‘Mo Scéal Féin i mo Dhá Theanga Féin’: Teanga, Códmheascadh, Pearsa agus Féiniúlacht i Reacaireacht Dátheangóirí Óga as Gaeltacht Thír Chonaill
Kevin Conroy (Caoimhín Mac Con Raoi)
Tá an tráchtas seo á chur faoi bhráid Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, d’fhonn cuid de na coinníollacha a bhaineann le bronnadh an M.A. sa Phleanáil Teanga a chomhlíonadh
Acadamh na hOllscolaíochta Gaeilge Ollscoil na hÉireann, Gaillimh
Meán Fómhair 2011
Ceann Scoile: An Dr Conchúr Ó Giollagáin
Stiúrthóir: An Dr Brian Ó Curnáin
Achoimre
Pléitear sa tráchtas seo riocht an dátheangachais i gcás chainteoirí óga dúchais Gaeilge as Gaeltacht Thír Chonaill. Bailíodh scéalta pearsanta ó dheichniúr daoine óga (a rugadh idir 1988 agus 1992) as Gaoth Dobhair agus Rann na Feirste i nGaeilge agus i mBéarla. In anailís an chás-staidéir seo, tugtar aghaidh faoi leith ar chúrsaí sainréime teanga, cumas na gcainteoirí sa Ghaeilge agus sa Bhéarla, an chaoi a mbaineann na cainteoirí feidhm as na hacmhainní teanga atá acu le scéalta pearsanta a insint, chomh maith leis an léargas a thugas sé seo ar phearsantacht agus fhéiniúlacht na gcainteoirí le hais a dtuairimí féin faoin ábhar. Cuirtear san áireamh gur mionteanga atá i mbaol báis atá sa Ghaeilge agus tionchar choibhneas cumhachta an dá theanga i sochaí na Gaeltachta agus na hÉireann freisin. Maítear go síleann roinnt dátheangóirí go bhfuil pearsantachtaí faoi leith acu de réir an teanga atá á labhairt acu. Is dócha go bhfuil dlúthbhaint ag cúrsaí cultúrtha leis seo chomh maith. Ach ó tharla go bhfuil an Béarla fite fuaite i saol ionann is chuile Ghael agus chuile Ghaeilgeoir anois, fiú sa Ghaeltacht, an fíor seo i gcás chainteoirí óga Ghaeltacht an lae inniu? An idirdhealaíonn siad an áit Ghaelach agus an áit Ghallda/neamh-Ghaelach, agus ar an modh céanna, an ndéantar idirdhealú ar an duine Gaelach agus ar an duine Gallda/Béarlaithe (ina gcás féin agus i gcás daoine eile)? Léireofar sa chás-staidéar seo gurb amhlaidh go bhfuil éagsúlacht mhór ann ó thaobh thraidisiúnachas na Gaeilge de agus i dtaca leis an nasc atá idir an dá theanga agus féiniúlacht na ndaoine seo. Cé go bhfuil chuile dhuine faoi bhrú ag an mBéarla agus faoina thionchar, tá cúpla faisnéiseoir ann ag a bhfuil Gaeilge measartha traidisiúnta dá n-aoisghrúpa agus a bhfuil áit lárnach ag an nGaeilge ina bhféiniúlacht. Ach os a choinne sin, tá cainteoirí eile a bhfuil Gaeilge i bhfad níos neamhthraidisiúnta acu agus nach bhfuil féiniúlacht ar leith acu a bhaineas leis an nGaeilge. Léireofar gurb é an chaoi a mbaineann ilchúiseanna leis an éagsúlacht seo—aois (fiú i gcás na gcúig bliana den am dealraitheach atá i gceist sa tráchtas), ceantar, teanga(cha) na tógála, agus nósanna teanga ina measc. Is cúis imní i gcónaí do thodhchaí na Gaeltachta mar cheantar inarb í an Ghaeilge teanga an phobail treocht chumas, úsáid agus fhéiniúlacht chultúrtha na Gaeilge i gcás aos óg na Gaeltachta.
i
Buíochas
Tá mé fíorbhuíoch den deichniúr Conallach as Rann na Feirste agus Gaoth Dobhair a bhí sásta a gcuid scéalta a aithris agus a roinnt liom—gan iadsan ní bheadh an t-ábhar agam don tráchtas seo ar chor ar bith. Gabhaim buíochas ó chroí freisin le Hannah Ní Bhaoill agus le Kayla Reed as ucht a gcuidithe chun na cainteoirí a aimsiú agus mar gheall ar chúnamh agus comhairle a thabhairt dhom go fial flaithiúil maidir le Gaeilge Thír Chonaill thar dhá bhliain anois (agus le linn dom an tráchtas a scríobh freisin).
Lena chois sin, gabhaim buíochas leis na daoine uile go léir a chuidigh liom go carthanach sa Chrann Óg, in Áislann Rann na Feirste, agus i bPobalscoil Ghaoth Dobhair nuair a bhí mé i mbun na hoibre páirce i dTír Chonaill.
Táim ag iarraidh m’fhíorbhuíochais a ghlacadh le mo stiúrthóir, Brian Ó Curnáin, chomh maith, as ucht a chúnaimh agus na moltaí leis an taighde seo a dhéanamh agus an tráchtas a scríobh. Ina theannta sin, ní mór dom mo bhuíochas a ghlacadh le Conchúr Ó Giollagáin agus na léachtóirí eile sa bPleanáil Teanga (agus sa MA sa Nua-Ghaeilge anuraidh freisin) a chuidigh go mór liom i rith na bliana. Tá mé faoi chomaoin ag mo chuid cairde agus comhscoláirí san Acadamh chomh maith as ucht a gcuid cairdis agus comhairle.
Glacaim buíochas leis an gCoimisiún Fulbright aríst as ucht an tacaíocht a thugadar dhom le bliain eile a chaitheamh in Éirinn chun tabhairt faoin MA seo sa bPleanáil Teanga. Chomh maith leis sin, tá mé buíoch de na múinteoirí Gaeilge go léir a bhí agam i Meiriceá agus in Éirinn a chuidigh liom chun Gaeilge a fhoghlaim.
Ar deireadh thiar, táim ag iarraidh mo bhuíochas a chur in iúl do mo thuismitheoirí, do mo dheirfiúracha, do mo dheartháir agus do mo mhuintir go léir thiar i Meiriceá a thuganns tacaíocht dhom i gcónaí.
Is amhlaidh gur orm féin amháin atá an locht má tá aon bhotún sa tráchtas seo.
- Caoimhín Mac Con Raoi, Meán Fómhair 2011
ii
Clár an tráchtais
Achoimre ...... i Buaíochas...... ii Clár an tráchtais ...... iii Tábla na bhfigiúirí ...... v Foclóirín an tráchtais ...... vii Caibidil 1 — Réamhrá, comhthéacs, léirmheas liteartha ...... 1 1.1 Réamhrá—Ábhar an tráchtais ...... 1 1.2 Comhthéacs—Léirmheas liteartha ...... 3 1.2.2 Fadhbanna sealbhaithe teanga sa nGaeltacht chomhaimseartha ...... 3 1.2.3 An Ghaeilge iarthraidisiúnta (.i. toradh an tsealbhaithe easnamhaigh) ...... 6 1.2.4 Sainréimeanna agus stíleanna teanga i gcás na mionteangacha ...... 8 1.2.5 Dátheangachas, déchultúrthachas, féiniúlacht, agus pearsantacht ...... 10 1.2.6 An tsícshochtheangeolaíocht; an phearsa sa heitribhéascna; comhghníomhaíocht shóisialta—Múnla anailíseach Koven: ‘voicing’ srl...... 15 1.3 Sprioc taighde – ceisteanna le freagairt ...... 17 Caibidil 2 — Modhanna taighde ...... 18 2.1 An plean bunaidh ...... 18 2.2 Cúlra na bhfaisnéiseoirí ...... 18 2.3 Obair pháirce ...... 20 2.4 Trascríobh, códú, agus anailís ...... 22 Caibidil 3 — Torthaí ginearálta na n-agallamh ...... 23 Caibidil 4 — Cumas sa Ghaeilge - an teanga féin sna scéalta ...... 26 4.1 Forbhreathnú ...... 26 4.2 Na ceisteanna foclóra agus abairtí ...... 27 4.2.1 Foclóir ...... 27 4.2.2 Na ceisteanna ...... 29 4.3 An chanúint áitiúil agus an Ghaeilge chaighdeánaithe ...... 34 4.4 An Ghaeilge iarthraidisiúnta ...... 41 4.5 Na claochluithe tosaigh ...... 45 4.6 An tuiseal ginideach ...... 49 4.7 Sárchéim agus breischéim na haidiachta ...... 50 4.8 Códmhalartú agus códmheascadh ...... 50 4.8.1 Marcóirí dioscúrsa sna scéalta Gaeilge ...... 50
iii
4.8.2 An Béarla sna scéalta Gaeilge ...... 58 4.8.3 An Ghaeilge sna scéalta Béarla ...... 61 4.9 An Ghaeilge sna scéalta scríofa ...... 63 4.10 Achoimre as chumas gramadaí na bhfaisnéiseoirí—scéalta béil agus scríofa ...... 67 Caibidil 5 — Réimeanna agus réimsí Teanga ...... 68 5.1 Sainréimeanna teanga ...... 68 5.1.1 Samplaí d’fhoirmiúlacht nó de neamhfhoirmiúlacht na bhfocal agus na gcor cainte ó na cainteoirí uilig—comparáid idir an Ghaeilge agus an Béarla ...... 69 5.1.2 Ráitis chráifeacha ...... 74 5.1.3 Na boic ...... 74 5.2 Sainréim teanga agus na scéalta scríofa ...... 75 5.3 Nós an chódmhseactha agus an chódmhalartaithe ...... 78 5.4 Saibhreas foclóra an dá theanga—líon na lemmata ...... 79 Caibidil 6 — Tuairimí na ndaoine óga féin faoina bhféiniúlacht agus an dá theanga, srl...... 82 6.1 “Ní an duine céanna mé sa dá theanga” ...... 83 6.2 Féiniúlacht teanga, tuairimí pearsantachta láidre agus an leathlíofacht? ...... 86 6.3 Daoine a tógadh le Gaeilge agus Béarla ...... 88 6.4 Tógáil le Gaeilge (amháin/go príomha), an phearsantacht chéanna ...... 90 6.5 Cleachtas teanga ...... 91 6.6 Foghlaimeoirí ...... 91 6.7 “Guth” agus tábhacht an chleachtais agus na nósanna teanga ...... 92 6.8 Teorantacht na teanga féin ...... 93 6.9 Achoimre...... 93 Caibidil 7 — Torthaí na hanailíse ar ghuthú na hinsinte ...... 94 7.1 Comhréir mheánach na trí ról cainte de réir clásail ...... 95 7.2 Coibhneas na ról cainte: an deichniúr cainteoirí ...... 97 7.3 An dioscúrsa díreach ...... 102 7.4 Sainréimeanna teanga agus na róil éagsúla ...... 104 Caibidil 8 — Mionphlé ar scéalta “Nóra” (cainteoir 4B89) ...... 104 8.1 An cainteoir ...... 104 8.2 Struchtúr an phlota—céard a dúradh le hais an chaoi ar dúradh é ...... 107 8.3 Anailís ar na trí Scéal ...... 108 8.3.1 Frustrachas agus an Bus ...... 110 8.3.2 “Tír gan Teangaidh, Tír gan Anam” ...... 112 8.3.3 Comórtas Peile na Gaeltachta ...... 117 8.4 Tábhacht an chomhthéacs áitiúil ...... 120
iv
Caibidil 9 — Conclúid ...... 124 9.1 Achoimre ar fhreagraí na gceisteanna taighde ...... 124 9.2 Impleachtaí na dtorthaí seo don Phleanáil Teanga don Ghaeilge sa Ghaeltacht ...... 126 Leabharliosta ...... 130 Aguisíní ...... 135 Aguisín I—Na ceisteanna foclóra ...... 135 Aguisín II—Na scéalta reicthe ...... 137 Aguisín III—Na scéilíní scríofa ...... 190
Tábla na bhfigiúirí Tábla 1-A Cumas an dreama óig Ghaeltachta i nGaeilge agus i mBéarla ...... 4 Tábla 2-A Faisnéis chúlra ar na cainteoirí ...... 19 Tábla 3-A Líon na bhfocal sa trascríbhinní agus céatadán de réir cainteora ...... 24 Tábla 4-A Achoimre fhreagraí na bhfaisnéiseoirí ar na ceisteanna foclóra ...... 27 Tábla 4-B Tábla achoimre ar líon na gcomharthaí de ní agus cha de réir cainteora ...... 40 Tábla 4-C Earráid easpach agus earráid ócáidithe maidir leis na claochluithe tosaigh ...... 45 Tábla 4-D Claochluithe tosaigh cruinne de réir na Gaeilge traidisiúnta ...... 46 Tábla 4-E Coibhneas na gclaochluithe tosaigh earráideacha de réir cainteora ...... 47 Tábla 4-F Coibhneas na n-earráidí claochluithe tosaigh de réir líon na bhfocal sa trascríobh ...... 47 Tábla 4-G An tuiseal ginideach traidisiúnta agus neamhthraidisiúnta sa chorpas ...... 49 Tábla 4-H Comharthaí traid. agus neamhthraid. bhreischéim agus shárchéim na haidiachta...... 50 Tábla 4-I Marcóirí dioscúrsa Gaeilge agus Béarla ...... 51 Tábla 4-J Céatadán na marcóirí dioscúrsa Gaeilge sna scéalta Gaeilge amháin ...... 53 Tábla 4-K Líon na bhfocal nach raibh litrithe mar is ceart i leaganacha Gaeilge na scéalta scríofa .... 64 Tábla 5-A Rogha samplaí de réimeanna teanga ó na scéalta reicthe Gaeilge agus Béarla ...... 70 Tábla 5-B Rogha samplaí de réimeanna teanga ó na scéilíní scríofa Gaeilge agus Béarla ...... 76 Tábla 5-C Coibhneas líon na lemmata agus líon na bhfocal sna scéalta scríofa ...... 80 Tábla 5-D Comhréir mheánach líon na lemmata sna scéalta scríofa de réir míle focal ...... 80 Tábla 5-E Lemmata i rogha na scéalta béil - comparáid idir an dá leagan ...... 80 Tábla 7-A Comhréir mheánach na gclásal sna trí ról cainte—scéalta uilig an deichniúir chainteoirí .. 95 Tábla 7-B Comhréir mheánach na gclásal sna sé ról cainte—an deichniúr cainteoirí ...... 95 Tábla 7-C Comhréir na dtrí ról cainte: Na cainteoirí go léir fré chéile ...... 97 Tábla 7-D Comhréir na sé ról cainte: Na cainteoirí go léir fré chéile ...... 97 Tábla 7-E Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 1B88...... 97 Tábla 7-F Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 1B88 ...... 98 Tábla 7-G Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 2B88 ...... 98 Tábla 7-H Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 2B88 ...... 98 Tábla 7-I Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 3F89 ...... 98 Tábla 7-J Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 3F89 ...... 98 Tábla 7-K Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 4B89 ...... 99 Tábla 7-L Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 4B89 ...... 99 Tábla 7-M Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 5B91 ...... 99
v
Tábla 7-N Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 5B91 ...... 100 Tábla 7-O Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 6B90 ...... 100 Tábla 7-P Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 6B90 ...... 100 Tábla 7-Q Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 7B92 ...... 100 Tábla 7-R Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 7B92...... 100 Tábla 7-S Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 8F92 ...... 101 Tábla 7-T Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 8F92 ...... 101 Tábla 7-U Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 9B89 ...... 101 Tábla 7-V Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 9B89 ...... 101 Tábla 7-W Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 10F90 ...... 101 Tábla 7-X Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 10F90 ...... 102 Tábla 7-Y Comhréir mheánach de chineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh—na cainteoirí go léir ...... 103 Tábla 7-Z Comhréir mheánach de chineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh—na cainteoir go léir: Béarla sna scéalta Gaeilge as an áireamh ...... 103 Tábla 8-A Comhréir na ról cainte: Iomlán na scéalta—Cainteoir 4B89 ...... 108 Tábla 8-B Comhréir na sé ról cainte: Iomlán na scéalta—Cainteoir 4B89 ...... 108 Tábla 8-C Comhréir cineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh – Iomlán scéalta chainteoir 4B89 ...... 109 Tábla 8-D Comhréir na dtrí ról cainte: Na trí scéal seo amháin ...... 109 Tábla 8-E Comhréir na sé ról cainte: Na trí scéal seo amháin ...... 110 Tábla 8-F Comhréir na dtrí ról cainte: “Frustrachas agus an Bus” ...... 110 Tábla 8-G Comhréir na sé ról cainte: “Frustrachas agus an Bus” ...... 110 Tábla 8-H Comhréir na dtrí ról cainte: “Tír gan Teangaidh...” ...... 115 Tábla 8-I Comhréir na sé ról cainte: “Tír an Teangaidh...” ...... 115 Tábla 8-J Comhréir na dtrí ról cainte: “Comórtas Peile na Gaeltachta” ...... 118 Tábla 8-K Comhréir na sé ról cainte: “Comórtas Peile na Gaeltachta” ...... 118
Léaráid 4-A Líon na bhfocal ceart de réir cainteora ...... 28 Léaráid 4-B Graf achoimre ar líon na leaganacha canúnacha agus caighdeánacha de réir cainteora ... 41 Léaráid 4-C Graf achoimre chéatadán earráid na gclaochluithe tosaigh, an tuisil ghinidigh thraidisiúnta, agus na marcóirí dioscúrsa Gaeilge i gcóimheas le chéile ...... 57 Léaráid 4-D Líon na bhfocal léacsach Béarla sna scéalta de réir cainteora ...... 60 Léaráid 4-E Coibhneas na bhfocal léacsach Béarla sna scéalta de réir líon na bhfocal i dtrascríobh na scéalta de réir cainteora ...... 61 Léaráid 4-F Graf achoimreach ar chumas gramadaí na bhfaisnéiseoirí—idir labhartha agus scríofa .. 67
vi
Foclóirín an tráchtais
AN DUINE ANN FÉIN, AN FHÉINEACHT ‘the self’
ANAILÍS AR GHUTHÚ NA HINSINTE/REACAIREACHTA ‘narrative analysis of voicing’
COMHARTHA ‘token’
COSÚLÚ ‘convergence’
GUTHÚ (NA PEARSA) ‘voicing’
HEITRIBHÉASCNA ‘heteroglossia’ (разноречие)
IDIRLABHRAÍ ‘interlocutor’ IDIRLABHRAÍOCH ‘interlocutory’ INSINT AN SCÉIL ‘narrative’ MAIREACHTÁIL (sa ról cainte) ‘inhabitance’ (of the speaker role) MOTHACHTÁIL ‘affect’ NEAMHTHAGRACH ‘non-referential’ REACAIRE ‘narrator’ REACAIREACHT ‘narration’ SÉAN ‘index’ SÉANA AN DUINE ANN FÉIN AGUS NA MOTHACHTÁLA ‘indexes of self and affect’ SÉANACH ‘indexical’ SÉANACHT ‘indexicality’ SEIFT SHÉANACH ‘indexical device’ TAGRACH ‘referential’ TAGRACHT ‘referentiality’ vii Caibidil 1 — Réamhrá, comhthéacs, agus léirmheas liteartha 1.1 Réamhrá—Ábhar an tráchtais Sa tráchtas seo, beidh mé ag plé le cúrsaí sainréime teanga, cumas sa Ghaeilge agus sa Bhéarla agus an gcaoi a mbaintear feidhm as na hacmhainní teanga sin le scéalta pearsanta a insint, chomh maith leis an léargas a thugas sé seo ar phearsantacht agus fhéiniúlacht na gcainteoirí, le hais a dtuairimí féin faoin ábhar. Cainteoirí óga (tuairim is scór bliain d’aois) as Gaeltacht Dhún na nGall atá i gceist—cainteoirí dúchais Gaeilge, mionteanga atá i mbaol báis. Maíonn roinnt dátheangóirí go bhfuil pearsantacht dhifriúil acu ag brath ar an teanga atá á labhairt acu agus seans maith go bhfuil baint ag cúrsaí cultúrtha (seachas teanga amháin) leis seo. Ach ós rud é go bhfuil an Béarla fite fuaite i saol chuile Ghael agus chuile Ghaeilgeoir anois, nach mór, an fíor seo i gcás chainteoirí óga Ghaeltacht an lae inniu? D’ainneoin na n-iliarrachtaí athbheochana agus cothabhála teanga go léir, cé gur mhoilligh ar mheath na Gaeilge sna ceantair Ghaeltachta ar feadh píosa, níor cuireadh ina stad go hiomlán é, agus tá an t-aistriú teanga go Béarla fós ag dul ar aghaidh. Ó na 1960idí i leith go háirithe,1 tháinig dlús le meath na Gaeilge mar theanga phobail sna ceantair Ghaeltachta ba láidre fiú (.i. Catagóir A in SCT2). Tháinig an dátheangachas (poiblí) chun cinn—agus an dátheangachas dealaitheach. Mar a léirítear in SCT agus in Ó Curnáin (2009) tá ag teip ar aos óg na Gaeltachta an Ghaeilge a shealbhú go hiomlán—ach sealbhaítear an Béarla go líofa gan stró. Seo é riocht na mionteanga. Ní hé pobal na Gaeilge amháin a bhfuil fadhbanna den chineál seo acu, ach is cuid den chúinse mhionteangach é an sealbhú easnamhach seo. Ní féidir éalú ón mBéarla áit ar bith in Éirinn nua-aoiseach na saolta seo, agus is cuid thábhachtach d’fhéiniúlacht na Gaeltachta (agus na hÉireann ar ndóigh) é an Béarla anois— agus an dátheangachas féin fiú.3 Tá an chumhacht (shóisialta) ag an mBéarla agus ag cainteoirí an Bhéarla. Táimid go léir faoi smacht mheáin chumarsáide an Bhéarla. Dá bharr seo uilig, tá easpa ionchuir chirt leordhóthanaigh ar fáil do na cainteoirí dúchais óga atá i mbun na teanga a shealbhú, chomh maith le castachtaí agus dúshláin a bhaineas leis an 1 Cf. Ó Curnáin (le teacht). 2 Staidéar Cuimsitheach Teangeolaíoch ar Úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht (Ó Giollagáin et al. 2007). Tabharfar SCT air amach anseo. 3 ‘Tá go leor Gaeilgeoirí níos tugtha d’idé-eolaíocht an dátheangachais ná don chine Gael mar choincheap. Is mó de dhia beag acu an dátheangachas ná an Gaelachas’ (Ó Curnáin 2009:106). 1 gcaidreamh idir mhóramh agus mhionlach. Ní hannamh a dhéantar a lán códmhalartaithe agus daoine (.i. cainteoirí dúchais) ag labhairt Gaeilge, ach ní minic a dhéantar a leithéid (.i. ní minic a chuirtear Gaeilge i gcomhrá Béarla—códmhalartú nó códmheascadh aontreoch atá ann) agus an drong céanna ag labhairt as Béarla. Sa chás-staidéar seo, sula dtosófar ar chur síos a dhéanamh ar mo chuid taighde féin ar chainteoirí dúchais óga Thír Chonaill, tabharfar cur síos ar an gcomhthéacs idirnáisiúnta agus Éireannach. Cíorfar an t-eolas sa litríocht atá ar fáil maidir le riocht mionteangacha sa domhan, an sealbhú easnamhach i gcás na mionteangacha, deacrachtaí sealbhaithe teanga sa Ghaeltacht in Éirinn, feiniméan na Gaeilge iarthraidisiúnta, réimeanna teanga i gcás mionteangacha, agus cúrsaí féiniúlachta i gcás dátheangóirí (déchultúrtha). Pléifear tionchar an dátheangachais gan teorainn ar fhéiniúlacht na nGael agus taispeánfaidh mé na ceisteanna a eascraíos as taighde Koven i dtaca le cainteoirí dúchais Gaeilge— ceisteanna a spreag mé le tabhairt faoin ábhar seo ach go háirithe. Ansin, tosóidh mé ag plé le mo chuid taighde féin. I dtús báire, déanfaidh mé cur síos ar an mbealach ar thug mé faoin taighde—an mhodheolaíocht taighde agus na cainteoirí a bhí rannpháirteach (Caibidil 2). Ansin tabharfar cur síos gairid ar thorthaí ginearálta na n- agallamh (Caibidil 3). Ina dhiaidh sin, pléifidh mé cumas Gaeilge na bhfaisnéiseoirí mar a léirítear é sna scéalta pearsanta a d’insíodar (Caibidil 4): fairsinge na foclóra, cruinneas gramadaí, tréithe na Gaeilge traidisiúnta le hais na Gaeilge iarthraidisiúnta, an chanúint áitiúil le na Gaeilge caighdeánaithe díchanúnaithe, an códmheascadh sna scéalta, marcóirí dioscúrsa agus Gaeilge (neamhfhoirmiúil) scríofa na bhfaisnéiseoirí. Sa chéad chaibidil ina dhiaidh sin (5), pléifear réimeanna teanga sna scéalta. Ansin cuirfear tuairimí na gcainteoirí maidir le heispéireas a bheith ag insint na scéalta sa dá theanga agus maidir lena bpearsantacht agus lena bhféiniúlacht agus an Ghaeilge agus an Béarla (Caibidil 6). Tar éis dom sin a dhéanamh, pléifear le hionmhaireachtáil na ról cainte sna scéalta Gaeilge agus Béarla (Caibidil 7). Ansin déanfar mionanailís ar chúpla scéal de chuid cainteora amháin (Caibidil 8). Agus i ndeireadh na mbeart, i gCaibidil 9, pléifead na conclúidí a shíolraíos ón taighde seo, na himpleachtaí a bhaineas leis na torthaí seo agus an taighde atá fós de dhíth ar an ábhar seo. Faightear trascríbhinní de na scéalta a hinsíodh dom (na cinn a cuireadh san áireamh sa tráchtas) san Aguisín, agus na róil chainte marcáilte iontu. 2 1.2 Comhthéacs—Léirmheas liteartha 1.2.1 Mionteangacha, teangacha mionlaithe agus an sealbhú easnamhach Tá a fhios againn go bhfuil tromlach theangacha an domhain (nó tuairim is a leath) i mbaol a meatha go tubaisteach nó i mbaol a síothlaithe fiú sa chéad seo amach romhainn (cf. Crystal 2000: 18-19 agus Harrison 2007: 3). D’fhonn léargas a thabhairt ar fhíric thromchúiseach seo forlámhas na mórtheangacha agus na n-ollteangacha—is féidir a mheabhrú gur amhlaidh nach bhfuil ach 4% de dhaonra an domhain ag labhairt 96% de theangacha na cruinne agus tá 4% de theangacha an domhain á labhairt ag 96% den daonra iomlán (Crystal 2000: 14). Ceann de na castachtaí a bhaineas le sealbhú mionteanga é sealbhú na mórtheanga a bheith ar bun ag an am céanna nó luath i saol an pháiste ar a laghad. Is lú ionchur agus labhairt ghníomhach na mionteanga dá bhrí sin, agus is doilí an mhionteanga a shealbhú go críochnúil nó go hiomlán mar gheall air sin: A common pattern in simultaneous bilinguals is that as the child begins socialization in the majority language, the amount of input and use in the minority language is reduced. Consequently, the child’s competence in the heritage language begins to lag behind, such that the heritage language becomes, structurally and functionally, the weaker language. (Benmamoun, Montrul, agus Polinsky 2010: 44) Agus mar a phléifear ar ball, is é an chaoi a bhfuil sealbhú easnamhach i nGaeilge agus sóisialú i mBéarla ar siúl sna ceantair Ghaeltachta agus tá sé seo le sonrú i gcumas agus i gcleachtas teanga an aosa óig. 1.2.2 Fadhbanna sealbhaithe teanga sa nGaeltacht chomhaimseartha Agus an t-ionchur measctha (.i. a lán Béarla ag aois óg fiú) atá formhór ógbhaidh na Gaeltachta a fháil ar na saolta deireanacha seo, ní haon iontas é go mbeadh Béarla líofa acu ag aois an-óg agus go bhféadfadh nach sealbhaíonn siad an Ghaeilge go hiomlán. Sa Ghaeilge féin, ní thig le roinnt mhaith daoine óga iad féin a chur in iúl i nglan-Ghaeilge. Caithfidh siad a bheith ag códmheascadh (.i. ag baint feidhme as focail Bhéarla) agus iad ag déanamh iarrachta Gaeilge a labhairt: ‘Is fearr a chuireann an dream is óige iad féin in iúl le bheith ag tarraingt ar fhoclóir an Bhéarla’ (Ó Curnáin, le teacht). De réir an Staidéir Chuimsithigh Theangeolaíoch, is léir gur fearr an cumas Béarla atá ag aos óg na Gaeltachta ná an cumas Gaeilge ina dtuairim féin, mar is léir i dTábla 1-A thíos. 3 Tábla 1-A Cumas an dreama óig Ghaeltachta i nGaeilge agus i mBéarla An Ghaeltacht Catagóir A4 Catagóir B5 Catagóir C6 trí chéile is ‘fearr an comhrá a bheadh acu i 5% 10% 3% 3% nGaeilge ná i mBéarla’ ar chomhchumas: ‘comhrá maith 36% 61% 43% 23% sa dá theanga’ is ‘fearr an comhrá a bheadh acu i 59% 29% 54% 74% mBéarla ná i nGaeilge’ (SCT: 311) Le cois na ceiste ginearálta seo, fiafraíodh den aos óg i dtaca le haon deacrachtaí a bhíos acu chun ábhair éagsúla a phlé i nGaeilge agus i mBéarla agus mar an gcéanna faoina gcuid mothúchán a chur in iúl sa dá theanga. Is rífhollas ó na freagraí go léir don Ghaeltacht ar fad agus do na ceantair is lú Béarla fiú gur fearr a gcumas sa Bhéarla agus iad ag plé le hábhair ar nós cúrsaí comhaimseartha a bhaineas le saol na hóige (m.sh. popcheol, spórt, cluiche agus cúrsaí ríomhaireachta, obair scoile, agus a saol sóisialta) agus lena mothúcháin (m.sh. fearg, grá, áthas, brón, imní, frustrachas, mífhoighne, agus éad) (SCT 312-18). Beidh mé ag tabhairt aghaidhe faoi leith ar na mothúcháin go háirithe sa taighde seo, dá bharr sin. Is é tátal an Staidéir Chuimsithigh maidir le Catagóir A ná ‘go bhfuil an dátheangachas cothromaithe nó an dátheangachas le cumas sa Bhéarla in uachtar bainte amach ag na daoine óga i bpobail Chatagóir A agus go mbaineann siad leis an staid idirtheangach ina bhfuil lagú á dhéanamh ar a n-acmhainn teanga réimeanna áirithe teanga a shaothrú go saoráideach’ (SCT 319). Luíonn sé le réasún go mbíonn cainteoirí in ann a gcuid mothúchán a chur in iúl sa chéad teanga i gcodarsnacht leis an dara teanga (nó tríú teanga srl.) de ghnáth, ach ní hamhlaidh atá i gcás na mionteangóirí nár shealbhaigh an chéad teanga (.i. an mhionteanga) go hiomlán nó a bhfuil a gcumas sa T1 i ndiaidh creimeadh (Pavlenko 2008a agus Ó Curnáin, le teacht). Is soiléir gurb é seo a atá ag tarlú i gcás glúine óga na Gaeltachta anois, mar a léiríonn an fhianaise in SCT. Ar ndóigh, ní shealbhaítear teanga ón teaghlach amháin, ach is cuid thábhachtach den phróiseas sealbhaithe teanga é an sóisialú i measc comhaoiseach—baineann a lán nósanna teanga le glúin ar leith. Léirítear in Staid Reatha na Scoileanna Gaeltachta agus in SCT araon gurb é sóisialú trí Bhéarla an toradh is minice ar chóras oideachais na Gaeltachta 4 Cuimsíonn an catagóir seo na ceantair Ghaeltachta is láidre ó thaobh na teanga de, .i. na ceantair ina labhraíonn os cionn 67% den daonra an Ghaeilge go laethúil. Baineann na ceantair Chonallacha atá idir chamáin agam sa tráchtas seo leis an gcatagóir seo go bunúsach (Machaire Chlochair, Mín an Chladaigh agus Dún Lúiche i gCatagóir A; ach Anagaire i gCatagóir B). Cé go bhfuil Rann na Feirste i dtoghroinn Anagaire, tá próifíl teanga an bhaile fhearainn seo cosúil le Catagóir A (cf. Ó Giollagain 2009: 185, fonóta 4). 5 Idir 44% agus 67% den daonra ina gcainteoirí laethúla Gaeilge. 6 Níos lú ná 44% cainteoirí laethúla Gaeilge. 4 anois: ‘gur fearr atá ag éirí leis an gcóras oideachais sa Ghaeltacht úsáid an Bhéarla a chothú i measc cainteoirí dúchais Gaeilge ná mar atá ag éirí leis úsáid na Gaeilge a chothú i measc cainteoirí Béarla’ (Mac Donnacha et al. 2005: 124). Tá sé ag éirí thar a bheith deacair do na cainteoirí T1 Gaeilge an Ghaeilge a shealbhú go hiomlán i mbreac-Ghaeltacht an lae inniu (óir ní hann don fhíor-Ghaeltacht a thuilleadh) de bhrí go bhfuil (go leor) ionchur na mórtheanga ann ón tús: a less-than-ideal scenario for the task of completing minority language acquisition in which the language input from the minority language is being inundated by majority language inputs at every stage in the process. The extensive nature of the mixed language context in the contemporary Gaeltacht, mediated by an excessive exposure to majority-language media and majority-language participants in Irish speaker social networks, has contributed to an acquisition scenario which is ... disadvantageous to L1 speakers of Irish who have essentially been dislocated from an environment when the completion of their L1 acquisition would be feasible (Ó Giollagáin 2010: 15) Taispeánann Montrul gur minic a chailltear chuid den T1 má mhaolaíonn ar ionchur na teanga sin nó gurb é an chaoi nach sealbhaítear ach leagan laghdaithe den teanga. Tugtar sealbhú easnamhach nó neamhiomlán air seo. Lena chois sin, bíonn drochimpleachtaí níos tromchúisí i gceist (don mhionteanga inár gcásna) más dátheangachas chomhuaineach atá i gceist seachas dátheangachas céimnitheach (Montrul 2008: 265). Chomh maith leis sin, is léir go bhfuil comhchosúlacht ann idir chás teangeolaíochta ógbhaidh na Gaeltachta agus páistí de chuid inimirceach.7 I gcás go leor de ghlúin óg chainteoirí dúchais na Gaeltachta anois, tá a gcumas sa mhionteanga laghdaithe go mór, agus níl sé de nós acu í a labhairt ina lán dálaí. Ar ndóigh, beidh impleachtaí tromchúiseacha ollmhóra aige seo (d’ainneoin a mbunúis) don chéad ghlúin eile d’aos óg na Gaeltachta d’inmharthanacht na Gaeilge mar theanga phobail (agus do mharthain na Gaeltachta féin mar Ghaeltacht ar an gcaoi chéanna) agus don chaighdeán teanga freisin. Mura mbeidh formhór na dtuismitheoirí Gaeltachta breá líofa sa Ghaeilge agus in ann cúrsaí an tsaoil a phlé sa teanga sin, gan trácht ar mhéid an ionchuir agus an “dátheangachas” i gcomhthéacs an teaghlaigh, creill bháis a bheas ann don Ghaeltacht Ghaelach agus don Ghaeilge (thraidisiúnta) mar theanga phobail. 7 .i. sainmhíniú a thugas Polinsky ar an bhfoghlaimeoir neamhiomlán nó ar an gcainteoir oidhreachta: ‘An incomplete learner or heritage speaker of language A is an individual who grew up speaking (or only hearing) A as his/her first language but for whom A was then replaced by another language as dominant and primary’ (2008: 40). 5 1.2.3 An Ghaeilge iarthraidisiúnta (.i. toradh an tsealbhaithe easnamhaigh) Bunaithe ar eolas ar chainteoirí dúchais óga as Conamara go príomha, tugann an Curnánach Gaeilge neamhthraidisiúnta ar an teanga nuair a tháinig foirmeacha neamhthraidisiúnta chun cinn, .i. athruithe móra trí bhíthin an Bhéarla, an dátheangachais luaith, agus breis teagmhála le Béarlóirí. Daoine a rugadh sna 1960idí/1970idí agus ina dhiaidh sin de ghnáth atá i gceist anseo de ghnáth. Mar bharr ar an mí-amhantar seo, tharla meath suntasach eile ar Ghaeilge na Gaeltachta timpeall na bliana 1990 (agus is dócha gur éirigh rudaí níos measa ó thaobh na Gaeilge traidisiúnta de ina gcás siúd a rugadh sna 2000idí ach beidh le feiceáil i dtaca lena gcumas teanga agus iad fásta). Gaeilge laghdaithe atá á labhairt ag a lán de na cainteoirí “dúchais” a rugadh timpeall na bliana 1990 agus ina dhiaidh sin.8 De bharr na n-ollathruithe seo: ‘ní mó an bhearna idir Céitinn agus Ó Cadhain agus an bhearna atá idir Ó Cadhain agus an Ghaeilge Laghdaithe’ (Ó Curnáin, le teacht). Sealbhú neamhiomlán is ciontach, go bunúsach. Sa tráchtas seo, beidh mé ag plé le cainteoirí óga as Tír Chonaill a rugadh gar don “tairseach” seo idir Gaeilge neamhthraidisiúnta agus Gaeilge laghdaithe. Sampla beag atá ann, ach tá leibhéil chumais sách éagsúil ann maidir leis na cainteoirí is fearr nó is traidisiúnta agus iad siúd atá níos laige nó is neamhthraidisiúnta.9 Níl Gaeilge aon duine acu saor ó thionchar an Bhéarla, ach is ann do chúpla duine díobh atá níos compordaí ag labhairt i nGaeilge faoi ábhair áirithe ar a laghad (cúpla duine a áitíos gurb amhlaidh atá agus léirítear é seo i gcuid de na téacsanna), agus daoine eile atá níos compordaí agus níos cumasaí ag labhairt Béarla. Breathnófar ar a gcumas sa Ghaeilge agus sa Bhéarla, ar fhairsinge na stíleanna agus na sainréimeanna teanga atá acu agus ar an gcaoi a gcuireann said a n-acmhainní teanga ag obair ag insint scéalta pearsanta mothúchánacha sa dá theanga. Céard is cúis leis an sealbhú neamhiomlán seo? Laghdú agus simpliú ionchur Gaeilge traidisiúnta agus méadú ionchur an Bhéarla (ag aois óg), in éineacht le sóisialú sa Bhéarla. Ní hé an dátheangachas breisitheach atá i mbarr a réime sa Ghaeltacht anois, ach an dátheangachas dealaitheach. Coinneoidh treocht an tsealbhaithe easnamhaigh uirthi ag dul chun olcais de bharr go mbeidh níos lú ionchur na Gaeilge traidisiúnta ann don ghlúin ina dhiaidh sin: 8 Cf. ‘I gceantair Ghaeltachta i gCatagóir A (SCT) tá de shonraíocht ar urlabhra fhormhór na n-óg a rugadh i ndiaidh 1960-70 gur féidir Gaeilge Neamhthraidisiúnta a thabhairt uirthi, agus i ndiaidh 1990 gur féidir Gaeilge Laghdaithe a thabhairt uirthi.’ (Ó Curnáin, le teacht). 9 Agus ní hé sin le rá go bhfuair mé samplaí den Ghaeilge is fearr a bhí ag an dream ba “laige” ach oiread, ná nach mbeadh níos mó tréithe den Ghaeilge iarthraidisiúnta le fáil i gcaint na ndaoine is láidre babhtaí eile. 6 Ní miste a rá gur fáinne iompair fritáirgiúil, le carraig de théarma a thabhairt dó, atá anseo: laghdú san ionchur don óige simpliú san aschur as an óige simpliú san ionchur as an seandream don óige simpliú san aschur … Níl oidhre ar an iompar seo ach teanga shimplithe d’eachtrannaigh nó próiseas an phiseanaithe. (Ó Curnáin 2009: 103). Is compordaí agus táirgiúla iad a lán de na cainteoirí dúchais óga (de réir SCT) i mBéarla ná i nGaeilge agus ina cheann sin tá dul an Bhéarla go láidir le sonrú sa Ghaeilge atá ag an aos óg. Ní hannamh a bhíos aistriú focal ar fhocal ó Bhéarla go Gaeilge ar siúl—fiú más í an Ghaeilge atá á labhairt, is in intinn Bhéarlaithe a ghintear a lán de na friotail. Is léir nach bhfuair go leor acu a ndóthain ionchur Gaeilge (den chineál cheart) chun an Ghaeilge a shealbhú go hiomlán, ach a mhalairt atá fíor i gcás an Bhéarla. Mar a mhaíos Ó Curnáin: ‘ní hionann a máthairtheanga agus a bpríomhtheanga’ (2009: 105). Cuimhnímis chomh maith gur minic a bhíos a lán páistí nach bhfuil (mórán) Gaeilge acu sa bhaile ag freastal ar na scoileanna Gaeltachta freisin (.i. cainteoirí T2 Gaeilge) agus spreagann sé seo Gaeilge shimplithe a bheith á labhairt ag na múinteoirí agus ag na cainteoirí dúchais óga chomh maith. Is doiligh cumarsáid a dhéanamh ach leis an leagan den teanga a thuigtear go forleathan—riail an chomhainmneora is ísle (Ó Curnáin 2009: 112). Tugann an córas oideachais Gaeltachta níos mó airde ar shealbhú na Gaeilge bunúsaí i gcás na mBéarlóirí óga seachas ar shaibhriú Ghaeilge na gcainteoirí dúchais agus dá thairbhe seo: ‘learner fluency and literacy level become yardsticks of minority language linguistic achievement’ (Ó Giollagáin 2010: 16). Agus imríonn sé seo uilig go léir tionchar ar an nGaeilge a labhraíos na daoine fásta freisin dá réir sin. Buille eile don mhionteanga agus bua ag an mórtheanga. I measc na dtréithe a bhaineas le Gaeilge iarthraidisiúnta an aosa óig is ea deacrachtaí feidhm a bhaint as an nGaeilge i gcomhthéacsanna agus i sainréimeanna teanga áirithe, ós rud é go bhfuil an-chuid de na cainteoirí óga teoranta ag a gcumas gramadaí agus ag a bhfoclóir tearc: deficiencies in the ability to use Irish in contexts and registers associated with native speaker competency and conventional social interaction extensive unskilled use of codeswitching in registers not associated with advanced or specialised language use, which is more typically functionally determined rather than stylistically employed because of reduction in lexicon more pronounced narrative abilities and creative use of language, i.e. wit, sarcasm, mockery, the expression of a range of emotions, verbal abuse and disputations of language in heightened emotional state (Ó Giollagáin 2010: 17) 7 Beidh mé ag tabhairt aghaidhe ar na gnéithe teangeolaíocha seo sa mhionscrúdú ar Ghaeilge agus Bhéarla ógbhaidh Thír Chonaill sna scéalta pearsanta a d’inis siad dom. Thairis sin, is fiú a lua ag an bpointe seo chomh maith an bhaint atá ag gnéas leis an nGaeilge laghdaithe agus leis an gclaonadh chun códmhalartaithe. Is iondúil go mbíonn na mná chun tosaigh ar na fir maidir leis an gcódmheascadh agus leis an gcódmhalartú, agus go bhfuil an nós ag éirí níos coitianta le himeacht aimsire (i gcás cainteoirí as croílár na Gaeltachta) (cf. Ó Curnáin, le teacht). Mar shampla, ardú tuine ag deireadh cainte (Ó Cunráin 2009: 99) nó like athfhriotail (Ó Curnáin, le teacht). Maidir le traidisiúnachas na Gaeilge agus an dá ghnéas (a bhfuil baint aige le nós an chódmheasctha chomh maith), i nGaeilge Iorras Aithneach, mar shampla, ó thús na 1970idí i leith, tá baint ag úsáid an fhoircinn nuálaigh áitiúil dur (.i. bheadh dur, tháinigdar, tádar, bíonn dur) leis na fírinnigh, áit a bhfuil sé de nós ag na baineannaigh cloí leis na foirmeacha níos caighdeánaithe (cf. Ó Curnáin 2007: 1235-1249). Maidir leis an aimsir chaite go sonrach: ‘The female variant, siad, corresponds to the written standard and therefore complies with a familiar modern or ‘western’ pattern of more standardised female speech’ (Ó Curnáin 2007: 1244). Seans go bhfuil patrún comhchosúil leis an gceann sin le sonrú i dtaobh na bhforainmneacha réamhfhoclacha i nGaeilge Charna tar éis na 1960idí: is coitianta acab ag na fir (an leagan traidisiúnta canúnach) agus acú ag na mná (Ó Curnáin 2007: 1431). 1.2.4 Sainréimeanna agus stíleanna teanga i gcás na mionteangacha Agus an Bhriotáinis idir chamáin aige, áitíonn Dressler gurb é an chaoi a bhfuil stíleanna teanga teoranta ag mionteangóirí. Ós rud é gur minic a bhíos feidhm shóisialta theoranta ag mionteangacha, maolaíonn ar na stíleanna, réimsí agus sainréimeanna ina bhféadtar leas a bhaint as an teanga, mar shampla, stíl ard nó fhoirmiúil. Labhraítear an mhórtheanga sna comhthéacsanna seo agus cailltear saibhreas agus feidhmiúlacht sa den mhionteanga: Terminal language decay shows a tendency towards monostylism ... i.e. recessive languages are more and more used in casual styles, those which are appropriate for intimate routine interactions at home among close friends, etc. Thus the whole style repertoire shrinks to a very narrow one of casual styles both in phonology and syntax.10 (Dressler 1991: 101) De thoradh an aonstíleachais seo, teorannaítear feidhmeanna sochtheangeolaíochta agus sochphragmatacha na teanga: 10 Agus seo an sampla Briotáinise a thugas sé: ‘For example, in Breton the present “I sing/I’m singing” is normally expressed by kan + añ a ra +n “sing + imf. /particle/ do + I,” [ach] if the subject is stressed/emphasized, by me a gan “I /particle/ sing” (with lenition after the particle a). In casual speech the particle is dropped (but lenition still applies): [´kaːnə r kan r , ´me: gan]. Most terminal speakers use only the second construction and always drop the particle a’ (Dressler 1991: 101). 8 This stylistic shrinkage is a dysfunctional change insofar as the recessive language becomes inadequate for certain speech situations, domains, and functions. Moreover, it implies loss of sociolinguistic norms governing stylistic choice. (Dressler 1991: 101-2) Agus ós rud é go bhfuil baint thimthriallach ag sealbhú agus cumas sa teanga le leas a bhaint as an teanga (mar a luadh thuas maidir le hionchur na mionteanga), leanfaidh díothú na mionteanga ar aghaidh. I dtaca leis na teangacha Gaelacha go sonrach, thug William Lamb (2008) faoi scrúdú a dhéanamh ar mhalairtí i sainréimeanna teanga i nGaeilge na hAlban sa teanga scríofa agus sa teanga labhartha araon. Bréagnaíonn sé an tuairim nach ann do na sainréimeanna teanga i gcás na teangach i mbaol, ag déanamh tagairr do ráitis Dressler: Some researchers, such as Dressler (1988) have asserted that one of the qualities of a dying language is monostylism - the lack of register variation. It is reasoned that as languages ‘die’ they tend to be used for fewer and fewer contexts until they retreat to either a purely domestic or ritual domain. The process of language extinction is one of mass obsolescence; instead of words and idiomatic phrases falling into disuse gradually, in tandem with the situations that gave rise to them, entire contexts become linked to a higher-status language in lieu of a lower- status one. (Lamb 2008: 17) Maidir le héagsúlacht sainréimeanna teanga sna teangacha Gaelacha (agus sna mionteangacha trí chéile is dócha), is cinnte go bhfuil torthaí na teagmhála teanga le sonrú go soiléir i stíl neamhfhoirimiúil sa mhionteanga, ach i gcásanna áirithe bíonn stíleanna foirmiúla níos traidisiúnta agus níos coimeádaí ann. Seachas éagsúlachtaí laistigh den teanga féin, is traidisiúnta í stíl fhoirmiúil na mionteanga (gan a bheith faoi olltionchar na mórtheanga) agus ceadaítear códmheascadh fairsing agus tionchair eile na mórtheanga i ngnáthstíleanna agus i stíleanna ísle: ...formal registers evince less language contact phenomena, have a more conservative morphosyntax, and take their cues from the currency of institutionalised higher discourses such as religious language and oral literature; informal registers, on the other hand in addition to displaying qualities converse to those above, also have higher frequency of ‘colourful language’ (eg. insults and asseverations). (Lamb 2008: 19) Is léir don dall gur minic a chuirtear a lán Béarla i gcaint neamhfhoirmiúil na Gaeltachta (i nGaeilge) agus go seachnaítear Béarla i scríbhneoireacht fhoirmiúil agus sna meáin, bíodh is go bhfuil níos mó Béarla ag sleamhnú isteach le deireanas. Ach i mullach ar thionchar an Bhéarla ar an nGaeilge, an bhfuil difríochtaí eile ann a bhaineas le comhréir nó le focail mharcáilte, mar shampla? An ionann na patrúin i nGaeilge agus i mBéarla nó a mhalairt? An bhfuil na malairtí stíle céanna ar fáil sa dá theanga? An mbaintear feidhm as 9 gnáthfhocail, eascainí, clásail choibhneasa, aidiachtaí taispeántacha, caint dhíreach, srl. ar an dul céanna sa dá theanga? Is minic a chuimhnítear ar “shainréim teanga” ar scála foirmiúlachta amháin nó go príomha (cf. Ní Laoire 1988: 290), ach ní hé seo príomhchúram Lamb. Ina ionad sin, déanann sé mionscrúdú ar théacsanna, idir labhartha agus scríofa agus idir fhoirmiúil agus neamhfhoirmiúil, i nGaeilge na hAlban, chun éagsúlacht comhréire, deilbhíochta, léacsach agus stíle a imscrúdú (in úsáid clásal coibhneasta, fo-ordaithe agus neaschóngaracht11 mar shampla). Fiú agus í ag plé le canúint a bhí an-lag, maíonn Dorian mar an gcéanna i gcás Ghaeilge Oirthear Chataibh, gurb é an chaoi a raibh stíleanna éagsúla ar fáil do na cainteoirí deireanacha Gaeilge sna bólaí sin (canúint a bhí ag fáil bháis agus an lán leath-chainteoirí á labhairt), ach ina dhiaidh sin féin, bhíodar teoranta: All but the last one [.i. Gaeilge ársa na heaglaise] of these English and Gaelic speech varieties are polystylistic; that is, one can locate styles within them which are appropriate to formality or informality, to vulgarity, to humor, to anger, and the like. Speakers differ in their ability to perform vividly in these styles, but they can certainly shift in the appropriate directions. (Dorian 1981: 85) Ach ní féidir teitheadh ón gcastacht a bhaineas leis an teanga mhionlaithe, go háirithe má tá sí ag dul in éag: In fact, when studying register variation in an endangered language, one must account for many more variables influencing linguistic form than in the case of a monolingual language situation. Internal language change, superstratum influence, differing proficiency levels among speakers (see Dorian 1981) and contextual vicissitudes coalesce to present a rich and complex web of linguistic variation. (Lamb 2008: 37) (Is liomsa an cló iodálach.) Mar is léir ón bplé ar an nGaeilge laghdaithe agus ar na deacrachtaí atá ann maidir leis an sealbhú easnamhach, tig linn a bheith ag súil lena lán éagsúlachta maidir le malairtí sainréime teanga, maidir le cumas gramadaí, agus maidir le hiompar Gaeilge na gcainteoirí. 1.2.5 Dátheangachas, déchultúrthachas, féiniúlacht, agus pearsantacht Maíonn Koven (2007) gurb é an chaoi a mothaíonn roinnt daoine dátheangacha12 go bhfuil dá “fhéineacht”13 acu ag brath ar an teanga atá á labhairt acu ag an am—is é sin le rá gur 11 “Juxtaposition”, is é sin gan leas a bhaint as cóngaracht an dá chlásal seachas as fo-ordú chun an caidreamh eatarthu a léiriú, nós atá níos coitianta sa chaint ná sa scríbhneoireacht (mar a mbaintear feidhm as fo-ordú). Seo sampla a thugas Lamb maidir le Gaeilge na hAlban: tha mi a’ creidsinn bha e uaireigin aig Baile Raghnaill e fhèin sa chaint le taobh tha mi a’ creidsinn gu robh e aig Baile Raghnaill e fhèin sa scríbhneoireacht, mar a gcuireann an fo-ordú coibhneas an dá chlásal in iúl go sonrach (2008: 97-8). 12 An Fhraincis agus an Phortaingéilis sa chás áirithe seo, agus d’fhéadfá a rá gur cainteoirí dúchais sa dá theanga iad na daoine a phléas sí. 13 Is é sin gur dhá dhuine iad; nó dhá self acu mar a deir an Béarla, téarma as a mbaintear feidhm i saothar Koven (.i. teideal an leabhair – Selves in two languages (Koven 2007)). 