Alterra Wageningen UR Alterra Wageningen UR is hét kennisinstituut voor de groene leefomgeving en Postbus 47 bundelt een grote hoeveelheid expertise op het gebied van de groene ruimte en het Gewasbeschermingsmiddelen in de 6700 AA Wageningen duurzaam maatschappelijk gebruik ervan: kennis van water, natuur, bos, milieu, T 317 48 07 00 bodem, landschap, klimaat, landgebruik, recreatie etc. www.wageningenUR.nl/alterra Drentsche Aa De missie van Wageningen UR (University & Research centre) is ‘To explore the potential of nature to improve the quality of life’. Binnen Wageningen UR bundelen Alterra-rapport 2532 Oorzakenanalyse en maatregelen 9 gespecialiseerde onderzoeksinstituten van stichting DLO en Wageningen ISSN 1566-7197 University hun krachten om bij te dragen aan de oplossing van belangrijke vragen in het domein van gezonde voeding en leefomgeving. Met ongeveer 30 vestigingen, 6.000 medewerkers en 9.000 studenten behoort Wageningen UR wereldwijd tot de R. Kruijne, J.W. Deneer, S. Heijting en J. Roelsma aansprekende kennisinstellingen binnen haar domein. De integrale benadering van de vraagstukken en de samenwerking tussen verschillende disciplines vormen het hart van de unieke Wageningen aanpak. Gewasbeschermingsmiddelen in de Drentsche Aa Oorzakenanalyse en maatregelen R. Kruijne1, J.W. Deneer1, S. Heijting2 en J. Roelsma3 1 Alterra Wageningen UR 2 Plant Research International, Wageningen UR 3 tot eind 2014 Alterra Wageningen UR; m.i.v. 2015 Wetterskip Fryslân Dit onderzoek is uitgevoerd door Alterra Wageningen UR en Plant Research International Wageningen UR (projectnummer 5241038). Alterra Wageningen UR Wageningen, januari 2015 Alterra-rapport 2532 ISSN 1566-7197 R. Kruijne, J.W. Deneer, S. Heijting en J. Roelsma, 2015. Gewasbeschermingsmiddelen in de Drentsche Aa; Oorzakenanalyse en maatregelen. Wageningen, Alterra Wageningen UR (University & Research centre), Alterra-rapport 2532. 54 blz.; 12 fig.; 9 tab.; 21 ref. Waterbedrijf Groningen gebruikt het water van de Drentsche Aa voor drinkwaterbereiding. Ter hoogte van het innamepunt worden regelmatig bestrijdingsmiddelen aangetroffen in normoverschrijdende concentraties. Het oppervlaktewater in het stroomgebied is intensief bemonsterd in de periode 2011- 2013. Vijf stoffen zijn geselecteerd voor een analyse van de oorzaken van het aantreffen in het oppervlaktewater. Voor de meeste stoffen is drainage en mogelijk ook afspoeling de belangrijkste emissieroute. Het probleem valt niet op te lossen door alleen naar het gebruik in de landbouw te kijken, of door uitsluitend maatregelen te nemen die gericht zijn op het beperken van drift. Maatregelen dienen genomen te worden op de meest kwetsbare locaties of percelen, waar deze in termen van emissiereductie en kosten het meest effectief zijn. Er zijn aanknopingspunten om deze locaties op voorhand te selecteren. Trefwoorden: gewasbeschermingsmiddelen, bestrijdingsmiddelen, waterkwaliteit, drinkwater, Drentsche Aa Dit rapport is gratis te downloaden van www.wageningenUR.nl/alterra (ga naar ‘Alterra-rapporten’ in de grijze balk onderaan). Alterra Wageningen UR verstrekt geen gedrukte exemplaren van rapporten. © 2015 Alterra (instituut binnen de rechtspersoon Stichting Dienst Landbouwkundig Onderzoek), Postbus 47, 6700 AA Wageningen, T 0317 48 07 00, E [email protected], www.wageningenUR.nl/alterra. Alterra is onderdeel van Wageningen UR (University & Research centre). • Overname, verveelvoudiging of openbaarmaking van deze uitgave is toegestaan mits met duidelijke bronvermelding. • Overname, verveelvoudiging of openbaarmaking is niet toegestaan voor commerciële doeleinden en/of geldelijk gewin. • Overname, verveelvoudiging of openbaarmaking is niet toegestaan voor die gedeelten van deze uitgave waarvan duidelijk is dat de auteursrechten liggen bij derden en/of zijn voorbehouden. Alterra aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen. Alterra-rapport 2532 | ISSN 1566-7197 Foto omslag: (C) AEROPHOTO EELDE Inhoud Woord vooraf 5 Samenvatting 7 1 Introductie 11 1.1 Achtergrond 11 1.2 Doelstelling 11 1.3 Aanpak 12 1.4 Leeswijzer 12 2 Regionaal beleid 13 3 Monitoring 16 3.1 Meetprogramma’s 16 3.2 Waterkwaliteit 17 3.2.1 Aangetroffen stoffen 17 3.2.2 Normoverschrijding 18 4 Gebiedsgegevens 19 4.1 Grondgebruik 19 4.2 Bodem en hydrologie 19 4.3 Hydrologie 20 4.4 Oppervlaktewater 20 4.5 Vanggebied van meetlocaties 20 5 Regionale verbruiksgegevens 22 5.1 Selectie van stoffen 22 5.2 Methode van verzamelen gegevens 23 5.2.1 Vragenlijsten 23 5.2.2 Gesprekken met bedrijven en instanties 23 5.3 Respons 24 5.3.1 Vragenlijsten 24 5.3.2 Gesprekken met bedrijven en instanties 25 6 Oorzakenanalyse 26 6.1 Methode 26 6.2 Terbuthylazin 27 6.3 Metribuzin 29 6.4 MCPA 32 6.5 Carbendazim (thiofanaat-methyl) 36 6.6 Esfenvaleraat 39 7 Discussie 41 7.1 Verzamelde gegevens 41 7.2 Oorzaken 43 7.2.1 Terbuthylazin 43 7.2.2 Metribuzin 44 7.2.3 MCPA 45 7.2.4 Carbendazim 46 7.2.5 Esfenvaleraat 47 7.3 Maatregelen 47 7.3.1 Van vanggebieden naar percelen 47 7.3.2 Niet-landbouw 48 8 Conclusies en aanbevelingen 49 8.1 Conclusies 49 8.2 Aanbevelingen 50 Literatuur 52 Bijlage 1 Gegevens Stroomgebied Drentsche Aa Bijlage 2 Monitoring Bijlage 3 Fact Sheet terbuthylazin Bijlage 4 Fact Sheet metribuzin Bijlage 5 Fact Sheet MCPA Bijlage 6 Fact Sheet carbendazim (thiofanaat-methyl) Bijlage 7 Fact Sheet esfenvaleraat Bijlage 8 Kwetsbaarheid van percelen in vanggebied Laaghalen Woord vooraf Waterbedrijf Groningen gebruikt het water van de Drentsche Aa voor drinkwaterbereiding. Ondanks inspanningen van alle betrokken partijen wordt de laatste jaren een onverminderd aantal bestrijdingsmiddelen aangetroffen in het water van de Drentsche Aa. In 2010 is het project Schone Bron Drentsche Aa van start gegaan met een uitbreiding van de reguliere monitoringsactiviteiten en met campagnes gericht op de bewustwording van de problematiek onder groepen gebruikers en belanghebbenden. Volgend op een bespreking over de uitkomsten van de monitoring door het waterschap Hunze en Aa’s, Provincie Drenthe, Waterbedrijf Groningen en Wageningen UR, heeft Elizabeth Hartgers van Alterra Wageningen UR een onderzoeksvoorstel ingediend bij het Kennis Basis Programma van Wageningen UR. Met de ontvangst van een aanvullende financiële bijdrage van de gebiedspartners en de goedkeuring door de programmacommissie van Wageningen UR is het onderzoeksproject Gewasbeschermingsmiddelen in de Drentsche Aa begin 2014 van start gegaan. Het projectteam van Alterra en Plant Research International (PRI), Wageningen UR is veel dank verschuldigd aan Marian van Dongen van het waterschap Hunze en Aa’s, Theo Vlaar en Natasja Fraters van het Waterbedrijf Groningen, Anton Dries en Gerda Brilleman van Provincie Drenthe, vertegenwoordigers van groepen gebruikers, handel en adviseurs uit het gebied, en Harry Massop van Alterra, Wageningen UR. Zij hebben belangrijke gegevens en informatie geleverd en zonder deze bijdragen was de uitvoering van dit onderzoek niet mogelijk geweest. De auteurs bedanken Ton van der Linden van het RIVM voor het kritisch doornemen van het rapport en voor de suggesties voor verbetering. Alterra-rapport 2532 | 5 6 | Alterra -rapport 2532 Samenvatting Aanleiding en doel Het stroomgebied van de Drentsche Aa kent een verscheidenheid aan functies. Naast een groot areaal landbouw is er ook belangrijke natuur en stedelijk gebied van de gemeente Assen. Het water van de Drentsche Aa wordt gebruikt voor drinkwaterbereiding en de aanwezigheid van gewasbeschermings- middelen en biociden in het oppervlaktewater van de Drentsche Aa leidt tot hoge zuiveringskosten voor het Waterbedrijf Groningen. Ondanks inspanningen in de afgelopen decennia om te komen tot een verbetering van de waterkwaliteit in de Drentsche Aa is de laatste jaren een onverminderd aantal van deze stoffen aangetroffen. Hiermee blijft een structurele verbetering van de waterkwaliteit buiten beeld. In 2010 is het project Schone Bron Drentsche Aa van start gegaan met een uitbreiding van de monitorings- activiteiten van het waterschap Hunze en Aa’s en het Waterbedrijf Groningen en met campagnes gericht op de bewustwording van de problematiek onder groepen gebruikers en andere belanghebbenden. In het onderzoeksproject van Wageningen UR is gebruik gemaakt van de monitoringsresultaten van het project Schone Bron Drentsche Aa. Het doel van het onderzoeksproject van Wageningen UR is om de meest aannemelijke bronnen en routes van verontreiniging van het oppervlaktewater in de Drentsche Aa te bepalen en om een voorstel te doen voor emissiebeperkende maatregelen met perspectief op een structurele verbetering van de waterkwaliteit. Materiaal en methode Het waterschap Hunze en Aa’s, Waterbedrijf Groningen, Provincie Drenthe, en vertegenwoordigers van diverse groepen gebruikers, handel en adviseurs hebben uiteenlopende gegevens verstrekt over het stroomgebied en over het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Deze informatie is door het projectteam van Alterra en PRI, Wageningen UR aangevuld aan de hand van de literatuur en gegevensbronnen die in beheer zijn van Wageningen UR. Voor elke stof is een fact sheet opgesteld met gegevens over het gedrag van de stof in het milieu, het toegelaten gebruik, het gebruik in de praktijk, emissiefactoren, en de monitoringsresultaten. Er zijn gebiedsgegevens verzameld over het grondgebruik, de uitspoelingsgevoeligheid van de bodem, buisdrainage van landbouwpercelen, het afstromingsrisico van landbouwpercelen, en de hydrologische