ROZPRAWY NAUKOWE Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

2016, 52, 60 – 71

Jadwiga Jęcz uniwersytet im. adama mickiewicza w poznaniu

Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej

Abstract Polihymnia in an offside position. Between the worlds of music and football

The aim of this research paper is: first, to explore the relations between music and football, second, to discuss football as a cultural phenomenon which plays a crucial role in the process of social communication. The thesis of the article is based on the belief that sport games may be considered a cultural and artistic show, during which behavioral patterns, as increasingly intensified due to emotions, come to light. I am especially interested in the type of music used to cheer the players, the one used as a tool of a political manifesto or the one which plays a role of special sporting event anthem. In this paper I attempt to analyze different music elements in football, referring to, among others, the theories of John MacAloon, Richard Schechner, Jean Alter, Tomasz Sahaj and Jerzy Kosiewicz. Key words: football, match, music Słowa kluczowe: piłka nożna, mecz, muzyka

„Gdzie, w jakich teatrach/Milion widzów Odwołując się do poglądów wspomnia- wyśpiewa wspólnym głosem?” – można by nych badaczy, a także do koncepcji Kosiewi- sparafrazować fragment wiersza Match foot- cza i Sahaja, pragnę podjąć próbę przeanali- ballowy Kazimierza Wierzyńskiego1 i zapy- zowania obecności muzycznych elementów tać o relacje zachodzące między muzyką i piłką w świecie futbolu. Kolejno mam na myśli nożną. Dlatego moim celem jest próba omó- muzykę: wienia istniejących pomiędzy nimi relacji a) w formie śpiewu lub gry na instrumen- oraz ukazanie znaczenia sportu (dokładniej: tach, rozlegającą się na trybunach w celu piłki nożnej) jako zjawiska kulturowego, dopingowania zawodników; odgrywającego istotną rolę w procesie komu- b) uświęcającą ważne wydarzenia w his­ nikacji społecznej. W niniejszym artykule torii futbolu, np. moment wręczenia pucharu podjęłam próbę przedstawienia strukturalnej i dekoracji zwycięzców Ligi Mistrzów; jedność i nierozerwalności osiągnięć rozwo- c) w formie hymnu, podkreślającą przy- jowych człowieka w wymiarze kulturowo- należność zawodników do drużyny naro- -społecznym. Treść pracy opiera się na zało- dowej lub klubu; żeniu, że mecz piłki nożnej można postrzegać d) jako instrument manifestu politycz- w kategoriach widowiska kulturowego o cha- nego; rakterze artystycznym, podczas trwania e) w formie tzw. oficjalnej piosenki mis­ którego – m.in. za sprawą obecnych w nim trzostw, która, oprócz maskotki, stanowi re- pierwiastków muzycznych – ujawniają się klamę imprezy sportowej. zintensyfikowane pod wpływem emocji wzo- Obecność pierwiastków muzycznych w ry zachowań człowieka. Punkt wyjścia sta- świecie futbolu jest równie stara jak historia nowić będą najważniejsze założenia teorii tej dyscypliny. A trzeba pamiętać, że oficjal- nych początków rozgrywek piłkarskich należy m.in. Schechnera, MacAloona i Altera. poszukiwać w dziewiętnastym stuleciu. W 1848 r. studenci uniwersytetu w Cambridge 1 Parafraza wiersza Match footballowy. W wersji opracowali bowiem zasady gry w piłkę nożną oryginalnej fragment ten brzmi: „Gdzie, w jakich i tym samym uczynili pierwszy, a zarazem teatrach/Milion widzów wystrzeli tak wielkim gło- milowy krok w dziejach futbolu. Dlatego sem”. Por. przypis 35. J. Jęcz ROZPRAWY NAUKOWE Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej 2016, 52 AWF WE WROCŁAWIU 61 mieszkańcom Wysp Brytyjskich przysługuje Obecne w meczach piłki nożnej elementy – jako wyraz uznania dla nich – prawo zgła- widowiskowości prowokują do spojrzenia szania na mistrzostwa Europy i świata czterech na futbolowe rozgrywki jak na spektakl (od drużyn (Anglii, Walii, Szkocji, Irlandii Pół- łac. „specere” – ‘patrzeć’, ‘spoglądać’) – wy- nocnej)2. W 1904 r. powstała Międzynarodo- darzenie o charakterze wizualnym. MacAloon, wa Federacja Piłki Nożnej (FIFA), w 1954 r. analizując widowiskowy charakter igrzysk – UEFA3, a w 1930 r. w Urugwaju zainaugu- olimpijskich, stwierdził: „Igrzyska są niere- rowano pierwsze w historii mistrzostwa świata dukowalnie wizualne. Zupełnie dosłownie: w piłce nożnej. trzeba je zobaczyć, i to zobaczyć na własne Rozgrywki piłkarskie, ze względu na swój oczy, by w nie uwierzyć. Telewizja – mimo masowy charakter i dużą popularność, sta- że w decydujący sposób przyczyniła się do nowią ciekawe zjawisko badawcze dla filo- wzrostu walorów widowiskowych oraz zwięk- zofii i antropologii kultury. W trakcie me- szenia rozmiarów igrzysk – choćby dyspo- czów piłkarskich na trybunach zachodzą nowała najwyższej jakości techniką, redukuje procesy społeczne zdecydowanie wykra- spektakl do ściśniętych obok siebie prosto- czające poza obszar rywalizacji sportowej. kącików barw i form, nieustannie zubożając Stadiony przyrównać można do opisanych rozmaitość doznań oferowanych ludzkiemu przez Foucaulta4 obiektów, w których epi- oku. Rzeki kibiców płynące ku olbrzymim centrach ogniskują się zjawiska kulturowe. stadionom z betonu i szkła, gromadzące się Odczuwając jedność5 z ukochaną drużyną, wokół tętniących życiem plam jaskrawej zie- kibice przeżywają rozpacz (przewaga prze- leni i twardego, wypolerowanego drewna, na ciwnika), napięcie (w szczególności przed których odbywa się rywalizacja i po których wykonaniem rzutu karnego lub wolnego), defilują korowody sportowców oraz dostoj- a ich aktywność może przybierać różne for- nych gości […]. Sama skala i intensywność my wyrażania emocji: od zachęcania swoich tego wszystkiego zdaje się drwiną z nikłych idoli do gry do słownego znieważania dru- możliwości kamery telewizyjnej, usiłującej żyny rywali, a nawet dokonywania (przez zamknąć tę rzeczywistość w dwuwymia- chuliganów i pseudokibiców) aktów wan- rowych obrazach”7. dalizmu6. MacAloon postrzegał rozgrywki sportowe w kategoriach spotkań, w których pełnię 2 Wyjątkiem są igrzyska olimpijskie. Wtedy kraj reprezentuje drużyna piłkarska Wielkiej Bry- studium agresji. Uwarunkowania zachowań agre- tanii (za: S. Szczepłek, Korzenie Mundiali, Piłka sywnych kibiców piłki nożnej, Wyższa Szkoła Kul- w grze, część 3, listopad 2005, s. 4). tury Fizycznej i Turystyki im. Haliny Konopackiej, 3 FIFA (Fédération Internationale de Football Pruszków 2009; R. Kowalski, Szalikowcy – potom- Association) – międzynarodowa organizacja zrze- kowie hooligana: społeczno-kulturowe źródła szająca 209 narodowych federacji piłkarskich; agresji widowni sportowych, A. Marszałek, Toruń UEFA (Union of European Football Associations) 2002; W. Pływaczewski i B. Wiśniewski (red.), Prze- – organizacja zrzeszająca 54 europejskie związki stępczość stadionowa. Diagnoza i