərdən ailəsini İmran və ailəsini İbrahim Nuhu, "Adəmi, Nizami Gəncəvi “Leyli və Məcnun" dastanında Axsitanm əsli və əsli Axsitanm dastanında Məcnun" və “Leyli Gəncəvi Nizami Qurani-Kərim. 3. "Əl-İmran" sürəsi. Ayə 33-34 Ayə sürəsi. "Əl-İmran" 3. Qurani-Kərim. Bu tayfa şahlığı nəsildən-nəslə, şahlığı tayfa Bu Şahdan-şaha gedir Adəmə qədər. Adəmə gedir Şahdan-şaha Onun şah əcdadı aransa əgər, aransa əcdadı şah Onun silsilə. oldu keçə-keçə Gəlib "Axsitanm tərifi" "Axsitanm . nor iy k rs o in M V. Sh 74) (Səh.

117 118 SİRR və AÇAR / / yarad an və on lard an da b ir çox kişi və q ad ın törədib y er üzün ə yayan ə üzün er y törədib ın ad q və kişi çox ir b da an lard on və an yarad bbi z n qor !" n u rx o q ən izd in b əb R və məzmununda, Şeyx Nizami Gəncəvinin yuxanda verilən verilən yuxanda Axsitanm törəmələriyik. Şirvanşah Gəncəvinin zövcəsi-Həvvanın hamımız biz Nizami kimi, edildiyi Şeyx qeyd misralarında məzmununda, və əcdadı olmuş bir kişinin - Adəmin və onun qabırğasından yaranmış yaranmış qabırğasından onun və Adəmin - kişinin bir olmuş əcdadı deyə bilərik ki, Memar Davud oğlu Məsudun Qız qalasının təsvirində təsvirində qalasının Qız Məsudun oğlu Davud Memar ki, bilərik deyə həyatının bütün sahələrinə nüfuz etmişdir. Artıq Azərbaycan Azərbaycan Artıq idi". hakimlər olan tərzi etmişdir. yerli Şirvanşahları əsrdən nüfuz XII aldığı vüsət inkişafının sahələrinə mədəniyyətinin bütün həyatının mənşələrindən üz döndərmişlər. üz mənşələrindən əhali təmamilə asimilyasiya etdilər. Onlar artıq öz ənənələri, öz məişət məişət öz ənənələri, öz artıq Onlar etdilər. asimilyasiya təmamilə əhali qohumlaşaraq, onlar tərəfindən asimilyasiyaya uğramış və öz ərəb ərəb öz və uğramış asimilyasiyaya tərəfindən onlar qohumlaşaraq, uşlar. olm çıları am av d və varisləri özünü müstəqil elan etdi. Şivanşah titulunu qəbul edərək, Məzyədilər Məzyədilər qoydu. edərək, əsasını qəbul sülaləsinin titulunu Şivanşah etdi. elan müstəqil Heysəm özünü oğlu Yəzidin ibn Xalid hakimi Şirvan edən istifadə mərclikdən ildə ci 861 ölmüşdür. Bərdədə 185) (h. ildə ci 801 O, edilir. təyin hakim r ahl əə əli l Məzyədiər n bibaşa irb b ın m n a d a n ə x r ilə d ə y z ə M , b olu lli şə n ə m ərəb r la h şa n a irv Ş əş-Şeybani Məzyəd ibn Yəzid əl-Əbvada Bab və Şucani Azərbaycan Şirvan, ibn il) əş-Şəmax sürmüş hakimiyyət illərdə ci 798 - 797 Bəlazuri h27 xlf Mtvkii öüüdn or bş eə hr - - hərc verən baş sonra ölümündən Mütəvəkkilin xəlifə (h.247) 183 (h. ildə cu 799 sonra Ondan adlandırır. (məliki) hökmdarı Şirvanın XI əsrdə Şirvanşahların iranlaşması onların siyasi, sosial və mənəvi mənəvi və sosial siyasi, onların iranlaşması Şirvanşahların əsrdə XI VI ərə ivn əə hkməi dr emy bşaılr Ə - - Əl başlamışlar. etməyə idarə hakimləri ərəb Şirvanı əsrdə "VIII Ey i a a! z tk bi şxdə əq e n, nda a öcsni zövcəsin da an d on , ən ed xəlq ən şəxsd ir b tək izi S lar! san in y "E Şirvanşahların milli kökünə xüsusi önəm verənlərə bir son olaraq olaraq son bir verənlərə önəm xüsusi kökünə milli Şirvanşahların Məzyədi Şirvanşahlar yerli nəsi zadəganları ilə nigah vasitəsi ilə ilə vasitəsi nigah ilə zadəganları nəsi yerli Şirvanşahlar Məzyədi mi yyat r l v Dər l adlndırılan d lan d a r ilə d n ə rb ə D və r ilə n sra ə K a td a y iy b ə d ə i lm E Qurani - Kərim. 4. "Ən-Nisə" surəsi. Ayə 1.Ayə surəsi. "Ən-Nisə" 4. Kərim. - Qurani " Şirvanşahlar dövləti" Şirvanşahlar akademik; Avrasiya press", 2006. (Səh. 352) (Səh. 2006. press", Avrasiya akademik; a Aşur li, y ə rb u ş A ra a S

hakimiyyətdən uzaqlaşmaq meyllərinin güclənməsi xilafətə tabe tabe xilafətə güclənməsi meyllərinin uzaqlaşmaq hakimiyyətdən ölkələrdə bir sıra müstəqil dövlətlərin yaranmasına səbəb oldu. Belə Belə İslam dövləti oldu. səbəb Şirvanşahlar idi. dövləti yaranmasına Şirvanşahlar də dövlətlərdən biri dövlətlərin müstəqil sıra bir ölkələrdə illərdə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuşdur. mövcud ərazisində illərdəAzərbaycan bürcünün sonu" adlandıraraq, onun varisinin qalmadığına işarə edir: işarə qalmadığına varisinin onun adlandıraraq, sonu" bürcünün məlumdur. 861-1538-ci dövləti Şirvanşahlar dövlətdir. uzunömürlü ən aləmində Axsitana övladın çətin verildiyinə işarə vurur və Axsitam "Padşahlıq "Padşahlıq Axsitam və vurur işarə verildiyinə çətin övladın Axsitana I-Axsitan ibn III Mənuçöhr, 1197-1204-cü illər arasında vəfat etib. vəfat arasında illər 1197-1204-cü Mənuçöhr, III ibn I-Axsitan IX əsrin ikinci yarısında Abbasilər xilafətinin zəifləməsi və mərkəzi mərkəzi və zəifləməsi xilafətinin Abbasilər yarısında ikinci əsrin IX Peyğəmbərlər sülaləsindən olan Axsitanm varisinin qalmadığı tarixə qalmadığı varisinin Axsitanm olan sülaləsindən Peyğəmbərlər Şeyx Nizami, aşağıda qeyd edilən misralarda Allah Təala tərəfindən tərəfindən Təala Allah misralarda edilən qeyd aşağıda Şeyx Nizami, Şahımız dənizdir, Fəratdır, lakin, Fəratdır, dənizdir, Şahımız Dəryası axandır, Fəratı sakin. Fəratı axandır, Dəryası O gün ki, bar verər böyük hökmüdar. böyük verər bar ki, O gün İkinci Keyxosrov, ey şah Axsitan. şah ey Keyxosrov, İkinci Yalnız Şirvan deyil, dünya şahısan, dünya deyil, Şirvan Yalnız olar bayramı novruz bir böyük Ən

119 "Dastanın başlanğıcı" Bu beytlərdə şair Məcnunun atasını təqdim edir. Ancaq bu beytləri Abubekr Mirza eynilə Axsitana aid etməyin mümkün olduğuna nəzər yetirin: (1551-1579) Ərəb torpağında bir kişi varmış, Burkhan Ali Sultan Şöhrəti, hörməti aşıb daşarmış. (1548-1551) O imiş başçısı Amirilərin, Abadmış torpağı olduğu yerin. K evk avu sI Khalilullah II Sultan Mahmud (1594-1317) (15021, several morahs) Ondaymış ərəbin hər ixtiyarı. (1524-1535) Qaruna bənzərmiş dövləti, varı. Kavus Sultan Muhammed Akhsitan III (13567-13723) Fəqirlər, qonaqlar razıydı ondan, (1283-1294) Gazi-bev (1501-1501,2) (for oily 6 months) Bəxti çıxmamışdı öz qabığından. Khalilullah I O, bir xəlifə tək məşhur olsa da, Farruhzad II Kevgubad I Sheikhshah I Ibrahim Farruh Yassar (1259/60-1282/3) L (1382-1417) (I417-M6S) B ah ram Вез (13178-1347/8 or 13567) (1465-1500) (1500-1501) ’ Övladsız, işıqsız bir şamdı o da. Sədəfdən daha çox oğul arardı, Akhsitan II (1243/4-1260) Fariburz II Dənsiz sünbül kimi dən arzulardı. (till 1198-1199) The genealogical tree of Məcnunun atası bu xoş diləklə Fariburz III Afridun II Shirvanshahs, Aclar doydurardı min bir köməklə. (1225-1243) (till 1198-1199) Nəzirlə bir oğul istərdi tez-gec, Bukht Nassar Ali Ahmad (1049-1050) Əkdiyi yasəmən göyərməzdi heç. Gushtasb I The (1204-1225) Akhsitan I Gəzdiyi incidən tapmazdı əsər, (1160-11967) 6th-16th I Yenə yaşadırdı onu ümidlər. Farruhzad I centuries. Onun naləsini eşitdi allah, (till 1203/4) Manuchekhr III Ona da bir oğul verdi bir sabah. (1120-1160) Abu M ansur Ali (1034-1043/4). O, nar kimi gülər, çiçək kimi şən, Afridun I Manuchekhr II Min dəfə gözəldi nardan və güldən. (Med in November. 110) (dll 11067) Manuchekhr Onda gövhər üzlü bir sifət vardı, (1027-1034) Gecə, o sifətdən gündüz olardı. F arib u rz I Yazid II Ahmed (1063-1096) (991 -1 0 2 7 ) Ata baxan kimi oğlun üzünə, Açdı xəzinəni ellər üzünə. Khevsam Khevsam II M uhammad II (861-7) Muhammad Belindən gələni görüb dünyada. 7.9 (9484VI-956) Gül kimi xəzinə payladı o da.

