Arkusz WŁODAWA (681)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011 Autorzy: Anita Gr ędysa* , Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Stanisław Marszałek ** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny Planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny Planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – A. Gr ędysa ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Gr ędysa ...... 4 III. Budowa geologiczna – A.. Gr ędysa ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – A. Gr ędysa ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – A. Gr ędysa ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – A. Gr ędysa ...... 17 VII. Warunki wodne...... 20 1. Wody powierzchniowe – A. Gr ędysa ...... 20 2. Wody podziemne – A. Gr ędysa ...... 22 VIII. Geochemia...... 24 1.Gleby – P. Kwecko ...... 24 2.Osady – I. Bojakowska ...... 27 3.Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik ...... 30 IX. Składowanie odpadów – S. Marszałek ...... 32 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – A. Gr ędysa ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Gr ędysa ...... 39 XII. Zabytki kultury – A. Gr ędysa ...... 43 XIII. Podsumowanie – A. Gr ędysa, S. Marszałek ...... 45 XIV. Literatura ...... 47

I. Wst ęp

Arkusz Włodawa Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wykonany w latach 2010-2011 w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicz- nego – Pa ństwowego Instytutu badawczego w Sosnowcu (Plansza A) oraz Pa ństwowym In- stytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębior- stwie Geologicznym Polgeol SA w Lublinie. Przy jego opracowywaniu wykorzystano mate- riały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Włodawa Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP) (Zaleszkiewicz i in., 2005). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski” (2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest pomocna w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje b ędące tre ści ą mapy mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania arkusza Włodawa wykorzystano materiały znajduj ące si ę w Central- nym Archiwum Geologicznym w Warszawie, a tak Ŝe w Lubelskim Urz ędzie Wojewódzkim, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gle- boznawstwa w Puławach oraz w Nadle śnictwie Włodawa. Uwzgl ędniono równie Ŝ informacje uzyskane w starostwach powiatowych we Włodawie, urzędach gminnych oraz od u Ŝytkowni- ków złó Ŝ. Korzystano tak Ŝe z danych systemu MIDAS i Banku Danych Hydrogeologicznych. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w lipcu 2010 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej. Dane dotycz ące złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza zestawiono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Włodawa ograniczony jest nast ępuj ącymi współrz ędnymi geograficz- nymi: 23°30’ – 23°45’ długo ści geograficznej wschodniej i 51 °30’ – 51 °40’ szeroko ści geograficznej północnej. W granicach arkusza ł ącz ą si ę granice trzech pa ństw – Polski, Ukrainy i Białorusi. Ob- szar nale Ŝą cy do Polski zajmuje około 1/3 jego powierzchni. Pod wzgl ędem administracyj- nym teren ten obejmuje fragment powiatu włodawskiego województwa lubelskiego (gminy Hanna, Włodawa i Miasto Włodawa). Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2001) obszar obj ęty arkuszem poło Ŝony jest w obr ębie mezoregionów: Zakl ęsło ści Sosnowickiej, Garbu Włodawskiego, Równiny Ł ęczy ńsko-Włodawskiej oraz Polesia Brzeskiego, które wchodz ą w skład makrore- gionu Polesie Zachodnie (fig. 1). Zakl ęsło ść Sosnowica wyst ępuje w północno-zachodnim naro Ŝu arkusza – jest to teren obejmuj ący płask ą równin ę sandrow ą urozmaicon ą niewielk ą kulminacj ą wznosz ącą si ę do 170 m n.p.m. Falista wysoczyzna morenowa (Garb Włodawski) zwi ązana jest ze zlodowaceniem odry obejmuje zachodni ą cz ęść mapy. Powierzchnia zbudowana jest z glin zwałowych i nadbudowa- na formami polodowcowymi. Pagórki moren czołowych, wyst ępuj ące w okolicach Stawek, Ró- Ŝanki i Korolówki maksymaln ą wysoko ść osi ągają na zachód od Włodawy (180,7 m n.p.m.). Powierzchnie sandrowe tworz ą łagodne przej ście morfologiczne do doliny Bugu. W okolicy Włodawy i Korolówki wyst ępuj ą płaskie, pojezierne równiny. Równina Ł ęczy ńsko-Włodawska jest obszarem o płaskiej powierzchni, gdzie dominuj ą formy pochodzenia rzecznego i jeziornego. S ą to doliny Włodawki i Tarasinki oraz akumulacyjne tarasy nadzalewowe Bugu i Włodawki. Tarasy powstały w czasie zlodowace ń północ- nopolskich (Marszałek, 2000). Równiny jeziorne koncentruj ą si ę wokół jezior Glinki, Lipiec i Świ ęte. Kolejnym charakterystycznym elementem tego obszaru s ą równiny torfowe w dnie doliny Włodawki oraz na tarasie nadzalewowym. Mezoregion Polesie Brzeskie w obr ębie opisywanego arkusza ogranicza si ę do doliny Bugu, która opada od około 157,6 (na południu) do 151,2 m n.p.m. (na północy). Dno doliny wypełniaj ą mady i piaski rzeczne tarasu zalewowego, który wznosi si ę 0,5 do 2,0 m n.p. rzeki. Charakterystycznymi elementami s ą tu do ść liczne starorzecza, suche lub zawodnione.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Włodawa na tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2001)

1 – granica makroregionów, 2 – granica mezoregionów, 3 – granice pa ństw

Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski; Podprowincja: Polesie Makroregion: Polesie Zachodnie; Mezoregiony: 845.12 – Równina Kode ńska, 845.14 – Zakl ęsło ść Sosnowicka, 845.15 – Garb Włodawski, 845.16 – Równina Ł ęczy ńsko-Włodawska, 845.17 – Polesie Brzeskie Makroregion: Polesie Woły ńskie; Mezoregion: 845.32 – Pagóry Chełmskie Warunki klimatyczne obszaru kształtuj ą najcz ęś ciej masy polarno-morskie, rzadziej polarno-kontynentalne i arktyczne. Najrzadziej napływa powietrze zwrotnikowe. Średnia roczna temperatura wynosi 7,3°C, co równa si ę średniej krajowej, zaś amplituda temperatur równa jest 22,2°C ( średnia temperatura lipca wynosi 18,0°C, a stycznia -4,2°C). Średnia temperatura półrocza ciepłego (kwiecie ń – pa ździernik) wynosi 13,2°C, a chłodnego (listopad – marzec) od -1,0 do -3,0°C. Dzi ęki swojemu poło Ŝeniu obszar charakteryzuje si ę m in. dłu Ŝsz ą por ą letni ą, trwaj ącą do 98 dni, jak równie Ŝ dłu Ŝsz ą zim ą (do 80 dni). Średnia suma opadów wynosi ok. 550 mm. W roku przeci ętnym notuje si ę około 140 dni z opadem, w tym 90 dni z opadem równym lub wy Ŝszym od 1 mm. Około 15% wielko ści zasilania atmosferycznego stanowi opad śniegu, a średnia liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną wynosi 80 (www.powiat.wlodawa.pl). Lasy zajmuj ą około 5% powierzchni omawianego arkusza i koncentruj ą si ę w jego po- łudniowej cz ęś ci. Obszar arkusza posiada charakter typowo rolniczy, z du Ŝą ilo ści ą u Ŝytków rolnych i słabo rozwini ętym przemysłem spo Ŝywczym (przetwórstwo rolno-spo Ŝywcze). Około 40% powierzchni opisywanego arkusza zajmuj ą rozdrobnione grunty orne. Obfito ść ł ąk powoduje, Ŝe dobrze rozwini ęta jest hodowla bydła. Poza rolnictwem nieliczni mieszka ńcy znajduj ą zatrudnienie w usługach i handlu, a tak Ŝe w przemy śle spo Ŝywczym i skórzanym. Wa Ŝnym sektorem jest turystyka, jednak najcz ęś ciej praca ta jest podejmowana w sezonie letnim. Jednym z najwa Ŝ- niejszych problemów społeczno-gospodarczych na omawianym terenie jest bezrobocie. Obszarem o zwartej zabudowie jest 15-tysi ęczna Włodawa – siedziba władz powiatu, władz miejskich i gminy Włodawa. Zabudowa rozci ągni ęta jest południkowo wzdłu Ŝ rzeki Bug, która stanowi wschodni ą granic ę miasta. Zakładami produkcyjnymi zlokalizowanymi na arkuszu s ą: „Spomlek” Spółdzielcza Mleczarnia we Włodawie (oddział), Wytwórnia Mas Bitumicznych w Orchówku, Zakład Produkcji mebli w Orchówku. Obiektami mog ącymi by ć potencjalnymi źródłami zagro Ŝeń jako ści wód podziemnych są m in. wysypisko odpadów przemysłowych (garbarnia) w Orchówku oraz wysypisko odpa- dów komunalnych we Włodawie. Włodawa jest wa Ŝnym w ęzłem drogowym, krzy Ŝuj ą si ę tu drogi krajowe i wojewódzkie nr 82 Lublin – Włodawa. Planuje si ę utworzenie przej ścia granicznego z Białorusi ą. Miasto Włodawa posiada poł ączenie kolejowe z Chełmem, lecz ruch pasa Ŝerski na tej trasie został wstrzymany w 2002 roku. Obecnie linia kolejowa Chełm-Włodawa wykorzystywana jest wy- łącznie przez poci ągi towarowe. III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Włodawa przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Włodawa (Marszałek, 2000, 2001). Obszar obj ęty granicami mapy zlokalizowany jest w obr ębie lubelsko-podlaskiej cz ęś ci wschodnioeuropejskiej platformy prekambryjskiej. Obszar ten znajduje si ę w obr ębie zapadli- ska włodawskiego i charakteryzuje si ę płytkim zaleganiem skał podło Ŝa krystalicznego oraz blokow ą tektonik ą utworów starszych od jury. Orogeneza alpejska, a zwłaszcza faza ruchów kimeryjskich, odpowiedzialna jest za powstanie du Ŝej luki stratygraficznej w pokrywie osa- dowej, od karbonu po jur ę środkow ą. Utwory jurajskie i kredowe monoklinalnie zapadaj ą ku południowemu zachodowi. Dolna cz ęść utworów górnej kredy wykształcona jest w postaci margli i kredy pisz ącej o ł ącznej mi ąŜ szo ści około 230 m. W profilu mastrychtu wyst ępuj ą jako ró Ŝne odmiany facjalne kredy pisz ącej i margli o sumarycznej mi ąŜ szo ści do kilkudziesi ęciu metrów. Strop powierzchni utworów kredy jest bardzo urozmaicony na skutek ruchów tektonicznych oraz działalno ści procesów erozyjnych. W środkowej cz ęś ci mapy, na prawie płaskiej powierzchni stropu kredy, wyst ępuje zwarta pokrywa utworów trzeciorz ędu rozci ęta rynn ą biegn ącą od Włodawy w kierunku Szuminki. Inny charakter ma podło Ŝe trzeciorz ędo- we w cz ęś ci północnej arkusza – wyniki bada ń geoelektrycznych wyró Ŝniły kilka stref obni- Ŝeń tektonicznych, wypełnionych mi ąŜ szymi utworami wieku trzeciorz ędowego. Mi ąŜ szo ść osadów trzeciorz ędowych zalegaj ących na zerodowanym stropie utworów kredowych dochodzi do kilkudziesi ęciu metrów. Osady paleogenu (eocen i oligocen) wykształcone s ą jako mułki, iły i piaski kwarcowo-glaukonitowe. Osady miocenu reprezentowane s ą przez piaski z wkładkami pyłów i mułków zalegaj ące płatami w okolicach Włodawy (mi ąŜ szo ść około 25 m). Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą cał ą powierzchni ę omawianego obszaru, ich mi ąŜ- szo ść zmienia si ę od 9,0 do 70,9 m. Wykształcone s ą one głównie w postaci piasków, pia- sków ze Ŝwirem, Ŝwirów, mułków, glin zwałowych i torfów. Plejstocen reprezentuj ą osady preglacjału, zlodowace ń południowopolskich z interglacjałami małopolskim i ferdynandow- skim, interglacjału mazowieckiego, zlodowace ń środkowopolskich, interglacjału eemskiego oraz osady zlodowacenia wisły. Obecno ść osadów, z poszczególnych wy Ŝej wymienionych okresów plejstocenu, niejednokrotnie została rozpoznana tylko w pojedynczych otworach badawczych. Do najstarszych osadów (preglacjał) nawierconych na tym obszarze zaliczono szare piaski pylasto-ilaste i piaski średnioziarniste ze Ŝwirkami i otoczakami skał w ęglanowych na- wiercone na gł ęboko ści 38,8-40,1 m, w rejonie Okuninki. Zlodowacenia południowopolskie reprezentowane s ą przez utwory zlodowacenia nidy, sanu i wilgi, a tak Ŝe utwory rzeczne interglacjałów małopolskiego i ferdynandowskiego. Gli- ny zwałowe i pod ścielaj ące je mułki zastoiskowe zlodowacenia nidy tworz ą kompleks o mi ąŜ szo ści 35,1 m. Utwory te stwierdzono w rejonie Szuminki. Piaski i Ŝwiry rzeczne oraz mułki i iły jeziorne z interglacjału małopolskiego zostały opisane w profilach kilku otworów badawczych na obszarze całego arkusza. Osady te wyst ępuj ą na gł ęboko ściach od 14,4 do 24,6 m p.p.t. i osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od kilku do kilkunastu metrów. Osady zlodowacenia sanu wyst ępuj ą w rynnie erozyjnej bezpo średnio na utworach górnej kredy (okolice Włodawy). S ą to iły i gliny o mi ąŜ szo ści 4 m. Interglacjał ferdynandowski reprezentuj ą piaski i Ŝwiry rzeczne kilku metrowej mi ąŜ szo ści, wyst ępuj ące na gł ęboko ści kilkunastu metrów w okolicach Włodawy. W kopalnych dolinach osady rzeczne osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 40 m. Utwory zlodowacenia wilgi reprezentowane s ą przez mułki zastoiskowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, o niewielkiej, kilkumetrowej mi ąŜ szo ści. Osady wodnolodowcowe tworz ą zwart ą pokryw ę starszych osadów plejstoce ńskich lub zalegaj ą bezpo średnio na utworach górnej kredy. Wypełniaj ą najprawdopodobniej obni Ŝenie w rejonie Szuminki. Interglacjał mazowiecki reprezentuj ą osady rzeczne (piaski i piaski ze Ŝwirami) oraz zró Ŝnicowane genetycznie osady jeziorne (mułki, iły, torfy). Utwory rzeczne, kilkumetrowej mi ąŜ szo ści, znane s ą z wierce ń w okolicy Włodawy, Korolówki, Szuminki oraz z wychodni w zboczach doliny Bugu, w Susznie. Osady jeziorne zostały rozpoznane wierceniami w Susz- nie oraz w wyrobisku dawnej cegielni we Włodawie. W Susznie, w podci ęciu skarpy Bugu, widoczne s ą torfy brunatnoczarne o mi ąŜ szo ści do 1,4 m, a w otworze, na gł ęboko ści 6,8 – 11,0 m wyst ępuj ą torfy czarne z wkładkami piasków oraz namułów torfiastych – podobny profil wyst ępuje w okolicy Włodawy. Osady zlodowacenia odry (zlodowacenia środkowopolskie) reprezentowane s ą przez trzy główne ogniwa. Najstarsze, mi ąŜ sze osady jeziorno-zastoiskowe i rozlewiskowe uznawane s ą cz ęsto jako przewodnie dla całego obszaru Polesia Lubelskiego. Środkowe ogniwo w profilu zlodowacenia odry to utwory glacjalne, a cz ęść najmłodsz ą stanowi ą osady zwi ązane z zanika- niem l ądolodu. Mułki zastoiskowe zlodowacenia odry s ą pierwszym osadem plejstoce ńskim, który pojawia si ę na powierzchni terenu, na północ od wsi Ró Ŝanka, a tak Ŝe w okolicy Włodawy i Suszna. Młodsze od nich wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirami stwierdzono tylko w otworach wiertniczych osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 5 m. Kilkumetrowej mi ąŜ szo ści gliny zwałowe wyst ępuj ą zarówno na powierzchni terenu (okolice Ró Ŝanki) jak i profilach otworów wiertniczych. Cz ęsto wyst ępuj ą pod kilkumetrow ą pokryw ą lodowcowych piasków i Ŝwirów z głazami. Rece- syjne (górne) piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe tworz ą rozległe pokrywy sandrowe, o mi ąŜ szo ści do 20 m, w środkowej i północnej cz ęś ci opisywanego arkusza. Działalno ść lodowcowa w okresie zlodowacenia odry odegrała najwa Ŝniejsz ą rol ę w budowie geologicznej, zwłaszcza Garbu Włodawskiego.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Włodawa na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd: Holocen 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Czwartorz ęd nierozdzielny : 5 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach; Plejstocen : zlodowacenia północnopolskie : 10 – gliny, piaski i gliny z ru- moszem, soliflukcyjno-deluwialne; 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 12 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopolskie : 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 25 – piaski i mułki kemów; 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów; 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 28 – gliny, zwałowe ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lo- dowcowe; Neogen, miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy Kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski.