przeciwdziałanie piłki nożnej. zjawisku, Wyższa Szkoła Policji, Szczytno 2012; 4 M. Foucault, O innych przestrzeniach. He- W. Pływaczewski i J. Kudrelek (red.), Przestępczość terotopie, Kultura Popularna, 2006, 2, s. 65–78. stadionowa: etiologia, fenomenologia, przeciw- 5 W Postfutbol. Antropologia sportu czytamy: działanie zjawisku, Wyższa Szkoła Policji, Szczyt- „Ciało kibica jest wreszcie swoistą ekstensją ciała no 2010; P. Piotrowski, Szalikowcy: o zachowaniach piłkarza, gdy odruchowo podobnie reaguje na zada- dewiacyjnych kibiców sportowych, A. Marszałek, wany drugiemu na boisku ból lub demonstruje Toruń 2000; J. Dudała, Fani-chuligani: rzecz o radość. Ciała kibiców i piłkarzy łączy również uni- polskich kibolach. Studium socjologiczne, Żak, formizacja, będąca instrumentem przemysłu fut- Warszawa 2004; J. Jurczak, Chuligaństwo stadio- bolowego – koszulki i insygnia klubowe zapew- nowe: symbole i gesty na polskich stadionach, niają tu symboliczną bliskość”. Zob. M. Czubaj, Wyższa Szkoła Policji, Szczytno 2011. J. Drozda, J. Myszkorowski, Postfutbol. Antropo- 7 J. MacAloon, Igrzyska Olimpijskie a teoria logia sportu, Katedra, Gdańsk 2012, s. 128. widowisk w społeczeństwach współczesnych, 6 To temat na osobną rozprawę. Problematykę [w:] MacAloon J. (red.), Rytuał, dramat, święto, agresji (pseudo)kibiców podejmowali w swych spektakl. Wstęp do teorii widowiska kulturowego, pracach m.in.: A. Gorący, Widowisko sportowe – UW, Warszawa 2009, s. 366. ROZPRAWY NAUKOWE J. Jęcz 62 AWF WE WROCŁAWIU 2016, 52 Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej uczestnictwa można osiągnąć poprzez akt na trybunach czy karanym żółtą kartką, patrzenia oraz bezpośrednią obecność. Mó- a mimo to wciąż (choć coraz rzadziej) prak- wiąc dokładniej, większość zdarzeń zacho- tykowanym zwyczaju zdejmowania przez dzących w obrębie stadionu wymaga od piłkarzy koszulek po strzeleniu gola. Alter widza zaangażowania wizualnego, żeby natomiast zdecydowanie podkreślał10, że za- wspomnieć chociażby o wykonywanym przez wody sportowe spełniają funkcję performa- niektóre drużyny (Kolumbia, Senegal)8 tańcu tywną: mają radować widzów i zdumiewać po strzeleniu bramki, wymianie koszulek po ich popisami niezwykłych osiągnięć. Badacz zakończonym meczu9, „meksykańskiej fali” wyeksponował emocjonalno-widowiskowy charakter sportu: najważniejsze jest fizyczne 11 8 Szczególnie żywiołowy taniec zademonstro- przeżycie spotkania . wali Senegalczycy podczas mundialu w Japonii W tym miejscu warto przypom­nieć naj- i Korei, po bramce strzelonej Francuzom. Nawia- bardziej ogólną, a jednocześnie najbardziej sem mówiąc, właśnie ten strzał przesądził o wy- spójną teorię rozgrywek sportowych. We- niku meczu i pomógł Senegalczykom dostać się dług MacAloona zawierają one pierwiastki do fazy pucharowej. Zob. https://www.youtube. zarówno rytuału, widowiska, wielkiego biz- com/watch?v=gZJbdwIKcaA [dostęp: 11.07.2015]. nesu, jak i zawodów12. W przypadku meczu Krótki pokaz taneczny przedstawili również Ko- lumbijczycy w czasie mundialu w Brazylii, np. piłki nożnej szczególnie interesujące wydają w trakcie meczu z Urugwajem. Zob. drugi gol Ja- się konotacje rytualne. mesa Rodrígueza, https://www.youtube.com/wat- ch?v=H5TYxj5EnFY [dostęp: 11.07.2015]. 9 O tym, że gest ten ma dla zawodników szcze- się dwa przytoczone przykłady, aż złośliwie na- gólne znaczenie świadczy choćby pamiętny finał suwa się na myśl słynne zdanie ówczesnego trenera mistrzostw świata z 2006 r. pomiędzy Włochami Manchesteru United Sir Alexa Fergusona na temat i Francją, kiedy między włoskim obrońcą Marco włoskich piłkarzy: „Najpierw pół godziny uczą się, Materazzim a Zinedine Zidanem doszło do kon- jak udawać faule, potem pół godzinki plucia, szczy- frontacji. W sto dziesiątej minucie spotkania, pania i kopania: czy oni znajdują w ogóle czas po krótkiej wymianie zdań z Materazzim, Francuz na normalny trening?” (zob. D. Wołowski, Świat uderzył go głową w klatkę piersiową, za co otrzy- stanął na głowie, http://dariuszwolowski.blog. mał czerwoną kartkę. Dopiero po kilku tygodniach interia.pl/?id=1907192 [dostęp: 11.07.2015]). okazało się, że w odpowiedzi na propozycję Zizou, Napawać optymizmem może natomiast wer- aby po meczu wymienili się koszulkami, Włoch dykt, jaki zapadł w czasie rozgrywek Copa América w wulgarnych słowach odpowiedział, że zamiast tego wolałby „poznać” siostrę Zidane’a. Reakcja 2015. W trakcie ćwierćfinałowego meczu Chile – Francuza – jak najbardziej zrozumiała – pozba- Urugwaj Chilijczyk Gonzalo Jara w obraźliwy spo- wiła go jednak szans na dalszy udział w meczu. sób sprowokował Edinsona Cavaniego. Sprawa była Gdyby mógł grać do końca, najprawdopodobniej o tyle bulwersująca, że Urugwajczyk był dodat- to nie Włosi cieszyliby się z tytułu mistrza świata. kowo zdenerwowany kłopotami rodzinnymi – tego Zwłaszcza że o wyniku zadecydowały rzuty karne. dnia jego ojciec spowodował wypadek samocho- Konfrontacja z Materazzim – zob. https://www. dowy, w którym zginął motocyklista. Cavani ude- youtube.com/watch?v=H5TYxj5EnFY00 [dostęp: rzył Jarę lekko w twarz, a ten ostentacyjnie upadł 11.07.2015]. na murawę. Urugwajczyk dostał czerwoną kartkę, Historia futbolu zna także inne akty prowo- jednak i Jara nie zagrał do końca turnieju: połu- kacji, w wyniku których jedynie sprowokowany dniowoamerykańska organizacja CONMEBOL poniósł karę, w dodatku niewspółmiernie wysoką zdyskwalifikowała Chilijczyka na trzy kolejne w stosunku do przewinienia. Podczas mistrzostw mecze i ukarała go grzywną za niesportowe za- świata w piłce nożnej w Brazylii w 2014 r. jeden chowanie. Także władze FSV Mainz, klubu, w któ- z najlepszych piłkarzy świata, Urugwajczyk Luis rym gra Jara, potępiły jego zachowanie. Suárez, sprowokowany przez Włocha Giorgia 10 Za: M. Carlson, Performans, WN PWN, Chielliniego ugryzł go w ramię, za co został uka- Warszawa 2007, s. 137. rany czerwoną kartką, gigantyczną karą finansową, 11 Por. J. Alter, A Socio-Semiotic Theory of dyskwalifikacją nie tylko do końca mundialu, lecz Theatre, University of Pennsylvania Press, Phila- na dziewięć miesięcy w meczach reprezentacji na- delphia 1990, s. 32. rodowej i na cztery miesiące w jakichkolwiek spot­ 12 Za: R. Schechner, Performatyka: Wstęp, kaniach piłkarskich. Teatralne zachowanie Chiel- Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego liniego z całą pewnością przyczyniło się do podjęcia i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław przez FIFA tak krzywdzącej decyzji. Gdy analizuje 2006, s. 48. J. Jęcz ROZPRAWY NAUKOWE Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej 2016, 52 AWF WE WROCŁAWIU 63