10 pearsana éagsúla iad agus iad ag labhairt ceann den dá theanga, nó go bhfuil pearsantacht nó féiniúlacht ar leith acu sa dá theanga. Nó lena rá ar bhealach eile, tá “guth” ar leith acu sa dá theanga. Níor cheap gach aon bhean óg a scrúdaigh sí gur duine difriúil í agus an teanga eile á labhairt aici, áfach. Ach mar sin féin dealraíodh do dhrong áirithe gurb ann do na difríochtaí seo. Cé go dtig leo an rud ceannann céanna a rá sa dá theanga, ní deirtear ar an mbealach céanna é. Ach ní feiniméan é seo a mhaireas in intinn an chainteora amháin, óir tá na tréithe céanna tugtha faoi deara ag daoine eile nuair a éisteas siad leis na daoine dátheangacha seo ag insint a gcuid scéalta pearsanta sa dá theanga. Sna cásanna a ndéanann Koven trácht orthu, is de bhunadh inimirceach as ceantair thuaithe na Portaingéile iad na cainteoirí a bhfuil a gcaint idir chamáin, a d’fhás aníos i bPáras na Fraince. Is mionteanga í an Phortaingéilis sa chomhthéacs seo gan amhras, ach bíonn an-teagmháil ar bhonn rialta acu go léir le ceantair dhúchais a muintire thiar sa Phortaingéil freisin. Rinne Koven (1998, 2001, 2002, 2004, 2007) mionanailís ar scéalta pearsanta na gcainteoirí seo, scéalta a bhaineas le hábhair mhothúchánacha a hinsíodh sa dá theanga agus léiríonn sí gurb amhlaidh nach n-insíonn na dátheangóirí déchultúrtha sin na scéalta ar an gcaoi chéanna sa dá theanga agus go réitíonn an t-eolas seo leis an léargas a thug na cainteoirí féin agus le barúlacha na n-éisteoirí chomh maith maidir lena “bpearsantacht” sa dá theanga a labhraíos na dátheangóirí óga sin. Léiríonn Koven gurb é an chaoi a bhfuil cuid de na cainteoirí sin teoranta ar bhealaí ag a n- easpa cumais sa Phortaingéilis. Tá Portaingéilis líofa acu go léir (rud nach bhfuil fíor i gcónaí i gcás aos óg na Gaeltachta sa lá atá inniu ann), ach níl na leaganacha sochphragmatcha go léir ar fáil acu ar an gcaoi chéanna is atá san Fhraincis.14 Is í an “stíl neodrach” atá ar a dtoil acu go príomha sa mhionteanga, gan an oiread céanna foirmeacha san ardstíl fhoirmiúil nó sa stíl íseal ina gcuid acmhainní teangeolaíochta i gcás na mionteanga. Tá a bpearsantacht(aí), mar a léirítear in insintí na scéalta pearsanta í/iad, teoranta ag na heaspaí seo. Agus tá a mhalairt fíor freisin—tá an teanga a mbaintear feidhm aisti agus an chaoi a n-insítear scéalta faoi thionchar luachanna agus nósanna an dá chultúr: However, in Portuguese [i gcodarsnacht leis an bhFraincis – mórtheanga an phobail inar fhás na cainteoirí aníos go príomha], speakers are more sociolinguistically constrained and restrained. Lusa-descendents may be able to produce an unmarked form, but may be less likely to strategically produce creative marked forms. These speakers may thus not have equivalent degrees of freedom in their sociolinguistic presentations of self in French and Portuguese sociolinguistic contexts. In this respect, they not only project different personas and social origins in their two languages, they are also better able to use language to manipulate and shift 14 ‘One might argue that although these speakers are fluent bilinguals, they may not productively master an equivalent range of registers in French and Portuguese’ (Koven 2007: 143). 11 among multiple personas in French in the same stretch of discourse. Therefore, in monolingual settings speakers do not accomplish the same kinds of sociolinguistic identity work in each language. (Koven 2007: 56) 1.2.5.1 Teanga na heachtra agus teanga na hiniste agus forléiriú na mothúchán Lena chois sin, luífeadh sé le réasún go bhféadfadh go mbeadh nasc idir an chaoi a n- insítear scéal agus teanga na reacaireachta agus caithfear aird a thabhairt ar an teanga (nó teangacha) a bhí á labhairt ag an scéalaí agus an daoine eile nuair a tharla imeachtaí an scéil (Koven 2007: 119). Ina dhiaidh sin féin, maíonn Koven gurb é an chaoi nach raibh difríochtaí suntasacha trombhríocha idir na scéalta a insítear sa teanga nach raibh á labhairt nuair a tharla an eachtra ná nuair a aithrisíodh don darna huair é: From the preceding analyses, it seems that speakers do not perform characters in significantly different amounts because of the language of narration, because the event is retold in the language in which it occurred, or because the story was repeated. (Koven 2001: 538) Ina theannta sin, áitíonn sí in alt eile a bhaineas leis an tionscadal taighde céanna nach bhfuil aon éifeacht oird shuntasach i dtaca le léiriú na mothachtála le sonrú sa chorpas atá aici (2004: 479). Chomh maith leis seo, is follas nach bhfuil drogall ar chainteoirí ról an charachtair a ghlacadh agus sleachta na cainte dírí a thabhairt sa teanga “eile” (Koven 2007: 121). Léiríonn sé seo gurb an chaoi a gcruthaítear an scéal agus an chaint agus an cainteoir ag insint an scéil. Fiú agus iad ag aithris an scéil i mbunteanga na heachtra, cruthaíonn siad an comhrá in athuair agus iad i mbun fhorléiriú na heachtra a tharla agus na ndaoine a bhí rannpháirteach (iad féin ina measc). Ach mar sin féin, is é an mheabhair a bhaineas Marian agus Kaushanskaya as a staidéar ar fhéinléirmhíniú agus na mothúcháin i gcás dátheangóirí déchultúrtha (Rúisis agus Béarla) gurb é an chaoi a mbíonn mothachtáil níos tréine i gceist má bhíonn siad ag aithris an scéil sa teanga a bhí á labhairt nuair a tharla an eachtra sin: ‘bilinguals expressed more intense affect when speaking the same language at the time of retrieval that they spoke at the time when the event took place’ (2004: 190). Chomh maith leis seo, áitíonn na húdair seo go bhfuil ábhar an scéil féin faoi thionchar theanga na hinste, mar shampla, insíodh scéalta níos indibhidiúlaíche15 i mBéarla i bhfarradh le scéalta níos comhshealbhaí16 i Rúisis d’ainneoin na teanga ná an tsuímh chultúrtha a bhí gceist sa bhuneachtra. Mar sin, tá féiniúlacht an duine faoi thionchar na (d)teanga(cha) atá á labhairt aige agus an cultúr a bhaineas leis an teanga/na teangacha sin. Cruthaíonn na scéalaithe a bpearsantacht féin ar bhealaí difriúla (agus a ndearcadh ar an saol mar an gcéanna) agus iad ag insint scéalta 15 “individualistic”. 16 “collectivist”. 12 pearsanta sa dá theanga atá acu (Marian agus Kaushanskaya 2004: 190, 198-9).17 Baineann sé seo le hipitéis Sapir-Whorf,18 a mhaíos go bhfuil nasc idir an teanga a labhraíos duine (agus an pobal teanga) le Weltanschauung19 an duine sin (agus an phobail teanga sin). Maidir lenár gcainteoirí dúchais Gaeilge, ní mór dúinn an cheist a chur, an daoine déchultúrtha iad ar na saolta seo, nó cé na hiarmhairtí atá agus a bheas ag an dátheangachais fhorleathain sa Ghaeltacht? An bhfuil léargas le fáil air seo sna mothúcháin a léirítear sa dá theanga? Ceaptar gurb í an T1 an teanga is mothúchánaí de ghnáth, ach a mhalairt a bhíos amhlaidh i gcás cainteoirí de theangacha laghdaithe nó de T1-anna nár sealbhadh go hiomlán (Pavlenko 2008a: 156). 1.2.5.2 Téis Koven agus Gaeltacht an lae inniu I bhfarradh is a bheith dátheangach, tá na mná óga ar a ndearna Koven staidéar déchultúrtha. Tá comhthéacs na Fraincise (agus na féiniúlachta agus na pearsantachta Francaí) agus comhthéacs na Portaingéilise (agus na féiniúlachta agus na pearsantachta Portaingéalaí) scartha óna chéile a bheag nó a mhór, cé go bhfuil dream beaga dá gcomhghleacaithe dátheangacha déchultúrtha féin ann. Tá norm aonteangach aonchultúrtha ag an bhFraincis agus ag an bhFrancachas agus mar an gcéanna ag an bPortaingéilis agus ag an bPortangéalachas (rud nach bhfuil amhlaidh i gcás na Gaeilge a thuilleadh). Is an chaoi a n-áitíonn Koven gurb í an deighilt nó an teorainn idir an dá theanga agus an dá chultúr (agus an dá thír) a chothaíos na pearsantachtaí agus féiniúlachtaí ar leithligh atá acu sa dá theanga. Tá an deighilt thíreolaíochta chultúrtha seo ríthábhachtach do théis Koven maidir le pearsantacht dhifriúil a bheith ag dátheangóirí ina dhá dteanga: I argue that what keeps LDs’ [“Luso-descendents” .i. na dátheangóirí atá faoi scrúdú aici] two languages and their associated identities separate or bounded is as much an effect of local language ideologies as literal spatiotemporal (geographical or chronological) distinctiveness of the linguistics contexts. Because LDs know that they must function with and be judged according to French and Portuguese monolingual, monocultural norms, they do not necessarily expect to be able to translate or transport the same kinds of identities easily across languages or contexts. As such, language ideologies are part of what creates the contexts that foster a sense of the separateness of speakers’ languages, identities, and contexts. (Koven 2007: 248) Is dátheangóirí iad, ach feidhmíonn siad mar a bheadh daoine aonteangacha ann agus iad ag labhairt ceachtar dá dhá dteanga: 17 Ach féach plé Koven ar chúrsaí den chineál seo freisin (2007: 27-31). 18 Whorf 1956 agus is é Getner agus Golden-Meadow 2003 an mholas Marian agus Kaushanskaya i dtaca le plé is deireanaí ar an hipitéis. 19 .i. cruinneshamhail, an chaoi a ndearcann duine/pobal/cultúr ar an saol. 13 In this regard, that LDs seem to perform distinct French and Portuguese identities is related to the fact that they do, in large measure, occupy two ideologically monolingual words, even when among other bilinguals. (Koven 2007: 248) Agus is mian leo an dá theanga a labhairt mar a labhródh aonteangóir dúchais iad: ‘[they] have been socialized to strive for French and Portuguese monolingual norms’ (Koven 2007: 238). Tá siad ag iarraidh Fraincis a labhairt ar nós Francaigh ar bith dá n-aois agus an Phortaingéilis mar an gcéanna. Ach céard faoi chás na Gaeltachta? Ní hann don fhíor-Ghaeltacht a thuilleadh, tá Béarla ar fud na háite i saol na ndaoine óga le tamall de bhlianta anois agus is dócha gur cuid thábhachtach dá bhféiniúlacht é an Béarla anois, mar Éireannaigh nó mar dhaoine ag a bhfuil cumas Béarla i gcultúr leathan domhanda Angla-Mheiriceánaithe. Níl ann ach comhthéacs measctha teanga a thuilleadh, agus níl aon mhúnla aonteangach Gaeilge ann ná aon cheantar nó réimse saoil atá go hiomlán Gaelach. Agus ní beo don idirdhealú traidisiúnta idir Ghael agus Ghall feasta i ndáiríre (cf. Ó Curnáin 2009: 94, 97, 126). Is é sin le rá nach bhfuil an t-ionghrúpa mionlaithe á shainmhíniú féin lena gcuid Gaelachais, ach is Éireannaigh iad á gcomhshamhlú leis na Gaill nó na Béarlóirí (cf. Ó Curnáin 2009: 127). Maítear san argóint sin gurb amhlaidh nach bhfuil an Ghaeilge chomh lárnach sin ina bhféiniúlacht, a mhalairt ar fad, is roghnach í an Ghaeilge i gcroílár na gceantar Gaeltachta is láidre fiú le tamall anois, óir ní fhoghlaimíonn daoine ón taobh amuigh an Ghaeilge cionn is go labhraíonn muintir na Gaeltachta Béarla leo gan leisce—ná ní dhéanann siad fíoriarracht leis an nGaeilge a fhoghlaim ach oiread, ach amháin i gcásanna eisceachtúla. I gcás aos óg Ghaeltacht an lae inniu (a bhfuil Gaeilge neamhthraidisiúnta ná laghdaithe ag a dtromlach), an bhfuil pearsantacht nó féiniúlacht Ghaelach ar leith acu ag a bhfuil dlúthbhaint leis an nGaeilge féin, in ainneoin nach bhfuil deighilt shoiléir idir Gaeltacht agus Galltacht a thuilleadh? Mura bhfuil teorainn fhollasach idir an dá theanga agus an dá chultúr an mbeidh difear ann maidir le dá phearsantacht agus maidir le hidé-eolaíocht teanga? Ar an modh sin, bheartaigh mé staidéar a dhéanamh air seo, agus ar chúrsaí sainréimeanna teanga, i gcás chainteoirí óga dúchais Ghaeltacht Thír Chonaill. D’ainneoin na n-ildifríochtaí atá ann idir cás dátheangóirí Fraincise-Portaingéilise Koven agus cás mhuintir dhátheangach na Gaeltachta, measaim go bhfuil a lán cosúlachtaí ann. Chuile sheans go mbeidh castachtaí sa scéal ós rud é gur Éireannach é chuile Ghael le fada, ach creidim féin gur fiú breathnú ar a gceapann na Gaeil óga seo faoina bpearsantacht agus a bhféiniúlacht agus an dá theanga atá acu—le cois an chaoi a dtugtar léargas ar a bhféiniúlacht (teanga) trína gcumas sa dá theanga agus tríd an gcaoi a mbaineann siad 14 feidhm as an gcumas teanga atá acu. Is cinnte nach mbeidh na cainteoirí uilig mar an gcéanna, ar ndóigh, óir tá an-éagsúlacht ann maidir le cumas agus saibhreas na Gaeilge atá acu, oideachas sa mhionteanga, a dtiomantas don Ghaelachas, teanga(cha) a dtógála, agus a gcleachtas teanga lena gcomhaoisigh. 1.2.6 An tsícshochtheangeolaíocht; an phearsa sa heitribhéascna; comhghníomhaíocht shóisialta—Múnla anailíseach Koven: ‘voicing’ srl. Cur chuige idirdhisciplíneach is bonn d’anailís Koven. Ní phléifear chuile rud anseo, ar ndóigh, ach déanfaidh mé cur síos gairid ar an múnla anailíseach atá aici. I measc na bpointí is tábhachtaí is ea guthú na pearsan agus heitribhéascna Bakhtinach (maraon le séanacht Silversteinach): I draw from Bakhtinian concepts of voicing and heteroglossia, where languages and styles in the verbal repertoire of a community become associated with different kinds of values, social locations, and ideas of personhood ... Consequently, multilinguals may use their multiple languages to enact a range of indexically associated identities. People’s different ways of talking (languages, dialects, or registers) then become not just superficial fluctuations of a single “core,” but tools that perform identity, central components of people’s experience and performance of who they are. (Koven 2007: 6)20 Go bunúsach, is féidir cialla caolchúiseacha a chur leis an urlabhra teangeolaíochta trí fheidhm a bhaint as na teangacha atá ag duine agus as sainréimeanna atá sna teangacha sin, ag a bhfuil baint le cúrsaí cultúrtha agus féiniúlachta chomh maith. Pointe amháin tábhachtach a bhaineas le sainréim teanga í an tséantacht neamhthagrach (Koven 2007: 13). Cuimsíonn an téarma seo comharthaí séanacha neamhthagracha a chuireas leis an mbrí chultúrtha, shóisialta nó/agus mhothachtála, de réir a n-ábharthachta don chomhthéacs áirithe teangeolaíochta sin—marcóirí dioscúrsa, intriachtaí agus malairtí sainréime teanga marcáilte, cuir i gcás. Tig le duine an rud céanna a rá ar bhealaí éagsúla, ach ní hionann a mbrí shochtheangeolaíochta, shoch-chultúrtha, fhéiniúlachta ná mhothachtála (Koven 2007: 13). Le seo a léiriú, cuir an dá abairt seo i gcóimheas lena chéile “A Sheáin, a chara, bí ciúin, le do thoil, óir tá tinneas cinn orm” , “dún do chlab” , “a amadáin, druid do fuckin’ béal anois!” agus “would you shut the hell up!”. Tuigtear an teachtaireacht chéanna astu go léir (“bí i do thost!”), ach tá brí diomaite den bhrí shimplí thagrach le fáil i ngach ceann acu freisin. Léiríonn na seifteanna (neamhthagracha) séanacha éagsúla an caidreamh idir na cainteoirí, comhthéacs (sochtheangeolaíochta) na cainte, luachanna cultúrtha agus bail mhothúchánach an chainteora, mar shampla. D’fhéadfadh go bhfuil baint ag an teanga a mbaintear feidhm aisti sa chomhthéacs leis na tosca seo freisin: 20 Féach Koven (2007) féin ar mhaithe le tagairtí breise maidir le guthú na pearsa, heitribhéascna, srl. a fháil. 15 It is quite possible that a shift in language is associated with a shift in social roles and emotional attitudes. Since each language is learned and usually employed with different persons and in a different context. The use of each language may continue to be associated with shift on a large array of behaviour. (Ervin 1964: 506; In Koven 2007: 29; Liomsa an cló iodálach anseo.) Ceapaim gur fiú machnamh a dhéanamh air seo i gcás chainteoirí dátheangacha Gaeilge- Béarla na Gaeltachta. Feictear dom go mbaineann sé seo le hábhar i gcás cuid de na faisnéiseoirí a d’inis scéalta dom, agus go mbaineann na cainteoirí feidhm as an nGaeilge agus as an mBéarla (in éineacht leis na sainréimeanna teanga éagsúla atá ag an dá theanga) chun a bhféiniúlacht agus a bpearsantacht chainteora a chur in iúl (de réir mar is mian leo i gcomhthéacs an scéal atá á insint acu agus de réir chomhthéacs na hidirlabhraíochta). Baintear feidhm as an dá theanga, ar bhealaí éagsúla, chun brí shéanach shóisialta a chur in iúl. Ní hionann “cumhacht” shóisialta na Gaeltachta agus an Bhéarla sa Ghaeltacht ná sa Ghalltacht (ar shlite éagsúla) (m.sh., cf. Ó Curnáin 2009: 102-3). Ina theannta seo, ní rud docht daingean do-athraithe iad pearsantacht nó féiniúlacht duine, ach is rud idirghníochaíoch í an fhéiniúlacht, rud a chruthaítear agus a aithrisítear agus muid ag insint scéalta pearsanta: In the social constructionist framework, rather than speak of identity as a closed entity, or as a label that is attached to people, identity is seen as a process, as something that is performed and “done” (Priller, 2002)... In this view, cultural identity is re-enacted and constructed anew over time. (Du Bois 2010: 9) Mar gheall air sin, ní féidir an duine féin agus an teanga a scaradh óna chéile, óir bíonn dlúthbhaint acu lena chéile: ‘In this way, the self is not prior to or independent of language, but rather self and language are fully interlinked’ (Koven 2007: 4). Agus is é seo sprioc amháin an taighde seo, cén léargas an thugas an chaoi a gcuireann cainteoirí dúchais Gaeilge an Ghaeilge agus an Béarla ag obair ar a bhféiniúlacht agus ar an bpearsantacht agus cé na tréithe féiniúlachta agus pearsantachta atá le sonrú sa Ghaeilge agus sa Bhéarla atá acu? 1.2.6.1 Na róil chainte Seo a leanas cur síos ar na róil chainte mar a shainmhínigh Koven iad (2007: 102-3). Beidh mé ag baint feidhme as na sainmhínithe céanna chomh fada agus is féidir san anailís ar na scéalta seo. -reacaire nó scéalaí: Gnáthreacaireacht neodrach, neamh-mharcáilte. 16 -idirlabhraí: Tráchtaireacht a scaras ón reacaireacht nó/agus a dhéanas trácht ar an scéal; “meitireacaireacht”. Mar shampla: (1) taerthó idiraisnéiseach nó láithreach (“anseo-agus- anois”) nach gcuireann an plota chun cinn; (2) aistriú go dtí sainréim teanga marcáilte a shéanas21 mothachtáil an chainteora go neamhthagrach nó/agus a chuireas le féiniúlacht shóisialta thar an tagrán lena mbaineann siad; (3) aidiachtaí/dobhriathra treisithe cainníochtúla a chuireas mothachtáil an chainteora in iúl; (4) marcóirí dioscúrsa nach bhfeidhmíonn chun cónaisc loighciúla a léiriú; (5) aistriú go dtí an dara pearsa (i reacaireachta sa chéad phearsa); (6) intriachtaí nach gcuireann ach le séanadh na mothachtála, nach gcuireann leis an tagairt ar chor ar bith; (Níor bhac mé le gáire22 ná le hosnaí ná le snaganna i ndáiríre). -reacaire/idirlabhraí: Reacaireacht ina bhfuil tráchtaireacht idirlabhraíoch (comharthaí an dearcaidh idirlabhraíoch laistigh den phlota féin). -carachtar: Aithris ar charachtair ag baint feidhme as athfhriotal díreach; déanann na focail dheicteacha tagairt don imeacht a tharla seachas d’aithris na himeachta. -reacaire/carachtar: Aithris ar charachtair ag baint feidhme as athfhriotal indíreach. -idirlabhraí/carachtar: Comhtháthú de dhearcadh reatha an scéalaí le seasamh an charachtair atá i gceist. 1.3 Sprioc taighde – ceisteanna le freagairt Á gcur siúd go léir san áireamh, is éard a chuir mé romham imscrúdú a dhéanamh ar: chumas aos óg na Gaeltachta i nGaeilge agus i mBéarla agus ar an gcaoi a gcuireann siad an dá theanga atá acu ag obair; aon difríochtaí a bheith le sonrú i stíleanna éagsúla agus i sainréimeanna teanga ar leith i nGaeilge le hais a leithéidí i mBéarla; an chaoi a mbaintear feidhm as an dá theanga i dtaca le féiniúlacht an dhátheangaigh óig Ghaeltachta. Caithfear cumas na bhfaisnéiseoirí sa nGaeilge a chur i gcóimheas lena gcumas sa mBéarla, ar ndóigh,23 ach dírítear go háirithe ar chastacht ghramadaí agus fairsinge foclóra sa dá theanga. Cainteoirí dúchais óga iad seo a fuair a gcuid oideachais trí mheán na Gaeilge (go príomha), ach an bhfuil a gcumas sa nGaeilge inchurtha lena gcumas sa mBéarla, nó an rómhór é olltionchar (Angla-Mheiriceánach) an Bhéarla dhomhanda ar shealbhú na teanga mionlaithe? An bhfuil féiniúlacht Ghaelach nó Ghaeltachta ar leith acu? Seo a leanas cuid de na príomhcheisteanna is tábhachtaí a chíorfar sa tráchtas: Cumas sa Ghaeilge 21 NB Baineann séan, séanadh, séanach(t) le “marcáil le comhartha” seachas le “diúltú”! 22 Mharcáil mé gáire go minic i dtrascríbhinní sna scéalta, ach ó tharla gur inis siad na scéalta Béarla achar gearr tar éis dóibh iad a insint i mBéarla (agus don duine chéanna), mheas mé gur mar gheall air seo a bhí nós mó gáire sna scéalta Gaeilge, agus gur fearr gan é seo a chur san áireamh. 23 Rud nach ndearna Koven, ach baineann sé le hábhar níos mó i gcás na mionteangacha atá i mbaol a ndíothaithe. 17 Tréithe na Gaeilge iarthraidisiúnta /traidisiúnta i gcomparáid le canúintí eile Sainréimeanna teanga i nGaeilge agus i mBéarla – fairsinge/éagsúlacht chéanna Aonstíleachas sa mhionteanga? Féiniúlacht/pearsantacht Tuairimí na gcainteoirí faoina bhféiniúlacht agus a bpearsantacht agus an dá theanga Aon difríocht maidir leis seo sa chaoi a n-insíonn siad a gcuid scéalta pearsanta (ról cainte agus sainréimeanna teanga) Úsáid na ról cainte . Ról an idirlabhraí . An “guth” a thugann siad dóibh féin sna scéalta agus do charachtair eile An nasc idir an dá fhéiniúlacht/phearsantacht theoranta, an dá theanga, agus an dá áit/thír ar deighilt (.i. cosúlacht/codarsnacht na nGael óg agus dátheangóirí Koven) Caibidil 2 — Modhanna taighde 2.1 An plean bunaidh I gcaoi is go mbeinn in ann na ceisteanna maidir le hinsint na scéalta sa dá theanga, sainréimeanna teanga agus pearsantacht/féiniúlacht agus an dá theanga a chíoradh, réitigh mé chun scéalta pearsanta a thaifeadadh sa dá theanga ó dhaoine fásta óga (cainteoirí dúchais Gaeilge) as Gaeltacht Thír Chonaill (scéalta i ngnáthstíl chomhráiteach in éineacht le modh aonteangach Gaelach); scéalta ag déanamh aithrise ar chaint na seandaoine a thaifeadadh, plé a dhéanamh ar eispéireas insint an scéil chéanna sa dá theanga agus ar chúrsaí féiniúlachta agus pearsantachta; scéal scríofa sa dá theanga a chruinniú, samplaí d’aistí a scríobh siad sa dá theanga a iarraidh orthu; agus ceisteanna foclóra agus cur síos a dhéanamh ar phictiúr sa chaoi is go mbeadh na rudaí céanna agam ó gach aon fhaisnéiseoir le cur i gcomparáid lena chéile. Leanadh an cur chuige a leag Koven amach ar a lán bealaí, ach ní mar an gcéanna iad ar ndóigh. Déanfaidh mé cur síos gairid ar na faisnéiseoirí a bhí rannpháirteach sa tionscadal, an bealach ar tugadh faoi na hagallaimh (an t-eolas a bailíodh agus an chaoi ar bailíodh é) agus an dóigh ar thug mé faoin trascríobh, faoin gcódú agus faoin anailís. 2.2 Cúlra na bhfaisnéiseoirí Thug mé cuairt ar Thír Chonaill i dtús mhí Iúil 2011. Bhailigh mé scéalta ó dheichniúr cainteoirí dúchais Gaeilge óga (c. 19-23 bliain d’aois) as Gaoth Dobhair agus Rann na Feirste. Bhí triúr fear agus seachtar ban páirteach; triúr as Rann na Feirste agus triúr as Gaoth Dobhair, seachtar a tógadh le Gaeilge (amháin/go príomha) agus triúr ag a bhfuil tuismitheoir atá gan Ghaeilge. Tá aithne mhaith agam ar dhuine amháin a ghlac páirt agus aithne de chineál éigin ar bheirt eile. Chuidigh beirt charad de mo chuid as an gceantar 18 (duine amháin as Rann na Feirste, agus duine eile as Meiriceá ó dhúchas, ach atá ina cónaí i nGaoth Dobhair le roinnt blianta anois) chun na daoine eile a aimsiú. Diomaite de sin, duine nó dhó a bhí rannpháirteach, bhí siad thart nuair a chuir mé daoine eile faoi agallamh agus bhí siadsan sásta scéalta a insint dom freisin. Ar an drochuair, ní raibh mé in ann bualadh le duine eile arb as Cnoc Fola í a moladh dom mar gheall ar a cuid Gaeilge (dúradh liom gur dócha go mbeadh Gaeilge níos fearr aici ná na daoine eile as Gaoth Dobhair a chuir mé faoi agallamh, ach gan a bheith chomh maith céanna leis an duine is fearr as Rann na Feirste). Tá sonraí na gcainteoirí thíos i dTábla 2-A. Tábla 2-A Faisnéis chúlra ar na cainteoirí Ainm24 Gnéas Bliain a Cérb as í/é Oideachas iar- Áit dhúchas na Teanga a Cód b(h)reithe mheánscoile dtuismitheoirí t(h)ógála 1 Brídín bain. 1988 Mín an Iolair, BA tráchtáil, MA GD & an B/G 1B88 GD Health Economics, Ghréig (+ HDIP i nGaeilge; (cuid beagáinín acu i nGaillimh ar a Gréigise) laghad) 2 Bláthnaid bain. 1988 Mín an Iolair, BA Gaeilge & Béarla GD & Gleann B/G 2B88 GD OÉG Túlaí(?) (áit gar do Leitir Ceanainn) 3 Ruairí fir. 1989 Rann na Feirste bunchéim sa Ghaeilge GD & RnaF G 3F89 (OÉG); iarchéim sa chumarsáid (An Cheathrú Rua)/i mbun iarchéime san oideachas anois 4 Nóra bain. 1989 Rann na Feirste BA Gaeilge & aistr. Croithlí & RnaF G 4B89 MA Gaeilge; OÉG 5 Órla bain. 1991 Rann na Feirste dioplóma sa Ghaeilge; RnaF & Dún G 5B91 (ach Dún Dealgan an tsíceolaíocht Dealgan (ach go dtí naoi ar an ollscoil i Má Gaeilge ag an mbliana d’aois, Nuad mbeirt) áit ar tógadh le Gaeilge í) 6 Clíona bain. 1990 An Charraic, i mbun BA sa GD & na Rosa G 6B90 GD Ghaeilge; OÉG 7 Aoife bain. 1992 GD Eolaíocht ag Coláiste Clochán Liath G 7B92 na Tríonóide; scéim & GD chónaithe Ghaeilge 8 Odhrán fir. 1992 GD Dlí ag Coláiste GD & na Rosa B/G 8F92 Ollscoile BhÁC; scéim (an mháthair, a chónaithe Ghaeilge bhí in Albain go dtí go raibh sí 17 bliain d’aois; gan mórán Gaeilge) 9 Róisín bain. 1989 Dún Lúiche, BA sa Ghaeilge (OÉG) Dún Lúiche & G 9B89 GD RnaF 10 Fiachra fir. 1990 Dún Lúiche, Dioplóma sa Ghaeilge Dún Lúiche & G 10F90 GD (Gaillimh) Cró na gCúigeadh (gar do Chroithlí) 24 Tá ainmneacha na bhfaisnéiseoirí athraithe agam sa tráchtas seo (agus ainmneacha fhormhór na ndaoine a luaitear sna scéalta mar an gcéanna). 19 Ó thaobh chúrsaí nósanna teanga de, tá aithne mhaith agam ar chainteoir 4 le dhá bhliain anuas, agus labhraímid Gaeilge i gcónaí le chéile.25 Bhí aithne de chineál éigin agam ar chainteoirí 9 agus 10 chomh maith – ach gan i gceist ach cúpla comhrá timpeall na hollscoile i nGaillimh. 2.3 Obair pháirce Ba í an Ghaeilge príomhtheanga na n-agallamh agus na teagmhála a bhí agam leis na faisnéiseoirí, ach amháin nuair a bhíomar ag plé le leaganacha Béarla na scéalta. Rinneadh na hagallaimh uile go léir sa Ghaeltacht. Tar éis dom eolas a bhailiú maidir leis na cainteoirí féin, chun iad a chur ar a gcompord ag insint scéalta dom a chéaduair, d’fhiafraigh mé díobh an raibh. Ina dhiaidh sin, d’iarr mé orthu scéalta pearsanta a insint dom i nGaeilge ar na hábhair mhothúchánacha seo a leanas: rud a chuir frustrachas ort, am a raibh fonn gáire ort, am a raibh an t-ádh dearg ort, rud a chuir fearg ort, am a raibh an- eagla/an-fhaitíos ort, drocheachtra/drochrud a tharla (~rud a chur isteach ort) le duine nach bhfuil aithne mhaith agat air /strainséir, agus drocheachtra/drochrud a tharla (~rud a chur isteach ort) le duine muinteartha nó le cara. Níor lean mé an t-ord céanna gach uair. Ní dhearna mé iarracht chun cosc a chur ar chódmheascadh/fhocail Bhéarla ar dtús (ag déanamh iarrachta “just” agus rudaí mar sin a rá mé féin), ach tar éis cupla scéal d’iarr mé orthu focail Bhéarla a sheachaint go sonrach, go háirithe na marcóirí dioscúrsa— macasamhail “so, but, just, like, really, you know”, srl. Ní hamhlaidh a bhí mórán éifeacht ag an iarratas seo Béarla a sheachaint ar chor ar bith. In Koven (2007), iarradh ar chuid de na faisnéiseoirí na scéalta a insint i bPortaingéilis i dtosach agus ar an gcuid eile a n-aithris i bhFraincis ar dtús ar mhaithe le hiarmhairt an oird a sheachaint (89). Ach sa chás seo, d’fhonn tionchar an Bhéarla ar an nGaeilge a sheachaint nó a laghdú ar a laghad, d’inis na faisnéiseoirí go léir na leaganacha Gaeilge ar dtús agus ansin leaganacha Béarla na scéalta ina dhiaidh sin. Mé féin a bhí i láthair an t-am ar fad do na scéalta sa dá theanga agus ní raibh am agam chun fanacht cúpla seachtain leis na scéalta a thaifeadadh an athuair sa dara teanga.26 Tar éis dóibh na scéalta a insint, luaigh cupla duine go raibh siad ag cuimhneamh 25 Ach amháin má bhíonn cainteoir (aonteangach) Béarla sa chomhluadar agus ní minic a tharlaíos a leithéid sin. 26Seans go mbainfeadh an ord ina n-aithrisítear na scéalta le hábhar agus agus go mbeadh struchtúr na scéalta faoina thionchar (cf. Pavlenko, 2008b: 313), agus ní mór ord theanga na hinsint a athrú ar an ábhar sin. Sa chás-staidéar seo, bhíothas ar thóir leaganacha Gaeilge gan tionchar na scéalta Béarla, áfach. D’fhéadfaí cuid den tionchar seo a sheachaint ach an dara leagan den scéal a bhailiú coicís i ndiaidh an chéad inste (Pavlenko 2008b: 318). Ach de cheal cúrsaí ama ní raibh mé in ann taisteal go Tír Chonaill ach aon uair amháin leis na scéalta pearsanta a thaifeadadh. Ina dhiaidh sin féin, bailíodh an dá leagan de na scéalta ar an lá céanna i gcás- staidéar Koven (cf. 2007: 91). 20 ar an scéal a d’inis siad i nGaeilge agus iad á ath-aithris i mBéarla, nó ag aistriú ina n- intinn fiú agus iad i mbun na scéalta céanna a rá i mBéarla. Go háirithe nuair a chuirtear cúinsí na mionteanga atá ag fáil bháis san áireamh (.i. an sealbhú easnamhach, teanga neamhthraidisiúnta/laghdaithe á labhairt, olltionchar an Bhéarla, an códmheascadh agus an códmhalartú), tá sé níos dóchúla go bhfuil scéalta Gaeilge níos “Gaelaí” againn ar an gcaoi seo ná mar a bheadh againn dá n-inseofaí na leaganacha Béarla ar dtús.27 Tar éis an tsaoil, is ar an nGaeilge go príomha atáim a dhíriú sa tráchtas seo. An chéad rud eile, chuir mé ceist orthu i dtaca le haon athruithe a cheapann siad atá tagtha ar a gcuid Gaeilge féin agus Gaeilge a máithreacha móra agus a n-aithreacha móra agus an seandream i gcoitinne agus d’iarr mé orthu scéal a (ath)insint mar a déarfadh seanduine. Ina dhiaidh sin, d’insíodar na scéalta céanna i mBéarla (agus thosaigh mé ag labhairt Béarla ag an bpointe seo chomh maith den chuid is mó, ach ní hannamh d’iompaíomar ar ais ar an nGaeilge agus muid i mbun comhrá idir na scéalta). Ansin, d’iarr mé orthu scéilín a scríobh i nGaeilge agus ansin an scéilín céanna i mBéarla (agus béim á leagan agam gurb é an chaoi nach aistriúchán a bhí i gceist agam ach an scéal céanna i mBéarla). Thug mé mo sheoladh ríomhphoist dóibh agus d’iarr mé orthu sampla d’aiste (dhea-scríofa) i mBéarla agus i nGaeilge má bhí a leithéid acu agus iad sásta iad a chur chugam i ríomhphost. Ansin, chuir mé ceisteanna orthu faoin gcaoi ar mhothaíodar ag insint na scéalta sa dá theanga—an mbeadh an léargas céanna ar ar tharla agus orthu féin le fáil sa dá leagan? Os a choinne sin, phléamar a bpearsantacht féin agus an bhfuil pearsantacht ar leith/rud beag difriúil acu sa dá theanga, ina dtuairim féin, agus an dtug siad é sin faoi deara i gcás daoine eile. Ag an bpointe sin, chuir mé cúpla ceist foclóra orthu (deich bhfocal a ainmniú as pictiúir i leabhar28) agus ansin cupla abairt (ag freagairt ceisteanna a chur mé – deich gcinn) i riocht is go mbeadh abairtí den chineál céanna agam do chuile dhuine a bhféadfainn a gcur i gcomparáid dhíreach lena chéile. Ainmhithe le hainmniú (pictiúir díobh sa leabhar): 1. tua cheatha, tuar ceatha, bogha báistí... 2. eas 3. carria, fia 27 Mar sin féin, bhí siad ag cuimhneamh ar na scéalta féin agus iad á n-insint i mBéarla, ar ndóigh. Maidir leis na scéalta i nGaeilge, d’iarr mé orthu, cuir i gcás, scéal a insint maidir le ham a raibh fearg orthu. Ach i mBéarla rinne mé tagairt don scéal a insíodh cheana. Ní hionann an chaint idirlabhraíoch ag tús na scéalta dá bharr seo, ach tá an cineál sin cainte ann sa dá chás ar aon chaoi. 28 Little red train- Race to the finish (Blathwayt 2006)—ceann de na leabhair as ar baineadh leas sa Togra Sealbhaithe Dhátheangaigh (Ó Giollagáin agus Ó Curnáin, le teacht). 21 4. madadh uisce, madra uisce, dobharchú... 5. bó, an bhó, ba, an t-eallach 6. craobh, géag, brainse 7. crosóg (mhara), crosán, méadail (mhéarach), méarán.... 8. faoileog, faoileán, 9. giúrann 10. feamnach, feamainn Ceisteanna (bunaithe ar phictiúr): 1. Cén bhó is gaire (/is gairide/is cóngaraí) don ráille traenach? 2. Cén chaora is faide ón droichead? 3. Dá mbeifeá ag iarraidh ghoil ag iascaireacht anois, cá rachfá ar an bpictiúr seo? 4. Nuair a bhí tú óg, an mbailít(h)eá / gcruinnít(h)eá sliogáin agus clocha ar an trá? / Ar ghnách leat....a bhailiú/chruinniú? 5. Dá mbeifeá ar an gcladach anois, an mbaileofá /gcruinneofá sliogáin? 6. “I would buy” 2.4 Trascríobh, códú, agus anailís I ndiaidh dom na scéalta a thaifeadadh, thrascríobh mé na scéalta pearsanta a hinsíodh chomh maith leis an bplé ar na scéalta agus ar cheist na bpearsantachtaí. Bhain mé feidhm as litriú canúnach (i nGaeilge go háirithe) i riocht is go léirítear an chaint agus an chanúint chomh maith agus is féidir. Lean mé cur chuige údar eile a rinne cur síos ar Ghaeilge Uladh (m.sh. An teanga bheo – Gaeilge Uladh (Ó Baoill 1996), an chaibidil ‘Gaeilge Uladh’ in Stair na Gaeilge (Hughes 1994), agus Leabhar mór bhriathra na Gaeilge (Hughes 2008)) chomh maith le heagarthóirí ar an mbéaloideas (m.sh. Seanchas Rann na Feirste (Mac Cionaoith 2005) agus Ulster Gaelic voices (Ní Bhaoill 2010)). Is dócha go mbeadh an chuid is mó de na litrithe neamhchaighdeánacha le fáil mar fhoirmeacha malartacha i bhfoclóir Uí Dhónaill. Thug mé míniú ar rud ar bith nach mbeadh soiléir. Lean mé cur chuige Koven ar an mórgóir chun na róil chainte a chódú (ról an reacaire, ról an idirlabhraí agus ról an charachtair, agus meascán díobh). Ní dhearna mé ach na scéalta a bheadh feiliúnach don anailís seo. Mar shampla, cuid de na scéalta, níor bhaineadar le saol an duine a bhí ag labhairt, ach rud a cheapann siad nó a c(h)uid tuairimí. Ní bheadh aon chomhrá ná carachtar sna scéalta seo. Rinne mé iarracht a chinntiú go bhfuil scéalta san áireamh ó chuile chainteoir, ach ní raibh sé cothrom ar chor ar bith. D’inis roinnt daoine tuilleadh scéalta feiliúnacha ná daoine eile. Sa deireadh thiar, ceapaim go bhfuil corpas sách maith agam le hanailís a dhéanamh ar insint scéalta pearsanta i nGaeilge agus i mBéarla. Le cois na ról cainte, mharcáil mé na focail mharcáilte ó thaobh sainréimeanna teanga de. Tá na scéalta ar fáil in Aguisín II. I dteannta na ngnéithe sin ar mhaithe le hanailís a dhéanamh 22 ar theanga na scéalta, mharcáil mé (i ndoiciméid eile ar an ríomhaire) tréithe eile teangeolaíochta: marcóirí dioscúrsa, aidiachtaí, séimhiú/urú, botúin ghramadaí /Béarlachas/easpa na foirme canúnaí, srl. Tar éis dom an trascríobh a dhéanamh, thosaigh mé ar an anailís a dhéanamh. Díríodh ar na gnéithe seo a leanas: an teanga féin (gramadach, canúint, foclóir), guthú na pearsa agus anailís ar ghuthú na reacaireachta à la Koven, sainréimeanna teanga, struchtúr na n-abairtí, agus mionanailís ar scéalta cainteora amháin. Caibidil 3 — Torthaí ginearálta na n-agallamh Déanfaidh mé cur síos gearr ar thorthaí ginearálta na n-agallamh anois ar mhaithe le míniú a thabhairt ar an eolas a fuair mé le hais na dtorthaí a raibh mé ag dréim leo de réir an phlean a bhí beartaithe agam. I dtosach báire, bhí mé réasúnta sásta leis na scéalta a fuair mé uathu. Is dócha go raibh gnáth-Gaeilge (measartha maith) dá n-aois ag formhór na gcainteoirí, bhí duine nó beirt ann a raibh a gcuid Gaeilge ní ba thraidisiúnta agus duine nó beirt a raibh Gaeilge níos laige agus níos neamhthraidisiúnta acu (bunaithe ar an am teoranta a raibh mé ag éisteacht leo, ar ndóigh). Ní raibh a lán de na tréithe i gcaint go leor díobh a phléas Ó Curnáin (le teacht) atá coitianta i gcaint a lán dá gcomhaoisigh i gConamara agus i gCorca Dhuibhne, ach mar sin féin, fuarthas a lán samplaí den Ghaeilge iarthraidisiúnta. Bhí cuid de na daoine breá ábalta scéalta feiliúnacha a insint dom gan stró, ach b’ann do dhaoine eile ag a raibh deacrachtaí cuimhneamh ar scéalta ar an bpointe (agus bheinnse mar an gcéanna, tá mé cinnte de). Bhí cúpla duine neirbhíseach faoin agallamh (go háirithe an duine “is laige” ó thaobh na Gaeilge de, .i. 7B92, agus b’fhéidir 9B89 freisin). Ní cothrom é méid na scéalta a fuair mé ó chuile dhuine, agus ní scéalta pearsanta (leis na tréithe mothúcháin a bhí mé ar a dtóir) iad go léir. Fuair mé go leor leor scéalta ó chainteoir amháin go háirithe (4B89, an té a bhfuil aithne mhaith agam uirthi); bhí sí siúd i bhfad níos compordaí ag labhairt liom (agus tá ciall leis sin gan amhras) agus is dócha gur tháinig léi scéalta níos mothúchánaí agus pearsanta a insint dom dá thoradh sin—uair a chloig taifeadta di ag insint scéalta (agus an plé eatarthu) le hais tuairim is 20 nóiméad i gcás na ndaoine eile go hiondúil. Mar is léir ó Tábla 3-A thíos, baineann beagnach 30% de 23 na focail i dtrascríbhinní na scéalta le cainteoir 4 agus breis agus 50% díobh leis an triúr cainteoirí arb as Rann na Feirste iad.29 Tábla 3-A Líon na bhfocal sa trascríbhinní agus céatadán de réir cainteora Cainteoir Líon na bhfocal sa trascríobh Céatadán 1B88 1114 5.37% 2B88 1690 8.17% 3F89 2739 13.2% 4B89 6147 29.63% 5B91 2530 12.2% 6B90 1311 6.32% 7B92 970 4.68% 8F92 1844 8.9% 9B89 831 4.01% 10F90 1570 7.57% Rann na Feirste (3,4,5) 11416 55.03% Gaoth Dobhair (1,2,6,7,8,9,10) 9330 44.97% Iomlán 20746 100% Maidir le cainteoir 4 arís agus méid na scéalta a d’inis sí, ag an am céanna, ós rud é go mbímid ag labhairt go minic (i nGaeilge amháin), níorbh fhurasta di a bheith ag labhairt Béarla liom (ná mise léi). Bhí orainn tosú ar an gcéad leagan Béarla cúpla uair, ach d’éirigh sé níos éasca ina dhiaidh sin. Chomh maith leis sin, bhí cuid de na scéalta (nó scéalta gaolmhara leo) cloiste agam cheana féin. Tarlaíonn gurb ise an cainteoir is láidre agus is traidisiúnta a ghlac páirt (an Ghaeilge ceannasach ina lán réimsí) agus tá a fhios agam nach mbíonn sí compordach ag labhairt Béarla i gcomhthéacsanna áirithe, rud a luaigh sí freisin. Luaigh cúpla duine eile nár cheap siad go raibh Béarla maith acu ná nach rabhadar ar a gcompord ag labhairt Béarla in amanna freisin. Baineann siad go léir le teaghlaigh ina bhfuil Gaeilge ag an mbeirt thuismitheoirí (ach aisteach go leor an duine a raibh Gaeilge sách lag aici (bunaithe ar an agallamh seo amháin) san áireamh go láidir de réir a barúla féin). Maidir leis na leaganacha Béarla de na scéalta, ceapaim go raibh trí chur chuige bunúsach ag na cainteoirí sa chuid seo den agallamh. Is léir go raibh cuid de na daoine ag cuimhneamh ar an méid a dúirt siad i leagan Gaeilge de na scéalta agus iad i mbun iad a aithris don dara uair i mBéarla (ag aistriú ina gcloigeann go bunúsach); dream eile ní dhearna siad ach achoimre a thabhairt (ós rud é go raibh siad díreach tar éis an scéal ceannann céanna a insint i nGaeilge is dócha); agus lena chois sin, b’ann do cúpla duine eile a d’inis an scéal céanna arís ach i mBéarla, ach uaireanta chuimhnigh siad ar shonraí eile, a chuir siad leis an 29 Tá an cúpla abairt a dúirt mé féin sna scéalta sin, teidil na scéalta, nóta ar an ngáire, srl. san áireamh sna huimhreacha seo freisin. 24 scéal i mBéarla. Is dócha gurb é an cur chuige seo an ceanna is feiliúnaí don taighde atá ar siúl agam, ach lean siad ar aghaidh scaití ag dul ar seachrán rud beag nó chuir siad leis an scéal go mór. Is mór an trua é nach bhfuil leagan Gaeilge de chuid de na codanna sin. Ní raibh Gaeilge aon duine saor ó thionchar an Bhéarla, ámh, agus bhí an-éagsúlacht ann maidir le cumas sa Ghaeilge is dócha. Ní raibh a gcuid Béarla faoi thionchar an Ghaeilge go mór, ach ba léir nach raibh cuid de na daoine in ann smaoineamh ar an bhfocal feiliúnach Béarla a réiteodh leis an bhfocal Gaeilge a bhí ina n-intinn. Bhí cúpla frása sách aisteach i mBéarla freisin, i mo thuairimse ar a laghad. (Ach ba chóir admháil gurb é an chaoi nach bhfuil mórán cur amach agam ar Bhéarla na Gaeltachta ná ar Bhéarla Dhún na nGall ach oiread, óir bímse ag labhairt as Gaeilge leo.) Tá difríochtaí le sonrú i gcás na daoine a tógadh le Gaeilge amháin (nó den chuid is mó) agus iad siúd a tógadh go dátheangach (Gaeilge le tuismitheoir amháin, ach Béarla leis an tuismitheoir eile agus is cinnte gurb é Béarla teanga an teaghlaigh mar sin. Sna cásanna seo, díol suntais gurb amhlaidh nár fhoghlaim an tuismitheoir eile Gaeilge d’ainneoin go bhfuil siad ina gcónaí le fada an lá i gceantar Gaeltacht inarb í an Ghaeilge teanga an phobail). Ní beag líon na dtuairimí difriúla mar gheall ar chúrsaí pearsantachta nó féiniúlachta agus an dá theanga. Mhaígh cuid de na daoine go raibh pearsantachtaí an-difriúil acu sa dá theanga, cheap cuid acu gur thug siad siúd faoi deara i gcás daoine eile ach gan ina gcás féin, agus ansin b’ann do dhaoine eile nár shíl (nó nár thug faoi deara) go raibh na difríochtaí ann ina gcás féin ná i gcás daoine eile. D’ainneoin go bhfuil an sampla seo beag (agus ní féidir conclúidí críochnúla a bhaint as maidir le chuile rud), ach tá difríochtaí le sonrú (agus le cloisteáil) i gcás aois na gcainteoirí (ach d’fhéadfadh gur comhtharlú é sin freisin). Tá na daoine seo cóngarach do thairseach na Gaeilge laghdaithe, agus tá Gaeilge na ndaoine a rugadh sna blianta 1990-92 níos laige nó níos iarthraidisiúnta ná iad siúd a rugadh sna blianta 1988-89 ar an mórgóir i gcás an deichniúir seo. I dtaca le hinscne, ní dóigh liom gur féidir mórán a rá fúithi bunaithe ar na samplaí seo ó na cainteoirí seo. Ach tá difríochtaí le sonrú maidir le háit. Is as Rann na Feirste (ar a bhfuil clú agus cáil mar gheall ar shaibhreas na Gaeilge) an bheirt chainteoirí is traidisiúnta agus tá féiniúlacht teanga níos láidre ag na daoine as Rann na Feirste a ghlac páirt sa tionscadal seo ná na daoine as Gaoth Dobhair (ach bheadh staidéar níos forleitheadaí de dhíth lena dheimhniú ar ndóigh). 25 Rud eile de, an triúr cainteoirí is óige (5, 7, 8), bhí nó tá siad ag freastal ar an ollscoil i mBaile Átha Cliath ná Má Nuad (seachas Gaillimh i gcás na ndaoine eile) agus tá an dream seo ag díriú ar réimsí eile seachas Gaeilge (agus daoine eile nach iad freisin). Luaigh cainteoirí 7 agus 8 araon go raibh siad ina gcónaí ar scéim chónaithe Ghaeilge i mBaile Átha Cliath agus seans maith go bhfuil a gcuid Gaeilge faoina thionchar seo. Mheas 8F92 go raibh canúint mheasctha aige anois, tar éis dó a bheith i measc daoine ag labhairt canúintí eile (nó Gaeilge na scoile gan amhras). Bhí níos lú de na tréithe traidisiúnta ag cainteoir 5 ná mar a bhí ag an mbeirt eile as Rann na Feirste (bíodh is go bhfuil Gaeilge níos traidisiúnta aici ná formhór na gcainteoirí as Gaoth Dobhair), agus mhínigh sí i scéal amháin gurbh é an chaoi nár thuig a lán daoine ar an ollscoil i Má Nuad a canúint. Seans gur athraíodh a caint as a bheith ansin. Ach ina dhiaidh sin féin, tá a fhios agam go mbíonn deacrachtaí den chineál chéanna ag mic léinn Chonallacha i nGaillimh freisin, ach b’fhéidir nach bhfuil siad faoi thionchar Ghaeilge na bhfoghlaimeoirí an oiread céanna i nGaillimh ná atá i mBaile Átha Cliath ná i Má Nuad. Tá líon ard cainteoirí T2 Gaeilge gníomhach sna gréasáin Ghaeilgea agus tarlaíonn a leithéid sna scoileanna Gaeltachta mar a bhfuil a lán páistí nach bhfuil (mórán) Gaeilge acu sa bhaile. Tá cruthúnas ann go bhfuil an feiniméan céanna ag tarlú i gcás na mBreatnaiseoirí dúchais (cf. Hickey 2009: 671-2; mar a bhfuil tagairtí breise a bhaineas leis an ábhar seo in Éirinn agus sa Bhreatain Bheag). Ar chaoi ar bith, tuigim gurb é chaoi arbh fhéidir nach bhfuil na cainteoirí seo go hiomlán ionadaíoch, ach beidh mé ag déanamh anailíse ar an gcóras scéalta atá agam ón deichniúr seo. Caibidil 4 — Cumas sa Ghaeilge — an teanga féin sna scéalta 4.1 Forbhreathnú Ní mór cúrsaí gramadaí agus cumas Gaeilge a phlé ó tharla go bhfuil Gaeilge neamhthraidisiúnta nó laghdaithe ag teacht chun cinn san aoisghrúpa seo. Mar a dúradh cheana, éagsúlacht atá ann ó thaobh caighdeán na Gaeilge agus méid na Gaeilge traidisiúnta atá ag na cainteoirí. Sa chaibidil seo, déanfar cur síos ar an gcumas Gaeilge atá ag na cainteoirí, canúnachas na Gaeilge atá acu, tréithe na Gaeilge iarthraidisiúnta, agus cur síos ar an gcódmheascadh i gcaoi is gur féidir cumas gramadaí a chur i gcóimheas le tuairimí na gcainteoirí maidir lena bhféiniúlacht agus maidir leis an dá theanga le cois na hanailíse ar ghuthú na reacaireachta. Tosófar le scagadh ar na ceisteanna foclóra a cuireadh ar na 26 faisnéiseoirí agus ar na habairtí a bailíodh. Ina dhiaidh sin breathnófar ar an teanga sna scéalta a hinsíodh. 4.2 Na ceisteanna foclóra agus abairtí 4.2.1 Foclóir Seo thíos tábla achoimreach ar na freagraí a thug na faisnéiseoirí ar na ceisteanna foclóra.30 Tábla 4-A Achoimre fhreagraí na bhfaisnéiseoirí ar na ceisteanna foclóra Focal 1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 7B92 8F92 9B89 10F90 tua(r) ? ? ? ? ?31 c(h)eatha, bogha báistí… eas ? ? carria, fia (níor ? ? cuireadh an cheist) madra/ ? ? (‘madadh ? madadh uisce’ (aistriú) uisce, glactha dobharchú aige) bó, ba, an bhó géag, ? craobh, craobh brainse crosóg ? ?réalt- ? (?) ? ?iasc- ?iasc-réalt ? ?réalt- (mhara), iasc réalt mara réalt iasc, iasc- c(r)asóg crosán, srl. réalt (starfish) faoileog, ? ? -án -án -eog -eog -eog, -án -eog -án ? faoileán -án giúrann ? ? ? ? ? ‘barnacle’ sliogáin ?barnaicle sliogáin sliogáin sliogáin nó bairneach ‘limpet’ feamnach, ? ? ?aoileán, ? feamainn aolán (focal nach n- aithním) Eochair freagra ceart, inghlactha freagra mícheart, do-ghlactha ? ní raibh an cainteoir cinnte faoin bhfreagra tugadh, nó nár tugadh freagra freagra níos ginearálta tugtha ná lena rabhthas ag dréim botún de chineál éigin ann 30 Tá tábla a léiríos na freagraí iomláine a thug siad le fáil san Aguisín. 