Na obszarze arkusza nie stwierdzono osadów interglacjału eemskiego. Jednak obecno ść cienkich warstw kredy jeziornej w okolicach Pawluk i Okuninki, przykryta mułkami z okresu zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), nie wyklucza mo Ŝliwo ści ich wyst ępowania. Zlodowacenie wisły reprezentuj ą głównie osady jeziorne i rzeczne, które wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci arkusza, w obr ębie Pojezierza Ł ęczy ńsko-Włodawskiego. Piaski i muł- ki jeziorne wyst ępuj ą na powierzchni lub pod niewielkim przykryciem holoce ńskich osadów jeziornych lub eolicznych. S ą to piaski drobnoziarniste, najcz ęś ciej poziomo warstwowane z cienkimi wkładkami mułków. Osi ągaj ą mi ąŜ szo ści 5 do 8 m. W czasie zlodowacenia wisły zdeponowane zostały piaski rzeczne tarasów nadzalewowych Bugu (8,0 do 10,0 m n.p. rzeki) głównie w okolicy Orchówka, a tak Ŝe widoczne osady w w ąskich listwach w okolicach Susz- na, Szuminki i Ró Ŝanki. S ą to piaski średnioziarniste, pylaste z wkładkami mułków piaszczysto-ilastych, średnio lub słabo wysortowane. W plejstocenie i w holocenie tworzyły si ę cienkie pokrywy zwietrzelinowe glin zwa- łowych, a w suchych dolinkach zachodziły procesy deluwialne. Na tarasie nadzalewowym Bugu oraz na powierzchni suchych, kopalnych jezior powstawały cienkie pokrywy piasków eolicznych (2 do 3 m). Holoce ńskie piaski i mułki jeziorne, mady oraz piaski rzeczne wypełniaj ą dna dolin Bugu i Włodawki. Namuły torfiaste wypełniaj ą starorzecza Bugu, a torfy (lokalnie powy Ŝej 6 m mi ąŜ szo ści) zajmuj ą znaczn ą powierzchni ę wokół doliny Włodawki.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Włodawa udokumentowano dziesi ęć złó Ŝ kopalin okruchowych – dziewi ęć złó Ŝ piasków i jedno zło Ŝe piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej (Wołkowicz i in. red., 2010). Udokumentowane w 2005 roku zło Ŝe piasku „Włodawa I-Pole B” nie zostało uj ęte w bilansie. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę złó Ŝ z uwagi na ich ochron ę i ochron ę środowiska przedstawia tabela 1. Udokumentowane zło Ŝa zwi ązane s ą z akumulacj ą lodowcow ą i wodnolodowcow ą z okresu zlodowace ń północno- i środkowopolskich oraz akumulacj ą rzeczn ą holocenu. Pa- rametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe piasku przedstawiono w tabeli 2. Zło Ŝe piasków kwarcowych „Włodawa II” (Nowak, Turza, 1970) udokumentowane zo- stało w kategorii C 2 na powierzchni 70,91 ha. Seria zło Ŝowa wyst ępuje w formie pokładu, a jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 5,5 do 12,7 m ( średnio 8,9 m). Grubo ść nadkładu wynosi śred- nio 1,0 m, a tworzy go gleba i piasek gliniasty. Jest to zło Ŝe suche. Wyst ępuj ące tu kruszywo charakteryzuje si ę nast ępującymi parametrami jako ściowymi zawarto ść : ziaren o średnicy od 0,5 do 2,0 mm – 12,4 do 25,6%, śr. 17,6%; pyłów mineralnych < 0,05 mm – 0,8 do 4,8%,

śr. 2,2 %; SiO 2 – 91,48 do 92,91%, śr. 92,23%; MgO – 0,24 do 0,42%, śr. 0,31%; Fe 2O3 –

0,48 do 1,60%, śr. 0,78%; Al 2O3 – 3,10 do 5,03%; śr. 4,0%; Na 2O – 0,31 do 0,43%; śr. 0,37% i K2O – 0,77 do 0,94%, śr. 0,84%. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Zło Ŝe piasków „Dołhobrody” (Czaja-Jarzmik, 1997) poło Ŝone jest w północnej cz ęś ci arkusza, przy drodze krajowej Włodawa – Hanna – Sławatycze. Udokumentowano je w obr ębie falistej wysoczyzny morenowej. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski i pospółka wieku czwartorz ędowego oraz piaski trzeciorz ędowe. Litologicznie s ą to piaski drobno- średnio- i gruboziarniste ze zmienn ą domieszk ą frakcji Ŝwirowej. Piaski trzeciorz ędowe to piaski drobnoziarniste z glaukonitem o typowym zielonkawym zabarwieniu. Seria zło Ŝowa jest silnie zaburzona glacitektonicznie, o czym świadczy zmieniony układ warstw, uskoki, wyci śni ę- te ku górze piaski trzeciorz ędowe oraz silnie skompresowana pospółka. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi 4,2 m. Seria zło Ŝowa zalega powy Ŝej poziomu wody gruntowej. Z uwagi na zmienn ą zawarto ść pyłów mineralnych i obecno ść domieszek Ŝwirowych kopalina znajduje ograniczone zastosowanie w budownictwie ogólnym i drogowym. Udokumentowane na pocz ątku 2009 roku zło Ŝe piasku „Szuminka” (Chwesiuk, 2009) zlokalizowane jest we wsi Szuminka, przy drodze prowadz ącej do przysiółka Ró Ŝanka. Zło Ŝe poło Ŝone jest na północnym zboczu wzgórza morenowego dominuj ącego w morfologii terenu. Seria zło Ŝowa wyst ępuje w formie pokładu o zmiennej jako ści surowca. Przewa Ŝaj ą piaski średnioziarniste, w obr ębie których wyst ępuj ą przewarstwienia pylaste. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi 4,0 m. Sp ąg zło Ŝa stanowi ą utwory pylaste lub zało Ŝona gł ęboko ść eksploatacji. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione – poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 2,7–6,7 m p.p.t. Kopalina ze zło Ŝa jest u Ŝywana do produkcji zapraw i betonów, a tak Ŝe nawierzchni drogowych. Zło Ŝe piasków „Korolówka-Suszno” (Jaros, Gieł Ŝecka, 1990) poło Ŝone jest w obr ębie równiny sandrowej, niedaleko wsi Korolówka. Udokumentowano je w kategorii C 2 na powierzchni 74,15 ha. Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu o średniej mi ąŜ szo ści 22,1 m. W nadkładzie wyst ępuje gleba, torf, mułki i piaski, a w sp ągu iły, mułki i gliny. Średnia grubo ść nadkładu wynosi 2,4 m. Zło Ŝe jest zawodnione. Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan zago- Wiek Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Numer bilansowe spodarowa- Przyczyny Rodzaj kompleksu rozpoznania (tys. t.) kopaliny zło Ŝa zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa (tys. t nia zło Ŝa konfliktowo ści kopaliny litologiczno- 3 mapie tys. m *) zło Ŝa surowcowego Klasy Klasy Wg stanu na 31.12. 2009 (Wołkowicz i in. red., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Dołhobrody p Q, Trz 102 C1 G - Sb, Sd 4 A _ 2 Korolówka-Suszno p Q 25 879 C2 N - Sb, Sd 4 A _ 3 Włodawa I p Q 12 055 C1 Z - Sb, Sd 4 B W 4 Włodawa II pki Q 6 311* C2 N - Sb 4 B W 5 Orchówek dz. 743, 744 p Q 54 C2 Z* 15 Sb, Sd 4 B K, W, Natura 2000 6 Orchówek dz. 862 p Q 74 C1 G 12 Sb, Sd 4 B W, Natura 2000 W, Natura 2000 12 12 7 Orchówek dz. 555, 861 p Q 82 C1 G 12 Sb, Sd 4 B 8 Szuminka p Q 138 C1 G - Sb, Sd 4 A – 9 Włodawa I/1 p Q 93 C1 Z - Sb, Sd 4 B W 10 Włodawa I-Pole B* p Q 139 C1 N - Sb, Sd 4 B W

Rubryka 2 *– zło Ŝe nie figuruje w „Bilansie ...”; zasoby według dokumentacji geologicznej (stan na 31.12.2004 r.) Rubryka 3 – p – piasek; pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły wapienno-piaskowej) Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Trz – Trzeciorzęd Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane; Z* – eksploatacja zaniechana w 2009 r. Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sb – budowlane; Sd – drogowe Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – małokonfliktowe; B – konfliktowe Rubryka 12 – K – ochrona krajobrazu , W – ochrona wód podziemnych (GZWP 407), Natura 2000

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe piasków Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ Parametry jako ściowe zawarto ść ziaren Nr zło Ŝa powierzchnia mi ąŜ szo ść grubo ść zawarto ść ci ęŜ ar nasypowy Nazwa złoŜa warunki do 2 mm na mapie zło Ŝa zło Ŝa nadkładu pyłów mineralnych w stanie utrz ęsionym hydrogeologiczne % ha m m % T/m 3 *wska źnik uziarnienia 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 1,4–6,7 0,0–0,6 48,1–100 4,0–12,9 1,32–1,64 Dołhobrody 1,58 suche śr. 4,2 śr. 0,5 śr. 86,12 śr. 7,17 śr. 1,54 4,5–36,4 0,2–8,6 86,7–100 1,3–13,6 2 Korolówka-Suszno 74,15 zawodnione śr. 1,58 śr. 22,1 śr. 2,4 śr. 98,6 śr. 5,8 4,3–15,2 0,2–6,0 94,0–100 2,49–9,7 1,63–1,80 3 Włodawa I 66,31 suche śr. 11,4 śr. 1,3 śr. 98,4 śr. 5,08 śr. 1,74 3,6–3,8 0,2–0,4 0,7–1,6 ś