Bu iki "tərifi" tutuşdursaq, onların eyni adama həsr edildiyini aydın başa düşərik. Nizami Gəncəvi" Leyli və Məcnun" poemasında "Şahzadənin tərifi və oğlumun ona tapşırılması" hissəsində yalnız bir şahzədəni tərif edir ki, bu da Axsitanm yalnız bir oğlunun olduğuna dəlalət edir. Axsitanın The seal of Shirvanshahs. 16th century, birinci oğlu Məhhəmmədin vəfat etdiyi 1177 ci ildə, onun ikinci oğlu dünyaya göz açmışdır. Nizami Gəncəvi 14 yaşlı oğlunu 12 yaşlı bu Şahzadəyə tapşırır. Bu tarixi, Akademik Sara Aşurbəyli "Şirvanşahlar tarixi" kitabında qeyd etmişdir. Xəqani Şirvani öz məktubunda Axsitanm birinci oğlu Məhəmmədin 1177-ci ildə öldüyünü bildirir: 121 122 SİRR və AÇAR / / bu qəzəl barəsində nələr uydurmazdıq?! nələr barəsində qəzəl bu qəzəli "Məhəmməd"in adma yaza bilməzdi. Əks təqdirdə bu gün biz, gün bu təqdirdə Əks bilməzdi. yaza adma "Məhəmməd"in qəzəli Mhmə" Pyəbrn üaə aı luudn Nzm bu Nizami olduğundan, adı mübarək Peyğəmbərin "Məhəmməd", bildirir. daha bir olduğunu Məhəmməd Məcnunun - ilə oğlu qəzəli I Axsitanm bu Şirvanşah elə Gəncəvi Nizami bilmir? tapa çarə ona Nizami verməyi heç kimə rəva bilmir? Bu nə eşqdir ki, nə şəhər əhli, nə də də nə əhli, şəhər nə ki, eşqdir nə Bu bilmir? rəva kimə heç verməyi məhəbbətindən yazır: məhəbbətindən Məhəmmədi, II Axsitan kimi qələmə verir və onun (Məcnunun) (Məcnunun) onun və verir qələmə kimi Axsitan II Məhəmmədi, məzmununu aça bilmişik. aça məzmununu sirr gizlədir. Biz artıq bu mənaları dərk etmişik və bu sirrlərin sirrlərin bu və etmişik dərk mənaları bu artıq Biz gizlədir. sirr Axsitana başsağlığı məktubunu yazır". məktubunu başsağlığı Axsitana tərbiyəçisi və müəllimi olduğundan bu xəbəri ağır qəbul edir və şah şah və edir qəbul ağır onun xəbəri bu Xəqani eşidir. olduğundan müəllimi öldüyünü və oğlunun tərbiyəçisi sevimli Axsitanm Şirvanşah Atabəylərinin (Eldənizlər) paytaxtı, Təbrizə gəlir. O, yolda olarkən olarkən yolda O, gəlir. Təbrizə paytaxtı, (Eldənizlər) Atabəylərinin Bu Axsitanm nə eşqidir? Niyə ustad Nizami Axsitana öyüd-nəsihət öyüd-nəsihət Axsitana Nizami ustad Niyə eşqidir? nə Axsitanm Bu Nizami Gəncəvi aşağıda verilən qəzəlində Şirvanşah I Axsitanm oğlu oğlu Axsitanm I Şirvanşah qəzəlində verilən aşağıda Gəncəvi Nizami Məcnun, bu əsərdəki rolu ilə "gizli mənalara yol açır" və özündə bir bir özündə və açır" yol mənalara "gizli ilə rolu əsərdəki bu Məcnun, "1177-ci ildə Xəqani Şirvani Diyarbəkirdən keçərək Azərbaycan Azərbaycan keçərək Diyarbəkirdən Şirvani Xəqani ildə "1177-ci Nə rəva Axsitana munisü dildar olasan! dildar munisü Axsitana rəva Nə Şəhər əhli sənin eşqində Nizami kimidir, Nizami eşqində sənin əhli Şəhər Aləmi şərh edən Loqman kimiydi. Loqman edən şərh Aləmi Qəlbində göylərin min sirri vardı. sirri min göylərin Qəlbində açardı. yol o mənalara Gizli Vaxtının ən böyük bir alimiydi, bir böyük ən Vaxtının sən. ki, etmə zənn sərsəri Məcnunu Əqlə yad deyildi, ədəbdən uzaq, ədəbdən deyildi, yad Əqlə divanələrdən. gördüyün Deyildi Oruclu, namazlı, nurlu bir çıraq, bir nurlu namazlı, Oruclu, A zərbaycan Atabəylər Dövləti Atabəylər zərbaycan MƏCNUN M. , v o d a y n ü B . M . Z akademik aa, ern au ə s.) və ahu ceyran, maral, (püstə, badam, alma, gilənar, nar və s.) və nar gilənar, alma, (püstə, badam, şahid oluruq: şahid edir. Muğan şəhəri indiki Salyan rayonunun yaxınlığında mövcud mövcud yaxınlığında rayonunun Salyan indiki şəhəri Muğan edir. ludr B əəi aılr id əəi uaı lıddr Bl ki, Belə altındadır. suları Xəzərin indi qalıqları şəhərin Bu olmuşdur. İslam dövründə Ərəbistan və ya İran ərazisində bəlkə də mövcud olmuş olmuş mövcud də bəlkə ərazisində yaİran və Ərəbistan dövründə İslam Ancaq Azərbaycan ərazisində şərab istehsalının və onun onun və şərab istehsalının də özünün şərab Axsitanm Şirvanşah ərazisində olduğunu, istehlakçılarının Azərbaycan Ancaq içdiyini Dahi Nizami bizə dəfələrlə qeyd edir: qeyd dəfələrlə bizə Nizami Dahi içdiyini "Muğan" vilayətində, şərab istehsal edildiyini düşünmək yanlışlıq olar. yanlışlıq düşünmək edildiyini istehsal şərab vilayətində, "Muğan" Dahi Nizami bu əsərində də yalnız qədim türk totemlərindən (şir, totemlərindən türk qədim yalnız də əsərində bu Nizami Dahi Bu sətirlərdə biz, Leylinin yurdunun Azərbaycan olduğuna bir daha daha bir olduğuna Azərbaycan yurdunun Leylinin biz, Busətirlərdə Şair burada "muğan şərabı" deyərkən, yenə də Azərbaycanı qeyd qeyd Azərbaycanı də yenə deyərkən, şərabı" "muğan burada Şair "Payızın yetişməsi və Leylinin ölməsi" Leylinin və yetişməsi "Payızın Nardan soruşar ki: "Kefin necədir?" "Kefin ki: soruşar Nardan Parça-parça olan ciyərindən nar ciyərindən olan Parça-parça O İnnab dodaq büzər ona uzaqdan. ona büzər dodaq İnnab zaman yırtılan da ağzı Püstənin Narınc üzünün də girdəliyi var, girdəliyi də üzünün Narınc damızdırar. qan qəlbinə Yaralı Turuncdakı ətri çəkib aparar. çəkib ətri Turuncdakı Muğan sərabının küpündən dehqan küpündən sərabının Muğan İçib, sərxoş olar, düşər ayaqdan. düşər olar, sərxoş İçib, Payız bu tufanı qurduğu anda qurduğu tufanı bu Payız Qəlbən yaralandı bir bir gülüstanda... yaralandı Qəlbən Meyi qaydasınca nuş edə bilsən, edə nuş qaydasınca Meyi Həddini aşırıb, çox içsən əgər, içsən çox aşırıb, Həddini Sənə bütpərəstlik ləkəsi dəyər. ləkəsi bütpərəstlik Sənə başa, mindirmə da halalsa Şərab Sən şərab içərsən, keflənər düşmən. keflənər içərsən, şərab Sən O haramzadədən uzaqda yaşa, uzaqda Oharamzadədən Şərab içsən belə yenə ayıq ol! ayıq yenə belə içsən Şərab gözəl çənəli almaya bax bir, bax almaya çənəli gözəl və yalnız Azərbaycan ərazisinin ruzilərindən ruzilərindən ərazisinin Azərbaycan yalnız və istifadə edir: istifadə

123 I 124 SİRR və AÇAR / / tikildiyindən, şair onu "iki parçalı zireh" kimi dəyərləndirir: kimi zireh" parçalı "iki onu şair tikildiyindən, gizlətdiyini işarə edir: işarə gizlətdiyini qabırğaların sayı), Leyli və Məcnunun memarlıq ifadəsidir: memarlıq Məcnunun və Leyli sayı), qabırğaların təsvir edilib: təsvir bildirir: yaratmışlar: aaıı ealqfraıd "ənn diəixtəl, Lyi isə "Leyli" xətlərlə, dairəvi "Məcnun" formasında memarlıq qalasının qabırğavarı xətlərlə verilmişdir. Bu xətlər birləşərək, bütöv bir forma forma bir bütöv birləşərək, xətlər Bu verilmişdir. xətlərlə qabırğavarı Qız qalası iki hissədən ibarət olaraq, qala kimi çox qalın və möhkəm möhkəm və qalın çox kimi qala olaraq, ibarət hissədən iki qalası Qız Qız qalasının adı qızla bağlıdır, oğlan bu adda kölgədə qalır: kölgədə adda bu oğlan bağlıdır, qızla adı qalasının Qız Şair burada Qız qalasının formasının, öz məzmun və mahiyyətini mahiyyətini və məzmun öz formasının, qalasının Qız burada Şair ı qlsnn zrnəi nxşa" ouğdk fqrlrn və fəqərələrin (onurğadakı "naxışlar" üzərindəki qalasının Qız Şamaxılı Məcnun Leylinin vətəni olmuş Bakıda dəfn edilib: dəfn Bakıda olmuş vətəni Leylinin Məcnun Şamaxılı Qız qalasının görünüşündə Məcnun halqavarı cərgələr şəklində şəklində cərgələr halqavarı Məcnun görünüşündə qalasının Qız Şair burada sevgililərin abidə şəklində bir yerdə qərar tutmasını tutmasını qərar yerdə bir şəklində abidə sevgililərin burada Şair Burada Şeyx Nizami Qız qalasının adının mahiyyətini açıqlayır. Qız açıqlayır. mahiyyətini adının qalasının Qız Nizami Şeyx Burada " Leyli ilə Məcnunun görüşməsi" Məcnunun ilə Leyli Sanki ağzı bağlı bir kuzəydilər: bir bağlı ağzı Sanki İki divardaki iki naxış tək, naxış iki divardaki İki Məcnunun gözüydü Leylinin yurdu. Leylinin gözüydü Məcnunun Onlar hərəkətsiz dururdu, gerçək. dururdu, hərəkətsiz Onlar Özü də halqa tək qapıda durdu, qapıda tək halqa də Özü öpüşdü, artıq xətt, iş əyilm İki Nəçiyəm, de kiməm mən taleyi kəm? taleyi mən kiməm de Nəçiyəm, Bütöv bir dairə şəklinə düşdü. şəklinə dairə bir Bütöv Dünya şahiddir ki, sənin kölgənəm, sənin ki, şahiddir Dünya Ürək sözlə dolu, bağlıydı dillər, bağlıydı dolu, sözlə Ürək M əhəllə əğyardan boşalm ışdı, bax! ışdı, boşalm əğyardan əhəllə M Orda sevgililər qalm ışdı ancaq. ışdı qalm sevgililər Orda ifadə edildiyini vurğulayır: ifadəedildiyini abidəyə işarə edir: işarə abidəyə Şair burada Məcnunun dili ilə Qız qalasının adının yalnız Leyli ilə Leyli yalnız adının qalasının Qız ilə dili Məcnunun burada Şair uəə əfəi aıgrnş ı aaııxtraı:(adn-sola) - (sağdan xatırladır: qalasını Qız görünüşü yazı Bu ərəb hərflərin Qız Aşağıda verilmiş beyt Qız qalasının iki hissəli görünüşünə həsr edilib: həsr görünüşünə iki hissəli qalasının Qız beyt verilmiş Aşağıda Sair aşağıda "bir hərəm" deyərkən, sevgililərin xatirəsinə ucaldılmış ucaldılmış xatirəsinə sevgililərin deyərkən, hərəm" "bir aşağıda Sair qalası 2 hissədən, bir binövrədən ibarətdir: binövrədən bir hissədən, 2 qalası İki parça olan bir zirehik biz, zirehik bir olan parça İki i a açsyq i i kmiz. ikim ki, bil parçasıyıq, can Bir Mən yoxam , dünyada sənsən var olan, var sənsən dünyada , yoxam Mən Bu xəyali surət özünsən, inan! özünsən, surət xəyali Bu M adam ki, mən sənəm, ik ilik nədir? ilik ik sənəm, mən ki, adam M H eykəl ikidirsə, binövrə birdir, binövrə ikidirsə, eykəl H Birliyi qırm ağa nə bəhanədir? nə ağa qırm Birliyi "Lam əlifla" ki, ayrı deyildir. ayrı ki, əlifla" "Lam Orda ki, mən varam , sən nigar da var, da nigar sən , varam mən ki, Orda İkilik qovğası çıxmış ortadan. çıxmış qovğası İkilik var. da qubar bu varsan, sən ki, Orda Yox, yox, yanılıram can birdir, canan, birdir, can yanılıram yox, Yox, Necə birləşirsə bir bəm ilə zil, ilə bəm bir birləşirsə Necə Birləşən canım ız ayrılan deyil. ayrılan ız canım Birləşən Zillə bəm olm asa, çəng çalan bir kəs bir çalan çəng asa, olm bəm Zillə Bir xəzinədəndir ürəyimiz bax. ürəyimiz xəzinədəndir Bir O çəngdən sədalar çıxara bilməz. çıxara sədalar çəngdən O Arada ikicə sifət var ancaq. var sifət ikicə Arada o lrbrhrmsçə kmiz, ikim seçsək hərəm bir olar Xoş Xoşdur bir addım da qərar tutsaq biz, tutsaq qərar da addım bir Xoşdur

125 126

SİRR və AÇAR / / göstərməsi ilə bağlıdır". ilə göstərməsi əski türk gələnəklərinin bu regionun xatirə memarlığına yönəldici təsir təsir yönəldici memarlığına xatirə regionun bu gələnəklərinin türk əski olaraq başlıca yayılması, geniş çox tikintisinin türbə ölkələrində və islam "Bütövlükdə "Türbə və ya Günbəz" anlayışı islam təliminə ziddir ziddir təliminə islam anlayışı Günbəz" ya və "Türbə "Bütövlükdə N Başqa bir ayinlə, çıxmış yollara. çıxmış ayinlə, bir Başqa Badam cüt məğzli, bir qabığı var. qabığı bir məğzli, cüt Badam O öz aynasını verərək yara, verərək aynasını öz O izami dövrü memarlıq abidələri memarlıq dövrü izami Cüt ağız qılıncın qını bir olar, bir qını qılıncın ağız Cüt