31 Luaigh cainteoir 8 liom níos deireanaí an lá sin gur chuimhnigh sé ar chúpla ceann de na focail nach raibh sé in ann smaoineamh orthu i rith an agallaimh. Tá cruthúnas ann gur fadhb níos coitianta ag dátheangóirí é “barr do theanga” (.i. “tip-of-the-tongue”) (cf. Pyers et al. 2009). 27 Is léir ó Léaráid 4-A thíos go raibh i bhfad níos lú den téarmaíocht seo ag cainteoirí 6, 7 agus 8 ná an dream eile agus gur éirigh le cainteoirí 4 agus 10 ocht bhfreagra chearta a thabhairt. Léaráid 4-A Líon na bhfocal ceart de réir cainteora32 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Cainteoir 4.2.1.1 Tráchtaireacht Tá an líon is mó de na foirmeacha inghlactha ag cainteoirí 4 agus 10, agus méid i bhfad níos ísle ag cainteoirí 6, 7 agus 8 (cuid de na cainteoirí is óige). Bhí éagsúlacht ann maidir le ceart na hinscne i gcás an fhocail bó (agus eallach). Thug cuid de na faisnéiseoirí an leagan caighdeánach faoileán i leaba an leagain Chonallaigh faoileog.33 Thug cainteoir 3, fear a bhfuil fianna aige, an leagan caighdeánach fia in éineacht leis an leagan canúnach carria. Bhí brainse ag tromlach na gcainteoirí (de réir LASID ceist 970, bhí mé ag dréim le géag ach bhí brainse ag an gcainteoir as Mín an Chladaigh). Sampla é seo den chosúlú i dtreo na mórtheanga: brainse ≈ ‘branch’ in aghaidh géag nó craobh; tréith atá coitianta sa Ghaeilge iarthraidisiúnta agus sa teagmháil teangeolaíochta sa dátheangachas (cf. Matras 2009: 59). Ag cainteoir 4 amháin a bhí an focal dúchasach craobh. Ní raibh an focal giúrann ag duine ar bith. Ní raibh leagan ceart Gaeilge de ‘starfish’ ar eolas ag bunús na gcainteoirí. Casóg a dúirt cainteoir 10, agus glacaim leis gur crasóg nó crosóg a bhí i gceist aige. Chum cúpla duine focal bunaithe ar an mBéarla iasc réalt nó réal iasc.34 Seans go bhfuil na leaganacha sin in úsáid ag cainteoirí neamhthraidisiúnta. Leagan níos Gaelaí a bhí ag cainteoir 4—ba é réaltóg mara an chéad leagan a thug sí agus ansin tháinig sí ar mhalairt 32 Glacadh le duileasc, ach níor glacadh le sliogáin seachas giúrann ná le iasc réalt ná a leithéid. 33 Cf. LASID léarscáil 217. 34 Tá réalt-iasc ‘star fish’ i bhfoclóir an Duinnínigh (foinse a luadh: O’Reilly’s Irish-English Dictionary); agus tá réiltín ‘starfish’ ag an Duinníneach chomh maith, ach ní dóigh liom gur thógadar an focal ó sheanfhoinse ar bith. 28 intinne agus thug sí an fhoirm réalt mara.35 Is dócha gur leagan áitiúil é seo—seo an focal atá ag athair chainteoir 4 chomh maith. Tugtar ainmneacha ar nós scian mhara ar ainmneacha muirí agus tá a fhios agam go dtugann an cainteoir áirithe seo gráinneog mhara ar an ngráinneog thrá. Tá údar tíreolaíoch ag cainteoirí 9 agus 10 as Dún Lúiche maidir leis na focail mhuirí gan a bheith ar eolas acu mar gheall ar nach bhfuil siad ina gcónaí cois cladaigh. 4.2.2 Na ceisteanna Seo a leanas na ceisteanna a chuir mé ar na cainteoirí agus na freagraí a thugadar. Is éard é sprioc na gceisteanna seo abairtí a bhailiú ina bhfuil clásail choibhneasta indíreacha, an modh coinníollach (an chéad phearsa uatha agus briathra den darna réimniú go háirithe), chomh maith leis an aimsir ghnáthchaite. 1. Cén bhó is gaire (/is gairide/is cóngaraí) don ráille traenach? Ceist Cainteoir Freagra 1 An bó36 is gaire don traein ná an bó a bhfuil a ruball in airde aige. {neamhchinnteacht maidir le bó/bhó nuair a bhí sí á rá an dara huair; ach bhí an bhó aici roimhe sin sna ceisteanna foclóra} 2 An cionn atá a’ léimtigh in airde. Tá a ruball, ruball in airde. 3 An cionn sin lena ruball sáite san aer. 4 Bó lena ruball in airde, is dóiche. {Ansin, d’iarr mé uirthi Gaeilge a chur ar “the cow whose tail is up”}: An bó {gan séimhiú an iarraidh seo, mar a bhí aici cheana sna ceisteanna foclóra} a bhfuil a ruball.....ruball s’aige in airde. 1 5 Tá an bhó sin iontach cóngarach don.... Tá an bhó sin fada ar shiúl ón traein, ach tá sin i bhfad níos.... 6 An bhó leis a thóin leis an traein agus a ruball san aer. 7 Cén bó is close-áilte? Is é /ɪs e:/an bó atá ag léimnigh ar barr an chuí(?) atá is cóngaraí don traein. 8 Sin an bó atá ag léimtigh thairis an uh na tracks. 9 Tá trí bhó ann agus tá an cionn leis an ruball in airde níos cóngaraí don traein ná an bheirt eile. 10 An bhó atá is gaire ná cóngaraí don traein ná an cionn atá i ndéidh léimtigh ar an track, mar a déarfá. Ruball an bhó? Tá sé in airde. An clásal coibhneasta indíreach, mar is ceart, ag cainteoirí 1 agus 4 (bhí a fhios ag cainteoir 4 nuair a d’iarr mé uirthi Gaeilge a chur ar “the cow whose tail is up” go raibh mé ar thóir an chlásail choibhneasta chirt agus d’aithris sí an abairt go mall agus éiginnteacht ina glór, cé go raibh an ceart aici). Bhain a lán cainteoirí (3, 4, 6, 9) leas as “le,” faoi thionchar an Bhéarla gan amhras, áit a mbeadh clásal coibhneasta sa Ghaeilge thraidisiúnta (tá an rud céanna le fáil sa Ghaeilge iarthraidisiúnta i gCúige Chonnacht agus i gCúige Mumhan, cf. Ó Curnáin, le teacht). Díol spéise nach raibh séimhiú ar bó tar éis an ailt ag 1, 4, agus 8 35 Glacadh leis, mar sin, de bhrí nach lomaistirúchán ón mBéarla é agus gurbh in a d’airigh sin óna hathair. 36 Baintear leas as clós dubh ar mhaithe le haird a tharraingt ar na foirmeacha neamhthraidisiúnta. 29 d’ainneoin go raibh an leagan ceart acu cheana féin nuair bhíomar ag plé le cúrsaí foclóra— agus a mhalairt a tharla i gcás chainteoir 5. Seans go raibh cainteoir 4 ag tabhairt airde ar leith ar an gclásal coibhneasta seachas ar inscne an ainmfhocail.37 Díol suntais freisin sna ceisteanna foclóra go n-admhaíonn cainteoir 10 go ndéarfaí an bó ina chanúint, ach go bhfuil a fhios aige gurb é an bhó an leagan “ceart”. An bhó a bhí aige sna habairtí seo, sa tuiseal ainmneach agus sa tuiseal ginideach. Féach Ó Curnáin (le teacht) maidir le samplaí eile de an bó (agus an bean) in aistriúchán. 2. Cén chaora is faide ón droichead? Cei Cainteoir Freagra st 1 Is é /ɪs e:/ an caora is faide ón droichead an cionn is close-áilte38 don traein... train tracks.... 2 An cionn ina seasamh faoin chrann. 3 An chaora ar thaobh an láimhe deise ... an cionn atá faoi na duilleoga ansin, níl sé le feiceáil chomh maith leis an chionn eile. 4 An cionn is lú, tá mé ‘déanamh. Tá dheá dhuilleog air. 5 An caora sin is faide. 2 6 An cionn cois an trá...cois na trá. 7 Is é an cionn sa insa cúlra in aice leis an cloch an caora is faide ón traein. 8 Is é an caora atá faoin chrann. 9 An chaora atá faoi scáth an chrá(i)nn. {/n/ ag an deireadh rud beag caol, ach is deacair a rá, ach bheifí ag súil le níos mó caoile sa chanúint seo} 10 An chaora, tá duilleogaí thart ar an chaora eile, so an chaora gan duilleogaí ar bith thart air. Ba mhinic nár chuir na cainteoirí seo séimhiú ar an bhfocal baininscneach caora i ndiaidh an ailt (cainteoirí 1, 5, 7, 8). Bhí an leagan traidisiúnta ceart ag triúr 3, 9, 10). Bhí séimhiú in easnamh ag cainteoir 7 dhá uain eile chomh maith. 3. Dá mbeifeá ag iarraidh ghoil ag iascaireacht anois, cá rachfá ar an bpictiúr seo? Ceist Cainteoir Freagra 1 Dá bheinnse ag iarraidh ghoil ag iascaireacht, sílim go rachainn ar an bád le Wully Dug.39 2 Amach ar bhád, dá mbeifeá ag iarraidh goil amach ag iascaireacht, rachfá amach ar an bhád. 3 Dá seasfá ar an droichead ní bheadh sé ró-olc, ach b’fhéidir dá mbeifeá ‘do sheasamh ar 3 na carraigeacha chomh maith. 4 Is dóiche go rachainn b’fhéitir i lár an droichid ansin. 5 Rachfá amach i lár anseo, sin an áit a bhfuil an chuid is mó de na hiasc...... na héisc, gabh mo leithscéal. 6 Isteach sa bhád. 37 Bhain sí feidhm as aige seachas aici le tagairt a dhéanamh don bhó freisin. 38 Tá na focail Bhéarla marcáilte le líne fúthu anseo. Ní hionann é seo agus ról an charachtair ar ndóigh (sa phlé ar na róil chainte agus i dtrascríobh na scéalta go príomha). Ní doiligh a fheiceáil cén fheidhm atá ag an bhfolíneáil. 39 .i. an t-ainm a bhí scríofa ar an mbád sa phictiúr. 30 7 Dá bheinnsa ag goil ag iascaireacht ag an bhomainte seo, sílim gur an áit is fearr ná ar an bád ar an uisce. 8 Dá bheinnse ag iarraidh bheith ag iascaireacht, rachainn ar an cloch ar taoibh an tseanchaisleán. 9 Amach ar an bhád is dóiche. 10 Amach ar an bhád. Maidir leis na freagraí seo (2-3), is díol spéise é an séimhiú i ndiaidh dá a bhí ag triúr: 1, 7 agus 8 (cf. samplaí den fhoirm neamhthraidisiúnta chéanna i nGaeilge na hógbhaidhe i gCorca Dhuibhe, Ó Curnáin, le teacht). Bhí an fhoirm chearr seo ráite acu díreach tar éis dom an cheist a chur orthu agus urú ar an mbriathar, dá mbeifeá... Ach tá samplaí eile d’urú a bheith ag na cainteoirí seo sa chomhthéacs seo (cf. ceist 5 thíos i gcás chainteoir 1). Is díol suime é an féincheartú i gcás chainteoir 5 tar éis di na hiasc a rá in ionad na héisc. Bhí an fhoirm bomainte ag cainteoir 7, is dócha go bhfuil sé seo faoi thionchar an fhocail Bhéarla moment. Baineann an cainteoir céanna leas as an gcónasc Muimhneach (ó cheart) ná (ach atá sách tógálach agus a chloistear sna canúintí go léir agus i nGaeilge na bhfoghlaimeoirí anois). Sa chás seo, is dócha gurb é comhréir an Bhéarla is cúis leis: “I think that the best place is on the boat on the water” (cf. Ó Curnáin, le teacht). Tá easpa an tséimhithe le sonrú ag cúpla cainteoir freisin: ar an bád a bhí ag cainteoirí 1 agus 7; ar an cloch agus ar taoibh ag cainteoir 8; agus goil in áit ghoil Ghaeilge Uladh traidisiúnta ag cainteoir 2. 4. Nuair a bhí tú óg, an mbailít(h)eá /gcruinnít(h)eá sliogáin agus clocha ar an trá? ~ Ar ghnách leat iad a bhailiú/ a chruinniú? Ceist Cainteoir Freagra 1 Nuair a bhí muid ar an champa samhraidh like bheinn thíos ag an tráigh agus bheadh muid ag bailiú na sliogáin... 2 ‘Sea, nuair a bhí mé níos óige, ‘ghnách liom a bheith ag bailiú sliogáin. 3 Ó bhaileochainn [ bhailínn], ba ghnách le m’athair iad a em...feirm a bheith aige, feirm ruacain agus agus cupla oisir (=oisre). {{beagnach cosúil le oisin?}} 4 An gcruinnfinn iad? Á, ba ghnách liom iad a chruinniú corruair. 5 Ó chruinnfinn, ó yeah, cupla uair, ‘sea, sa tsamhradh nuair a bhí mé beag. 6 Nuair a bhí mé níos óige, chruinnfinn 4 7 Níor ghnách liomsa, ach bh’ghnách le mo dhearthracha (=deartháracha) mar bhí mé, corruair racha {{= chuaigh, nó rachadh?? In áit théadh is dócha!!}} mo dad amach ag iascaireacht, e-, le mo chomharsain, ach ní rabh choíche cead domsa (sic; ní domhsa) ghoil ‘cause is cailín mé. But ba ghnách le mo dheartháir a dhéanamh nuair a chuaigh sé amach go dtí an oileán. 8 Ar an tráigh, ba ghnáth liom a bheith ag bailiú na sliogáin le Dad agus le mo sheanathair, dá mbeadh(?) ar an tráigh 9 Ó, bh‘ghnách, yeah… 10 No, ní chaith(f)inn am ar bith ‘chois farraige. 31 Ní bhaintear mórán leas as an aimsir ghnáthchaite infhillte i nGaeilge Uladh, agus bíonn an modh coinníollach ina háit nó baintear feidhm as an dul cainte ‘ba ghnách le...’. Tá ceachtar den dá rogha ar fáil sna freagraí thuas. Mar bhriathar den chéad réimniú a d’infhill cainteoirí 4, 5 agus 6 cruinnigh sa mhodh coinníollach: chruinnfinn seachas chruinneochainn. Tá dul an Bhéarla maidir le suíomh an dobhriathair ar ráiteas chainteoir 7: “ní rabh choíche cead domhsa ghoil ‘cause is cailín mé”, is é sin “I never had permission to /was never let go ‘cause I am a girl. Lena chois sin, dúirt sí racha—seans gur chuaigh a bhí i gceist aici nó níos dóchúla, rachadh in ionad théadh. Tá an foclóir a bhaineas le cúrsaí iascaireachta ag cainteoir 3. 5. Dá mbeifeá ar an gcladach anois, an mbaileofá /gcruinneofá sliogáin? Ceist Cainteoir Freagra 1 Anois? Ní bhíom ag goil thart ag cruinniú iad, ach b’fhéidir go bpiocfá iad suas...b’fhéidir nach {=mura!?} mbeifeá in Éirinn, dá mbeifeá thar lear, so cionn iontach ann...phiocfá suas agus bhaileofá agus thabharfá leat ‘na bhaile [é]. 2 Dá mbínnsa ar an cladach anois bhalfainnsa(n) sliogáin. 3 Bhalfainn, or bhaileochainn sliogáin dhubha. Ach nuair a bhí muidinne níos óige, ba ghnách linn a bheith em ag iascaireacht saíán40 (/si:εn/) agus bheinn agus bheadh muid ag cuartú e- baidhte ( baoite) agus f’, agus muid amuigh, sliogáin, ná eu- tá mé ag iarraidh smaointeamh air, caidé an...tá cionn amháin ann.... breallach. Ba ghnáth linn bheith ag cuartú breallach. Taighdeoir: Céard é sin, breallach? Tá mé ‘ deánamh gur “clam” atá ann. Ach níl mé cinnte. Em ach dhá chuartú agus sin an baidhte is fearr a gheofá fá choinne, fá choinne saíán (/si:εn/). 5 4 Ní chruinnfinn e- mar tá mé breá cleachtaithe lena fheiceáil agus ní a dheath a chuireann iontas orm fá dtaobh daofa. Ach dá mbeadh cuairteoir agam as tír inteacht eile bhéarfainn síos iad agus chruinnfinn iad leofa sin. 5 Ní chruinneachainn, no, no. 6 Cha gcruinnfinn, tá mé ró-chleachtaithe leis anois. 7 B’fhéidir má bhí duin’ inneacht eile liom agus tháinig seisean suas leis an smaoineamh ‘cause ní smaoinfeá fhéin, like nuair a bhí mé liom féin, “ó tá mé goil a’, you know, sliogáin a chruinniú”. 8 Níl a fhios agam, tá an oiread sin sliogáin anuas fán teach againn, tá mo sheomra lán daofa. 9 B’fhéitir, níl’s agam, is dóiche. “I would collect”: Bhaileochainn 10 Is dócha go gcruinneochfá. Tá cúpla sampla den Ghaeilge neamhthraidisiúnta ag cainteoirí anseo. Díol suntais go háirithe é ag cruinniú iad ag cainteoir 1 seachas an leagan traidisiúnta (dh)á gcruinniú.41 Tharla an earráid chéanna nuair a bhí Gaeilge Oirthear Chataibh (Dorian 1973) ag dul in éag agus tharla sin i nGaeilge Mhanann chomh maith. Lena chois sin, tá a macasamhla le 40 FGB saíán ‘young coal-fish’; Foclóir Uí Dhuinnín saoidhean ‘young of any fish’; LASID pt 74 /sɪ:anʹ/ ‘sprats’; pt 74a /sɪ: n ʹ/ ‘another kind of coal-fish’. 41 Cúpla sampla eile in 4.4 thíos (cainteoirí 2 agus 7). 32 fáil sna canúintí go léir in Éirinn anois agus sa Bhreatnais chomh maith (cf. Ó Curnáin, le teacht). Tá an leagan neamhthraidisiúnta tá mé ag goil sliogáin a chruinniú ag cainteoir 7 in áit tá mé ag goil a chruinniú sliogá(i)n na Gaeilge traidisiúnta (cf. Ó Curnáin, le teacht maidir leis an neamhghramadúlacht chéanna i nGaeilge iarthraidisiúnta Chonamara). Rud eile a bhaineas le cúrsaí forainmneacha, tá dhá shampla den fhorainm curtha chun tosaigh, áit a mbeadh sé níos traidisiúnta a bheith ag an deireadh—go bpiocfá iad suas ag cainteoir 1 agus chruinnfinn iad leofa sin ag cainteoir 4 (ag leanúint chomhréir an Bhéarla).42 I gcás chainteoir 4 ar aon chaoi, tá neart samplaí coiste agam uaithi den chomhréir thraidisiúnta, m.sh. scríobh mé suas ar an chlár dubh é. Tá an forainm cuspóireach in uireasa uair amháin ag cainteoir 1 freisin: thabharfá leat ‘na bhaile [é]. Chomh maith leis sin, bhí nach mbeifeá ag cainteoir 1 mar a mbeadh mura mbeifeá níos feiliúnaí, dar liomsa. Léiríonn na samplaí seo go bhfuil éagsúlacht ann freisin i dtaca le fréamhacha agus infhilleadh na mbriathra. Baineann cainteoir 4 leas as an seanleagan traidisiúnta canúnach bhéarfainn seachas thabharfainn. Bhí dhá leagan de bhaileoinn ag cainteoir 3, mar atá, bhalfainn agus bhaileochainn. Cé go raibh chruinnfinn ag cainteoir 5 roimhe seo, chruinneachainn a bhí aici an iarraidh seo. Seans go mbaintear leas as an leagan níos faide chun béim a leagan ar an mbriathar—ar an bhfreagra diúltach sa chás áirithe seo, mar shampla, cf. foirmeacha freagracha nó macallacha na mbriathra mírialta i nGaeilge na hAlban: thuirt agus thubhairt; bhiodh agus bhitheadh; bidh agus bithidh; agus an deagh agus an deigheadh, mar shampla.43 Féach Ó Curnáin (2007: 978-9) maidir le coinneáil /h/ i bhfoirmeacha macallacha i nGaeilge Iorras Aithneach. Díol suntais é an tagairt a rinne cainteoir 1 do bheith thar lear. Léiríonn sé seo a shoghluaiste is atá an saol don dream óg seo chomh maith le dífhréamhú ón gcultúr traidisiúnta (.i. aird ar thíortha i gcéin). Déanann cainteoir 4 trácht ar chuairteoir as “tír inteacht eile” ar an gcaoi chéanna.44 Os a choinne sin, léiríonn cainteoir 3 saineolas ar théarmaíocht iascaireachta arís (agus ar an saol traidisiúnta cois cladaigh mar sin) agus tá an chuma ar an scéal nach bhfuil an téarmaíocht choibhéiseach aige i mBéarla. 42 Tá leofa sin iad ceadaithe sa Ghaeilge, ach is iondúil a chuirtear an forainm ag deireadh an chlásail i bhfrása den tsórt seo (cf. Ó Siadhail 1989: 207-10). Sample eile den chosúlú i dtreo chomhréir an Bhéarla atá anseo ar chaoi ar bith. 43 Cf. Gillies 1993: 191-2; Akerbeltz: http://www.akerbeltz.org/beagangaidhlig/gramar/grammar_answerverbs.htm. 44 Ag cuimhneamh orm féin, b’fhéidir. Ba é an chaoi a dtug sí síos chuig an gcladach mé nuair a bhí mé ar cuairt babhta eile le siúl cois cladaigh agus breathnú ar na sliogáin, óir cuireann cúrsaí a bhaineas leis an bhfarraige iontas orm go fóill. 33 6. “I would buy” Ceist Cainteoir Freagra 1 {Níor chuir mé an cheist seo ar an gcéad duine} 2 cheannóinn, cheannachainn, cheannfainn (is é an ceann deiridh seo a déarfadh sí) {{beagnach gan séimhiú sna cásanna seo}} 3 cheannochainn {{san aimsir láithreach, luann sé go mbíonn foghlaimeoirí ag rá “ceannaím” ach ag scríobh “ceannann mé” “éiríonn mé” ....scoláirí ón gcathair}} 4 cheannfainn 5 cheannochainn 6 6 cheannóinn 7 cheannfainn 8 cheannóinn 9 cheannochainn 10 cheannochainn Bhí éagsúlacht ann i réimniú an bhriathair seo. Foirm an chaighdeán a bhí ag cainteoirí 6 agus 8. Sin an chéad fhreagra a thug cainteoir 2, ach thug sí dhá cheann eile agus mhaígh sí go ndéarfadh sí cheannfainn sa ghnáthchaint. Ba é cheannfainn a bhí cainteoirí 4 agus 7 freisin, .i. aistriú go dtí an chéad réimniú. I gcás na ndaoine eile, bhí an foirceann fada Ultach acu—cheannochainn nó cheannachainn. I gcontrárthacht leis an treocht i nGaeilge Chonamara (cf. Ó Curnáin 2007, le teacht), is amhlaidh nach bhfuil foirmeacha scartha amhail bheadh mé agus bheadh tú ag teacht chun cinn i nGaeilge Uladh—bheinn agus bheifeá atá acu. Ach tá cúpla leid sa chorpas seo go mb’fhéidir go mbeidh. Is é an chaoi ar baineadh feidhm as foirmeacha scartha leis na forainmneacha treise: bheadh mise ag iarraidh díoltas (1) agus dá mbeadh tusa ag iarraidh... (3). Níl aon sampla de bheifeása nó bheifeá thusa (leagan treise atá coitianta i nGaeilge Uladh anois, cf. Hughes 1994: 638) sa chorpas seo. Ach tá comharthaí de bheinnse ann: bheinnse (1), bhalfainnsa (2), dá mbínnsa (2), dá mbeinnsa (2), rachainnsa (2), labharfainnsa (3) bheinnsa (7), agus bheinnse (8). Díol suime go bhfuil an dá fhoirm in éindí lena chéile in aon abairt amháin ag cainteoir 2: dá mbeinnsa a bheadh ann bheadh mise ag iarraidh díoltas (2). Seans go bhfuil an fhoirm bheadh mise faoi thionchar an fhoirm bheadh díreach roimhe. Chuir mé ceist ar chainteoir 4 faoi seo, agus cheap sí go mb’fhéidir go ndéarfaí bheadh mise nó a leithéid i bhfreagra d’fhonn béim a leagan ar chontrárthacht. Díol suntais é foirm neamhthraidisiúnta den iarmhír threise atá ag a lán de na cainteoirí anseo (.i. bheinnsa seachas bheinnse). Seans gur forchanúnchas é de bharr bíomsa, srl. a bheith sa chanúint in ionad bímse. 4.3 An chanúint áitiúil agus an Ghaeilge chaighdeánaithe Seo a leanas comparáid idir leaganacha canúnacha le hais leaganacha caighdeánacha, nuair a bhí éagsúlacht ann sa chorpas, is é sin nuair a bhí samplaí den fhoirm chanúnach agus den fhoirm chaighdeánach araon i gcorpas seo na scéalta. Mar sin, níor bhac mé le focail amhail 34 madadh a lua anseo de bharr nár bhain aon chainteoir feidhm as an leagan caighdeánach madra. Ina theannta sin, níor bhac mé le haon rud a lua faoi fhoirmeacha amhail téann de bhrí nach bhfuil aon sampla den leagan canúnach téid nó théid sa chorpas. Díreofar ar an éagsúlacht maidir leis seo laistigh den chorpas féin, mar sin. Pléifear an deilbhíocht anseo go príomha, óir roghnaigh mé díriú uirthi sin ach go háirithe seachas ar chúrsaí fóneolaíochta. D’fhéadfadh sé go n-eascraíonn an éagsúlacht seo as cúpla foinse, cuir i gcás, an sealbhú easnamhach, sealbhú ón scoil (.i. an caighdeán ar scoil seachas an chanúint ón mbaile), nó go ndiúltaíonn cuid de na cainteoirí leas a bhaint as an gcanúint (mná go háirithe, b’fhéidir; stádas ag an gcaighdeán/oideachas, agus ó tharla nach cainteoir dúchais an taighdeoir agus nach bhfuil Gaeilge Thír Chonaill agam). Ach i ndáiríre, ní dóigh liom go raibh aon duine ag déanamh iarracht foirmeacha Conallacha a sheachaint, a mhalairt a bhí fíor i gcás chainteoir 4, b’fhéidir, bean óg a bhfuil a fhios aici go bhfuil spéis agam i gcúrsaí canúineolaíochta, ach ní airím gur labhair sí ar bhealach éagsúil le comhrá ar bith eile a bhí againn. Díol suntais é gur luaigh cainteoir 8 liom gur cheap sé go raibh canúint mheasctha, cineál de, anois aige de bharr a bheith in éindí le cainteoirí a bhfuil canúintí eile acu (agus Gaeilge na scoile) ar an ollscoil. Is féidir (ach ní gá) gur gné den Ghaeilge neamhthraidisiúnta é an díchanúnú. Sé sin le rá gur comhartha é go mb’fhéidir go bhfuil an Ghaeilge á foghlaim is á cleachtadh ar scoil níos mó ná i measc an phobail: Tá an díchanúnú ar bun ar fad na cruinne nua-aoisí agus is ábhar imní breise é do mhionteangacha ar údair éagsúla i gcomhthéacs a leochaileachta ginearálta. Níl mífheidhm i gceist le díchanúnú mórtheanga, tríd is tríd, mar gur sa mhórtheanga chéanna atá foinsí an díchanúnaithe. Le laghdú thábhacht agus fhiúntas an ionchuir bhaile agus phobail sa mhionteanga, ardaíonn ar thábhacht ionchur na scolaíochta. Dá bhrí sin, ní hí an scolaíocht aisti féin is bunúdair le hollmhéid thréithe díchanúnaithe na Teanga Laghdaithe ach a coibhneas boilscithe sa sealbhú. (Ó Curnáin, le teacht) Ar an ábhar sin, tá baint ag an athrú sóisialta, a bhaineas leis an saol iar-nua-aoiseach, leis an díchanúnú seo agus leis an nGaeilge neamhthraidisiúnta araon. Tá na meáin dhomhanda Bhéarla i gceannas agus tá níos lú airde á tabhairt ar an saol agus ar an gcultúr traidisiúnta áitiúil: With some rare exceptions, younger Irish speakers do not have such a deep knowledge of their regional variety because the bilingual society in which they live is now dominated by English and the opportunities to obtain the profound passive knowledge that older members of the community had are now no longer available due to social changes... (Ó hIfearnáin 2008: 126). 35 Leagtar amach an plé ar na sóinseálaigh mar seo: ‘canúint (~ canúint) /caighdeán’. ■ Ainmfhocail: •teangaidh/teanga leis an teangaidh (4), gur teangaidh cineál féiniúlachta (4)45 gur teanga doiligh é (7) •deirifear/deirfiúr le mo dheirifear bheag (4) buachaill-cara mo dheirfiúr (5) •cistineach, gin. cistiní / cistin, gin. cistine sa chistineach (4) (níos traidisiúnta “sa chistinigh” sa tuiseal tabharthach) locht na cistine (5) •laetha/laethanta na laetha sin (4) laethanta saoire (2), an chuid eile de do laethanta (8) •toigh (ainmn./tabhr.) /teach (ainmn./tabhr.) toigh (10) (thart fán toigh, fán teach – “cheartaigh” sé é féin....an leagan caighdeánach teach (1), (2), (3), (4), (7), (9), (10) (toigh(e) (4) sa tuiseal ginideach, ar ndóigh) ■ Réamhfhocail, forainmnecaha réamhfhoclacha agus frásaí réamhfhoclacha: •ar tús/ ar dtús ar tús (3), (5) ar dtús (2) ar dtús báire (1) •frí/trí fríd (3), (4), (6), (10) trí (1) •eadar/idir eadar (3), (4) idir (5), (8), (1), (3) •faofa/fúthu faofa (3) fúthu (1) •daoithe/dí daoithe (4), (5), (10) dí (1) 45 Arna cheartú aici uair amháin nuair a bhí leagan an Chaighdeán Oifigiúil aici: tír gan teanga tír gan an-, tír gan teangaidh, tír gan anam. Díol suntais gurbh é “tír gan teanga, tír gan anam” a bhí aici sa scéal Béarla. Frása é seo a bheadh ar eolas ag a lán (daoine nach bhfuil (mórán) Gaeilge acu san áireamh) agus an leagan caighdeánach teanga ann. 36 •leofa/leo leofa (2), (3), (5)46 leo (1), (3), (4), (6) An dá fhoirm san abairt chéanna: Agus thiocfadh leofa bheith ag bualadh leo. (3) ■ Briathra: ◘ Fóneolaíocht: •smaoint-/smaoin- smaointeamh [ainmn.br.] (8),(4), smaointíom (4), smaointeoinn (4), smaointíonn (4) smaoineamh (5), na smaoineamh [iol.!] (8) •toisigh/tosaigh thoisigh (2), (4), (5,) (6), (7); a thoiseann (3) thosaigh (1),(7) ◘ Ainm Briathartha: •rannt/roinnt a’ rannt (4) a roinnt leis (5) •leanstan/leanúint leanstan [x2] (2), (4) leanúint (7) ◘ Aidiacht bhriathartha: • -iste / -ithe 47 náiriste (4) imrí {.i. imrithe [= imeartha]}...goil a bheith imri- imriste (*) ag Naomh Muire an lá sin, ach ní rabh ach triúr a’ goil a bheith imriste (*) ag e- Laochra Loch Laoi (4) (seans anseo go raibh sí ag iarraidh a bheith níos dílse don chanúint thraidisiúnta) ◘ Briathra mírialta: •tchím/feicim tchíonn (4), tchíthears (4), tchíonn tú (4), tchifidh mé (4) feicim (3) •ghníonn/déanann ghníonn (4), a ghníonns (5) a dhéanann siad (1), nuair a dhéanann siad (3), a dhéanann sin (5) •ní thearn~cha dtearn / ní dhearna cha dtearn (3), go dtearn (4), ní thearn sé iarracht ar bith, cha dtearn (5), cha dtearn (5), ní dhearna (8) 46 Chuala mé cainteoir 4 ag rá leofa go rímhinic freisin. Cé nach níl sampla de sa i gcorpas na scéalta béil, tá ceann ann i bhfreagairt na ceisteanna (bunaithe ar na phictiúir)— chruinnfinn iad leofa sin. 47 Cé go bhfuil –ithe sa chanúint seo chomh maith le –iste, ós rud é gur rud fíor-Ultach é agus gur athraigh cainteoir 4 ó –ithe go –iste, le bheith níos canúnaí de réir dealraimh, áireofar é mar chomhartha canúnach anseo. Ní raibh –iste ag duine ar bith eile, ach ní raibh na focail seo (.i. náirithe nó imeartha/imrithe) ag cainteoir ar bith eile sa chopras ach oiread. 37 •t(h)ig ~ tarann/ tagann tig sé isteach (4), cha dtig liom (4), go dtig leat (5), cha dtig liom (5), ní thig liom [x2] (4), thig le (3) tarann siad (4) tagann siad amach le (8), cionn a taganns(!) (8), tagann (8), a thagann sí amach leo [x2] (4) Luaigh Nóra go raibh an fhoirm tarann ag a seanmháthair. Níor tháinig mé ar iomrá air i bhfoinse ar chanúint Thír Chonaill, ach d’aimsigh mé sampla as seanchas Rann na Feirste.48 Is fréamh choitianta é tar- as a mbaintear leas sa mhodh ordaitheach agus sa mhodh foshuiteach (Hughes 1994: 654). Maidir leis na trí fhoirm a bhí ag Nóra, bíonn thig san fhrása t(h)ig leat aici i gcónaí, ach tá sampla de tig aici i ngnáthabairt chomh maith: tig sé isteach ón obair. Seans gur stíl scéalaíochta é seo (“láithreach stairiúil” b’fhéidir). Chomh maith leis sin seans gur thóg sí an frása neamhthraidisiúnta49 (agus foirm an bhriathair in éindí leis) tagann sí amach le (= deireann sí, ó “to come out with” an Bhéarla) ó chainteoirí eile b’fhéidir. Chuir mé ceist uirthi faoi na foirmeacha seo go sonrach agus ní raibh sí féin in ann smaoineamh ar aon “riail” ar leith, ach is dócha go bhféadfaí patrún a aimsiú ach tuilleadh samplaí a iniúchadh. •tugann/bheir(eann) a bheir (3), a bheireas (5), a thugann siad (4) •sula dtáinig / sular tháinig50 sula dtáinic (3), sula dtáinig (4), sular tháinig (10), gur tháinig (10) ◘ Foirmeacha táite agus scartha: •bhí muid / bhíomar muid iliomad samplaí – ó chuile chainteoir (ach amháin cainteoir 1) -amar (8) “nuair a amharcamar ar staid na tíre faoi láthair” Amharcaimid, aimsir láithreach atá i gceist aige i ndáiríre, áfach. Ní hiondúil foirm tháite den chéad phearsa iolra san aimsir chaite i nGaeilge Uladh (cf. Ó Baoill 1996 agus Hughes 1994, 2008). Bhaintí feidhm as –amar san ardréim i gConnachta, m.sh. Carna (Ó Curnáin 2007: 1880), áit a bhfuil an fhoirm scartha sa ghnáthchaint chomh maith agus a bhfuil samplaí d’fhorcheartú den chineál seo freisin. Seans go raibh cainteoir 8 ag iarraidh leas a bhaint as stíl scéalaíochta anseo, agus gurb in an fáth ar cuireadh –amar ag obair san aimsir láithreach. 48 : “Is cuma sin,” adeir sé [.i. Oisín], “tá fhios agam go bhfuil ar dhúirt tú fíor ach tarann siadsan [.i. an Fhéinn] ann mo chionn ar fad agus ba deas liom a ghoil agus inse daofa goidé an cineál áite atá anseo.” (Seanchas Annie Bhán [Nic Grianna] MacLennan, 1997: 92). 49 Béarlachas é seo ar ndóigh. Tá leagan comhchosúil leis seo tugtha faoi deara i nGaeilge neamhthraidisiúnta Chonamara agus sa Bhreatnais neamhthraidisiúnta: chuaigh sé X nó bíonn sé ag goil X agus mae e’n mynd (=tá sé ag goil) nó gwneud allan (=déanamh amach) faoi seach (Ó Curnáin, le teacht agus Jones 1998: 84 agus 184). 50 An dá rud sa chanúint: an dtáinig, ní tháinig/cha dtáinig amháin ag Hughes (1994, 2008) ach ní(or) thanaic/thanaig nó cha dtanaic/dtanaig ag Ó Baoill 1996 ). Tá na foirmeacha uraithe níos stairiúla agus níos traidisiúnta sa chanúint seo (cf. LASID I, léarcáil 242). 38 ◘ Comhréir bhriathartha: •toisigh~tosaigh +a + séimhiú ar ainm briathartha / toisigh~tosaigh + ag + ainm briathartha Séimhiú: thoisigh mé ‘bhúirthigh (4) Gan séimhiú: thosaigh sí ag tabhairt amach domhsa (1), thoisigh muidinne ag caint (2), thoisigh siad a’ cur (5) (Comhthéacs do-anailíse nó neodraithe: thoisigh [sé] a rith (5), thoisigh siad a ráit (5), thoisigh siad a labhairt (5), thoisigh mé a scairtigh (6), thosaigh sí a sceardaigh (7)) ◘ Réimniú na mbriathra: •tharlaigh/tharla tharlaigh (4), (5) tharla (3), (5), (8) • -acha(i)dh, -ocha(i)dh, ócha(i)dh /-ó(i)dh imeachadh (10), cuideochaidh (2), dá mbeachainn51 ~dá mbeinn (3), d’imreachainn (3) tharlóidh (3), smaointeoinn (4) ■ Focail eile agus a bhfóneolaíocht: •b’fhéitir vs. b’fhéidir b’fhéitir (4), (3), (9) b’fhéidir (2), (3), (5), (8), (10) •inteacht~inneacht / éigin inteacht/inneacht (1), (2), (3), (4), (5), (7), (10) éigin (8) •fhéin / féin fhéin (4), (5), (6), (8) féin (8) (/f/ ag cainteoir 7 in áit eile san agallamh freisin) •Cha agus Ní Go traidisiúnta i Rann na Feirste, tá ní níos coitianta (ach amháin i gcúpla leagan ar nós chan amháin), ach baintear leas as cha chomh maith, go háirithe chun béim a chur in iúl.52 Sampla deas de seo ón gcorpas is ea: ní thearn sé iarracht ar bith, cha dtearn (5). Níl ach sampla amháin de cha le briathar rialta (char chaith). Cha chan mise (1), cha rabh [x2] (2), chan mo charrsa (2), chan fhaca (2), chan Gaoth Dobhair (2), char chaith (2), cha dteacha’ (2), cha dtearn (3), cha dtabhram (4), chan fhuil (4), cha dtiocfadh leo (4), cha dtiocfadh liom (4), cha dtig liom (5), char mhiste linn (5), cha dtearn [x2] (5), cha bhfaca (6), cha rabh (7) Ní ní rabh [x2] (1), ní dhéanfaidh (2), ní rabh [x3] (2), níl [x5] (2), níl [x2] (3), ní [cop.] (3), ní rabh [x5] (3), ní tharlóidh (3), níor chaill [x2] (3), ní chuireann (3), níl [x9] (4), ní [cop.][x7] (4), ní bhíonn (4), ní rabh[x7] (4), ní théann (4), níor aontaigh (4), níor ghortaigh [x2] (4), ní bheadh (4), ní thiocfadh linn (4), ní thig liom [x2] (4), ní rabh [x11] (5), ní [cop.] [x2] (5), níor dhúirt (5), ní tharlaíonn (5), níor tógadh (5), níor labhair (5), ní tuigeann [x4] (5), ní thuigim (5), ní rabh [x2] (6), níl [x3] (6), níor 51 Nó b’fhéidir go bhfeilfeadh an litrú mbeifinn nó mbeafainn nó mbeithinn anseo, agus gur faoi thionchar fhoirm an darna pearsan uatha é, .i. bheifeá. 52 Ní Bhaoill agus McCoy 2007: 76 39 shíl (6), ní sílim(!) (6), ní labhair(!) (7), níl (7), ní rabh [x6] (8), níl [x2] (8), ní dhearna (8), ní [cop.] [x4] (8), ní tharlann (9), ní chuiream (9), níl [x2] (10), ní rabh [x5] (10), ní labharfainn (10), ní bhfuighinn (10), ní bheidh (10) Is léir ó Tábla 4-B thíos go mbaineann úsáid cha le cainteoir 2 ach go háirithe agus go bhfuil ní ag díláithriú cha i gcaint na bhfaisnéiseoirí is óige. Tá cha níos gainne i gcás na gcainteoirí is sine as Rann na Feirste chomh maith. Tábla 4-B Tábla achoimre ar líon na gcomharthaí de ní agus cha de réir cainteora Cainteoir Cha Ní Céatadán Br. Br. Copail Iomlán Br. Br. Copail Iomlán cha mírialta rialta cha mírialta rialta ní 1B88 1 1 2 2 33.3% 2B88 4 1 2 7 9 9 43.8% 3F89 1 1 7 4 1 12 7.7% 4B89 3 3 22 3 7 32 8.6% 5B91 3 1 4 12 8 2 22 15.4% 6B90 1 1 5 2 7 12.5% 7B92 1 1 1 1 2 33.3% 8F92 0 9 4 13 0% 9B89 0 2 2 0% 10F90 0 9 1 10 0% Iomlán 13 1 4 18 76 21 14 111 14.0% Achoimre ar chúrsaí canúna Níl cha agus ní san áireamh anseo, ach líon na dtréithe canúnacha agus caighdeánaithe a bhí ag na cainteoirí seo thuas. Níor comhaireadh líon na gcomharthaí de gach tréith, ach an tréith a bheith ann nó as (na tréithe a pléadh thuas) sa chorpas i gcás na bhfaisnéiseoirí. Faoi mar is léir ó Léaráid 4-B thíos, baineann tromlach na bhfoirmeacha canúnacha leis an triúr cainteoirí as Rann na Feirste (3, 4, 5) i gcuideachta beirte nó triúir eile, .i. cainteoirí 2, 10 agus 6 freisin. Ar ndóigh, tá i bhfad níos mó samplaí agam as cainteoirí 3, 4 agus 5 de bharr gur inis siad níos mó scéalta agus scéalta níos faide, ach mar sin féin, is léir ón tábla seo gur ceanntréith de chuid Ghaeilge chainteoirí 3 agus 4 iad na foirmeacha canúnacha agus go bhfuil Gaeilge níos caighdeánaí ag cainteoirí 1, 7 agus 8. Is óige iad cainteoirí 7 agus 8 ná formhór an tsampla agus tógadh cainteoirí 1 agus 8 le Gaeilge agus le Béarla (agus cainteoir 2 chomh maith, ach bhí níos mó foirmeacha canúnacha aici seo). 40 Léaráid 4-B Graf achoimre ar líon na leaganacha canúnacha agus caighdeánacha de réir cainteora 25 20 15 Canúnach 10 Caighdeánach 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Cainteoir Pléann M. C. Jones (1998) cailleadh na dtréithe canúna agus caighdeánú sa Bhreatnais, chomh maith leis an gcaoi a mbaintear leas as foirmeacha ó chanúintí eile, go háirithe i gcás na nglún is óige, de bharr thionchar na meán cumarsáide de bharr agus téacsleabhar scoile ina bhfuil leaganacha ó chanúintí éagsúla (109). Ach mar sin féin, is léir go bhfuil Breatnais i bhfad Éireann níos traidisiúnta á labhairt ag an seandream agus go bhfuil Breatnais neamhthraidisiúnta agus caighdeánaithe (.i. díchanúnaithe) á labhairt ag na glúine óga. Lena chois sin, is traidisiúnta iad cainteoirí Breatnaise Rhosllannerchrugog ná cainteoirí Breatnaise Rhymney, agus is léir gurb é staid na Breatnaise sa phobal an rud is cionsiocair leis seo (Jones 1998: 205). Tá Breatnais níos traidisiúnta agus níos canúnaí á labhairt mar a bhfuil suíomh níos ceannasaí ag an mBreatnais i measc an phobail. Seans gurb eo is cúis le traidisiúnachas na Gaeilge i Rann na Feirste freisin.53 4.4 An Ghaeilge iarthraidisiúnta Seo thíos liosta de chuid de na tréithe a bhaineas leis an nGaeilge iarthraidisiúnta a fuarthas sna scéalta seo. Níor thug mé aird ar chúrsaí foghraíochta anseo, ach ar dheilbhíocht, comhréir agus claochlaithe tosaigh. Pléifear cuid de na gnéithe seo níos mine in 4.5–4.8. Ní liosta uileghabhálach é seo, ach léiríonn sé na tréithe den Ghaeilge iarthraidisiúnta atá le sonrú sna scéalta a hinsíodh. 53 Go háirithe ag leibhéal na bunscoile, .i. tionchar an tsóisialaithe i mBéarla ar Ghaeilge na gcainteoirí dúchais agus ar nósanna teanga an phobail (cf. Mac Donnacha et al. 2005: 124). 41 •An t-ainmfhocal -Easpa tuisil ghinidigh ag goid an bia (1) lán fuil (2) cuid mhór frustrachas (3) cara mo dheirfiúr (5) thart cois an, linn (10) -Foirm an uatha in áit na huimhreach iolra na buíon (6), na smaoineamh (8) •Infhilleadh na haidiachta; iolra, sáirchéim ag druidiú síos em na na na ospidéil difriúil (iolra) (8), rudaí difriúil (iolra) (3) is náireach (sárchéim) (5) •Foirm réamhfhoclach mhíchruinn/neamhthraidisiúnta léamh thairis mo chuid nótaí (8) le na lóisteoirí (4), le na rudaí (7) an duine le an rud uilig (6) in éadan-sainne (6) (‘inár n-éadan-na’) •Claochlú tosaigh (pléitear leis na heaspaí agus earráidí claochluithe tosaigh de réir cainteora in 4.5 thíos) -Easpa séimhithe -inscne an bean (1), scoil céarna (1), an cuid (2), teanga doiligh é (7), an Gaeilic (7), ardteist maith (8), an pearsantacht céanna (6), buíon ceoil (6) -réamhfhocal ag an cat (2), fá cait (2), ar crainn (2), leis an madadh (7), roimh madaidh (9), roimh cait (9), (ag caint) ar saoire (10), mé cur isteach ar poist (10) -ainm cinnte Gaeilic Dún na nGall (2) -aidiacht shealbhach mo dreatháir (7), a fiacla (7) “his”, mo focla (7), a máthair (8) “his” -comhfhocal, uimhir gnáthpeataí (3), aon peataí (8), an céad cionn (8) -aimsir an bhriathair trampáil mé é (2), tiontaigh siad (2), go dúirt (2) -coibhneasta díreach a taganns (8) -Easpa Uruithe -réamhfhocal fuair sé in trioblóid (2), istoigh i babhla (8), in cúlú (8) -tuiseal (ginideach iolra) madadh na comharsanaí (9) áit sin na carriacha (4) -aidiacht shealbhach ár iarrachta (6) (ní cruinn tuiseal ginideach a bheith ann sa chomhthéacs seo) 42 -uimhir ocht teach (4) -briathar go téann (8), an caithfidh (8) -t roimh ghuta caidé’n airgead (5), an iasc (8), an amhrán (10) -h roimh ghuta a’ feedáil cionn de na uain (2), ag druidiú síos em na na na ospidéil difriúil (8) -Séimhiú nó urú san áit mhícheart dara bhliain54 (2), shílimsa (7), cha bhfaca (6) bhí muid ina shuí (6) (Ní tréith nua é seo i nGaeilge Uladh— tá sampla ag Ó Siadhail (1979: 144) fearacht tá muid ina sheasamh ó chainteoirí as Gaoth Dobhair a rugadh idir 1940-1960.) •Suas agus anuas, srl. tháinig sí suas chugam (7) I bhfarradh is leaganacha traidisiúnta ag cainteoirí eile: Agus tháinic cupla duine de na leaids* a bhí ina suí ‘chúl a’ bus, tháinic siad aníos chugam (4) tháinic sé anuas agus muidinne a’ pleil (9) agus iad ag teacht as, anuas, anuas as na cnoic (2) •Cuspóir an ainmbhriathair: forainm (feacht thuas in 4.2.2, ceist 5, mar a bhfuil tuilleadh samplaí) ag leanstan mise thart cosúil55 máthair s’acu (2), go bhfuil mé ag ráit iad mar is ceart (7) Tá samplaí den leagan traidisiúnta sa chorpas chomh maith, m.sh. [bhí] an rud rud seo á leanstan suas a’ bealach (4). •An briathar substainteach in áit na copaile (nós atá chun tosaigh i nDún na nGall i gcomparáid le canúintí eile (Ó Siadhail 1989: 251)); Féach Ó Curnáin (le teacht) maidir leis seo i gcanúintí eile) Bhí sise as Torr (9) (Cloisim é seo go minic ag cainteoirí as Tír Chonaill agus acu siúd a bhfuil Gaelscoilis acu.) Tá seo scéal millteanach (2) (Níor chuala mé a leithéid seo ag cainteoir dúchais a rugadh roimh c. 2000 cheana.) •Feidhm neamhthraidisiúnta ag le faoi anáil an Bhéarla Ocht teach ar an bhaile le lóistéaraí iontu (4) in áit: ocht dteach ar an bhaile a bhfuil lóistéirí iontu56 An duine le an rud uilig (6) in áit: an duine ar leis an rud uilig (.i. stiúrthóir na buíne ceoil) Bhí muid níos fearr leo (6) in áit: bhí muid níos fearr ná iad 54 Tá dara bliain aici ag deireadh an scéil chéanna. 55 Cosúil gan le; faoi thionchar an Bhéarla b’fhéidir? .i. cosúlú de bharr nach bhfuil ach focal amháin i gceist i mBéarla (like). 56 Thar a bheith coitianta i measc foghlaimeoirí agus cainteoirí iarthraidisiúnta (cf. Ó Curnáin, le teacht). Thug mé an nós faoi deara i gcás lucht acadúil na Gaeilge, sna meáin chlóite, ar shuímh idirlín a bhaineas leis an rialtas agus in iliomad áit eile, cp. daoine le Gaeilge (acu). Seachnaítear castachtaí an dá chineál chlásail choibhneasta ar an modh seo. 43 •Clásal coibhneasta—clásal coibhneasta díreach in ionad clásail choibhneasta indírigh57 (feacht thuas 4.2.2 freisin) an scoil céarna a bhí mise ann nuair a bhí mise óg (1) agallamh a d’éist mé leis (3) ar an rud atá meas agamsa air (4) áit a bíos (4) ón campa samhraidh atá sé aige (8) •So, like, really, but, not, srl. (i measc focal Béarla eile) (cf. plé in Ó Curnáin, le teacht faoi na marcóirí dioscúrsa go háirithe) So thosaigh sí ag tabhairt amach domhsa, like. (1) not leo, but bíonn tú... (1) ach rudaí just rudaí úra ‘Cause mise an duine is óige Like tá sé saghas odd bheith ag inse scéaltaí i mBéarla (7) I don’t know, it–, tá just tá sé weird, nuair a inseann tú an scéal céarna sa dá language, tá cosúil(e)iseachtaí ag inse dheá scéal difriúil even though nach bhfuil (7) ‘Cause e- buntáiste é an Gaeilic a bheith agat like. (7) So nuair a, like nuair a deirim iad i mBéarla, tá siad like, caithfidh mé smaoineamh ar mo focla, ‘cause caithfidh mé just déanamh cinnte go bhfuil mé ag ráit iad mar is ceart (7) •Béarlachas ag leanstan mise thart cosúil máthair s’acu (2) fuair sé in trioblóid (2) muna ndéanann tú ard- ardteist maith (8) ag druidiú síos em na na na ospidéil difriúil (8) chuir mé on an teilifís dó (8) rinn mise suas mo intinn (10) (Tá an frása seo cloiste ar Raidió na Gaeltachta go minic agam freisin—á rá ag daoine ag a bhfuil canúintí éagsúla) a’ goil thart faoi mo ghnó (10) tháinic ríomh-phost fríd (10) gheobhann na buíon sin fríd (6) bhuail sé isteach i mo charr (2) daoine nach bhfuil a fhios agam (4) an rabh fhios agam an duine seo agus an duine seo agus dúirt mé, “Oh yeah, tá aithne mhaith agam orthu” (5)58 fáil isteach (5) ‘enter, get in’ bhí Coppers thart (5) buachaill-cara (5) 57 Thosaigh an nós seo i nGaeilge Uladh sular rugadh na cainteoirí seo. De réir chuntas Uí Shiadhail (1979: 146) maidir le Gaeilge Ghaoth Dobhair, thosaigh cainteoirí a rugadh c. 1950 agus ina dhiaidh sin ag baint feidhme as an gcoibhneasta díreach in abairtí ar nós an duine atá mé ag labhairt leis, ach bhí an duine a bhfuil mé ag labhairt leis ag an dream ba shine ná sin go fóill. Tá cúpla sampla den leagan stairiúil i gcorpas an chás-staidéir seo, m.sh. té a bhfuil(?) aithne agam air (2) (doiligh a chloisteáil i gceart) agus tá bean ansin a bhfuil capaill aici (10). Pléadh na samplaí traidisiúnta a bhí ag cainteoirí 1 agus 4 in 4.2.2 thuas. 58 An nós neamhthraidisiúnta seo coitianta i gConamara i measc an aosa óig freisin (cf. Ó Curnáin, le teacht). Tá úsáid an fhrása seo ag tagairt do dhaoine ann, áfach, .i. Tá a fhios agat Seán ‘you know the sort of person Seán is’. Agus luann Ó Siadhail tá a fhios agam an leaid sin ‘I know of that fellow’ (1989: 266). Seans gurb é seo atá i gceist i gcás shampla chainteoir 5, agus seans go bhfuil dul an Bhéarla air chomh maith ó tharla nach bhfuil ach briathar amháin ‘know’ i mBéarla. Tá an frása aithne a bheith ag X ar Y ag cainteoir 5 san abairt chéanna agus ag cainteoir 4 sna scéalta chomh maith, agus lena chois séin ag cainteoirí 1 agus 2. 44 caithfidh mé just déanamh cinnte (7) na scéaltaí atá agam a ráit’ fríd Ghaeilic (7) like nuair a deirim iad i mBéarla (7) Ar ndóigh bhí a lán leaganacha dúchasacha ann freisin. Seo a leanas dhá shampla shuntasacha a sheas amach domsa: téann sé (.i. an cat) isteach ar an fhuinneog corruair (4) Is dócha go bhféadfaí ag dréim le fríd an fhuinneog (~t(h)ríd an bhfuinneog) a bheith ag a lán cainteoirí óga (agus ag foghlaimeoirí chomh maith) faoi anáil an Bhéarla. Tá ciall leis an abairt sin chomh maith, ach cuireann sé sin le fios gurbh é an chaoi ar bhris an cat gloine na fuinneoga agus é ag dul tríthi.59 Lena chois seo, tá an úsáid thraidisiúnta aici i gcás an fhrása tháinic siad [na daoine a bhí ar chúl an bhus] aníos chugam, difríocht (anuas agus aníos) atá ag dul i léig i gcás cainteoirí iarthraidisiúnta (cf. Ó Curnáin, le teacht). 4.5 Na claochluithe tosaigh Léirítear líon agus cineál na n-earráidí maidir leis na claochlaithe tosaigh a fuarthas sna scéalta i dTábla 4-C thíos. Tábla 4-C Earráid easpach agus earráid ócáidithe maidir leis na claochluithe tosaigh 1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 7B92 8F92 9B89 10F90 Easpa séimhithe alt ginideach 1 1 2 4 (bus-2)60 3 5 1 réamhfhocal 3 7 (fón-1; 3 (stad 2 2 (stad 2 1 2 3 2 gáire roimhe- roimhe-1) roimhe-1) 1) inscne 2 2 2 7 3 3 comhfhocal/aid. 2 roimh ainmnfh. aid. shealbh. 1 1 1 (fón) 3 3 1 (dioplóma) (Mum- 1) uimhir 1 3 2 ainm.br. 1 (a seiceáil) briathar 3 2 61 2 (trampáil, pasáil) Iomlán easpa 7 (6) 10 (6) 8 (7) 7 (5) 8 (6) 16 10 (9) 12 5 2 séimh. (15) (lúide earráidí inleithscéil idir lúibíní) 59 Tháinig sé isteach ar an fhuinneog ‘came in the window’ le hais isteach fríd an fhuinneog / doras ‘literally means 'through', as in breaking through the window or door’ (potafocal.ie sub ‘fuinneog’). 60 Na cinn inleithscéil idir lúibín mar aon le míniú. 61 Sampla de seo i bplé ar na scéalta aici: nuair a bíonn. 45 + séimhiú san áit 1 1 1 1 1 1 chearr Iomlán— 1 1 0 1 0 1 1 1 0 0 Séimhiú Easpa uruithe briathar 1 1 réamhfhocal 1 1 1 1 2 1 gin. iol. 2 1 1 1 aid. shealbh. 