13 13 5 Orchówek dz. 743, 744 1,63 zawodnione 100 nie okre lono śr. 3,7 śr. 0,3 śr. 1,0 1,46–1,75 6 Orchówek dz. 862 1,99 śr. 4,5 śr. 0,5 zawodnione 100 0,3–2,3 śr.1,64 5,1–6,0 0,5–2,5 1,62–1,72 7 Orchówek dz. 555, 861 1,60 śr. 0,4 zawodnione 100 śr. 5,6 śr. 1,5 śr. 1,67 2,2–5,2 0,4–1,2 cz ęś ciowo 99,5–100 1,6–4,5 1,59–1,94 8 Szuminka 1,95 śr. 4,0 śr. 0,8 zawodnione śr. 99,9 śr. 2,12 śr. 1,76 9,8–13,7 0,2–3,5 2,3–3,0 2,49–9,7 9 Włodawa I/1 0,50 suche nie okre ślono śr. 11,2 śr. 1,1 śr. 2,6* śr. 5,08 6,4–13,8 2,45–2,95 1,6–9,7 10 Włodawa I-Pole B 0,76 śr. 0,3 suche śr. 1,7 śr. 10,7 śr.2,74* śr. 5,6

Zło Ŝa piasku „Włodawa I”, „Włodawa I/1” i „Włodawa I – Pole B” poło Ŝone s ą przy zachodnim brzegu arkusza, około 3 km na zachód od miasta Włodawy. Zło Ŝe „Włodawa I/1” i „Włodawa I – Pole B” zostały udokumentowane na obszarze zło Ŝa „Włodawa I”. Zasoby zło Ŝa „Włodawa I” rozliczone zostały dodatkiem nr 1 do dokumentacji (Chwesiuk, 2006a), ale nie zmieniono obszaru zło Ŝa. Kopalin ę główn ą stanowi ą tu piaski wodnolodowcowe, po- wstałe w schyłkowej fazie zlodowace ń północnopolskich. Jest to obszar o zró Ŝnicowanej budowie geologicznej. Seria zło Ŝowa wyst ępuje w formie pokładu i charakteryzuje si ę zró Ŝni- cowan ą jako ści ą kopaliny. Zło Ŝe „Włodawa I” udokumentowano na powierzchni 66,31 ha (Nicpo ń, Niszczyk, 1988; Chwesiuk, 2006a). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski drobno- i średnioziarniste, niekiedy pylaste, barwy szaro Ŝółtej i Ŝółtej. Kompleks charakteryzuje si ę zró Ŝnicowan ą mi ąŜ szo ści ą od 4,3 m do 15,2 m. Nadkład (gleba i piasek gliniasty) osi ąga miejscami do 6 m grubo ści. Zło Ŝe nie jest zawodnione. Kopalina mo Ŝe znale źć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe piasku „Włodawa I/1” udokumentowano w 2006 roku w północnej cz ęś ci zło Ŝa „Włodawa I” (Chwesiuk, 2006b). Kruszywo piaskowe wykazuje zró Ŝnicowane parametry jako ściowe – najlepsz ą jako ść posiada sp ągowa partia zło Ŝa, a najgorsz ą środkowa. Średnia mi ąŜ szo ść piasku wynosi 11,2 m. Zło Ŝe jest suche – poziom wód gruntowych znajduje si ę na rz ędnej 161 m n.p.m. Kopalina znajduje zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe piasku „Włodawa I – Pole B” udokumentowano na obszarze 0,76 ha w północnej cz ęś ci zło Ŝa „Włodawa I” (Gałus, 2005). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski drobno- i średnio- ziarniste, charakteryzuj ące si ę zmienn ą zawarto ści ą pyłów mineralnych, wahaj ącą si ę od 1,6 do 9,7%. W stropowych partiach piaski s ą zaglinione z du Ŝą ilo ści ą głazików. Nadkład stanowi warstwa gleby piaszczystej o mi ąŜ szo ści 0,3 m. Jest to zło Ŝe suche. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝa piasków „Orchówek, działki 743, 744” (Chwesiuk, 2000), „Orchówek, działki 555, 861” (Czaja-Jarzmik, 1998) i „Orchówek, działka 862” (Łoza, 2001), udokumentowano w obr ębie tarasu zalewowego rzeki Bug na południu arkusza. Wyst ępuje tu seria plejstoce ń- skich utworów piaszczystych pochodzenia rzecznego i wodnolodowcowego powstała w czasie zlodowace ń środkowo- i północnopolskich. Zło Ŝa posiadaj ą prost ą pokładow ą budow ę. Zło Ŝe „Orchówek, działki 743, 744” poło Ŝone jest w centralnej cz ęś ci starorzecza Bu-

Ŝysko, około 0,5 km od rzeki Bug. Udokumentowano je w kategorii C 2 na powierzchni 1,63 ha. Seri ę zło Ŝow ą, zbudowan ą z piasków średnio- i drobnoziarnistych, tworzy pokład o mi ąŜ szo ści od 3,6 do 3,8 m. W stropie zło Ŝa wyst ępuj ą piaski pylaste. Nadkład stanowi gleba o grubo ści 0,3 m. Jest to zło Ŝe zawodnione. Poziom wód gruntowych o zwierciadle swo-

14 bodnym zalega na gł ęboko ści 1,3–2,4 m. p.p.t.. Stan ten w du Ŝym stopniu uzale Ŝniony jest od poziomu wody w rzece. Kruszywo ze zło Ŝa stosowane jest do budowy nasypów drogowych oraz do produkcji betonów i zapraw budowlanych. Zło Ŝa „Orchówek, działki 555, 861” i „Orchówek, działka 862” udokumentowano na niewielkim obszarze (1,60 i 1,99 ha) w odległo ści około 1 km od rzeki Bug. Parametry geologiczno-górnicze tych złó Ŝ oraz parametry jako ściowe kruszywa s ą podobne, ze wzgl ędu na blisko ść ich lokalizacji (zło Ŝa przylegaj ą do siebie). Seri ę zło Ŝow ą tworz ą piaski średnioziar- niste szaro-Ŝółte z cienkimi wkładkami piasków gliniastych. W nadkładzie wyst ępuje gleba i piasek gliniasty, a w sp ągu piaski gruboziarniste. Zło Ŝa s ą zawodnione. Poziom czwartorz ę- dowy nawiercono na gł ęboko ści 3,1-3,5 m. Kruszywo wykorzystywane jest w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝa poddano klasyfikacji sozologicznej w aspekcie ich ochrony oraz wpływu ich eksploatacji na środowisko (tabela 1). Zło Ŝa „Orchówek, działki 743, 744”, „Orchówek działka

862” i „Orchówek działki 555, 861” poło Ŝone s ą w obr ębie ostoi sieci Natura 2000 oraz na obszarze wysokiej ochrony zbiornika GZWP nr 407. Ponadto zło Ŝe „Orchówek, działki 743, 744” le Ŝy w Poleskim Obszarze Chronionego Krajobrazu, w obrębie którego rozporz ądze- niem Wojewody Lubelskiego wprowadzono zakaz eksploatacji kopalin . Zło Ŝa „Włodawa I”, „Włodawa I/1”, „Włodawa I-Pole B” oraz „Włodawa II” zlokalizowane s ą w strefie ochronnej zbiornika GZWP nr 407, a „Włodawa II” tak Ŝe w strefie ochrony po średniej uj ęcia wody. Wymienione powy Ŝej zło Ŝa zaliczono do konfliktowych (klasa B). Pozostałe uznano za ma- łokonfliktowe (klasa A). Z uwagi na ochron ę złó Ŝ wszystkie nale Ŝą do złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących (4 klasa).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Obecnie na obszarze arkusza Włodawa jedyn ą eksploatowan ą kopalin ą jest kruszywo piaskowe. Wydobycie prowadzone jest na niewielk ą skal ę z czterech złó Ŝ piasku: „Dołhobrody”, „Orchówek działka 862”, „Orchówek, działki. 555, 861” oraz „Szuminka” i ma niewielkie znaczenie gospodarcze. Na obszarze zło Ŝa „Dołhobrody” eksploatacja kruszywa piaskowego została rozpocz ęta w 1998 roku. Obszar i teren górniczy pokrywaj ą si ę z granicami zło Ŝa i zajmuj ą powierzchni ę 1,58 ha. Koncesja na eksploatacj ę wa Ŝna jest do 2023 roku. Urabianie kopaliny odbywa si ę okresowo w niewielkim wyrobisku wgł ębnym na potrzeby Gminy Hanna. Według Bilansu zasobów (Wołkowicz i in. red., 2010) w 2009 roku nie wykazano wydobycia ze zło Ŝa. Kru-

15 szywo stosuje si ę w budownictwie i drogownictwie w stanie naturalnym – bez przeróbki. W dokumentacji nie okre ślono kierunku rekultywacji terenu poeksploatacyjnego. Na obszarze zło Ŝa „Szuminka” eksploatacja kruszywa piaskowego została rozpocz ęta w 2010 roku. UŜytkownikami zło Ŝa s ą przedsi ębiorcy Ewa i Dariusz Pastusiak z Włodawy. Obszar i teren górniczy o powierzchni 0,70 ha zostały ustanowione wraz z koncesj ą, wa Ŝną do ko ńca 2016 roku. Urabianie warstwy zło Ŝowej odbywa si ę odkrywkowo w niewielkim wyrobisku wgł ębnym, o wysoko ści ścian do 1 m. W północnej cz ęś ci zło Ŝa planuje si ę eksploatacj ę surowca poni Ŝej lustra wody gruntowej. Przewiduje si ę rolny, a cz ęś ciowo wodny kie- runek rekultywacji. UŜytkownikiem przylegaj ących do siebie złó Ŝ piasku „Orchówek działki 555, 861” i „Orchówek działka 862” jest przedsi ębiorca Józef Baran. Eksploatacj ę piasków ze zło Ŝa „Orchówek działki 555, 861” rozpocz ęto w 2002 roku wraz z uzyskaniem koncesji na wydobycie – wa Ŝnej do ko ńca 2025 roku. Ustanowiony dla zło Ŝa obszar i teren górniczy maj ą wspóln ą powierzchni ę 1,60 ha. Piasek ze zło Ŝa „Orchówek działka 862” eksploatuje si ę od pierwszego kwartału 2006 roku. Koncesja wa Ŝna jest do 2012 roku. Ustanowiony obszar gór- niczy pokrywa si ę z terenem górniczym i zajmuje 1,83 ha. Wydobycie piasku odbywa si ę metod ą odkrywkow ą w jednym wyrobisku wgł ębnym przy pomocy koparki przedsi ębiernej. Ze wzgl ędu na wyst ępuj ące na gł ęboko ści około 3,1–3,5 m zwierciadło wody, eksploatacja prowadzona jest dwoma poziomami. Z wyrobiska wody odprowadzane s ą rowem melioracyjnym do rzeki Bug. Wyrobisko poeksploatacyjne planuje się przekształci ć w zbiornik do hodowli ryb. W 2010 roku pan Józef Baran uzyskał koncesj ę na rozpoznanie złó Ŝ piasku w bezpo śred- nim s ąsiedztwie ju Ŝ istniej ących. Projektowane zło Ŝa poszerzyłyby eksploatacje piasku oraz istniej ące wyrobisko eksploatacyjne w kierunku północno-zachodnim i południowo-wschodnim. Eksploatacja piasków ze zło Ŝa „Olchówek działki 743, 744” prowadzona była w ramach budowy zbiornika przeznaczonego do hodowli ryb. Koncesja na wydobycie wa Ŝna była do 02.02.2011 r. Według „Bilansu zasobów ...” (Wołkowicz i in. red., 2010) w 2009 roku ze zło Ŝa wydobyto 15 tys. ton kruszywa. Podczas zwiadu terenowego w lipcu 2010 roku stwierdzono, Ŝe wyrobisko zostało zrekultywowane w kierunku wodnym. Zło Ŝe piasku „Włodawa I” jest zaniechane od 2002 r. Właścicielem terenu jest Urz ąd Miasta we Włodawie, który od 1997 roku eksploatował piasek dorywczo. W latach 2000- 2003 udzielono koncesji Przedsi ębiorstwu Wielobran Ŝowemu „Wodrex” na eksploatacj ę cz ę- ści zło Ŝa. W obydwu przypadkach po zako ńczeniu wydobycia nie rozliczono zasobów. W latach 2005 i 2006 na fragmentach wydzier Ŝawionych działek udokumentowano zło Ŝa „Wło- dawa I/1” i „Włodawa I – Pole B”, w zwi ązku z czym dla zło Ŝa „Włodawa I” opracowano