Do cech charakteryzujących rytuał Schech- igrzyska pytyjskie. To jeden z symbolicznych ner zaliczył m.in.: momentów wkroczenia sztuki na bieżnię, a) sposób zachowania (ruchy, głos), który ring zapaśniczy i w miejsca zmagań dysko- odchodzi od swoich naturalnych funkcji; boli, młociarzy i oszczepników. Muzyka b) zachowanie ulega uproszczeniu i prze- wtargnęła do świata sportu i tam już pozo- sadzie: odgłosy i wykonywane ruchy stają się stała. I tak jak czasami zmieniają się zasady rytmicznie powtarzalne [np. „meksykań- obowiązujące w niektórych dyscyplinach, ska fala” na trybunach – przyp. J.J.]; tak pojawiają się nieznane wcześniej rytmy, c) w przypadku rytuałów ludzkich wyko- melodie i pieśni. Zaryzykowałabym stwier- rzystuje się specjalne przedmioty (np. w celu dzenie, że piłka nożna wręcz tchnie duchem wywołania hałasu)13. muzyki: podczas meczów na widowni roz- Jak stwierdził Sahaj, muzyka pełni rolę brzmiewają śpiewy; muzyka uświęca ważne wielofunkcyjnego medium komunikacji: momenty w historii futbolu; rytmiczne ude- wzmacnia wrażenia odbiorców i zwiększa na- rzanie w bęben18 czy miarowe dęcie w wuwu- pięcie wynikające z rywalizacji sportowej14. zele zagrzewa piłkarzy do walki o zwycięstwo; Kosiewicz dodał: „[Podkład muzyczny – hymn kraju lub klubu podkreśla przyna- przyp. J.J.] stanowi element dodatkowy, tak leżność zawodników do konkretnej drużyny, wkomponowany w układ formalny spekta- a niejednokrotnie trybuny stadionowe zmie- klu, by akcentował (uatrakcyjniał) w sensie niały się w polityczne, kiedy – poprzez śpiew estetycznym oraz emocjonalnym wydarze- – manifestowano swoje poglądy. nia na arenie sportowej. […] Celem owego We współczesnych dyscyplinach spor- muzycznego tworzywa widowiska sporto- towych najwięcej pierwiastków muzycznych wego jest wzmocnienie nie tyle przeżyć es- odnaleźć można w łyżwiarstwie figurowym, tetycznych, bo nie są one celem podstawo- pływaniu synchronicznym, narciarstwie akro- wym spektaklu, ile raczej formy przeżyć batycznym, gimnastyce artystycznej, ujeż- emocjonalnych. […] Muzyka jest poniekąd dżaniu i snowboardzie akrobatycznym. W swoistym «afrodyzjakiem», wywołującym sposób naturalny aktywność fizyczna łączy i wzmacniającym podniecenie. Gorączkę się tutaj z muzyką w celu odnalezienia tła dla zbiorowych przeżyć emocjonalnych”15. prezentowanych popisów sportowych19. Już od zarania dziejów16 muzyka mani- Szczególnie wyraźnie akcenty muzyczne są festowała swój ekspansywny charakter, co znalazło odzwierciedlenie w sporcie. Według greckich wierzeń na pamiątkę zwycięstwa nad wężem Pytonem Apollon17 ustanowił w powietrzu, po dopiero co zakończonym agonicz- nym występie Apollona, kiedy ten muzykalny bóg, opiekun Muz, obdzierał Marsjasza ze skóry. 13 Opracowano na podstawie: R. Schechner, Starożytni Grecy wierzyli, że Polihymnia, jedna op. cit., s. 83. z dziewięciu Muz, patronowała pieśni chóralnej. 14 T. Sahaj, Fani futbolowi. Historyczno-spo- Dla mnie jednak bardziej znaczące okazało się łeczne studium zjawiska kibicowania, AWF, Poz­ jej imię (dosł. ‘wiele hymnów’). Była Muzą „ob- nań 2007, s. 58. fitującą w pieśni”, co pozwoliło w symboliczny 15 Ibidem, s. 58. sposób utożsamić Polihymnię z muzyką w ogóle. 16 W 586 p.n.e. podczas zawodów muzycz- 18 Za sprawą Manola, pewnego ekscentrycz- nych w Delfach obok śpiewaków i muzyków po raz nego fana futbolu, bęben na trwałe zapisał się w pierwszy wystąpili sportowcy. Program zawodów historii rozgrywek piłkarskich. Wierny kibic Va- zorganizowano na wzór igrzysk w Olimpii. Rywa- lencia FC i hiszpańskiej reprezentacji narodowej lizację rozpoczynano od trwających jeden dzień od ponad trzydziestu lat pojawia się na niemal konkursów muzycznych; następne dni wypeł- każdym międzynarodowym meczu z udziałem niały popisy sportowców. swoich idoli. Ubrany jest w baskijski beret i ko- 17 Muzyka posiada wielką moc, o czym wie- szulkę z numerem dwunastym, symbolizującym dzieli już starożytni, przekazując kolejnym poko- dwunastego gracza drużyny. Jednak najbardziej leniom mity o Orfeuszu i Marsjaszu. W przeciwień- charakterystycznym atrybutem kibica jest wielki stwie do historii Orfeusza (który grą na lirze bęben opatrzony napisem „El Bombo de España”. poskramiał dzikie zwierzęta) ukazano złowrogi 19 I. Grys, Muzyka i sport, Muzeum Sportu wpływ muzyki. Dźwięki liry pobrzmiewały jeszcze i Turystyki, Warszawa 1998, s. 13. ROZPRAWY NAUKOWE J. Jęcz 64 AWF WE WROCŁAWIU 2016, 52 Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej obecne w gimnastyce artystycznej20 i łyż- stępstwem» za jego odśpiewanie jest modli- wiarstwie figurowym. Ostatnie kilkanaście twa, oznacza to, że oba teksty kultury mają lat pokazało, że muzyka zaczęła zagarniać wymiar sakralny. Trudno się temu dziwić: coraz większe przestrzenie sportowego świata, przecież patriotyzm uznaje się niekiedy za wkraczając w obszary dawniej niedostępne, świecką religię”22. a sam termin „zawody sportowe” łatwiej za- Analizując zachowania kibiców, nie- stąpić określeniem „sportowe show”. Pod- jednokrotnie można zaobserwować inten- czas turniejów piłki siatkowej w przerwach syfikację wzorców zachowań społecznych – meczu odbywają się popisy tańczących cheer- co wyjątkowo unaocznia się w momencie leaderek, a pomiędzy kolejnymi rundami sprzężenia na linii muzyka – sport. Wiedzą pojedynku bokserskiego rozbrzmiewa mu- o tym najlepiej sami kibice; nie bez powodu zyka. W imprezach sportowych uczestniczą w tzw. nieformalnym regulaminie Żylety, tysiące widzów, co w sposób oczywisty prze- czyli trybuny Legii Warszawa, punkt pierw- kłada się na zainteresowanie światowych szy brzmi: „Każdy ma OBOWIĄZEK śpiewać mass mediów. Dzięki temu możliwe staje się i zdzierać gardło, dopingując największy zaprezentowanie licznemu audytorium nie klub Stolicy, Legię Warszawa”23. Zintensy- tylko różnych odmian rywalizacji sporto- fikowane emocje znajdują odzwierciedlenie wej, lecz także urozmaiconego programu również we wprowadzaniu pierwiastków nie- muzycznego. Angażowanie światowej klasy pokoju i dysharmonii. Przykładowo podczas artystów (m.in. Luciana Pavarottiego czy rozgrywek o tytuł mistrza świata w Japonii Montserrat Caballé) sprawia, że występy mu- i Korei w 2002 r. polscy kibice oskarżali Edytę zyczne organizowane podczas zawodów spor- Górniak o znieważenie hymnu narodowego, towych zmieniają się w imponujące pod każ- a nawet mieli zamiar postawić ją przed Trybu- dym względem wydarzenia artystyczne21. nałem Stanu. Poproszona o zaśpiewanie Ma- Przed rozpoczęciem meczu piłki nożnej zurka Dąbrowskiego Górniak uznała, iż nie na boisko zostają wniesione flagi, a kibice ma powodu, aby respektować ustaloną linię i piłkarze wspólnie śpiewają hymn. To, czy melodyczną hymnu, wskutek czego zabrzmiał zawodnik innej narodowości niż drużyna, on jak wymęczona, kiczowata i smętna bal- którą reprezentuje, śpiewa hymn, zwraca lada. Kibice zamanifestowali