CəfərQiyasi fərqlərindən və abidənin məzmununu izah edən girintili-çıxmtılı girintili-çıxmtılı edən izah danışır. fərqindən say tərəfdəki arxa məzmununu ilə fasad hörgülərin abidənin və fərqlərindən olduğu halda, onun arxa tərəfində "onurğadan" uzanan 31 ədəd ədəd 31 uzanan "onurğadan" tərəfində arxa onun halda, olduğu çıxıntının "qabırğanı" tam axıra qədər bəzədiyinin şahidi olarsınız. şahidi bəzədiyinin qədər axıra tam "qabırğanı" çıxıntının ya hər hansı yaxın bir qohumu olduğunu (Axsitanm nəslindən nəslindən (Axsitanm olduğunu qohumu bir yaxın hansı hər ya olduğunu) bildirmək üçün verilmişdir. Məhz bu səbəbdəndir ki, Leyli Leyli ki, səbəbdəndir bu Məhz verilmişdir. üçün bildirmək olduğunu) ilə Məcnun uşaq vaxtlarından bir yerdə olmuşlar. Həmin dövrdə dövrdə Həmin olmuşlar. yerdə bir vaxtlarından uşaq Məcnun ilə Azərbaycanın elm adamlarının bir hissəsinin Şirvanın paytaxtı paytaxtı Şirvanın hissəsinin bir adamlarının elm Azərbaycanın Şamaxıda, Axsitanm sarayında cəmləşməsi səbəbindən, Bakı valisi öz öz valisi Bakı səbəbindən, cəmləşməsi sarayında Axsitanm Şamaxıda, qızını - Leylini, yüksək təhsil alması üçün öz dayısının yanında təhsil təhsil yanında vermişmiş. icazə dayısının öz almasına üçün alması təhsil yüksək Leylini, - qızını Dahi Nizami burada Qız qalasının hər iki tərəfdəki görünüş görünüş tərəfdəki iki hər qalasının Qız burada Nizami Dahi Bu memarlıq işarəti, yəqin ki, Leylinin anasının Axsitanm bacısı və bacısı Axsitanm anasının Leylinin ki, yəqin işarəti, memarlıq Bu Əgər fikir versəniz, "qabırğanın" fasad görünüşündə 24 ədəd çıxıntı çıxıntı ədəd 24 görünüşündə fasad "qabırğanın" versəniz, fikir Əgər Bütün nöqtələrdə iş nişanı var, nişanı iş nöqtələrdə Bütün Zərurət üzündən baş verir onlar. verir baş üzündən Zərurət Məqsud yazısından bir xətt var yenə. var xətt bir yazısından Məqsud Bütün varlıqların hərəkətində varlıqların Bütün Kağızın, bax, iki üzü var həmən, var üzü iki bax, Kağızın, Bu üzdə tədbirin sayıdır ancaq, sayıdır tədbirin üzdə Bu Odur hədəf olar o iki üzdən. iki o olar hədəf Odur Bu iki hesabda bir ziddiyyət var. ziddiyyət bir hesabda iki Bu O üzdə təqdirin hesabına bax. hesabına təqdirin üzdə O Bunu yaxşı bilər arif hesabdar. arif bilər yaxşı Bunu Sən gül saydığın gül sancdığı zaman sancdığı gül saydığın Sən gül Bir çox qara olan salxımlar da var, da salxımlar olan qara çox Bir haman. bilərsən olduğunu Tikan Yoxlarkən bilərsən, üzümdür onlar. üzümdür bilərsən, Yoxlarkən "K ita b ın sonu" ın b ita "K

127 I 128 SİRR və AÇAR / / pəncərələr açmışdır. pəncərələr edərək, İslam dininin ilk xadimlərinin şəninə Qız qalasının üzərində üzərində qalasının Qız şəninə xadimlərinin ilk dininin İslam edərək, üç pəncərə açılmışdır. pəncərə üç etmişlər. Bundan sonra məbədin üzərində Müqəddəs Üçlüyün şəninə şəninə Üçlüyün Müqəddəs üzərində məbədin sonra Bundan etmişlər. mələklər ona Müqəddəs Üçlüyün şəninə üç pəncərə açılmasını əmr əmr açılmasını pəncərə üç şəninə Üçlüyün Müqəddəs ona mələklər Anfimiyanı yanma çağırıb, ona yuxusunu danışır. Və bildirir ki, gecə gecə ki, bildirir Və danışır. yuxusunu ona çağırıb, yanma Anfimiyanı Sofiya) olduğunu əks etdirmək üçün qurulmuşdur. üçün etdirmək əks olduğunu digər beş pəncərə isə Axsitanm Şirvanşahların beşinci şəcərəsindən şəcərəsindən beşinci Şirvanşahların Axsitanm isə pəncərə beş digər "beldən gələn" gələn" "beldən fənin şərəfinə açılaraq, Qibləyə doğru istiqamətlənmişlər. doğru Qibləyə açılaraq, şərəfinə fənin bilərik. Bu pəncərələr göylərə açılır və o "çatmalardan" "onurğanın" "onurğanın" "çatmalardan" o və açılır göylərə pəncərələr Bu bilərik. daxilindəki pillələrə işiq saçılır. Bu "çatmalar"dan dördü ilk dörd xəli­ dörd ilk dördü "çatmalar"dan Bu saçılır. işiq pillələrə daxilindəki fikir versək onların hamısının "onurğa"nm üzərində yerləşdiyini görə görə yerləşdiyini üzərində "onurğa"nm hamısının onların versək fikir 533 cü ildə Konstantinopolda Konstantinopolda ildə cü 533 Burada bir tarixi hadisəyə nəzər salmaq yerinə düşər: yerinə salmaq nəzər hadisəyə tarixi bir Burada Şeyx Nizami bu poemada "oğul və nəsil" barəsində yazarkən, onları onları yazarkən, barəsində nəsil" və "oğul poemada bu Nizami Şeyx Bu memarlıq fənindən, bu məzmundan memar Məsud da istifadə istifadə da Məsud memar məzmundan bu fənindən, memarlıq Bu Qız qalasının üzərində 4+5 ədəd pəncərə vardır (cəmi 9 əd.). Əgər Əgər əd.). 9 (cəmi vardır pəncərə ədəd 4+5 üzərində qalasının Qız məbədi ucaldılarkən imperator Yustinian məbədin memarı memarı məbədin Yustinian imperator ucaldılarkən məbədi (onurğa) Sənin qaşın kimi haman dörd nəfər dörd haman kimi qaşın Sənin Gah ayrı düşdülər, gah birləşdilər. gah düşdülər, ayrı Gah dada. gətirdi evi dördbucaq Bu Ona bu qaydayla dörd çatma qurdun. çatma dörd qaydayla bu Ona vurdun. dirək dörd evinə dinin Sən, əlbət. qurular, divarla dörd ev Hər Bu dördlük birləşdi qoca dünyada, qoca birləşdi dördlük Bu Bu dörd xəlifəylə güldü məmləkət, güldü xəlifəylə dörd Bu oldu. reyhanı ləkin bir də Dördü Dördü də bir yolun sarbanı oldu, sarbanı yolun bir də Dördü Tanrının şiriylə həmdərs olunca həmdərs şiriylə Tanrının O O Q PƏNCƏRƏLƏRİN MAHİYYƏTİ PƏNCƏRƏLƏRİN IZ QALASININ ÜZƏRİNDƏKİ QALASININ IZ allahdan qorxan həyalı qoca həyalı qorxan allahdan kimi qələmə verir. "Onurğanın" üzərindəki üzərindəki "Onurğanın" verir. qələmə kimi İtnu ş.) (İstanbul Müqəddəs Sofiya Sofiya Müqəddəs

(Aya

beytlə bağlı bütün məntiqi ehtimallar araşdırıldıqdan sonra, "bağlılar" m "bağlılar" sonra, araşdırıldıqdan ehtimallar məntiqi beytlə bütün bağlı məhz indi, dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin heç bir uydurma uydurma bir heç Gəncəvinin Nizami şairi Azərbaycan dahi məhz indi, həyatda baş verən real hadisələrdən götürdüyünü və bununla da, bütün bütün da, bununla və götürdüyünü hadisələrdən real həyatda verən baş yaratdığını deyə bilərik. deyə yaratdığını da dastanının Məcnun" və "Leyli kimi əsərləri bütün əsər yazmadığım, "Qız qalası" ilə "Leyli və Məcnun" poeması olduğunu deyə bilərik. Biz Biz bilərik. deyə olduğunu poeması Məcnun" və "Leyli ilə "Qızqalası" "Leyli və Məcnun"lardan daha məzmunlu, daha dramatik bir əsər əsər bir dramatik daha məzmunlu, daha Məcnun"lardan və "Leyli həsr edilmişlər. həsr olan məhəbbətinə (1181), olan məhəbbətinə hərbi yürüşlərini (1209) əks etdirən KODlaşdırılmış tarixi əsərdir. tarixi KODlaşdırılmış etdirən əks (1209) yürüşlərini hərbi bəhrələnmiş Şeyx Nizami, əfsanə əsaslı əsər yazması real görsənmir O O görsənmir real yazması əsər əsaslı əfsanə Nizami, Şeyx bəhrələnmiş yalnız aldığı sifarişin şərtlərini yerinə yetirərək sirli məzmunlu dastanlar dastanlar məzmunlu sirli yetirərək yerinə şərtlərini sifarişin aldığı yalnız yazmışdır. yaraq mədəniyyətə, saf eşq və məhəbbətə yüksək qiymət verdiyimiz verdiyimiz qiymət yüksək məhəbbətə və eşq saf mədəniyyətə, yaraq dövrümüzə kimi sağ və salamat gəlib çatmışlar. gəlib salamat və sağ kimi dövrümüzə əsər" olaraq yaratmışdır. olaraq əsər" Şeyx Nizami Gəncəvinin "Leyli və Məcnun" faciəsindəki bu son son bu faciəsindəki Məcnun" və "Leyli Gəncəvinin Nizami Şeyx Nizami Gəncəvinin "Xəmsəsi" 5 poemadan ibarətdir: poemadan 5 "Xəmsəsi" Gəncəvinin Nizami "Xosrov və Şirin" - Sasani şahı Xosrov Pərvizin gözəllər gözəli Şirinə Şirinə gözəli gözəllər Pərvizin Xosrov şahı -Sasani Şirin" və "Xosrov Yuxarıda göstərildiyi kimi, bütün yaradıcılığında tarixi hadisələrdən hadisələrdən tarixi yaradıcılığında bütün kimi, göstərildiyi Yuxarıda "Sirlər xəzinəsi" - fəlsəfi dedaktiv (1173), dedaktiv fəlsəfi - xəzinəsi" "Sirlər "Yeddi gözəl" Bəhram Gur şahın romantik sərgüzəştlərinə (1196), (1196), sərgüzəştlərinə romantik şahın Gur Bəhram gözəl" "Yeddi "İsgəndərnamə" əsəri isə, üzdə Makedoniyalı İsgəndərin həyatı və həyatı İsgəndərin Makedoniyalı üzdə isə, əsəri "İsgəndərnamə" Bu Bu Dahi Nizami bu əsərini də bütün əsərləri kimi "əvəzedilməz və şah və "əvəzedilməz kimi əsərləri bütün də əsərini bu Nizami Dahi "s irr " v ə "a ç a r" r" a ç "a ə v " irr "s Bağlılar acan olsun bu dastan. bu olsun acan Bağlılar Oxuyub ağ günə çatsın hər insan. hər çatsın günə ağ Oxuyub Şeirdən ucalıq umma dünyada, umma ucalıq Şeirdən Çünki Nizamiylə qurtardı o da. o qurtardı Nizamiylə Çünki Axsitanm ehtiyat etdiyi dövrlərdən uğurla adla­ uğurla dövrlərdən etdiyi ehtiyat Axsitanm 129 130 SİRR və AÇAR / / sonra, onun adının məzmununu da ayırd edə bilərik. edə ayırd da məzmununu adının onun sonra, Bakı Qız qalasının formasını, mahiyyətini və məzmununu bildikdən bildikdən məzmununu və mahiyyətini formasını, qalasının Qız Bakı məqsədlərlə ucaldılmış və adları da fərqli mahiyyət daşıyırlar. Biz artıq Biz daşıyırlar. mahiyyət fərqli da adları və ucaldılmış məqsədlərlə qalalarının adlarının eyni olmalarına baxmayaraq, onlar fərqli fərqli onlar baxmayaraq, olmalarına eyni adlarının qalalarının olması ilə əlaqələndirirdilər. ilə olması möhkəm, təslimolmaz, ələkeçməz, bakirə qız kimi pak və toxunulmaz toxunulmaz və pak kimi qız bakirə ələkeçməz, təslimolmaz, möhkəm, qalasına xas xüsusiyyətlərə cavab vermirlər. cavab xüsusiyyətlərə xas qalasına Həmçinin bu qalaların bir çoxu öz əzəməti və görünüşləri ilə gözətçi gözətçi ilə görünüşləri və edilmişlər. əzəməti inşa öz çoxu ərazilərdə bir qalaların olmayan bu Həmçinin mümkün etmək seyr məsafələri qalaların əksəriyyətinin yerləşdiyi strateji şəraitlər bu fikirin əsassız əsassız fikirin uzaq bu meşəliklərdə, dağlarda, şəraitlər çoxu onların Çünki, strateji təsdiqləyir. olduğunu yerləşdiyi əksəriyyətinin qalaların tikilməsi, bu fikrin də əsassız olduğunu təsdiq edir. təsdiq olduğunu əsassız də fikrin bu tikilməsi, əvəzləşdiyi dövrlərdə və ya bu dinin heç bir vaxt yayılmadığı ərazilərdə ərazilərdə yayılmadığı vaxt bir heç dinin ya bu və dövrlərdə əvəzləşdiyi səpələniş dünyaya Lakin, vardır. da bağlayanlar atəşpərəstliklə onu və "Qız qalalarının" əksəriyyətinin atəşpərəstlik dininin digər dinlərlə dinlərlə digər dininin atəşpərəstlik əksəriyyətinin qalalarının" "Qız düzgün deyil. düzgün söyləmək tikildiyini tərəfindən tayfası -oğuz tayfa bir hamısının larının" Ancaq yuxarıda qeyd edildiyi kimi geniş ərazidə səpələnmiş "Qız qala­ "Qız səpələnmiş ərazidə geniş kimi edildiyi qeyd yuxarıda Ancaq tədricən təkamülə uğraması nəticəsində əmələ gəldiyini söyləyirlər. söyləyirlər. gəldiyini əmələ nəticəsində uğraması təkamülə tədricən fərqlidirlər. yarımadasında və Avropada da "Qız qalaları" mövcüddur. qalaları" "Qız da Avropada və yarımadasında arxeoloq, tarixçi, memar və sair mütəxəssislərin elmləri kimi fikirləri də də fikirləri kimi elmləri mütəxəssislərin sair və memar tarixçi, arxeoloq, tikililər vardır. Azərbaycandan başqa İranda, İraqda, Hindistanda, Krım Krım Hindistanda, İraqda, İranda, başqa Azərbaycandan vardır. tikililər Qəbələ, Qazax, Yardımlı, İsmayıllı, Naxçıvan və Qarabağda da bu adda adda bu da Qarabağda və Naxçıvan İsmayıllı, Yardımlı, Qazax, Qəbələ, ərazisində çox yayılmışdır. Bakıdan başqa, Gədəbəy, Şəki, Şamaxı, Şamaxı, Şəki, Gədəbəy, başqa, Bakıdan yayılmışdır. çox Azərbaycan ərazisində tikililər adlı qalası Qız deyildir. məlum dəqiq qədər indiyə Bütün bu fərziyyələri yekunlaşdıraraq onu demək olar ki, Qız Qız ki, olar demək onu yekunlaşdıraraq fərziyyələri bu Bütün Bir çox tarixçilər bu adm rəmzi xarakter daşıdığını, qalanın olduqca olduqca qalanın daşıdığını, xarakter rəmzi adm bu tarixçilər çox Bir Qız qalalarım "göz qalası" adlandırmaq da düzgün deyil. Belə ki, bu ki, Belə deyil. düzgün da adlandırmaq qalası" "göz qalalarım Qız Qız qalasının adının "köz qalası" adından yarandığını söyləyənlər söyləyənlər yarandığını adından qalası" "köz adının qalasının Qız Onların bir qrupu qalanın adındakı "qız" sözünün, "oğuz" sözünün sözünün "oğuz" sözünün, "qız" adındakı qalanın qrupu bir Onların Bu unikal tikilinin nə üçün məhz "Qız qalası" adlandırılması da da adlandırılması qalası" "Qız məhz üçün nə tikilinin unikal Bu Bu qalaların adını arayan antropoloq, etnoloq, filosof, sosioloq, sosioloq, filosof, etnoloq, antropoloq, arayan adını qalaların Bu Bir söz xəzinəsi açasan yenə. açasan xəzinəsi söz Bir eşqinə böyük Məcnunun İstərəm Bir can parçasıyıq, bil ki, ikimiz. ki, bil parçasıyıq, can Bir biz, (falayıq bir olan parça İki A D - - D "QIZ I" S A L A Q