16 Dodatek nr 1 rozliczaj ący zasoby (ale nie zmieniono obszaru zło Ŝa). Obszar po eksploatacji piasku ze zło Ŝa „Włodawa I” nie został zrekultywowany – na jego obszarze zlokalizowano dwa wyrobiska. Wypełnione wod ą wyrobisko w północno-wschodniej cz ęś ci zło Ŝa zajmuje około 1/6 jego powierzchni i osi ąga gł ęboko ść 10 m. Zło Ŝe piasku „Włodawa I/1” udokumentowano w obr ębie wyrobisk poeksploatacyjnego zło Ŝa „Włodawa I”. Eksploatacja zło Ŝa przez firm ę F.H.U. „HANDBUD” Wiesław Blichar- ski, prowadzona była w latach 2007–2009. Wydobycie piasku prowadzone było w obr ębie obszaru górniczego o powierzchni 0,50 ha z warstwy suchej. Z powodu wyga śni ęcia prawa do terenu koncesja nie została przedłu Ŝona. W lipcu 2009 roku były u Ŝytkownik zło Ŝa „Wło- dawa I/1” sporz ądził operat rozliczaj ący zasoby. Wyrobisko poeksploatacyjne nie zostało zrekultywowane. Na obszarze arkusza nie funkcjonuje Ŝaden zakład pierwotnej przeróbki kopaliny. Zło Ŝe piasku „Włodawa I – Pole B” równie Ŝ stanowi cz ęść zaniechanego zło Ŝa „Wło- dawa I”. Udokumentowano je w obr ębie starych wyrobisk poeksploatacyjnych. Finansuj ący dokumentacj ę ubiegał si ę o koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny, lecz z powodu wyga śni ęcia umowy dzier Ŝawy terenu od gminy Miasto Włodawa – jej nie uzyskał. Zło Ŝe piasku „Korolówka-Suszno” oraz zło Ŝe piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Włodawa II” do tej pory nie zostały zagospodarowane. Podczas zwiadu terenowego zlokalizowano tylko jedno wyrobisko, w którym sporadycznie prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja piasku. Znajduj ę si ę ono przy drodze krajowej nr 812, niedaleko Włodawy.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy powi ększenia bazy surowcowej na obszarze odwzorowanym w granicach arkusza Włodawa s ą niewielkie i głównie zwi ązane z wyst ępowaniem osadów wodnolodowcowych. Na podstawie wyników prac geologiczno-poszukiwawczych oraz danych ze Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Włodawa (Marszałek, 2000, 2001), wyznaczono trzy obszary prognostyczne piasku i piasku ze Ŝwirem i jeden obszar perspektywiczny piasku. Dane uzupełniono informacjami zebranymi podczas zwiadu terenowego. Obszar, w którym prace poszukiwawcze nie przyniosły oczekiwanego rezultatu lub w którym nawiercona kopalina nie spełnia obecnych kryteriów bilansowo ści zaznaczono na mapie jako obszar negatywny. Rejon Włodawy obj ęły prace geologiczno-zwiadowcze za kruszywem piaszczysto- Ŝwirowym przeprowadzone w rejonie doliny rzeki Bug (Borz ęcki, Sokoli ńska 1979). Jeden z obszarów bada ń zlokalizowany jest w Ró Ŝance, w rejonie wyst ępowania wodnolodowco-

17 wych piasków i piasków ze Ŝwirami zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenie odry) (Marszałek, 2000, 2001). Pi ęć otworów poszukiwawczych wykonano w ramach wcze śniej- szych prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym (Urba ński, Migaszewski, 1973). Ł ącznie obszar ten zbadano 15 wierceniami o gł ęboko ści od 10 do 15 m. W czterech z nich stwierdzono wyst ępowanie piasków i piasków ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści od 4,9 do 10,0 m. W podło- Ŝu tej serii wyst ępuj ą gliny piaszczyste, a jeden z otworów został zako ńczony w piaskach drobnoziarnistych – nie przewiercaj ąc serii surowcowej. Analizuj ąc wyniki bada ń laboratoryjnych stwierdzono, Ŝe surowiec mo Ŝe mie ć zastosowanie w budownictwie. Wydzielono dwa pola (rozdzielone drog ą), w których orientacyjnie wyliczono zasoby. Na mapie pola te zaznaczono jako obszary prognostyczne nr I i II wyst ępowania piasków i piasków ze Ŝwirami (tabela 3). Pozostałe otwory nawierciły piaski o parametrach pozabilansowych (mi ąŜ szo ść od 1,4 do 2,3 m, nadkład od 0,2 do 3,5 m) oraz piaski gliniaste i pyły. Obszar w otoczeniu wy- znaczonych obszarów prognostycznych uznano za negatywny dla piasków oraz piasków i Ŝwirów, nie mo Ŝna jednak wykluczy ć mo Ŝliwo ści udokumentowania niewielkich złó Ŝ na potrzeby lokalne, w rejonach, gdzie mi ąŜ szo ść kopaliny przekracza 2 m. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych 1 1 3 3 ciowe ciowe nadkładu nadkładu ś kompleksu kompleksu (ha) (ha) r. (m) (m) r. r. (m) (m) r. ść od-do od-do od-do od-do ś ś tys. m tys. Rodzaj Rodzaj ść Zasoby Zasoby kopaliny kopaliny kopaliny kopaliny na mapie mapie na w kat. D kat. w Parametry Parametry Nr obszaru obszaru Nr jako rowcowego rowcowego litologiczno- Powierzchnia Powierzchnia Zastosowanie Zastosowanie surowcowego surowcowego Wiek kompleksu kompleksu Wiek litologiczno – su- – litologiczno Grubo Grubo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Zawarto ść (%) frakcja <2,5 mm – 60,0-99,0; pyły mineralne (< 0,05 mm) – 4,9-10,0 I 15,75 p, p Ŝ Q 0,2-1,3 945 Sb 3,3-9,4 śr. 6,0 zanieczyszcze ń organicznych – barwa ja śniejsza od wzorowej Zawarto ść (%) frakcja <2,5 mm – 60,0-99,0; pyły mineralne (< 0,05 mm) – od 0,2 do 4,9-10,0 II 10,50 p, p Ŝ Q 525 Sb 3,3-9,4; 1,3 śr. 5,0 zanieczyszcze ń organiczne – barwa ja śniejsza od wzorowej Zawarto ść (%) frakcja <2,0 mm – śr. 98,3; III* 16,0 p Q pyły mineralne – śr. 5,9%; 3,0 10,0 1600 Sb zanieczyszcze ń organicznych – barwa ja śniejsza od wzorowej Rubryka 1: *– obszar kontynuuje si ę na arkuszu Kaplonosy; parametry okre ślono dla całego obszaru Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski ze Ŝwirem Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sb – kopaliny skalne budowlane

18 Kolejny obszar prognostyczny piasku (nr III) wyznaczono na północny wschód od miejscowo ści Koralówka (Cywicki, Zalewska 1985). Jest to obszar wyst ępowania czwartorz ędo- wych piasków deluwialnych oraz osadów akumulacji lodowcowej zlodowacenia odry (Mar- szałek, 2000, 2001). Wykonano tu łącznie 17 otworów poszukiwawczych. W 15 otworach nawiercono piaski silnie pylaste, gliny piaszczyste i mułki. Piasek o znacznej mi ąŜ szo ści (12,0 i 18,5 m) nawiercono w dwóch otworach przy zachodniej granicy arkusza. Ze wzgl ędu na du Ŝą grubo ść nadkładu (11,5 m) w jednym z otworów, obszar prognostyczny wyznaczono na podstawie jednego otworu. Zasoby piasku oszacowano na 1600 tys. m 3 (tabela 3). W wy- znaczonym obszarze poziom wody znajduje si ę na gł ęboko ści 6,0 m p.p.t. – seria zło Ŝowa jest cz ęś ciowo zawodniona. W granicach rejonu poszukiwa ń, w którym nie osi ągni ęto oczekiwa- nych rezultatów wyznaczono obszar negatywny piasków oraz piasków ze Ŝwirem, kontynu- uj ący si ę na arkuszu Kaplonosy. Obszar arkusza był tak Ŝe terenem poszukiwa ń iłów do produkcji ceramiki budowlanej (Bomba, Nicpo ń, 1982). Prace rozpoznawcze przeprowadzono w rejonie Korolówki i Suszna, na obszarze wyst ępowania osadów wodnolodowcowych, a lokalnie mułków zastoiskowych zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenie odry) oraz piasków deluwialnych (Marszałek, 2000, 2001). Odwiercono trzy otwory o gł ęboko ści 10 m, które nie potwierdziły wyst ępowa- nia surowca ilastego, lecz nawierciły serie piasków o mi ąŜ szo ści 6,7 i 7,7 m, wyst ępuj ące pod nadkładem 0,2 i 3,3 m. Parametry jako ściowe o śmiu próbek piasku pobranych z 2 otworów przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: zawarto ść ziaren o średnicy do 2,0 mm – 100%, zawarto ść py- łów mineralnych (do 0,005 mm) – od 1,3 do 18,5%, zawarto ść zanieczyszcze ń organicznych – barwa ja śniejsza od wzorcowej. Według ówczesnych wymaga ń o jako ści i przydatno ści kruszywa, piasek ten nadaje si ę do zapraw i wypraw budowlanych oraz do betonu. Piaski wyst ępuj ące na tym obszarze s ą zawodnione. W rejonie poszukiwa ń surowca ilastego wyznaczono obszar perspektywiczny piasków, w granicach którego w pó źniejszych latach udokumentowano zło Ŝe „Korolówka-Suszno”. Na południu arkusza, w granicach Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu w dolinie rzeki Włodawki i Tarasinki, wyst ępuj ą torfowiska. Torfowiska te spełniaj ą kryteria bilansowo ści (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Mi ąŜ szo ści średnie wahaj ą si ę od 1,52 do 4,41 m. S ą to torfy typu niskiego i przej ściowego, najcz ęś ciej turzycowiskowe i olesowe. W zwi ązku z zakazem wydobycia skał (w tym torfów) obowi ązuj ącym w rejonie Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (DzU 04.147.2086) nie wyznaczono obszarów perspektywicznych złó Ŝ torfu na tym obszarze. Osady dolnego paleozoiku wyst ępuj ące w podło Ŝu mog ą by ć perspektywiczne dla udokumentowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu ziemnego w łupkach. Łupki wzbogacone

19 w substancj ę organiczn ą były deponowane w systemie basenów sedymentacyjnych rozwini ę- tych we wczesnym paleozoiku na zachodnim skłonie kratonu wschodnioeuropejskiego (Po- prawa, Kiersnowski, 2008). W regionie lubelskim potencjalne akumulacje gazu ziemnego zwi ązane s ą z górnoordowickimi i dolnosylurskimi łupkami graptolitowymi. W chwili obec- nej koncesje udzielone na poszukiwanie niekonwencjonalnego gazu ziemnego nie obj ęły rejonu arkusza (www.mos.gov.pl)

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Włodawa w cało ści nale Ŝy do dorzecza środkowego Bugu, który jest główn ą osi ą hydrograficzn ą na tym obszarze. Bieg rzeki na omawianym odcinku jest kr ęty, meandruj ący, a stosunkowo w ąska lewobrze Ŝna dolina, urozmaicona jest licznymi starorzeczami. W granicach obszaru arkusza do Bugu wpadaj ą lewobrze Ŝne dopływy Włodawka i Kanał Partyzantów oraz nieliczne drobne cieki. Włodawka jest odbiorc ą wód swego prawo- brze Ŝnego dopływu – rzeki Tarasinki. Rzeka Włodawka wraz z Tarasink ą odwadnia obszar w południowej cz ęś ci arkusza. Znajduj ą si ę tu dwie nisze źródlane chronione jako pomniki przyrody. Kanał Partyzantów wraz z kilkoma dopływami odwadnia środkow ą cz ęść arkusza. Według danych starostwa we Włodawie sporz ądzonych po powodzi w 1999 r. zagro- Ŝenie powodziowe wyst ępuje w dolinach Bugu oraz Włodawki. Zagro Ŝeniem obj ęte s ą m.in. w obr ębie miasta Włodawa: ogródki działkowe, były Zakład Mi ęsny, oczyszczalnia ścieków, ulice Nadstawna i Podzamcze. Potencjalnie zagro Ŝone s ą równie Ŝ pojedyncze gospodarstwa rolne we wsiach: Dołhobrody, Pawluki, Ró Ŝanka, Stawki, Orchówek. Wymienione obszary znajduj ą si ę w strefie prawdopodobie ństwa zalewu 5%. W 1999 r. zalane zostały ł ąki nadbu- Ŝańskie i cz ęś ciowo pola uprawne, ale nie zaszła potrzeba ewakuacji ludno ści. Ochrona doliny Bugu przed powodziami zgodnie z Planem Zagospodarowania Prze- strzennego Województwa Lubelskiego, niemal wył ącznie opiera si ę na retencji dolinowej i utrzymaniu rzeki w niezakłóconym rytmie przepływu. Wymóg bezpiecze ństwa ekologicznego realizowa ć nale Ŝy poprzez zakaz wyznaczania nowych terenów pod zabudow ę na obszarach zalewowych pozostaj ących w zasi ęgu wody stuletniej i niechronionych przed powodzi ą. Nowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego jest w trakcie realizacji (www.plan.lubelskie.pl). Na południowy wschód od zabudowa ń miasta Włodawy znajduje si ę niewielki zbiornik „Okopiec” (2,5 ha), który do niedawna pełnił funkcj ę zbiornika małej retencji. Obecnie