swój ostry sprze- powszechną uwagę i jest szeroko komento- ciw i ze wszystkich sił starali się zagłuszyć wany przez fanów i dziennikarzy. Szczegól- fałszywe urywki wydobywające się z gardła nie, gdy w (nomen omen) grę wchodzą relacje piosenkarki. W 2007 r. na Wembley, przed pomiędzy kibicami drużyn, które – mówiąc rozpoczęciem towarzyskiego meczu Anglia eufemistycznie – nie darzą się zbyt wielką – Chorwacja, śpiewak operowy Tony Henry sympatią. Sprawa hymnu nabrała szcze- rozbawił do łez zgromadzonych na trybunach gólnego wymiaru za sprawą urodzonego w kibiców. Podczas wykonywania chorwac- Tczewie reprezentanta Niemiec Piotra Tro- kiego hymnu narodowego pomylił znaczenie chowskiego. „On również nie śpiewa hymnu słów i zamiast o „miłych wzgórzach” („Mila [niemieckiego – przyp. J.J.], a pytany o mo- kuda si planina”) zaśpiewał o intymnych częś­ tywację przez «Bild» wyjaśnił, że śpiewać go ciach ciała („Mila kura si planina”)24. W jed- nie może, ale podczas jego trwania odmawia modlitwę «Ojcze nasz». To samo mówił w 22 A.E. Zygmunt, Klagenfurt nie Grunwald. polskiej prasie. W ten sposób nie tylko określił Media o meczu Polska – Niemcy, [w:] Rogowski Ł., klarownie własne stanowisko wobec hym- Skrobacki R. (red.), Społeczne zmagania ze spor- nu państwowego, lecz także pokazał, jak tem, UAM, Poznań 2011, s. 94. Nawiasem mówiąc, wielkie ma on znaczenie. Skoro bowiem «za- grający w niemieckiej reprezentacji Lukas Podol- ski wielokrotnie ignorował polecenia Franza Bec- kenbauera i też nie kwapił się do śpiewania nie- 20 Zob. J. Roger, Muzyka i ruch, Kultura Fi- mieckiego hymnu. zyczna, 1962, 2, s. 155–158 i I. Olszewska, Mu- 23 Zob. Zasady na Żylecie, http://zyleta.info zyka a różne formy aktywności ruchowej, Wy- /?page_id=2 [dostęp: 08.07.2015]. chowanie Fizyczne i Sport, 1981, 3, s. 65–78. 24 P. Kubicki, Operowy śpiewak zaśpiewał 21 J. Roger, Muzyka i ruch…, s. 24–26. Chorwatom o penisie, „Dziennik pl”, http://sport. J. Jęcz ROZPRAWY NAUKOWE Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej 2016, 52 AWF WE WROCŁAWIU 65 nym i drugim przypadku ceremonia roz- Lamberta i zagrany po raz pierwszy w 1994 r. poczęcia nie przebiegła zgodnie z planem. na mundialu w Stanach Zjednoczonych. I chociaż nie wpłynęło to na wynik meczu, Niejednokrotnie intensyfikacja emocji na to jednak w jednym i drugim przypadku ten trybunach następuje w momencie, gdy do fut- najbardziej uroczysty moment całego spot­ bolowego świata zaczyna wkradać się poli- kania został niejako ośmieszony. tyka. Poprzez śpiew fani futbolu manifestują Melodia i śpiew wyzwalają prawdziwe, swoje niezadowolenie z decyzji i posunięć często skrywane emocje. Nic nie zagrzewa rządu; udowadniają, że pamiętają o ważnych piłkarzy do gry tak bardzo, jak śpiewany pod- dla narodu rocznicach i wydarzeniach26, czas rozgrywek hymn. Celują w tym Anglicy: a także – zagłuszając hymn przeciwnika27 – God Save the Queen słychać niemal na każ- mogą demonstrować dążenia niepodległoś­ dym meczu, choć Polacy nie pozostają im ciowe28 lub upominać się o prawdę histo- dłużni: podobno podczas Euro 2012 Mazu- ryczną. Przed rozpoczęciem spotkania Turcja rek Dąbrowskiego był najgłośniej śpiewa- –Armenia w Erewaniu w 2008 r. Ormianie nym ze wszystkich hymnów narodowych. wygwizdali obecnego na meczu prezydenta Nie sposób jednak traktować tych danych Turcji, Abdullaha Güla, dając wyraz żąda- jako w pełni obiektywnych – w końcu prawo niom, aby Turcy przyznali się do popełnienia współgospodarza turnieju zobowiązuje. An- na początku dwudziestego wieku zbrodni glicy udowodnili swą słabość do stadionowych ludobójstwa. Ze względu na ryzyko doko- pieśni, nagrywając płytę The Best Footie nania zamachu Abdullah Gül musiał oglądać Anthems, antologię piłkarskich hymnów, na mecz zza szyby pancernej29. której znalazły się (oprócz kultowej piosenki Queen), m.in.: Anfield Rap (piosenka FC Li- verpool), Blue is the Color (Chelsea Londyn), 26 Pamiętają na przykład o narodowym świę- Come on You Reds (Manchester United)25, cie Żołnierzy Wyklętych; w 2015 r. kibice Legii a ponadto Match of the Day, Fog on the Tyne Warszawa i Jagiellonii Białystok za hasło prze- wodnie uznali „Wśród cieniów nocy, w mroku i Grandstand. drzew, wezwani na ojczyzny zew” i zadbali o efek- W czasie rozgrywek Ligi Mistrzów roz- towną oprawę meczu, w której na plan pierwszy brzmiewa oficjalny hymn Champions League; wysunęły się pierwiastki muzyczne – kibice chó- ten sam, który można usłyszeć podczas ce- ralnie zaśpiewali Mazurka Dąbrowskiego. Wymie- remonii wręczenia pucharu. Dokonaną w niam tu tylko pojedynczy przykład. Kibice orga- 1992 r. przez Tony’ego Brittena adaptację nizują tego typu akcje niezwykle często; dbają też hymnu koronacyjnego Georga Friedricha o uroczystą muzyczną oprawę stadionowych ob- Händla Zadok the Priest z 1727 r., wykonali chodów rocznicowych. Podobnie zagraniczni fani futbolu często upamiętniają – poprzez śpiew – artyści z Royal Philharmonic Orchestra. Re- ofiary kataklizmów, wojen czy bohaterów narodo- fren śpiewa się w języku angielskim, fran- wych. Kultywują pamięć historyczną również poza cuskim i niemieckim – trzech oficjalnych obrębem stadionu. W 2013 r., w rocznicę wybuchu językach UEFA. I tak, muzycznym akcentem, Powstania Warszawskiego, kibice Lecha Poznań zostaje uświetniony koniec piłkarskiego po- odśpiewali Mazurka Dąbrowskiego przed Ostrą jedynku gigantów, de facto najważniejszego Bramą w Wilnie. meczu w każdym sezonie. Także FIFA ma 27 Mimo że rzadko, to jednak w dalszym ciągu własny hymn – skomponowany przez Frantza zdarzają się też chuligańskie gwizdy w trakcie śpiewania hymnu drużyny przeciwnika. 28 Pomocnik FC Barcelona Hiszpan Andrés dziennik.pl/artykuly/122648,operowy-spiewak- Iniesta ostro skrytykował kibiców, którzy gwiz- zaspiewal-chorwatom-o-penisie.html [dostęp: dami zakłócali hymn Hiszpanii grany w czasie 04.06.2013]. finału Pucharu Króla. Sytuacja jest o tyle szcze- 25 Tytuł Anfield Rap nawiązuje do Anfield gólna, że w ten właśnie sposób manifestowali hisz- Road – nazwy stadionu użytkowanego przez FC pańscy (mimo iż sami poczuliby się dotknięci Liverpool; Come on You Reds – to aluzja do czer- tym określeniem) fani futbolu. Kibice Barcelony wonego koloru stroju zawodników, noszących bardzo często działają bowiem w ruchach na rzecz zresztą przydomek Czerwone Diabły; Blue is the niepodległości Katalonii; podobnie jak fani Athle- Color również odnosi się do barw klubowych Chel- tic Bilbao marzyliby o niepodległości Kraju Basków. sea, tzw. The Blues. 29 Por. T. Sahaj, Melanż piłki nożnej i polityki. ROZPRAWY NAUKOWE J. Jęcz 66 AWF WE WROCŁAWIU 2016, 52 Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej

Znane są też inne przypadki demonstro- przejmującą balladę upamiętniającą ofiary wania niechęci do polityków i przypomina- klęski głodu, która w połowie dziewiętna- nia o tragediach narodu. Przed rozpoczęciem stego wieku pochłonęła ponad półtora mi- Euro 2012 w Polsce i na Ukrainie30, w czasie liona ofiar. Kompozycja The Fields of Athenry spotkania Zagłębia Lublin z GKS Bełchatów, Petera Mooneya, która od 1990 r. jest oficjal- kibice zaśpiewali ówczesnemu premierowi nym hymnem irlandzkiej reprezentacji pił- Donaldowi Tuskowi piosenkę, w której pytali, karskiej, rozbrzmiała nad gdańską areną. po co organizować w Polsce mistrzostwa, Teoretycy muzyki i psychologii zauwa- skoro i tak czeka nas kryzys. Na kilka dni przed żyli32, że moment zawieszenia w muzyce do- rocznicą wprowadzenia w Polsce stanu wo- maga się rozładowania napięcia, przez co od jennego, 11 grudnia 2011 r., w czasie meczu razu nabiera charakteru afektywnego. Im z Jagiellonią Białystok, po wspólnym od- dłużej utrzymuje się stan niepewności, tym śpiewaniu Mazurka Dąbrowskiego, kibice większą zdradza skłonność do narastania. Lechii Gdańsk rozpostarli płachtę z wize- Aby stan zawieszenia mógł trwać, bodziec runkiem Wojciecha Jaruzelskiego i skando- odpowiedzialny za wywołanie napięcia musi wali antykomunistyczne hasła. Nie mniej być intensyfikowany – w przeciwnym razie imponującą oprawę miało spotkanie Legii jego efektywność będzie ulegała zmniejsze- Warszawa z Górnikiem Zabrze 2 sierpnia niu33. Pisał Meyer: „Im większa jest kulmi- 2014 r. na warszawskim stadionie. Skando- nacja zawieszenia i napięcia, tym większe wano: „Za tę walkę o Stolicę dziś dziękują emocjonalne rozładowanie po rozwiązaniu. Wam kibice”, a bohaterstwo powstańców Obserwacja ta wskazuje na fakt, że w prze- dodatkowo upamiętniono odśpiewaniem życiu estetycznym należy rozważyć układ wszystkich zwrotek polskiego hymnu. Rów- emocjonalny nie tylko pod kątem samego nież Irlandczycy chóralnym śpiewem uczci- napięcia, lecz także pod kątem przejścia od li pamięć przodków; w trakcie meczu Hisz- napięcia do rozładowania. Przeżycie zaś za- pania – Irlandia (Euro 2012) odśpiewali31 wieszenia jest estetycznie pozbawione war- tości, jeśli nie dochodzi do rozładowania, zro- zumiałego w danym kontekście. Muzyczne Studium przypadków pseudokibicowania, [w:] przeżycia zawieszenia przypominają analo- Rogowski Ł., Skrobacki R. (red.), Społeczne zma- giczne przeżycia w życiu codziennym. Za- gania ze sportem, Wydział Nauk Społecznych równo w życiu, jak i w muzyce, powstające UAM, Poznań 2011, s. 232. w ten sposób emocje wykazują w istocie tę 30 W związku z organizowanym przez Polskę i Ukrainę Euro 2012 nastąpił wyraźny wzrost samą sytuację bodźcową; sytuację niewiedzy, zainteresowania futbolem, i to nie tylko na sta- zdawanie sobie sprawy z bezsilności i z nie- dionach, lecz także w obszarze kulturalno-filozo- zdolności do działania, w przypadku gdy ficzno-społecznym. W tym samym roku ukazały przyszły bieg zdarzeń nie jest znany”34. się m.in. następujące publikacje: J. Ciechowicz, Jakże często fani futbolu rozładowują W. Moska (red.), Futbol w świecie sztuki, UG, nagromadzone, stłumione emocje (tysiące Gdańsk 2012; oraz zbiór tekstów w oprac. J. Borow- ludzi wstrzymuje oddech w czasie wykony- czyk, W. Hamerski, Co piłka robi z człowiekiem? wania rzutu karnego)35 początkowo za pomocą Młodość, futbol i literatura – antologia, Posna- nia, Poznań 2012; E. Grzegorzewska-Mischka (red.), Partnerstwo publiczno-prywatne w kon- 32 tekście Euro 2012, Wydział Zarządzania i Eko- L. Meyer, Emocja i znaczenie w muzyce, nomii Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2010; PWM, Kraków 1974, s. 42. 33 I. Michałków, J. Kariagin (red.), Ekonomiczne Ibidem, s. 42. 34 i społeczne aspekty organizacji Euro 2012, Uczel- Ibidem, s. 43. 35 nia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie, Moment, w którym kilka tysięcy osób nie- Warszawa 2011. Dyrektorka poznańskiego Teatru spodziewanie pogrąża się w milczeniu, zilustrował Tańca Ewa Wycichowska wraz ze swoim zespo- Kazimierz Wierzyński (kontynuując antyczną łem zaprezentowała natomiast „FootBall@” – pró- tradycję ucieleśnioną w Odach zwycięskich Pin- bę zilustrowania dramaturgii meczu za pomocą dara) we fragmencie wiersza Match footballowy poetyki tańca. z cyklu Laur olimpijski: 31 Zob. [https://www.youtube.com/watch?v=c- Pocisk skacze kozłami od miasta do miasta dZqpYX9eNk] [dostęp: 08.07.2015]. Z jednej strony jest Moskwa z drugiej Barcelona, J. Jęcz ROZPRAWY NAUKOWE Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej 2016, 52 AWF WE WROCŁAWIU 67 triumfalnych (jednej ze stron) okrzyków, kibice lepszej drużyny nie mogą być jednak a następnie – poprzez entuzjastyczne śpiewy. pewni zwycięstwa; i ten właśnie czynnik wy- Kibice tworzą społeczność, w której obrębie wołuje, zarówno wśród publiczności, jak dochodzi do rozbudzenia zbiorowych emocji. i wśród piłkarzy, większe napięcie związane Celem struktur fanowskich jest m.in. przy- z niecierpliwym wyczekiwaniem końca me- stawalność i integracja36, co przejawia się czu. W ten sposób bodziec odpowiedzialny choćby w trzech sposobach komunikowa- za wywołanie napięcia ulega stałemu natę- nia się37 fanów: żeniu. a) ujawnianych za pomocą narządu mowy Muzyka stanowi również ważne narzę- (okrzyki, skandowanie, wiwatowanie); dzie komunikacji pomiędzy piłkarzami i ki- b) wyrażanych poprzez wywieszenie flagi bicami. Z jednej strony śpiew może wywołać bądź baneru; pozytywne reakcje – zagrzewać piłkarzy do c) za pomocą pisma (blogi). gry, z drugiej jednak niejednokrotnie przy- Fan jest częścią tej grupy: klubu lub re- czynia się do wyzwolenia nagromadzonych prezentacji narodowej, wymuszającej ko- pokładów agresji. Nie ma wówczas miejsca nieczność uznania opozycji my – oni. Dlatego na utożsamienie się z drużyną poprzez wspól- istnieje tak wyraźny podział na sektory na ne śpiewanie hymnu lub innych dopingu- widowni, a każdy gol uwalnia falę radości jących pieśni, a zamiast tego dochodzi do skonfrontowaną z gwizdami i niepochleb- obrażania – za pomocą prostackich przy- nymi okrzykami. Aż do końcowego gwizdka38 śpiewek – zespołu rywali. Według Lipca w ten właśnie sposób objawiają się skutki otwar- cia się świata sportu na coraz szersze rzesze Już steruje ku siatce, już spod stóp wyrasta, publiczności. „Skończyła się definitywnie Trybuny tracą oddech, cały stadion kona epoka sportu dla sportowców, a zaczęła era I pokażcie mi teraz? Gdzie, w jakich teatrach sportu dla publiki, ze wszystkimi tego sta- Milion widzów wystrzeli tak wielkim głosem: nu konsekwencjami” – pisał Lipiec39. Inna Zamora, lecąc w górę, jak żagiel na wiatrach, rzecz, że bez krytykowanego „otwarcia się Za Atlantyk wybija piłkę jednym ciosem! na publikę” współczesny rynek sportu nie Widownia oszalała, krzyczy, bije brawo, przyniósłby