edilən məzmunlu tapşırıq almışdır. Onun öz layihəsinə verdiyi "Qız "Qız verdiyi layihəsinə öz Onun almışdır. tapşırıq məzmunlu edilən artırmır. Bakıdakı Qız qalasının adının məzmunu tikilinin formasının formasının tikilinin məzmunu adının Yer qalasının Qız qədər etdirir. bu Bakıdakı dəyərini əks artırmır. tikilisinin öz adı, olaraq tikilinin abidənin, mükəmməl bir heç üzərində mahiyyətini sifarişinin Axsitanm hörgüsünün "qabırğanı" xatırlatdığını bildirdiklərini artıq yuxarıda yuxarıda artıq bildirdiklərini xatırlatdığını "qabırğanı" hörgüsünün qalası" adı, bu "qalanın" forma və məzmunu ilə vəhdət təşkil edərək, edərək, təşkil vəhdət ilə məzmunu və forma "qalanın" bu adı, qalası" bəzəmiş, fasada qabırğavari görünüş verərək, ona "qabırğa - qadın" qadın" - "qabırğa ona verərək, görünüş qabırğavari fasada bəzəmiş, davamıdır və bu ad tikilinin mahiyyətini mükəmməl olaraq tamamlayır. olaraq mükəmməl mahiyyətini ad tikilinin və bu davamıdır qeyd etmişdim. qeyd kimi dini məzmunlu memarlıq görünüşü vermişdir. Bir daha nəzərinizə nəzərinizə daha Bir vermişdir. görünüşü memarlıq məzmunlu dini kimi hörgülərlə daş girintili-çıxmtılı məqbərəni Məsud, oğlu Davud memarı çatdırmaq istəyirəm ki, üzərində məqbərə ucaldılmış qəbr "Leyli"yə "Leyli"yə qəbr ucaldılmış məqbərə üzərində ki, istəyirəm çatdırmaq elşimşə. əz u əədni k, əbrnn d "ı" - - "Qız"a adı məqbərənin ki, səbəbdəndir sonradan bu qəbrində Məhz onun sümüklərini yerləşdirmişlər. "Məcnun"un və olmuş məxsus Leyliyə həsr edilib. həsr Leyliyə baxmayaraq, ona sillə vuraraq(?) özünə yaxınlaşmamağı tələb edir: tələb yaxınlaşmamağı özünə vuraraq(?) sillə ona baxmayaraq, öz Leyli ki, Belə edir. izah bizə dastanında Məcnun" və "Leyli Nizami məhəbbətindən dönmür, zorla zorla dönmür, məhəbbətindən Bir çox Azərbaycanlı və digər memarların, alimlərin Qız qalasının qalasının Qız alimlərin memarların, digər və Azərbaycanlı çox Bir Bəşəriyyət tarixinin ən dahi memarı hesab edilməli Azərbaycan Azərbaycan edilməli hesab memarı dahi ən tarixinin Bəşəriyyət Memar Davud oğlu Məsud da yəqin ki, Axsitandan yuxarıda qeyd yuxarıda Axsitandan ki, yəqin da Məsud oğlu Davud Memar "Qala" - "almmaz"lıq məzmununu əks etdirir. əks məzmununu "almmaz"lıq - "Qala" Abidənin adında "qala" sözünün işlədilməsinin səbəbini isə, Dahi Dahi isə, səbəbini işlədilməsinin sözünün "qala" adında Abidənin "Leylinin ibn-Səlama verilməsi" ibn-Səlama "Leylinin Bakirə Leyli tək, ey böyük ustad! böyük ey tək, Leyli Bakirə Şerdə iki-üç bakir söz yarat. söz bakir iki-üç Şerdə Elçi bu sözləri dediyi zaman dediyi sözləri bu Elçi Davadan-dalaşdan azad olaraq, azad Davadan-dalaşdan Böyükdür, nəcibdir o çox şanlıdır. çox o nəcibdir Böyükdür, adlı-sanlıdır, sahibidir, Nəsəb Siz qan istəsəniz, qandan arx çəkər, arx qandan istəsəniz, qan Siz Onunla səadət taparsan ancaq. taparsan səadət Onunla Qızıl istəsəniz, qum kimi tökər. kimi qum istəsəniz, Qızıl Qızcığın atası qalmışdı heyran. qalmışdı atası Qızcığın - Aslan ürəklidir bizim qəhrəman, bizim ürəklidir - Aslan ilə açarı dilinin şirin Öz Ərəbin fəxridir, şənidir, inan. şənidir, Ərəbin fəxridir, belə: açdı o xəzinəni Gizlin R u s oğlu İb n S əlam a a əlam S n İb oğlu s u R

(?) ərə verilməsinə verilməsinə ərə (?)

131 132 SİRR və AÇAR / / "Leylinin ibn-Səlamm evinə köçməsi" evinə ibn-Səlamm "Leylinin Hasil olmayacaq məndən muradın". məndən olmayacaq Hasil Mənim surətimi qurub bəzəyən qurub surətimi Mənim Böyük sənətkara and içirəm mən, içirəm and sənətkara Böyük Ağrıdan sustalıb yerində qaldı. yerində sustalıb Ağrıdan Qanımı töksə də sənin inadın, sənin də töksə Qanımı Təqsiri məndə yox, özündə gör sən. gör özündə yox, məndə Təqsiri Qız dedi: "Bir daha belə iş görsən, belə daha "Bir dedi: Qız yerə. sərildi kimi ölü Cansız uzatdı. əl o budağa Xurmalı atdı. əl bir gün ağacına Xurma Qızın şilləsindən o birdən-birə. o şilləsindən Qızın Lakin, o, Leylidən bir zərbə aldı. zərbə bir Leylidən o, Lakin, Keçdi iki-üç gün, həya üzündən həya gün, iki-üç Keçdi uusb l uşld, bilsən. yumşaltdı, ilə səbr mumu O sona." bu gözəl olsun "hakim Dedi: Taxtını, tacını tapşırdı ona, tapşırdı tacını Taxtını, qız, kəcavədə əyləşdi ki, Elə şad. çox ürəyi bəzədi Kəcavə Onu çox hörmətlə aparıb yalnız, aparıb hörmətlə çox Onu Nil rəngli Dəcləyə tərəf yollandı. tərəf Dəcləyə rəngli Nil Sevincək yerindən sıçradı damad, sıçradı yerindən Sevincək Gecə səyyarəsi alışıb yandı, alışıb səyyarəsi Gecə qurdu. gülşəndə rəngli göy Çadrını Günəş səhər-səhər yuxudan durdu, yuxudan səhər-səhər Günəş Bəylik xələtini rus oğlu aldı. oğlu rus xələtini Bəylik Ayı əjdahanın ağzına verdi. ağzına əjdahanın Ayı Cəmşidin camını ələ alanda ələ camını Cəmşidin salanda, şölə doğub günəş Sabah Bu işi qızma o rəva gördü rəva o qızma işi Bu S Qəbul etdiyini etiraf etdi, etiraf etdiyini Qəbul Ərəb damadım çiyninə saldı. çiyninə damadım Ərəb onra, məsələnin əslinə yetdi, əslinə məsələnin onra,

yox, daha çox həqiqi Rus tərbiyəli insan olduğunu bir daha təsdiq edir: təsdiq daha bir olduğunu insan tərbiyəli Rus həqiqi çox daha yox, olur. Dahi Nizaminin aşağıda qeyd edilən təsvirləri, İbn-Səlamm ərəb ərəb İbn-Səlamm təsvirləri, edilən qeyd aşağıda Nizaminin Dahi olur. qahramanı Evfrosipin atası olmuşdur. Bu dastanın da yazılma tarixi XIItarixiqahramanı daatası asraolmuşdur.tasadıif Evfrosipin yazılma Bu dastanın edir. Xəzərdə batırmışdılar. Bu qələbədə Şirvanlılar арапа roloynamışlar. ” BuqələbədəXəzərdəŞirvanlılar арапа batırmışdılar. İsmətəddin ilə evLvımişdir. Bizans imperatoru Koıuııeu, Axsitanın xalası oğlu idi. Konıneu isa, Rus knyazı Rus isa, Konıneu idi. oğlu xalası Axsitanın Koıuııeu, imperatoru Bizans evLvımişdir. ilə İsmətəddin YaroslavVladimiroviçla qohumidi Əbülfərəc İsfahaninin "NƏĞMƏLƏR İsfahaninin Əbülfərəc KİTABL'ndaedilir: qeyd belə O gəmilərin Yaroslavnədir?VladimiroviçlaObağlılığı gəmilərin Bu bilmişdir necəbatıra ? bu gəmiləri Axsitan, olmayan Heç gəmisi hərbi bir Bu sayda piratların Xəzərdə qazancı nəbilərdi? ola qazancı Xəzərdə Bu piratların sayda 73 ədəd pirat gəmiləri bir bilərmi?bir yerdə ola 73 ədəd gəmiləri pirat əüü ely əs "Rus oğlu məhs üçünNə Leyliyə Leylinin atasından bəylik xələtini almış, Rus oğlu kimdir kimdir oğlu ? Rus xələtini almış,bəylik Leylininatasından 1774 7 7 "1 ' Bu tarixi faktlar, gələcək kitabımda açıqlamaları veriləcək bu sualları doğurur.suallarıveriləcək bu açıqlamaları kitabımdaButarixi gələcək faktlar, ırd aaiiaçtımqityrmk,RsknaıYrsa ldıioi İo ok aqnadsa ıııuazarinizaBıırada çatdırmaqistayiram YaroslavkınjazıVladiıniroviçRus "İqorki, dastan haqqında polku ) İlm əu ti üc a Tmr Astnnaaı d. xia öü üc çr llQoqi qızı Qeorqmin lil çarı Gürcü özü Axsitan idi. anası Tamar, Axsitanın çan Gürcü etmiş qəbul “İslamı 1) Yuxarıda qeyd edilmiş, tarixi samda bir daha nəzər Yuxarıdayetirək:tarixi bir daha edilmiş, samda qeyd

Bunlardan biri Nizamininibn Salam"ı(I),"Rus digəri əsilərəb ibn Salamı! "rus oğlu " ibn Səlamın(?) həmin batırılan 73 ədəd gəmi ilə əlaqəsivarmı? "rus ədəd 73gəmi oğlu batırılan "həmin Səlamın(?) ibn İndi tutuşduraq: İndi Ərəb əfsanəsində Leylinin əsil ərəb İbn Səlammda ərdə olduğu olduğu ərdə Səlammda İbn ərəb əsil Leylinin əfsanəsində Ərəb Leylinin əri belə cavab verir: cavab belə əri Leylinin - Bir halda ki, sən Allahın adını çəkirsən, onda düzünü deyirəm: düzünü çəkirsən,ki,onda sən -adını halda BirAllahın b əa elnntlbn eiəytrrkou anz ad" əri "adda" yalnız onun yetirərək yerinə tələbini Leylinin Səlam İbn "Məcnun Leylinin əri ibn-Səlamdan soruşur: ibn-Səlamdan əri Leylinin "Məcnun

cü ilda Şirvan, Gürcü va Bizans koalisiyası Bakıya soxulmaq istəyən Rus piratlarının 73 gəmisini (?) 73gəmisini Ruspiratlarının istəyən Bakıya soxulmaq Gürcükoalisiyası vaBizans Şirvan, ilda cü Dolanıbmı hörüyü boynuna, de, bir an heç? an bir de, boynuna, hörüyü Dolanıbmı qucduğutək damlaları şeh gülün açmış Yeni Allaha and verirəm, söylə görüm, Leylini görüm, söylə verirəm, and Allaha Sıxaraq köksünə, öpdünmü dodağından heç? dodağından öpdünmü köksünə, Sıxaraq "NƏĞMƏLƏR KİTABI" KİTABI" "NƏĞMƏLƏR Bu and təsir etdi Ibn-Səlama, etdi təsir and Bu Bildi ki, sevməyir onu bu nigar, bu onu sevməyir ki, Bildi O da razılaşdı quru salama. quru razılaşdı da O Qəlbinin bambaşqa bir çırağı var. çırağı bir bambaşqa Qəlbinin Min gəmi ləngəri onunla sınar. onunla ləngəri gəmi Min Yaxşı-yaman gündə gümüş çox yarar, çox gümüş gündə Yaxşı-yaman ." " elçiliyə gəlmişdir ? elçiliyə gəlmişdir (*) (*) (Səh. 70)

Bəli!"