1 1 1 uimhir 1 Iomlán easpa 0 2 0 5 1 2 1 4 1 2 uruithe + urú san áit 1 chearr Iomlán—urú 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 s seachas ts 3 easpa t roimh 2 (stad 4 5 1 ghuta roimhe-1) easpa h roimh 1 (stad 1 3 1 (le) ghuta roimhe) IOMLÁN 8 (7) 13 (9) 8 (7) 16 (12) 13 (11) 24 12 25 7 (6) 5 GACH (23) (11) BOTÚIN (lúide earráidí inleithscéil idir lúibíní) Faightear i dTábla 4-D thíos líon na gclaochluithe tosaigh cearta de réir na gramadaí traidisiúnta. Níor cuireadh chuile chomhartha de shéimhiú agus d’urú san áireamh óir rinneadh iarracht claochluithe tosaigh sioctha (macasamhail bhí agus ‘na bhaile) a imghabháil.62 Tábla 4-D Claochluithe tosaigh cruinne de réir na Gaeilge traidisiúnta 1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 7B92 8F92 9B89 10F90 séimhiú 20 26 58 92 74 25 15 35 17 18 ceart urú ceart 1 2 21 19 10 4 1 3 4 ts 1 1 2 1 2 tG 3 1 1 1 3 hG 1 4 7 3 4 2 1 IOMLÁN 23 32 83 121 87 34 17 40 20 26 De gheall ar chomparáid idir na cainteoirí a léiriú, taispeántar coibhneas na n-earráidí a bhaineas leis na claochluithe tosaigh i dTábla 4-E thíos. 62 Gan an chuid is mó de na briathra neamhrialta a chomhaireamh (ach amháin i ndiaidh “dá”, mar a bhfuil éagsúlacht ann), agus frásaí sioctha as an áireamh freisin (m.sh. ‘na bhaile, i gcónaí, ba ghnáth, fá choinne srl.). Ní bheifí ag súil le hearráidí sna cásanna seo. 46 Tábla 4-E Coibhneas na gclaochluithe tosaigh earráideacha de réir cainteora63 1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 7B92 8F92 9B89 10F90 % 25.81 28.95 8.79 11.68 13.00 41.38 41.38 38.46 25.93 16.13 earráideach % 23.33 21.95 7.77 9.02 11.22 40.35 39.29 38.46 23.08 16.13 earráideach leasaithe64 Ní cuntas beacht é seo, ar ndóigh, ar fíorchéatadán na n-earráidí claochluithe tosaigh,65 ach mar sin féin, tig linn na cainteoirí a chur i gcóimheas lena chéile agus cúpla patrún a shonrú. Agus réitíonn na patrúin seo lena lán eile i dtaca le réimsí eile den teanga. Tá cúpla grúpa le sonrú maidir le coibhneas na n-earráidí seo: c. 10% earráideach: 3, 4, 5 (.i. bunadh Rann na Feirste) 10-20% earráideach: 10 c. 20-23% earráideach: 1, 2, 9 c. 40% earráideach: 6, 7, 8 Níl mé go hiomlán cinnte cén áit ar chóir cainteoir 10 (16%) a chur, óir tá sé idir dhá ghrúpa i ndáiríre. Ach is léir, pé scéal é, go bhfuil baint ag na nósanna claochlaithe tosaigh seo le háit (níos cirte agus níos traidisiúnta i gcás na ndaoine as Rann na Feirste) agus le haois (na daoine níos óige as Gaoth Dobhair a rugadh 1990-1992 (c. 40%) le hais na níos sine as Gaoth Dobhair a rugadh 1988-1989 (20-23%)). Bhí cainteoir 10 níos traidisiúnta ná daoine eile dá aois as Gaoth Dobhair maidir leis an tréith seo. Is iad lucht c. 40 % ba bhí séimhiú in easnamh acu de bharr cúrsaí insne. Ní hionann líon na bhfocal sna scéalta ach oiread. Má chuirtear líon iomlán na bhfocal sna trascríbhinní san áireamh, tá na patrúin chéanna, a bheag nó a mhór, le sonrú, mar is soiléir i Tábla 4-F thíos. Tábla 4-F Coibhneas na n-earráidí claochluithe tosaigh de réir líon na bhfocal sa trascríobh 1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 7B92 8F92 9B89 10F90 % .718 .769 .292 .260 .514 1.831 1.237 1.356 .842 .318 earráideach % .628 .533 .256 .195 .435 1.754 1.134 1.356 .722 .318 earráideach leasaithe 63 Briathra mírialta agus frásaí áirithe sioctha as an áireamh i gcomhaireamh na gclaochluithe tosaigh cearta, mar a míníodh thuas. Ní hé seo fíorchéatadán na n-earráidí as iomlán na gclaochluithe tosaigh, ach is féidir na cainteoirí a chur i gcóimheas lena chéile ar an mbealach seo. 64 Na cinn inleithscéil as an áireamh. 65 Mar a admhaíodh cheana, níor cuireadh na briathra mí rialtas ná roinnt frásaí áirithe sioctha san áireamh agus ina theannta sin bhí “cuid mhór” ag go leor cainteoirí go minic agus b’fhéidir gur frása é seo anois seachas an séimhiú a bheith ann de bharr na hinscne. 47 Is iad cainteoirí 3 agus 4 go háirithe a bhfuil níos lú foirmeacha earráideacha de réir líon iomlán na bhfocal. Tá cainteoir 10 ina gcuideachta de réir an léargais seo, ach tá cainteoir 5 níos cosúla leis an meánghrúpa (cainteoirí 1, 2 agus 9). Mar a léiríodh cheana féin, is iad faisnéiseoirí 6, 7 agus 8 na cainteoirí is neamhthraidisiúnta ó thaobh na gclaochluithe tosaigh de. Séimhiú baininscneach Is fiú súil faoi leith a chaitheamh ar shéimhiú ar ainmfhocail bhaininscneacha i ndiaidh an ailt agus ar an aidiacht i ndiaidh an ainmfhocail bhaininscnigh freisin. Seo thíos na foirmeacha traidisiúnta agus earráideacha maidir leis an tséimhiú bhaininscneach ó thrascríbhinní na scéalta. Bhí cuid mhór an-choitianta (x12) sna scéalta, agus ós rud é gur dócha gur foirm shioctha é seo, níor cuireadh san áireamh anseo é. •Séimhiú an ailt bhaininscnigh -Séimhiú an bhliain (2), an mhuc (4), an ghnaoi (4) (x2), an mhaidin (5), an chóisir (5), an ghiorsach (5), an bhliain (6), an pholaitíocht (8), an bhliain (8), an mhaidin (10) -Easpa séimhithe an bean (1), an cuid (2), an pearsantacht (6), an Gaeilic (7), an gramadach (7) •Séimhiú na haidiachta baininscní -Séimhiú dúil mhór (1), máthair mhór (2), dóigh chéarna (4), aithne mhaith (5), garmháthair mhór (9) -Easpa séimhithe scoil céarna (1), cuma feargach (4), pearsantacht maith (6), teanga doiligh (7), Ardteist maith (8), fearg mór (8) Cé gur deacair mórán tátail a bhaint as an sampla gann seo, is léir go bhfuil séimhiú baininscneach ag cainteoir 9B92 ar chor ar bith (bunaithe ar an sampla fíortheoranta seo). Seans nach bhfuil córas inscne aici ina cuid Gaeilge, ach go fíoreisceachtáil. Is díol spéise é go bhfuil séimhiú ag cainteoir 8F92 i ndiaidh an ailt bhaininscnigh, ach nach bhfuil sé aige i gcás na haidiachta. Réitíonn patrún an chainteora seo leis an bpatrún a fuair Dorian (1981: 126-8) i nGaeilge laghdaithe Oirthear Chataibh agus a fuair Jones (1998: 171-3) i mBreatnais Rhosllannerchrugog, .i. gurb é an chaoi ar ‘fearr a choinnítear séimhiú i ndiaidh an ailt bhaininscnigh ná séimhiú ar an aidiacht i ndiaidh an ainm bhaininscnigh’ (Ó Curnáin, le teacht). Díol suntais gurb é na buachaillí is fearr a lean an patrún seo sa Togra Sealbhaithe Dhátheangaigh, cé go raibh an séimhiú in easnamh bunáite an ama sa dá shuíomh (Ó Curnáin, le teacht). I dtaca leis na cainteoirí is traidisiúnta sa chás-staidéar seo, ní raibh aon samplaí cuí ag cainteoir 3 agus ní raibh earráid séimhithe ar bith ag cainteoir 5 48 sa chomhthéacs seo. Bhí earráid amháin séimhithe ag cainteoir 4 ar an aidiacht i ndiaidh an ainmfhocail bhaininscnigh (cuma feargach), ach seans go mbaineann sin le leisce séimhiú a chur ar /f/.66 4.6 An tuiseal ginideach Ní mór aghaidh a thabhairt ar an tuiseal ginideach chomh maith.67 Léiríonn Tábla 4-G líon chomharthaí an tuisil ghinidigh thraidisiúnta agus neamhthraidisiúnta agus a gcoibhneas bunaithe ar na samplaí ón gcorpas seo (an scéalta, plé ar na scéalta agus na habairtí san áireamh anseo). Cuireadh foirm an ailt, infhilleadh an ainmfhocail agus an claochlú tosaigh san áireamh sa chuntas seo.68 Tábla 4-G An tuiseal ginideach traidisiúnta agus neamhthraidisiúnta sa chorpas Cainteoir Tuiseal Tuiseal Neamhchinnte/measctha Codán Céatadán ginideach ginideach traidisiúnta traidisiúnta traidisiúnta earráideach 1B88 6 4 6/10 60.00% 2B88 2 12 2/14 14.24% 3F89 10 8 10/18 55.56% 4B89 20 8 2 (bus faoi dhó...ach focal 20/28 71.43% Béarla gan gin.?) 5B91 7 9 1 measctha 7/16 43.75% 6B90 9 5 9/13 69.23% 7B92 1 (ainm míosa) 4 1/5 20.00% 8F92 5 8 1 measctha 5/13 38.48% 9B89 2 2 1 measctha (an chra(i)nn) 2/4 50.00% 10F90 8 1 8/9 88.9% Tá sampla deas d’fhéincheartú (a léiríos tuiscint mheititheangeolaíochta) ag cainteoir 6: cois an trá, cois na trá. Seo roinnt samplaí den tuiseal ginideach ceart (fiú tar éis an ainm bhriathartha) ag cainteoir 4: bus na pobalscoile, taobh na coláiste, cúrsa dearúcháin, múineadh na bpáistí, i lár na hardteiste, máthair mo mháthara, ag léamh an pháipéir Tá an patrún is traidisiúnta le sonrú i gcás chainteoirí 1, 3, 4, 6 agus 10. Díol suntais, gur traidisiúnta cainteoirí 1 agus 6 maidir leis an ngné gramadaí seo ná le cuid de na gnéithe eile; gur neamhthraidisiúnta í cainteoir 5 le hais na gcainteoirí eile as Rann na Feirste (agus baineann aois le hábhar anseo); gur neamhthraidisiúnta í cainteoir 2 maidir leis an ngné seo 66 Cf. Ó Siabhail 1989: 113. 67 Caithfear cuimhneamh go bhfuil meath ag teacht ar infhilleadh traidisiúnta an ainmfhocail, go háirithe i gcás an tuisil ghinidigh, le fada an lá, maidir le Gaeilge Uladh, féach Hughes 1994: 628-35. 68 Ach foirmeacha sioctha amhail campa samhraidh, airgead breise, ‘na bhaile, suíocháin tosaigh as an áireamh. 49 den ghramadach le hais gnéithe eile. Léireofar an caidreamh idir cúpla gné gramadaí i Léaráid 4-C thíos tar éis an phlé ar na marcóirí dioscúrsa. 4.7 Sárchéim agus breischéim na haidiachta Mar is léir ó Tábla 4-H, bhí cúpla foirm neamhthraisiúnta ag an triúr cainteoirí is óige (a rugadh sa bhliain 1991 nó 1992). Tábla 4-H Comharthaí traidisiúnta agus neamhthraidisiúnta bhreischéim agus shárchéim na haidiachta68 Cainteoir Comharthaí na Comharthaí na foirme traidisiúnta foirme neamhthraidisiúnta 1 4 0 2 9 0 3 12 0 4 25 0 5 5 (1-ach) 3 (3-ach) 6 4 0 7 9 (1-ach) 2 (2-ach) 8 6 1 (“is deacair”) 9 2 0 10 3 0 Ba é an tréith neamhthraidisiúnta ba mhó a bhí ag na cainteoirí i gcomparáid na haidiachta, foirm aidiachtaí dar críoch -ach. Bhí rudaí ar nós “níos faiteach” agus “níos compordach” ag cainteoirí 5 agus 7, cé go raibh foirmeacha traidisiúnta acu ina gcuid cainte freisin, ar nós “níos suaimhní”. Bhí foirmeacha cruinne fearacht “níos compordaí” ag a lán de na cainteoirí eile freisin.69 4.8 Códmhalartú agus códmheascadh 4.8.1 Marcóirí dioscúrsa sna scéalta Gaeilge Tréith shuntasach de chuid na Gaeilge iarthraidisiúnta é líon ard na marcóirí dioscúrsa Béarla a mbaintear feidhm astu i nGaeilge, agus lena chois sin cailleadh a lán de na marcóirí dioscúrsa dúchasacha Gaelacha. Suaitheantas iad na marcóirí dioscúrsa Béarla seo de ghéilleadh agus chomhtháthú na nGael sa seachghrúpa, sa mhórchultúr an Bhéarla in Éirinn agus go domhanda. Is cuid den mhionteangachas é an nós seo (cf. Ó Curnáin 2009; Matras 2009). Laghdaíonn ar stíl thraidisiúnta na Gaeilge agus tá an Ghaeilge comhshamhlaithe i ngnáthnósanna an Bhéarla: Is mearbhall a cheapadh gur féidir lear marcóirí dioscúrsa nua, marcóirí an Bhéarla sa chás seo de, a thabhairt isteach ar bhonn leanúnach breisitheach gan athrú a chur ar stíleolaíocht na 69Níor comhaireadh leaganacha traidisiúnta den tsórt sin ach amháin i gcás na ndaoine a raibh foirmeacha cearra acu chomh maith. 50 Gaeilge. Is é ceann d’fheidhmeanna na marcóirí Béarla ná a bheith éagsúil le stíl na Gaeilge traidisiúnta. (Ó Curnáin, le teacht). Díreach ar nós an chódmhalartaithe agus an chódmheasctha i gcás na mionteangacha, is feiniméan aontreoch é seo: In a bilingual community with two ‘healthy’ languages such tags [you know, srl.] would be considered as quite legitimate examples of code switching yet, in Rhymney [agus fearacht Ghaeltacht an lae inniu], the phenomenon is, to the best of my knowledge, unidirectional. No evidence of Welsh tags embedded in English was encountered. (Jones 1998: 88). Is é a fhearacht sin é ag na cainteoirí seo. Tá you know acu sna scéalta i nGaeilge (in éineacht le ‘bhfuil fhios agat go minic) ach ní chloistear ‘bhfuil fhios agat ná ab é ná a macasamhla sna scéalta Béarla ar chor ar bith. Léiríonn Tábla 4-I thíos líon na marcóirí dioscúrsa éagsúla, idir Ghaeilge agus Bhéarla, atá ag an deichniúr cainteoirí sna scéalta Gaeilge sa chorpas le cois an phlé ar insint na scéalta. Tábla 4-I Marcóirí dioscúrsa Gaeilge agus Béarla sna scéalta Gaeilge agus sa phlé ar insint na scéalta70 Gaeilge 1B 2B 3F 4B 5B 6B 7B 8F 9B 10F Iomlán an bhfuil fhios 4 4 +3 4 +1 1 13 agat tá fhios agat 1 1 +2 1 +1 2 8 (féin) níl/chan fhuil 1 3 4 fhios agam ‘sea/’sé 1 5 1 1 +2 10 ar scar ar bith 4 2 1 7 ach 2 3 5-1 +3 3 1 1 3 +1 1? 2 24/26 och 3 3 bhuel 3 1 3 +1 14 +1 2 1 5 2 5 1 39 cibí 1 +1 2 1 5 anois 6 6 ansin 1 1 1 1 2 1 1 8 cineál 2 +1 1 2 3 +1 10 cineál do +3 3 sórt 2 2 mar sin 1 1 mar sin de 1 1 is dóiche 3 1 4 ar an ábhar sin 1 1 an chéad rud 1 1 2 eile 70 Suaithnítear na samplaí ón bplé a rinneadh ar insint na scéalta ar an tábla i ndiaidh “+”. Ciallaíonn “?” i ndiaidh uimhreach go raibh mé in amhras faoi comhartha acu sin (ar chuí é a chomhaireamh ina mharcóir dioscúrsa nó nár chuí), agus mar an gcéanna i dtaca leis an dara huimhir in 4-2, ceithre chomhartha cinnte agus dá chomhartha nach raibh mé go hiomlán cinnte fúthu, agus sé cinn san iomlán. Cuireann uimhir amhail 24/26 in iúl go bhfuil 24 marcóir dioscúrsa ann san iomlán, ach 26 marcóir dioscúrsa má chuirtear na cinn a raibh mé in amhras fúthu san áireamh. 51 an chéad rud 1 1 ar dtús báire 2 2 ar an drochuair 1 1 ‘sé go díreach 1 1 fiú 1 1 2 ach cibí rud 1 1 ?rud(aí) mar +1 1 3 5 seo/sin rudaí é (???) 1 1 (=rudaí mar sin???) deireadh 3 3 seo/sin go díreach 1 2 3 sílim 2 2 mar a deirim 1 1 deirfinn 2 1 2 5 mar a déarfá 4 1 5 buíochas le Dia 1 1 ag an am 1 1 céarna is a leithéid 3 3 (sin) a leithéid mar 1 1 sin mar a tharla sé 1 1 go háirithe +1 1 Iomlán 18 15 20 57/58 29 8 7 20 7/8 15 196 Gaeilge /198 Béarla 1B 2B 3F 4B 5B 6B 7B 8F 9B 10F Iomlán like 8 3 +1 1 2 +2 +1 19 +10 3 2 52 like 1 1 2 1 5 (athfhriotail) you know, 1 2 1+3 21 28 y’know, srl. I don’t know +1 1 y’see +1 1 really 1 4 5 so 5-1 9 4 7-2 +1 1 8-1 2-1 +4 6 +2 2 9-2 60/67 yeah 1 3 1 1 7+1 1 3 1 19 yep 1 1 1 3 aye 1 1 no 1 1 1 1 4 no, no, no 1 1 2 just 1 5 4 +1 13 +2 1 +1 9+3 40 but 2-1 1 +1? 1? +1 6 7-2 1 1? 1 1? 19/25 but still +1 1 even 1 1 but even 1 +1 2 even though +1 1 oh my God 1 2 3 (athfhr.) 52 Jesus 1 1 jeeze 1(athfhr.) 1 right 1 1 anyway 2 1 3 (be)cause 1? 2? +1? 2-2 3/8 +1 I mean 1 1 I suppose 1 +2 3 or whatever +1 1 2 wow 1(athfhr.) 1 especially +1 1 Iomlán 19/21 26/28 15/16 45/50 25/27 11/12 66/69 30/31 8 20/23 259/ Béarla 279 % Gaeilge 46.2 34.9 55.6 53.7 51.8 40 9.2 39.2 50 39.5 41.5 % Gaeilge 48.6 36.6 57.1 55.9 53.7 42.1 9.6 40 44.7 42.9 43.1 lúide na cinn amhrasach Tá céatadán níos airde de na marcóirí dioscúrsa Gaeilge i measc an triúir as Rann na Feirste. Tá céatadán fíoríseal Gaeilge ag cainteoir 7: c. 55% Gaeilge Lucht Rann na Feirste (3, 4, 5) c. 40-50% Gaeilge 1, 6, 8, 9, 10 (1 agus 9 ard, ach gan mórán samplaí ag 9; 8 íseal) c. 35% Gaeilge Cainteoir 2 c. 10% Gaeilge Cainteoir 7 Má bhaintear an plé ar na scéalta as an áireamh, tá cúpla athrú suntasach le sonrú: tá céatadán (suntasach) níos lú de mharcóirí dioscúrsa Gaeilge ag cainteoirí 2 agus 8, ach tá céatadán rud beag níos airde de mharcóirí dioscúrsa Gaeilge ag cainteoir 7. Léirítear céatadán na marcóirí dioscúrsa Gaeilge sna scéalta amháin i dTábla 4-J thíos. Tábla 4-J Céatadán na marcóirí dioscúrsa Gaeilge sna scéalta Gaeilge amháin (plé ar insint na scéalta as an áireamh) 1B 2B 3F 4B 5B 6B 7B 8F 9B 10F Iomlán % Gaeilge 46.2 27.8 58.1 54.3 54.3 40 13.5 35.6 50 37.8 42.7 % Gaeilge 48.6 28.6 60 56.3 56.8 42.1 14.3 36.4 44.7 41.2 44.4 lúide na cinn amhrasach Nótaí ar chúpla marcóir dioscúrsa: Tá an leagan seo coitianta sa dá theanga: tá a fhios agat nó an bhfuil a fhios agat chomh maith le you know an Bhéarla. -tá/bhfuil fhios agat ag 1,2,4,5,6,10 ; you know ag 2,4,5,8 53 -you know ag 8 go rímhinic (gan an leagan Gaeilge a bheith aige sa chorpas) Tá like ag 7 go rímhinic (x39). Tá 49 comhartha ag na mná (móide 4 chomhartha athfhriotail). Tá like tearc i gcás na bhfear (3 chomhartha chomh maith le comhartha amháin de like athfhriotail). Tá just coitianta ag 2, 3, 4 agus 7. Tá bhuel agus so sách coitianta ag cách; just, but agus ach go forleathan freisin. Baineann mar a déarfá leis na fir de réir cosúlachta (.i. cainteoirí 8 agus 10) •Ach Tá ach agus but araon ag na cainteoirí seo. Iasacht níos seanbhunaithe i nGaeilge Uladh é but ná sna canúintí eile de réir cosúlachta, ach mar sin féin, ní raibh but ag an scéalaí Seán Bán Mac Grianna as Rann na Feirste (Ó Curnáin, le teacht), cainteoir an-traidisiúnta, ag a raibh eolas ar stór focal saibhir leathan (MacLennan 1972: 54). Thug mé faoi deara go bhfuil but ag seanmháthair chainteoir 4, áfach. I gcás Ghaeilge Uladh, seans go mbaineann coitiantacht agus luaithe na hiasachta seo le cúrsaí foghraíochta. De bharr go n-athraítear /x/ go dtí /h/ i nGaeilge Uladh nó go gcailltear é fiú, fuaim sách lag atá ag ach: /ah/ nó /a/ (cf. Ó Curnáin, le theacht). B’fheiliúnaí but ná /a/ (an-chosúil leis an bhfuaim á! freisin) chun béim agus contrárthacht a chur in iúl. Díol suntais go bhfuil /h/ sách láidir, ionann is cineál de /x/ go minic, ag cainteoirí 3 agus 471 scaití (ach ní i dtólamh) nuair a bhí ach acu (nó och ag cainteoir 4) mar mharcóir dioscúrsa. Tá codarsnacht anseo le ngnáthfhuaimniú na fuaime seo mar atá sé ag na cainteoirí seo. Baintear leas as fuaimniú coimeádach (traidisiúnta) chun an focal dúchasach ach a threisiú; féach gur /x/ nó /χ/ a bhí ag Seán Bán in LASID de ghnáth. •Like Tá like thar a bheith coitianta ag cainteoir 7 agus tá sé ag a lán de na cainteoirí eile chomh maith (na baineannaigh go háirithe). Tá like ag cainteoir 4B89 cúig huaire i nGaeilge (ceann amháin acu seo athfhriotalach) sna scéalta Gaeilge san iomlán. Tréith neamhthraidisiúnta é seo, ar ndóigh, ach chíor mé marcóirí dioscúrsa ina cuid scéalta Béarla a chíoradh, agus tá 27 comhartha de like mar ghnáthmharcóir dioscúrsa aici sna scéalta Béarla chomh maith le like athfhriotail amháin. Mar sin, tréith láidir idirlabhraíoch ina cuid Béarla é like, ach ní bhaineann sí feidhm as like ach go hannamh i nGaeilge. Céard faoi chainteoir 7, ag a raibh like go rímhinic i nGaeilge (mar shampla: ‘cause i mo theachsa just 71 Tá an tréith seo níos tréine agus níos minice (agus an /x/ níos láidre mar an gcéanna) ag cainteoir 3 ná cainteoir 4. Tá /x/ aige de ghnáth in ach (ach /h/ i bhfocail amhail carriacha). I gcás chainteoir 4, tá /x/ níos láidre aici in och ná in ach, ach ach uaireanta le /h/ níos tréine aici ná a bhíos le ‹ch› go hiondúil. 54 Gaeilic a bhí ann in gcónaí agus like sílim gur rud maith é like)? Cé nach bhfuarthas ach líon focal beag i nGaeilge uaithi, tá like aici 21 uair ina cuid scéalta (ina measc seo, dhá shampla de like athfhriotail). Cé gur gonta leaganacha Béarla a cuid scéalta, is sé an chaoi a bhfuil difríocht shuntasach ann. Níl ach dhá chomhartha de like sna scéalta Béarla, in éineacht le dhá chomhartha de like athfhriotail. Mar sin de, tréith shuntasach dá cuid Gaeilge é líon ard like-anna de réir dealraimh. Ar mhaithe le comparáid, tá just aici go coitianta sa dá theanga (naoi n-uaire sna scéalta Gaeilge agus cúig huaire sna scéalta Béarla). Diomaite de bhuel (iasacht Bhéarla ó cheart) níl ach ach (x1) agus rudaí é (x1) (‘stuff like that’) aici. Sin a bhfuil de mharcóirí dioscúrsa Gaeilge ina cuid scéalta sa chorpas. Díola spéise nach bhfuil well aici ar chóir ar bith i mBéarla, mar a bhfuil oh coitianta aici. Seans gur modh galldaithe é like di, a bhfuil gá leis chun an nGaeilge a ghalldú is a dhéanamh “cool” (agus inghlactha ag an seachghrúpa nó ag foghlaimeoirí Gaeilge72) (cf. Ó Curnáin 2009: 104). •Like athfhriotail Tá sé chomhartha de like athfhriotail (bhí mé like) i gcopras na scéalta. Cúig cinn ag baineannaigh agus sampla amháin ag fireannach: Agus bhí mise réidh le briseadh, ‘sea, and like caoineadh and really like “ahhhahahh”. (1) Agus bhí muid just like* “aeh!?” (2) Agus bhí mé like “ó!” Bhí mé cineál náiriste but ag an am céarna bhí mé ag gáirí liom. (4) Agus chaith sí an deoch orm, agus ansin bhí sí like “Oh my God, you’re not Lorain” nó rud inneacht. Bhí mé like “Oh my God”. (7) ní rabh sí ach a’ magadh ach bhí sí ‘ráit like “Oh, I’m famous” or whatever, so ansin, anyway, (10) Baineann like athfhriotal leis an mBéarla domhanda i SAM agus in Éirinn agus tá sé de nós ag baineannaigh óga go háirithe leas a bhaint as (Ó Curnáin, le teacht). Is follas ó na samplaí seo go mbaintear feidhm as seo chun dioscúrsa inmheánach a chur in iúl (na smaointe mothúchánacha a bhí ag daoine, i gcás chainteoirí 1, 2 agus 4 fuaimeanna intriachta seachas focal) chomh maith like rud a dúradh (cainteoir 7 agus 10). D’fhéadfadh baint a bheith ag an darna sampla ag 7B92 leis an smaointeoireacht inmheánach nó le rud a dúirt sí (bhí mé like “Oh my God”). Díol suntais gur lean dioscúrsa díreach i mBéarla like athfhriotail, an intriacht (Oh my God) atá á boilsciú i gcaint na hÉireann trí anáil Bhéarla SAM, agus gur spreag sé seo tuilleadh focal Béarla (Féach Matras 2009: 114 agus Ó 72 Meon agus nósanna an tseachghrúpa inmheánaithe aici, b’fhéidir? Cf. ‘Boggers’ Irish’ nó ‘culchie Irish’ á dtabhairt ar ghlan-Ghaeilge thraidisiúnta (Ó Curnáin 2009: 101). Meabhraigh gur chaith an cainteoir seo bliain ar scéim chónaithe Ghaeilge ar an ollscoil i mBaile Átha Cliath. 55 Curnáin, le teacht). Tá blas agus dath an choimhthís ar na habairtí seo de chuid chainteoir 7 gan amhras. Réitíonn an fheidhm a bhaineas na cainteoirí níos sine (1, 2 agus 4 a rugadh 1988-89) as like athfhriotail leis an bhfeidhm bhunaidh a bhí ar dtús aige, feidhm smaointeoireachta inmheánaí, fhéintagarthach go minic: When first discussed in the literature, be like was described as a marker of internal dialogue (Butters 1982; Tannen 1986) and earlier studies have found this to be the strongest constraint on the form (Tagliamonte and Hudson 1999; Cukor-Avila 2002). (Buchstaller agus D’Arcy 2009: 296). Ach baineann na cainteoirí rud beag níos óige (7 agus 10 a rugadh 1990-92) leas as chun athfhriotal díreach a chur in iúl. Sna cásanna seo, seachas a bheith ag tuairisciú an rud a dúradh (i ndáiríre nó mar a síleadh), tá na cainteoirí ag déanamh aithrise ar an mbealach ar dúradh é san eachtra féin (mar dhea): Quotation [ag baint leas as like athfhriotail] can be used to encode purely linguistic quotes (i.e. lexical content produced in the normal speaking voice of the speaker), as in (6), but it can also be used to encode expressive or mimetic content. This latter type of quote involves lexical material that is realized as heteroglossic (Vološinov 1973), produced with a different ‘voice’ (Bakhtin 1986) from that which encodes the surrounding material in terms of prosody, pitch, accent, etc. (Klewitz and Couper-Kuhlen 1999). (Buchstaller agus D’Arcy 2009: 297). Seo go díreach an fheidhm, .i. feidhm aithriseach, a bhain cainteoirí 7 agus 10 as like athfhriotail sna sleachta seo. Pléann Kallen (2006) cineálacha éagsúla de like-anna i mBéarla na hÉireann, tréithe a bhaineas le mná ach go háirithe de réir na samplaí atá aige. Díol suime é nach bhfuil like ag Hickey ina halt ar an gcódmheascadh agus marcóirí dioscúrsa i nGaeilge stiúrthóirí naíonraí—ag a raibh now, c’mon, okay, agus sure an-choitianta, agus lena chois siúd, níorbh annamh alright, right, because, just, so, well/bhuel, but (2009: 678). Bhí na mná seo ag labhairt leis na páistí, ag tabhairt orduithe dóibh (ar an modh sin: c’mon, okay, now), nach mbeadh chomh coitianta i gcomhthéacs na scéalta pearsanta a taifeadadh sa chás- staidéar seo. Ní raibh a lán de na marcóirí dioscúrsa atá coitianta sna scéalta pearsanta Conallacha ag na stiúrthóirí naonra i gcás-staidéar Hickey, mná 30-50 bliain d’aois: ‘Interestingly, the discourse markers like, you know, you see, whatever, really, I know noted in O’ Malley Madec’s participants rarely or never occurred in the Leaders’ data’ (2009: 678). Seans go mbaineann cúrsaí aoise le hábhar anseo, agus go bhfuil an nós (like agus like athfhriotail go háirithe) ag éirí níos coitianta i mBéarla agus i nGaeilge an aosa óig. 56 Graf achoimre D’fhonn léargas a fháil ar thraidisiúnachas Ghaeilge na gcainteoirí seo maidir leis na tréithe seo ina n-iomláin, cumascadh gnéithe de chumas Ghaeilge na gcainteoir le chéile i Léaráid 4-C thíos. Léaráid 4-C Graf achoimre chéatadán earráid na gclaochluithe tosaigh, an tuisil ghinidigh thraidisiúnta, agus na marcóirí dioscúrsa Gaeilge i gcóimheas le chéile73 100 90 80 70 60 50 % Earráid claochluithe tosaigh Céatadán 40 % Tuiseal ginideach 30 traidisiúnta 20 % Marcóirí dioscúrsa Gaeilge 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Cainteoir Is léir gur traidisiúnta an Ghaeilge atá ag cainteoirí 3, 4, 5 agus 10 ná an dream eile. Tá cainteoirí 1, 2, agus 9 i ngrúpa amháin sa lár (gan an tuiseal ginideach a bheith bisiúil ag 2). Maidir leis an dream is neamhthraidisiúnta, tá cainteoirí 6 agus 8 cosúil lena chéile maidir le hearráidí sna claochluithe tosaigh agus na marcóirí dioscúrsa, ach tá cainteoir 6 níos traidisiúnta ná 8 ó thaobh an tuisil ghinidigh de. Ar deireadh, is í cainteoir 7 an cainteoir is neamhthraidisiúnta. Ar an mórgóir mar sin, maidir leis na tréithe seo, tá bunadh Rann na Feirste níos traidisiúnta ná bunadh Gaoth Dobhair; is traidisiúnta iad na cainteoirí is sine; agus tá na fireannaigh níos traidisiúnta ná na baineannaigh. Má chuirtear na cainteoirí a rugadh sna blianta 1988 agus 1989 le chéile (1, 2, 3, 4, 9), is traidisiúnta iad na cainteoirí a tógadh le Gaeilge amháin (agus as Rann na Feirste 3 agus 4) ná na cainteoirí a tógadh le Gaeilge agus Béarla (agus is as Gaoth Dobhair an bheirt seo). Tá cainteoir 9 (as Dún Lúiche) níos cosúla leis an dream deireanach seo, cé gur tógadh le Gaeilge amháin í, ach ní 73 Earráidí tosaigh inleithscéil as an áireamh sa ghraf agus tá marcóirí dioscúrsa faoina bhfuil mé amhrasach as an áireamh chomh maith. Ar an ngraf, marcálann na ciorcail céatadáin thréithe na Gaeilge traidisiúnta (.i. marcóirí dioscúrsa Gaeilge agus an tuiseal ginideach traidisiúnta) agus marcálann na cearnóga céatadáin thréithe na Gaeilge iarthraidisiúnta (.i. earráidí maidir leis na claochluithe tosaigh). 57 bhfuarthas a lán samplaí uaithi. D’fhéadfadh seo go bhfuil sé seo faoi thionchar cúrsaí logánta chomh maith, áfach. 4.8.2 An Béarla sna scéalta Gaeilge Seo a leanas liosta de na focail Bhéarla ar baineadh feidhm astu i leaganacha Gaeilge de na scéalta agus sa phlé ar insint na scéalta agus ar chúrsaí féiniúlachta. Níor cuireadh sleachta d’athfhriotal díreach san áireamh anseo, ná na marcóirí dioscúrsa (a pléadh thuas). Pléifear leis an nós chun Béarla a chur i mbéal carachtar in athfhriotal díreach sa mhionphlé ar chainteoir 4 (caibidil 8). Tagairt don chainteoir atá san uimhir idir lúibíní. Téarmaíocht/rudaí “nua-aimseartha”: Oppositional Defiant Disorder (1) Farrow (.i. fia bán/fionn) (3) reds, na dearga (.i. fia rua) (3) amplifier (10) (cf. leagan Béarla den scéal: em kind of amplifier or sound thing) King Charles (madra) (6) Pomeranian (madra) (6) handbrake (5) treacle (3) rollercoaster (2) scanners (1) episode (10) cuir on on na kiddies, cartoons domh (8) Focail iasachta i ngnáthúsáid: cent (1) dollar(s) (3) Euro (2), (5) Féincheartú leis an bhfocal Gaeilge summer cam-, ar an campa samhraidh (1) motorbike, le rothar gluaisteáin (4) agus le tee-,74 l- lena just a a fiacla (7) Béarla-áil, agus leaganacha measctha eile reverse-áil (2), skip-eáil (2), cram-áil (8), laugh-áil(?) (10), chase-áil (7), play-áil75 (7), pleil (play-áil) (9) clos-áilte (4), (9), (7 i rith an agallaimh freisin, 1 sna habairtí) topic-í (8) shop-a (1) Logainmneacha: Maynooth (5), Derryness (6), Roscommon (8) 74 Creidim go raibh sí ar tí “teeth” a rá! 75 Ag súgradh ag cainteoir 2. 58 Mothúcháin: outgoing (2) B’fhéitir nach mbeinn ábalta, you know, capture the, my real fear, you know, i mBéarla. (5) sórt surprise (6) níos dramatic (6) tá sé weird (7) saghas odd (7) ‘Yeah, I suppose, yeah, like especially like, mé féin is mo chairde like, bhí mé a’ ráit, bíonn muid ag caint Gaeilic i gcónaí agus nuair a bíonn muid ag caint Béarla, like, em, just ní bhíonn siad comh…. animated I suppose (7) “Tá,” mar a déarfá, “gut feeling....” (8) alright (9) Focail eile: queue (2) taiceáil (3) (seachas taicil nó taicleáil) onion (3) an smokin’ area (5) ambassadors (5) na tips (5) headlock (7) le fanacht still (7) {gan bhogadh} game (7) sa dá language (7) bheith “politically correct,” mar a déarfá (8) cat amháin still againn (10) {go fóill} Ponies mar a déarfá (10) Cead (agam) Béarla a úsáid...“mar a déarfá”: “Tá,” mar a déarfá, “gut feeling....” (8) cramáil*, mar a déarfá (8) a bheith “politically correct,” mar a déarfá (8) Ponies mar a déarfá (10) Is díol suntais é gur fir amháin sa chorpas seo a dhéanas iarracht focail Bhéarla a cheadú le “mar a déarfá”, príomhfheidhm an fhrása seo: Words and phrases like cineál ‘kind of’ and mar a déarfá ‘as you would say’ do seem to function...similar to that noted by other writers [.i. chun focail sa teanga eile a cheadú], but these flags are also found freely with native words and integrated loans, so that they are certainly not restricted to marking switches. (Stenson 1991: 574) Tá an nós ceannann céanna tugtha faoi deara i nGaeilge na hAlban chomh maith: In this context, English words or phrases in a Gaelic utterance are often introduced with identifying discourse tags such as: mar a chanas iad ‘as they say,’ or: mar a theirear ris ‘as it is called’ (Lamb 1999: 155). The use of such devices would appear to be most common in settings where code-switching in the ‘normal’ fashion would be considered impermissible, most obviously in the context of an interview on Gaelic radio. (McLeod 2009: 46) 59 Is díol spéise é gur luadh feidhm a bheith ag na frásaí seo chun códmheascadh a cheadú i gcomhthéacsanna nach nglacfaí le gnáthnós an chódmheasctha iontu go hiondúil. Braithim, go háirithe i gcás chainteoir 8, gur spreag comhthéacs an agallaimh na cainteoirí chun leas a bhaint as an marcóir dioscúrsa seo. Iarradh orthu Béarla a sheachaint sna scéalta Gaeilge ag pointe éigin san agallamh, agus fiú roimhe sin, thuigeadar gur chomhthéacs measartha foirmiúil é an t-agallamh. Tá sampla amháin den fhrása seo ag cainteoir 8 nach mbaineann leis an mBéarla féin go díreach glan, ach ceadaíonn sé Béarlachas a chur isteach: go bhfuil rudaí anois em, mar a déarfá, “droicheadta”, droichead nua a thógáil idir an dá dhream (...). Maidir le comharthaí de mar a déarfá i gcorpas na scéalta, tá trí chomhartha de sna scéalta a hinsíodh sular iarradh orthu focail Bhéarla a sheachaint (dhá chomhartha ag 8F92 agus ceann amháin ag 10F90). Mar sin, tá dhá chomhartha ag cainteoir 8 i scéalta a haithrisíodh i ndiaidh dom iarraidh air Béarla a sheachaint (gut feeling agus cramáil). Tá comhartha amháin eile aige chomh maith sa chuid deiridh den agallamh nuair a cuireadh ceisteanna air i dtaca leis na pictiúir sa leabhar, nuair nach raibh sé in ann cuimhneamh ar an bhfocal Gaeilge.: ar an track, mar a déarfá. Léiríonn Léaráid 4-D thíos líon na bhfocal Béarla seo i gcorpas na scéalta do chuile chainteoir. Léaráid 4-D Líon na bhfocal léacsach Béarla sna scéalta de réir cainteora 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Cainteoir Tá a lán lán focal Béarla ag cainteoir 7 go háirithe agus níl mórán ag cainteoir 4 (agus is léi c. 30% de na focail sa chorpas; bhí níos mó focal Béarla aici (agus ag cainteoirí eile freisin) san athfhriotal díreach, ach níl siad san áireamh anseo). De bhrí nach ionann líon na bhfocal ná líon na scéalta i gcás na gcainteoirí éagsúla, léirítear céatadán na bhfocal léacsach Béarla de réir líon na bhfocal sna trascríbhinní i Léaráid 4-D thíos. 60 Léaráid 4-E Coibhneas na bhfocal léacsach Béarla sna scéalta de réir líon na bhfocal i dtrascríobh na scéalta de réir cainteora 1.8 1.6 1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Cainteoir Arís, is léir go bhfuil difríocht shuntasach idir cainteoir 7 agus na cainteoirí eile.76 4.8.3 An Ghaeilge sna scéalta Béarla Ní raibh an oiread céanna focal Gaeilge sna scéalta Béarla ar ndóigh. Agus nuair a bhí, rinneadh iarracht é a aistriú nó a mhíniú go minic. Ainmfhocail dhílse nó logainmneacha atá i gceist go minic, nó téarmaí nach bhfuil éasca a aistriú (bean an tí), ach ina dhiaidh sin féin, tá cúpla sampla d’fhocail eile a cuireadh isteach de thaisme nó nuair nach raibh an duine in ann cuimhneamh ar an bhfocal feiliúnach i mBéarla. •Ainmfhocail Dhílse / Logainmneacha Pobalscoil Ghaoth Dobhair (1) Coláiste na Rosann (3) Comórtas Peile na Gaeltachta (3) John Dubh (3) Inis Eoghain (3) Rann na Feirste (4) (Bhí Ranafast aici uair amháin i mBéarla freisin sa scéal céanna.) Dobhar (ach is dócha nach bhfuil mórán difir idir Dobhar agus Dore ó thaobh na fuaime de) (4) Coláiste na Rosann in Anagaire (4) Comórtas Peile na Gaeltachta (4) And Naomh Muire, my team (4) Fál Carrach, no Cloch Chionnfhaola and Moycullen (4) (Díol suntais gurb iad na logainmneacha áitiúla atá i nGaeilge agus na cinn eile i mBéarla) Áislann [Rann na Feirste] (5) Seán, Seán Óg’s (5) Conradh na Gaeilge (5) 76 Is léir go bhfuil cainteoir 7 ag brath ar fhoclóir an Bhéarla go suntasach len í féin a chur in iúl i nGaeilge. Tá an tréith chéanna tugtha faoi deara ag múinteoirí i gCorca Dhuibhne, .i. nach bhfuil an foclóir leordhóthanach Gaeilge ag déagóirí (ar cainteoirí dúchais iad) le gnáthchomhrá a dhéanamh i nGaeilge (Ní Chonchúir, le teacht). 61 Club a’ Chonartha (5) Gaeltacht (5) Gaoth Dobhair77 (6) Dáil (8) “Siar go Conamara” (10) Gaeltacht (10) television programs with the Irish language like Gleann Ceo agus Ros na Rún and FSC (10) Ní bheadh aon rud ach Gaeltacht i mBéarla (in Éirinn ar aon chaoi), ach d’fhéadfaí “the Gaeltacht Gaelic football competition” a rá, agus b’fhéidir go ndéarfaí a leithéid dá mba le Béarlóir gan Gaeilge a bhíothas ag insint na scéalta, go háirithe eachtrannach. Ina theannta sin, baintear leas as na focail Ghaeilge Dáil agus fleadh i ngnáthchomhthéacs an Bhéarla in Éirinn chomh maith. •Téarma nár aistríodh we call it “is déagóir mé”, but it’s really it’s a gimmick* of “ I’m a celebrity” (3) (ainm cluiche) “cailleach olc, droch-chailleach” (7) (.i. an rud atá na páistí a rá le linn dóibh an cluiche a imirt...tugann sí the evil witch ar an gcluiche i mBéarla) fleadh (ceoil) (6) (úsáidtear é seo i mBéarla chomh maith, ar ndóigh) mná toighe or uh that these uh I don’t know what you would call mná toighe...the the people...the women that keep the students and feed them and all this. (4) the mná toigh78 aren’t (4) “tír gan teanga, tír gan anam” —it’s “a country without a language is a country without a soul” (4) Bhí sé de nós ag na cainteoirí míniú de chineál éigin a thabhairt ar an téarma Gaeilge i mBéarla, seachas i gcás fleadh, a bheadh ar eolas go forleathan i mBéarla na hÉireann. •Focail Ghaeilge a caitheadh isteach de thaisme b’fhéidir nó deacair cuimhneamh ar an mBéarla there was a story anois, Inis Eoghain, a few years ago (3) (anois agus inis cosúil lena chéile) it was about the cúpla, er the twins (3) Agus tá, or we have we have a horse as well (10) that gives us kind of a...féiniúlacht, I suppose, personality (gáire), I don’t know. (4) kind of twisty, scheme-adaeireacht(?) (=scéiméireacht?) or sc- l- like like twisted basically (10) Níl míniú agam ar na cásanna seo. I gcúpla cás, seans go rabhadar ag cuimhneamh ar an scéal a d’inis siad i nGaeilge (cúpla, féiniúlacht)—nó ag smaoineamh i nGaeilge agus ag “aistriú” go Béarla. Chomh maith leis sin, rinneadh na hagallaimh i gcomhthéacs Gaeilge agus Gaeltachta. 77 Tá Gaoth Dobhair ag 8F92 ina scéal scríofa chomh maith. 78 Siolla amháin a bhí aici an iarraidh seo. 62 •Iompú ar an nGaeilge ag deireadh an scéal (comhartha go bhfuil reacaireacht an scéil críochnaithe agus go bhfuil sí ag labhairt liomsa arís, b’fhéidir) Nóra: ...and stuff like that. Em, tá sí, tá sí in home anois le tamallt. Em so... Taighdeoir: Tharla sin cupla uair, bhuel.... Nóra: Is g- bhí Gandja istoigh f’choinne operation. But tá sé alright like. But as in respite. Tá sí i home agus.... (4) Duffy the dentist a thugann siad air anois... Dentist Duffy. (gáire) Anyway, sin é? (4) Faoi is go mbaineann an nós seo leis an gcainteoir áirithe seo amháin, pléifidh mé go sonrach i gcaibidil 8 é, mar a bhfuil mionphlé ar scéalta Nóra. 4.9 An Ghaeilge sna scéalta scríofa Is fiú aird a thabhairt ar an nGaeilge scríofa atá ag na faisnéiseoirí seo. Ar an gcéad amharc agus ar an gcéad chíoradh orthu, is ríléir agus is díol suntais é uireasa an Bhéarla i bhfarradh is na scéalta labhartha. Ar ndóigh, sna scéalta béil, is líonmhaire iad na marcóirí dioscúrsa ná aon fhocail Bhéarla eile, ach is léir ó na scéalta scríofa gurb é an chaoi ar féidir leo Béarla a sheachaint. Mar sin féin, tá an-Bhéarlachas le fáil i gcuid de na scéalta scríofa seo. Ach an oiread leis na téacsanna labhartha tá réimse teanga níos leithne i gcás an Bhéarla. Níl an oiread céanna focal marcáilte ó thaobh na sainréime teanga de sa Ghaeilge agus atá i mBéarla. Níor thug mé aon treoir dóibh maidir le canúint ná caighdeán. Bhain cúpla duine leas as leaganacha canúnacha nach nglactar leo sa chaighdeán docht. Ach os a choinne sin, i gcás cuid de na cainteoirí is laige, tá Gaeilge níos “caighdeánaí” nó iasachtaí as canúintí eile acu. Ar ndóigh, ní mór a mheabhrú gur chaith a lán acu seal ar an ollscoil, áit a mbeidís i measc cainteoirí Gaeilge as ceantair Ghaeltachta eile, foghlaimeoirí as an nGalltacht agus pobal mór Béarla freisin gan frídín amhrais. Bhí i bhfad níos mó botún litrithe sna téacsanna Gaeilge i gcoitinne ná sna cinn Bhéarla, ach ní raibh siad siúd saor ó mheancóga ach oiread (agus tuigimis gur scríbhneoireacht sciobtha, neamhfhoirmiúil gan seiceálaí litrithe ná foclóir atá i gceist anseo). Baineann a lán de na botúin leis an síneadh fada (agus is dúshlán intuigthe é seo don Ultach as los gur minic a ghiorraítear na gutaí fada). Ach bíodh sin mar atá, is dócha go léiríonn sé seo gurb é an chaoi nach mbíonn litearthacht ghníomhach chomh coitianta sin i measc na nGael óg seo, ní hionann agus i mBéarla. Thug mé faoi deara nach ionann a lán de na gutaí i mo chuid Béarla féin agus i mBéarla Uladh, ach níl fianaise anseo go bhfuil na cainteoirí seo ag streachailt len a litriú siúd i gceart ar chor ar bith. 63 Tugann Tábla 4-K thíos achoimre ar na bhfocal nach raibh litrithe i gceart agus ar na botúin ghramadaí sna scéilíní scríofa seo.79 Tábla 4-K Líon na bhfocal nach raibh litrithe mar is ceart i leaganacha Gaeilge na scéalta scríofa + gramadach neamhthraidisiúnta80 Faisnéiseoir Líon na Líon iomlán Céatadán litrithe Botúin ghramadaí (de réir na bhfocal na bhfocal sa mícheart Gaeilge traidisiúnta) mílitrithe téacs 1B88 14 75 18.67% 3 2B88 8 67 11.94% 4 3F89 5 44 11.36% 2 4B89 1 157 0.64% 5 5B91 5 129 3.89% 5 6B90 8 64 12.5% 2 7B92 6 91 6.59% 6 8F92 9 114 7.89% 10 Is léir nach réitíonn cumas i litriú na Gaeilge leis an gcumas labhartha i gcónaí (bhí a lán botún litrithe ag 3F89 ag a bhfuil Gaeilge labhartha traidisiúnta le hais chainteoir 7 a bhfuil Gaeilge an-neamhthraidisiúnta labhartha aici, ach a bhí in ann na focail a litriú rud beag níos fearr). Ach is sé an chaoi arbh iad cuid de na cainteoirí ba thraidisiúnta ab ísle céatadán mílitrithe ar an mórgóir (m.sh. 4 agus 5). Bhí a lán litrithe canúnacha ag faisnéiseoir 4 ar glacadh leo, ceadaíodh seamra, don (=den), go gceannachadh agus achan nduine a léiríos an chanúint. Bhain mé féin feidhm as litrithe den chineál sin i dtrascíobh na scéalta agus ba leasc liom iad a chomhaireamh ina mbotún litrithe le hais litrithe amhail athás agus lúoi. Seo thíos rogha liosta de na botúin litrithe i nGaeilge agus i mBéarla, cúpla sampla de Bhéarlachas, foirmeacha a bhaineas le canúintí eile, botúin ghramadaí/an Ghaeilge neamhthraidisiúnta, agus botún gramadaí i mBéarla: ■Litriú – Bhí a lán botúin litrithe ann de chineálacha éagsúla. Bhain a bhformhór leis an síneadh fada agus le caoile nó leithne na gconsan. •Easpa an tsínidh fhada luachair (= lúcháir) (1), beagan (1), na lúoi (1), taim81 (1), móthúchain (1), ban (bán aici freisin) (2), bhi (3), don chursa (5), athás (5), leamh (5), coisir (8), ceanna (7), collaiste (7), an t-adh (8), cuigear (8), a dheanfaidh (8) 79 De cheal ama, ní bhfuarthas scéal scríofa ó chainteoirí 9 agus 10. 80 Leaganacha agus litrithe canúnacha ceadaithe. 81 Is é tá an fhoirm bhriathartha is coitianta inar fágadh séimhiú ar lár i gcás-staidéar Uí Dhomhnalláin agus Uí Bhaoill (1978: 40) ar earráidí na Gaeilge ag iarrthóirí ar scrúdú Gaeilge na hArdteistiméireachta (sa bhliain 1975) , ceann de na focail is coitianta sa scríbhneoireacht is dócha, ach is díol spéise go bhfuil an oiread sin fadhbanna ag scríbhneoirí Gaeilge (cainteoirí dúchais agus foghlaimeoirí) le focal chomh coitianta sin. 64 •Síneadh fada san áit mhícheart82 mó mháthair (1), mó (agus mo freisin) (7), na lúoi (1), bascéid (2), fósta (2), cóicís (5), athás (5), an lá inár fuair mé (6) •Caoile agus leithne na gconsan fuar mé83 (2), áthas an domhan84 (2), bascéid (2), scartaigh (3) chugaim (5) (forcheartú canúnach de bharr –am seachas –aim a bheith ag an mbriathar sa 1ú phearsa uatha san aimsir láithreach) •Comhfhocal fíor bhuíoch (1), bán dearg (2) •Litriú eile luachair (= lúcháir) (1), sular raibh (1), ullmhaigh (3) (=ullmhaithe), baighte (3), ba ghnáth85 (4), go h-iomlán (5), staideér (5) ■ Bhí corrfhocal nach raibh litrithe i gceart sna scéalta Béarla chomh maith (ach i bhfad Éireann níos lú botún i mBéarla ná i nGaeilge): I’am (1), throughly (1), swaet (3), adress (5), recieved86 (6), relised (6), infact (8) ■Rogha samplaí den Bhéarlachas sna scéalta scríofa: ar son mó bhreithlá 21 a cheiliúradh (1) mhuscail mé suas(2) leamh suas (5) scríobh suas, scríofa suas (5) go dtí mo ríomhphost (5) chaill mé amach (5) bhí siad ag déanamh mó ghruaig don phrom (7) ■Canúint eile: níor theastaigh sé uaim (1) (le hais ní rabh sé ‘e dhíth / ‘e dhíobháil orm; cf. LASID I, léarscáil 24) pictiuirí (1) (Connachtachas le hais pictiúracha —iarracht chun an caighdeán a úsáid?) 82 Is díol spéise nach bhfuil a lán de na focail seo luaite in Ó Domhnalláin agus Ó Baoill (1978), Ó Domhnalláin agus Ó Baoill (1979) agus Ó Baoill (1981) i measc na bhfocal is mó a bhí mílitrithe ar an Ardteist. Is léir gur bhain an-chuid de na hearráidí sin le focail ina mbeadh guta fada sa chaint i gcás canúintí áirithe (cinn, am, ard, srl.), ach ní i gcónaí (m.sh. duine, eile). Mar sin féin, is é an chaoi a raibh 18 comhartha sa chorpas sin den mhílitriú mó in áit mo. 83 Níl an litirú fuar in ionad fuair luaite ag Ó Domhnalláin agus Ó Baoill, ach is ríchoitianta na hearráidí litrithe a bhaineas leis na consain chaoile agus leithne i gcás na gconsan ‘l’, ‘n’ agus ‘r’ go háirithe (1978: 43). 84 Tá an sampla áirithe seo ag Ó Domhnalláin agus Ó Baoill (1979: 91). Chomhair siad mar earráid tuisil é, ach d’fhéadfadh an dá rud a bheith i gceist, de bharr nach soiléir de na cainteoirí/scríbhneoirí an difríocht idir chonsain chaoile agus leithne. 85 Tar éis dom an ceann seo a thabhairt faoi deara, bhí orm gach rud a athrú sa trascríobh óir rinne mé an botún céanna. 86 Litrithe i gceart aici roimhe sin sa scéilín. 65 rothar nua (2) (le hais úr; cf. LASID I, léarscáil 78) chun tí (4) (le hais toighe; bhain sí feidhm as foirmeacha canúnacha eile go minic sa scéal) ana neirbhíseach (6) (Muimhneachas) Ní raibh mé in ndán (7) (.i. in ann; Connachtachas ) Is é an áit a rinne mé an agallamh nó i leithreas an grugadóir (=ná Muimhneach; ardstíl sa scríbhneoireacht?) ■ Botúin ghramadaí (de réir ghramadach na Gaeilge traidisiúnta): -Inscne -Claochluithe tosaigh cuimhne maith (2) an seachtain (5) an agallamh (7) ina háit (4) (forcheartú? in áit an chait (fhirinn) atá i gceist), an coisir (8) -Forainmneacha Bhí sé; ann (4) (ag déanamh tagairt do cathaoir), é a scríobh (5) (ag déanamh tagairt do aiste)87 -Tuiseal ginideach áthas an domhan88 (2), bos mo lámh (3), spriocdháta an aiste (5), ag déanamh mó ghruaig (7), coisir samhraidh an Uachtaran (8) -Foirm iolra speisialta trí seachtain (5) -Réamhfhocail—foirm nó claochlú tosaigh go mBaile Átha Cliath (7), de grúpa ceoil (8) leis a chathaoir (4) ( lena chathaoir nó leis an chathaoir?) an lá inár fuair mé (6) (an lán ina bhfuair mé, nó níos traidisiúnta: an lá a bhfuair mé) -Alt dúbailte ar an scéim labhairt na Gaeilge (7) -Briathar a dhéanann mé89 (5) an lá inár fuair mé (6) (an lá ina bhfuair mé) -Béarlachas nó foirmeacha neamhthraidisiúnta faoi anáil an Bhéarla ag déanamh mó ghruaig (7) an lá ceanna le mo “prom” (7) bhí mar an phríomh-ghrupa (8) (Féach Ó Curnáin, le teacht; an-choitanta i measc foghlaimeoirí freisin—pléite ag Stockman (1996)) 87 Is minic a bhaintear leas as forainmneacha firinscneacha le tagairt d’ainmfhocal baininscneach sa Bhreatnais neamhthraidisiúnta (cf. Jones 1998: 65-66) agus mar an gcéanna i nGaeilge neamhthraidisiúnta/laghdaithe Oirthear Chataibh, faoi anáil it an Bhéarla, b’fhéidir (Dorian 1981: 125). 