20 maksymalna gł ęboko ść akwenu to 2,4–2,6 m i zale Ŝy od okresowego poziomu wody. Zbior- nik jest ogólnodost ępnym łowiskiem, k ąpiel jest zabroniona . W południowej cz ęś ci arkusza zlokalizowane s ą jeziora nale Ŝą ce do Pojezierza Ł ę- czy ńsko-Włodawskiego. Najwi ększe to jezioro Glinki o powierzchni 46,9 ha i gł ęboko ści 8,8 m. Jest zbiornikiem przepływowym – przecina go rzeka Tarasinka – co doprowadziło do degradacji jego wód. Dwa mniejsze jeziora to Świ ęte (5,7 ha) i Lipiniec (4,1 ha). Na obszarze arkusza znajduje si ę północny fragment jeziora Białego Włodawskiego, którego wi ększo ść znajduje si ę na arkuszu Sobibór. Stan jako ści rzek badany jest w ramach monitoringu przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska Lublinie. Od 2008 r. ocena jako ści wód prowadzona jest dla jednolitych cz ęści wód powierzchniowych (JCWP), zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Dz U Nr 162, poz. 1008). Na ocen ę stanu rzek wpływa przede wszystkim ocena ekologiczna i chemiczna. Na obszarze arkusza Włodawa znajduj ą si ę trzy punkty pomiarowo-kontrolne – na rzece Bug w Orchówku, na rzece Włodawka we Włodawie i na jej dopływie rzece Tarasince we wsi Okuninka. W punktach tych nie przeprowadzono oceny stanu chemicznego rzek, lecz w 2009 roku wykonano badania okre ślaj ąc ich stan ekologiczny (www.wios.lublin.pl). Badania wykazały, Ŝe stan rzeki Tarasinki na całej jej długo ści jest umiarkowany. Klas ę elementów fizykochemicznych oceniono poni Ŝej stanu dobrego. Ocen ę elementów biologicznych przeprowadzono na podstawie bada ń fitobentosu, makrofitów oraz chlorofilu „a”– wody rzeki Tarasinki zaliczono do I klasy (bardzo dobra). Stan ekologiczny rzeki Bug („od Zołotuchy do Krzny”) oraz rzeki Włodawka („od Mie- tułki do uj ścia”) jest umiarkowany. Klas ę elementów fizykochemicznych w obydwóch przypadkach oceniono poni Ŝej stanu dobrego, a klas ę elementów biologicznych na II (dobry) (www.wios.lublin.pl). Bior ąc po uwag ę fakt, Ŝe stan ekologiczny rzek wpływa decyduj ąco na stan jednolitej cz ęś ci wód powierzchniowych, mo Ŝna wysun ąć wniosek, Ŝe stan ogólny jednolitej cz ęś ci wód rzek: Bug „od Złotouchy do Krzny”, Włodawka „od Mietułki do uj ścia” i rzeki Tarasinki jest zły. Ostatnie badania wody z jeziora Glinki, w ramach regionalnego monitoringu, odbyły si ę w roku 2005. Wody były bardzo zanieczyszczone – pozaklasowe (Raport..., 2007). W 2009 roku dokonano oceny stanu ekologicznego jednolitych cz ęś ci wód kilku jezior województwa

21 lubelskiego (Raport…, 2010). Stan wód jeziora Białego Włodawskiego oceniono na bardzo dobry (klasyfikacja biologiczna – stan bardzo dobry, fizykochemiczna – stan dobry).

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych Polski według jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych badany obszar poło Ŝony jest w cało ści w subregio- nie nizinnym Regionu Bugu (Prowincja Wisły) (Paczy ński, Sadurski red., 2007). W granicach opisywanego arkusza wydzielono trzy piętra wodono śne: czwartorz ędowe, trzeciorz ędowe i kredowe. Czwartorz ędowe i kredowe pełni ą rol ę głównych poziomów u Ŝyt- kowych, a pi ętro trzeciorz ędowe jest pi ętrem podrz ędnym (Chowaniec i in., 2004). Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na całym opisywanym obszarze, a jako główny poziom u Ŝytkowy w cz ęś ci środkowej oraz w okolicy Włodawy. Wody podziemne wyst ępuj ą w piaskach zlodowace ń północnopolskich i środkowopolskich. Lokalnie mo Ŝliwy jest bezpo średni ich kontakt z piaskami paleogenu. Swobodne zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści od kilku do kilkunastu metrów. Mi ąŜ szo ść poziomu wodono śnego wynosi średnio 25 m, a wydajno ści potencjalne studni wynosz ą od 10 do 50 m 3/h. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne nie posiada wystarczaj ącej izolacji od powierzchni terenu, dlatego mimo niewielkiej ilo ści ognisk zanieczyszcze ń, charakteryzuje si ę średnim stopniem zagro Ŝenia. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje w środkowej cz ęś ci arkusza i jest pi ętrem podrz ędnym. Buduj ą go piaski oligoce ńskie (kwarcowo-glaukonitowe) i piaski mioce ńskie, niekiedy przewarstwione pyłkami, mułkami i iłami, głównie w stropie. W okolicach Włoda- wy mioce ńskie piaski zalegaj ą płatami i osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 25 m. Lokalnie, w miejscach gdzie piaszczyste utwory trzeciorzędowe zalegaj ą bezpo średnio pod pi ętrem czwartorz ędowym mo Ŝe istnie ć wi ęź hydrauliczna (Chowaniec i in., 2004). Kredowe pi ętro wodono śne stanowi ą szczelinowate utwory kredy górnej wykształcone jako margle i kreda pisz ąca. Główny poziom wodono śny utwory kredowe tworz ą w północnej i południowej cz ęś ci mapy. Wodono śno ść tego pi ętra zdecydowanie obni Ŝa si ę wraz z gł ębo- ko ści ą. Najbardziej wodono śne jest ono do gł ęboko ści 100 m, a na gł ęboko ści 200 m staje si ę nieprzepuszczalne. Strop osadów kredowych jest zdeformowany i nie wykazuje przepusz- czalno ści szczelinowej. Cz ęsto wyst ępuje tu kilkumetrowa zwietrzelina gliniasto-ilasta roz- dzielaj ąca pietra wodono śne czwartorz ędu i kredy. Ponadto niesp ękane margle stanowi ą pa- kiet napinaj ący zwierciadło wód podziemnych, jednocze śnie ograniczaj ąc kontakt wód pi ętra kredowego z wy Ŝej wyst ępuj ącymi pi ętrami wodono śnymi. Napi ęte zwierciadło wody wyst ę- puje na gł ęboko ści od kilku do kilkunastu metrów p.p.t. Zasilanie pi ętra kredowego odbywa

22 si ę głównie poprzez infiltracj ę wód opadowych, a w mniejszym stopniu poprzez dopływ pod- ziemny z innych rejonów wy Ŝej poło Ŝonych. Mi ąŜ szo ść utworów zawodnionych zmienia si ę w granicach 50-70 m. Wydajno ść z pojedynczego otworu waha si ę najcz ęś ciej od 10 do 50 m3/h, sporadycznie wi ęcej (Chowaniec i in., 2004). Najwi ększym uj ęciem wód podziemnych, w granicach opisywanego arkusza, jest miejskie uj ęcie wód z utworów kredowych we Włodawie, o zasobach eksploatacyjnych 220 m3/h. Dla tego uj ęcia została wyznaczona strefa ochrony po średniej. Dla tego samego pi ętra wodono śnego du Ŝe zasoby eksploatacyjne ustalono dla uj ęcia zakładów garbarskich w Orchówku (100 m3/h) jednostki wojskowej we Włodawie (63,7 m 3/h), spółdzielni mleczarskiej we Wło- dawie (31,5 m3/h), oraz uj ęcia o środka wypoczynkowego w Okuninku (43,9 m 3/h). Najwi ęk- szym uj ęciem wód z utworów czwartorz ędowych jest uj ęcie poło Ŝone we wsi Ró Ŝanka, o zasobach eksploatacyjnych – 70 m 3/h oraz uj ęcia we Włodawie dla ogródków działkowych (34 m3/h) i szpitala (30 m 3/h). Ludno ść wiejska cz ęsto pobiera wod ę ze studni kopanych, uj- muj ących pierwszy, przypowierzchniowy poziom wodono śny. W obr ębie całego opisywanego arkusza, w obu pi ętrach wodono śnych, wyst ępuj ą wody klasy IIa (dobrej), IIb ( średniej) i III (złej). Wody klasy IIa wymagaj ą prostego uzdatniania, głównie w wyniku przekroczenia dopuszczalnej dla wód pitnych zawarto ści Ŝelaza i manganu. Zawarto ść siarczanów waha si ę od 3,0 do 34,6 mg/dm 3, a chlorków od 1,0 do 298,0 mg/dm 3. Wody tej klasy wyst ępuj ą w obr ębie wszystkich wydzielonych na arkuszu jednostek. Lokalnie, w okolicy Włodawy, Orchówka i Okuninka, wyst ępuj ą wody niskiej jako ści (IIb iIII klasa), wymagaj ące skomplikowanego uzdatniania (Chowaniec i in., 2004). We Włodawie zlokalizowany jest punkt kontrolny nr 1727 (PIG) z sieci krajowej monitoringu wód podziemnych. Badania jako ści wód kredowego pi ętra wodono śnego, wykonane w 2006 roku, wykazały dobr ą jako ść (klasa II) wód. Warto ści wska źników jako ści wody nie wskazuj ą na oddziaływanie antropogeniczne i nie przekraczają warto ści dopuszczalnych jako ści wody do spo Ŝycia przez ludzi (Raport..., 2007) . Południowo-zachodni ą cz ęść arkusza obejmuje fragment szczelinowo-porowego, kredowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 – Niecka Lubelska (Chełm-Zamo ść ) – fig. 3 (Kleczkowski red., 1990). Wody podziemne s ą dobrej jako ści, a średnia gł ęboko ść uj ęć wynosi 70 m. Dla zbiornika opracowano dokumentacj ę hydrogeologiczn ą (Zezula i in., 1996), w której zweryfikowano jego granice w stosunku do tych przedstawionych na fig. 3, oraz wyznaczono strefy ochronne zbiornika.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Włodawa na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 3 – granice pa ństw

Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: 407 – Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), kreda górna (K 2)

VIII. Geochemia 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 681 – Włodawa, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

24 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4).

25 Przeci ętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 681 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Włodawa bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Śro- szu 681 – dowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Włodawa

Metale N=3 N=3 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12 – 30 18 27 Cr Chrom 50 150 500 2 – 2 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 15 – 21 17 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 – 1 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2 – 3 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 2 – 2 2 3 Pb Ołów 50 100 600 6 – 7 7 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 681 – Włodawa 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 3 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 3 wy Prawo wodne, Cr Chrom 3 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o Zn Cynk 3 ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego po- Cd Kadm 3 ziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 3 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Mied ź 3 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Ni Nikiel 3 ze stanu faktycznego, Pb Ołów 3 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 3 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- sza 681 – Włodawa do poszczególnych grup u Ŝytkowa- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- nia (ilo ść próbek) zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 3 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

26 2. Osady

Osady na dnie jezior i rzek powstaj ą w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzaj ący si ę materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów s ą równie Ŝ substancje wytr ącaj ące si ę z wody oraz zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi. W osadach unieruchamiana jest wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali ci ęŜ kich oraz trwałych zwi ązków organicznych trafiaj ących do rzek i jezior. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów (Sjöblom i in. 2004; Bordas, Bourg 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć prze- mieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Bojakowska, So- kołowska, 1995; Miller i in., 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopo- dobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i meliora- cyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol- ski i warto ści PEL .

27 Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głów- nego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak Ŝe z roztwo- rów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, in- deno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu

28 chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia poli- chlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektro- nów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowane s ą dwa punkty obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) na rzekach Bug i Włodawce we Włodawie. Z Bugu próbki pobierane s ą co roku, a z rzeki Włodawki raz na trzy lata. Osady obu rzek charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawar- to ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, porównywalnymi z warto ściami ich tła geochemicznego (tabela 5). Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Świ ętego i Glinki. Osady obu jezior zawieraj ą znacznie podwy Ŝszone zawarto ści cynku, ołowiu, kadmu i rt ęci. Odnotowane zawarto ści metali ci ęŜ kich w osadach rzecznych i jeziornych s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia M Ś, a tak Ŝe ni Ŝ- sze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Stwierdzone zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach Bugu są bardzo niskie w porównaniu do przeci ętnie spotykanych w niezanieczyszczonych osadach wód powierzchniowych. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych

29 i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków śladowych i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg) Bug Włodawka Glinki Świ ęte Parametr Włodawa Włodawa (2002 r.) (2004 r.) (2009 r.) (2009 r.) Arsen (As) <3 3 8 6 Chrom (Cr) 6 9 10 12 Cynk (Zn) 13 20 170 191 Kadm (Cd) <0,5 <0,5 2,2 2,4 Mied ź (Cu) 3 6 16 18 Nikiel (Ni) 7 6 8 9 Ołów (Pb) 3 5 74 82 Rt ęć (Hg) 0,030 0,018 0,196 0,205

WWA 11 WWA * 0,033 n. o. n. o. n. o.

WWA 7 WWA ** 0,030 n. o. n. o. n. o. PCB*** <0,0007 n. o. n. o. n. o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzen, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe, gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Niniejszy arkusz jest mocno obci ęty od wschodu granic ą pa ństwow ą i obejmuje tylko jeden profil pomiarowy (fig 4).

30 Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). PROFIL ZACHODNI 681W

Dawka promieniowania gamma

5727690

5722737 m

5720827

5711771

0 5 10 15 20 25 30 35

nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5727690

5722737 m

5720827

5711771

0 2 4 6 8 10

kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Włodawa (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 20–32 nGy/h. Odzwierciedla- ją one zró Ŝnicowany charakter wyst ępuj ących tu utworów: glin zwałowych, piasków i Ŝwirów lodowcowych i wodnolodowcowych i ich eluwiów oraz osadów jeziornych i rzecznych, które wypełniaj ą doliny Bugu i jego dopływów. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest niskie (2,2–6,3 kBq/m 2 ), wyj ąt- kowo osi ągaj ąc nieco wy Ŝsz ą warto ść 9 kBq/m 2.