133 1 34 SİRR və AÇAR / / istəyirəm. etmək təsdiq daha bir apardığım qeydlər tarixi barədə, Ruslar qonşumuz sözlərini işlətdikdə, Böyük mütəfəkkirin həqiqətən bizim tarixi tarixi bizim həqiqətən mütəfəkkirin Böyük işlətdikdə, sözlərini нобурка" kimi məlum olan xəz dərilərdir: xəz olan məlum kimi нобурка" tülküsü" (Полярный лис, şimal tülküsü) bu gün bizə "Писец" və "Чер­ və "Писец" bizə gün bu tülküsü) şimal лис, (Полярный tülküsü" təimnildr Ot srəd urgod anziicrxz - Çöl - xəz, cür iki yalnız regionda bu əsirlərdə Orta məntiqlidir. etməsi dovşanı və Rus tülküsünündən alman xəzlər mövcud idi. "Rus "Rus idi. mövcud xəzlər alman tülküsünündən Rus və dovşanı əsas istehsal və istehlak məhsulu "xəz dəri" olmuş Rus ölkəsini qeyd ölkəsini Rus olmuş dəri" "xəz məhsulu istehlak və istehsal əsas dəri"dən yazmalı olduqda, ərəb, fars, hind ölkələrindən deyil, o dövrdəo deyil, ölkələrindən hind fars, ərəb, olduqda, yazmalı dəri"dən ədviyyatdan yazanda Hind ölkəsini qeyd edir. Yeri gəlmişkən "Xəz "Xəz gəlmişkən Yeri edir. qeyd ölkəsini Hind yazanda ədviyyatdan yola salanda deyir: salanda yola müraciyət etmək istəyirəm: etmək müraciyət am çğrr Mcu üü eəioul kçrr ShrLyi onu Leyli Səhər keçirir. onunla gecəni bütün Məcnun çağırır. yanma adı Rus olduğu bildirilir,olduğu adıRus 1147-ci ildə Moskvanın təməlini qoymuş Yuriy Dolqorukinin həyat yoldaşı Türk Türk xanıqızı Ayparım olmuşdur.yoldaşı həyat Yuriy Dolqorukinin qoymuş təməlini ildə1147-ci Moskvanın Bu Məcnununbilərsən. gələ xoşbəxt gecə hər günlərisən idi.Məkkədədir, Sonatam ərimlə gecə ki, o,qədər LeyliyləNə xudahafisləşib deyir: Xandəmirin "Xülasətül-əxbar" əsərində Nuh Peyğəmbərin oğlu Yafəsin 8 oğlundan birinin adı Türk,adı Yafəsin birinin birinin oğlundan 8 oğlu Peyğəmbərin Nuh əsərində "Xülasətül-əxbar" Xandəmirin Türklərlə Rusların qohumluq əlaqaləri tarixən mövcud olmuşdur: mövcud tarixən əlaqaləri qohumluq Rusların Türklərlə Kitabda daha sonra qeyd edilir: qeyd sonra daha Kitabda "Bənu Amir qəbiləsindən olan bir nəfər bu əhvalatı danışıb: əhvalatı bu nəfər bir olan qəbiləsindən Amir "Bənu Bununla da, Nizaminin "Rus oğlu" "Rus tülküsü" və sair "Rus" "Rus" sair və tülküsü" "Rus oğlu" "Rus Nizaminin da, Bununla Dahi Nizami əsərlərində "ipək"dən yazanda "Çin İpəyi", İpəyi", "Çin yazanda "ipək"dən əsərlərində Nizami Dahi el rfqlrnə brn Mcuu yna ödrb ou öz onu göndərib, yanma Məcnunun birini rəfiqələrindən Leyli Burada yenə də Dahi Nizaminin "İsgəndərnamə" əsərinə əsərinə "İsgəndərnamə" Nizaminin Dahi də yenə Burada - Bir gün Leylinin atası və əri Məkkəyə gedirlər. Məkkəyə əri və atası Leylinin gün Bir - "Öz halma və zəmanənin gedişinə dair" gedişinə zəmanənin və halma "Öz Bəslənmiş dərisi canından çıxar. canından dərisi Bəslənmiş Dərinin eşqinə edərlər şikar, edərlər eşqinə Dərinin düşmən. kəsilər canına Dərisi birdən, yetişər əcəli ki, Elə O, dəri becərər, başqa kəslər can. kəslər başqa becərər, dəri O, Acından yalarmış əl-ayağını. yalarmış Acından Sorar öz qanını dəri altından, dəri qanını öz Sorar Qucaqlar yuvanın bir bucağını, bir yuvanın Qucaqlar Tükünü çıxarmaz o gün yuvadan. gün o çıxarmaz Tükünü Qopunca toz, külək, yağış, burağan, yağış, külək, toz, Qopunca Özünə verərmiş bir gəlin süsü, gəlin bir verərmiş Özünə tülküsü rus bir verən rəng Eşitdim, İSGƏNDƏRNAMƏ (Şərəfnamə) İSGƏNDƏRNAMƏ

türkçülüyü üz-üzə qoyur. Belə ki, ərəb əsilli Məcnun bu eşq qarşısında eşq bu Məcnun əsilli ərəb ki, Belə qoyur. üz-üzə türkçülüyü sevib-sevilmək arzularını pozan ərəb adəti ilə, bəşəriyyətə örnək olmalı olmalı örnək bəşəriyyətə ilə, adəti ərəb pozan arzularını sevib-sevilmək məhəbbət" qarşısında durumlarını tutuşdurur. O, bununla gənclərin gənclərin bununla "səmavi O, Leylinin tutuşdurur. əsilli durumlarını türk qarşısında Məcnunla əsilli məhəbbət" ərəb dastanda bu Şeyx, nnlrn Trlr eimkəiiəbrşa itmri Oa öə də görə Ona istəmirdi. barışmaq ilə yeritməkləri Türklərə ənənələrini sifariş göndərir: sifariş olmaz. düşünmək tutduğunu nəzərdə sifarişi məktubuna yönəltmək istəyirəm. Sifariş məktubunda deyilir: məktubunda Sifariş istəyirəm. yönəltmək məktubuna sifarişi Türk oğlu Şeyx Nizami İslam bayrağı altında Ərəblərin öz adət və adət öz Ərəblərin altında bayrağı İslam Nizami Şeyx oğlu Türk Bunlardan biri "Ərəb Leylisi", digəri Türk Leylisi! Türk digəri Leylisi", "Ərəb biri Bunlardan Türk qızı Leyli isə "ad və namus"u daha üstün tutur: üstün daha namus"u və "ad isə Leyli qızı Türk Şeyx Nizaminin dastanında isə, Məcnun! Leyliyə eyni məzmunlu məzmunlu eyni Leyliyə Məcnun! isə, dastanında Nizaminin Şeyx Axsitan məktubunda "bakirə Leyli" deyərkən "Ərəb Leylisi"ni Leylisi"ni "Ərəb deyərkən Leyli" "bakirə məktubunda Axsitan Leylinin yanından qayıdandan sonra Məcnun deyir: Məcnun sonra qayıdandan yanından Leylinin İndi isə Sizin nəzərinizi "Leyli və Məcnun" dastanının yazılmasının yazılmasının dastanının Məcnun" və "Leyli nəzərinizi Sizin isə İndi Ayılıb bir də görərsən ki, daha yox belə zövq. belə yox daha ki, görərsən də bir Ayılıb müsafirlər, yoldadır hələ Məcnun, ey al, Zövq Allaha and içirəm, yoxdu mənim dincliyim heç dincliyim mənim yoxdu içirəm, and Allaha Leylimdən, kimi sübhə mən necə alırdım Zövq Bilmirəm ki, yanma hansı bəhanəylə gəlim? bəhanəylə hansı yanma ki, Bilmirəm Bu göyərçin o göyərçinlə alır, bax, belə zövq belə bax, alır, göyərçinlə o göyərçin Bu Nə səninlə, nə də ki, sənsiz ikən, and olsun. and ikən, sənsiz ki, də nə səninlə, Nə Qorxmuram zərrəcə hər təhlükədən, and olsun. and təhlükədən, hər zərrəcə Qorxmuram Ad ilə namussa: "tərpənmə"- deyir! "tərpənmə"- namussa: ilə Ad Atamdan keçməyə yoxdur qüdrətim... yoxdur keçməyə Atamdan Bu qarğa-quzğundan kəklik kimi qaç. kimi kəklik qarğa-quzğundan Bu Tək uçan kəkliyi qızıl quş yeyir... quş qızıl kəkliyi uçan Tək aç, qanad də sən ki, verir ürək Eşq Nolar bir gecəlik bizə gələndə? bizə bir gecəlik Nolar Bir dəfə yanılıb savab et sən də. sən et savab yanılıb dəfə Bir Ərlə vuruşmağa yox cəsarətim. yox vuruşmağa Ərlə boynuma. mənim babalı işin Bu Bakirə Leylitək, ey böyük ustad! böyük ey Leylitək, Bakirə Gəl, inad eyləmə, boyun ol buna, ol boyun eyləmə, inad Gəl, Şerdə iki-üç bakir söz yarat. söz bakir iki-üç Şerdə eşqinə böyük Məcnunun İstərəm Bir söz xəzinəsi açasan yenə. açasan xəzinəsi söz Bir Ə b ü lfə rə c İs fa h a n i i n a h fa İs c rə lfə ü b Ə

Sh 119-120) (Səh.

135 136 SİRR və AÇAR / / əhdi-peyman bağlasalar, xeyir taparlar". xeyir bağlasalar, əhdi-peyman eşqdən özləri üçün bir ibrət götürmələrini nəsihət edir: nəsihət götürmələrini ibrət bir üçün özləri eşqdən xoşbəxt olmaları üçün "Leyli və Məcnun"un sevgisinə and içərək, bu bu içərək, and sevgisinə Məcnun"un və "Leyli üçün olmaları xoşbəxt əai ivn, u əaı l, üü gnlr mrcə eəə, daha edərək, müraciət gənclərə bütün ilə, kəlamı bu Şirvani, Xəqani üstün olan amallarının olduğunu dünyaya bəyan etmişdir. Türkün bu namusudur! və Türkün qeyrəti adı, etmişdir. təmiz bəyan - amalı dünyaya olduğunu amallarının olan üstün qeyd etmək istəməmişdir. Bununla o, Türklərin "səmavi eşq" də eşq" dən belə "səmavi o,Türklərin Bununla istəməmişdir. etmək qeyd səmaviləşdirərək "eşq və məhəbbəti" insanın ən ülvü hissləri olduğunu olduğunu hissləri ülvü ən insanın məhəbbəti" və "eşq səmaviləşdirərək olduğunu bildirir. olduğunu Türk qızı Leylinin xatirəsinə verilmişdir: xatirəsinə Leylinin qızı Türk sadiq qalıb, adını, qeyrətini, namusunu qorumuş, alınmaz, təslimolmaz təslimolmaz alınmaz, qorumuş, namusunu qeyrətini, adını, qalıb, sadiq pak olaraq dünyasını dəyişir. dünyasını olaraq pak toxunulmaz, alınmaz qalır və yad adətlərinə təslim olmayaraq, təslim adətlərinə yad və qalır alınmaz toxunulmaz, həyatından belə üstün tutur. üstün belə həyatından nnlrn sdq aı, au v qyəii ə şyə - hta öz hətta - şeydən və hər adət qeyrətini xalqının və obasının, namus qalıb, elinin, sadiq verərək, ənənələrinə əzab-əziyyət qəlbinə öz Türk qızı, eşqi-məhəbbətdən hətta "Leyli" olmasına belə baxmayaraq, baxmayaraq, belə olmasına "Leyli" hətta eşqi-məhəbbətdən qızı, Türk iştirak etmir. Bununla da o, öz kökünə, adət və ənənələrinə naxələf naxələf ənənələrinə və verir. Ancaq adət "qurban" eşqə yalnız kökünə, duyğularını öz o,müqəddəs bütün çıxaraq, da Bununla etmir. iştirak ə riyir, ata-anasmdan üz döndərir və hətta onların "hüzüründə" belə belə "hüzüründə" onların hətta və döndərir üz ata-anasmdan riyir, "Əgər bütün dünyada olan Qız Qalaları bu Qız Qalası ilə Qalası Qız bu Qalaları Qız olan dünyada bütün "Əgər Qız qalasının ucaldılma səbəbini və onun məzmununu yaxşı bilən bilən yaxşı məzmununu onun və səbəbini ucaldılma qalasının Qız Bu dastanı yazarkən Nizami Gəncəvi, iki gəncin sevgisini sevgisini gəncin iki Gəncəvi, Nizami yazarkən dastanı Bu Dahi Nizami, Məcnunun dili ilə "Qız qalası"nm adının, Leyli ilə bağlı Leyli adının, qalası"nm "Qız ilə dili Məcnunun Nizami, Dahi Məhz bu səbəbdən abidənin adı, ömrünün axırma qədər sevgisinə sevgisinə qədər axırma ömrünün adı, abidənin səbəbdən bu Məhz O, həyatının sonuna qədər öz məhəbbətinə sadiq qala bilib, bakirə, bilib, qala sadiq məhəbbətinə öz qədər sonuna həyatının O, ükqz, ol r eimş"u ğua sləvrrq ələkeçməz, vuraraq, sillə oğluna" "Rus verilmiş ərə zorla qızı, Türk QALA! - QIZ QALAsı olur! QALAsı QIZ - QALA! ət əna un smvol an Qı QaaıYerüzrndə zərin ü r e Y alası Q ız Q n la o lu o v sim n su u am n və t rə y e Q Eş vəmə bbəəuc dıan şr əc ahdır" d h ca a cd sə əşəri b ə n a g e y n ıla ld ca u ətə b əb əh m ə v şq "E Z I! S A L A Q IZ Q Q ala -tə slim o lm a z , a lın m az L ey li = li ey L az m lın a , z a lm o slim -tə ala Q Q ız - b ak irə, q ey rətli, n am u slu L ey li + li ey L slu u am n rətli, ey q irə, ak b - ız Q Mən yoxam Mən Bu xəyali surət özünsən, inan! özünsən, surət xəyali Bu , , dünyada sənsən var olan var sənsən dünyada Seçilmiş əsərlər, (səh. 25) 1978 ci il ci 1978 25) (səh. əsərlər, Seçilmiş Şivani. n a irv Ş i n a q ə X ,