88 Luadh an leagan seo thuas a bheith ina earráid litrithe chomh maith. Ní fios go baileach, ar ndóigh, ach mar a cruthaíodh in 4.6, is iondúil nach mbaineann an cainteoirí seo leas as an tuiseal ginideach sa chaint. Níl aon sampla eile den tuiseal ginideach ná a uireasa sa scéilín scríofa. 89 Botún sách coitianta ba ea a leithéid seo de bhutún i gcorpas Uí Dhomhnalláin agus Uí Bhaoill—28 comhartha (1978: 61). 66 ■ Botúin ghramadaí i mBéarla and relised that I have achieved the correct amount of points (6) (mar a mbeadh I had ní b’fheiliúnaí) 4.10 Achoimre ar chumas gramadaí na bhfaisnéiseoirí—scéalta béil agus scríofa I léaráid Léaráid 4-F thíos, cuirtear céatadáin an bhfocal ceart a bhí ag na cainteoirí sna ceisteanna foclóra chomh maith le líon na bhfocal nár litríodh i gceart sna scéalta scríofa leis an eolas a bhí i Léaráid 4-C thuas. Léaráid 4-F Graf achoimreach ar chumas gramadaí na bhfaisnéiseoirí—idir labhartha agus scríofa90 100 90 % Earráid claochluithe 80 tosaigh 70 % Tuiseal ginideach 60 traidisiúnta 50 % Marcóirí dioscúrsa 40 Gaeilge 30 % Ceart sna ceisteanna foclóra 20 10 % Litrithe míchearta sna scéalta scríofa 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Cainteoir Réitíonn an léargas a fhaightear sa ghraf seo lena bhfacthas cheana féin. Is traidisiúnta cainteoirí 3, 4, 5 agus 10. Agus is é cainteoir 7 an faisnéiseoir ag a bhfuil an Ghaeilge is neamhthraidisiúnta. Rugadh í féin agus cainteoir 8 sa bhliain 1992 agus is iad seo an bheirt is óige agus an bheirt ag a bhfuil an Ghaeilge is neamhthraidisiúnta. Cé go bhfuil Gaeilge labhartha níos traidisiúnta ag cainteoirí 1, 2, 3, agus 6, bhí líon aird focal mílitrithe sna scéalta scríofa nar mar a bhíodh ag cainteoirí 7 agus 8.91 Mar sin féin, tá líon is ísle focal mílitrithe ag beirt de na cainteoirí is traidisiúnta, mar atá, 4 agus 5. Maidir leis na cainteoirí is neamhthraidisiúnta de réir na fianaise seo, d’admhaigh cainteoir 8 gur cheap sé go raibh canúint mheasctha aige anois tar éis bliana ar an ollscoil i mBaile 90 Ar an ngraf seo, marcálann na ciorcail céatadáin thréithe na Gaeilge traidisiúnta (.i. marcóirí dioscúrsa Gaeilge agus an tuiseal ginideach traidisiúnta) agus marcálann na cearnóga céatadáin thréithe na Gaeilge iarthraidisiúnta (.i. earráidí maidir leis na claochluithe tosaigh). 91 Cf. Ureland (1991: 684-5) a léiríos nach bhfuil ceangal soiléir idir labhairt na Gaeilge sa bhaile agus Gaeilge scríofa níos fearr a bheith acu. 67 Átha Cliath (agus tá samplaí de seo le sonrú ina chuid scéalta) agus seans maith gur thóg cainteoir 7 a cuid “ó mo dhiachas” agus “bhí mé like, bhí sí like” ó na daoine ar chónaigh sí leo ar an scéim chónaithe, nó gur treisíodh an nós dá bharr seo ar a laghad. Seachas teagmháil le cainteoirí traidisiúnta, bíonn a lán foghlaimeoirí ann agus an “Ghaelscoilis” i gceannas i measc an mionlach a bhaineas aon leas as an nGaeilge ar chor ar bith. Níl a fhios agam faoi chainteoir 5 agus scéim chónaithe Ghaeilge i Má Nuad, ach luaigh sí go raibh fadhbanna ag daoine eile a canúint a thuiscint ansin i dtosach chomh maith. Ach mar sin féin, luaigh cainteoir 4 cuid de na deacrachtaí céanna a bheith aici (daoine nach raibh in ann a canúint a thuiscint) mar an gcéanna ar an ollscoil i nGaillimh, i gcás foghlaimeoirí agus cainteoirí dúchais as Conamara agus Ciarraí. Caibidil 5 — Réimeanna agus Réimsí Teanga Sa chaibidil seo pléifear le sainréimeanna teanga i nGaeilge agus i mBéarla mar atá i gcorpas na scéalta. Díreofar ar na focail agus ar na frásaí atá marcáilte ó thaobh foirmiúlachta nó neamhfhoirmiúlachta na teanga de. Tabharfar aghaidh faoi leith ar chomparáid idir an tsainréim teanga a mbaintear leas aisti chun an rud céanna a rá sa dá theanga. Cíorfar na scéalta béil agus na scéalta scríofa. Ina diaidh sin, pléifear nós an chódmhalartaithe agus an chódmheasctha chomh maith le réimsí teanga. Ar deireadh, cuirfear saibhreas stór focail na gcainteoirí sa dá theanga i gcóimheas le chéile trí anailíos ar líon na lemmata sna scéalta. 5.1 Sainréimeanna teanga Idirdhealaíonn Koven ceithre chineál sainréime teanga (ar scála foirmiúlachta go bunúsach): Réim Teanga Béarla Sampla i nGaeilge Foirmiúil “formal” the gentleman an fear uasal, an duine uasal Neodrach/neamh-mharcáilte the man an fear “everyday/unmarked” Gnáthchainteach “familiar” the guy an leaid, an boc Gráisciúil/lábánta/barbartha the dude an diúlach, an bodach, an “vulgar” diabhal, a chailleach (cf. Koven 2007: 107) 68 Tháinig le Koven tarraingt as foinsí foilsithe a dhéanas cur síos ar fhocail a bhaineas le sainréimeanna foclóra éagsúa san Fhraincis agus sa Phortaingéilis, ach níl a macasamhail d’fhoilseacháin ar fáil don Ghaeilge. Mar gheall air sin,92 nílim le hanailís a dhéanamh mar a rinne Koven ar shainréimeanna teanga. Ach mar aon leis sin, i gcás na Gaeilge sa lá atá inniu ann, beidh baint ag an gcódmheascadh le sainréimeanna teanga agus le foirmiúlacht na hócáide cainte. I dtaca le códmheascadh an Bhéarla sa Ghaeilge, caithfear a aithint nach ionann cás na Gaeltachta agus cás na ndátheangóirí lenar phléigh Koven, de thairbhe nach bhfuil aon suíomh ná aon mhúnla aonteangach Gaeilge ann. Lena chois sin, tá an comhthéacs ar bith lán-Ghaelach nó lán-Ghaeilge sách gann anois, má tá a leithéid ann ar chor ar bith. I dtrascríbhinní na scéalta, mharcáil mé na focail a mheas mé atá “marcáilte” maidir leis an tsainréim teanga. Is follas ó shracfhéachaint ar na scéalta seo nach lia na focail (nó cora cainte nó frásaí), “mhóra,” fhoirmiúla agus ghnáthchainte i nGaeilge le hais mar atá siad i mBéarla. Ní hin le rá nach bhfuil a leithéid le sonrú sna scéalta Gaeilge, áfach, ach ag leibhéal níos ísle. Scagfar samplaí ó dhá leagan de na scéalta a léiríos difríochtaí maidir le sainréim teanga thíos in 5.1.1 agus déanfar mionphlé ar chúpla ceann roghnaíodh in 5.1.2 agus 5.1.3. Chomh maith leis sin, bhí foclóir níos leithne ag na cainteoirí seo (mar a léirítear é sna scéalta seo ar aon chaoi) i mBéarla, ar an mórgóir. Pléifear líon na lemmata sna scéalta Gaeilge i bhfarradh is na leaganacha Béarla níos mine in 5.4 thíos. 5.1.1 Samplaí d’fhoirmiúlacht nó de neamhfhoirmiúlacht na bhfocal agus na gcor cainte ó na cainteoirí uilig—comparáid idir an Ghaeilge agus an Béarla Pléitear thíos rogha samplaí a léiríos codarsnachtaí maidir leis réimsí, stíleanna arda agus stíleanna ísle. Roghnaíodh samplaí ó na scéalta (nach bhfuil uileghabhálach) agus díríodh go háirithe ar shamplaí ina bhfuil codarsnacht idir dhá leagan an scéil. Tugtar an samplaí ó na scéalta taobh le taobh agus cló trom ar na focail atá faoi chaibidil agus déantar trácht sna nótaí ar thaobh na láimhe deise. 92 Lena chois sin, níl mórán tuisceana agam ar Bhéarla na hÉireann ná ar Bhéarla Dhún na nGall ach oiread. Thug mé faoi deara i dtaobh cuid de na focal a deirtear i nDún na nGall i mBéarla, go bhfuil siad an- mharcáilte i mo chanúint féin, ach neamh-mharcáilte sa chanúint sin, de réir cosúlachta. 69 Tábla 5-A Rogha samplaí de réimeanna teanga ó na scéalta reicthe Gaeilge agus Béarla i gcóimheas le chéile Cain- Gaeilge Béarla Nótaí teoir 1 thug sí íde béil domhsa she was actually giving out Leagan sách ardréimeach aici i nGaeilge to me (íde béil) a bhí ag 3F89 in áit eile san thosaigh sí ag tabhairt agallamh freisin. Seachas sin tá an nath amach domhsa, cainte coitianta tabhairt amach/giving out (a bhaineas le Béarla na hÉireann93 de bharr gur lomaistirúchán ón nGaeilge é). 1 d’éirigh racán agus ruaille (gan frása coibhéiseach i Focail ardstíleacha don ócáid i nGaeilge. buaille leagan Béarla an scéil) 1 agus rudaí mar sin and all this spiel Leagan níos gnáthchaintí agus níos beaichte i mBéarla. 2 ó cé tá ábalta fáil suas is oh let’s have a competition Cur síos níos beaichte i mBéarla. airde and see who get up the highest up the tree 2 bhí mé iontach tógtha le I got very fond of goin’ out Leaganacha níos mothúchánaí, níos bheith ag goil amach, am and partyin’ away an’ gnáthchaintí agus níos beaichte i mBéarla. maith a bheith agam havin’ great craic Seans gur Béarlachas é “am maith” freisin. 3 Ní rabh eagla air agus (Níl iomrá ar an gcuid seo den Is léir go bhfuil tuiscint aige ar chúrsaí ansin nuair a tháinig scéal sa leagan Béarla) canúnacha, óir luaigh sé an téarma áitiúil adhairc air. carria chomh maith leis an leagan i gcanúintí eile fia sa scéal seo, ní raibh ainm beacht Gaeilge ar speiceas na bhfianna (Farrow agus reds/dearga i leaba fia bán nó fia fionn agus fia rua). Lena chois sin, níl an téarma cuí cruinn aige ar (‘antlers’) na gcarrianna, ach bhí adhairc ‘horns’ aige ina ionad. 3 a chaitheamh isteach, agus just slapped down, Ráiteas níos gnáthchaintí i mBéarla le hais é a mheascadh suas blended up and dished out frása níos neodraí agus éideimhne i nGaeilge. 4 tá sé iontach tugtha do He loves rambling. And Is dócha gurb ionann tugtha do agus fond94 bheith thuas ag teach one house in particular he’s of don chainteoir seo, ach i dteannta fond of, amháin. very fond of is Nuala G.’s bhain sí leas as rambling, focal marcáilte house mothúchánach. Ní hin le rá nach bhfuil focail macasamhla rantaeireacht nó ragaireacht aici, ar ndóigh, ach níor bhain sí ócáid astu sa scéal seo. 4 agus dar leis go rabh an he noticed the same Stíl scéalaíochta aici i nGaeilge. rud rua seo á leanstan thing following him (dar le aici sa scéilín scríofa chomh maith) suas a’ bealach 4 Fuair sé gloiní ó shin he invested in a pair of Focal níos ardréimí agus níos sainiúla i glasses mBéarla (NB invested aici sa scéilín scríofa freisin), ach réitíonn an leagan Gaeilge níos fearr le rithim agus stíl an scéil áirithe seo. 4 nuair a chailleam mo (gan frása coibhéiseach i Ísilstíl chomhráiteach i nGaeilge, ar a bhfuil chloigeann leagan Béarla an scéil) dul an Bhéarla. 4 ag búirthigh amach mar shouted Focal níos tréine sa Ghaeilge le hais focail seo neodraigh i mBéarla. 93 Cf. Dolan 2004, 107. 94 Bhain beirt (2 agus 4) feidhm as an bhfocal seo fond. Ní focal coitianta bheadh ann i mo chanúint féin, ach focal ardréimeach. Ní focal ardréime i mBéarla na hÉireann é, ámh. 70 Cain- Gaeilge Béarla Nótaí teoir 4 thoisigh mé ‘bhúirthigh screamed …. Absolutely Focal tréan i nGaeilge arís; focal níos tréine screamed it. agus níos mothúchánaí i mBéarla i bhfarradh is shout, ach gan a bheith chomh láidir leis an bhfocal Gaeilge búirthigh (‘roar, bellow). Neartaíodh an focal scream le dobhriathar i mBéarla, áfach. An dá leagan mothúchánach. 4 agus bhí achan duine comh everyone was kind of Stíl níos gnáthchaintí i nGaeilge le cois an suaimhneach agus, y’know shocked and appalled by fhrása ardréimigh shocked and appalled i súile móra ‘rthu. my behaviour mBéarla; ach ag an am céanna, tá an frása Béarla níos mothúchánaí agus beaichte. 4 (gan frása coibhéiseach i that really grinds my Teilgean cainte thar a bheith leagan Gaeilge an scéil) gears gnáthchainteach i mBéarla anseo, Béarla Mheiriceá. 4 Chaith mé lá amuigh le we made a community Téarma beacht (ardréimeach) i mBéarla, ach thart fá fiche duine anseo effort about two weeks ago cur síos ginearálta neamhbheacht i nGaeilge um ag piocadh suas bruscar to pick up rubbish (bhí sí ag piocadh suas bruscar in éineacht le agus deireadh sin fiche duine anseo). 4 nuair a bhí rudaí a’ goil go But whe- when when we Cur síos níos sonraí i mBéarla (agus frása maith cúig bliana ó shoin were in an economic boom gnáthchainteach atá ann). Tá “nuair a bhí b’fhéitir rudaí ag goil go maith” cloiste agam ar Raidió na Gaeltachta ag déanamh tagairt do chúrsaí geilleagracha (fear meánaosta as Tír Chonaill). 4 (gan frása coibhéiseach i which is usually a sore Nath cainte gnáthchainteach sa leagan Gaeilge an scéil) spot tráchtaireacht idirlabhraíoch i mBéarla. 4 Hóbair gur bhris mo chroí And that’s pretty sad Frása níos láidre, níos mothúchánaí agus níos ardstílí i nGaeilge le hais an dobhriathair ghnáthchaintigh pretty i mBéarla. 4 léachtóir do chúrsa inteacht, a lecturer in design. Oh, An téarmaíocht chuí in úsáid sa dá chás. em cúrsa dearúcháin what was it? Graphic Seans gur chum sí an téarma Gaeilge ar ala design, that’s what it was. na huaire (seachas cúrsa dearaidh; Dearadh grafach an téarma atá ag focal.ie ar ‘graphic design’). Chuimhnigh sí ar an gcineál dearaidh níos deireanaí agus í i mbun an scéal a reic don darna uair i mBéarla. 4 is iomaí* drocheachtra a (gan frása coibhéiseach i Frása rud beag foirmiúil agus stíl bhí agam leagan Béarla an scéil) scéalaíochta i nGaeilge anseo. 4 (gan frása coibhéiseach i the biggest hell-hole in the Cur síos gnáthchainteach agus leagan Gaeilge an scéil) world mothúchánach i mBéarla. 4 (gan frása coibhéiseach i And then he got he got Frása coitianta gnáthchainteach i mBéarla leagan Gaeilge an scéil) thick with me (rud a bhaineas le Béarla na hÉireann). 4 Cuimhne Dementia An téarma beacht i mBéarla, ach gan a bheith i nGaeilge sa scéal (néaltrú ‘dementia’ ag focal.ie; nó frásaí dúchasacha amhail an aois leanbaí, an aois leanbaíochta nó leanbaíocht na (sean)aoise). 71 Cain- Gaeilge Béarla Nótaí teoir 4 bhuail Laochra Loch Laoi they hammered the team Focail mharcáilte mhothúchánacha sa dá greadadh ar an fhoireann a that they played before. chás, ach is dócha go bhfuil an leagan bhí siad a dh’imirt roimhe Gaeilge slad níos tréine ná hammered nó sin... Gread....ghread siad greadadh (le hais trounced, destroyed nó iad, ó. Slad orthu. killed95 i mBéarla). 4 mise agus Máire ag (gan frása coibhéiseach i Frása gnáthchainteach ísilstíleach i déanamh an mhuc leagan Béarla an scéil) nGaeilge. 4 Ní rabh siad a’ rannt amach (gan frása coibhéiseach i Baineann sé seo le scéal a dúirt sí faoi rudaí an ghnaoi nuair a tháinic leagan Béarla an scéil) a deir a máthair mhór; focal neodrach- seisean ar an tsaol”...le rá ardréimeach ag an seandream nach mbeadh nach rabh sé dóighiúil sa ghnáthchaint ag duine den aois seo, is dócha. 5 bhuail mé le daoiní as an I bumped into people from Leagan gnáthchainteach tromchiallach aici i ollscoil college mBéarla le cois leagan neodrach i nGaeilge. 5 an rabh fhios agam an if I knew such and such Frása níos gnáthchaintí i mBéarla arís. duine seo agus an duine Bheadh leagan Gaeilge fearacht a leithéid seo seo agus a leithéid siúd níos traidisiúnta agus nádúrtha. 5 briseadh isteach i gcuid and recently there had been Foclaíocht níos beaichte ag an leagan mhór tithe san e- an áit a some muggings* next door Béarla. rabh mé i mo chónaí in the estate 5 ag déanamh sórt beag that I was kinda rubbin’ it Leaganacha gnáthchainteacha sa dá theanga, daoithe in her face ach is gnáthchaintí an nath cainte Béarla. De réir FGB, ag déanamh a bheag di (/daoithe) ba chóir a bheith ann. 6 Agus ansin, nuair a tháinig So then when the results Baintear leas as an téarma ceart foirmiúil i sé go am na dtorthaí, dúirt time came we eh, the eh mBéarla (seachas judge b’fhéidir), ach níor siad… adjudicator said…. luadh moltóir i nGaeilge ar chor ar bith— ach forainm ag a bhfuil tagairt dhoiléir ina ionad. 6 tá fhios [‘at] an slat a the leader had dropped her Ní raibh an téarmaíocht chruinn aici i bhíonns ag an duine a her ss- stick, her leader gceachtar teanga: stiúrthóir/conductor agus bhíonns ag amharc i stick or whatever baitín/baton. ndiaidh an bhuíon ceoil? .... thit a slat 7 sílimsa gur rud like…like it being one of the more Ardstíl agus foclaíocht chasta sa scéal em…an gramadach agus difficult languages to Béarla le taobh abairt agus focail shimplí i canúintí difriúil like. learn, I think, ‘cause nGaeilge, agus í á ginearálú ag like. Bheadh sé iontach deacair é there’s just there’s so much a fhoghlaim. like grammar-wise and like there’d be different dialects. 8 dúirt mé le mum, and said to mum quite Níl macasamhail an fhrása ardstíligh matter-of-fact-ly (neamhchoitianta) quite matter-of-fact-ly le fáil sa leagan Gaeilge ach an briathar leis féin gan dhobhriathar. 8 Agus ní rabh fhios agam And I hadn’t a clue that Foclaíocht neodrach sa leagan Gaeilge i ag an am go rabh an iasc the act-, that the fish was bhfarradh is frása gnáthchainteach beacht a bocht marbh actually dead. chuireas leis am mbrí neamhthagrach mothachtála. 95 Killed nó destroyed a bheadh againn i mBéarla Mheiriceá, ar chuma ar bith, má dhéanann foireann spóirt slad ar an bhfoireann eile—níos treise ná hammered. 72 Cain- Gaeilge Béarla Nótaí teoir 8 go bhfuil tú chun dearmad you’re frightened that Luaitear dearmad a dhéanamh /forgetting sa a dhéanamh ar gach rud a you’re going to forget dá leagan ach cuirtear an frása d’fhoghlaim tú le cúig everything that you’ve gnáthchainteach go blank leis an scéal bliain learned in five years and Béarla. that you’re gonna go blank and the day 8 bíonn sé bíonn sé, you He’ll always tell me, you Cnáimhseáil—focal foghlamtha nó scoile is know, ag cnámhseáil agus know, “Oh, put on the cosúil. Baint ag an bhfocal seo le Gaeilge na “cuir on on na kiddies, cartoons, put on the Mumhan go príomha?96 Focal níos beaichte cartoons domh.” cartoons! agus mothúchánaí sa leagan Gaeilge, pé scéal é. 8 (gan frása coibhéiseach i But I’m only winding him Cor cainte an-ghnáthchainteach i mBéarla leagan Gaeilge an scéil) up atá in easnamh sa leagan Gaeilge. 9 d’ith sé [an madadh] Mark and it [a dog] came down Focal neamhchruinn i nGaeilge, in áit ansin and bit my cousin mhantaigh sé, bhain sé greim/sclamh as, srl. 10 bhí sioc iontach olc ar na there was heavy snow and Cur síos níos cuimsithí i mBéarla in éineacht bóithrí sleet and ice around home leis an bhfocal láidir ardréimeach and it was like treacherous treacherous. driving conditions 10 Gan an chéad rud ní bheidh So it’s kind of a domino Nath cainte foirmiúil i mBéarla nach bhfuil a an dara rud agat. effect. leithéid le fáil sa ráiteas comhbhríoch Gaeilge. Mar sin, cén mheabhair is féidir a bhaint as an gcíoradh seo ar réimsí teanga sa dá theanga i scéalta an chás-staidéir seo? Cé go bhfuil focail agus frásaí ardréimeacha agus gnáthchainteacha ag na cainteoirí seo (mar ghrúpa) sa dá theanga, is follas chomh maith go bhfuil fairsinge réimeanna teanga níos mó i mBéarla ná i nGaeilge ar an mórgóir. Tá níos mó leaganacha neodracha i gceist sna scéalta Gaeilge agus is minic léargas níos beaichte agus mothúchánaí sa leagan Béarla agus tá an stíl ardréimeach agus an stíl ghnáthchainteach araon níos coitianta i mBéarla. Mar sin féin, léiríonn cúpla cainteoir go bhfuil leaganacha gnáthchainte tíriúla acu i nGaeilge (m.sh. 4B89 ag déanamh an mhuc) agus go bhfuil leaganacha ardréimeacha (scéalaíochta) acu mar an gcéanna (m.sh. 1B88 ruaille buaille; 4B89 hóbair gur bhris mo chroí; is iomaí...). Tríd is tríd, áfach, léirítear saibhreas teanga níos forleithne i mBéarla ná i nGaeilge sa chorpas scéalta seo. Tagann sé seo leis an méid a deirtear go hiomaí faoi mhionteangacha (cf. Dressler 1991; Lamb 2008), go bhfuil réimse stíleanna níos cúinge acu de thoradh nach mbaintear feidhm (nó nach dtig feidhm a bhaint) as an mionteanga ina lán réimsí agus dálaí, arae tá an mhórtheanga á húsáid ina háit. Mura gcleachtar an mhionteanga sna comhthéacsanna seo ní shealbhófar ná ní fhoghlaimeofar an foclóir a bhaineas leis na sainréimeanna teanga sin. 96 Níl sé i LASID I, léarscáil 115, ach tá sé marcáilte le C M i bhfoclóir Mhc Cionnaith (sub ‘complain’). Tá an fhoirm cnáimhcheol/cráimhcheol i gCois Fharraige agus i Ros Muc (cf. de Bhaldraithe 1985 agus Ó Máille 1974). Fuaimniú measctha ag an gcainteoir seo: /knauʃa:lʹ/. Léiríonn an carn consain /kn/ tionchar Ghaeilge na Mumhan, ach guta an chéad chuid mar a bheadh de ghnáth i nGaeilge Uladh /au/. 73 5.1.2 Ráitis chráifeacha Ní raibh mórán nathanna cainte traidisiúnta Gaeilge a bhaineas le cúrsaí creidimh le fáil sna scéalta seo (m.sh. a leithéid seo ag cainteoir as Ros Muc: “óh muise a mhac Dia dhá réiteach” (Ó Curnáin, le teacht)), ach is amhlaidh a bhí Jesus agus oh my God le fáil sna scéalta Gaeilge. Is ag cainteoir 3F89 atá an t-aon samplaí amháin sa chorpas seo (nach ndeachaigh mo chuid cainte féin i gcion air): agus é ag caint ar bhás daoine, baineann sé leas as na bhfrása dioscúrsúla buíochas le Dia agus as an urnaí go ndéana Dia a mhaith air i ndiaidh dó cara dá chuid a fuair bás a lua. Níl aon rian den ghnás thraidisiúnta sa leagan Béarla. Ina leaba sin, tá na haidiachtaí fortunate agus unfortunate aige (agus luann sé an t- ádh sa leagan Gaeilge chomh maith). Buíochas le Dia, níor chaill mé an oiread— I’ve been fortunate enough at this state in my chaill mé m’athair mór agus uncail de mo life, I’ve only lost two family members. My chuid, ach taobh amuigh de sin níor chaill mé grandfather died and my uncle-in-law died and an oiread sin de theaghlach. I’ve been pretty lucky in the family now with death, and - not that we’re an extremely healthy family or anything, but we’ve been fortunate ... Cara de mo chuid nuair a bhí mé ocht mbliana And I, I was just saying, friendswise, my friend déag, fuair sé bás in, e- timpist bóthair, go died when I was eighteen, in a car accident. Em ndéana Dia a mhaith air, em ach taobh just unfortunate as well, he was going to fast. amuigh de sin, bhí ádh orm ó thaobh bás do He was in the car on his own and unfortunately agus ó thaobh cailleadh daoiní.... he he lost his life. Go háirithe sa chéad sampla, is léir go gcuireann buíochas le Dia agus fortunate an rud céanna in iúl ó thaobh na hoibiachtúlachta de, go bhfuil sé sásta go raibh an t-ádh air nár cailleadh mórán daoine dá dhaoine muinteartha. 5.1.3 Na boic Sampla spéisiúil d’fhocal stíle ísle é boc. ‘Buck’ agus ‘playboy’ an príomhshainmhíniú a thugtar i bhfoclóir Uí Dhónaill air agus na samplaí seo a leanas ann: an boc seo ‘this fellow’; is é an boc é ‘he is a right rascal’; boc mór ‘bigwig’97; ag iarraidh boc mór a dhéanamh de féin ‘setting himself up as a man of consequence’; agus boc seó ‘showman, one who shows off’. Tá dhá chomhartha den fhocal seo sna scéalta, ag beirt chainteoirí: Agus bhí na boic* seo in aice linn agus bhí siad...ó bhí siad just ‘cur fearg orainn, just ‘léimtigh thart agus bhí siad ‘skipeáil an queue. (2) An chéad áit agus an darna háit, gheobhann na boic*, gheobhann na buíon [.i. buíonta] sin fríd. So gheobhann an bheirt againn fríd ar scar ar bith. (6) 97 I bhfoclóir an Duinnínigh: boc mór ‘depreciatory term for an important person’. 74 Ní rabh muid a’goil ligint do na boic* seo u- dallamullóg* ‘fhá- a fháil98 orainn (6) De réir na samplaí seo, is léir go mbaintear ócáid as an bhfocal boc chun achar a chruthú idir an cainteoir agus an duine nó na ndaoine dá bhfuil sé/sí ag tagairt. Dream eile atá i gceist sna scéalta seo, daoine nach bhfuil aithne ag an gcainteoir orthu. Feidhm dhíspeagtha aige, b’fhéidir, sna cásanna áirithe seo, ach sampla deas d’fhocal ísealréime. Díol suime gur tháinig sí ar athintinn faoin téarma sa darna sampla agus thug sí na buíon[ta] orthu in áit na mboc. Rinne sí an rud ceannann céanna nuair a bhí mé ag plé reacaireacht na scéalta: go háir-, na boic fá, na daoiní atá mise ar choláiste leis. Seans go mbeadh fellows, boyos, nó blokes i gceist i mBéarla an lae inniu má tá focal ar chomhbhrí le haimsiú.99 Ní raibh focal comhchosúil le boc ag na scéalaithe sna scéalta seo Béarla, áfach. Ní bhfuarthas leagan Gaeilge den scéala a d’inis 2B88 agus ní raibh ach the other band ag cainteoir 6B90 sa scéal sin. Ach mar sin féin, baineann cainteoir 4 leas as fellow sna scéalta Béarla, mar a raibh fear aici sna leaganacha bunaidh Gaeilge: But one {casacht}, one fellow* in particular, he ach bhí fear amháin ann... was sittin’ up in the front... some fella* tried to actually choke me rinn fear iarracht mé a thachtadh And em one fellow* lost three teeth (gáire), one (gan leagan Gaeilge den mhír seo sa scéal Gaeilge) fellow* from the other team. 5.2 Sainréim teanga agus na scéalta scríofa Fearacht mar a rinneadh leis na scéalta a hinsíodh, tabharfar aghaidh anois ar na samplaí de réimeanna agus stíleanna teanga éagsúla sna scéilíní scríofa—go háirithe nuair atá codarsnacht le sonrú idir foclaíocht an dá leagain. 98 Béarlachas? Faoi thionchar “get the better of us” nó a leithéid? An dallamullóg a chur orainn an leagan a fhaightear i bhFGB. 99 D’fhéadfadh sé go bhfuil an úsáid seo i nGaeilge faoi thionchar buck an Bhéarla. Tá na leaganacha iolra bocs agus boics (cf. laeids?) le sonrú i nGaeilge Iorras Aithneach (in éineacht le boiceannaí) (Ó Curnáin 2007: 2404). 75 Tábla 5-B Rogha samplaí de réimeanna teanga ó na scéilíní scríofa Gaeilge agus Béarla i gcóimheas le chéile Faisnéi- Gaeilge Béarla Nótaí seoir 1 Lá breithe - áthas / Birthday Díol suntais é an teideal a chuir sí ar an luachair scéilín seo i nGaeilge. De bharr go raibh mé ag cur ceisteanna uirthi mar gheall ar scéalta a bhaineas le mothúcháin, is dócha, tá sé seo luaite aici sa leagan Gaeilge. Cé nach bhfuil sé litrithe i gceart, díol spéise é an focal mothúchánach ardréime lúcháir. 1 Ach...níor theastaigh sé However, ...I wasn’t as Gnáthleagan i nGaeilge (a bhaineas le uaim! keen* on the idea! canúintí eile i ndáiríre) le hais leagan ardréimeach i mBéarla (a mbeadh cuma sheanfhaiseanta air i Meiriceá ar aon chaoi). 3 an seans deireanach a bhí my last shot Focal níos gnáthchaintí agus níos agam sainiúla i mBéarla. 4 Dar le m’athair go My dad decided to invest in Foclaíocht scéalaíochta i nGaeilge (dar gceannachadh sé cathaoir a chair of his own. le), ach focal níos ardréimí i mBéarla i sa bhreis dó féin gcás invest. Rud beag thar fóir don chomhthéacs seo? (NB invest agus dar le i gcoibhéis sna scéalta béil aici freisin; agus invest cineál ró-ardstíleach ansin b’fhéidir freisin.) 4 mar nach raibh sáith áite one sofa which only Focal níos ardréimí i mBéarla (nó againn uilig (an ceathrar occupied* three of us iarracht sin a dhéanamh, ní thig an chiall againn) ar an tolg sin a bhaint as an bhfocal occupy sa ghnáth-Bhéarla); gnáthfhocail i nGaeilge 4 Bhí sé breá mór agus breá This chair was very grand Gnáthfhocail neodracha i nGaeilge le daor and expensive enough. hais focail níos ardréimí i mBéarla (cf. galánta agus costasach, cur i gcás). 4 I ndiaidh tamaill d’éirigh Tarlach made it quite clear Cuireann sí focal ardréimeach leis an sé don nós seo mar nuair that he wasn’t happy with scéal Béarla, exchange, nach bhfuil focal nach raibh Tarlach sásta, this exchange*, and when chombhríoch leis sa leagan Gaeilge, áit a ní bheadh mná an tí sásta the cat wasn’t happy the rest mbeadh malairt nó athrach nó a leithéid agus muna raibh siadsan of the family weren’t happy! feiliúnach. D’éirigh sé den nós aici sásta, ní maith dó a bheith sa teach. seachas d’éirigh as an nós, rud a bheadh níos feiliúnaí agus níos traidisiúnta, is dócha. 4 Ó shin amach sin cathaoir That chair is now official Cliché oifigiúil in úsáid aici i mBéarla; Tarlach100 Óg Ó Baoighill. property* of Tarlach. ardstíl bhréagach atá sa ghnáthchaint. Bheadh Tarlach’s official property níos nádúrtha i mBéarla. 5 bhí trí seachtain agam é a we were given three weeks to Stíl ardréimeach agus místuama trí scríobh. do so. bhíthin so i mBéarla. 100 Ainm Béarla (a d’athraigh mé go Tarlach) a bhí ar an gcat nach féidir a chur sa tuiseal ginideach, ná séimhiú a chur air, ach sloinne Gaelach a bhí ann, nach raibh sa tuiseal ginideach. 76 Faisnéi- Gaeilge Béarla Nótaí seoir 5 Ghlac sé cóicís domh é a I spent 2 weeks writing it up Cuireann sí beart sa bhreis sa scéal scríobh suas ach an and perfecting* it and a Béarla, nach ndearnadh trácht air sa seachtain roimhe sin week researching it. leagan Gaeilge (barr feabhais, slacht, b’éigean domh leamh suas bailchríoch nó snas a chur ar an aiste, fá dtaobh de. m.sh.). An leagan gnáthchainteach léamh suas fá dtaobh de (Béarlachas) in aghaidh researching. 6 bhí athás an domhain [I] was ecstatic Leagan deas Gaelach (ach leagan as a orm mbaintear feidhm an iomarca anois b’fhéidir) le taobh aidiacht Bhéarla atá i bhfad níos marcáilte ó thaobh na mothachtála de. fuair mé amach go relised that I have achieved Briathar bunúsach neodrach bhfuair mé na pointí don the correct amount of points neamhshonrach i nGaeilge faoi dhó (cé chursa for Arts go bhfuil dobhriathar leis uair amháin), mar a bhfuil dhá bhriathar shonracha Bhéarla a dhéanas cur síos níos beaichte ar ar tharla agus ar mhothúcháin an scríbhneora. 7 Fuair mé an áit ar an scéim I got the place in the scheme Stíl neodrach neamh-mharcáilte i agus shíl mé go raibh an t- and I believe luck was the nGaeilge, ach rud beag místuama i ádh orm mar gheall ar cause. mBéarla. sin. 8 Bhí an t-adh orm We were honoured* last Foclaíocht níos ardréimí i mBéarla. year 8 D’fhag cuigear deag Fifteen of us left Gaoth Nath cainte an-chomhráiteach i mBéarla againn Gaoth Dobhair agus Dobhair on a high*. le taobh nath cainte gnáthchainteach i muid ar bís nGaeilge, ach frása as a mbaineann foghlaimeoirí scoile feidhm (agus an chiall ‘excited and looking forward to’ leis) go rímhinic. Cliché anois is dócha. 8 bhí mé féin ar dhroim na I thoroughly enjoyed my Leagan neamhchruinn den nath cainte muice day (ar mhuin na muice) atá (nó a bhíodh) ag chuile dhalta scoile in Éirinn. Is cinnte gur cliché atá ann anois.101 Ach an oiread leis na scéalta béil, tá stíl teanga níos neodraí á húsáid ag na faisnéiseoirí i nGaeilge scríofa. Bhain cuid de na scríbhneoirí leas as frásaí Gaeilge a bhaineas le canúintí eile nó cora cainte a fhoghlaimítear ar scoil. Os a choinne sin, bhí foclóir níos ardstílí acu i mBéarla (agus cúpla frása níos gnáthchaintí chomh maith). Ó thaobh ardstíleachas an Bhéarla de, chuaigh cuid díobh thar fóir don chomhthéacs seo, dar liomsa, mar shampla, official property agus b’fhéidir invest. 101 Is díol suntais é seo agus na clichés eile (agus cuid de na focail ardréime chomh maith) atá sealbhaithe ón scoil ag na cainteoirí seo. Rud sách eisceachtúil é seo i measc mhionteangacha uile go léir an domhain, go bhfuil a leithéid de thacaíocht oideachais ag an nGaeilge sa Ghaeltacht. Cinnte go mbeadh an Ghaeilge i gcruachás níos tromchúisí murach sin, ach ina dhiaidh sin féin, léiríonn formhór na gcainteoirí meath na Gaeilge traidisiúnta d’ainneoin na tacaíochta seo. 77 5.3 Nós an chódmhseactha agus an chódmhalartaithe Baineann nós seo an chódmhalartaithe aontreoch (.i. cead Béarla a chur i nGaeilge agus gan cead Gaeilge a chur i mBéarla) leis an gcoibhneas idir chainteoirí na dá theanga: ‘Maidir le mionteanga atá i gcomhthéacs na mórtheanga sa dátheangachas aontreoch, beidh dála aonteangacha go leor ann don mhórtheanga ach beidh dála dátheangacha an-choitianta ann don mhionteanga’ (Ó Curnáin, le teacht). Tá Béarla ag chuile dhuine beo, ionann is, ag a bhfuil Gaeilge acu anois agus is mar gheall air sin a tháinig an modh dátheangach chun cinn sa chomhthéacs Gaeilge (an mhórtheanga “dúisithe” i gcónaí cf. Ó Curnáin, le teacht) agus tagann nós an chódmheasctha chun cinn dá thoradh sin: Is gnách Béarla a labhairt go haonteangach, ní thuigtear agus (dá bhrí sin) ní cheadaítear mórán Gaeilge a mheascadh leis; is gnách Béarla a mheascadh tríd an nGaeilge, mar, ar an mbonn is simplí, go dtuigtear é agus (dá bhrí sin) go gceadaítear é agus (ós gnás é) go gcuirtear iallach an Béarla a chur ag obair; agus, mar a léiríonn Broersma agus de Bot (2006) ó chorpas d’Araibis Mhorroco san Ollainn, (go hachomair) cruthaíonn códmheascadh tuilleadh códmheascadh. (Ó Curnáin, le teacht) Mar sin, is tréith den mhionteangachas agus d’aontreochas an dátheangachais é an códmheascadh aontreoch seo (cf. Matras 2009: 59). Is léir ó na scéalta a bhailigh mé don chás-staidéar seo, go leanann na cainteoirí dúchais óga seo an nós seo, gan Gaeilge a mheascadh tríd an mBéarla mórán, fiú más le dátheangóir eile atá siad ag labhairt, agus gurb é an chaoi a mínítear an chuid is mó de na focail nó frásaí Gaeilge a chuirtear sna scéalta Béarla (m.sh. mná toighe; “tír gan teanga, tír gan anam”; “Siar go Conamara”, srl.). Thrácht cúpla duine faoin gcaoi ar dhoiligh leo pé rud a mhíniú i mBéarla. Níor iarradh orthu aon rud a mhíniú i mBéarla, áfach, ach amháin an scéal sin a insint i mBéarla. Is cosúil nach féidir nó nach gnách leo gan míniú a thabhairt ar fhocail Ghaeilge i gcomhthéacs an Bhéarla, d’ainneoin Gaeilge a bheith ag an éisteoir chomh maith. San am céanna, b’fhéidir nach iondúil go mbeadh Nóra (nó aon chainteoir eile) ag iarraidh bearna féiniúlachta (féach 8.3.2 thíos) a léiriú dá mbeadh sí ag labhairt Béarla le duine, óir is dócha gur gá tuiscint a bheith ag an éisteoir ar an mionchultúr chun sin a spreagadh. Ba mhó an seans go mbeadh sí ag labhairt le ball den tseachghrúpa dá mbeadh sí ag insint an scéil i mBéarla, ar ndóigh. Ach ba é an chaoi a raibh focail Bhéarla coitianta sna scéalta Gaeilge, mar a chonacthas cheana i gCaibidil 4. I gcás an dioscúrsa dhírigh, is dócha gurb é an Béarla a bhí á labhairt i ndáiríre in am na heachtra agus go raibh an cainteoir ag déanamh iarracht bheith dílis don 78 rud a dúradh.102 Mar shampla, sa scéal maidir le frustrachas agus an bus a d’inis 4B89, is dócha gur i mBéarla a dúradh na horduithe (“shut up” agus “sit the fuck down”) san eachtra seo i ndáiríre, de bharr nach mbeadh frása chomh láidir céanna i nGaeilge le “sit the fuck down” a chur in iúl. Chuir Nóra rud beag Gaeilge i mbéal an duine ar chúl an bhus sa scéal Gaeilge, áfach—“suigh síos, sit the fuck down!” Bearna i sainréimeanna teanga atá ann, mar a mbaintear feidhm as eascainí Bhéarla in áit na Gaeilge,103 agus leanann an scéalaí an gnáthamh seo in insint an scéil i nGaeilge. Pléitear le feidhm an chódmhalartaithe i scéalta Nóra go mion i gCaibidil 8. 5.4 Saibhreas foclóra an dá theanga—líon na lemmata Is éard is lemma (iol. lemmata) sa tráchtas seo, foirm na deismireachta, nó foirm an fhoclóra. Is é sin ceannfhocal an fhoclóra gan infhilleadh ná claochluithe tosaigh a chur san áireamh. Mar shampla: is ionann déanamh, rinn, dtearn, ndearna, déanfaidh, dhéanfainn, ndéanfá, ghníonn, dhéanas, déanaigí, srl. agus an lemma DÉAN; is iononn cat, chat, gcat, cait, chait agus an lemma CAT; comhaireadh macasamhail ceart (aid.) agus ceart (ainmfh.) ina dhá lemma éagsúla, áfach. Baineadh feidhm as an sainmhíniú seo ar mhaithe le saibhreas foclóra na gcainteoirí sna scéalta seo a mheas. I gcás focail fearacht closáilte, comhaireadh ina lemma leath Gaeilge agus leath Béarla é. Cíorfar líon na lemmata sna scéalta scríofa agus i rogha samplaí de na scéalta béil. Chun na scéalta a chur i gcóimheas le chéile níos fearr, ríomhadh coibhneas na lemmata de réir míle focal. Is léir go bhfuil coibhneas na lemmata faoi thionchar mór líon na bhfocal atá sa scéal (.i. céatadán níos airde lemmata sna scéalta is gonta de bharr nach mbíonn mórán athrá i gceist104). Ach mar sin féin, is follas a shonrú gur iondúil a bhíos líon níos mó lemmata sna scéalta Béarla i gcontrárthacht leis na leaganacha Gaeilge. Faightear líon agus coibhneas na lemmata sna scéalta scríofa i Tábla 5-C thíos. 102 Cf. Gumperz 1982: 76. 103 Seans nach bhfuil na heascainí Gaeilge chomh láidir sin a thuilleadh de bharr na teagmhála forleithne leis an mBéarla domhanda, agus go bhfuil brí mhothúchánach níos láidre ag crístíní an T2 ná atá ag eascainí an T1 (cf. Pavlenko 2008a: 158). 104 Agus ní féidir na scéalta a chur i gcomparáid lena chéile, ar an ábhar seo, gan seo a chur san áireamh. Ach is bealach é chun dá leagan an scéil chéanna a chur i gcomparáid lena chéile. 79 Scéalta scríofa Tábla 5-C Coibhneas líon na lemmata agus líon na bhfocal sna scéalta scríofa Faisnéi- Scéal Gaeilge Scéal Béarla seoir líon lemmata líon lemmata de lemmata/líon de réir lemmata/líon réir 1000 na bhfocal 1000 focal na bhfocal focal 1 46/75 613.33 43/78 551.28 2 44/67 656.71 36/53 679.25 (G. amháin (641.79) 43/67) 3 33/44 750.00 27/35 771.43 4 78/157 496.82 85/159 534.69 5 68/127 535.43 51/97 525.77 6 39/64 609.38 34/50 680.00 7 47/91 516.48 42/76 552.63 (G. amháin (505.49) 46/91) 8 65/107 607.48 65/98 663.26 (B. amháin (622.45) 61/98) Is léir gur mó an foclóir atá ag na faisnéiseoirí sna scéalta Béarla, ar an mórgóir. Ach cé gur mó líon na lemmata i mBéarla, níl suntas staitistiúil ag baint leis an difríocht seo, mar is léir i dTábla 5-D thíos. Tábla 5-D Comhréir mheánach líon na lemmata sna scéalta scríofa de réir míle focal Gaeilge Béarla t p= 594.9650 614.6875 1.3726 0.2122 (DC105=82.9051) (DC=88.8338 ) Scéalta béil Seo thíos i dTábla 5-E rogha samplaí de líon na lemmata sa dá leagan de na scéalta agus coibhneas na lemmata de réir míle focal. Tábla 5-E Lemmata i rogha na scéalta béil - comparáid idir an dá leagan Líon na Lemmata Líon na bhfocal Líon na lemmata de réir 1000 focal Cainteoir 1 Siopa Gaeilge:106 113 lemma 306 focal 369.28 (105 Gaeilge, 8 Béarla (7.1%)) Glg.amh.107 343.14 Béarla:106 97 lemma 212 focal 429.25 105 Diall caighdeánach. 106 Leagan an scéil. 107 Glg.amh. = Gaeilge amháin, .i. líon na lemmata Gaeilge amháin de réir 1000 focal. Mar an gcéanna i gcás Brl.amh. 80 Líon na Lemmata Líon na bhfocal Líon na lemmata de réir 1000 focal Cainteoir 2 Marú an phuisín Gaeilge: 80 lemma 199 focal 402.01 (73 Gaeilge, 7 Béarla (8.75%)) Glg.amh. 366.83 Béarla: 66 lemma 134 focal 492.54 Freastal ar léachtaí Gaeilge: 64 lemma 157 focal 407.64 (61 Gaeilge, 3 Béarla (4.69%)) Glg.amh. 388.53 Béarla: 68 lemma 157 focal108 433.12 Cainteoir 3 Scríobh aiste Gaeilge: 36 lemma 84 focal 428.57 Béarla: 69 lemma 141 focal 489.36 Is déagóir mé Gaeilge: 91 lemma 220 focal 413.63 (88 Gaeilge, 3 Béarla (3.3%)) Glg.amh. 400.00 Béarla: 109 lemma 239 focal 456.07 (6 Gaeilge (5.5%), 103 Béarla) Brl.amh. 430.96 Cainteoir 4 Carriacha Gaeilge: 116 lemma; 404 focal 287.13 (114 Gaeilge, 2 Béarla (1.7%)) Glg.amh. 282.18 Béarla: 108 lemma 292 focal 369.86 Frustrachas agus an Bus Gaeilge: 119 lemma 279 focal 426.52 (106 Gaeilge, 13 Béarla (10.9%)) Glg.amh. 379.93 Béarla: 88 lemma 193 focal 455.96 Tír gan Teangaidh... Gaeilge: 125 lemma 350 focal 357.14 (95 Gaeilge, 30 Béarla (24%)) Glg.amh. 271.43 Béarla: 148 lemma; 438 focal 337.90 (6 Gaeilge (4.1%) Brl.amh. 324.20 Comórtas Peile na Gaeltachta Gaeilge: 139 lemma 504 focal 275.79 (136.5 Gaeilge, 2.5 Béarla (1.8%)) Glg.amh. 270.83 Béarla: 127 lemma 407 focal 312.04 (9 Gaeilge (7.1%)) Brl.amh. 289.92 108 An chéad 157 focal amháin den leagan Béarla (ní raibh ach 162 san iomlán). 81 Líon na Lemmata Líon na bhfocal Líon na lemmata de réir 1000 focal An Plucaire Rua Gaeilge: 70 lemma 153 focal 457.52 (61 Gaeilge, 9 Béarla (12.9%)) Glg.amh. 398.69 Béarla: 108 lemma 287 focal 376.31 Néaltrú Gaeilge: 81 lemma 205 focal 395.12 (76 Gaeilge, 5 Béarla (6.2%)) Glg.amh. 370.73 Béarla: 102 lemma 238 focal 428.57 (10 Gaeilge(9.8%)) Brl.amh. 386.55 Cainteoir 7 An madadh agus an taifí Gaeilge: 60 lemma 119 focal 504.20 (51 Gaeilge, 9 Béarla (15%)) Glg.amh. 428.57 Béarla: 42 lemma 72 focal 600.00 Cainteoir 8 Eagla agus Scrúduithe Gaeilge: 72 lemma 197 focal 365.48 (69 Gaeilge, 3 Béarla (4.2%)) Glg.amh. 350.25 Béarla: 71 lemma 165 focal 430.30 Arís, is ríléir ó shracshúil a thabhairt ar an tábla seo go mbíonn líon níos mó lemmata i leaganacha Béarla na scéalta ná i nGaeilge. Caibidil 6 — Tuairimí na ndaoine óga féin faoina bhféiniúlacht agus an dá theanga, srl. Déanta na fírinne, fiú nuair a bhí mé ar an mbealach go dtí Gaeltacht Thír Chonaill, ní raibh mé cinnte maidir leis na tuairimí a bheas ag na faisnéiseoirí faoina bpearsantacht agus an dá theanga ná maidir leis an eispéireas de bheith ag insint na scéalta céanna i nGaeilge agus i mBéarla.109 An mbeadh sé seo faoi thionchar a gcumais sa Ghaeilge nó a mbarúlacha faoin nGaelachas agus Éireannachas, nó an mbeadh sé ag brath ar chúinsí eile? Pé scéal é, céard a mheas na cainteoirí óga seo faoin ábhar seo, tar éis dóibh scéalta a insint dom sa dá theanga? Meascán mearaí de thuairimí a fuair mé i ndáiríre. Cé gur doiligh patrúin shoiléire a fheiceáil, is dócha gurb ann dóibh. Bhí cuid de na faisnéiseoirí níos compordaí ag insint 109 Bhí mé ag smaoineamh faoi mo chás féin agus ceapaim féin go bhfuil pearsantacht/féiniúlacht ar leith agam i nGaeilge agus i mBéarla, ach is foghlaimeoir mé as tír eile nach raibh a fhios aige go raibh a leithéid de theanga á labhairt i gcónaí go dtí go raibh mé 14 bliain d’aois, agus nach raibh in ann comhrá bunúsach a bheith agam sa teanga go dtí go raibh mé 18 bliain d’aois. Cás iomlán éagsúil atá i mo chás-sa féin. 82 na scéalta i mBéarla ná i nGaeilge, ach a mhalairt a bhí fíor i gcásanna eile (mar a dúirt siad nó/agus mar a bhraith mé). Bhí cúpla duine ann a dúirt go raibh siad breá compordach ag insint scéalta sa dá theanga. Ach ina dhiaidh sin is uile, ní raibh fadhbanna ollmhóra ag duine ar bith scéal a insint sa dá theanga, cé go raibh raon mór ann ó thaobh caighdeán na Gaeilge de. Chomh maith leis seo, níor tháinig an chaint go réidh ag a lán acu scaití i nGaeilge, ach fuarthas cúpla sampla de sin i gcás cainteoir nó dhó i mBéarla freisin. Níor mhaígh ach triúr (cainteoirí 4, 5, agus 7) go bhfuil pearsantachtaí éagsúla faoi leith acu i nGaeilge le hais mar atá i mBéarla, agus cheapadarsan uilig go láidir gurb amhlaidh atá. Dúirt na daoine eile gurb ionann a bpearsantacht sa dá theanga nó nach bhfuil mórán difir eatarthu. 6.1 “Ní an duine céanna mé sa dá theanga” Tosófar le cur síos ar na daoine a cheap agus a mhothaigh gurb amhlaidh atá difríochtaí ann ina bpearsantacht/iontu féin i nGaeilge agus i mBéarla. Tá éagsúlacht ann sna fáthanna a bhaineas leis seo. Baineann an chéad cheann le nósanna agus cleachtas teanga—is aisteach le duine é a bheith ag labhairt le duine eile i dteanga nach labhraíonn siad le chéile go hiondúil. Duine amháin go háirithe, Nóra (4B89),110 an t-aon duine a bhí páirteach ar a bhfuil aithne mhaith agam, mhaígh sí nach raibh sí compordach ag insint na scéalta i mBéarla, go háirithe ós rud é go raibh sí á n-insint domsa: Taighdeoir: Cén chaoi ar mhothaigh tú ag inseacht na scéalta céanna sa dá theanga sin? Nóra: Bhuel, tá fhios agat féin, tá sé i gceart i nGaeilic, agus ansin...ní rabh mé ar mo fhocal i mBéarla...bhuel, ag caint i mBéarla leatsa....B’fhéitir dá mbeadh duin’ inteacht eile ansin agus go mbeinn, go mbeinn, nach mbeadh acu ach Béarla, agus go mbeinn labhairt i mBéarla leo or whatever {go híseal}, go mbeinn i gceart. Ach bhí sé....Bhí sé saofuil [=saoithiúil]. Ina mhullach sin, cheap sí nach mbeadh sí ar a compord ag insint macasamhla na scéalta sin do strainséir i mBéarla, mar “bheadh fhios agam go mbeidh siad ‘ deánamh rabh mé ar shiúl leis,” ach gur scéal difriúil a bheadh ann dá mbeadh aithne aici air/uirthi agus go raibh tuiscint aige/aici maidir lena cúlra Gaeltachta: “[dá] mbeadh aithne aige orm agus go rabh 'fhios acu, bhfuil fhios agat, ca b’as mé agus deireadh sin”. Tá imní uirthi nach dtuigfí a cúlra Gaeltachta. Is cinnte go raibh an t-agallamh seo faoi thionchar an chleachtais teanga atá againn agus ár gcairdis, ach déarfainn go mbeadh sí mar an gcéanna (ó thaobh labhairt an Bhéarla de) le duine ar bith a bhfuil sé de nós aici labhairt leis i nGaeilge amháin. Bhí uirthi cúpla iarracht a dhéanamh chun tús a chur leis an gcéad scéal i mBéarla, rud a 110 Pléifidh mé scéalta agus féiniúlacht an chainteora seo go mion agus go sonrach i gCaibidil 8. 