oczekiwanych zysków. Ponadto, Półkole trybun płonie niczym aureola I jak wielka tęsknota za zwycięską sławą jak stwierdził Pierre de Coubertin: „[…] tłum Tętni okrzyk stadionu: gola, gola, gola! ma pewną rolę do odegrania: swym udzia- łem ma zaakceptować imprezę”40. Zob. też: L. Giemza (red.), Pisarze wobec fut- bolu. Negacje – irytacje – fascynacje, Norbertinum, Chociaż wnoszenie instrumentów mu- Lublin 2012. zycznych na trybuny stadionowe ma długą 36 J. Myszkorowski, Analiza oficjalnej komu- tradycję, w dalszym ciągu budzi kontro- nikacji organizatora Euro 2012 a UEFA w kontek- wersje. Fani piłki nożnej przynoszą ze sobą ście zderzenia globalności (standaryzacja) z lo- kalnością (indywidualizacja), [w:] Matysiak A. (red.), Stadion – miasto – kultura. Euro 2012 i prze- toczonym w artykule przykładzie chodzi o przy- miany kultury polskiej (projekt badawczy), Na- padki meczów, podczas których różnica wyniku rodowe Centrum Kultury, Warszawa, s. 164. jest niewielka, a poziom gry wyrównany. Ponadto 37 Zob. też: B. Jabłońska, Socjologia muzyki, im wyższa ranga spotkania, tym większa aktyw- Scholar, Warszawa 2014, s. 33; por. też: I. Massaka, ność bodźców odpowiedzialnych za wywoływa- Muzyka jako instrument wpływu politycznego, nie napięcia. Ibidem, Kurowice 2009; M. Lewandowski, The 39 Za: T. Sahaj, Aktywność stadionowa i po- language of football: an English-Polish contrastive zastadionowa (pseudo)kibiców futbolowych w study, UAM, Poznań 2013, s. 60–62. Zob. też: kontekście przygotowań do Euro 2012, [w:] Cy- E. Kołodziejek, Człowiek i świat w języku sub- narski W.J., Kosiewicz J., Obodyński K. (red.), Kul- kultur, US, Szczecin 2005. tura fizyczna i sport w zwierciadle nauk społecz- 38 Oczywiście teoretycznie – w praktyce wy- nych, UR, Rzeszów 2012, s. 106. gląda to nieco inaczej. Podczas meczu półfina- 40 P. de Coubertin, Nowożytna Olimpiada, łowego Niemcy – Brazylia na ostatnim mundialu, Kultura Fizyczna, 1988, 11–12, przeł. A. Sulisz; prze- po trzecim strzelonym gospodarzom golu, dla druk z P. de Coubertin, Przemówienia, pisma różne wszystkich było jasne, że to Niemcy zagrają w fi- i listy, oprac. G. Młodzikowski, PTNKF, Warszawa nale. Dlatego chciałabym podkreślić, że w przy- 1994, s. 58. ROZPRAWY NAUKOWE J. Jęcz 68 AWF WE WROCŁAWIU 2016, 52 Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej m.in. gwizdki, bębny oraz różnego rodzaju promująca mistrzostwa świata we Francji trąbki. Jak pisał Kosiewicz, potęgują one w 1998 r., We’re in this Together Simply Red napięcie emocjonalne u kibiców oczeku- (Euro 1996 w Anglii), Can You Hear Me En- jących ostatecznego starcia w końcówce rique Iglesiasa (Euro 2008 w Austrii i Szwaj- meczu41. W czasie mundialu w 2010 r. w Re- carii), Campione 2000 E-Type (Euro 2000 publice Południowej Afryki kibice obsesyjnie w Belgii i Holandii), Força Nelly Furtado z dopingowali zawodników za pomocą wuwu- mistrzostw Europy w Portugalii z 2004 r. czy zeli. Przypominający ryczenie słonia dźwięk pamiętne, wpadające w ucho Let’s Get Loud aerofonu jest wybitnie mało przyjazny dla Jennifer Lopez z 1994 r. – mundialu w Sta- uszu. Ze względu na ryzyko doznania ubyt- nach Zjednoczonych. ków słuchu w 2010 r. UEFA zabroniła wno- Nawiązując do cieszącego się ogromną szenia wuwuzeli na wszystkie mecze, którym popularnością Waka Waka, trzeba niestety organizacja ta patronuje. Upór chorwackich stwierdzić, że następna kompozycja Shakiry kibiców, aby w jakikolwiek sposób obejść ten – nagrana w 2014 r. (mistrzostwa w Brazylii) zakaz, pokazuje, że szeroko pojęta muzyka piosenka La, la la – nie zyskała aprobaty (nawet tak egzotyczna) na stałe zagościła większości kibiców. W tej sytuacji dobrze się w świecie futbolu. Jeszcze w 2010 r. Chorwa- stało, że hymnem mistrzostw zostało We Are ci zademonstrowali światu własną odmianę One Jennifer Lopez, Claudii Leitte i Pitbulla. wuwuzeli42, lecz władze UEFA pozostały nie- W czasie Euro 2012 w Polsce i na Ukrainie, przejednane. Jeszcze większą inwencją wy- decyzją UEFA, hymnem mistrzostwa został kazali się współgospodarze Euro 2012; na utwór Endless Summer niemieckiej artystki kilka miesięcy przed rozpoczęciem mistrzostw Oceany. Jednakże pomimo nagrania kilku- Ukraińcy przedstawili alternatywę dla znie- nastu naprawdę udanych kompozycji, naj- nawidzonej przez służby stadionowe wuwu- słynniejszą piosenką kojarzoną ze sportem zeli: okarynę. To narodowy i tradycyjny (nie tylko z futbolem) i tak pozostanie We are ukraiński instrument, przekonywali pomy- the Champions. I to Freddie Mercury wraz słodawcy i producenci okaryny, a dźwięk przez z zespołem Queen na trwałe zapisali się w nią wydawany jest łagodny i nie kaleczy uszu. historii nie tylko światowego rocka: We are To prawda – jednak batalia ukraińskich ki- the Champions stało się bowiem piosenką- biców o możliwość wnoszenia instrumentu -symbolem sportowej rywalizacji i dążenia na stadiony trwała naprawdę długo. Ostatecz- do zwycięstwa. Warto jeszcze wspomnieć nie żadna decyzja UEFA w tej sprawie nie za- o rodzimej piosence Sen o Warszawie, uparcie padła, a bardziej niż samego dźwięku oba- śpiewanej przez kibiców Legii, co jednak nie wiano się tworzywa: maleńkie piszczałki spotyka się z życzliwym przyjęciem żony wytwarza się bowiem z gliny, której odłamki i córki Niemena. mogłyby kogoś zranić. Przytoczone przykłady piosenek mogłyby Podczas każdego mundialu i Euro, oprócz sugerować, iż w relacji muzyka – futbol wy- ustanowienia maskotki mistrzostw, ogłasza korzystuje się wyłącznie utwory z gatunku się konkurs na skomponowanie oficjalnej rock lub pop-rock. Nic bardziej mylnego; piosenki. Niektóre przetrwały próbę czasu podczas inauguracji mundialu we Włoszech i do dziś mają u słuchaczy wysokie noto- w 1990 r. wykonano oryginalną, a mimo to wania. Najsłynniejsze przykłady to: Waka osadzoną w duchu Beethovenowskim Odę Waka Shakiry nagrana w wersji anglo- i hisz- do radości. Na kilka minut organizatorzy po- pańskojęzycznej z okazji mundialu w 2010 r. łączyli się również z La Scalą, skąd transmi- w RPA, również dwujęzyczna La Copa de la towano Va, pensiero z opery Nabucco Verdiego. Vida (The Cup of Life) Ricky’ego Martina Również kompozytorzy dwudziestego wieku43