Qadın hüquqlarının qorunmasında ilk olaraq səsini ucaltmış və bu yolda bu və səsini ucaltmış olaraq ilk qorunmasında hüquqlarının Qadın ssenariləşdirilmiş "Romeo və Culyeta" filminin bu şəhərdə çəkilməsidir. çəkilməsidir. şəhərdə bu filminin Culyeta" və "Romeo ssenariləşdirilmiş önünə gül dəstələri qoymaq üçün buraya üz tuturlar. üz buraya üçün qoymaq dəstələri gül önünə gənclərin və çəkmək baş "evlərinə" sevgililərin gənc bura əsasında Turistlər əsəri adlı eyni Şekspirin U. dramaturqu İngilis Dahi səbəbi isə sevgililərin məhəbbətinə and içmək və ölməz Şekspirin heykəlinin heykəlinin Şekspirin ölməz və içmək and məhəbbətinə sevgililərin isə verilmişdir. şərəfinə qadının olmuş "şəhid" Məcnun" ilə "Qız Qalası" cütlüyünün yaranmasının səbəbkarları olmuş; səbəbkarları yaranmasının cütlüyünün Qalası" "Qız ilə Məcnun" abidələrin) abidənin abidənin gənclər çox Bir gəlirlər. üçün etmək ziyarət kilsəni" kəsdirdikləri "kəbin Azərbaycan, hətta dünya mədəniyyət tarixinin ən əhəmiyyətli əhəmiyyətli ən tarixinin mədəniyyət dünya hətta Azərbaycan, bəşəriyyət tarixinə qiymətsiz mədəni incilər bəxş etmiş qədim qədim etmiş bəxş incilər mədəni qiymətsiz tarixinə bəşəriyyət - məqbərənin içinə köçürülməsi ədalətli olardı. Bu, nəinki nəinki Azərbaycan, olan Bu, məskəni olardı. mədəniyyətin ədalətli köçürülməsi içinə yerinə qoymaq öz son götürüb, altından məqbərənin ayaq ədalətsizliyə tarixi qalıqlarını - Bu sevgililərin gənc altındadır. üçün, tapdaq ki, illərdir "köç"ü ola bilər. Bu tarixi ədalətsizlik bərpa edildikdən sonra, sonra, edildikdən bərpa ədalətsizlik tarixi Bu bilər. ola "köç"ü Dünya mədəniyyət tarixinin Şah əsərlərindən olan "Leyli və və "Leyli olan əsərlərindən Şah tarixinin mədəniyyət Dünya Onların qoşa uyuduqları qəbr, Şah sarayının girişində yüz yüz girişində sarayının Şah qəbr, uyuduqları qoşa Onların Bütün dünya fəxr edə bilər ki, "dünyanın birinci möcüzəsi"nin adı, adı, möcüzəsi"nin birinci "dünyanın ki, bilər edə fəxr dünya Bütün İtalyanın Verona şəhərini hər il milyonlarla turist ziyarət edir. Bunun Bunun edir. ziyarət turist il milyonlarla hər şəhərini Verona İtalyanın Dünyanın digər ölkələrində isə, gənclər "düyüm günü" hansısa bir bir hansısa günü" "düyüm gənclər isə, ölkələrində digər Dünyanın "Eşq və məhəbbət"in etalonunun saxlanıldığı dünya saxlanıldığı etalonunun məhəbbət"in və "Eşq YER ÜZƏRİNDƏ EŞQ və MƏHƏBBƏTƏ UCALDILAN MƏHƏBBƏTƏ və EŞQ ÜZƏRİNDƏ YER önünə gül dəstələri qoyaraq, məhəbbətlərinə and içməli olurlar.içməli and qoyaraq, məhəbbətlərinə güldəstələri önünə ("Nəmalum əsgər"in, İmperatorun, Kralın, dahi bir insanın və sair və insanın bir dahi Kralın, İmperatorun, əsgər"in, ("Nəmalum Yalnız Azərbaycanda, gənclər mahiyyəti üzrə olaraq, üzrə mahiyyəti gənclər Azərbaycanda, Yalnız önünə gül dəstəsi qoyduqları ilə fəxr edə biləcəklər! edə fəxr ilə qoyduqları dəstəsi gül önünə Hər iki aşiqə nəzər salaq biz. salaq nəzər aşiqə iki Hər Bu gün naləsini eşitdiyimiz naləsini gün Bu Eş v mə bbəi smv u"nun u "-n lu vo sim ətin b əb əh m və şq "E YEGANƏ ABİDƏDİR! YEGANƏ mərkəzi olacaqdır. mərkəzi QIZ QALASI QIZ

138

SİRR və AÇAR / / birindən daha üstündür. daha birindən əksini tapdığından, Qız qalası "Dünyanın yeddi möcuzəsi"nin hər hər möcuzəsi"nin yeddi "Dünyanın qalası Qız tapdığından, əksini əai ialra aıı yrnaı aəəi əh b aiəə öz abidədə bu şərhi barədəki yaranması qadının kitablarda də həm məzmunu, səmavi memarlıq "İnsan'Tn olan əsəri şah Yaradanın Böyük təyin edilməsində tarixən əsas götürülmüş şərtlər öz əksini tapmışdır. əksini öz edilmişdir qeyd şərtlər əvvəlində kitabın (Bu şərtlər götürülmüş əsas tarixən edilməsində təyin qrafikası qrafikası Dizayn və kompyuter və Dizayn Rəssam Rəssam dy əmzulrnnməlf - müəllifi məzmunlarının və İdeya Rəsmlər: Tanrının və insanın yaratdıqları ən gözəl möcüzələri görmək ücün: görmək möcüzələri gözəl ən yaratdıqları insanın və Tanrının Bu möhtəşəm memarlıq abidəsində "Dünyanın yeddi möcuzəsi"nin möcuzəsi"nin yeddi "Dünyanın abidəsində memarlıq möhtəşəm Bu Cənnət görmək istəyən Azərbaycana gəlsin. Azərbaycana istəyən görmək Cənnət Bəzənib başdan-başa şəhərləri, kəndləri şəhərləri, başdan-başa Bəzənib Hörmət görmək istəyən Azərbaycana gəlsin. Azərbaycana istəyən görmək Hörmət Vətənimin seyrinə çağırıram elləri çağırıram seyrinə Vətənimin O eşqə baş əydi bütün yer üzü. yer bütün əydi baş eşqə O Günəş ki, eşq ilə öpdü gündüzü, öpdü ilə eşq ki, Günəş taxtında. şahlıq əyləşdi Sevinclə Dünyaya dərs olan nadir bir işdir. bir nadir olan dərs Dünyaya Tezdən duran Xosrov səhər vaxtında, səhər Xosrov duran Tezdən B u eşq dəlilikdən törənməmişdir, dəlilikdən eşq u Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü, İttifaqının Rəssamlar Azərbaycan Əməkdar İncəsənət xadimi. İncəsənət Əməkdar - - qfNəzirov. N aqif V l rƏliyev Ə ar İlq ) Həm insanın ruhi hissləri, həm həm hissləri, ruhi insanın )Həm l rƏliyev Ə ar İlq

. Rüstəm S.

Yaradan mənə qismət etmişdir: qismət mənə Yaradan etdim. Aşağıda qeyd edilən layihələrdə bu məqsədlərə nail olmanı Böyük Böyük olmanı nail məqsədlərə bu layihələrdə edilən qeyd Aşağıda etdim. məzmunların simvollarda verilməsini fəaliyyətimin əsası kimi qəbul qəbul kimi əsası fəaliyyətimin verilməsini simvollarda məzmunların çn utrlj mreiq rşımlrnn prlaıı ə bu və aparılmasını araşdırmalarının marketinq tapılması kulturoloji məzmunların üyğün üçün layihəyə bir hansı hər olan hazırlanmalı dərin məzmunu, "ruhu" olan layihələrin hazırlamasını, daha dəqiq desəm, dəqiq daha hazırlamasını, layihələrin olan "ruhu" məzmunu, dərin р ления» орм ф ladığım layihələr üçün araşdırmalar apararkən ciddi tanış olmuşdum. tanış ciddi apararkən araşdırmalar üçün layihələr hazır­ əvvəllər ladığım ilə filosofiyası onların məzmunları, simvolların işarətləri, abidənin memarlıq işarətlərinin ayırd edilməsi ilə başladım. Memarlıq Memarlıq başladım. ilə edilməsi ayırd işarətlərinin memarlıq abidənin "millətçilikdə" və s. daha böyük nailiyyətlər əldə etmək olar. etmək əldə nailiyyətlər böyük daha s.və "millətçilikdə" dövlətçilikdə, turizmdə, təhsildə, sahəsində, xidmət ticarətdə, olunan arzu istehsalda, effektliyi nəticəsində tədbirlərin "işin" əsaslanmış bu kulturoloji bilər.Yalnız və çata bilər səviyyəyə "işləyə" ilə gücü tam layihələr rşımlr əalnrq aılnn üui mdn, qiai ə s. və iqtisadi mədəni, hüquqi, hazırlanan bu Yalnız əsaslanaraq olmalıdır. əsası araşdırmalara hazırlanmasının layihələrin mədəni iqtisadi, etməsinə inkişaf dasürətlə daha mədəniyyətinin xalqın bir hər marketinq təkanverici elmi qüvvə olacaqdır. Kulturoloji araşdırmalar hüquqi, hüquqi, araşdırmalar Kulturoloji olacaqdır. qüvvə elmi təkanverici Kulturoloji yaradır. imkanlar etməyə ayırd əsaslarını onu onun səbəblərini, araşdırmağa, mədəniyyətini hazırki xalqın bir hər marketinq olunacaq bu ixtisası, sivil xalqlarla digərləri arasında olan fərqlərin fərqlərin olan arasında digərləri tələb çox xalqlarla daha sivil Kulturoloji ixtisası, Gələcəyin bu yaradır. durur. olunacaq imkanlar böyük aspektlər dəyərləndirməyə kulturoloji əsasında nailiyyətlərinin səhifələrində qısaca təsvir edilir təsvir qısaca səhifələrində muzeyinin yaradılması" layihəsi, layihəsi, yaradılması" muzeyinin ALİLİYƏ» adlı "İstiqlaliyyət parkının salınması və İstiqlaliyyət İstiqlaliyyət və salınması parkının "İstiqlaliyyət adlı ALİLİYƏ» munlu, tərbiyəvi və ideoloji əhəmiyyət kəsb edən, «İBTİDAİLİKDƏN- «İBTİDAİLİKDƏN- edən, kəsb əhəmiyyət ideoloji və tərbiyəvi munlu, Певчо нчнемоу на- т у,птм ааформа ф сама потом Дух, это - ента онум м значение ервичное «П Qız qalasının məzmunun açılması istiqamətində araşdırmalara, bu bu araşdırmalara, istiqamətində açılması məzmunun qalasının Qız Beynəlxalq Memarlıq Fondunun bu devizini rəhbər tutaraq, yalnız yalnız tutaraq, rəhbər devizini bu Fondunun Memarlıq Beynəlxalq Hər bir insanın həyatda və ya cəmiyyətin tarixdə qazandıqları qazandıqları tarixdə cəmiyyətin ya və həyatda insanın bir Hər zracnnİtqaiyttrxn znə k tiə, əi məz­ dərin etdirən, əks özündə tarixini İstiqlaliyyət Azərbaycanın anzmə niyt də yyə,mə niyyət! ən əd m ət, y iy ən əd m iyyət, ən əd m Yalnız uaa lnc n dh s n uu vvət ü q ulu in əsk k daha an cd ılın q Turana МжуаонйАхткунй Фонд) Архитектурный (Международный ); (layihənin şəkilləri kitabın 141 - 143-cü - 141 kitabın şəkilləri (layihənin