83 phléifear thíos i gCaibidil 8. Ar aon chaoi, mheas an faisnéiseoir seo nach mar an gcéanna an dá leagan de na scéalta a d’aithris sí agus nach bhfuil an léargas céanna uirthi mar dhuine le fáil sna scéalta i nGaeilge agus atá sna scéalta i mBéarla ná nach bhfuil an phearsantacht chéanna aici sa dá theanga: Nóra: Ní thig liom a rá gur an duine céanna mé sa...sa dá theangaidh. Cha dtig leat sin a rá. I nGaeilic...tá níos mó focla i nGaeilic le thú a chur in úil [=iúl], goidé na mothúcháin a bhíonns agamsa agus goidé a bhíoms’ ag iarraidh(?){rud beag doiléir anseo} a rá, tá a fhios agat, agus ansin tá oiread, tá e-, níos mó focla i mBéarla le rudaí eile a léiriú. So tá mé ' deánamh go n-athrann sin. Ina cás féin, is léir go mbraitheann compord labhairt na Gaeilge agus an Bhéarla ar an ábhar cainte chomh maith leis an gcomhpháirtí comhrá. Tugann sí feiniméan seo na bpearsantachtaí éagsúla sa dá theanga faoi deara i gcás daoine eile chomh maith, thug sí cara dá cuid (atá ar chomhaois léi agus arb as Rann na Feirste freisin í) mar shampla: “tá sí iontach dalba i nGaeilic, ach i mBéarla, just níl sí chomh dalba (céanna)” agus creideann sí gurb amhlaidh ina cás féin ar an modh céanna.111 Ina theannta seo, ina hintinn féin, nasctar an Ghaeilge leis an mbaile, leis an dúchas, agus bíonn sí den bharúil go bhfuil aithne níos fearr agus níos faide aici orthu siúd a bhíos ag labhairt Gaeilge léi (agus ina lán cásanna is dócha gur fíor é sin). Ar an mórgóir, bíonn sí níos compordaí ag labhairt Gaeilge agus aithníonn sí go bhfuil cosúlacht (.i. an dúchas céanna) ag lucht labhartha na Gaeilge lena chéile agus is dócha go bhféadfaí a mhaíomh go gceapann sí gur comhbhaill den ionghrúpa iad na daoine a labhraíos Gaeilge léi agus a labhraíonn sí Gaeilge leo: Na daoiní a labhrann i nGaeilic leat, tá mé níos compordaí ‘cause tá rud inteacht eile ansin. Rud inteacht i gcoitinne agus tá an, tá a fhios agat go bhfuil e-, tá an tógáil céarna acu sin is atá agatsa, cineál.112 111 Labhraíonn sí Gaeilge leis an gcara seo i gcónaí agus lena chois sin mhínigh cainteoir 4 dom gur mhair na nósanna teanga (Gaeilge) i measc bhunadh Rann na Feirste nuair a bhí sí ag freastal ar an bpobalscoil i nGaoth Dobhair, cé gur minic a bhí siad ag labhairt Béarla le bunadh Ghaoth Dobhair. D’inis daoine eile as Tír Chonaill liom chomh maith gur lean grúpaí áirithe as na ceantair is láidre Gaeilge i nGaoth Dobhair de labhairt Gaeilge le chéile ar an bpobalscoil ar an gcaoi chéanna. Léiríonn sé seo olltábhacht na ngréasán agus na nósanna teanga a chruthaítear ar an mbunscoil, rud a tharlaíos sna háiteanna a bhfuil an Ghaeilge ceannasach i measc na ndaltaí óga, .i. dlús na gcainteoirí Gaeilge sa phobal, rud a dtráchtar ar a olltábhacht go minic in SCT. 112 Míníonn sí féin gur cineál eisceacht é mé féin ar shlí cionn is go bhfuil sé ina cloigeann go bhfuil an cúlra/dúchas agam freisin, agus ní hí seo an chéad Ghael a rinne dearmad nach Éireannach mé agus thug mé féin faoi deara go mothaím i mo chuid den chomhluadar de ghnáth más í an Ghaeilge atá á labhairt, ach go mbraithim cineál imeallach go minic in Éirinn más é Béarla atá á labhairt (cf. samplaí eile maidir le hinimircigh agus an Ghaeilge ag McCubbin 2008: 58). 84 Agus is fiú a lua chomh maith, nach tuiscint an tsíceolaí ar an bpearsantacht atá ag na faisnéiseoirí seo, ar ndóigh, rud a bhí amhlaidh i gcás na ndaoine a ghlac páirt i dtionscadal taighde Koven ach oiread: As discussed elsewhere, these participants most probably do not use the term personality as a psychologist might. Nonetheless, by personality, they seem to mean a profound shift in how they experience themselves. (Koven 2007: 79) Ach mar sin féin, léirítear barúlacha na rannpháirtithe orthu féin agus faoin mbaint atá ag a gcuid teangacha lena bhféiniúlacht sna ráitis seo. Bhí tuiscint rud beag difriúil ar an bpearsantacht ag Órla (5B91) i bhfarradh is Nóra (4B89)—tuiscint “choitianta” ar phearsantacht mar rud cainníochtúil agus cáilíochtúil, sin le rá gur féidir pearsantacht “níos fearr” a bheith ag duine i dteanga amháin le taobh teanga eile, nó níos mó de phearsantacht. Measann sí nach ionann a pearsantacht i nGaeilge agus i mBéarla agus go “mbeadh pearsantacht níos fearr agam i nGaeilic, b’fhéidir.” D’fhonn é seo a léiriú tugann sí an sampla seo a leanas: Órla: Tá mé ' deánamh go bhfuil mé rud beag níos greannmhara i nGaeilic. Na na gas-, nósanna cainte beaga atá agam, rudaí mar sin, agus tá daoiní ' deánamh go bhfuil sé sin cineál greannmhar, rudaí mar sin. Lena chois seo, áitíonn sí “I mBéarla, jus-, ní bheadh, ní bheadh, ní bheadh Béarla labhartha iontach maith agam.” I gcás a cuid scéaltasa féin, bhí na leaganacha Béarla i bhfad níos giorra ná na bunscéalta i nGaeilge ar an mórgóir. Insíodh na scéalta Béarla go hachoimreach. Ach arbh amhlaidh sin de bharr a míchompoird chun Béarla a labhairt nó de bhrí gur inis siad na scéalta i nGaeilge díreach roimhe sin? Chuir mé ceist maidir le scéal áirithe a d’inis sí (faoin bhfear a thug síob di agus dá cuid cairde, ach nár le dea-rún é) agus cheap sí go mb’fhéidir go mbeadh sé “cineál de, níos dramatic i nGaeil-, em b’fhéitir go mbeinn ábalta é a inse níos fearr i nGaeilic. B’fhéitir nach mbeinn ábalta, you know, capture the, my real fear, you know, i mBéarla.”113 Mhaígh duine eile, Ruairí (3F89) nach bhfuil mórán difir idir a phearsantacht i mBéarla agus i nGaeilge, ach aithníonn sé an difríocht i gcás daoine eile agus áitíonn sé gur dócha go mbraitheann sé ar shaibhreas na Gaeilge atá ag duine agus go mbaineann 113 Díol suntais é go bhfuil uirthi iompú ar an mBéarla le seo a mhíniú seo, rud a dhéanas cainteoir 7 freisin: ‘Yeah, I suppose, yeah, like especially like, mé féin is mo chairde like, bhí mé a’ ráit, bíonn muid ag caint Gaeilic i gcónaí agus nuair a bíonn muid ag caint Béarla, like, em, just ní bhíonn siad comh…. animated I suppose.’ Is dócha, ar bhealach, go léiríonn an nós bréagnaitheach seo an bhearna idir meon agus mianta ar thaobh amháin agus iompar agus cumas ar an taobh eile (cf. SCT 360). Tabhair faoi deara gur focail a bhaineas le mothúcháin agus le pearsantacht iad na focail Bhéarla seo. 85 cleachtadh/nósanna teanga leis an scéal freisin. Ina chás féin, cheap sé go mbeadh sé níos cleachtaí (agus go mbeadh sé níos éasca dó dá bharr sin) ag insint scéalta a bhaineas le hábhair áirithe i dteanga amháin ná i dteanga eile (ag brath ar chúrsaí foclóra agus ar nósanna, ar chleachtadh, agus ar thaithí teanga): Ó thaobh cúrsaí peil, ná rud mar sin, bheinn níos cleachtaí ag labhairt faofa i mBéarla. Dá mbeinn ag iarraidh bheith labhairt faoi seanscéal a tharlaigh i Rann na Feirste, tá céad bliain ó shin, ná rud inteacht mar sin, b’fhéidir go mbeadh sin níos fusa inse i nGaeilic. Mar shampla de fhrása nach mbeadh sé in ann a chur in iúl i mBéarla chomh maith agus a d’fhéadfadh i nGaeilge, luaigh sé an frása áirithe: “Ó, tá tú ag cur tíocrais ['cíocrais'] orm” agus gurb é an chaoi nach mbeidh sé in ann: “sin a chur go maith i mBéarla ....you make me want one of them ná....” Ní féidir leis é sin a rá go sásúil i mBéarla, leis an mbrí cheannann chéanna is atá ag an bhfrása Gaeilge. Ar chaoi ar bith, creidim go réitíonn an-chuid dá mhínithe seo leis an húdair a thug na cainteoirí eile (4, 5, agus 7) do na pearsantachtaí difriúla a mhothaíos siad. Díol suntais é gurb as Rann na Feirste iad cainteoirí 3, 4, agus 5 (cé gur chaith 5 an chéad naoi mbliana dá saol i nDún Dealgan, tógadh le Gaeilge ansin í). 6.2 Féiniúlacht teanga, tuairimí pearsantachta láidre agus an leathlíofacht? Anois, cás an-spéisiúil í cainteoir 7B92, Aoife. Mhaígh sí go tréan go raibh sí níos compordaí ag labhairt as Gaeilge agus ag insint scéalta i nGaeilge, cé gurbh ise an duine is laige ó thaobh na Gaeilge traidisiúnta a ghlac páirt sa tionscadal seo. Bhí i bhfad níos mó códmheasctha ar siúl aici agus tionchar láidir an Bhéarla ina cuid Gaeilge labhartha. Ní bheifí in ann an téacs gairid (i nGaeilge) a scríobh sí a idirdhealú ón gcuid is mó de na cainteoirí eile, áfach, bhí a mbunús réasúnta cosúil le chéile, ach bhí duine nó beirt ann a raibh Gaeilge scríofa níos fearr acu ná atá ag an dream eile. Pé scéal é, chreid sí gurbh fhusa di na scéalta a aithris i nGaeilge ná i mBéarla, de bhrí go bhfuil sí níos cleachtaithe ar labhairt na Gaeilge agus ar insint scéalta i nGaeilge: Even do na scéalta céarna a bhí ann, bhí sé píosa beag níos éasca é a ráit i nGaeilic. Mar, like in, like sa bhaile, bím ag caint Gaeilic i gcónaí, in, ag obair bím ag caint Gaeilic i gcónaí. Agus like tá mo chairde uilig líofa sa Ghaeilic fosta, so go minic bíonn muid ag caint Gaeilic le chéile. Agus mar a dúirt mé, sa choláiste bhí mé ag cónaí ar scéim Gaeilic, so tá mé cleachtaí labhairt i nGaeilic anois. Like tá sé saghas odd bheith ag inse scéaltaí i mBéarla. Is léir go bhfuil sé de nós aici a bheith ag labhairt i nGaeilge (bíodh sé go mb’fhéidir gurb í Gaeilge neamhthraidisiúnta nó laghdaithe ina gceadaítear códmheascadh faíoch an Bhéarla atá i gceist) agus go mbaineann éifeacht féiniúlachta nó idé-eolaíochta leis an leagan sin den teanga. Leanann sí ar aghaidh agus luann sí gurb é an chaoi a raibh sé ar nós go raibh sí 86 ag insint dhá scéal dhifriúla, cé nach raibh i ndáiríre: “I don’t know, it–, tá just tá sé weird, nuair a inseann tú an scéal céarna sa dá language, tá cosúil(e)iseachtaí114 (sic!?) ag inse dheá scéal difriúil even though nach bhfuil.” Díol suntais iad na focail Bhéarla “weird” (seachas “saofuil” na nUltach is dócha) agus “language” fiú! Chomh maith leis seo, dúirt sí an focal ócáide(?) “cosúil(e)iseachtaí.” Nuair a chuir mé an cheist uirthi maidir lena pearsantacht sa dá theanga, mhaígh sí go láidir go raibh pearsantachtaí ar leith aici sa dá theanga agus mhínigh nach raibh sí ar a compord ag insint na scéalta sin i mBéarla: Aoife: Yeah, because, tá mé níos e- compordach a’ labhairt i nGaeilic. I think sin, (an) fáth, an príomhrud(?/go príomha?). Agus em uh, tá mé níos cleachtaí labhairt i nGaeilic i gcónaí, agus na scéaltaí atá agam a ráit’ fríd Ghaeilic. Taighdeoir: Tharla siad i gcomhthéacs… Aoife: So, yeah. So nuair a, like nuair a deirim iad i mBéarla, tá siad like, caithfidh mé smaoineamh ar mo focla, ‘cause caithfidh mé just déanamh cinnte go bhfuil mé ag ráit iad mar is ceart. Ach ní leath an oiread céanna leaganacha neamhthraidisiúnta (m.sh. “ag ráit iad”) le fáil sna scéalta Béarla ná baol air. Tá comhréir a cuid Gaeilge faoi anáil chomhréir an Bhéarla go mór. Sa phíosa gairid a scríobh sí, bhí sí in ann éirí as nós an chódmheasctha, ach bhí botúin ghramadaí, meancóga litrithe agus Béarlachas le sonrú sa téacs Gaeilge, rud nach bhfuil sa leagan Béarla. Maidir lena pearsantacht, ceapann sí gur duine níos faití í i mBéarla ná i nGaeilge: “bheinn níos faiteach fríd Béarla mar níl mé comh compordach labhairt fríd Béarla is atá mé fríd Gaeilic.” Chomh maith leis seo, áitíonn sí gur compordaí í ag labhairt Gaeilge lena cuid cairde, agus is dócha go mbaineann sé seo le cleachtaí agus nósanna teanga: Yeah, I suppose, yeah, like especially like, mé féin is mo chairde like, bhí mé a’ ráit, like, bíonn muid ag caint Gaeilic i gcónaí agus nuair a bíonn muid ag caint Béarla, like, em, just ní bhíonn siad comh…. animated115 I suppose. Seans go mbaineann sé seo leis an dearcadh mionlaithe inmheánaithe atá ag cainteoirí teangacha mionlaithe. Is é sin go dtugtar níos mó airde don mhórtheanga, ag a bhfuil caighdeán agus stádas ard, ná don mhionteanga. Tá caighdeán (lán-Bhéarla) ag an mBéarla, ach glactar le códmhalartú go forleathan i nGaeilge (agus uaireanta ní ghlactar leis an nglan-Ghaeilge thraidisiúnta). Ciallaíonn sé seo go gcaithfear a bheith cúramach faoi “chaighdeán” (sochtheangeolaíoch) agus faoi chruinneas an Bhéarla ach tá lenar chuala tú 114 Meascán de ‘cosúil leis’ agus ‘cosúlachtaí’ b’fhéidir? 115 Gach seans nach bhfuil leaganacha Gaelacha ar nós níos spionnúla, níos sceidealaí, nó níos gleoiréisí bisiúil aici, nó níl an chumhacht mhothúchánach shéanach chéanna acu. 87 riamh inghlactha sa Ghaeilge (cf. Ó Curnáin 2009, 101-3).116 Ar aon chaoi, bhí raibh iontas nach beag orm nuair a bhí Aoife á insint seo dom, bhí mé ag súil lena mhalairt, ó tharla nach raibh sí in ann í féin a chur in iúl i nGaeilge gan iompú ar an mBéarla.117 Is léir mar sin gurb í an Ghaeilge chódmheascaithe breac le Béarla agus le Béarlachas an teanga is tábhachtaí dá féiniúlacht agus d’fhéiniúlacht a cuid cairde. D’fhéadfadh sé gur tháinig an idirtheanga seo chun cinn agus í ar scoil i nGaoth Dobhair, agus gach seans gur treisíodh í ar an ollscoil i mBaile Átha Cliath, áit a raibh sí ina cónaí ar scéim labhairt na Gaeilge—i measc daoine óga ag labhairt Gaeilge na scoile agus na Gaelscoilise freisin. Agus tagann sé seo leis an méid a mhaíos Ó Curnáin maidir leis an gcaoi a dtig le teanga an- neamhthraidisiúnta ná laghdaithe fiú a bheith nasctha le féiniúlacht duine nó grúpa duine: Tig le teanga neamhiomlán a brí shóisialta féin a bheith aici…Nuair a shóisialaítear gasúr (T1 nó T2), nó duine fásta má théann sé go dtí sin, i dteanga neamhiomlán is féidir leis ceangal féiniúlachta a dhéanamh leis an leagan sin den teanga… (le teacht). Is í seo an duine is óige (í féin agus cainteoir 8 – rugadh an bheirt sa bhliain 1992). B’fhéidir gur féidir a mhaíomh go bhfuil an Ghaeilge is iarthraidisiúnta ag an mbeirt seo (ach i gcás an chainteora eile, níl Gaeilge ag a mháthair, agus is é an Béarla a bheadh ina teanga chomónta ag an teaghlach mar sin). 6.3 Daoine a tógadh le Gaeilge agus Béarla Anois, i dtaca leis na daoine (an triúr: 1, 2, 8) a tógadh leis an dá theanga, cheap siad go léir gurb ionann a bpearsantacht i mBéarla agus i nGaeilge. Is cinnte go gurb é an Béarla an teanga cheannasach atá acu. Luaigh fear amháin, Odhrán (8F92) ó tharla gur tógadh le Gaeilge agus Béarla é (tuismitheoir amháin gan Ghaeilge), tá sé in ann aistriú (agus athrú) ó Bhéarla go Gaeilge agus an bealach eile gan stró (agus cuireann sé é seo i gcodarsnacht le daoine eile a mhaígh go raibh deacrachtaí acu é sin a dhéanamh). Dúirt cainteoirí eile gur thug siad an difríocht seo faoi deara i gcás daoine níos sine, daoine a bhfuil a gcuid Gaeilge chun tosaigh ar a gcuid Béarla, agus nach mbeadh in inmhe iad féin a chur in iúl chomh maith sin i mBéarla. Ach, mar sin féin, dúirt cúpla duine nár thugadar é seo faoi deara ar chor ar bith. 116 Agus luaigh cainteoir 4 daoine a bheith ag magadh faoina cuid Béarla, ach ní dhearna aon fhaisnéiseoir tagairt maidir le himní ar bith faoi chumas ná chruinneas na Gaeilge (ina c(h)ás féin, nó i gcás daoine eile). Ní dúirt na cainteoirí a bhfuil Gaeilge níos neamhthraidisúnta acu go raibh aon duine ag magadh fúthu dá bharr sin, mar shampla. 117 De réir na scéalta seo a d’inis sí agus an comhrá a bhí againn, ach ní hin le rá nach bhféadann sí a dhéanamh ná nach ndéanann sí amhlaidh i gcomhthéacsanna áirithe, ach mar sin féin, is léir gurb é seo an ghnáth-Ghaeilge labhartha a chleachtas sí. 88 Níor mheas Bláthnaid (2B88) go raibh mórán difir idir na leaganacha de na scéalta a d’aithris sí féin, ach amháin go “[m]b’fhéidir go mbeifeá in ann níos mó a chur leis i mBéarla ná i nGaeilic”. Mar sin, tá sí ag maíomh go bhfuil sí féin (agus a lán den aos óg nach í agus foghlaimeoirí mar an gcéanna) teoranta ag a gcumas Gaeilge agus baineann sé seo le cúrsaí foclóra go háirithe: Tá fhios agam nuair a bíoms’ ag caint Gaeilic, bhuel, bíomsa ag smaointeamh i nGaeilic, ach corruair tá sé níos fusa, ‘bhfuil fhios agat, em focal, bíonn tú ag smaointeamh ar focal, but bíonn tú ag, bíonn tú ag smaointeamh ar an focal i mBéarla agus nach mbeifeá ábalta é fháil i nGaeilic. Nuair a chuir mé an cheist uirthi maidir lena pearsantacht agus an dá theanga, ba é an chiall a bhí aici le 'pearsantacht' rud a d’fhéadfadh a bheith maith nó olc agus gur féidir níos mó di a bheith agat i dteanga amháin ná i dteanga eile (seachas iad a bheith difriúil sa dá theanga). Ar aon chaoi, ceapann sí féin gur compordaí í ag labhairt i mBéarla: “Deirfinn go bhfuil níos mó pearsantacht agam i mBéarla ná atá i nGaeilic. Bíomsa níos compordaí ag inse scéalta i mBéarla ná dá mbeinn i nGaeilic gan dabht ar bith”. Ceapann sí go bhfuil sí níos mó “outgoing” i mBéarla.118 Is díol suntais é gur iompaigh sí ar an mBéarla arís chun mothúcháin a chur in iúl. Is léir nach bhfuil an cumas céanna aici sa dá theanga agus go bhfuil sí in ann í féin a chur in iúl níos fearr i mBéarla ná i nGaeilge. Bíodh is go bhfuil Gaeilge réasúnta maith aici d’ainneoin nach bhfuil aon Ghaeilge ag a máthair. D’fhiafraigh mé di ar thug sí aon idirdhealú den tsórt seo faoi deara i gcás daoine eile, seachas a bheith ag caint faoina comhaoisigh, chuimhnigh sí ar dhaoine níos sine ar fearr a gcumas i nGaeilge ná i mBéarla (a mhalairt atá fíor ina cás féin agus dá glúin, rud a léiríonn an t- aistriú teanga sna pobail Ghaeltachta): Tá, go háirithe, ‘bhfuil fhios agat, thart anseo na daoiní atá thart fá b’fhéidir, daoiní sna caogaidí, seascaidí. Tá mise ag obair thuas san Ionad Cois Locha agus tá bean atá ag obair thuas ansin agus tá fhios ‘amsa nuair atá sí sin a’ labhairt i mBéarla liomsa ná le duine ar bith eile, nach bhfuil sí ar a chomport (sic!). B’fhearr léithe bheith ag labhairt i nGaeilic agus tá tú ábalta fá dear a thabhairt air sin nuair atá tú ag caint le duine. 118 Maidir lena tuairim go bhfuil bpearsantacht níos eisdírithí agus níos cuideachtúla aici i mBéarla (an mhórtheanga) ná i nGaeilge (an mhionteanga), réitíonn sé seo le dearcadh comónta na n-éisteoirí agus iad ag éisteacht leis na scéalta sa dá theanga i staidéar Koven, is é sin go dtaibhsítear dóibh go bhfuil na cainteoirí níos ionsaithí agus níos forránaí sna scéalta a aithrisíodh i bhFraincis, ach níos socra, agus níos tláithe leaganacha a reiceadh i bPortaingéilis. (Koven 2007: 164-5). Lena chois seo, ceapadh go raibh na haithriseoirí níos sásta a dtuairimí a chur in iúl i bhFraincis agus go rabhadar níos srianta i bPortaingéilis (m.sh. Koven 2007: 228-9). 89 Luaigh Brídín (1B88) freisin go dtugann sí difríochtaí faoi deara i gcás an Bhéarla a labhraíos na seandaoine i bhfarradh is an Béarla atá ag an aos óg—go mbeidís siúd ag labhairt Béarla trí Ghaeilge ach go mbíonn na daoine óga ag “briseadh isteach sa Bhéarla”. Maidir le cúrsaí mothúchán, áitíonn Bláthnaid go mbeadh sí in ann a cuid feirge a chur in iúl níos fearr i mBéarla ná i nGaeilge, cé nach dtuigeann sí féin cén t-údar: “Like liomsa, Béarla. Dá mbeinnsa feargach a bheith ábalta é-, fá dear a thabhairt air i mBéarla níos mó ná Gaeilic. Níl fhios ‘am ca’ tuighe sin.” Mar a luadh cheana féin, níl Gaeilge ag a máthair (in ainneoin a bheith ina cónaí sa Ghaeltacht ar feadh tamaill fhada anois), agus bíonn sí ag labhairt i bhfad níos mó Béarla sa teach mar sin. Labhraíonn sí Gaeilge lena hathair, ach bhíodh sé amuigh ag obair agus í ag fás aníos agus lena chois sin ní fear cainteach é: “tá m’athair iontach suaimhneach cibí. Ní labhrann sé mórán.”119 Luaigh fear amháin (cainteoir 8), a tógadh le Gaeilge agus le Béarla, gurb é an chaoi a bhfuil sé cleachtaithe a bheith ag iompú ó theanga amháin go dtí an teanga eile. Tá an dá cheann acu fite fuaite le céile ina shaol (ón tús) agus ní cheapann sé go bhfuil pearsantacht dhifriúil aige i nGaeilge agus i mBéarla. Is é comhthéacs measctha na Breac-Ghaeltachta an norm ina chás féin: Em ceapaim gur an rud is deacair faoi [ag insint na scéalta céanna sa dá theanga] ná bheith ag iarraidh smaoineamh ar ar cad a dúirt tú sa chéad chionn agus ag iarraidh sin a aistriú. Ach em ceapaim go bhfuil an t-ádh ormsa—bhí mé ag éisteacht le daoiní agus deireann siad go bhfuil sé deacair aistriú ón Gaeilic isteach go dtí an Béarla nó ón Béarla isteach go dtí an Gaeilic, ach mar a dúirt mé ag tús an agallaimh, em d’fhás mé aníos le leis an dá theanga mar, mar dheá phríomhtheanga sa teach. Labhraim Gaeilic le Dad agus Béarla le Mum agus sin é, sin é an dóigh atá sé, so níl sé comh deacair domhsa a bheith ag aistriú ó chionn amháin go dtí an cionn eile. Agus nuair atá tú i do chónaí i nGaoth Dobhair agus bíonn an beirt acu meascaíthe ar aon nós. ‘Sea, ‘sea bíonn an Bhéarla (sic) sa Ghaeilic is an Ghaeilic sa Bhéarla,120 sin an dóigh atá sé, so. 6.4 Tógáil le Gaeilge (amháin nó go príomha), an phearsantacht chéanna Ach cheap cuid de na daoine a tógadh le Gaeilge amháin nach raibh dhá phearsantacht acu ag brath ag an teanga atá siad a labhairt. Luaigh Róisín (9B89) gur mheas sí go raibh an phearsantacht chéanna acu sa dá theanga agus go raibh súil mhór acu gurb amhlaidh atá. Níl sí ag iarraidh gan a bheith ag an gcaoi chéanna sa dá theanga. Lena chois seo, shéan 119 Agus scéal coitianta é seo i gcás fhir na Gaeltachta: ‘...agus tá fir as láthair ag obair (sa nGalltacht go minic) nó an-tostach nó eascainí Béarla idir gach re focal Gaeilge acu nó dea-chainteach, magúil, leathfhoclach, iompar ar doiligh do chainteoir lag óg rathú air!’ (Ó Curnáin 2009: 116). 120 Sin a mhaígh sé, ach ní raibh mórán Gaeilge sna scéalta Béarla a insíodh dom. Cuid de mhiotas an dátheangachais chothroim, b’fhéidir. Ní hamhlaidh a thugas sé faoi deara aon deacrachtaí a bheith aige maidir leis an nGaeilge. 90 fear amháin, Fiachra (10F90), gur féidir pearsantachtaí éagsúla a bheith ag duine de réir teangacha: “Bhuel tá an phearsantacht chéarna agat i cibí caidé’n teanga…” Ní shamhlaítear dó aon difríocht i gcás phearsantacht a thuismitheoirí féin ach oiread, mar shampla. Chuir mé ceist ar chainteoir 3, Ruairí, an measann sé go bhfuil sé nó daoine eile níos deise, níos faití, níos feargaí agus araile i dteanga amháin ná i dteanga eile. Dar leis, braitheann sé ar aois an duine, agus ar shaibhreas na Gaeilge121 go háirithe. Níl sé ag labhairt faoi féin anseo, ach maíonn sé nach mbeadh an duine óg in ann mothúcháin amhail an fhearg a chur i iúl chomh maith céanna i nGaeilge agus a bheidís in ann a dhéanamh i mBéarla: Dá mbeadh tusa ag iarraidh do phointe a chur trasna i nGaeilic, agus tú a bheith ar buile agus tú a bheith feargach, bheadh sé iontach deacair, bhuel i mo thuairimsa, ag duine óg, a bpointe a chur trasna fríd—go hiomlán i nGaeilic agus é a bheith comh láidir agus comh cumhachtach le arg- le argóint b’fhéitir a bheadh i mBéarla. Ní hamháin nach mbeadh an t-aos óg in ann iad féin a chur in iúl go hiomlán/go sásúil i nGaeilge, ach seans nach dtuigfidís Gaeilge (chasta/shaibhir) an tseandreama.122 Le seo a léiriú, dúirt sé gurb é an chaoi nach dtuigfeadh leaid óg íde béil ó sheanduine. Ní bheadh an foclóir cuí Gaeilge ar eolas acu lena thuiscint i gceart. 6.5 Cleachtas teanga Mhínigh duine eile (9B89) gur thug sí faoi deara i gcás cuid dá cuid cairde, nach mbíonn an chraic chéanna acu agus iad ag labhairt i nGaeilge le hais i mBéarla, de thoradh a bhfoclóra theoranta i nGaeilge agus de thairbhe nach bhfuil siad compordach ná cleachtaithe í a labhairt. Tagann sé seo leis an méid a léiríodh san SCT, gur láidre cumas teangeolaíoch a lán cainteoirí óga i mBéarla ná i nGaeilge agus go bhfuil sé de nós ag a bhformhór feidhm a bhaint as an mBéarla go sóisialta lena gcomhaoisigh. Ní héasca an cleachtadh teanga seo a athrú tar éis é a bheith daingnithe, mar a luaigh cainteoirí 3, 4, agus 10: is aduain an rud é a bheith ag labhairt le duine éigin sa teanga nach mbíonn á labhairt de ghnáth. 6.6 Foghlaimeoirí Luann cupla duine gurb é an chaoi a bhfuil a lán foghlaimeoirí teoranta agus iad ag labhairt as Gaeilge. Níl an foclóir acu, ná níl an mhuinín acu as a gcuid Gaeilge lena labhairt mar a labhróidís as Béarla, ná ní dhéanann siad cleachtadh de labhairt na Gaeilge. Ach níor cheap a lán acu gurb amhlaidh atá siad féin teoranta ag an nGaeilge, nó níor admhaíodar é san 121 Agus tabhair faoi deara nach gá trácht ar shaibhreas Béarla aon duine. 122 Seo an rud a admhaíonn déagóirí as Corca Dhuibhne in Ní Chonchúir (le teacht), go bhfuil a lán deacrachtaí acu Gaeilge na seandaoine a thuiscint. 91 agallamh ar chuma ar bith. Is follas gur minic a bhain an t-idirdhealú seo le Gaeltacht seachas Galltacht, le heolas agus cleachtadh. Cheap cuid de na daoine is láidre ó thaobh na Gaeilge agus an Ghaelachais de go mbraitheann sé ar an ábhar cainte, ina gcás féin. Ach luaigh cúpla cainteoir gur airigh siad difríochtaí i gcás daoine nach bhfuil chomh líofa sa Ghaeilge nó nach bhfuil cleachtaithe í a labhairt – foghlaimeoirí sna coláistí samhraidh is mó a bhí i gceist is dócha, chomh maithe le foghlaimeoirí ón nGalltacht (agus lucht na nGaelscoileanna) a casadh orthu ar an ollscoil: Fiachra: Bhuel daoiní nach bhfuil Gaeilic acu ó dhúchas, tá mé ' deánamh nach labhrann siad Gaeilic i measc daoiní atá líofa i nGaeilic agus a tógadh le Gaeilic, go mbíonn siadsan níos cúthailí agus níos cineál em, nach mbeadh siad comh toilteanach í a labhairt agus nach mbíonn an pearsantacht (sic) chéarna acu sin. Is díol spéise é gur mhaígh Fiachra gurb é an chaoi a mbíonn an phearsantacht chéanna ag duine dátheangach, beag beann ar an teanga atá á labhairt. Ach ní hamhlaidh atá i gcás na bhfoghlaimeoirí, dar leis. Níor aithin sé nach mbíonn cuid de na cainteoirí dúchais in ann iad féin a chur in iúl i nGaeilge ach oiread, gan iompú ar a n-acmhainn Béarla. B’fhéidir go bhfuil sé níos follasaí i gcás na bhfoghlaimeoirí nach bhfuil sásta mórán a rá i nGaeilge, le hais daoine atá breá sásta a bheith cainteach i cibé leagan den teanga atá acu. Déanann Órla (6B90) trácht ar dhaoine ar an ollscoil a bhfuil Gaeilge acu, ach atá teoranta agus níos cúthaile agus níos ciúine i nGaeilge, a dT2: Órla: Cuid mhór daoiní, bheadh siad iontach, bheadh siad níos faiteach ag caint i nGaeilic, b’fhéidir, ná i mBéarla, go háir-, na boic fá, na daoiní atá mise ar choláiste leis, tá Gaeilic acu like, ach bheadh siad i bhfad níos faiteach ag caint i nGaeilic. Ní ní thiocfadh pearsantacht s’acu, ní thiocfadh sé fríd comh soiléir. Taighdeoir: B’fhéidir cuid de na daoiní.... na focla...foclóir atá acu. Órla: Na folca, yeah, sin é. Ní bheit-, agus bheadh siad, tá fhios agat, cineál do, ní bheit- you know, ní bheit- just cineál do, bheadh siad níos suaimhní b’fhéitir. Taighdeoir: ‘Sea, ciúin, ciúin i nGaeilge agus ansin i mBéarla b’fhéidir go mbeadh siad... Órla: Yeah, sin é go díreach. 6.7 “Guth” agus tábhacht an chleachtais agus na nósanna teanga Níl fuaimeanna na Gaeilge agus an Bhéarla mar an gcéanna ar ndóigh (cé gur minic anois a chuirtear fuaimeanna an Bhéarla in ionad fhuaimeanna na Gaeilge). Ach diomaite de na fuaimeanna iad féin, aithníonn roinnt cainteoirí nach ionann an guth atá acu agus iad ag labhairt as Gaeilge agus as Béarla. B’amhlaidh sin i gcás cúpla duine i staidéar Koven (2007: 77) agus cúpla duine de na Gaeil óga ar labhair mé leo freisin. Ag plé le “guth” difriúil a bheith ag daoine sa dá theanga, is minic a dhéantar trácht ar an dóigh a mbíonn sé 92 aisteach nó saoithiúil a bheith ag éisteach le duine ag labhairt an teanga eile má bhíonn an bheirt acu ag labhairt an teanga eile le chéile i gcónaí. Déanann Ruairí cur síos air seo agus an bhaint atá aige le cleachtadh teanga: Cuireann sé iontas ort, tá daoiní ann agus labharfá Gaeilic leofa i rith do shaoil agus ansin chluinfeá iad ag labhairt Béarla le duin’ inteacht eile agus bheifeá a’ rá....tá fuaim aisteach ann, like níl tú cleachtaí leofa. An dóigh chéarna leis an Bhéarla, b’fhéidir go mbeifeá a’ labhairt Béarla le duin’ inteacht i rith do shaoil agus ansin chluinfeá iad a’ caint Gaeilic le duine a labhrann tusa Gaeilic leo. Agus bheifeá a’ rá “Ca’ tuighe a mbeadh sé sin ag labhairt Gaeilic leofa sin? Tá Gaeilic ag an triúr againn, ca’ tuighe a labharfainnsa Béarla leofa sin?” Ach still, bheadh fu- fuaim aisteach agus tú ag caint i nGaeilic, ní bheadh sé comh nádúrtha agus a thig le (bheith), cé go bhfuil, b’fhéidir, scoith na Gaeilic123 acu, ach just níl tú cleachtaí leis. Léiríonn sé seo chomh maith nach bhfuil sé éasca na nósanna teanga (daingne) seo a athrú, fiú do dhuine atá tiomanta don Ghaeilge. Sílim go bhfuil sé seo le sonrú ag éisteacht leo chomh maith. Cainteoir 4, mar shampla, tá a guth níos airde, níos ciúine, agus níos moille agus í ag labhairt as Béarla (le cloisteáil go háirithe, measaim, sna habairtí Béarla i leaganacha Gaeilge de na scéalta) agus tá a guth níos urrúsaí agus í ag labhairt as Gaeilge. Ós rud é go bhfuil aithne agam uirthi, tugaim é seo faoi deara i gcónaí, gurb amhlaidh nach ionann a guth sa dá theanga. 6.8 Teorantacht na teanga féin Is díol spéise chomh maith, nár chuir aon duine locht ar an nGaeilge féin mar chúis lena t(h)eorantacht sa teanga sin. D’aithin siad nach raibh an teanga go hiomlán ar a dtoil acu nó nach raibh siad in ann. Tá sé seo bun os cionn le cuid de na daoine i staidéar Koven a chuir an locht ar an teanga féin, ar nós “ní féidir sin a rá sa teanga seo, níl an focal sin ag an teanga seo” (cf. 2007: 70). Níor luaigh aon duine den deichniúr ach an oiread, gur cheap siad go raibh siad teoranta de bharr éagmais focal (gnáthchainte agus ardréime) i nGaeilge – nach raibh sí in ann stíleanna éagsúla a láimhseáil sa dá theanga. Ar ndóigh, níl aon mhúnla aonteangach Gaeilge ann a thuilleadh. An t-aon rud a bheadh ann dóibh d’fhonn comparáid a dhéanamh ná seandaoine a bhfuil Béarla teoranta acu. 6.9 Achoimre Cén t-adhmad is féidir linn a bhaint as an scagadh seo ar thuairimí éagsúla ilghnéitheacha na bhfaisnéiseoirí maidir lena bpearsantacht(aí) agus an dá theanga atá acu, ós rud é go bhfuil siad thar a bheith ilchineálach? Ar an gcéad dul síos, is léir gur casta an scéal é, agus 123 Agus is cliché é scoth na Gaeilge, ar ndóigh. 93 scéal lena mbaineann a lán dálaí éagsúla—ina measc: ceantar (agus suíomh nó áit na Gaeilge i measc an phobail sin), tógáil, tuismitheoirí, an t-ábhar cainte, cleachtadh teanga, comhghleacaí an chomhrá, agus fealsúnacht teanga (.i. gníomhaí ar son na Gaeilge nó neodrach, m.sh.). Fiú tuairimí na ndaoine a chreideas go bhfuil pearsantacht ar leith acu sa dá theanga, ar an mórgóir níl na tuairimí a léiríodar chomh treisiúil agus chomh héifeachtach leis a lán de na tuairimí a nocht faisnéiseoirí Koven faoin bPortaingéilis agus faoin bhFraincis. Seans maith go mbaineann sé seo leis an difríocht bhunúsach maidir le “háit”—níl teorainn idir an Ghaeilge agus an Béarla a thuilleadh sa Ghaeltacht/in Éirinn. Tá Béarla uileláithreach. Ach mar sin féin, baineann an bunús céanna leo agus tá cosúlacht ag an lán de na tréithe a luadh lena chéile sa dá chás: cúrsaí foclóra, dlúthchaidreamh, nasc idir theanga agus áit/daoine áirithe, mothúcháin, dhá phearsantacht, srl. Sa chéad rannóg eile, breathnófar ar an léargas atá le fáil sna scéalta féin (más ann dó in aon chor) ar phearsantacht/fhéiniúlacht na scéalaithe. Caibidil 7 — Torthaí na hanailíse ar ghuthú na hinsinte Sa chaibidil seo, breathnaítear torthaí na hanailíse ar ghuthú na reacaireachta, eadhon, an chaoi a mbaineann na cainteoirí feidhm as straitéisí éagsúla reacaireachta agus iad i mbun insint na scéalta chomh maith leis an gcaoi a léirítear féiniúlacht an chainteora in insint an scéil féin, más amhlaidh go léirítear. Tabharfar aghaidh ar na cainteoirí mar ghrúpa agus tugtar léargas ar phatrúin gach cainteora iontu féin chomh maith. Díreofar ar choibhneas na ról cainte éagsúla (reacaire, idirlabhraí agus carachtar) chomh maith leis na dóigheanna ar bhain na cainteoirí leas as ról an charachtair. Rinneadh roinnt plé ar ról an idirlabhraí cheana féin (.i. réimeanna teanga agus marcóirí dioscúrsa, mar shampla). Rinne mé an códú agus an comhaireamh ar an gcaoi chéanna a ndearna Koven é, tríd is tríd. Ach i gcruth is go mbeadh corpas níos mó agam, bhí orm glacadh le scéalta nach raibh ról lárnach ag an gcainteoir iontu, is é sin le rá nach raibh siad chomh pearsanta is a bhí mé ag súil leis. Bhain cuid acu le tuairimí an duine ar rud ginearálta a chuireas frustrachas air/uirthi, seachas rud a tharla dó/di a chuir frustrachas air/uirthi. Mar sin féin, lean mé an cur chuige céanna chomh fada agus ab fhéidir i gcás na scéalta agus na gcainteoirí go léir, cé go raibh orm é a chur in oiriúint do scéalta an chorpais. 94 7.1 Comhréir mheánach na trí ról cainte de réir clásail I gcodarsnacht le torthaí Koven, níl difríocht staitistiúil shuntasach idir dáileadh na ról cainte sa dá theanga. Tá comhréir mheánach na gcasal sna trí ról cainte thar a bheith cóngarach dá chéile sna scéalta Gaeilge agus sna scéalta Béarla mar is léir i dTábla 7-A. Tábla 7-A Comhréir mheánach na gclásal sna trí ról cainte—scéalta uilig124 an deichniúir chainteoirí125 Gaeilge Béarla t p= Reacaire 62.120 64.130 1.0408 0.3251 (DC=8.120) (DC=8.678) Idirlabhraí 50.490 50.150 0.1329 0.8972 (DC=4.922) (DC=9.826) Carachtar 7.770 7.780 0.0700 0.9946 (DC=3.210) (DC=4.598) Ina theannta seo, léiríonn Tábla 7-B thíos na patrúin do na róil chainte agus teaglaim díobh mar a comhaireadh iad. Arís, tá coibhneas na gclásal ag a bhfuil na róil éagsúla seo an-ghar dá chéile agus níl suntas staitistiúil ann i gcás ar bith. Tábla 7-B Comhréir mheánach na gclásal sna sé ról cainte—an deichniúr cainteoirí (iomlán na scéalta) Gaeilge Béarla t p= Reacaire 43.970 44.090 0.0454 0.9648 (DC=5.329) (DC=9.948) Reacaire/Idirlabhraí 16.530 18.050 0.8043 0.4420 (DC=3.703) (DC=6.024) Idirlabhraí 31.710 30.210 0.5961 0.5658 (DC=6.308) (DC=9.134) Carachtar 3.950 3.780 0.2334 0.8207 (DC=2.526) (DC=3.362) Reacaire/Carachtar 1.610 1.990 0.7772 0.4570 (DC=1.219) (DC=1.782) Idirlabhraí/Carachtar 2.210 1.880 0.4129 0.6893 (DC=2.101) (DC=1.989) Ciallaíonn sé seo gurb amhlaidh nach bhfuil nasc idir teanga amháin agus ócáid róil chainte ar leithligh, is é sin le rá go mbíonn an dream cainteoirí seo (mar ghrúpa) ag maireachtáil sna róil chainte ar an dóigh chéanna sa dá theanga. I gcás chainteoirí Koven, bhaineadar leas as an ról idirlabhraíoch níos minice sa teanga a raibh scileanna níos fearr acu inti, an 124 Tá na scéalta go léir atá san Aguisín san áireamh anseo, fiú na scéalta Gaeilge nach bhfuil leagan Béarla díobh ann. Chomhair mé comhréir mheánach na gclásal sna trí ról cainte mar an gcéanna i gcás na scéalta a bhfuil dhá leagan acu amháin ann agus ní raibh ach miondifríochtaí diomaibhseacha ann. Chuir mé scéalta na ndaoine as Rann na Feirste (55% de líon na bhfocal) i gcomparáid le scéalta bhunadh Ghaoth Dobhair agus ní raibh aon difríocht staitistiúil shuntasach ann ach oiread, agus b’ionann sin agus na beirte cainteoirí (3F89 agus 4B89) an bhfuil an Ghaeilge is traidisiúnta acu in aghaidh na beirte (7B92 agus 8F90) ag a bhfuil an Ghaeilge is neamhthraidisiúnta. 125 Is féidir le níos mó ná ról amháin a bheith ag clásal; tá na céatadáin os cionn 100% dá réir seo. Tá sé seo amhlaidh feasta nuair a bhíos na trí ról cainte i gceist (seachas na sé cinn). 95 mhórtheanga, an Fhraincis (2007: 117). Bhí níos mór reacaireachta “neodraí” á déanamh acu sa teanga eile. Cainteoirí dúchais Gaeilge an chás-staidéir seo, ní hamhlaidh go gcuireann siad bríonna idirphearsantsa, mothachtála nó dearcaidh le cois na céille tagraí (cf. Koven 2007: 118) sna leaganacha Gaeilge, ach ní dhéanann siad amhlaidh sna leaganacha Béarla ach oiread—mar a bheifí ag dúil leis, b’fhéidir, de bharr fhorlámhas an Bhéarla agus an Ghaeilge neamhthraidisiúnta a bhíos á labhairt go minic ag an nglúin seo. Ach ina dhiaidh sin féin, chonaic muid cheana, gurb é an chaoi a mbíonn a lán de na marcóirí dioscúrsa (a comhaireadh mar ról idirlabhraíoch go hiondúil) i mBéarla sna scéalta Gaeilge—tuairim is caoga faoin gcéad i gcás na cainteoirí níos traidisiúnta as Rann na Feirste fiú, agus tromlach suntasach de na marcóirí dioscúrsa a bheith i mBéarla i gcás na gcainteoirí eile. Mar sin, tá cuid mhór den idirlabhraíocht ar siúl i mBéarla sna scéalta Gaeilge, i gcás chainteoirí 7 (“like”) agus 8 (“you know”) go háirithe. Bhí níos mó i gceist sa ról idirlabhraíoch ná marcóirí dioscúrsa amháin, ar ndóigh, ach is cuid shuntasach de iad na marcóirí dioscúrsa. Ní mór cuimhneamh chomh maith gur iarr mé ar na faisnéiseoirí focail Bhéarla (na marcóirí dioscúrsa go háirithe) a sheachaint ag pointe áirithe san agallamh (tar éis cupla scéal Gaeilge a chruinniú uathu). Cé nár éirigh le cainteoir ar bith seo a dhéanamh go hiomlán, ba léir go raibh cuid acu ag déanamh iarrachta ar a laghad óir thug siad faoi deara nuair a bhí focal Béarla ráite acu. Tharla a leithéid cúpla uair i gcás cúpla cainteoir sa chéad chuid den chéad scéal a insíodh i ndiaidh dom an achainí seo a iarraidh. Ach ar an mórgóir, ní raibh mórán tionchair ag m’achainí ar a n-iompar teanga ar chor ar bith. Seans go raibh níos lú idirlabhraíochta ar siúl acu i gcuid de na scéalta Gaeilge dá thairbhe seo. Ach mar is féidir meabhair a bhaint ó Tábla 4-I a pléadh cheana ar na marcóirí dioscúrsa, bheadh coibhneas ról an idirlabhraí (méid suntasach) níos ísle dá mbaintí an idirlabharaíocht Bhéarla as an áireamh sna scéalta Gaeilge. Pé scéal é, is féidir a mhaíomh ar an mórgóir mar sin, nach bhfuil an ról idirlabhraíoch, ach go háirithe, go hiomlán Gaelach i leaganacha Gaeilge de na scéalta. Comhartha é seo, ar bhealach, den mhionlachas (agus den mhionteangachas), atá i ndiaidh a bheith glactha go hinmheánach san ionghrúpa, agus den ghéilleadh don mhórchultúr: Is mearbhall a cheapadh gur féidir lear marcóirí dioscúrsa nua, marcóirí an Bhéarla sa chás seo de, a thabhairt isteach ar bhonn leanúnach breisitheach gan athrú a chur ar stíleolaíoch na Gaeilge. Is é ceann d’fheidhmeanna na marcóirí Béarla ná a bheith éagsúil le stíl na Gaeilge traidisiúnta. (Ó Curnáin, le teacht) 96 7.2 Coibhneas na ról cainte: an deichniúr cainteoirí Níl mórán difríochtaí le sonrú, ach léirítear i dTábla 7-C agus Tábla 7-D coibhneas na ról cainte i scéalta go léir na gcainteoirí go léir le chéile (le hais coibhneas chomhréir mheánach na gcainteoirí i dTábla 7-A agus Tábla 7-B). Tá na céatadáin do na scéalta Gaeilge agus na scéalta Béarla fós an-chóngarach dá chéile. Tugtar na céatadáin do na scéalta sa dá theanga (“Gaeilge” agus “Béarla”) chomh maith leis na céatadáin do na scéalta Gaeilge go léir atá san Aguisín nuair a bhí siad ann (scéilín nó dhó nach bhfuarthas leagan Béarla de san áireamh). Tábla 7-C Comhréir na dtrí ról cainte: Na cainteoirí go léir fré chéile Gaeilge Gaeilge (+scéalta Béarla nach bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 62.0 61.6 62.8 Idirlabhraí 49.3 49.6 51.0 Carachtar 8.3 8.7 9.3 Tábla 7-D Comhréir na sé ról cainte: Na cainteoirí go léir fré chéile Gaeilge Gaeilge (+scéalta Béarla nach bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 44.5 44.0 41.4 Reacaire/Idirlabhraí 16.1 16.3 18.8 Idirlabhraí 31.1 31.1 30.5 Carachtar 4.8 5.1 5.1 Reacaire/Carachtar 1.4 1.3 2.6 Idirlabhraí/Carachtar 2.1 2.3 1.6 Tá éagsúlacht le sonrú idir na cainteoirí. Seo iad comhréir na ról cainte do gach cainteoir agus cúpla pointe suntasacha fúthu: Tábla 7-E Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 1B88 Gaeilge Gaeilge (+scéalta Béarla nach bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 64.6 64.6 76.9 Idirlabhraí 51.2 53.1 51.9 Carachtar 7.3 5.3 5.8 97 Tábla 7-F Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 1B88 Gaeilge Gaeilge (+scéalta Béarla nach bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 42.7 42.5 46.2 Reacaire/Idirlabhraí 19.5 20.4 28.8 Idirlabhraí 30.5 31.9 19.2 Carachtar 3.7 2.7 0 Reacaire/Carachtar 2.4 1.8 1.9 Idirlabhraí/Carachtar 1.2 0.9 3.8 Tá níos mó reacaireachta i mBéarla ná i nGaeilge (de bharr reacaire/idirlabhraí in éineacht lena chéile go háirithe) i scéalta chainteoir 1B88. Tá ról an charachtair níos annaimhe sa dá theanga ná meán na gcainteoirí trí chéile. Tábla 7-G Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 2B88 Gaeilge Gaeilge (+scéal nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 56.9 57.8 57.1 Idirlabhraí 49.0 49.7 48.4 Carachtar 9.2 9.8 14.3 Tábla 7-H Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 2B88 Gaeilge Gaeilge (+scéal nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 45.1 44.5 41.8 Reacaire/Idirlabhraí 11.1 12.7 13.2 Idirlabhraí 34.6 32.9 30.8 Carachtar 5.2 5.2 7.7 Reacaire/Carachtar 0.7 0.6 2.2 Idirlabhraí/Carachtar 3.3 4.0 4.4 I gcás chainteoir 2B88, tá ról an charachtair níos suntasaí sna scéalta i mBéarla. Tábla 7-I Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 3F89 Gaeilge Béarla Reacaire 68.4 61.8 Idirlabhraí 46.4 55.9 Carachtar 4.1 7.5 Tábla 7-J Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 3F89 Gaeilge Béarla Reacaire 50.5 37.6 Reacaire/Idirlabhraí 17.3 24.2 Idirlabhraí 28.1 30.6 Carachtar 2.6 6.5 Reacaire/Carachtar 0.5 0 Idirlabhraí/Carachtar 1.0 1.1 98 I dtaca le scéalta chainteoir 3F89, is díol suime go bhfuil tuilleadh idirlabhraíochta agus carachtair aige i mBéarla le hais i nGaeilge. Tábla 7-K Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 4B89 Gaeilge Gaeilge (+scéal nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 59.7 58.6 60.0 Idirlabhraí 48.6 48.3 53.0 Carachtar 12 12.7 13.1 Tábla 7-L Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 4B89 Gaeilge Gaeilge (+scéal nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 42.4 42.0 36.3 Reacaire/Idirlabhraí 16.4 15.7 19.2 Idirlabhraí 29.3 29.5 32.5 Carachtar 8.1 8.8 6.4 Reacaire/Carachtar 0.9 0.9 4.3 Idirlabhraí/Carachtar 3.0 3.0 1.2 Tríd is tríd, tá níos mó den ról idirlabhraíoch ag cainteoir 4B89 i mBéarla ná i nGaeilge— níos mó leaganacha marcáilte (.i. reacaire/idirlabhraí), ach seans go bhfuil míniú eile ann freisin i gcás an chainteora seo ar a laghad. Ba mhinic a lean sí uirthi ag insint cúpla scéal i ndiaidh a chéile i nGaeilge, gan tuilleadh spreagtha uaimse, ach d’iarr mé gach scéal Béarla go sonrach. Mar shampla, i nGaeilge, nuair a chuir mé ceist uirthi maidir le scéalta a bhaineas le frustrachas, lean sí ar aghaidh ón scéal faoi fhrustrachas agus an bus go dtí an scéal maidir leis an dúlra i Rann na Feirste agus dímheas na scoláire air. Thug sin spreagadh di a bheith ag éagaoine faoin easpa lóistéirí i dtithe Rann na Feirste agus d’inis sí an scéal faoin gcúpla scoláire nár thuig tábhacht na Gaeilge, rud a tharla i gcoláiste samhraidh eile. Lean scéal scéal eile go nádúrtha i nGaeilge. I mBéarla, áfach, bhí mé ar thóir gach scéil ar leith agus is dócha go raibh sí ag cuimhneamh air mar scéal seachas mar rud a tharla. Creidim gur spreag sé seo cuid den tráchtaireacht idirlabhraíoch sna scéalta Béarla, óir ní hannamh a leathnaigh sí an scéal le tráchtaireacht idirlabhraíoch, seachas scéal eile a insint díreach ina dhiaidh (cuirim i gcás an scéal faoin timpiste gluaisrothair). Tá níos mó de ról an charachtair aici sa dá theanga i bhfarradh is an meán. Tábla 7-M Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 5B91 Gaeilge Gaeilge (+scéal nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 67.6 66.4 77.2 Idirlabhraí 44.4 45.8 26.7 Carachtar 7.4 8.4 11.9 99 Tábla 7-N Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 5B91 Gaeilge Gaeilge (+scéal nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 50.5 47.9 65.3 Reacaire/Idirlabhraí 16.2 17.2 10.9 Idirlabhraí 25.9 26.5 11.9 Carachtar 4.2 5.0 6.9 Reacaire/Carachtar 0.9 1.3 1.0 Idirlabhraí/Carachtar 2.3 2.1 4.0 Maidir le cainteoir 5B91, tá i bhfad níos lú tráchtaireacht idirlabhraíoch sna scéalta Béarla le sonrú agus is fiú a thabhairt faoi deara go bhfuil na leaganacha Béarla i bhfad níos gaire ná na leaganacha bunaidh Gaeilge. Stíl achoimreach a bhí aici gcás na scéalta Béarla. Tábla 7-O Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 6B90 Gaeilge Béarla Reacaire 78.8 75 Idirlabhraí 45.5 41.3 Carachtar 4.0 5.0 Tábla 7-P Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 6B90 Gaeilge Béarla Reacaire 50.5 53.8 Reacaire/Idirlabhraí 24.2 16.3 Idirlabhraí 21.1 25 Carachtar 0 0 Reacaire/Carachtar 4.0 5.0 Idirlabhraí/Carachtar 0 0 Níor bhain cainteoir 6B90 mórán feidhme as ról an charachtair ar chor ar bith. Maidir leis an scéal ab fhaide a d’inis sí, díol suntais é gur luaigh sí go raibh na mothúcháin ag teacht air ais chuici agus í i mbun na haithrise i nGaeilge, ach go raibh sí ag cuimhneamh ar an scéal níos mó agus í á aithris don darna huair i mBéarla. Tábla 7-Q Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 7B92 Gaeilge Gaeilge (+scéal nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 52.3 51.0 56.5 Idirlabhraí 64.0 61.5 56.5 Carachtar 5.8 8.7 8.7 Tábla 7-R Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 7B92 Gaeilge Gaeilge (+scéal nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 32.6 33.7 39.1 Reacaire/Idirlabhraí 19.8 17.3 17.4 Idirlabhraí 41.9 40.4 34.8 Carachtar 3.5 4.8 4.3 100 Reacaire/Carachtar 0 0 0 Idirlabhraí/Carachtar 2.3 3.8 4.3 Bíodh is gur bhain sí leas as ról an idirlabhraí níos mó sna scéalta Gaeilge, bhí cuid mhór focal Béarla i gceist san idirlabhraíocht (like agus really go háirithe). Tábla 7-S Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 8F92 Gaeilge Béarla Reacaire 53.1 56 Idirlabhraí 53.1 59 Carachtar 8.8 9 Tábla 7-T Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 8F92 Gaeilge Béarla Reacaire 38.1 32 Reacaire/Idirlabhraí 12.2 21 Idirlabhraí 40.8 38 Carachtar 6.1 6 Reacaire/Carachtar 2.7 3 Idirlabhraí/Carachtar 0 0 Bhí rud beag níos mó idirlabhraíochta ag cainteoir 8F92 i mBéarla ná i nGaeilge. Tábla 7-U Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 9B89 Gaeilge Gaeilge (+scéal nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 59.7 62.3 59.5 Idirlabhraí 48.4 48.1 50 Carachtar 14.5 11.7 0 Tábla 7-V Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 9B89 Gaeilge Gaeilge (+scéal nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 45.2 46.8 50 Reacaire/Idirlabhraí 11.3 13.0 9.5 Idirlabhraí 29.0 28.6 40.5 Carachtar 3.2 2.6 0 Reacaire/Carachtar 3.2 2.6 0 Idirlabhraí/Carachtar 8.1 6.5 0 Níor bhain faisnéiseoir 9B89 leas as ról an charachtair ina cuid scéalta Béarla ar chor ar bith, cé go bhfuil sé sách coitianta sna scéalta Gaeilge aici. Tábla 7-W Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 10F90 Gaeilge Béarla Reacaire 60.2 61.3 Idirlabhraí 53.4 58.8 Carachtar 4.2 2.5 101 Tábla 7-X Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 10F90 Gaeilge Béarla Reacaire 43.2 38.8 Reacaire/Idirlabhraí 15.3 20 Idirlabhraí 37.3 38.8 Carachtar 1.7 0 Reacaire/Carachtar 1.7 2.5 Idirlabhraí/Carachtar 0.8 0 Tá níos mó de ról an idirlabhraí ag cainteoir 10F90 i mBéarla ná i nGaeilge (agus níos mó ná an meán i mBéarla chomh maith). Níor bhain sé mórán feidhme as ról an charachtar i gceachtar den dá theanga. Ní raibh ach dioscúrsa indíreach aige i mBéarla. 