31 IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU Nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r.) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Śro- dowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy skła- dowisk odpadów (DzU Nr 61, poz. 549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartogra- ficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegó- łowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w zale Ŝno ści od wyró Ŝnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przy- rodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenia terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć wyró Ŝnionych typów składowisk odpadów, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp wyró Ŝnionych ty- pów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 7), − warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów, gdzie wymagana jest akcep- tacja odpowiednich władz i słu Ŝb. Na mapie, w nawi ązaniu do obowi ązuj ących kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ęboko ści 2,5 m) gruntów spełniaj ących wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej,

32 − obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier gruntowych lub syntetycznych uszczelnie ń, − wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mog ą stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń.

Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu lub do gł ęboko ści 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie okre ślonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowi ą potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów (POLS). W ich obr ę- bie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 7), − rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikaj ących z potrzeby ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodno- ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik filtracji k rodzaj (m) (m/s) gruntów N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej zaznaczono otwory, których profile wykorzystano przy konstruowaniu mapy. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Włodawa Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chowaniec i in., 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odpor-

33 no ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Sto- pie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwa- runkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porówny- wa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako- ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Włodawa bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: − obszary poło Ŝone w strefie 250 m od terenów źródliskowych, zabagnionych i podmokłych, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego w dolinach: Bugu (okolice Pawluk, Włodawy i Orchówka), Włodawki (okolice Włodawy i Okuninki), Tarasinki (okolice Okuninki) oraz Kanału Partyzantów (okolice Korolówki i Szuminki), − obszary wokół stref kraw ędziowych jezior: Lipiec, Rogó Ŝne, Białe Włodawskie, Glinki, Świ ęte oraz Olchówek, a tak Ŝe zbiorników wód śródl ądowych (zbiornik retencyjny „Okopiec”), − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Bug, Włodawka, Tarasinka i Kanału Partyzantów oraz wielu ich bezimiennych dopły- wów (okolice Suszna, Ró Ŝanki oraz Stawek), − obszary bezpo średniego b ądź potencjalnego zagro Ŝenia powodziowego w obr ębie dolin rzecznych w okolicy Dołhobrodów, Stawek, Szuminki, Włodawy oraz Orchówka (Ber- nat, 2008, Nowicki (red), 2007), − strefy osuwisk i obszarów zagro Ŝonych ruchami masowymi w okolicy Ró Ŝanki, Włoda- wy oraz Orchówka (Grabowski (red.) i in, 2007), − obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (obszar specjalnej ochrony ptaków: PLB 060003 – Dolina Środkowego Bugu oraz specjalny obszar ochrony siedlisk: PLH 060032 – Poleska Dolina Bugu), − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha wyst ępuj ące w okolicy Okuninki, Orchówka oraz Kolonii Stawki, − obszar obj ęty stref ą ochrony po średniej uj ęcia wód podziemnych dla Włodawy, − obszary zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie miejscowo ści b ędącej siedzib ą władz gmin (Włodawa) oraz miejscowo ści letniskowej Okuninka.

34 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono na terenach wyst ępowania gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa, dla naturalnych barier geologicznych (tabela 7), których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na badanym obszarze takie warunki spełniaj ą gliny zwałowe zlodowacenia odry, wyst ępuj ące na powierzchni arkusza w rejonie Ró Ŝanki i Kolonii Stawki. Najcz ęś ciej s ą to gliny z du Ŝą zawarto ści ą frakcji piaszczystej i licznymi Ŝwirami, co obni Ŝa ich potencjalne wła ści- wo ści izolacyjne. Mi ąŜ szo ść glin waha si ę od około 1,5 m w rejonie Stawek do 9,8 m w okolicy Kolonii Ró Ŝanka. Lokalnie gliny te pod ścielone s ą mułkami zastoiskowymi lub mułkami i iłami jeziornymi zlodowacenia sanu o mi ąŜ szo ści do kilkunastu metrów. W okolicach Kolonii Stawki, Ró Ŝanki oraz Korolówki wyznaczono obszary o zmien- nych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa, gdy Ŝ opisywane gliny przykryte s ą piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami lodowcowymi o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m. W północnej (okolice Pawluk, Kolonii Stawki oraz RóŜanki) i centralnej (okolice Suszna, Korolówki, Włodawy oraz Orchówka) cz ęś ci badanego terenu wyznaczono do ść rozległe obszary pozbawione naturalnej bariery izolacyjnej. Najcz ęś ciej s ą to mi ąŜ sze pokrywy osadów wodnolodowcowych, lodowcowych, rzecznych oraz jeziornych. Na terenach tych lokalizacja składowisk jest mo Ŝliwa pod warunkiem wykonania sztucznych barier izolacyjnych. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Włodawa (Marszałek, 2000, 2001) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami wyst ąpienia glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenie odry) stanowi ą potencjalne obszary lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. W obr ębie wydzielonych terenów odpowiednich dla składowania odpadów nie wyznaczono ogranicze ń warunkowych.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Na obszarze arkusza nie stwierdzono terenów spełniaj ących warunki dla lokalizacji składowisk odpadów innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne. W profilach wierce ń archiwalnych iły wieku eoce ńskiego wyst ępuj ą na znacznych gł ęboko ściach (np. we Włodawie na gł ęboko- ści od 34,0 do 70,5 m) W czasie dokumentowania zło Ŝa kruszywa naturalnego „Korolówka– Suszno” (Jaros, Gieł Ŝecka, 1990) w kilku otworach stwierdzono wyst ępowanie iłów na gł ę- boko ści od 13,0–14,0 do 24,5–26,5 m. Natomiast w trzech otworach poszukiwawczych za surowcami ilastymi wykonanych w okolicy Korolówki nie napotkano serii ilastej (Bomba, Nicpo ń, 1982). Ewentualna lokalizacja składowisk tego typu na omawianych terenach b ędzie

35 wymagała wykonania dodatkowych zabezpiecze ń w postaci sztucznie utworzonych warstw mineralnych i izolacji syntetycznych. Na omawianym obszarze zlokalizowane s ą dwa czynne składowiska odpadów: komunalnych we Włodawie i niebezpiecznych w Orchówku. Składowisko odpadów komunalnych we Włodawie zarz ądzane przez Miejskie Przedsi ębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. zlokalizowane jest na obszarze nie posiadaj ącym naturalnej warstwy izolacyjnej. Powierzch- nia składowiska wynosi 8,35 ha, a planowana pojemność 558 461 m 3. Dotychczas w niecce składowiska zło Ŝono około 337 tysi ęcy m 3 (około 60% pojemno ści docelowej). Dno niecki uszczelnione jest foli ą, a szczelno ść monitorowana jest dwoma piezometrami. Na wschód od zabudowa ń wsi Orchówek zlokalizowane jest składowisko odpadów niebezpiecznych (przemysłowych) u Ŝytkowane od 1973 roku przez Nadbu Ŝańskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Polesie”. Projektowana powierzchnia składowiska wynosi 11,38 ha, a planowana pojemno ść 111 000 m 3 jest aktualnie wykorzystana w około 42%. Aktualnie składowisko zarz ądzane przez Spółk ę Pracownicz ą „Polesie” z S ędziszowa Małopolskiego. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki najkorzystniejsze do lokalizacji składowisk wyst ępuj ą w okolicy Ró Ŝanki i Kolonii Ró Ŝanka, gdzie warstw ę izolacyjn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia odry pod- ścielone miejscami mułkami zastoiskowymi lub mułkami i iłami jeziornymi zlodowacenia sanu (mi ąŜ szo ści do kilkunastu metrów). Mo Ŝliwe jest tu posadowienie wył ącznie składo- wisk odpadów oboj ętnych. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych, zlokalizowane s ą głównie w rejonach, gdzie u Ŝytkowe znaczenie maj ą wody w utworach trzeciorz ędowych. Wyst ępuj ą one na gł ęboko ści od 5 do 15 m, a mi ąŜ szo ść poziomu wodono śnego waha si ę w granicach od 50 do 80 m. Jest on izolowany od powierzchni terenu kompleksem utworów słaboprzepusz- czalnych (gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści od kilku do kilkunastu metrów), st ąd stopie ń jego zagro Ŝenia określono jako średni. Najkorzystniejsze pod wzgl ędem hydrogeologicznym dla lokalizacji składowisk od- padów s ą okolice na południe od Kolonii Ró Ŝanka, gdzie główne znaczenie u Ŝytkowe maj ą wody w utworach trzeciorz ędowych na gł ęboko ści 15–50 metrów izolowane kompleksem utworów słaboprzepuszczalnych o mi ąŜ szo ści do kilkunastu metrów. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze arkusza Włodawa istnieje stosunkowo niewiele wyrobisk (czynnych i nie- czynnych) zwi ązanych z eksploatacj ą kopalin okruchowych, które mog ą by ć rozpatrywane jako nisze dla lokalizacji składowisk odpadów. Wi ększo ść ich le Ŝy w obr ębie obszarów nie-

36 posiadaj ących naturalnej warstwy izolacyjnej (okolice Pawluk i Włodawy) lub na terenach obj ętych całkowitym zakazem lokalizowania składowisk ( okolice Orchówka). Perspektywy dla lokalizowania składowisk stwarza ć mog ą tylko niewielkie wyrobiska po- wstałe w wyniku eksploatacji piasków w okolicy Włodawy (wyrobiska poeksploatacyjne złó Ŝ „Włodawa I/1” i „Włodawa I”) oraz „dzikie” wyrobisko przy drodze nr 812, na południowy za- chód od Włodawy. Piaszczyste dna wyrobisk powinny by ć pokryte materiałem izolacyjnym (np. geomembran ą). Wyrobisko w rejonie wsi Pawluki posiada ograniczenie zwi ązane z blisko- ści ą zabudowy i ochron ą złó Ŝ, a przy wyrobiskach poło Ŝonych na zachód od Włodawy nale Ŝy dodatkowo zwróci ć uwag ę na ochron ę wód podziemnych zbiornika GZWP nr 407. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych. Wyniki bada ń opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słaboprzepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Włodawa dokonano ogólnej oceny warunków podło Ŝa budowlanego z pomini ęciem obszarów złó Ŝ kopalin, terenów le śnych i rolnych w klasach I–IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz rejony zwartej zabudowy miasta Włodawa. Na podstawie kryteriów przyj ętych w „Instrukcji…” (2005) wyró Ŝniono dwie podsta- wowe kategorie warunków budowlanych: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa

37 oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszary te wyznaczono na podstawie nast ępuj ących kryteriów: rodzaj gruntu, ukształtowanie powierzchni terenu, stosunki wodne oraz wyst ępowanie procesów geodynamicznych. Informacje takie uzyskano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski (Chowaniec i in., 2004), Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Marszałek, 2000, 2001) oraz map topograficznych w skali 1:50 000. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa charakteryzuj ą si ę wyst ępowaniem gruntów spoistych (w stanie półzwartym i twardoplastycznym) oraz gruntów niespoistych średniozag ęszczonych. S ą to obszary, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m p.p.t. Do obsza- rów o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, zaliczono tereny na gruntach słabono śnych (grunty organiczne, grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym, grunty niespoiste lu źne), rejony w obr ębie których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t., obszary podmokłe i zabagnione oraz rejony o spad- kach terenu powy Ŝej 12%. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa zajmuj ą w granicach arkusza Wło- dawa stosunkowo du Ŝą powierzchni ę. W środkowej i północnej cz ęś ci mapy najrozleglejsze takie tereny odpowiadaj ą wyst ąpieniom gruntów niespoistych, średniozag ęszczonych i za- gęszczonych, w obr ębie których poziom wód gruntowych znajduje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Grunty te tworz ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe i glacjalne z okresu zlodowacenia odry. Dobre warunki dla budownictwa istniej ą ponadto w rejonach wyst ępowania skonsolidowa- nych gruntów spoistych, których stan z reguły okre śla si ę jako półzwarty lub twardoplastycz- ny (gliny zwałowe zlodowacenia odry). W cz ęś ci południowej arkusza, obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa odpowiadaj ą gruntom niespoistym średniozag ęszczonym, rzadziej zag ęszczonym, utworzonym w obr ębie piasków rzecznych nadzalewowych z okresu zlodowacenia wisły. Ten rodzaj gruntów wyst ępuje równie Ŝ w cz ęś ci środkowej arkusza, w rejonie miejscowo ści Suszno i Szuminka. Obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych zlokalizowane s ą głównie w obr ębie szerokiej, lewobrze Ŝnej cz ęś ci dna doliny Bugu, a tak Ŝe w dolinie Włodawki i innych niewielkich cieków. W rejonach tych zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje płycej ni Ŝ 2,0 m p.p.t. Wspomniane dna dolin wypełniaj ą grunty małospoiste (piaski i mułki mad), oraz grunty niespoiste średniozag ęszczone (piaski rzeczne tarasu zalewowego). Cz ęść obszarów o niekorzystnych warunkach budowlanych w dolinie Bugu tworz ą te Ŝ grunty małospoiste, cz ęś ciowo organiczne, zwi ązane z obecno ści ą namułów torfiastych, namułów i mułków starorzeczy. W dnie doliny Włodawki wyst ępuj ą te Ŝ lokalnie grunty słabono śne na podło Ŝu organicznym