Cavid .C H

139 140 SİRR və AÇAR / / ❖ "Yüngül sənayenin inkişaf etdirilməsi"nin Dövlət Proqramının Proqramının Dövlət etdirilməsi"nin inkişaf sənayenin "Yüngül ❖ layihəsi: keçirilməsi ekoloji - kulturoloji aspekdə, milli dəyərlərimiz ruhunda həyata həyata ruhunda dəyərlərimiz milli aspekdə, kulturoloji - ekoloji unun" üzərində, "Od alan" və "Qabal daşı çalan" ibtidai insanların insanların ibtidai çalan" daşı "Qabal və alan" "Od üzərində, unun" ədəd ağac əkək!" təşəbbüsünün, dünya tarixində ilk dəfə olaraq olaraq dəfə ilk tarixində dünya təşəbbüsünün, əkək!" ağac ədəd abidələrinin ucaldılması layihəsi, ucaldılması abidələrinin ❖ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin "3 mln. "3 Əliyevin İlham Prezidenti Respublikasının Azərbaycan ❖ layihəsi, parkının keçirilmişdir ❖ Qobustan Dövlət Tarix Qoruğunun önündə, Bakı - Ələt "İpək yol­ "İpək Ələt - Bakı önündə, Qoruğunun Tarix Dövlət Qobustan ❖ ğc ( həyat "Sumqayıtın ağacı - çilçıraq örtülmüş qızılla saf etdirən, əks özündə dılması layihəsi. Bu layihədə şəhərin yaranışını və tarixi inkişafını inkişafını tarixi və yaranışını şəhərin layihədə Bu layihəsi. dılması ulduz"un və "Davidin ulduzu" adlı altı guşəli simvolların məzmun­ edilməsi, ayırd simvolların guşəli altı larının adlı ulduzu" "Davidin və ulduz"un ❖ İnnovasion layihə olan, ən ülvi hisslərə həsr edilmiş "Sevgililər "Sevgililər edilmiş həsr hisslərə ülvi ən olan, layihə İnnovasion ❖ filminin ssenari əsasları, ssenari filminin İsveçrədə keçiriləcək beynəlxalq müsabiqəyə qəbul edilmişdir) edilmişdir) qəbul müsabiqəyə ildə cü 2011 beynəlxalq Layihə (bu keçiriləcək layihəsi, İsveçrədə ABİDƏSİ-nin NEFT adlı Lampası" Azərbaycanda "Turizmin inkişafı kodeksi" nin marketinq layihəsi. layihəsi. marketinq nin kodeksi" inkişafı "Turizmin Azərbaycanda əsasları. " bağı" layihəsi, bağı" Azərbaycan Bayrağında və Gerbində həkk olunmuş "səkkiz guşəli guşəli "səkkiz olunmuş həkk Gerbində və Bayrağında Azərbaycan Azərbaycanın tarixi, kulturoloji inkişafına həsr edilmiş "MEMAR" "MEMAR" edilmiş həsr inkişafına kulturoloji tarixi, Azərbaycanın "Nuhun gəmisi" adlı reklam kompaniyasının aparılması layihəsi, aparılması kompaniyasının reklam adlı gəmisi" "Nuhun Analoqu olmayan, dünyada neftə ucaldılacaq ilk abidə "Nur "Nur abidə ilk ucaldılacaq neftə dünyada olmayan, Analoqu "Dövrü Zamanə" adlı Azərbaycan (Qobu) Etnoqrafiya muzey - muzey Etnoqrafiya (Qobu) Azərbaycan adlı Zamanə" "Dövrü Dünyaya yeni göz açmış övladlarımızın xatirəsinə bir ağac əkək! ağac bir xatirəsinə övladlarımızın açmış göz yeni Dünyaya Svilizasiyalarm görüşü" adlı festival layihəsi (Sank-Peterburq), (Sank-Peterburq), layihəsi festival adlı görüşü" Svilizasiyalarm Dünyasını dəyişmiş əzizlərimizin xatirəsinə bir ağac əkək! ağac bir xatirəsinə əzizlərimizin dəyişmiş Dünyasını əkək! ağac ilə bir münasibəti toy və Nişan noain aiə ln "uqytn aii ueinn yara­ muzeyi"nin tarixi "Sumqayıtın olan, layihə innovasion Və sair kulturoloji marketinq layihələri. marketinq kulturoloji sair Və рв жизни) древо ) QTİ HƏLƏR: R Ə L Ə İH Y A L İ D A İS T İQ bdsnn clıms, ( ucaldılması, abidəsinin aiə ğra həyata uğurla Layihə

" я и н е л м р о ф о а м р о ф тоянно в имый и ощущамый обра, ляетс з и м и н д о ся т е я вл я аз, р б о й ы аем щ у щ о и й ы м ди ви о н н я о ст о п ущес енных коровубе льной анды." ы д н га а п о р п й о н ь ел т и ед б у в о р акто ф х ы н н ве ст е щ гу о м əsmai z ksediməi ir". əlid irm etd s ək ə d n özü i asin sim və əgəəə niöündəəs t r ldir. əlid irm etd əks ə d n özü i in ələcəy g və Первичное з чение монуме - эо потом сма сам м о т о п , х у Д это - а т ен м у н о м е и н е ач зн е о н ч и в р е "П si ai tAbi s l n y üy ç şni g ü n ü n gü u b i, işin eçm k , ü n yü lü k öyü b in alq X - əsi id b A ət y laliy istiq İtqlly tAbdəi- vəi i ou lrqMiltn üuu u qürurun illətin M olaraq volu sim övlətin d - əsi bid A ət laliyy "İstiq Архитиктура,ккис с апрос твнных форм ак к м р о ф х ы н вен ст н о р ст о р п ва сст у ск и как , а р у т к и т и х р "А İstiqlaliyyət Muzeyinin Yaradılması, Muzeyinin İstiqlaliyyət İstiqlaliyyət Abidəsinin ucaldılması Abidəsinin İstiqlaliyyət Bəzi layihələrimin qısa məzmunu: qısa layihələrimin Bəzi İstiqlaliyyət Parkının salınması, Parkının İstiqlaliyyət İBTİDAİLİKDƏN-ALİLİYƏ layihəsi Международный Архитектурный Фонд Архитектурный Международный Mən axtarışçıyam, sən yol göstərən. yol sən axtarışçıyam, Mən Ey mənim əqlimə mənalar verən, mənalar əqlimə mənim Ey Beynəlxalq Memarliq Fondu I.C.I.F. Fondu Memarliq Beynəlxalq Beynanxalq Memarliq Akademiyasi Memarliq Beynanxalq проф. Яков Черников. Яков проф.

y zmi izam N eyx Ş

141 1 42 SİRR və AÇAR / / 143 144 SİRR və AÇAR / / вающих об истории культуры, науки и о быте того времени.тогобытенауки оисторииивающих обкультуры, исуьтрм еьфыипмтиаин коа, рассказы­ склонах,на памятниками рельефными и скульптурами ми видовыхплощадок, в различныхракурсах раскрывающая живописную панораму крутой дуги Бакинской бухты.панорамукрутойБакинскойдуги рожкамипо истории Азербайджана. организована Прекрасно система ции. ределилпланировочнойоригинальнойосновныепринципы компози­ в себе черты лучших образцов ансамблевых лестницвсехэпох. ансамблевых образцов лучшихсебе в черты террас и променадов, в соответствии с идейным замыслом несутзамыслом идейным с соответствии в променадов, и террас лестницы проявляются полно". проявляются лестницы действия; в этих случаях сценографические свойства монументальнойсвойства сценографические случаях этих вдействия; оо аыл асмл. оуетлня етиа лжт местом служит лестница Монументальная ансамбля. замысла ного идей­раскрытия для использованными ландшафта, восприятия ного при продвижении с разной высоты обозревать окрестности; обозревать высоты сразнойпри продвижении тя трнм опзци зиы вялне е ганй оси; главной её выявлением позволяющимбельведером, своегородаи она одновременноявляется зримым композиции, стержнем ется архитектурного ансамбля лестница с её протяжённым объёмом,явля­протяжённым её с ансамбля лестница архитектурного центрупо Помещённая восприятию. его к подготавливая постепенно территории, расположенные на различных по высоте уровнях, этавысотеуровнях,ле­ по наразличных расположенные территории, стница выполняет назначение пропилей ансамбля, подводя к немуик подводя ансамбля, пропилей назначение выполняет стница разнообразные функции.Помимо того, что она соединяет между собой pekti: ləəi Tersaı ə si ai t dəi n trx - mə ni as­ i ən əd m - tarixi in əsin id b A ət y laliy İstiq və errasların T , illələrin P xalqın simasını, onun tarixini, mədəniyyətini, elmini və qürurunu qürurunu və elmini mədəniyyətini, olduğundan: tarixini, etdirməli əks özündə onun simasını, xalqın İsmayıl Xətainin, Heydər Əliyevin və s. dahilərin mənsub olduqları olduqları mənsub dahilərin s. və Əliyevin Heydər Xətainin, İsmayıl Зелёные и цветочные дорожки террас оживляются с разбросанны­с оживляются террас дорожкицветочные иЗелёные ерс АлиРзии сои"-являютсяпродул Террасы- Развитие- "Аллеи Истории" очными до­ Рядподсказанных рельефом, расположенных террас,уступчато оп­ Активная спроектируемаялестничная конструкция, всистеме Основное впечатление при этом обогащается за счётдополнитель­за этомобогащается при впечатление Основное "Монументальная лестница, как тип сооружений, выполняет здесьсооружений,как тип лестница, "Монументальная B Nizaminin, Memar Məsudun, Tusinin, Fizulinin, Üzeyirin, Şah Şah Üzeyirin, Fizulinin, Tusinin, Məsudun, Memar Nizaminin, kda Memarı ı qur a tiv ak z u m u ğ u rd u q " a d lın b m a s n A rlıq a m e "M - a d rk a P u B ütün bu şərtləri dərk edərək, qurulacaq İstiqlaliyyət Abidəsinin: Abidəsinin: İstiqlaliyyət qurulacaq edərək, dərk şərtləri bu ütün olmalıdır. Dünyada analoqu olmayan -Yeganə bir Abidə kompleksi kompleksi Abidə bir -Yeganə olmayan analoqu Dünyada Azərbaycanın Fəxr məkanı olaraq; məkanı Fəxr Azərbaycanın Azərbaycan İstiqlaliyyət Abidəsi; İstiqlaliyyət Azərbaycan Ən məzmunlu, ən möhtəşəm, ən gözəl. ən möhtəşəm, ən məzmunlu, Ən

еаим раиек сяанх оуетлнг Амфитеатра, Монументального связанных органически четанием четыре дорожки разных композиционных планировок - создают гар­ создают -планировок композиционных разных дорожки четыре наибухту.Бакинскую Истории" "Лестнице к обращённаяmuzeyi) фигуры,который располагается навосьмиугольной площадке, находя­ кового искусства. кового объектами.архитектурными человека заполнение пространства, обхват зрительность, панорамность, - чи нена колоннада памятного зала (İstiqlaliyyət Rəsm və Xalq yaradıcılığıXalq və Rəsm (İstiqlaliyyət зала памятного колоннада нена из две сразу нам напоминает что определяет - насаждений зелёных Истории" своеобразие "Террассов - аллей прогулочных ярусах 7-и в расположенных конструкцией,лестничнойМонументально-активной щийся на венчающим холме, на перекрёстке четырёх главных главных четырёх перекрёстке на холме, проекта.идейногозамысладорожек композиционных венчающим на щийся вAbidəsi" виде восьмиграннойпирамидальной монумент-"İstiqlaliyyət этот "İstiqlaliyyət Parkı" на вершинумировогона произведенийПар­ Parkı" "İstiqlaliyyət этот ставит - Азербайджана истории развитие подчёркивающий рой, планировка, превосходновыполненная Парка, замыслу по ющие соответству­ композиции, пространственной выразительность архитектурными сочетаниями создаютсочетаниямимелодию.величественную архитектурными Египетскихпирамид чудес света""семи - и Садов Семирамиды.Сохра­ органический синтез архитектуры с монументальной скульпту­ монументальной с архитектуры синтез органический значение.значениеповыситигородаОн политэкономическое Баку на окружение радостноеи парадность возвышенная создана объектами, монию, и все массы сгруппированных элементов, связанные связанные элементов, сгруппированных массы все и монию, международном уровне и привлечёт ещё больше туристов в г.привлечётиБаку.вещёбольшемеждународномтуристовуровне Чашеобразноеипирамидальное строениеПарка, образованных со­ Удачно объединенные отдельные части архитектурных решений - решений архитектурных части отдельные объединенные Удачно Пространственную композицию парка завершает величественный завершает паркакомпозицию Пространственную млсь рза сриеьта İtqaiyt Parkı", "İstiqlaliyyət строительства размах и Смелость — Бильбао" "эффект имеет проект Этот которыйимеетсоциальное архитектурномансамблевсеархитектурныерешенызада­ этом На 17.01.2007