7.3 An dioscúrsa díreach Scrúdaigh Koven coibhneas na gcarachtar a dtugtar a gcuid cainte in athfhriotal díreach agus fionnadh gur athléiríodh smaointe agus monalóg inmheánach an scéalaí féin agus na gcarachtar eile níos minice ag baint leas as dioscúrsa díreach san Fhraincis ná sa Phortaingéilis (2007: 132-3). B’fhoilse an t-idirdhealú sa chéad phearsa go háirithe. Dar léi, léiríonn sé seo go bhfuil na cainteoirí sin in ann léargas níos pearsanta agus níos caidreamhaí a thabhairt orthu féin sna scéalta seo sa teanga cheannasach taobh leis an teanga eile: ‘These differences lend to a greater sense of characters’ (especially quoted selves’) interiority in stories told in French—as audiences are given a greater display of characters’ (supposed) inner speech’ (Koven, 2007: 132). An bhfuil léargas níos fearr ar thréithe inmheánacha an chainteora le fáil i nGaeilge nó i mBéarla i gcás scéalta na ndátheangóirí atá idir chamáin agam sa chás-staidéar seo? De réir na bhfigiúirí do na scéalta a bhailigh mé féin, níl suntas staitistiúil ann idir an dá theanga, cé gur léir go raibh níos mó monalóga inmheánacha nó léiriú na smaointe sa chéad phearsa ar siúl sna scéalta Béarla ná sna scéalta Gaeilge. Agus ar an taobh eile go raibh níos mó monalóga inmheánacha nó léiriú na smaointe ar siúl sa tríú pearsa ar siúl san leaganacha Gaeilge i dteannta le tuilleadh cainte ó na carachtair sa tríú pearsa ag labhairt leis an bhfaisnéiseoir. Ach de réir na dt-thrialacha a rinneadh, níl aon cheann de na difríochtaí seo suntasach go staitistiúil. 102 Tábla 7-Y Comhréir mheánach de chineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh (as iomlán an dioscúrsa dhírigh)—na cainteoirí go léir Gaeilge Béarla t p= C1-1 7.8 16.7 1.3283 0.2168 monalóg inmheánach nó (DC=9.693) (DC=27.503) léiriú smaointe sa chéad phearsa C1-3 24.220 21.790 0.4754 0.6458 carachtar sa chéad phearsa (DC=25.596) (DC=21.735) ag labhairt le carachta(i)r sa tríú pearsa C3-1 39.070 18.680 1.6442 0.1345 carachtar sa tríú pearsa ag (DC=33.093) (DC=29.260) labhairt leis an gcéad phearsa C3-3 6.350 0.830 1.0587 0.3173 monalóg inmheánach sa tríú (DC=15.913) (DC=2.625) pearsa nó léiriú smaointe C3-3 12.600 12.000 0.2845 0.7825 carachtar 3ú pearsa agus (DC=19.805) (DC=16.441) labhairt le carachtar 3ú pearsa eile Anois, ós rud é go bhfuil iomad nach beag Béarla le fáil sa dioscúrsa díreach (i gcás chainteoir 4 go háirithe), baineadh seo amach as an áireamh (i gcás chainteoirí 4, 7, 10), ach níor athraíodh aon rud maidir le suntas staitistiúil na dtorthaí, mar is léir i dTábla 7-Z: Tábla 7-Z Comhréir mheánach de chineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh (as iomlán an dioscúrsa dhírigh)—na cainteoir go léir: Béarla sna scéalta Gaeilge as an áireamh Gaeilge Béarla t p= C1-1 6.49 16.7 1.3080 0.2233 monalóg inmheánach nó (DC=9.655) (DC=27.503) léiriú smaointe sa chéad phearsa C1-3 24.820 21.790 0.5849 0.5739 carachtar sa chéad phearsa (DC=25.983) (DC=21.735) ag labhairt le carachta(i)r sa tríú pearsa C3-1 31.670 18.680 1.0499 0.3212 carachtar sa tríú pearsa ag (DC=35.287) (DC=29.260) labhairt leis an gcéad phearsa C3-3 11.750 0.830 1.0811 0.3078 monalóg inmheánach sa (DC=31.492) (DC=2.625) tríú pearsa nó léiriú smaointe C3-3 10.320 12.000 0.4133 0.6890 carachtar 3ú pearsa agus (DC=19.696) (DC=16.441) labhairt le carachtar 3ú pearsa eile 103 Mar sin féin, mar a chonacthas thuas, ní raibh ról an charachtair (de chineál éigin) ach tuairim is 7.8 faoin gcéad de na clásail sa dá theanga araon (agus c. 1.5-2% de sin ina dhioscúrsa indíreach). Tá i bhfad níos lú den ról seo sna scéalta a bhailigh mé féin le hais na scéalta a bhailigh Koven (ról an charachtair ag 18-19% de na clásail, cf. Koven, 2007: 119). Tá formhór an dioscúrsa dhírigh le fáil i scéalta chainteoir 4 — 51% i gcás an scéalta Gaeilge agus 43.8% i gcás na scéalta Béarla. Tá difríochtaí soiléire ann i ndáileadh na gcineálacha éagsúla den dioscúrsa díreach i gcás scéalta an chainteora seo (féach caibidil 8 do mhionphlé ar scéalta dá cuid). Dá mbeadh tuilleadh scéalta ann ó na cainteoirí uilig a bhfuil níos mó cainte dírí iontu (ní raibh sampla ar bith agam ó chainteoir 6, mar shampla), d’fhéadfaí léargas níos cruinne a fháil ar an ábhar seo. 7.4 Sainréimeanna teanga agus na róil éagsúla Níor bhraith mé mórán difríocht a bheith ann maidir le sainréimeanna teanga in ionmhaireachtáil na ról cainte éagsúla, ná maidir le cineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh ach oiread. Mar sin féin, pléifear nós labhairt an Bhéarla san athfhriotal díreach (.i. aistriú teanga sa reacaireacht) i gcás chainteoir 4 go sonrach sa chéad chaibidil eile. D’fhionn Koven go raibh sé de nós ag cainteoirí a cás-staidéar leas a bhaint as níos mó foirmeacha marcáilte (i stíl íseal na gnáthchainte laethúil go háirithe) sna scéalta Fraincise le haghaidh ról an idirlabharaí agus ról an charachtair sa chéad phearsa araon a chur in iúl, mar a raibh níos mó leaganacha foirmiúla sa Phortaingéilis (san fhéinathfhriotal go háirithe; Koven, 2007: 126, 139). Níl dóthain cainte dírí sna scéalta a bhailigh mé féin, ná eolas ar fáil dom chun na cinntí a dhéanamh maidir le sainréimeanna teanga sa nGaeilge. Ach i dtéarmaí ginearálta, mar a pléadh cheana, is léir go bhfuil foclóir Béarla níos leithne ag na cainteoirí seo, ach ag an am céanna léirítear gurb é an chaoi a bhfuil sainréimeanna teanga éagsúla i nGaeilge ag cuid de na cainteoirí ar a laghad. Caibidil 8 — Mionphlé ar scéalta “Nóra” (cainteoir 4B89) 8.1 An cainteoir Tá fúm chur chuige Koven a leanúint arís, agus mionchuntas a thabhairt ar chainteoir aonair amháin. B’fhurasta cainteoir 4, Nóra, a togha ós rud é gur éirigh liom i bhfad níos mó scéalta a bhailiú uaithi agus chomh maith leis sin go mbaineann go leor acu le heachtraí a tharla ina saol féin (i gcás cuid de cainteoirí, tá an cainteoir féin níos imeallaí sna heachtraí ar an mórgóir). Ina theannta sin, is í Nóra an duine is mó a cheap go raibh pearsantachtaí faoi leith aici i mBéarla agus i nGaeilge, agus go deimhin, baineann a lán dá cuid scéalta 104 leis an nGaeltacht agus faightear léargas maith ar chur i láthair a pearsantachta agus ar a féiniúlachta sna scéalta seo. Is í duine de na cainteoirí ag a bhfuil an Ghaeilge is traidisiúnta a bhí rannpháirteach sa chás-staidéar seo, mar a chonacthas i gCaibidil 4. Tá spéis faoi leith ag an gcainteoir seo sa Ghaeilge, sa Ghaeltacht, i mbéaloideas, stair agus oidhreacht a ceantair dhúchais féin, agus i gcur chun cinn na teanga. Gan amhras, baineann an idé-eolaíocht agus an fhéiniúlacht Ghaeilge lena tiomantas do labhairt na Gaeilge. Chonacthas cheana sa phlé ar thuairimí na bhfaisnéiseoirí gurb é an chaoi a gceapann sí go bhfuil pearsantacht agus féiniúlacht Ghaelach agus Ghaeltachta ar leith aici agus gurb é an chaoi a bhfuil “deighilt” de shaghas eicínt idir Gaeltacht agus tromchuid na hÉireann (m.sh. an tógáil chéanna a bheadh ag muintir na Gaeltachta agus an bealach a bhfuil rud eicínt i gcoitinne ag cainteoirí Gaeilge). Faoi mar a léiríodh i gcaibidil 4, tá Gaeilge níos traidisiúnta aici i gcomparáid lena lán den aos óg atá ar chomhaois léi—rud atá fíor i gcás a hathar féin freisin, is dócha. Mar a dúradh cheana, bhí aithne agam uirthi le dhá bhliain beagnach, sula ndearna mé an t-agallamh léi agus is í an Ghaeilge teanga ár gcaidreamh le chéile. Bíonn sí ag labhairt Gaeilge de ghnáth lena muintir agus lena cairde as Rann na Feirste go háirithe, ach uaireanta Béarla i gcás comhaoiseach eile as Gaeltacht Thír Chonaill (de bharr na gcleachtaí a bunaíodh sa mheánscoil de réir cosúlachta). Is dócha go raibh sí compordach ag insint na scéalta pearsanta seo dom (agus nádúrtha agus spontáineach mar a bheadh i ngnáthchomhrá idir chairde, ina lán cásanna lean sí ar aghaidh ag insint scéalta ar an ábhar céanna (nó ábhar gaolta leis) agus ní raibh orm aon cheist bhreise a chur uirthi). Ach níorbh fhurasta léi na scéalta a insint dom as Béarla, go háirithe i dtosach. Ba dhoiligh di tosú ar an gcéad scéal i mBéarla go háirithe agus bhí orainn tosú arís ar an scéal uair nó dhó. Roimh an gcéad iarracht dúirt sí: “Tá a fhios agat like nach maith liom labhairt i mBéarla agus bíonn daoine ag magadh fúm nuair a bhím ag labhairt i mBéarla”. Agus ansin thosaigh sí ar an scéal ach ní raibh sí in ann leanúint ar aghaidh de bhrí go raibh imní uirthi nach mbeadh sí in ann an scéal a insint ar an gcaoi chéanna, nó an scéal a “aistriú” b’fhéidir: Tarlach. The adventures of Tarlach (gáire). Well if I would have to tell a story about Tarlach it would be about the time uh well... ughh! Right, bhuel, uh right, fan soic. Ní h-, ní chaithfidh mé tois-, ní chaithfidh mé an rud céarna a inse duit, an gcaithfidh? Caithfidh mé an scéal céarna a inse... Ach an gcaithfidh an tús céarna a bheith leis? Bhí uirthi imeacht as an seomra ar feadh nóiméid. Bhí rudaí i gceart tar éis píosa agus d’éirigh léi na scéalta a insint i mBéarla. Ach d’fhill an bheirt againn ar labhairt na Gaeilge 105 corruair idir na scéalta. Níorbh éasca domsa ár nósanna teanga agus comhrá a athrú ach oiread. Comhthéacs aisteach don bheirt a bheith ag labhairt Béarla le chéile agus creidim go bhfuil rian den aduaine sin le haireachtáil sna scéalta seo. Ní raibh an aithne chéanna againn ar a chéile i mBéarla le hais mar atá i nGaeilge. Ach ina dhiaidh sin féin, níorbh é sin an chéad uair a labhair sí as Béarla os mo chomhair (.i. cúpla babhta a rabhamar in éindí le cairde dá cuid nach bhfuil Gaeilge acu, mar shampla), ach tá a fhios agam chomh maith nach dtaitníonn sé léi a bheith ag labhairt as Béarla i gcomhthéacsanna foirmiúla—a mhacasamhail seo. Ní raibh nósanna teanga docht daingean i gceist le haon duine de na faisnéiseoirí eile. Easpa cumais sa mhórtheanga Rinne Nóra gáire nó trácht faoi chiotaí agus amscaíocht an rud a dúirt sí cúpla uair i mBéarla, ach níor tharla a leithéid sna scéalta Gaeilge—mar go raibh sí níos compordaí ag labhairt liom i nGaeilge. Mar shampla, an trácht idirlabhraíoch ag críoch an scéil faoi fhrustrachas agus an bus: “Yeah, so I kind of acted before I thought which I do a lot sometimes. A lot sometimes.... a lot” (gáire). Tá sí ag gáire faoin bhfrása amscaí Béarla a dúirt sí. Chomh maith leis sin, sa scéal mar gheall ar Chomórtas Peile na Gaeltachta, déanann sí trácht ar major league in aghaidh minor league. Sliocht amscaí é seo de bharr deacrachtaí foclóra, mar níl sí cinnte maidir leis na focail fheiliúnacha Bhéarla (sinsear agus sóisearach/mionúr Gaeilge ar intinn aici is dócha): “And although that was the minor league, the major league, there was a maj- a m, well, I’d suppose you’d call them....well I don’t know.” Is léir nach bhfuil an téarmaíocht chuí aici i mBéarla le cur síos a dhéanamh air seo (nó nach raibh sí in inmhe cuimhneamh uirthi ag an bpointe sin). Baineann an téarmaíocht seo le cúrsaí spóirt i Meiriceá go háirithe, seachas senior agus minor in Éirinn. Léiríonn sé seo nasc ag na meáin chumarsáide (Mheiriceánacha) as sealbhú na darna teanga, ar mórtheanga dhomhanda í (cf. Ó Curnáin 2009: 96-7). Lena chois sin, faightear sampla eile den neamhchinnteacht seo maidir leis an téarmaíocht Bhéarla sa scéal maidir leis na lóistéirí: faoi thionchar an fhocail lóistéar (agus ar lóistín b’fhéidir), de réir cosúlachta, baineann sí leas as an mbriathar ‘lodge’ chun a rá go bhfuil na scoláirí ar lóistín sna tithe sin: “They’d still attend the classes in the college but they’d send to students to Dobhar...to eh lodge there I suppose....lodge...yeah? No. To stay there the night...and whatever else.” Feidhm cheart an fhocail sin aici ar ndóigh, ach ní dócha go mbaintear leas as sa chomhthéacs sin. Bheadh sé rósheanfhaiseanta don chomhthéacs seo i mo chuid Béarla féin, ar chuma ar bith. Tharla rud comhchosúil leis seo i gcás an fhocail 106 féiniúlacht, mar a phléifear a thuilleadh thíos. Mar a dúradh cheana, bhí sí níos urrúsacha agus í ag aithris na scéalta Gaeilge, ach amháin nuair a tháinig focal Béarla sa scéal Gaeilge tar éis dom iarraidh uirthi gan sin a dhéanamh, m.sh.: “Bhí, yeah...óp! “bhí, yeah” tús maith” agus “ná b’fhéitir go just síleann (gáire) go síleann siad.”126 8.2 Struchtúr an phlota—céard a dúradh le hais an chaoi ar dúradh é Pléifidh mé le trí scéal dá cuid go sonrach anseo: “Frustrachas agus an Bus,” “Tír gan Teangaidh, Tír gan Anam,” agus “Comórtas Peile na Gaeltachta” (faightear trascríbhinní ar na scéalta seo san Aguisín). Déanfaidh mé anailís ar na trí cinn acu ar mhaithe le léargas ionadaíoch a thabhairt ar scéalta Nóra. Roghnaíodh na scéalta seo de bharr go bhfeileann siad don anailís seo agus go léirítear éagsúlachtaí spéisiúla idir úsáid an dá theanga i gcás an chainteora seo iontu. Tríd is tríd, tá níos mó comhrá ar siúl sna scéalta áirithe seo agus baineann siad go léir le suíomh Gaeltachta. Ach i dtaobh na scéalta eile a d’inis Nóra, is fiú cúpla focal a rá fúthu. D’inis sí scéal faoi eachtraí a cat, carrianna, agus seanfhear áitiúil a raibh amharc na súl lag aige; cúpla scéal eile faoi na coláistí samhraidh agus na daltaí; dearcadh daoine eile uirthi agus ar a pearsantacht (comhthéacs Galltachta (Leitir Ceanainn) sa dá theanga, ach cuireann sí leis an scéal Béarla rud a tharla i bpobalscoil Ghaoth Dobhair chomh maith le trácht ghinearálta ar bhreith a thabhairt ar dhuine sula mbíonn aithne agat air); Coppers i mBaile Átha Cliath (chomhthéacs Galltachta, fear a mhaslaigh í de bharr gur Ultach í agus a rinne iarracht a tachtadh); timpiste gluaisrothair ina gortaíodh uncail léi go dona (cuid a chuir sí leis i mBéarla ag an deireadh: tráchtaireacht idirlabhraíoch ar an bpreab a bhaintear asainn nuair a tharlaíos tubaiste mhillteanach do dhuine éigin a bhfuil aithne againn air d’ainneoin a bhfacamar ar an teilifís agus sna scannáin); néaltrú agus a seanmháthair; agus faoi dheireadh, scéal i nGaeilge amháin faoi na rudaí cliste tarcaisneacha a deir an tseanmháthair eile. Tá léargas maith le fáil i gcuid de na scéalta seo ar a pearsantacht chomh maith, cuid de sna leaganacha Béarla amháin. Is léir go mbaineann sé seo leis an gcaoi ar insíodh na scéalta de ghnáth—de bharr nár chuimhnigh sí ar na codanna sin agus í ag insint na scéalta a chéaduair i nGaeilge. Ach ar ais arís chuig na trí scéal roghnaithe seo, ar an mórgóir, is ionann ábhar na scéalta seo i mBéarla agus i nGaeilge. Tá an chuid is mó de na himeachtaí céanna sa dá leagan agus iad san ord céanna, ach cuireann Nóra breis eolais i leagan amháin seachas leagan eile in amanna. Ach amhail na cásanna a phléas Koven (cf. 2007: 185), is sa bhealach a ndeirtear an dá leagan is mó a fhaightear na príomhdhifríochtaí idir na leaganacha sa dá theanga 126 Rinne cainteoir 1 rud cosúil leis seo chomh maith, “Soo, focal Béarla, ar dtús báire...” 107 éagsúla. Ar ndóigh, iarradh ar na cainteoirí na scéalta a insint i nGaeilge agus i mBéarla ar shlite éagsúla—dúradh na leaganacha Gaeilge i gcomhthéacs ceisteanna ginearálta ar “am a tharla rud a chur fearg/frustrachas/fonn gáire ort” ach iarradh na cinn Bhéarla go sonrach bunaithe ar na scéalta a hinsíodh a chéaduair i nGaeilge. Tá caint idirlabhraíoch de chineálacha éagsúla le fáil sna scéalta dá bharr seo—a mhacasamhail “ó, goidé a bhí ann?” nó “cá háit a rabh mé?” i nGaeilge agus an cainteoir ag iarraidh cuimhneamh ar an rud a tharla, taobh le rudaí ar nós “and then I was telling about...” i mBéarla, ag déanamh tagairt do chéadinsint an scéil i nGaeilge. 8.3 Anailís ar na trí Scéal Scrúdófar gach ceann de na trí scéal seo ann féin anseo síos. Ach roimhe sin, seo a leanas tábla a chuireas coibhneas na ról cainte i scéalta an chainteora seo trí chéile i láthair. Féadtar é seo a chur i gcoibhneas leis na táblaí a thabharfar maidir leis na róil chainte i gcás gach scéil ar leith. Tábla 8-A Comhréir na ról cainte (céatadán na gclásal ag a bhfuil an ról áirithe): Iomlán na scéalta— Cainteoir 4B89127 Gaeilge Gaeilge (+scéal amháin nach Béarla bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 59.7 58.6 60.0 Idirlabhraí 48.6 48.3 53.0 Carachtar 12 12.7 13.1 Faightear thíos na céatadáin a léiríos coibhneas na ról cainte (de réir clásail) le haghaidh gach ról cainte nó teaglaim de róil. Tábla 8-B Comhréir na sé ról cainte: Iomlán na scéalta—Cainteoir 4B89 Gaeilge Gaeilge (+scéal amháin Béarla nach bhfuil leagan Béarla de) Reacaire 42.4 42.0 36.3 Reacaire/Idirlabhraí 16.4 15.7 19.2 Idirlabhraí 29.3 29.5 32.5 Carachtar 8.1 8.8 6.4 Reacaire/Carachtar 0.9 0.9 4.3 Idirlabhraí/Carachtar 3.0 3.0 1.2 Bunaithe ar na huimhreacha seo i dTábla 8-A agus Tábla 8-B thuas, is cosúil go raibh níos mó tráchtaireachta idirlabhraíche sna scéalta Béarla i bhfarradh is na scéalta Gaeilge—lean sí ar aghaidh ag déanamh tráchta ar an scéal a d’inis sí i mBéarla ar uairibh. D’inis sí go leor de 127 Ós rud é gur féidir níos mó ná ról cainte amháin a bheith ag clásal ar leith, beidh na céatadáin os cionn céad faoin gcéad. Tá sé seo ábhartha i gcás chuile thábla ina bhfuil na trí ról cainte seachas sé cinn díobh. 108 na scéalta Gaeilge i ndiaidh a chéile de thairbhe gur spreag scéal amháin scéal eile. Comhthéacs inste eile a bhí ann i gcás na leaganacha Béarla—d’iarr mé uirthi gach scéal a insint go sonrach bunaithe ar an imeacht a bhí inste cheana i nGaeilge seachas ar an mothúchán. Ach mar sin féin, ba é an chaoi a raibh níos mó focal marcáilte (ó thaobh sainréime teanga de) sna leaganacha Béarla le hais na leaganacha Gaeilge—agus tuilleadh reacaireachta neamh-mharcáilte sa Ghaeilge ar an gcaoi chéanna. Lena chois seo, bhí níos mó athfhriotail dhírigh (.i. ról an charachtair) sna scéalta Gaeilge, mar a raibh athfhriotal indíreach go minic i mBéarla. Laistigh den dioscúrsa díreach féin, seo thíos tábla a léiríos coibhneas chlásail athfhriotal díreach de chineálacha éagsúla sa dá teanga: Tábla 8-C Comhréir cineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh – Iomlán scéalta chainteoir 4B89 Gaeilge Gaeilge (agus an dioscúrsa Béarla díreach i mBéarla as an áireamh) C1-1 3.8 5 8.6 monalóg inmheánach nó léiriú smaointe sa chéad phearsa C1-3 36.5 42.5 31.4 carachtar sa chéad phearsa ag labhairt le carachta(i)r sa tríú pearsa C3-1 26.9 10 40 carachtar sa tríú pearsa ag labhairt leis an gcéad phearsa C3-3 13.5 17.5 0 monalóg inmheánach sa tríú pearsa nó léiriú smaointe C3-3 19.2 25 20 carachtar 3ú pearsa agus labhairt le carachtar 3ú pearsa eile Feictear go soiléir anseo gurb é carachtar sa tríú pearsa ag labhairt léi an phríomháit ar bhain cainteoir 4 feidhm as an mBéarla sa dioscúrsa díreach sna scéalta Gaeilge. Ní mór coibhneas na ról cainte a thabhairt do na trí scéal seo le chéile freisin; féach Tábla 8-D agus Tábla 8-E thíos. Tabhair faoi deara go bhfuil ruainne beag níos mó den ról idirlabhraíoch sna scéalta seo i nGaeilge ná ina cuid scéalta trí chéile agus go bhfuil méadú suntasach ann maidir le cóimheas ról an charachtair sna scéalta seo sa dá theanga. Agus, ar ndóigh, ba in ceann de na fáthanna ar roghnaíodh na scéalta seo, i ngeall ar an athfhriotal. Tábla 8-D Comhréir na dtrí ról cainte: Na trí scéal seo amháin Gaeilge Béarla Reacaire 53.6 52.6 Idirlabhraí 50.3 52.0 Carachtar 19.1 15.8 109 Tábla 8-E Comhréir na sé ról cainte: Na trí scéal seo amháin Gaeilge Béarla Reacaire 34.4 34.9 Reacaire/Idirlabhraí 18.0 12.5 Idirlabhraí 28.4 36.8 Carachtar 14.2 7.9 Reacaire/Carachtar 1.1 5.3 Idirlabhraí/Carachtar 3.8 2.6 8.3.1 Frustrachas agus an Bus Maireachtáil sa ról cainte (“speaker role inhabitance” mar a thugann Koven air) Léiriú maith é an scéal seo ar an gcaoi a n-insíonn Nóra scéalta mothúchánacha sa dá theanga. Mar is léir ó Tábla 8-F agus Tábla 8-G thíos, is í an phríomhdhifríocht atá idir an scéal seo agus gnáthphatrún scéalta Nóra coibhneas ard suntasach ról an charachtair sa leagan Gaeilge: Tábla 8-F Comhréir na dtrí ról cainte: “Frustrachas agus an Bus” Gaeilge Béarla Reacaire 55.8 60 Idirlabhraí 53.8 56 Carachtar 19.2 8 Tábla 8-G Comhréir na sé ról cainte: “Frustrachas agus an Bus” Gaeilge Béarla Reacaire 30.8 40 Reacaire/Idirlabhraí 25 20 Idirlabhraí 25 32 Carachtar 15.4 4 Reacaire/Carachtar 0 0 Idirlabhraí/Carachtar 3.8 4 Sainréimeanna teanga Dúirt Nóra go raibh sí féin ag búirtigh (‘búireadh’) agus a scairtigh sa scéal Gaeilge ach scream agus absolutely screamed a bhí i mBéarla aici ag cur síos ar an screadadh a rinne sí i mBéarla. Tá an leagan Gaeilge ‘búirthigh’ níos láidre ná scream an Bhéarla (ach chuir sí dobhriathar leis chun é a threisiú an darna huair). Dar léi féin, ciallaíonn búirthigh (.i. búireadh) ‘screaming’ mar an gcéanna, ach go bhfuil sé níos fiáine ná scairtigh. D’fhonn an alltacht a chuir an búireadh seo ar an héisteoirí a léiriú, mhaígh sí go raibh siad suaimhneach (.i. stad siad ag caint, d’fhan siad ciúin) agus go raibh súile móra orthu i nGaeilge ach go raibh siad shocked and appalled sa scéal Béarla. Ní raibh trácht ar shouting agus roaring sa leagan Béarla ná ar na daoine a bheith scanraithe, sceimhlithe 110 agus líonraithe nó scaoll a bheith iontu sa leagan Gaeilge. Léargas ar an bhfrithghníomhú sa dá chás, ach focail ardstíleacha i gcás an scéil Bhéarla. Níl an sainréim teanga chuí aici i gceachtar den dá theanga sa chás seo—tá an leagan ardréim i mBéarla místuama agus tá frása tíriúil Gaeilge in easnamh aici chomh maith (dearglíonraithe m.sh.). Iarraidh den leateangachas atá ann, b’fhéidir. Ach ina dhiaidh sin féin, léiríodh é seo chomh maith sa leagan Gaeilge leis an rud a shamhlaíonn sí a bhí siad a smaoineamh: Bhí siad a’ deánamh, “caidé, jeez-, caidé a tharlaigh anseo?” Insint níos bríomhaire de bharr athfhriotail agus níos nithiúla de bharr cur síos ar chor fisiceach na rannpháirtithe atá sa leagan Gaeilge, ach foclóir níos marcáilte, agus níos saibhre, ó thaobh na sainréimeanna teanga de i mBéarla. Ar an gcaoi chéanna, tá ‘anger’ luaite sa leagan Béarla (and I got really angry and stood up and screamed “shut up!”), ach níl sa leagan Gaeilge. Ina leaba sin, tá an fhearg léirithe sa scéal Gaeilge leis an bhfocal búirthigh, lena guth (ag déanamh aithrise ar an mbéiceadh i ndáiríre níos mó ná sa leagan Béarla). De ghnáth sna scéalta seo, bíonn guth níos beo agus níos airde aici i nGaeilge, ach níos ciúine agus í ag labhairt as Béarla (an Béarla sna scéalta Gaeilge san áireamh). Dá bhíthin seo go léir, tá stíl reacaireachta i bhfad níos tarraingtí agus níos mealltaí aici i nGaeilge ar an mórgóir (ach mar sin féin, sin an nós teanga atá againn agus insíodh na scéalta Gaeilge sin go léir i dtosach). Tráchtaireacht Idirlabhraíoch Is é difríocht is mó atá ann idir an dá leagan an chaoi a bhfreagraíonn sí leithscéal na leaideanna óga, déanann sí trácht ar loighic an leithscéil i mBéarla le rá gur chreid sí iad agus cuireann sí síos ar an náire agus ar an bhfonn gáire a tháinig uirthi de bharr na míthuisceana seo i nGaeilge: Agus bhí mé like “ohhh.” Bhí mé cineál Which I believed, ‘cause it wouldn’t make náiriste, but ag an am céarna bhí mé ag gáirí sense for them to shout that at at someone at liom. some poor wee girl who was startin’ secondary school at first. Athfhriotal Díreach Athfhriotal sa chéad phearsa Ag tús an scéil Ghaeilge, sular thosaigh sí ar insint na heachtra i gceart, tugann sí athfhriotal díreach ar a cuid smaointe féin i nGaeilge. Ní raibh mórán den mhonalóg inmheánach sna scéalta a bhailigh mé trí chéile, ach díol suntais é seo a bheith ag Nóra i nGaeilge agus gan a bheith i mBéarla. D’fhionn Koven go léirítear monalóga inmheánacha le hathfhriotal díreach níos minice san Fhraincis (an mhórtheanga sa chás sin) ná sa 111 Phortaingéilis (smaointe an chainteora féin sa chéad phearsa go háirithe) (2007: 132). Sa scéal seo, tugann Nóra léargas níos críochnúla uirthi féin i nGaeilge, de bharr na barúlacha agus an féinmhachnamh a nochtas sí sa mhonalóg inmheánach, ná mar a dhéanas sí sna scéalta Béarla. Réitíonn sé seo leis an dlúthchaidreamh a áitíos sí a bheith idir í féin agus cainteoirí Gaeilge go minic.128 Sa scéal seo, tá sampla de smaointe na tríú pearsan chomh maith, agus arís is sa leagan Gaeilge amháin a fhaightear é. Pléifear é seo a thuilleadh thíos. Bhí “shut up” i mBéarla sa dá scéal. Is cinnte gurbh eo an rud a scread sí ag an am sin go fírinneach. Seo é an t-aon scéal inar chuir Nóra í féin ag labhairt Béarla. Is dócha gur láidre an leagan Béarla seo ná “dún/druid/éist do bhéal/chlab” nó “bí i do thost/thámh” nó a leithéid. Maíonn go leor údar gurb éard a bhaintear leas as an gcódmheascadh (agus arís sa tríú pearsa le “sit the fuck down”) le breis mothúchán a chur in iúl, feidhm choitianta atá ag an gcódmheascadh (cf. Alfonzetti 1998: 197 agus Ó Curnáin 2007: 1916-7). Nó an é nach mbeadh “cead” aici rud chomh Gaelach sin a rá i measc an aosa óig seo gan iad a bheith ag magadh fúithi? Athfhriotal sa tríú pearsa Pléadh cheana féin an códmheascadh atá sa scéal seo i gcás “suigh síos, sit the fuck down!” in 5.3 thuas. Ach diomaite de sin bhí níos mó cainte dírí sa leagan Gaeilge. Thug sí an míniú a thug na diúlaigh ar an rud a dúradar i nGaeilge ach ní dhearna sí ach brí an leithscéil a thabhairt i mBéarla: Agus tháinic cupla duine de na leaids* a bhí and then a few of the same lads that were ina suí ‘chúl a’ bus, tháinic siad aníos down in the back seat came to me later to chugam agus dúirt siad “a-, t- tá m- tá muid apologise and it wasn’t actually aimed at buartha ní rabh muid á ráit sin léithese, bhí her, it was aimed at someone else. muid á ráit le duine inteacht eile” (gáire). Gasúr eile ann... dena cuid (sic!) cairde. 8.3.2 “Tír gan Teangaidh, Tír gan Anam” Sa scéal seo, tá i bhfad níos mó cainte dírí (.i. ról an charachtair) sa leagan Gaeilge ná sa leagan Béarla, mar a bhfuil caint indíreach ina hionad. Sa leagan Gaeilge, baineann an cainteoir feidhm as códmhalartú129 sa scéal seo agus athfhriotal díreach ar siúl aici. Díol suntais gurb í an Ghaeilge amháin a chuireas sí ina béal féin, ach cuireann sí na 128 Thug sí monalóg inmheánach sa chéad phearsa uair amháin i mBéarla freisin i scéal eile: “I’ll keep it cool in front of her ‘cuz I don’t want her to think she’s living with...a psycho”, ach baineann sí feidhm as athfhriotal díreach níos minice i nGaeilge ná i mBéarla, go háirithe sa trí scéal seo a roghnaigh mé. 129 D’inis sí an scéal seo sular iarr mé uirthi focail Bhéarla a sheachaint go sonrach. 112 gearrbhodaigh dhána (nach dtuigeann tábhacht na Gaeilge) ag labhairt as Béarla.130 131 Ní dócha go mbeadh mórán Gaeilge ag “boc” óg amháin ar a laghad, an té a mhaíogh gur chuma leis sa riach fúithi (an duine a dhiúltaigh go raibh nasc nó tábhacht ag an nGaeilge leis an bhféiniúlacht Éireannach). Chuir mé ceist ar Nóra maidir leis an teanga nó na teangacha a bhí á labhairt i rith na himeachta seo i ndáiríre agus dúirt sí liom go raibh sí ag labhairt an dá theanga leo, óir go raibh uirthi Béarla a labhairt go minic le rudaí a mhíniú dóibh. Bheadh na scoláirí ag labhairt as Béarla bunús an ama. Gach seans go raibh na gearrbhodaigh sa scéal seo ag tabhairt freagra uirthi i mBéarla ar chaoi ar bith, in ainneoin na teanga a labhair sí agus í ag cur na ceiste orthu. Ní chuireann sí ach Gaeilge ina béal féin i leagan Gaeilge an scéil, cé go mbíonn na hógánaigh seo ag labhairt Béarla sa dá leagan. Seans maith go raibh sí ag cuimhneamh ar an rud a dúradh ar an lá sin,132 nó b’fhéidir go raibh sí ag iarraidh meon diúltach na ndaoine seo i leith na Gaeilge agus na féiniúlachta Gaelaí a léiriú trí úsáid an Bhéarla. Seo sampla amháin: ...bhí mé a’ rá: “Bhuel, goidé’n duifear atá eadar muidinne agus tír ar bith eile?” Agus thug siad cupla sampla ‘s agus dúirt mé: “Caidé’n duifear eadar tír s’againne agus n- e- na Sasanaigh, na daoiní sa tír seo is na Sasanaigh?” Agus dúirt gasúr amháin “oh, we get the dole.” Hóbair gur bhris mo chroí. Ach cén fheidhm atá aige seo? Creidim go bhfeidhmíonn an códmhalartú seo d’fhonn béim a leagan ar an mbearna féiniúlachta agus chultúrtha a bhraitheann sí (nó atá sí ag iarraidh a léiriú) idir í féin agus na scoláirí. An duine Gaelach Gaeltachta ar thaobh amháin agus daoine gallda coimhthíocha (i gcomhthéacs na Gaeltachta) ar an taobh eile. Chomh maith leis seo, bhí sé de nós aici sna scéalta go léir Béarla a chur i mbéal daoine eile sna scéalta Gaeilge má tharla cibé eachtra i gcomhthéacs an Bhéarla. Seans go mbaineann sé leis an gcúis chéanna, ach i gcás cuid de na samplaí, b’fhéidir gurbh amhlaidh nach mbeadh na rudaí sin furasta a rá i nGaeilge (chomh maith le bheith ag iarraidh cloí leis an rud a dúradh133 agus an gnáthamh chun Béarla a cheadú i gcomhrá Gaeilge). Arbh é easpa foclóra chuí ba chúis le cuid acu? Mar shampla, i gcás “Twelfth of July marches” agus “cheeky 130 Níl sé go hiomlán soiléir ón scéal, ach d’fhéadfadh gur ceist a chuir Nóra ar na scoláirí nó ceist a chuireadar uirthi é “Goidé, goidé atá seo a mhaíomh?” Ach is de bharr na nósanna teanga idir na páirtithe a chruthaíos Nóra agus í ag insint an scéil nach féidir liom a shamhlú gurbh iad na gearrbhodaigh óga a bhí ag cur na ceiste seo uirthi i nGaeilge. Glacaim leis, mar sin, gur ceist í seo a chuir Nóra orthusan. 131 cf. ‘we-code’ agus ‘they-code’ ag Gumperz (1982). 132 Tar éis dom iarraidh uirthi gan Béarla a úsáid, luaigh sí (roimh di an scéal a insint) go raibh scéal ar intinn aici, a bhain le hábhar, ach go raibh an duine eile ag labhairt Béarla: “tá scéal agam ach tá an duine eile ag labhairt i mBéarla.” Dúirt mé uirthi leanúint ar aghaidh (gan treoir ar bith eile a thabhairt di maidir leis) agus bhain sí feidhm as athfhriotal i mBéarla i mbéal an duine eile. 133 Tréith uilíoch é seo agus leantar é ar uainibh nuair nach bhfuil ach dátheangachas teoranta i gceist fiú(cf. Matras 2009: 111). 113 face” agus “sit the fuck down”, an raibh Nóra gan leagan cuí Gaeilge a bheith ar eolas aici chun brí bheacht ráitis Bhéarla an duine a chur in iúl i nGaeilge? Ach mar sin féin, ní cheapaim gurb amhlaidh atá sa scéal seo (seachas corrfhocal ar nós dole agus pellet gun is dócha). D’fhéadfadh sí gach rud a rá i nGaeilge, nó feidhm a bhaint as athfhriotal indíreach agus míniú go raibh na daoine sin ag labhairt as Béarla. Ach ní dhearna. Dá bhrí sin, creidim go bhfuil feidhm ar leith ag labhairt an Bhéarla sa scéal áirithe seo. In ainneoin na teanga nó na dteangacha a bhí á labhairt ag na carachtair i ndáiríre, an bealach a n-insíonn sí an scéal seo, is léir nach ionann an fhéiniúlacht chultúrtha atá aici féin, mar bhall den ionghrúpa Gaeltachta, agus na scoláirí Gaeilge (mar dhea), an seachghrúpa ón nGalltacht. Ar an ábhar sin, códmhalartú feidhmiúil atá i gceist anseo, dar liom féin. Is féidir seo a chur i dtéarmaíocht Kovenach, tá an códmhalartú seo sa scéal Gaeilge ina sheift shéanach neamhthagrach a chuireas le fochialla cultúrtha agus mothachtála an léirithe seo ar an eachtra. Faightear léargas sa bhreis ar fhéiniúlacht shoch-chultúrtha agus sochtheangeolaíochta an scéalaí ar an gcaoi seo chomh maith. Ar ndóigh, níor tháinig léi é seo a chur in iúl ar an gcaoi chéanna (go caolchúiseach, go beo, agus go tréan) i mBéarla, mar bhí sí teoranta ag an mBéarla amháin. D’fhéadfadh sí Gaeilge a chur ina béal féin ar an dul céanna is a rinne sí sa scéal Gaeilge. Thuigfinn í ar ndóigh, ach níl sé “ceadaithe” a bheith ag códmheascadh i nGaeilge (.i. an nós mórtheangach aonteangach; féach thíos agus Matras 2009: 98, 109) agus duine ag labhairt as Béarla agus ní raibh Nóra in ann an bhearna sin idir í féin agus na daoine eile a chruthú sa scéal Béarla. Nó b’fhéidir nach dtaispeántar an bhearna i gcomhthéacs an tseachghrúpa. Cuir an dá leagan seo i gcomparáid lena chéile: Agus dúirt mise: “bhuel, caithfidh tú í a I mean: “Why? Well, you have to learn it fhoghlaim agus caithfidh tú seo a dhéanamh anyways, you might as well enjoy it. If you don teastas sóisearach.” Agus dúirt sé: “I hate it you only make things harder for don’t because my sister is in a... private yourself.” He said: “Well, I don’t have to school in Dundalk and she doesn’t have to learn it ‘cause I don’t have to do it for my do Irish.” junior cert and my leaving cert.” I said: “Everyone has to do it.” And he said: “No, my sister’s in a private school in Dundalk, and she doesn’t have to have to have to do, do— study Irish.” Pléadh nós an chódmhalartaithe níos mine in 5.3. Luaigh sí a dheacra is a bhíos sé a bheith ag plé le cúrsaí mar seo i mBéarla ag an tús an scéil seo i mBéarla: “That’s hard to explain in English, isn’t it?” Níl a fhios agam an é an 114 seanfhocal féin a bhí i gceist aici, nó cúrsaí féiniúlachta Gaelaí. Ach mar sin féin, sa scéal Béarla, dúirt sí gur mhínigh sí do lucht an choláiste shamhraidh go n-idirdhealaítear na hÉireannaigh ó náisiúin agus ó náisiúntachtaí eile de bhrí go bhfuil a dteanga dhúchais féin acu agus go dtugann an Ghaeilge féiniúlacht ar leith do na hÉireannaigh: “and so I explained that we have our language and that’s the main thing that separates us that gives us kind of a...féiniúlacht, I suppose, personality (gáire), I don’t know.” Tabhair faoi deara gur bhain sí feidhm as an bhfocal Gaeilge féiniúlacht (de thaisme?) sa scéal Béarla (an focal ceannann céanna ar bhain sí feidhm as sa bhunleagan Gaeilge), de bhrí nach raibh sí cinnte faoin bhfocal Béarla is feiliúnaí, de réir cosúlachta (“I suppose...I don’t know”). Mar phearsantacht (náisiúnta) a shainmhínigh sí é. Bíodh is nach dócha go ndearna sí d’aon oghaim é seo, ar a shon sin is uile, ceapaim go léiríonn sé seo (nó b’fhéidir go gcruthaíonn sé seo) bearna idir í féin agus an Béarla (agus lucht an Bhéarla) sa scéal seo, ar nós na bearna a bhí sa bhunleagan Gaeilge. Cruthaítear cainteoir nach bhfuil go hiomlán ar a compord ag plé leis an ábhar sin (cúrsaí féiniúlachta) sa teanga choimhthíoch, agus seans gurb amhlaidh atá agus go raibh na smaointe sin i nGaeilge ina hintinn. Nuair a bhíomar ag plé an chaoi ar mhothaigh sí ag insint an scéil chéanna sa dá theanga agus cúrsaí pearsantachta níos deireanaí san agallamh, luaigh sí gur fusa léi a bheith ag plé le mothúcháin i nGaeilge ná i mBéarla de thairbhe cúrsaí foclóra. Tá sé seo i gcodarsnacht lena lán dá glúin, de réir mar a léirítear an scéal in SCT (312-18), mar a pléadh sa réamhrá. Maireachtáil sa ról cainte Díol spéise é líon ard an athfhriotail dhírigh agus ról an charachtair atá sa scéal seo mar is follas i dTábla 8-H thíos. Tá na céatadán do na trí ról cainte an-ghar dá chéile i mBéarla agus i nGaeilge araon. Tábla 8-H Comhréir na dtrí ról cainte: “Tír gan Teangaidh...” Gaeilge Béarla Reacaire 49.2 48 Idirlabhraí 44.1 42 Carachtar 25.4 28.8 Tábla 8-I Comhréir na sé ról cainte: “Tír an Teangaidh...” Gaeilge Béarla Reacaire 37.3 33.3 Reacaire/Idirlabhraí 10.2 4.5 Idirlabhraí 27.1 33.3 Carachtar 16.9 13.6 Reacaire/Carachtar 1.7 10.6 Idirlabhraí/Carachtar 6.8 4.5 115 Ach i gcás na sé ról cainte, áfach, tá difríochtaí le sonrú idir dá leagan an scéil—féach Tábla 8-I thuas. Bhí níos mó tráchtaireacht idirlabhraíoch nach raibh ina cuid den reacaireacht ar siúl ag Nóra sa scéal Béarla. Diomaite de sin, ba choitianta an dioscúrsa indíreach sa leagan Béarla (.i. reacaire/idirlabhraí), áit a raibh tuilleadh dioscúrsa dírigh sa leagan Gaeilge. Sainréimeanna teanga Ardstíl sa Ghaeilge ach gnáthstíl chainte i mBéarla: ▪ Hóbair gur bhris mó chroí in aghaidh that’s pretty sad Níos mó focal a bhaineas le gnáthleaganacha cainte i mBéarla: ▪one fellow in particular (i gcodarsnacht le “fear amháin”) ▪ ridiculous, contrary (an dá fhocal seo i gcuid den scéal nach bhfuil sa leagan Gaeilge) ▪ sore spot Athfhriotal díreach agus sainréim teanga Ní airím mórán difríochta suntasaí maidir le sainréim teanga sa chaint dhíreach sa dá scéal seo (taobh amuigh den chódmhalartú sa scéal Gaeilge nuair a bhí na malraigh ag labhairt, ar ndóigh), ach is é an chaoi a bhfuil difríocht ann i gcás na tráchtaireachta idirlabhraíche, mar a léiríodh díreach thuas. Athfhriotal sa chéad phearsa Níos mó cainte dírí céad phearsa i nGaeilge ná i mBéarla, mar a bhfuil caint neamhdhíreach ina áit scaití, mar shampla: ...bhí mé a’ rá: “Bhuel, goidé’n duifear atá ...them and I asked them what the difference eadar muidinne agus tír ar bith eile?” was between us and other nationalities. Tá Gaeilge ina béal féin sa leagan Gaeilge agus Béarla á labhairt aici sa leagan Béarla, mar a pléadh thuas. Athfhriotal sa tríú pearsa Béarla amháin a labhraíonn na daoine eile sa scéal agus tá athfhriotal indíreach ann sna scéalta Béarla uaireanta, mar a raibh athfhriotal díreach sna scéalta Gaeilge: Sin an chéad cheist eile a bhí agam: “Ca’ And em I asked why did he come on the tuighe a bhfuil tú anseo?” Dúirt sé, “My f- my course then and he said that his dad promised dad promised me a pellet gun if I stayed the him a pellet gun if he stayed for three weeks. three weeks.” 116 Tréith é seo atá coitianta sna scéalta go léir a d’inis Nóra agus na trí scéal seo go háirithe, féach Tábla 8-B agus Tábla 8-E faoi seach. De réir thátal Koven ar a cás-staidéar féin, ní raibh baint ag teanga na heachtra le méid an athfhriotail sa scéal a hinsíodh sa teanga sin thar an scéal sa teanga eile (2007: 123-124). Ar an mórgóir, bhí níos mó dioscúrsa indírigh sa Phortaingéilis ná mar a bhí san Fhraincis, áfach (Koven 2007: 147). Maidir le cainteoir 4 anseo, seans go mbaineann sé seo le hord na hinsinte agus go raibh sí ag cuimhneamh ar an eachtra sa chéad leagan agus ansin ar an scéal a dúradh cheana féin agus í á reic don darna huair i mBéarla. Nó is féidir gurb é chaoi a bhfuil stíl scéalaíochta níos fearr aici i nGaeilge de bharr go raibh sí níos compordaí ag insint na scéalta dom i nGaeilge. Ach ina dhiaidh sin féin, ní stíl achoimrech a bhí aici sna scéalta Béarla. 8.3.3 Comórtas Peile na Gaeltachta Is é an scéal faoi Chomórtas Peile na Gaeltachta an sampla is mó ina bhfuil difir idir leaganacha an dá theanga i measc na dtrí scéal seo. Sa scéal áirithe seo, déanann Nóra cur síos ar rud a dúirt Gaeilgeoir Bhéal Feirste léi agus an freagra glic gaoiseach a thug sí féin, eachtra nach bhfuil sa leagan Béarla, mar is dócha nach mbeadh sé mar an gcéanna i mBéarla, óir nach féidir aithris a dhéanamh ar Ghaeilge mhuintir Bhéal Feirste i mBéarla. Teastaíonn eolas ar an nGaeilge ón éisteoir i riocht is go dtig leis greann an scéil a thuiscint. Chomh maith leis sin, i gcíoch leagan Gaeilge tá míniú ag Nóra gurb amhlaidh nach féidir léi cuimhneamh ar aon rud ar leith a tharla ag an gComórtas a bheadh greannmhar mar sin (dúirt duine eile liom gur chuala sí Nóra agus a cairde ag spochadh as a chéile le gastógaí agus aisfhreagraí cliste Gaeilge agus bhí ceist curtha agam uirthi maidir leis seo ag an tús sular thosaigh sí ar an scéal seo a insint). Ar an taobh eile de, i leagan Béarla an scéil seo, leanann sí ar aghaidh ag caint faoin atmaisféar a bhí ag an gcluiche seo go háirithe, d’ainneoin gurbh é cluiche na sraithe mionúire a bhí ann agus ansin faoi imreoir amháin a bhain trí fhiacail as imreoir na foirne eile agus faoin leasainm greannmhar a tugadh ar fhear bainte na bhfiacla mar gheall air sin. Ba i gcomhthéacs Gaeilge a tharla an eachtra seo, tar éis gur san Fhál Charrach a tharla sé agus gur dócha, gan amhras, nach raibh Gaeilge ar a dtoil ag a lán a ghlac páirt sa chomórtas nó a d’fhreastail air. (B’fhéidir gurb é seo a spreag lucht tacaíochta as Béal Feirste chun “Sasanaigh” a thabhairt ar mhuintir na ‘Gaeltachta’.) Tá i bhfad níos mó comhrá agus cainte dírí le fáil sa leagan Gaeilge, is cinnte gur Ghaeilge a bhí á labhairt nuair a tharla na himeachtaí seo. Ar ndóigh, bheadh aithris scigmhagúil ar “chanúint” Ghaeilge Bhéal Feirste níos éifeachtaí i nGaeilge ná i mBéarla. Níor chuir Nóra an chuid sin den scéal sa leagan 117 Béarla, ach ina dhiaidh sin féin, thiocfadh léi é sin a mhíniú i mBéarla—“and he said in broken Belfast city Irish...” nó a leithéid. Ach ní dhearna. Maidir le Sasanaigh a bheith á thabhairt ar mhuintir na Gaeltachta a bhí sa leagan Gaeilge amháin mar an gcéanna. B’fhéidir gurb eo rudaí nach mbaineann leis an seachghrúpa, ach leis an ionghrúpa amháin. Dá thoradh seo, tá muid níos “láithrí” sa leagan Gaeilge i gcodarsnacht leis an leagan Béarla. Tá tuiscint chultúrtha de dhíth chun muid a thuiscint—“duine ar an taobh istigh” (.i. ball den ionghrúpa Gaeltachta), nó duine athchultúraithe, mo dhála féin, de réir cosúlachta. Maireachtáil sa ról cainte Tábla 8-J Comhréir na dtrí ról cainte: “Comórtas Peile na Gaeltachta” Gaeilge Béarla Reacaire 55.6 54.1 Idirlabhraí 52.8 60.7 Carachtar 13.9 4.9 Tábla 8-K Comhréir na sé ról cainte: “Comórtas Peile na Gaeltachta” Gaeilge Béarla Reacaire 34.7 34.4 Reacaire/Idirlabhraí 19.4 18 Idirlabhraí 31.9 42.6 Carachtar 11.1 3.3 Reacaire/Carachtar 1.4 1.6 Idirlabhraí/Carachtar 1.4 0 I gcás an scéil seo, is díol suntais é an difríocht atá idir líon ról an charachtair sa dá leagan, áit a raibh níos mór tráchtaireachta idirlabhraíche sa leagan Béarla, mar is léir i dTábla 8-J agus Tábla 8-K thuas. Is éard a dhéanas sí, léargas a thabhairt ar an eachtra ag baint feidhme as athfhriotal díreach i nGaeilge (ag déanamh aithrise ar an gcogarnach agus ar Ghaeilge an Bhéal Feirstigh), ach déanann sí trácht idirlabhraíoch le seo a mhíniú i mBéarla: ...chuaigh muid anonn ansin, is dúirt ...so we went over and we were like muidinne: “Ádh mór oraibh amárach, beidh sé commiserations* you know we’d (say): “good ‘dhíobháil oraibh, ádh mór oraibh!” Agus luck you’ll need it tomorrow, good luck”, you chuaigh muid thart orthu uilig agus cineál know? And this kinda craic* and they were, just {{ag cogarnach}} “ádh mór, ádh mór they were, and that only made their chant oraibh amárach, beidh sé ‘dhíobháil oraibh, louder and louder and all this. But it was tchifidh mé amárach sibh,” agus dúirt siad, good craic* em just havin’ a laugh like that, “An bhfuil tú ag iarraidh mó gheanzaí fá choinne an lae amáraigh?” haha {{ag déanamh aithrise ar Ghaeilge fhoghlaimeoirí Bhéal Feirste!