38 (torfy). Wody wyst ępuj ące w obr ębie osadów organicznych mog ą wykazywa ć agresywno ść wzgl ędem betonu i stali. Na północy arkusza, w rejonie Garbu Włodawskiego, wyst ępuj ą lokalne niewielkie zaburzenia glacitektoniczne, w rejonie których posadowienie budowli wymaga dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Niekorzystne warunki zabudowy obejmuj ą nie tylko akumulacyjne dno doliny, ale te Ŝ jego zbocze. Dotyczy to szczególnie niewielkiego pasa gruntów (piaski tarasu nadzalewowe- go) poło Ŝonego w obr ębie erozyjnej skarpy Bugu na wschód od Orchówka, a tak Ŝe w rejonie Stawek i Ró Ŝanki – zagro Ŝony jest on procesami geodynamicznymi (Grabowski red., 2007). Przy lokalizowaniu obiektów budowlanych w dolinie rzeki Bug nale Ŝy pami ęta ć o konieczno ści uwzgl ędnienia aktualnych prognoz zagro Ŝeń powodziowych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Włodawa poło Ŝony jest w rejonie charakteryzuj ącym si ę czyst ą i nie- ska Ŝon ą cywilizacj ą przyrod ą. Obszary najcenniejsze pod wzgl ędem biologicznym i krajobrazowym zostały obj ęte ochroną. W granicach arkusza oprócz gruntów rolnych klasy I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz lasów znajduj ą si ę dwa fragmenty obszarów chronionego krajobrazu, otulina Sobiborskiego Parku Krajobrazowego i ostoje sieci Natura 2000. Na omawianym terenie wyst ępuj ą gleby klas bonitacyjnych IVa (90%) i IIIb (10%). Są to gleby kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego, kompleksu Ŝytniego dobrego oraz kompleksu zbo Ŝowo-pastewnego mocnego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby bielicowe i pseudo- bielicowe oraz mady. Łąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą na południu arkusza. S ą to gleby torfowe i murszowo-torfowe oraz gleby murszowo-mineralne i murszowate. Lasy pokrywaj ą koło 5% powierzchni mapy. Najwi ększe zalesienie obserwuje si ę w obszarze południowymi. Dominuj ącymi gatunkami s ą sosna, d ąb, olcha czarna, grab, brzoza, jesion. W dolinie Bugu wyst ępuj ą nadrzeczne ł ęgi wierzbowo-topolowe b ędące cennym zbio- rowiskiem le śnym, rzadkim w skali Europy. Na obszarze arkusza, dolina Bugu obj ęta jest granicami Nadbu Ŝańskiego Obszaru Chro- nionego Krajobrazu na północy i Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu na południu. Nadbu Ŝański Obszar Chronionego Krajobrazu utworzony został w 1990 r., a w obecnych granicach funkcjonuje od 2006 r. Ochron ą obj ęto tereny o wyró Ŝniaj ącym si ę krajobrazie, zró Ŝ- nicowanych ekosystemach oraz warto ściowe ze wzgl ędu na pełnion ą funkcj ą korytarzy ekologicznych. Tereny te s ą równie Ŝ istotne ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść zaspokajania potrzeb zwi ązanych z turystyk ą i wypoczynkiem. Dolina nieuregulowanej rzeki Bug stwarza idealne warunki do bytowania ptaków. Charakterystycznym ptakiem jest tu bocian biały, bytuj ący

39 w sąsiedztwie ludzi. Z rzadkich gatunków ssaków spotykana jest wydra. Nadbu Ŝański Obszar Chronionego Krajobrazu planuje si ę powi ększy ć w kierunku południowym – w takich granicach byłby on naturalnym poł ączeniem pomi ędzy Poleskim Obszarem Chronionego Krajo- brazu na południu, a Parkiem Krajobrazowym „Podlaski Przełom Bugu” na północy. Poleski Obszar Chronionego Krajobrazu utworzono w 1983 roku. Obejmuje on znaczn ą cz ęść Równiny Ł ęczy ńsko-Włodawskiej. Podstawowym elementem krajobrazu tego obszaru jest rozległa równina z licznymi torfowiskami, jeziorami oraz lasami sosnowymi i mieszanymi. Integraln ą cz ęś ci ą Poleskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu jest otulina Sobibor- skiego Parku Krajobrazowego. Północne granice Sobiborskiego Parku Krajobrazowego znajduj ą si ę tu Ŝ za południow ą granic ą arkusza Włodawa. Park poło Ŝony jest w obr ębie kompleksu le śnego lasy Sobiborskie, krajobraz urozmaicaj ą jeziora i zró Ŝnicowana szata ro ślinna. Po- wstał w celu ochrony unikatowych walorów przyrodniczych, krajobrazowych i historycznych zwi ązanych z wielokulturowym charakterem regionu. Otulina parku, o ł ącznej powierzchni 9 500 ha, chroni go przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewn ętrznych. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę 4 pomniki przyrody Ŝywej. S ą to pojedyncze drzewa pomnikowe lub grupy drzew wyst ępuj ące w dolinie Bugu koło Ró Ŝanki, wyszczegól- nione w tabeli 8. Pomnikami przyrody nieo Ŝywionej s ą dwie nisze źródlane. Tabela 8 Wykaz pomników przyrody Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Włodawa PŜ 1 P Ró Ŝanka 1987 włodawski miłorz ąb dwuklapowy Włodawa PŜ 2 P Ró Ŝanka 1987 włodawski jesion wyniosły Włodawa PŜ 3 P Ró Ŝanka 1987 włodawski 3 świerki pospolite Włodawa PŜ 4 P Ró Ŝanka 1987 włodawski 6 lip drobnolistnych Pn – ź Włodawa 5 P Włodawa 1987 nisza źródlana włodawski (0,4) Pn – ź Włodawa 6 P Włodawa 1987 nisza źródlana włodawski (0,5) Rubryka 2: P – pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu ź – źródło

Według systemu przyrodniczego Sieci Ekologicznych ECONET (Liro red., 1998), cz ęść obszaru arkusza obejmuje korytarz Włodawski Bugu. Korytarz ma rang ę mi ędzynaro- dow ą i łączy obszary w ęzłowe: Poleski na południowym zachodzie arkusza i Dolina Dolnego Bugu na północy – poza granicami arkusza (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Włodawa na tle systemów ECONET (Liro red., 1998) 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 27M – Poleski; 2 – korytarze o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numery i nazwy: 23m – Włodawski Bugu; 3 – granice pa ństw

Południowy obszar arkusza le Ŝy w granicach Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”, który został powołany 30 kwietnia 2002 roku. Status nadawany jest obszarom o wybitnych, wyró Ŝniaj ących si ę w skali światowej walorach przyrodniczych i krajobrazowych przez UNESCO. W granicach omawianego arkusza znajduj ą si ę dwa, cz ęś ciowo pokrywaj ące si ę obszary chronione Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (tabela 9). Wzdłu Ŝ doliny Bugu utworzono obszar specjalnej ochrony ptaków – „Dolina Środko- wego Bugu”, który obejmuje odcinek mi ędzy miejscowo ści ą Goł ębie na południu a Terespo- lem na północy. Jest to wa Ŝna ostoja dla ptaków takich jak: błotniak ł ąkowy, bocian biały, derkacz, dzi ęcioł białogrzbiety, zimorodek, krwawodziób, rycyk, b ąk, błotniak stawowy, po- dró Ŝniczek, jarz ębatka i jaskółka brzegówka.

Tabela 9

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.

Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru punktu obszaru Powierzch- w obr ębie arkusza Typ Kod Lp. i symbol oznaczenia nia obszaru obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 Dolina Środkowego Hanna, PLB J Bugu E 23°40’90” N 51° 56’11” 28 096,6 PL031 lubelskie Włodawa Włodawa, 060003 (P) miasto Włodawa PLH Poleska Dolina Bugu 2 K E 23°31’50” N 51°41’33” 81,73 PL311 lubelskie Włodawa Hanna 060032 (S) 42 42 Rubryka 2: J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO; K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO OSO – obszar specjalnej ochrony, SOO – specjalny obszar ochrony Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków; S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Na arkuszu znajduje si ę tak Ŝe południowy fragment, jednego z 6 pól, specjalnego obszaru ochrony siedlisk – „Poleska Dolina Bugu”. Obszar ten obejmuje najcenniejsze przyrod- niczo i wybitnie atrakcyjne krajoznawczo odcinki doliny środkowego Bugu. Rzeka ma tu charakter naturalny, z licznymi meandrami i starorzeczami, rozległymi kompleksami wieloga- tunkowych ł ąk, w śród których znajduj ą si ę piaszczyste wzniesienia z murawami ciepłolub- nymi, a w obni Ŝeniach terenu –płaty ł ęgów i zaro śli wierzbowo-topolowych. Lokalnie, na niewielkich powierzchniach wyst ępuj ą bardzo interesujące ł ąki kalcyfilne. Obszar obejmuje tak Ŝe biotopy wielu gatunków owadów, płazów i drobnych ssaków, wyst ępuj ących tu w bo- gatych populacjach. Na mapie zaznaczono Nadbu Ŝański Szlak Przyja źni zwany tak Ŝe Nadbu Ŝańskim Szla- kiem Pieszym. Rozpoczyna si ę w miejscowo ści Kózki w województwie mazowieckim, a ko ńczy w Hrubieszowie w województwie lubelskim. Jego całkowita długość wynosi 329 km. Jest on zaliczany do najdłu Ŝszych i najatrakcyjniejszych szlaków w Polsce, gdy Ŝ ł ączy nadbu Ŝańskie szlaki piesze, rowerowe i wodne.

XII. Zabytki kultury

Obszar odwzorowany w granicach arkusza Włodawa naleŜy do rejonu, gdzie od wie- ków stykały si ę i przenikały katolicyzm, prawosławie i judaizm. Pomimo wielu zawirowa ń historycznych oraz zniszcze ń zachowały si ę ró Ŝne formy dziedzictwa kulturowego. Wielona- rodowo ść tego rejonu znajduje odzwierciedlenie zwłaszcza w charakterze zabytków sakralnych. Oprócz zabytków sakralnych ochron ą prawn ą obj ęte zostały zabytki architektoniczne miasta Włodawa, zespół pałacowo-folwarczny w Ró Ŝance oraz stanowiska archeologiczne. Na obszarze arkusza wa Ŝną rol ę dla rozwoju osadnictwa odegrała rzeka Bug i jej do- pływ Włodawka. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o du Ŝej warto ści poznaw- czej. Znaczny rozwój sieci osadniczej nast ąpił w neolicie, młodszej epoce kamienia. Jest on udokumentowany du Ŝą liczb ą stanowisk zlokalizowanych w rejonie Okuninki i Olchówka. Reprezentuj ą one mi ędzy innymi kultur ę pucharów lejkowatych, kultur ę amfor kulistych, kultur ę ceramiki sznurowej oraz tzw. neolit strefy le śnej. Doskonale rozwini ęta sie ć osadnicza powstała we wczesnej epoce br ązu (kultura mierzanowicka) i br ązu (kultura łu Ŝycka, kultura strzy Ŝowska i kultura trzciniecka). Najwi ęcej stanowisk zarejestrowano w Korolówce, Ró- Ŝance i Szumince. Tereny te były równie Ŝ zasiedlone we wczesnym średniowieczu jak i w pó źniejszym okresie. Włodawa jest najciekawszym i najlepiej zachowanym miastem historycznym w obr ębie arkusza. Pierwsze wzmianki o Włodawie pochodz ą z XIII wieku, a od 1475 roku była to po-

43 siadło ść Sanguszków. W 1534 roku król Zygmunt I nadał Włodawie prawa miejskie. Pod ko- niec XVI wieku Włodaw ę przej ęli Leszczy ńscy, którzy stworzyli tu silny o środek protestanc- ki. Rozwój miasta w XVII wieku zatrzymały zniszczenia poczynione w 1648 roku przez ko- zackie wojska Bohdana Chmielnickiego i potop szwedzki w 1657 r. Miasto posiada szereg cennych zabytków, które s ą obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. Na mapie zaznaczono układ urbanistyczny miasta Włodawy, który swoim zasi ęgiem obejmuje nast ępuj ące obiekty: − zespół klasztorny paulinów, w skład którego wchodzi pó źnobarokowy ko ściół wzniesiony w latach 1739–1780 z rze źbami rokokowymi – obecnie parafia pw. św. Ludwika; ba- rokowy klasztor (1711–1717) poł ączonych kru Ŝgankiem z ko ściołem – obecnie biura oraz dom popauli ński z połowy XVIII wieku − cerkiew prawosławna pw. Narodzenia NMP, wzniesiona jako świ ątynia greckokatolicka w latach 1840-1842, ufundowana przez Augusta Zamoyskiego. Poło Ŝona jest ona na terenie dawnego cmentarza obwiedzionego murem z bram ą. Reprezentuje typ cerkwi ru- skiej, bizanty ńsko-klasycystycznej. W 1875 roku cerkiew zamieniona została na prawo- sławn ą. W pobli Ŝu cerkwi znajduje si ę cmentarz oraz prawosławna plebania, które rów- nie Ŝ obj ęte s ą ochron ą; − zespół dawnej synagogi zbudowany w 1764 roku. Jeden z najcenniejszych zabytków sa- kralnej architektury Ŝydowskiej, obecnie siedziba Muzeum Pojezierza Ł ęczy ńsko-Wło- dawskiego, z bogatymi zbiorami judaików. Obok synagogi znajduje si ę tzw. „mała syna- goga” i dom kahalny z drugiej połowy XIX wieku; − cmentarz unicki i rzymsko-katolicki z ko ńca XVIII wieku; − „Czworobok”, zespół dawnych kramów wzniesiony po 1766 roku w zwi ązku z now ą re- gulacj ą miasta, zainicjowan ą przez Jerzego Flemminga. Jest to budowla jedno- i dwu- kondygnacyjna na planie kwadratu i stanowi dla Polski Wschodniej wyj ątkowy przykład XVIII-wiecznej budowli, przeznaczonej do celów handlowych. Na mapie zaznaczono równie Ŝ wa Ŝniejsze pomniki – historyczne miejsca pami ęci, zlokalizowane w centrum miasta Włodawa. Na placu przy „Czworoboku” znajduje się pomnik walk i męcze ństwa wojsk polskich i radzieckich podczas II wojny światowej. Ciekaw ą histo- ri ę posiada stoj ący kilka ulic dalej pomnik Tadeusza Ko ściuszki. W 1903 roku wzniesiono obelisk upami ętniaj ący wizyt ę pary carskiej we Włodawie przy okazji manewrów wojsko- wych. Po odzyskaniu niepodległo ści przez Polsk ę, pomnik wizyty carskiej został przebudo- wany – dwugłowego orła rosyjskiego zast ąpił orzeł polski, za ś monogramy pary carskiej zo-