41 J. Kosiewicz, Filozoficzne aspekty kultury 43 Byli i inni, którzy w swej kompozytorskiej fizycznej i sportu, BK, Warszawa 2004, s. 359. twórczości nie omijali akcentów sportowych: 42 Dźwięki wydawane przez chorwacką od- Arthur Honegger (skądinąd wielki miłośnik mianę wuwuzeli brzmią tak, http://www.sportfan. sportu) skomponował balet Skating Rink, inspiro- pl/artykul/wuwuzele-juz-w-europie-zobacz-co- wany popisami łyżwiarzy oraz Mouvement sym- wymyslili-chorwaci-18247 [dostęp: 09.07.2015]. phonique II „Rugby”; Erik Alfred Satie zasłynął jako J. Jęcz ROZPRAWY NAUKOWE Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej 2016, 52 AWF WE WROCŁAWIU 69 pozostawili w swej twórczości ślad piłkar- piosenka reprezentacji Polski, zamiast służyć skiej fascynacji: Charles Ives skomponował promowaniu kraju i zagrzewaniu reprezen- Princeton Football Game – utwór na orkiestrę, tacji narodowej do gry, skutecznie podzieliła w którym brzmiały odgłosy uderzanej piłki Polaków. Inspirowana ludową kompozycją, i gwizdków; Stefan Kisielewski był autorem która swego czasu natchnęła także Wojciecha Sygnałów sportowych. Uwertury na wielką Kilara do napisania Koguta, piosenka Koko orkiestrę symfoniczną; Dymitr Szostakowicz Euro spoko stała się chyba najbardziej kon- zasłynął jako twórca baletu Złoty wiek, opo- trowersyjnym polskim utworem w 2012 r. wiadającego o losach radzieckiej drużyny – i nie chodzi bynajmniej o absurdalne su- piłki nożnej; a Benedict Mason skomponował gestie brytyjskich dziennikarzy, jakoby tytuł „piłkarską” operę Playing Away. zachęcał do brania narkotyków. Nie będę Tradycję łączenia muzyki klasycznej z koncentrowała się na kwestiach stricte mu- bardziej swobodnymi rytmami kontynuowa- zycznych, związanych z melodią i odwoły- no przy okazji losowania drużyn w fazie gru- waniem się do folkloru i tradycji ludowej; powej w czasie mistrzostw świata w Paryżu wolałabym natomiast skupić się na proble- w 1998 r. Axel Red i Senegalczyk Youssou matyce tekstu – i to tekstu szokującego i zdu- N’Dour zaśpiewali wówczas utwór, który miewającego w swej wymowie i żądaniach. skomponował Jean Michel Jarre. W świecie Jak bowiem można, zachęcając piłkarzy do sportu miały także miejsce bardziej doniosłe dobrych podań, wołać: wydarzenia muzyczne, jak np. to z 1990 r. Koko, koko Euro spoko z udziałem Joségo Carrerasa, Plácida Dominga Piłka leci hen wysoko, i Luciana Pavarottiego, którzy dzień przed Wszyscy razem zaśpiewajmy, rozpoczęciem mundialu w Rzymie wspól- Naszym doping dajmy. nie zaśpiewali w Termach Karakalli i zain- Piłka nożna nie należy do grupy dyscy- augurowali tym samym słynne na całym plin sportowych, w których piłka powinna świecie koncerty trzech tenorów. Z całą pew- wyłącznie44 kierować swój lot ku górze. Panie nością w pamięci słuchaczy i kibiców pozo- z Jarzębiny nie mogły oczywiście przewidzieć, stanie również wykonanie przez Pavarottiego że ten właśnie fragment Koko Euro spoko nie- arii Nessun dorma z opery Nabucco. Warto stety okaże się proroczy: polscy zawodnicy jeszcze wspomnieć o derbach Krakowa ro- strzelali niecelnie, bardzo często ponad po- zegranych w 2012 r., a tym samym o symbo- przeczką bramki, wskutek czego nie wygrali licznej dacie zapoczątkowania tradycji żegna- na Euro 2012 ani jednego meczu, zajmując nia przez kibiców Wisły Kraków pokonanej ostatnie miejsce w grupie. Cracovii utworem Time to Say Goodbye An- Akcenty piłkarskie są i były obecne w pol- drei Bocellego i Sarah Brightman. skiej muzyce rozrywkowej. Podczas uroczys­ Śpiewanie oficjalnych piosenek mundialu tości otwarcia mundialu w 1974 roku Ma- i Euro najczęściej jednoczy kibiców i zachęca ryla Rodowicz zaśpiewała piosenkę Futbol. do bardziej intensywnego dopingowania. W tym samym roku Andrzej Dąbrowski w Niestety, nie stało się tak w przypadku pio- utworze A ty się, bracie, nie denerwuj zachę- senki Koko Euro spoko skomponowanej cał do głośnego i szczerego kibicowania, a z okazji Euro w Polsce i na Ukrainie. Oficjalna osiem lat później Bohdan Łazuka w Tajem- nicy Mundialu pytał, co w czasie trwania autor Fantaisie musculaire i Sport et divertissement; mistrzostw świata w Hiszpanii zrobi Antoni Claude Debussy skomponował poemat taneczny Piechniczek. W 2002 r. śpiewak operowy, Gry; Alexander Tcherepnin stworzył Sonatine Marek Torzewski, którego rok wcześniej po- sportive pour saxophone alto et piano; Ernst Křenek proszono o zaśpiewanie Mazurka Dąbrow- był autorem jadowitej satyry na patologie drążące skiego przed meczem z Ukrainą, nagrał kom- świat sportu Schwergewicht, oder die Ehre der Na- pozycję Do przodu Polsko!. Pamiętny rok 1974 tion; Arthur Bliss skomponował operę The Olym- wspominał w czasie Euro 2012 w piosence pians; argentyński kompozytor Mauricio Kagel Idziemy na mecz zespół Wilki. Lider grupy stworzył oryginalną kompozycję Match for three players; a Bronisław Kazimierz Przybylski – Kró- lewski turniej (opracowano na podstawie: I. Grys, 44 Nie chodzi tutaj, rzecz jasna, o strzelanie op. cit., s. 9–12). goli „pod ladę”. ROZPRAWY NAUKOWE J. Jęcz 70 AWF WE WROCŁAWIU 2016, 52 Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej

– Robert Gawliński – przypominał, jak nie- przypomniał dwie podstawowe definicje wiele brakowało, aby polska drużyna pod „piękna futbolu”. Według pierwszej z nich wodzą Kazimierza Górskiego zagrała wów- wynika ono z prostoty zasad i łatwości ich czas w finale. W 2012 r. tematykę piłkarską przyswajania oraz minimalnych wymagań podjęli w swych kompozycjach także45: Ma- sprzętowych. Zgodnie z drugą natomiast ryla Rodowicz (Dalej Orły), Mc Sobieski (Pol- piękno gry rodzi się z nieprzewidywalności: ska Walcząca), Poparzeni Kawą Trzy (Piłkar- w czasie meczu może zdarzyć się wszystko47. -SKA), Qumple (Piłkarska piosenka), Liber Kwestia nieprzewidywalności dotyczy rów- i InoRos (Czyste szaleństwo), Kabaret OT.TO nież wykorzystywania muzyki, nierozerwal- (Razem damy radę), Feel (Zwycięstwa smak) nie złączonej ze światem piłki nożnej. Pełni i Chemia (Jedyne, czego chcę). uczestnictwa w wydarzeniu sportowym nie Do spotkania na linii muzyka–sport do- można osiągnąć wyłącznie poprzez ogląda- chodzi nie tylko w polu bramkowym, lecz nie, lecz także poprzez aktywne, sponta- również semantycznym, nie mówimy bowiem niczne uczestnictwo. A elementy muzyczne wyłącznie o „mistrzostwach świata (Europy) – nośniki nagromadzonych, zintensyfiko- w piłce nożnej”, „zawodnikach przeciwnych wanych emocji – pełnią rolę wielofunkcyj- drużyn”, „podaniach” czy o „przedłużonym nego medium komunikacji, stanowiąc jed- czasie gry”, ale po prostu o „rozgrywkach nocześnie jeden ze składników widowiska piłkarskich”, „graczach”, „zagrywkach” czy kulturowego. „dogrywce”. Zawarty w słowach rdzeń „gra” traci tu częściowo niezależność, aby po se- Bibliografia mantycznych metamorfozach, już nie wy- łącznie w tej jednej, ale w zwielokrotnionej Alter J. (1990), A Socio-Semiotic Theory of Theatre, postaci na stałe wejść do słownika nie tylko University of Pennsylvania Press, Philadelphia. futbolu, lecz języka w ogóle46. A przecież słowo Carslon M. (2007), Performans, WN PWN, War­ „gra” przywołuje również muzyczne kono- szawa. tacje. W języku polskim „gra się” na instru- Coubertin de P., (1988), Nowożytna Olimpiada, Kultura Fizyczna mentach muzycznych, tak jak „gra się” sporcie, , 11–12; przedruk [w:] Mło- dzikowski G. (oprac.), Pierre de Coubertin, w dyscyplinach, których uczestnicy mają bez- Przemówienia, pisma różne i listy, PTNKF, pośredni kontakt z piłką. Również atrybut Warszawa, 1994, 58. sędziego piłkarskiego – niewinny z pozoru Czubaj M., Drozda J., Myszkorowski J. (2012), Post- gwizdek – poprzez swoją nazwę przywołuje futbol. Antropologia sportu, Katedra, Gdańsk. muzyczne skojarzenia. Ślady obecności mu- Dudała J. (2004), Fani-chuligani: rzecz o polskich zyki odnaleźć więc można nawet w nazwach kibolach. Studium socjologiczne, Żak, War- przedmiotów pozornie z nią niezwiązanych. szawa. Przechodząc do podsumowania, chcia- Foucault M. (2006), O innych przestrzeniach. Heterotopie, Kultura Popularna, 2, 65–78. łabym przywołać koncepcję Krafta. W arty- kule Aesthetics of the beautiful game autor 47 Por. “Football is a beautiful game because it appeals to everybody, because anybody can 45 Wymienione utwory wraz z Koko Euro spoko play it, because you need just a place and a ball, i kompozycją Idziemy na mecz grupy Wilki zna- because rules are so simple to learn, and because lazły się w finale plebiscytu „Hit Biało-Czerwo- after short initiation anybody can immediately nych” organizowanego przez PZPN, Radio Zet, enjoy watching it”. Stołeczną Estradę i Program 1 Polskiego Radia. “Football is such a beautiful game because it W esemesowym głosowaniu zadecydowano, że is completely unpredictable: anything can hap- oficjalną piosenką polskiej reprezentacji będzie pen”. Zob. L. Kraft, Aesthetics of the beautiful kompozycja zespołu Jarzębina. game, Soccer & Society, 2014, 15, 3, s. 354–355. 46 A nie jest to przecież całkowicie oczywiste. W kontekście tematu pracy warto przypom­ Na przykład w języku niemieckim ten sam cza- nieć, że Kraft, oprócz wielu wybitnych publikacji, sownik („spielen”) odnosi się do gry w muzyce napisał artykuł poświęcony co prawda nie piłce i w sporcie, zaś np. język włoski wyraźnie te nożnej, a taekwondo, niemniej tekst okazał się czynności rozgranicza („suonare” – w odniesieniu szczególnie inspirujący. Por. L. Kraft, The aesthetic do gry na instrumencie, „giocare” – w odniesieniu experience of the combat athletes in taekwondo, do sportu). Fair Play, 2014, 2, 2, s. 81–104. J. Jęcz ROZPRAWY NAUKOWE Polihymnia na spalonym. Pomiędzy światem muzyki i piłki nożnej 2016, 52 AWF WE WROCŁAWIU 71

Giemza L. (red.) (2012), Pisarze wobec futbolu. 2012 i przemiany kultury polskiej, Narodo- Negacje – irytacje – fascynacje, Norbertinum, we Centrum Kultury, Warszawa, 155–165. Lublin. Olszewska I. (1981), Muzyka a różne formy aktyw- Gorący A. (2009), Widowisko sportowe – studium ności ruchowej, Wychowanie Fizyczne i Sport, agresji. Uwarunkowania zachowań agresyw- 3, 65–78. nych kibiców piłki nożnej, Wyższa Szkoła Kul- Piotrowski P. (2000), Szalikowcy: o zachowaniach tury Fizycznej i Turystyki im. Haliny Kono- dewiacyjnych kibiców sportowych, A. Mar- packiej, Pruszków. szałek, Toruń. Grys I. (1998), Muzyka i sport, Muzeum Sportu Pływaczewski W., Kudrelek J. (red.) (2010), Przes­ i Turystyki, Warszawa. tępczość stadionowa: etiologia, fenomenologia, https://www.youtube.com/watch?v=gZJbdwIK- przeciwdziałanie zjawisku, Wyższa Szkoła caA [dostęp: 11.07.2015]. Policji, Szczytno. https://www.youtube.com/watch?v=H5TY- Pływaczewski W., Wiśniewski B. (red.) (2012), Prze- xj5EnFY [dostęp: 11.07.2015]. stępczość stadionowa. Diagnoza i przeciwdzia- https://www.youtube.com/watch?v=H5TY- łanie zjawisku, Wyższa Szkoła Policji, Szczytno. xj5EnFY00 [dostęp: 11.07.2015]. Roger J. (1962), Muzyka i ruch, Kultura Fizyczna, http://www.sportfan.pl/artykul/wuwuzele-juz- 2, 155–158. w-europie-zobacz-co-wymyslili-chorwa- Sahaj T. (2007), Fani futbolowi. Historyczno-spo- ci-18247 [dostęp: 09.07.2015]. łeczne studium zjawiska kibicowania, AWF, Jabłońska B. (2014), Socjologia muzyki, Scholar, Poznań. Warszawa. Sahaj T. (2011), Melanż piłki nożnej i polityki. Jurczak J. (2011), Chuligaństwo stadionowe: sym- Studium przypadków pseudokibicowania, [w:] bole i gesty na polskich stadionach, Wyższa Społeczne zmagania ze sportem, Wydział Nauk Szkoła Policji, Szczytno. Społecznych UAM, Poznań, s. 225–240. Kołodziejek E. (2005), Człowiek i świat w języku Sahaj T. (2012), Aktywność stadionowa i pozasta- subkultur, US, Szczecin. dionowa (pseudo)kibiców futbolowych w Kosiewicz J. (2004), Filozoficzne aspekty kultury kontekście przygotowań do Euro 2012, [w:] fizycznej i sportu, BK, Warszawa. Cynarski W.J., Kosiewicz J., Obodyński K. Kowalski R. (2002), Szalikowcy – potomkowie (red.), Kultura fizyczna i sport w zwierciadle hooligana: społeczno-kulturowe źródła agresji nauk społecznych, UR, Rzeszów, 95–106. widowni sportowych, A. Marszałek, Toruń. Schechner R. (2006), Performatyka: Wstęp, Ośro- Kraft L. (2014), Aesthetics of the beautiful game, dek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego Soccer & Society, 15 (3), 353–375. i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław. Kraft L. (2014), The aesthetic experience of the Szczepek S. (2005), Korzenie Mundiali, „Piłka w combat athletes in taekwondo, Fair Play, 2 (2), grze”, cz. 3, listopad, 4–7. 81–104. Wołowski D., Świat stanął na głowie, http://da- Kubicki P., Operowy śpiewak zaśpiewał Chorwa- riuszwolowski.blog.interia.pl/?id=1907192 tom o penisie, „Dziennik pl”, [cyt. za:] http:// [dostęp: 11.07.2015]. sport.dziennik.pl/artykuly/122648,operowy- Zasady na Żylecie [http://zyleta.info/?page_id=2] spiewak-zaspiewal-chorwatom-o-penisie. [dostęp: 08.07.2015]. Zygmunt A.E. (2011), Klagenfurt nie Grunwald. html [dostęp: 04.06.2013]. Media o meczu Polska – Niemcy, [w:] Rogow- Lewandowski M. (2013), The language of football: ski Ł., Skrobacki R. (red.), Społeczne zmaga- an English-Polish contrastive study, UAM, nia ze sportem, Wydział Nauk Społecznych Poznań. UAM, Poznań, 89–100. MacAloon J. (2009), Igrzyska olimpijskie a teoria widowisk w społeczeństwach współczesnych, [w:] MacAloon J. (red.), Rytuał, dramat, święto, Praca wpłynęła do Redakcji: 13.11.2015 spektakl. Wstęp do teorii widowiska kultu- Praca została przyjęta do druku: 10.03.2016 rowego, UW, Warszawa, 360–419. Massaka I. (2009), Muzyka jako instrument wpły- Adres do korespondencji: wu politycznego, Ibidem, Kurowice. Jadwiga Jęcz Meyer L. (1974), Emocja i znaczenie w muzyce, Pracownia Badań nad Tradycją Europejską PWM, Kraków. Myszkorowski J. (2012), Analiza oficjalnej komu- Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej nikacji organizatora Euro 2012 a UEFA w kon- Uniwersytet im. Adama Mickiewicza tekście zderzenia globalności (standaryzacja) ul. Aleksandra Fredry 10 z lokalnością (indywidualizacja), [w:] Maty- 61-701 Poznań siak A. (red.), Stadion – miasto – kultura. Euro e-mail: [email protected]