145 146 SİRR və AÇAR / / nurlandırmağa. Nur (od nuru), Allahın nuru üstünə nur! İstədiyi hər hər İstədiyi nur! üstünə nuru Allahın nuru), (od Nur nurlandırmağa. kimsəni Öz nuruna qovuşdurar Allah. İnsanlara neçə - neçə misallar misallar neçə - neçə Allah." bilir şeyi İnsanlara Hər Allah. Allah. çəkər qovuşdurar nuruna Öz kimsəni a dı l bi. rş ə n çndə roçrq. üə s ni mipar­ p i aləmi im k hazırdır inci yağa, isə bu də Şüşə . dəyməsə Od çıraq o çıraq. ir bu bil. əd d yanar elə r için u yağıyla tun zd in u ld şən u şü ir b ir B il. layan b elə ır ad p lam hiyəəmai oa mə vi yəlr ir". ərlərd əy d i əv ən m olan alik m ətə iyy ah m or aş r aıı r İlm di ni yəlr ə üksək k yü ən ərləri əy d in in in d İslam ır. d çalışıb a ğ a ırm şd la a rm fo xüsusiyyətlərini əks etdirərək, qazanmış; qayğılarını sitayiş hətta tarixən, A b id əsi", əsi", id b A olduğu əsas şərtə cavab verərək (Bax: "SİRR və AÇAR"səh 7), Neftin Neftin 7), AÇAR"səh və verməli "SİRR cavab (Bax: verərək cavab möcuzəsi"nin şərtə yeddi əsas olduğu "Dünyanın belə dövrlərdən antik kimyəvi quruluşu (C - H) həndəsi fiquru əks etdirir. Bu məqsədlə, Neft Neft məqsədlə, Bu etdirir. əks fiquru həndəsi H) - (C quruluşu kimyəvi abidəsinin oturacağına yuxarıdan baxdıqda onun ümumi görünüşü görünüşü etdirəcəkdir. əks ümumi fiqurunu onun həndəsi molekulasmın baxdıqda Neftin tərtibatı) (Plan yuxarıdan oturacağına abidəsinin yüksək qiymət, onun yalnız bu günkü gəlir mənbəyi olması deyil, deyil, olması etməsi istifadə mənbəyi sahələrdə gəlir vacib həyati çox günkü bir ondan bu tarixən yalnız xalqımızın onun qiymət, yüksək olmuşdur. Bu doğmalığm əsasında, neftin hər hər neftin əsasında, doğmalığm Bu olmuşdur. ou v Nur çrğ) maı durur. ası lm o (çırağı) ru u N və (odu) doğma və əziz üçün verilən neftə tərəfindən özləri Azərbaycanlılar edirlər. s.hesab ruzisi Allah-Təalanın bir üçün qiymətli özləri və "Neft"i da xalqı ağacını Azərbaycan kimi, saydıqları xurma ərəblər maralını, Bakını "Neft Paytaxtı" kimi qəbul etmişdir. qəbul kimi Paytaxtı" "Neft Bakını İl ni nsnlr ə ək keyfyyətər tl n emə ə, əy etm in təlq ri tlə ə y fiy y e k k sə k ü y ən a lard san in i in d m "İsla 2) 1) Neftin əsasını təşkil edən naftenanm və aromatik molekulun molekulun aromatik və naftenanm edən təşkil əsasını Neftin 1) Bir çox Afrika xalqları "Banan ağacını", bəzi şimal xalqları şimal şimal xalqları şimal bəzi ağacını", "Banan xalqları Afrika çox Bir Bütün dünya, tarix, yanar torpaqların yeganə məkanı olan qədim qədim olan məkanı yeganə torpaqların yanar tarix, dünya, Bütün Göyl i Yrn udur lh. nun nur ii çrq olan çıraq ə d için , ru u n n u -n O . llah A r u d ru u N Yerin , rin lə y ö "G e üzrnd " tə ucl ln ik ygn, htşm " eft "N təşəm öh m yeganə, ilk, ılan cald u ft"ə e "N də zərin ü Yer Qurani - Kərimin aşağıda qeyd edilən Ayəsinə əks etdirərək, əks Ayəsinə edilən qeyd aşağıda Kərimin - Qurani 2.Qurani-Kərim 24. Nur Surəsi. Ayə 35Ayə Surəsi. Nur 24. 2.Qurani-Kərim dl NEFT DƏSİni AYİ Sİ Ə İH Y LA in İ-n S Ə ID B A T F E N lı ad Neft kimi alışıb, tutuşub yanar. tutuşub alışıb, kimi Neft Qara bulud kimi o çirkin diyar çirkin o kimi bulud Qara Layihənin məzmunu: Layihənin Nə şərqdə, nə də qərbdə bitən mübarək zey­ mübarək bitən qərbdə də nə şərqdə, Nə " LAMPASI" S A P M A L R U N qara və qızıl qızıl və qara ("Leyli və Məcnun" Nizami Gəncəvi) Nizami Məcnun" və ("Leyli rənglərində göylərə ucalacaqdır. çrq v Məə (od) əşəl M və (çıraq) R U N

ocğm"alni əşəli M ) in "(ailən m cağ "o

Heydər Əliyev Heydər

147 148 SİRR və AÇAR / / fırlanan, bir çox məqsədlərə yararlı olacaq tikilinin qurulması nəzərdə nəzərdə qurulması tikilinin tutulmuşdur. olacaq yararlı məqsədlərə çox bir fırlanan, m2 700 sahəsi olan, ümumi hündürlüyündə, metr 46 dənizdən üzərində, qədim - görünüşü memarlıq "Lampanın" - Abidəsinin Neft biləcəkdir. Bakı və Abşeron memarlıq tikililərini özündə əks etdirəcəkdir. Onun Onun etdirəcəkdir. əks özündə tikililərini edilə memarlıq istifadə Abşeron və üçün Bakı məqsədlər çox bir 2olaraq 1.400m mərtəbəsinin m2, ikinci sahəsi 2.000 sahəsi yararlı yararlı daxili mərtəbəsinin birinci yaruslu piramidal formalı tikilinin üzərindən ucalacaqdır. Bu tikilinin tikilinin Bu ucalacaqdır. üzərindən tikilinin formalı Azərbaycan piramidal yaruslu rənglərində, Qızıl və Qara olaraq uyğun ada yüksək bu ealqülbnahzramşı. bd, zrnə illroa, iki olan, pillələr üzərində Abidə, hazırlanmışdır. üslubunda memarlıq Qızıl" sinonimini almışdır. Buna görə də "Neft Abidəsi", neftə verilən neftə Abidəsi", "Neft də görə Buna almışdır. sinonimini Qızıl" Abidənin ümümi hündürlüyü, cəm olaraq 70 metr götürülmüşdür. metr 70 olaraq cəm hündürlüyü, ümümi Abidənin metrdir. Piramidal şəkilli oturacağın hündürlüyü 11 metrə bərabərdir. bərabərdir. metrə 11 24 isə hündürlüyü hündürlüyü oturacağın şüşənin" şəkilli yanan Piramidal çıraq metrdir. "içində metr, 35 - hündürlük alışıb yanaraq Nur saçan məşələ (Lazer işıqlanma şüaları) qədər olan olan qədər şüaları) işıqlanma (Lazer məşələ saçan Nur yanaraq alışıb abidəsi formasında əks etdirir. Abidə (Nur Lampası) üzərində daim daim üzərində Lampası) (Nur Abidə memarlıq etdirir. əks məzmununu onun formasında etdirərək, abidəsi əks nömrələrini sıra ayəsinin 5) Artıq, "Neft" sözü dünyanın demək olar ki, bütün dillərində "Qara "Qara dillərində ki,bütün olar demək dünyanın sözü "Neft" Artıq, 5) A iəi öçlr yxrd gsəiə Qrn-əii sr və surə Qurani-Kərimin göstərilən yuxarıda ölçüləri bidənin 150 SİRR və AÇAR / / bizim tarixi və mənəvi haqqımız olduğu kimi, fəxr subyektimiz də də subyektimiz fəxr kimi, olduğu haqqımız mənəvi və tarixi bizim kimi qeydə almışdır). qeydə kimi olmalıdır. düşəcəkdir. kitabına Rekordlar Ginessin kimi xalısı toxunmuş əllə böyük kitabı həkk olunmuş, Türkmən xalısını dünyanın ən böyük əllə toxunan xalısı toxunan əllə böyük ən dünyanın xalısını Türkmən olunmuş, həkk kitabı və qədim mədəniyyətilə onun fəxr etdiyini əks etdirir. əks etdiyini fəxr onun mədəniyyətilə qədim və Hl aıd Gnsi Rkrlr iaı shs 31 m 301 sahəsi , Kitabı Rekordlar Ginessin hazırda (Hal yaddaşına daş dahiləri tariximizin Azərbaycanın edilmiş təsviri, təsvir şəklində parçaları qaya monumental çevrilmiş, Əliyevin Heydər gələcəyi üçün vacib hesab etdiyimiz ideloji əhəmiyyət daşıyır. əhəmiyyət ideloji etdiyimiz hesab vacib üçün və gələcəyi günü bu xalqımızın etdirirərək, əks məzmunu dərin duran kəlamının arxasında Azərbaycanlıyam" ki, edirəm fəxr də gün vəbu etmişəm fəxr ükəitnPeietnnşadrıv əəmrdNyzvn "Ruhnamə" Niyazovun Səfərmurad və ştandartı Prezidentinin Türkmənistan əsasında hazırlanmışdır. Xalı, Ulu Öndər Heydər Əliyevin "Mən həmişə həmişə "Mən Əliyevin Heydər Öndər Ulu Xalı, hazırlanmışdır. əsasında Əməkdar İncəsənət xadimi Vaqif Nəzirovun Nəzirovun Vaqif xadimi İncəsənət Əməkdar Dünyanın ən böyük xalçasının məhz Azərbaycan xalçası olması, olması, xalçası Azərbaycan məhz xalçasının böyük ən Dünyanın Layihəyə əsasən bu xalı 32x14 metr (448 m 2) olaraq, dünyanın ən ən dünyanın olaraq, 2) m (448 metr 32x14 xalı bu əsasən Layihəyə Əsərin mərkəzində dağ, qaya olaraq təqdim edilmiş Ulu Öndər Öndər Ulu edilmiş təqdim olaraq qaya dağ, mərkəzində Əsərin Təqdim etdiyimiz Azərbaycan xalısı Layihəsi, Azərbaycanın Azərbaycanın Layihəsi, xalısı Azərbaycan etdiyimiz Təqdim "Biz öləcəyik, bu əsərlərsə xatirə kimi qalacaq." kimi xatirə əsərlərsə bu öləcəyik, "Biz M FƏXR RƏM Kİ YAM! M A IY L N A C Y A B R Ə Z A İ, K M Ə İR D E R X Ə F N Ə "E y V ə tə n " " n tə ə V y "E Memar Əcəmi Naxçivani Əcəmi Memar 2 i v e liy Ə r ə d y e H adlı rəsm əsəri əsəri rəsm adlı ln üzərində olan,

MUNDƏRICAT

Dünyanın birinci möcüzəsi ...... 11 Müəllifdən...... 25 Məntiq və faktlar...... 29 Əfsanələr...... 33 Nizami dövrü abidələri...... 36 Qız qalası. Görünüşü və ölçüləri ...... 40 Qız qalası "Atəşpərəstlik məbədi" deyil...... 42 Qız qalasının mahiyyəti barədə fikirlər...... 51 Həvvanın Adəmin qabırğasından yaranması...... 54 Onurğa (bel) və əyri qabırğa...... 58 Nəticə...... 63 Memarlıq Peyğəmbəri Davud oğlu Məsud...... 65 Ərəb "Leyli və Məcnun"u ...... 70 "Leyli və Məcnun" Qız qalasına həsr edilib...... 72 Hörmətsiz qəbr ...... 76 Şirvanşahlar sarayı...... 83 Sirr...... 87 Dünya məhəbbətdən fırlanır...... 104 Türk qızı "Leyli" ...... 109 Şirvanşah Axsitan ...... 115 Leyli və Məcnun memarlıq formasında ...... 124 Qız qalası üzərindəki pəncərələrin mahiyyəti ...... 128 Ad - "Qız qalası"...... 130 Qız qalası eşq və məhəbbət abidəsidir...... 137 Kulturoloji layihələr ...... 139 "İbtidailikdən - Aliliyə" İstiqlaliyyət parkı...... 141 "Nur lampası" adlı Neft abidəsi...... 146 "Od alan ibtidai insan"m abidəsi...... 149 "Mən fəxr edirəm ki, Azərbaycanlıyam" xalısı...... 151

153 154 SİRR və AÇAR / / hazırlanması sifarişlərini qəbul edir. qəbul sifarişlərini hazırlanması marketinq araşdırmaları və kulturoloji, İnnovasion layihələrin layihələrin İnnovasion kulturoloji, və araşdırmaları marketinq K ulturoloji marketinq və Kulturoloji layihələr MMC "MANİLTİ" "MANİLTİ" MMC layihələr Kulturoloji və marketinq ulturoloji 155 ə l iy e v il q a r MƏMMƏDƏLİ oğlu manilti-s @ mail, ru (050) 395 01 77

SİRR və AÇAR

QIZ QALASI "LEYLİ və MƏCNUN"un məqbərəsidir.

ŞEYX NİZAMI GƏNCƏVİ nin "LEYLİ və MƏCNUN" dastanı QIZ QALASI na həsr edilib

Çapa imzalanmışdır: 03.12.2011 Kağız formatı: 60x841/8 Həcmi: 19,5 ç.v.; Sifariş: 86; Sayı: 1800; üçüncü buraxılış 500

«ADILOGLU» nəşriyyatında nəşrə hazırlanmış və çap edilmişdir. Ünvan: Bakı şah., Şərifzadə küçəsi, 202 Tel: 433-00-43;(050) 593-27-77 E-mail: [email protected]