44 stały usuni ęte (ich ślady s ą nadal widoczne). Na cokole umieszczono portret Tadeusza Ko- ściuszki wykonany z br ązu i to jemu obecnie po świ ęcony jest monument. Przy ko ściele pw. św. Ludwika, w 2008 roku, uroczy ście odsłoni ęto i po świ ęcono pomnik w hołdzie poległym i pomordowanym Ŝołnierzom oddziału partyzanckiego Obwodu WiN Włodawa, dowodzone- go przez por. Leona Taraszkiewicza „Jastrz ębia” i jego brata ppor. Edwarda Taraszkiewicza „śelaznego”. Zło Ŝyli oni swe Ŝycie w walce z władz ą komunistyczn ą w latach 1945–1955. W parku miejskim we Włodawie znajduje si ę pomnik Drugiej Warszawskiej Brygady Saperów. W południowo-wschodniej cz ęś ci wsi Ró Ŝanka znajduje si ę dawny zespół pałacowy i folwarczny z XIX wieku, zało Ŝony przez Ludwika Pocieja, ówczesnego podskarbiego litew- skiego. Ochron ą prawn ą obj ęte s ą dwie oficyny, pawilon ogrodowy, spichrz, gorzelnia, bu- dynki gospodarcze, park z aleja dojazdow ą i ogrodzenie. Do rejestru zabytków wpisany jest równie Ŝ ko ściół pw. św. Augustyna, zlokalizowany w centrum wsi Ró Ŝanka. Na południu arkusza, we wsi Orchówek, znajduje si ę zabytkowy ko ściół pó źnobaroko- wy św. Jana Jałmu Ŝnika (1770–1777), w latach 1887–1914 przekształcony w cerkiew prawo- sławn ą. W ko ściele znajduje si ę obraz Matki Boskiej Pocieszenia z przełomu XVI i XVII wieku. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęty jest zarówno ko ściół jak i cmentarz przyko ścielny.

XIII. Podsumowanie

Arkusz Włodawa poło Ŝony jest w północno-wschodniej cz ęś ci województwa lubelskiego. Od wschodu granica arkusza jest jednocze śnie granic ą pa ństwow ą z Białorusi ą a w cz ęś ci po- łudniowej z Ukrain ą. W ukształtowaniu terenu wyró Ŝnia si ę przede wszystkim dolina Bugu . Gospodarka ma charakter rolniczy, co jest naturalnym odzwierciedleniem warunków przyrodniczych i tradycji tego terenu. W śród upraw przewa Ŝaj ą zbo Ŝa i ziemniaki. Obfito ść łąk powoduje, Ŝe dobrze rozwini ęta jest hodowla bydła. Poza rolnictwem nieliczni mieszka ń- cy znajduj ą zatrudnienie w usługach i handlu głównie we Włodawie, która jest wa Ŝnym ośrodkiem miejskim w regionie. Istotnym sektorem mog ącym da ć zatrudnienie mieszka ńcom jest turystyka. Niekorzystnym i nasilaj ącym si ę zjawiskiem jest migracja młodzie Ŝy z tego terenu do miast i za granic ę. W ostatnich latach du Ŝa cz ęść gospodarstw podł ączona została do sieci wodoci ągowej i kanalizacyjnej. Eksploatacja kopalin ma niewielkie znaczenie gospodarcze. Na lokalne potrzeby obecnie wykorzystywane s ą niewielkie zło Ŝa piasku, głównie z rejonu Orchówka, a tak Ŝe Dołh- obrodów i Szuminki. W rejonie istniej ących złó Ŝ piasku w Orchówku planuje si ę udokumentowanie dwóch nowych. Wydobywane kruszywo przydatne jest dla celów budownictwa i drogownictwa. Prace geologiczno-poszukiwawcze prowadzone na omawianym terenie mia-

45 ły na celu udokumentowanie kruszywa piaskowo-Ŝwirowego, oraz iłów do produkcji ceramiki budowlanej. Jednak perspektywy surowcowe mog ą by ć zwi ązane wył ącznie z piaskami i piaskami ze Ŝwirami o genezie wodnolodowcowej. Obszar arkusza Włodawa w cało ści nale Ŝy do dorzecza środkowego Bugu, który jest główn ą osi ą hydrograficzn ą na tym obszarze. Od 2008 r. ocena jako ści wód prowadzona jest dla jednolitych cz ęś ci wód. Na mapie zlokalizowane s ą trzy punkty pomiarowo-kontrolne. Zbadano rzek ę Bug („od Zołotuchy do Krzny”), Włodawk ę („od Mietułki do uj ścia”) oraz Tarasink ę. Bior ąc pod uwag ę ich stan ekologiczny (umiarkowany) – okre ślono stan ogólny jako zły. W południowej cz ęś ci arkusza zlokalizowane s ą jeziora nale Ŝą ce do Pojezierza Ł ę- czy ńsko-Włodawskiego. Najwi ększe to jezioro Glinki. Główne u Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą w osadach czwartorz ędowych i kredowych, które zalegaj ą na całym omawianym obszarze. Wody podziemne ujmowane do eksploatacji cechuje dobra jako ść . Obiektami stanowi ącymi potencjalne zagro Ŝenie dla wód podziemnych s ą wysypiska odpadów komunalnych w rejonie Włodawy, oczyszczalnie ście- ków oraz nieskanalizowane miejscowo ści wiejskie. W granicach miasta Włodawa utworzono stref ę ochrony po średniej uj ęcia komunalnego wód podziemnych we Włodawie. Południowa cz ęść arkusza obejmuje fragment głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 (Niecka Lu- belska). Na obszarze obj ętym arkuszem wyznaczono tereny preferowane do składowania odpa- dów oboj ętnych (okolice Stawek, Ró Ŝanki i Kolonii Ró Ŝanka). Naturalne warstwy izolacyjne na tych obszarach stanowi ą gliny zwałowe zlodowacenia odry, osi ągaj ące mi ąŜ szo ść do kilku metrów, niekiedy pod ścielone mułkami zastoiskowymi lub jeziornymi starszych zlodowace ń. Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni Ŝ składowiska odpadów, gdy Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Obszary o korzystnych warunkach budowlanych zajmuj ą znaczn ą cz ęść obszaru arkusza. Wyst ępuj ą one na zachód i północ od Włodawy, w rejonie Ró Ŝanki oraz na północy arkusza. Izolowane obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa wyst ępuj ą w cz ęś ci po- łudniowej – głównie w okolicach miejscowo ści letniskowej Okuninka. Obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa zwi ązane s ą głównie z gruntami holoce ńskimi wyst ępuj ą- cymi w dolinie Bugu. Przyrod ę i krajobraz omawianego obszaru kształtuje przede wszystkim rzeka Bug. Do- lina Bugu obj ęta jest ochron ą ze wzgl ędu na unikalny krajobraz i stanowi korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym. Utworzono tu Nadbu Ŝański Obszar Chronionego Krajo-

46 brazu i obszary chronione Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Wzdłu Ŝ doliny ci ą- gnie si ę fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków – „Dolina Środkowego Bugu”, a tak Ŝe cz ęść obszaru specjalnej ochrony siedlisk „Poleska dolina Bugu”. Na obszarze arkusza ochronie podlegaj ą równie Ŝ pojedyncze obiekty, takie jak drzewa pomnikowe i nisze źródlane, a tak Ŝe cenne zabytki architektoniczne i sakralne we Włodawie. Na omawianym terenie jest wiele obiektów wartych zwiedzenia oraz miejsc zasługuj ą- cych na zainteresowanie ze strony turystów. Warto ści przyrodnicze doliny Bugu, zabytki miasta Włodawy, lasy włodawskie, jeziora i dobrze zachowana drewniana zabudowa wiejska są atrakcj ą turystyczn ą w skali europejskiej.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BERNAT S, 2008 – Mapa sozologiczna 1: 50 000, arkusz Włodawa. Główny Geodeta Kraju. Warszawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. 1995 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geolog. Quart. vol 40. no. 3, p. 467-480. BOMBA M., NICPO Ń W., 1982 – Sprawozdanie z badan geologiczno-zwiadowczych za su- rowcem ilastym do produkcji wyrobów cienko ściennej ceramiki budowlanej oraz dla potrzeb przemysłu cementowego w woj. chełmskim. Archiwum Urz ędu Marszał- kowskiego, Lublin BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391-400 BORZ ĘCKI L., SOKOLI ŃSKA Z., 1979 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie doliny rzeki Bug. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego, Lublin CHOWANIEC J., FREIWALD P., WITEK K., 2004 — Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Włodawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CHWESIUK Z., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego dz. nr 743 i 744 dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego, Delegatura w Chełmie, Chełm

47 CHWESIUK Z., 2006a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa czwartorz ędowych piasków budowlanych „Włodawa I” w miejscowo ści Włodawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CHWESIUK Z., 2006b – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa czwartorz ędowych piasków budowlanych „Włodawa I/1” w miejscowo ści Włodawa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa CHWESIUK Z., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szuminka”

w kategorii C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa CYWICKI R., ZALEWSKA J., 1985 — Sprawozdanie geologiczne z bada ń geologiczno- zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego i piasków w woj. chełmskim. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego, Lublin

CZAJA-JARZMIK B., 1997 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dołhobrody”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CZAJA-JARZMIK B., 1998 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Orchówek”. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego, Delegatura w Chełmie, Chełm

GAŁUS S., 2005 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasków) „Włodawa I – Pole B” w obr ębie południowej cz ęś ci działki nr 21/3. Uzu-

pełnienie dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (pia- sków) „Włodawa I – Pole B”. Arch. Starostwa Powiatowego. Włodawa GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., 2007 – System Osłony Przeciwosuwi- skowej. Etap I. Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ru- chów masowych w województwie lubelskim (arkusz Włodawa – 681). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JAROS J., GIEŁ śECKA D., 1990 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa piasków budowlanych „Korolówka-Suszno”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1: 500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa.

48 LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacji IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339 (1-3):153-166

ŁOZA K., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 wraz z projektem zagospodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego na działce nr 862 w m. Orchówek, gm. Włodawa. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego, Delegatura w Chełmie. Chełm MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31 MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARSZAŁEK S., 2000 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Włodawa, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARSZAŁEK S., 2001 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Włodawa, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. MOJSKI J. E., 1973 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000. Arkusz Włodawa. IG Warszawa

NICPO Ń W., NISZCZYK E., 1988 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa czwartorz ę- dowych piasków budowlanych „Włodawa I”, miejscowo ść : Włodawa, gmina: Wło- dawa, województwo: chełmskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa NOWAK A., TURZA M., 1970 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków kwarcowych do

produkcji cegły wapienno-piaskowej „Włodawa II” w kat. C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa NOWICKI Z. (red.), PRA śAK J., FRANKOWSKI Z., JANECKA-STYRCZ K., GAŁKOW- SKI P., JAROS M., MAJER K., HORDEJUK M., 2007 – Mapa obszarów zagro Ŝo- nych podtopieniami w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

49 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Geol.. Warszawa PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, t. I – Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa POPRAWA A., KIERSNOWSKI H., 2008 – Perspektywy poszukiwa ń gazu ziemnego w ska- łach ilastych (shale gas) oraz gazu ziemnego zamkniętego (tight gas) w Polsce. Biu- letyn Pa ństwowego Instytutu Geologicznego, Nr 429, s. 145-152. RAPORT, 2007 – Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2006 roku. Woje- wódzki Inspektorat Środowiska, Lublin. RAPORT, 2010 – Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2009 roku. Woje- wódzki Inspektorat Środowiska, Lublin. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dziennik Ustaw Nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.) ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dziennik Ustaw Nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r.) ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Dziennik Ustaw Nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.) ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r.) SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mi- ning region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Wa- ter, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

50 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ, M., O. MIKANOVA AND L. BORUVKA., 2003 – Effect of heavy metal concentration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment, 49(7): 321-326. URBA ŃSKI Z. J., MIGASZEWSKI Z., 1973 – Sprawozdanie geologiczne z prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie doliny rzeki Bug – Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego. Lublin USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dziennik Ustaw Nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007) WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZALESZKIEWICZ L. PRUSSAK W., PIKIES R., KRZYMI ŃSKA J., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Włodawa wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia strefy ochronnej GZWP nr 407– Niecka Lubelska (Chełm – Zamo ść ). Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego. Lublin www.wios.lublin.pl www.mos.gov.pl www.powiat.wlodawa.pl www.plan.lubelskie.pl