}} (gáire) Is (dúirt) mé: “níl, ach b’fhéitir go mbeadh sé ‘dhíobháil ortsa fá choinne deora do aghaidhe a thriomú!” 118 Réimeanna teanga Tabhair faoi deara an focal ardréimeach (marcáilte don chomhthéacs) i mBéarla (commiserations) le cur síos a dhéanamh ar an gcomhrá a d’aithris sí i nGaeilge. Chomh maith leis seo, tá an focal coitianta (sách ísealstíleach) é craic i mBéarla (na hÉireann) a thugas léiriú ar an ngreann a bhí i gceist an oíche sin, atá in áit an scéilín ghrinn (agus an gháire) a bhí sa leagan Gaeilge. Le rá go raibh an bua ag foireann Bhéal Feirste i gcluiche, bhain sí feidhm as friotail mharcáilte sa dá theanga: gread(adh) agus slad i nGaeilge agus hammered i mBéarla. Samhlaím féin go bhfuil an leagan Gaeilge níos láidre trí bhíthin na n-íomhánna creachadóireachta a chuireas ‘slad’ chun cuimhne. Samplaí eile de stíl chomhráiteach sa dá theanga: ▪ go ndéanfadh siad cionn trom orainne ▪ ag déanamh an mhuc ▪ giving it loads Bhí leaganacha gnáthchomhráiteacha i nGaeilge, cosúil leo seo, ar iarraidh i gcás a lán de na cainteoirí ba neamhthraidisiúnta ná Nóra. Féach 8.4 thíos i dtaobh na codarsnachta idir Naomh Muire an scéil Ghaeilge agus my local team an scéil Bhéarla. Déanann an cainteoir iarracht leaganacha traidisiúnta canúnacha a úsáid (-iste seachas -ithe san aidiacht bhriathartha): “bhí ceithre chluiche imrí {.i. imrithe}...goil a bheith imri- imriste ag Naomh Muire an lá sin.” Thairis seo, tá leagan amháin suntasach aici sa chuid seo den scéal ar fiú trácht air. Baineann sí feidhm as an bhfrása ar an ábhar sin sa sliocht seo a leanas: “ní rabh ach triúr a’ goil a bheith imriste ag e- Laochra Loch Laoi, ar an ábhar sin, ní bheadh siad comh tursach.” Tá an frása dúchasach Gaelach seo i gcodarsnacht leis an ngáthamh sna scéalta seo so an Bhéarla a chur ag obair. Tá an nós sin coitianta ag formhór na gcainteoirí (cainteoir 4 ina measc, níos minice aici mar mharcóir dioscúrsa (gan mórán céille tagartha ná brí comhréire) ag tús abairte, ach feidhm lena bhfuil níos mó brí freisin ar uairibh, .i. cónasc cúise: m.sh. tá sé caillte so cha dtabhram fá dear ar char ar bith). Tá leagan(acha) traidisiúnta ar eolas aici, áfach, agus baineann sí leas as, mar a léiríodh thuas le ar an ábhar. Díol suntais chomh maith na logainmneacha i leagan Béarla an scéil seo. Tá na logainmneacha áitiúla aici i nGaeilge, ach ainm áite i gContae Gaillimhe i mBéarla. Sa scéal faoi na lóistéirí, bhí ‘Ranafast’ aici i mBéarla ar dtús, ach thiontaigh sí ar an leagan bunaidh Gaeilge Rann na Feirste níos deireanaí sa scéal sin (ní féidir a bheith cinnte i dtaca le Dobhar, ach bhí míthuiscint ann maidir le Dobhar/door sa scéal sin nuair a d’iarr mé uirthi 119 leanúint ar aghaidh leis an gcuid sin den scéal i mBéarla: Mise: Dobhar? Nóra: The door? What? Mise: Dobhar. The place. Buses.). Bíonn sé de nós ag muintir na Gaeltachta leaganacha Béarla de na logainmneacha Gaeilge a rá go minic agus iad ag labhairt as Béarla (cloisim ‘Carraroe’ seachas An Cheathrú Rua ag cainteoirí dúchais as Conamara go minic, agus ar ndóigh, bhí raic ann faoi ‘Dingle’ agus an Daingean/Daingean Uí Chúis), ach leanann Nóra ar aghaidh ag baint feidhme as na leaganacha Gaeilge i mBéarla i gcás na logainmneacha áitiúla.134 Réitíonn sé seo leis an bhféiniúlacht láidir Ghaeltachta a dúirt sí a bhí aici agus a dhéanas sí iarracht a léiriú sna scéalta seo mar an gcéanna. Díol suntais gur iompaigh sí ar an nGaeilge ag fíorchríoch an scéil seo: Nóra: Yep. He walked into one of our guys* (gáire), Duffy. Duffy the dentist a thugann siad air anois. Taighdeoir: Walked into his... Nóra: Dentist Duffy. (gáire) Anyway, sin é? Taighdeoir: Sin go maith. Ba chomhartha é seo go raibh an scéal inste aici ar fad, go raibh deireadh leis an reacaireacht, agus go rabhamar ag filleadh ar ais ar ár ngnáthnósanna teanga. Rinne sí an rud ceannann céanna sa scéal faoina máthair mhór: “tá sí i home anois...” Fós ábhartha don scéal a bhí sí a insint, ach bhí críoch leis an insint ag an bpointe sin. 8.4 Tábhacht an chomhthéacs áitiúil Rud suntasach amháin a rith liom agus mé ag éisteacht leis na taifeadtaí agus ag déanamh an trascíofa nach raibh mé ag dréim leis ar chor ar bith ba ea go raibh sé de nós ag Nóra (4B89) go háirithe míniú sa bhreis a thabhairt ar an gcomhthéacs áitiúil (agus pearsanta) sna leaganacha Béarla de na scéalta a d’inis sí. Cheapfadh duine nach raibh an aithne chéanna againn ar a chéile agus muid ag labhairt i mBéarla. Seo a leanas cuid de na samplaí is suntasaí dá cuid: Leagan Béarla Sliocht comhchosúil ón leagan Gaeilge [ag caint faoina col ceathrair ar an mbus] Seo an chéad lá do mo chol ceathar a she’s from the same area bheith ar an bhus, bus na pobalscoile, Ranafast summer college has been open Agus rud eile atá bainteach le na lóistéaraí since 1926 i mbliana a chuir isteach go mór orm: i gC- i Coláiste Bhríde, tá cuid mhór acu thíos i nDobhar anois... 134 Agus mé ar mo bhealach ag siúl ó Ghaoth Dobhair go Rann na Feirste chun na hagallaimh a dhéanamh leis an triúr as Rann na Feirste, chuaigh mé ar seachrán rud beag. Chuir mé ceist ar fhear óg (sna fichidí) ar thóir treorach. Chuir mé an cheist i mBéarla (mar cheap mé gur fearr liom a bheith i mo thurasóir Meiriceánach ar strae ansin seachas duine ag a bhfuil roinnt eolais faoin nGaeltacht), ach luaigh mé an t-ainm Rann na Feirste seachas Ranafast agus ba i nGaeilge amháin a bhí an freagra a thug sé dom. 120 Mná toighe, or uh that these uh I don’t Níl ach thart fá ocht teach ar an bhaile le know what you would call mná toighe...the lóistéaraí iontu agus níl ach thart fá ochtar the people...the women that keep the lóistéar in achan teach, seachtar ná ochtar. students and feed them and all this. And em my local team were playing the Bhí Naomh Muire e- ag imirt Laochra Belfast team Loch Laoi And Naomh Muire, my team, Naomh Muire Not Tarlach, my cat, but her own. (ag caint faoin madadh sa leagan Gaeilge) Thug sí cic beag do Lassie. Níor ghortaigh sí Lassie. Bhog Lassie (ach “mo mhadadh” luaite roimhe sin chomh maith) Bhí mé ar an eolas maidir leis na sonraí seo cheana féin, óir tá aithne agam uirthi, tá a fhios agam an scoil ar fhreastail sí uirthi, an fhoireann pheile a bhaineas leis na Rosaibh, feidhm na gcoláistí samhraidh agus na mban tí, agus tá eolas agam ar a cat. Níor ghá di cúraimí na mban tí a mhíniú dom ach oiread, ar ndóigh. Sa chás seo is dócha go mbaineann sé leis an deacracht atá ann an téarma sin a aistriú go Béarla. Ba dhóigh le duine nach raibh an aithne chéanna againn ar a chéile agus í i gceann na leaganacha Béarla a aithris. Níor chall di na rudaí seo a mhíniú dom, ná d’aon duine as Rann na Feirste (a mbeadh aithne mhaith acu uirthi), ná formhór na sonraí a mhíniú d’aon duine as an nGaeltacht, ná do dhuine ag a bhfuil Gaeilge líofa agus tuiscint ar an nGaeltacht, ach oiread. Agus í i mbun na scéalta a aithris i mBéarla, de bharr an athraithe teanga, is léir go bhfacthas di gur chóra focail ar nós “mná tí” agus a leithéid a mhíniú i gcomhthéacs coimhthíoch an Bhéarla. Sna leaganacha Gaeilge, luaigh sí “an phobalscoil” le cur in iúl gur duine áitiúil a bhí i gceist aici, Coláiste Bhríde (ainm an choláiste Ghaeilge), lóistéirí a bheith i dtithe (agus beidh mná tí ann gan amhras), ainmneacha an dá fhoireann (seachas “my local team” agus “the Belfast team”), agus ainm a peata gan míniú díreach ina dhiaidh ag rá gur léise í. Gan amhras, bíonn sí ag labhairt Gaeilge de ghnáth le daoine áitiúla as Gaeltacht Thír Chonaill, ach níos mó Béarla le daoine as áiteanna eile in Éirinn nó níos faide i gcéin. Is mó an seans nach mbeadh an aithne chéanna ag Béarlóir uirthi agus faoin ceantar dúchais agus a bheadh ag Gaeilgeoir. Ní mór cuimhneamh freisin gur iomluaigh sí gurb é an chaoi a mothaíonn sí go mbíonn muintearas, dlúthchaidreamh agus tuiscint chultúrtha ar leith ann is dócha, idir na daoine a bhfuil Gaeilge acu. Agus tá sé seo amhlaidh as los an naisc fhéiniúlachta a mhothaíos sí a bheith idir an Ghaeilge agus a háit dhúchais. Cé go bhfuil sé sách aisteach don bheirt againn Béarla a labhairt le chéile, tá an t-eolas céanna agam i mBéarla agus atá i nGaeilge—maidir lena saol, a háit dúchais agus leis an nGaeltacht. Ar ndóigh, ní Béarla Dhún na nGall ná Béarla na hÉireann atá agam féin agus 121 d’fhéadfadh go n-inseodh sí na scéalta ar shlite rud beag difriúil dá mba do Ghael Thír Chonaill (agus fós aduain léi a bheith á dhéanamh i mBéarla is dócha) ná dá mba do Bhéarlóir as Dún na nGall a bheadh sí dá n-insint. Seans gur chuir Meiriceánachas mo chuid Béarla leis an gcoimhthíos sa chomhthéacs Béarla, ach ag an am céanna, níl Gaeilge Thír Chonaill atá agamsa ach oiread, ach Gaeilge Chonamara, agus blas Meiriceánach le sonrú inti corruair freisin gan amhras. Agus muid ag plé cúrsaí pearsantachta agus féiniúlachta, mhaígh Nóra féin gurb amhlaidh a bhíos sí ag ceapadh, ar a laghad, go bhfuil aithne níos fearr aici ar pé duine a mbíonn sí ag labhairt leis (agus aige uirthi), chomh maith le haithne a bheith acu ar a chéile ar feadh achair níos faide, le hais mar a bheadh amhlaidh i gcás Béarlóra. Ní hamháin go bhfuil aithne aici ar mhuintir na Gaeltachta ar feadh seala níos faide agus níos fearr go dearbh, ach chomh maith leis sin, bíonn comhthuiscint chultúrtha agus fhéiniúlachta i gceist:135 Bheinn níos compordaí a’ labhairt i nGaeilic. Na daoiní a labhrann i nGaeilic leat, tá mé níos compordaí ‘cause tá rud inteacht eile ansin. Rud inteacht i gcoitinne agus tá an, tá a fhios agat go bhfuil e-, tá an tógáil céarna acu sin is atá agatsa, cineál. Is teirce na samplaí den fheiniméan seo a fuair mé ó chainteoirí eile (agus níl aithne mhaith agam ar aon duine eile díobh136), ach d’aithin mé cúpla cás a bhaineas le hábhar: Cainteoir Béarla Gaeilge 6B90 we won the Donegal fleadh bhí (an) bua againn em i comórtas fleadh na condaidh 10F90 a song called “Siar go Conamara” which ‘bhfuil fhios agat, an amhrán sin nobody one would know except, unless “Siar go Conamara”? you’re from Ireland, from the Gaeltacht in Ireland Ghlac cainteoir 6B leis gur thuig mé cén contae a bhí i gceist i nGaeilge ach luaigh sí Contae Dhún na nGall go sonrach sa leagan Béarla. Is fíor don mhéid a dúirt cainteoir (10F90) gurb é an chaoi nach mbeadh duine in ann greann an scéil a thuiscint i gceart gan tuiscint ar an nGaeilge agus ar an nGaeltacht (agus gurbh in an fáth ar cuireadh iontas ar an dream as Conamara nuair a chuala siad an t-amhrán sin á rá sa Spáinn ar ndóigh) ach mhínigh sé é seo i mBéarla go follasach, rud nach ndearna i nGaeilge. Thuigfinn é sin, ar 135 Luaigh mé an sliocht seo cheana féin i gCaibidil 6, ach ceapaim gur fiú é a thabhairt arís sa chomhthéacs seo chomh maith. 136 Cé nach bhfuil nósanna teanga daingne agam leis an gcuid is mó de na cainteoirí, ach ina dhiaidh sin féin, bhíomar ag labhairt Gaeilge le chéile ar dtús (nó cuireadh in aithne dá chéile i nGaeilge muid) agus bhí na hagallaimh ar bun i suíomh Gaelach sa Ghaeltacht. 122 ndóigh, i cibé teanga a n-insítear an scéal inti. Ach arís, b’ar nós nach raibh an tuiscint chéanna againn ar chúrsaí Gaeltachta agus é i mbun an scéil a insint i mBéarla. Toimhdítear nach mbeidh tuiscint ag an mBéarlóir ar an ionghrúpa Gaeltachta. Rud eile a bhaineas le hábhar anseo na rudaí a fágadh ar lár sna leaganacha Béarla—rudaí cultúrtha a bhaineas leis an nGaeilge agus leis an nGaeltacht go háirithe. Sna cásanna seo, seachas míniú eile a thabhairt orthu, an cainteoir tagairt an-ghinearálta dóibh. Mar shampla, sa scéal maidir leis na carrianna, an cat, agus an seanduine, ní luann Nóra dada faoin airneál137 sa scéal Béarla, rud nach bhfuil focal beacht i mBéarla lena n-aghaidh. Ina theannta seo, luann sí ainm an tseanfhir go sonrach (duine a d’aithneodh duine áitiúil ar bith gan amhras) i leagan Gaeilge an scéil, ach níor thug sí ach “this old man” air i mBéarla: Gaeilge Béarla bhí Niall Fheilimidh, em tá sé aosta go So one night this old man was walkin’ maith...agus bhí sé sin em ag airneál thíos home from that area... ansin taobh an áit a bíos na carriacha seo agus oíche ‘mháin nuair a bhí sé ghoil ‘na bhaile... Mar gheall air seo uilig, d’fhéadfaí a mhaíomh gur neamhphearsanta iad na scéalta Béarla ná na scéalta Gaeilge. Maidir leis na hógmhná a ndearna sí staidéar ar a gcuid scéalta, luann Koven go bhfuil baint ag an teanga le “taithí” d’am agus d’áit: In their comments these women allude to the indexical linkages among language, context, and experience. In particular, these reflections show the creative role that language can play in evoking context. A shift in language can thus invoke shifts in one’s experience of place and time. (2007: 73) Tá Koven ag déanamh tagartha don mhéid a dúirt bhean amháin faoin gcaoi a mothaíonn sí go n-athraíonn “an cultúr” agus “an áit” agus “an saol” nuair a athraíonn sí an teanga atá á labhairt aici. Sílim go bhfuil próiseas den chineál seo ar siúl nuair a nascann cuid de na cainteoirí seo an Ghaeilge go séanach le muintearas, dlúthchaidreamh, taithí i gcomhroinn agus lena t(h)ógáil. I gcás-staidéar Koven, bhí an cúlra céanna ag na cainteoirí go léir mar aon leis an daoine a chuidigh léi na hagallaimh a dhéanamh. Mar sin, duine ón gcúlra ceannann céanna a bhailigh na scéalta uathu sa chás sin. Ach mé féin a rinne gach rud anseo. B’fhéidir dá mba dhuine ón nGaeltacht a bheadh i mbun na n-agallamh agus chnuasach na scéalta seachas mé féin, ní bheadh an “míniúchán” céanna ar siúl ag na 137 .i. airneán. 123 cainteoirí i mBéarla (ach mar sin féin, i gcás Nóra, an duine is mó ag a raibh an nós seo, mhaígh sí go ndéanann sí dearmad nach as an gcúlra céanna Gaeltachta/Gaelach mé). Pé scéal é, b’ábhar fíorspéisiúil é seo arbh fhiú tuilleadh taighde a dhéanamh air i gcás na Gaeilge agus na Gaeltachta go háirithe. Cé na difríochtaí a bheadh sna scéalta a bailíodh don chás-staidéar seo dá n-inseofaí i gcomhthéacs bheirt charad ag caint le chéile iad, nó dá mba thaighdeoir de bhunadh na Gaeltachta a bhí i mbun na n-agallamh, nó sna scéalta Béarla dá n-inseofaí do dhuine nach raibh Gaeilge aige iad? Caibidil 9 — Conclúid 9.1 Achoimre ar fhreagraí na gceisteanna taighde De réir mar a léiríodh sa chás-staidéar seo, tá éagsúlacht mhór i gcumas na Gaeilge atá ag na daoine a rugadh timpeall na bliana 1990. Gaeilge sách traidisiúnta dá n-aois atá ag cúpla cainteoir (3F89 agus 4B89 go háirithe) i bhfarradh is daoine ar chomhaois leo i gceantair Ghaeltachta eile, ach tá go leor de thréithe na Gaeilge neamhthraidisiúnta ag cuid de na cainteoirí eile. Tá baint ag an éagsúlacht seo maidir le traidisiúnachas na Gaeilge leis na cúinsí seo a leanas: Áit (Rann na Feirste níos traidisiúnta ná Gaoth Dobhair) Aois (Gaeilge níos traidisiúnta ag dream is sine) Tógáil (Gaeilge níos traidisiúnta ag na daoine a tógadh le Gaeilge amháin) Inscne (i gcás cúpla tréith amháin ag na cainteoirí seo, tá nósanna teanga níos traidisiúnta ag na fireannaigh) Lena gcois siúd, is cinnte go mbaineann féiniúlacht teanga le hábhar (an spéis atá ag an duine sa teanga agus i gcultúr traidisiúnta an cheantair), chomh maith le hoideachas agus nósanna teanga freisin. Bhí an beirt chainteoirí is óige agus is neamhthraidisiúnta (7 agus 8) ina gcónaí ar scéim chónaithe Ghaeilge in ollscoileanna i mBaile Átha Cliath an bhliain roimhe seo. Cé go mbíonn deacrachtaí canúna agus a lán foghlaimeoirí Gaeilge i ranna Gaeilge na nOllscoileanna go léir, is follas ón gcás-staidéar seo go bhfuil nasc ag labhairt na Gaeilge laghdaithe i gcás na gcainteoirí dúchais agus scéim chónaithe Ghaeilge ar an ollscoil. Is dócha gur foghlaimíodh foirmeacha neamhthraidisiúnta agus treisíodh nósanna urlabhra Gallda, macasamhail: bhí sí like “Oh, my God” agus bhí mé like “Ó mo Dhia” agus sin ráite (seachas mar sin féin nó ina dhiaidh sin is uile) srl. Is é an chaoi a bhfuil Gaeilge thraidisiúnta na Gaeltachta á comhshamhlú agus á cosúlú le Gaeilge na bhfoghlaimeoirí (féach Hickey 2009: 671-2). Brú eile ar an nGaeilge thraidisiúnta. 124 Cé go bhfuil an Béarla fite fuaite i saol na gcainteoirí seo go léir, léirigh cúpla duine acu (4 go háirithe, 5 freisin, agus é seo á léiriú i gcuid de na ráitis a bhí ag 3) go bhfuil féiniúlacht Ghaeltachta ann go fóill, ach tá an chuma ar an scéal gur mionlach iad seo i measc a gcomhaoiseach. Is iadsan a cheap go raibh pearsantachtaí faoi leith acu sa dá theanga agus a d’áitigh go raibh siad níos compordaí ag labhairt Gaeilge ná Béarla (i gcomhthéacsanna áirithe ar a laghad). I gcás a leithéidísean, d’ainneoin chomhthéacs measctha na Gaeltachta comhaimseartha, is é an chaoi a bhfuil teorainn fhéiniúlachta idir an Ghaeltacht agus áiteanna eile, ach tá cúrsaí níos casta ná sin agus is dócha nach bhfuil an deighilteacht seo chomh soiléir is atá sé i gcás na ndátheangóirí i gcás-staidéar Koven. Ní raibh sé seo le sonrú sna róil chainte mar a bhí leis na dátheangóirí Fraincise-Portaingéilise. Ní raibh suntas staitistiúil ag dáileadh agus úsáid na ról cainte i gcás chainteoirí Gaeilge-Béarla an chás-staidéir seo. Mar sin, insíonn siad scéalta i ndóigheanna comhchosúla sa dá theanga. Níl aonstíleachas sa Ghaeilge, ach tá réimsí stíle níos leithne ag na cainteoirí seo i mBéarla ná i nGaeilge (idir ardréim agus ghnáthchaint). Is minic leagan Gaeilge neodrach a bheith acu, áit a mbeadh leagan marcáilte ó thaobh na sainréime teanga de i mBéarla. Léiríodh chomh maith go raibh místuaim ag baint le cuid d’fhoclaíocht an Bhéarla ardréime. Bhí cuid de na scéalta níos mothúchánaí i nGaeilge ná i mBéarla, áfach, i gcás roinnt cainteoirí. Ina dhiaidh sin féin, is léiriú é an cás-staidéar seo gur annamh dátheangóir cothrom sa ghlúin seo. Tá an Béarla i gceannas i gcás a mbunáite. I gcás cúpla cainteoir (3F89 agus 4B89 go háirithe de réir an chás-staidéir seo), is léir go bhfuil an Ghaeilge i gceannas i réimsí áirithe dá saol agus in ábhair chainte áirithe, agus go bhfuil a mhalairt fíor i réimsí eile freisin. Tá baint ag nósanna agus cleachtas teanga leis seo. Ach maidir leis na daoine a tógadh leis an dá theanga (agus is dócha go gciallaíonn sé sin gurb é an Béarla teanga an teaghlaigh, ar ndóigh), is léir go bhfuil dlúthbhaint ag an mBéarla lena saol sa Ghaeltacht ó thosach. Mar a dúirt cainteoir 8: “Agus nuair atá tú i do chónaí i nGaoth Dobhair agus bíonn an beirt acu meascaíthe ar aon nós. Sea, sea bíonn an Bhéarla sa Ghaeilic is an Ghaeilic sa Bhéarla, sin an dóigh atá sé”. Tá ionannas bréagach ag an dá theanga léirithe sa ráiteas seo agus ar an dátheangachas cothrom, gan deighilt ar bith idir an Ghaeilge agus an Béarla sa Ghaeltacht. Mar sin, tá baint ag an bhféiniúlacht Ghaeltachta Gaelaí le nósanna agus tiomantas teanga chomh maith. B’fhéidir gurb é seo a spreag cainteoir 7 (an cainteoir is neamhthraidisiúnta) le maíomh gur compordaí ag labhairt Gaeilge í. Lena chois seo, is amhlaidh go bhfuil nasc féiniúlachta aici seo leis an nGaeilge iarthraidisiúnta féin (a bhíos á labhairt aici agus ag a cuid cairde) seachas le Gaeilge thraidisiúnta na Gaeltachta, mar a bhí amhlaidh i gcás 125 chainteoir 4, mar shampla. Díol suntais chomh maith go bhfuil Gaeilge níos traidisiúnta ar a lán bealaí ag an mbeirt chainteoirí a rugadh sa bhliain 1988, a tógadh leis an dá theanga, le hais mar atá ag cuid de na daoine atá cúpla bliain níos óige a tógadh le Gaeilge amháin. Baineann cainteoirí an chás-staidéir seo go léir gnáthfheidhm as an gcódmheascadh aontreoch (ach bhí corrshampla den Ghaeilge sa scéal Béarla chomh maith). I mionphlé ar scéalta Nóra, léiríodh an chaoi an mbaineann sí feidhm as an gcódmhalartú sa scéal Gaeilge chun difríochtaí féiniúlachta, idir í féin agus an Ghaeltacht ar an taobh amháin agus daoine as an nGalltacht ar an taobh eile, a chur in iúl. Mhaígh an cainteoir seo, chomh maith, go mbraitheann sí go bhfuil dlúthchaidreamh agus tuiscintí cultúrtha i gcoitinne ag daoine a bhfuil Gaeilge acu (bunadh na Gaeltachta go háirithe). Agus léirítear é seo sna scéalta a d’aithris sí. Mhínigh sí an comhthéacs áitiúil agus Gaeltachta sna scéalta Béarla ach ghlac sí gurbh intuigthe sin sna scéalta Gaeilge. Tá teorainn éigin ann, idir an t-ionghrúpa Gaeltachta (agus cultúr an ionghrúpa) agus an seachghrúpa i gcás an chainteora seo ar a laghad. Samhlaíonn sí labhairt na Gaeilge leis an muintearas, le dlúthchaidreamh, le dúchas agus le tógáil Ghaeltachta. Is dócha go bhfuil seo amhlaidh de thairbhe na tógála Gaelaí a bhí aici (cf. Ó Curnáin 2009: 116, 124-5). Is riachtanach iad teorainneacha cosanta a bheith ag pobal na mionteanga. Mar a áitíonn Fishman i leith na heitniúlachta, is doiligh do na croíthailte teanga (.i. an Fhíor-Ghaeltacht) a bheith ann gan teorainneacha agus nach féidir teorainneacha bheith ann gan chroíthailte (Fishman 1989: 33). 9.2 Impleachtaí na dtorthaí seo don Phleanáil Teanga don Ghaeilge sa Ghaeltacht I gcomhthéacs an dioscúrsa ar mheath na Gaeilge sa Ghaeltacht agus ar Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge, cé na himpleachtaí a bhaineas le torthaí an chás-staidéir seo? Bíodh is go bhfuil fianaise ann go bhfuil cúpla cainteoir sa ghlúin seo atá fós sách traidisiúnta, ní doiléir ná diamhair an treocht ghinearálta atá ann. Lena chois sin, is follas gur traidisiúnta an Ghaeilge atá ag na cainteoirí a tógadh le Gaeilge amháin agus go bhfuil nasc féiniúlachta daingean ag cuid de na cainteoirí óga seo dá bharr sin. Dóibhsean, tá baint ag labhairt na Gaeilge leis an teaghlach, leis an áit (.i. an Ghaeltacht), leis an gcultúr agus leis an bpobal lena mbaineann siad. Cainteoirí dúchais atá iontu. Méadaíonn ar a dtiomantas don Ghaeilge i ngeall air seo. Ach de bhrí gur mionlach iad na cainteoirí tiomanta traidisiúnta seo, céard a bheas i ndán do ghlúin a gcuid páistí? Cé mhéad teaghlach a bheas in inmhe páistí a thógáil le Gaeilge (amháin) agus cé mhéad a dhéanfas sin go díograiseach? Mar a deir Fishman, 126 ‘that which is not transmitted cannot be maintained’ (1991: 113).138 Má tharlaíonn sé go mbíonn pobal ar bith Gaeltachta ag brath ar an gcóras oideachais go príomha le go sealbhóidh na daoine óga Gaeilge, is ionann an Ghaeltacht agus an Ghalltacht, geall leis. Ar an ábhar sin, feileann an t-aonteangachas luath agus an dátheangachas moillithe don phobal Gaeltachta chun na dálaí seo a chothú, .i. ceantar ina mbeidh dlús daonra (sna glúine uile go léir) de chainteoirí líofa gníomhacha Gaeilge i gcruth is go mbeidh an Ghaeilge ina príomhtheanga an phobail, faoi mar a mholas Ó Curnáin (2009), Ó Giollagáin (2010), agus Ó Giollagáin, Ó Curnáin, agus Lenoach (2011). Ní héasca do phobal na Gaeltachta tuilleadh cainteoirí dúchais a ghiniúint in uireasa na gcúinsí seo. Tugann treocht an dátheangachais a léiríodh sa tráchtas seo (.i. dátheanagachas aontreoch) le fios gurb é an dátheangachas eantrópach atá ag teacht i dtreis sna ceantair Ghaeltachta (cf. Ó Giollagáin 2010). Ní hiondúil a phléitear leis seo sa dioscúrsa, áfach, mar a bhfuil dioscúrsa shuáilcí an dátheangachais i réim, rud a bhaineas le dearcadh an tseachghrúpa ag a bhfuil dátheangachas breisitheach (agus roghnach) i gceist nuair a fhoghlaimíonn siad siúd an Ghaeilge (cf. Ó Giollagáin, Ó Curnáin, agus Lenoach 2011). Mar shampla, is beag an aird atá ag an Straitéis 20 Bliain ná ag an gcóras oideachais ar riachtanais na gcainteoirí dúchais, ar an nGaeltacht mar phobal eitneach, cultúrtha agus teangeolaíochta, ná ar thionchar an dátheangachais éigeantaigh agus an dátheangachais luaith ar thuismeadh glúine nua cainteoirí dúchais Gaeilge. Moltaí pleanála teanga Céard ba cheart a dhéanamh, ar an ábhar sin, leis na riochtaí a chruthú a chothós seachadadh idirghlúineach na Gaeilge agus an dúchais Ghaelaigh sa Ghaeltacht? De réir fhianaise an chás-staidéir seo, molaim aird a thabhairt ar na pointí seo a leanas, a chuireas le hinniúlacht an phobail Ghaeltachta chun cainteoirí dúchais Gaeilge a ghiniúint, a thógáil, agus a oiliúint, i gcruth is gur féidir leo an Ghaeilge agus an fhéiniúlacht eitneach Ghaelach a bheith acu: Polasaí oideachais agus tacaíocht an Stáit sa Ghaeltacht a d’earcódh agus a thabharfadh tacaíocht do lánúineacha lena gclann a thógáil go Gaelach (m.sh. leagan leasaithe de Scéim Labhairt na Gaeilge, mar a mholas an SCT (cf. SCT 539)). 138 Agus seo é todhchaí na Gaeltachta agus na Gaeilge mar theanga phobail. Is fiú a mheabhrú go leagann Fishman (1991: 92-95) béim ar leithligh ar sheachadadh idirghlúineach na mionteanga sa teaghlach agus sa phobal nó sa chomharsanacht. Seo é croí inmharthanacht na Gaeilge sa Ghaeltacht agus croí aisiompú an aistrithe teanga araon. 127 o Tógáil aonteangach Gaeilge faoi mar atá molta ag Gathercole agus Thomas don Bhreatnais (2009: 233). Polasaí oideachais an Stáit sa Ghaeltacht a thacódh le sealbhú aonteangach óg Gaeilge. o Oideachas Gaeltachta Gaeilge (chuile rud seachas an Béarla féin; labhairt na Gaeilge mar ghnáth-theanga laethúil a spreagadh, a chothú, agus a threisiú i measc na ndaltaí, .i. sóisialú aos óg na Gaeltachta i nGaeilge; féach moltaí Mhic Dhonncha et al. 2005: 124-138) . Aird ar leith ar riachtanais theangeolaíochta na gcainteoirí dúchais sna scoileanna Gaeltachta . Ionaid sealbhaithe teanga sna ceantair Ghaeltachta do na páistí a bhfuil Béarla nó meascán den dá theanga acu sa bhaile (i gcruth is nach mbeidh na cainteoirí dúchais atá á dtógáil go haonteangach faoina ndrochthionchar teangeolaíochta,139 cf. cuid de thréithe na Gaeilge neamhthraidisiúnta a bhí ag na cainteoirí is traidisiúnta sa chás-staidéar seo agus ‘riail an chomhainmneora is ísle’ (Ó Curnáin 2009: 112) atá i réim sna scoileanna Gaeltachta) . Tacú le dátheangachas moillithe don ionghrúpa mionteangach agus dátheangachas treisithe do phobal na mórtheanga (cf. Ó Giollagáin, Ó Curnáin agus Lenoach 2011: 25). o Riachtanais an chainteora dhúchais Gaeilge i bhfarradh is riachtanais an fhoghlaimeora T2 a aithint sa churaclam bunscoile, meánscoile agus ollscoile. Cúrsaí tríú leibhéil a fhorbairt a d'fhreastalódh ar: o an sealbhú laghdaithe; choincheapanna éagsúla an tsealbhaithe laghdaithe, an dátheangachais aontreoch, agus an chódmheasctha aontreoch a mhíniú; ar fhéiniúlacht is fheasacht teanga (.i. féiniúlacht Ghaelach agus Ghaeltachta a chothú). Cúrsaí tríú leibhéil a thabharfadh aghaidh ar chumasú cainteoirí laghdaithe mar a mholas Benmamoun, Montrul, agus Polinsky (2010) do theangacha oidhreachta i SAM. o I bhfianaise, mar shampla, cumas scríofa na bhfaisnéiseoirí seo—go bhféadfadh fabht a bheith i gceist dóibh ina gcumas acadúil agus intleachtúil sa Ghaeilge. . I gcás na gcainteoirí is fearr sa chás-staidéar, d’fhéadfadh Gaeilge níos saibhre agus níos cruinne a bheith acu dá mbeadh tuilleadh airde á tabhairt ar fhorbairt Ghaeilge na gcainteoirí dúchais agus os a choinne sin is léir go dteastaíonn cúnamh ar leith ó na cainteoirí is laige. Polasaí cónaithe do mhic léinn ollscoile a choigeartú (agus a chruthú sna hollscoileanna nach bhfuil scéim chónaithe iontu faoi láthair) le tacaíocht a thabhairt do labhairt na Gaeilge traidisiúnta. 139 Óir, ‘when bilingual children who speak ethnic minority languages are exposed to the majority language, use and ability in the command of their first language begins to decrease’ (Montrul 2008: 258). 128 Focal scoir Léiríonn tuairimí na gcainteoirí as Rann na Feirste go háirithe an olltábhacht a bhaineas le ceangaltas láidir a chruthú idir an Ghaeilge, an teaghlach, an pobal, agus an ceantar (.i. an Ghaeltacht). Tháinig leo Gaeilge measartha traidisiúnta a shealbhú dá bharr seo agus tá an bhunsraith Ghaelach seo riachtanach le dul i ngleic leis an dátheangachas mionteangach in Éirinn dhomhanda an Bhéarla. Tá práinn nach beag leis seo. Léiríodh sa SCT nach bhfuil ach achar gearr i ndán don Ghaeltacht mar Ghaeltacht má leantar ar aghaidh leis an ngéilleadh don Bhéarla agus le sóisialú i mBéarla (agus ba in ceithre bliana ó shin): Is é tátal lom an tsuirbhé seo mar sin nach bhfuil ach idir 15 bliana agus scór blianta fágtha mar shaolré ag an nGaeilge mar theanga phobail sa chuid is láidre den Ghaeltacht, is é sin le rá, an chuid den Ghaeltacht a bhaineann le Catagóir A, mura féidir an patrún seo a chur ar mhalairt treo. (SCT 416) Ní mór díriú ar fhuascailt an phatrúin mhítháirgiúil seo thar aon rud eile, le cinntiú go gcruthófar teorainn chosanta don Ghaeilge sa Ghaeltacht, ó thaobh chumas agus úsáid ghníomhach na teanga de agus ó thaobh na féiniúlachta agus an chultúir de. Má chailltear dúchas Gaelach na Gaeltachta, beidh deireadh leis an traidisiún a mhair na mílte bliain. Tá an Ghaeilge agus an Ghaeltacht ann go fóill, agus beidh go ceann i bhfad eile, ach na pobail Ghaeltachta agus a bhféiniúlacht chultúrtha agus teanga Gaeltachta a chinntiú agus a threisiú. Rath Dé ar an obair! 129 Leabharliosta Akerbeltz [Michael Bauer]. Answer Verbs or 'Thubhairt' vs 'Thuirt' and what's in it. (Ar fáil ag: http://www.akerbeltz.org/beagangaidhlig/gramar/grammar_answerverbs.htm). Alfonzetti, G., 1998. Italian-dialect code-switching in Sicily. In: Auer, P. (eag.) Code-switching in conversation: Language, interaction and identity. London: Routledge. Benmamoun, E., S. Montrul, agus M. Polinsky, 2010. White paper: Prolegomena to Heritage Linguistics. Harvard University. (Ar fáil ag: http://dash.harvard.edu/handle/1/4726009). Blathwayt, B., 2006. Little red train- Race to the finish. London: Red Fox. Broderick, G., 1999. Language death in the Isle of Man - an investigation into the decline and extinction of Manx Gaelic as a community language in the Isle of Man. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. Buchstaller, I., agus D’Arcy, A., 2009. Localized globalization: A multi-local, multiveriate investigation of quotative be like. Journal of Sociolinguistics 13/3, 291-331. Crystal, D., 2000. Language death. Cambridge University Press. de Bhaldraithe, T., 1985. Foirisiún focal as Gaillimh. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na hÉireann. Dolan, T. P., 2004.A dictionary of Hiberno-English – The Irish use of English (dara heagrán). Baile Átha Cliath: Gill & MacMillan. Dorian, N., 1981. Language death: The life cycle of a Scottish Gaelic dialect. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Dressler, W.U., 1991. The sociolinguistics and patholinguistic attrition of Breton phonology, morphology, and morphonology. In: Seliger, H.W. agus R.M. Vago (eag.) First language attrition. Cambridge University Press, 99-112. Du Bois, I., 2010. Discursive constructions of immigrant identity – A sociolinguistic trend study on long-term American immigrants. Frankfurt am Main: Peter Lang. Fishman, J. A., 1989. Language and ethnicity in minority sociolinguistic perspective. Clevedon: Multilingual Matters. Fishman, J. A., 1991. Reversing language shift. Clevedon: Multilingual Matters. Gathercole, V. C. M. agus E. M. Thomas, 2009. Bilingual first-language development: Dominant language takeover, threatened minority language take-up. Bilingualism: Language and Cognition 12 (2), 213–37. Gentner, D., agus S. Goldin-Meadow, 2003. Language in mind: Advances in the study of language and thought. Boston: MIT Press. 130 Gillies, W., 1993. Scottish Gaelic. In: Ball, M.J. agus J. Fife (eag.) The Celtic languages. London: Routledge. 145-227. Gumperz, J. J., 1982. Discourse strategies. Cambride: Cambridge University Press. Harrison, K. D., 2007. When languages die – The extinction of the world’s languages and erosion of human knowledge. Oxford University Press. Hickey, T., 2009. Code-switching and borrowing in Irish. Journal of Sociolinguistics 13 (5), 670- 688. Hindley, R., 1990. The death of the Irish language – a qualified obituary. London/New York: Routledge. Hughes, A.J., 1994. Gaeilge Uladh. In: McCone, K., D. McManu, C. Ó Háinle, N. Williams, agus L. Breatnach (eag.) Stair na Gaeilge. Maigh Nuad. 610-60. Hughes, A.J., 2008. Leabhar mór bhriathra na Gaeilge. Béal Feirste: Cló Bheann Mhadagáin. Jones, M.C., 1998. Language obsolescence and revitalization – linguistic change in two sociolinguistically contrasting Welsh communities. Oxford: Clarendon Press. Kallen, J., 2006. Arrah, like, you know: The dynamics of discourse marking in ICE-Ireland. Siompóisiam Sochtheangeolaíochta 16, Ollscoil Luimnigh, 6-8 Iúil 2006. (Ar fáil ag: http://hdl.handle.net/2262/50586.) Koven, M., 1998. Two languages in the self/the self in two languages: French and Portuguese bilinguals’ verbal enactments and experiences of self in narrative discourse. Ethos 26 (4), 410-455. Koven, M., 2001. Comparing bilinguals’ quoted performances of self and others in telling of the same experience in two languages. Language and Society 30, 513-558. Koven, M., 2002. An analysis of speaker role inhabitance in narratives of personal experience. Journal of Pragmatics 34 (2), 167-217. Koven, M, 2004. Getting ‘emotional’ in two languages: Bilinguals’ verbal performance of affect in narratives of personal experience. Text 24 (4), 471-515. Koven, M., 2007. Selves in Two Languages: Bilinguals’ verbal enactments of identity in French and Portuguese. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Lamb, W., 1999. A diachronic account of Gaelic newspeak: the development and expansion of a register. Scottish Gaelic Studies 19, 141-71. Lamb, W., 2008. Scottish Gaelic speech and writing: Register variation in an endangered language. Béal Feirste: Cló Ollscoil na Banríona. Mac Cionaoith, M., 2005. Seanchas Rann na Feirste: Is fann guth an éin a labhras leis féin. Baile Átha Cliath: Coiscéim. Mac Donnacha, S., F. Ní Chualáin, A. Ní Shéaghdha, agus T. Ní Mhainnín, 2005. Staid reatha na scoileanna Gaeltachta. BÁC: An Comhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta. 131 MacLennan, G. W., 1972. The methodology of the linguistic survey of Irish Dialects—problems and pitfalls. Studia Celtic 7, 49-62. MacLennan, G. W., 1997. Seanchas Annie Bhán. Baile Átha Cliath. Marian, V. agus M. Kaushanskaya, 2004. Self-construal and emotion in bicultural bilinguals. Journal of memory and language 51, 190-201. McCubbin, J., 2008. Inimircigh in Éirinn agus an Ghaeilge: Ról na heitneachta agus na dteorainneacha cultúrtha san aisghabháil teanga . Taighde agus Teagasc Iml. 6., 48–63. McLeod, W., 2009. Gaelic in Scotland: ‘existential’ and ‘internal’ sociolinguistic issues in a changing policy environment. In: Ó Catháin, B. (eag.) Sochtheangeolaíocht na Gaeilge. Léachtaí Cholm Cille XXXIX. Maigh Nuad: An Sagart, 16-61. Měchura, M. B., Pota focal—Bailiúchán foclóirí agus gluaiseanna Gaeilge. (Ar fáil ag: www.potafocal.com). Montrul, S., 2008. Incomplete acquisition in bilingualism—Re-examining the age factor. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Ní Chonchúir, A., le teacht. Feasacht shochtheangeolaíochta agus riachtanais siollabais chainteoirí dúchais na Gaeltachta. In: Ó Giollagáin, C., B. Ó Curnáin, agus C. Lenoach (eag.) An Chonair Chaoch: an Mionteangachas sa Dátheangachas. Indreabhán: Leabhar Breac. Ní Bhaoill, R., 2010. Ulster Gaelic voices – bailiúchán Doegen. Béal Feirste: ULTACH. Ní Bhaoill, R. agus G.McCoy, 2007: Taisce focal – scéaltaí beaga do dhaoine móra. Béal Feirste: ULTACH. Ní Laoire, S., 1988. Preliminaries to a study of register in Modern Irish. Language, culture and curriculum Iml.1, Uimh. 3, 289-301. Ó Baoill, D., 1981. Earráidí scríofa Gaeilge—cuid III: Réamhfhocail agus comhréir. Baile Átha Cliath: Institiúid Teangeolaíochta Éireann. Ó Baoill, D.P., 2009 (/1996). An teanga bheo- Gaeilge Uladh. Baile Átha Cliath: An Gúm. Ó Curnáin, B., 2007. The Irish of Iorras Aithneach. County Galway. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies. Ó Curnáin, B., 2009. ‘Mionteangú na Gaeilge’. In: Ó Catháin, B. (eag.) Sochtheangeolaíocht na Gaeilge. Léachtaí Cholm Cille XXXIX. Maigh Nuad: An Sagart, 90-153. Ó Curnáin, B., le teacht. An Ghaeilge Iarthraidisiúnta agus an phragmataic chódmheasctha thiar agus theas. In: Ó Giollagáin, C., B. Ó Curnáin, agus C. Lenoach (eag.) An Chonair Chaoch: an Mionteangachas sa Dátheangachas. Indreabhán: Leabhar Breac. Ó Giollagáin, C. agus Ó Curnáin, B., le teacht. Cumais Dhátheangacha Cainteoirí Dúchais Gaeilge sa Ghaeltacht. Ó Domhnalláin, T., agus D. Ó Baoill, 1978. Earráidí scríofa Gaeilge—cuid I: Earráidí Briathra. Baile Átha Cliath: Institiúid Teangeolaíochta Éireann. 132 Ó Domhnalláin, T., agus D. Ó Baoill, 1979. Earráidí scríofa Gaeilge—cuid II: Ainmfhocail, cáilitheoirí, forainmneacha, cónaisc agus míreanna. Baile Átha Cliath: Institiúid Teangeolaíochta Éireann. Ó Giollagáin, C., 2008. Linguistics dimensions of the globalised frontier: Old and new minorities in contact and context. International Journal of Anthropology 23 (3-4), 247-260. Ó Giollagáin, C., 2009. Torthaí an Staidéir chuimsithigh theangeolaíoch ar úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht: Impleachtaí don phobal agus don Stát. In: Ó Catháin, B. (eag.) Sochtheangeolaíocht na Gaeilge. Léachtaí Cholm Cille XXXIX. Maigh Nuad: An Sagart, 154-187. Ó Giollagáin, C., 2010. The eclipse of the first language minority speaker: deficiencies in ethnolinguistic acquisition and its evasive discourse. In: Lewis, H.G. agus N. Ostler (eag.) Reversing language shift—how to re-awaken a language tradition. Proceedings of the fourteenth FEL conference. Bath. Ó Giollagáin, C., S. Mac Donnacha, et al., 2007. Staidéar cuimsitheach teangeolaíoch ar úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht: Tuarascáil chríochnaitheach. BÁC: Oifig an tSoláthair. (SCT) Ó Giollagáin, C., B. Ó Curnáin, agus C. Lenoach, 2011. Conair chaoch an dátheangachais do phobail mhionteanga. Feasta 64 (9) (Meán Fómhair), 24-6. Ó Giollagáin, C., B. Ó Curnáin, agus C. Lenoach (eag.), le teacht. An chonair chaoch: an mionteangachas agus an dátheanagachas. Leabhar Breac. Ó hIfearnáin, T., 2008. Endangering language vitality through institutional development – idealogy, authority and Official Standard Irish in the Gaeltacht. In: King, K.A et al. (eag.) Sustaining linguistic diversity – endangered and minority languages and language varieties. Washington, D.C.: Georgetown University Press.113-128. Ó Máille, T.S., 1974. Liosta focal as Ros Muc. Baile Átha Cliath: Preas Ollscoile Éireann. O’Malley Madec, M., 2001. English discourse markers in the speech of native speakers of Irish. In: Ó Catháin, B. agus R. Ó hUigín (eag.) Béarla - aistí ar theangeolaíocht na Gaeilge. Maigh Nuad: An Sagart, 260-273. Ó Siadhail, M., 1979. Roinnt athrúintí suntasacha i gcanúint Chonallach. Eriu 30, 142–147. Ó Siadhail, M. 1989. Modern Irish – grammatical structure and dialectal variation. Cambridge University Press. Pavlenko, A., 2008a. Emotion and emotion laden words in the bilingual lexicon. Bilingualism: Language and cognition 11 (2), 147-164. Pavlenko, A., 2008b. Narrative analysis. In: Wei, L. agus Moyer, M.G. (eag.) The Blackwell guide to research methods in bilingualism and multilingualism. Oxford: Blackwell Publishing, 311-325. Polinsky, M., 2008. Gender under incomplete acquisition: Heritage speakers’ knowledge of noun categorization. Heritage Language Journal 6 (1), 40-71. Pyers, J. E., T. H. Gollan, agus K. Emmorey, 2009. Bimodal bilinguals reveal the source of tip-of- the-tongue states. Cognition 112, 323-329. Rialtas na hÉireann, 2010. Straitéis 20 bliain don Ghaeilge 2010-2030. BÁC. 133 Stenson, N., 1991. Code-switching vs. borrowing in Modern Irish. In: Ureland, P.S., agus Broderick, G. (eag) Language contact in the British Isles – proceedings of the Eight International Symposium on Language Contact in Europe, Douglas, Isle of Man, 1988. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. 559-579. Stockman, G., 1996. Cruinneas gramadaí agus corrfhocal eile. Béal Feirste: Lagan Press. Uí Bheirn, Ú.M., 1989. Cnuasach Focal as Teileann. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na hÉireann. Ureland, P.S., 1991. Bilingualism and writing in the Irish Gaeltacht and the Grisons (Switzerland) with special reference to Irish and English. In: Ureland, P.S. agus G.Broderick, (eag.) Language contact in the British Isles – proceedings of the Eight International Symposium on Language Contact in Europe, Douglas, Isle of Man, 1988. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. 633-694. Wagner, H., 1958. Linguistic atlas and survey of Irish dialects - vol. 1 Maps. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies. Wagner, H., 1969. Linguistic atlas and survey of Irish dialects – vol. 4 Ulster, Isle of Man with appendices on Scottish Gaelic and East Ulster Irish by Colm Ó Baoill. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies. Whorf, B. L., 1956. Language, thought and realtity. Cambridge, MA: MIT Press. 134 Aguisíní I. Ceisteanna foclóra Focal 1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 tua(r) ? ? gan a bheith tuar cheatha tua(r) cheatha tuar ceatha ? scáth c(h)eatha, in ann smaoin- feathairnne…sin bogha eamh air umbrella… báistí… ?scáth grianna? eas tosaíonn sé le eas eas eas ?? titim uisce? ‘e’ …. níor dhúirt sí sin eas? ariamh i nGaeilge carria, fia carria carria carria, fia carria {rinne mé ? gan bheith in ann dearmad an cheist smaoineam air….luadh a chur?} reithe nuair a bhí sí ag déanamh iarrachta cuimhneamh air madra/ mada uisce ? Gan bheith in ann madadh uisce madadh uisce (thug mé an focal madadh smaoineamh air. Béarla) uisce, Ach ghlac sé le madr- madadh dobharchú “madadh uisce” uisce bó, ba, bó, ba bó, teallach, bó, eallach, an bó, ba, eallach, bó, eallach, ba- bó, eallach, an an bhó /eallach, an an bó bhó eallaí, anna (mar a bhó bhó an bhó, na ba deirtear…), an bó géag, brainse brainse brainse craobh brainse ? gan a bheith in ann craobh, smaoineamh air brainse crosóg ? réalt iasc ? réaltóg mara ? iasc réalt? (mhara), réalt mara crosán, srl. (starfish) faoileog, faoileán faoileán faoileog faoileog faoileog, faoileog faoileán (focal ó dhán) faoileán “gabh mo leithscéal” giúrann ? sliogáin, ab ag caint fúthu ar barnaicle? “ní sliogáin sliogáin ‘barnacle’ é? na mallaibh ach hé, rinn mé nó gan in ann dearmad” bairneach cuimhneamh ar an (barnacle an ‘limpet’ bhfocal… Bhéarla nó bairnigh ar a hintinn?) feamnach, feamnach duileasc feamnach feamnach feamnach feamnach feamainn 135 Focal 7B92 8F92 9B89 10F90 tua(r) ? ? tua cheatha tuar cheatha c(h)eatha, gan bheith in ann bogha cuimhneamh air báistí… eas abhainn?? (bhí sí abhainn eas titim uisce…eal- neirbhíseach agus ní (ní dhearna mé …eas dheachaigh mé ar thóir iarracht…”waterfall” a fháil focail eile) go sonrach) carria, fia ? fios aici ach gan bheith carria carria carria in ann cuimhneamh air madra/ luchóg mór? (ní raibh sí ní raibh tuairim aige madadh uisce madadh uisce madadh cinnte céard a bhí ann) uisce, Mhaígh sí nár chuala sí an dobharchú dá leagan Gaeilge a dúirteas féin. bó, ba, bó, eallach, ba bó, an eallach, an bhó eallach, bó, an bhó bó, ba, an bó (dar leis: an bhó an bó a bheadh acusan, (Luann sí na cosúlachtaí ach fios aige gurb é an idir eallach agus eala!) bhó an leagan ceart) géag, brainse an bhrainse (sic!) brainsí (iol.) brainse craobh, brainse crosóg iasc-réalt ? réalt iasc, iasc réalt casóg (nó ab é (mhara), “crasóg” a dúirt sé?) crosán, srl. (starfish) faoileog, ? ? faoileán faoileán? faoileán ag caint faoi an lá cheana…ach gan bheith in ann smaoineamh air ar an bpointe… giúrann ? ? níl an Béarla aici sliogáin ‘barnacle’ nó (leithscéal aici..ina cónaí sna bairneach cnoic) ‘limpet’ feamnach, ? ? aoileán / aolán (??) fios aige ach dearmad feamainn nó rud inteacht?? déanta (leithscéal aige…ina (focal nach n-aithním) chónaí sna cnoic) 136 II. Na scéalta reicthe * sainréim teanga marcáilte Róil Chainte: Béarla sa Ghaeilge -reacaire(~scéalaí) Gaeilge sa Bhéarla -idirlabhraí (*) rud an-chanúnach -reacaire/idirlabhraí nb! insíodh an scéal sin tar éis dom iarraidh orthu gan -carachtar Béarla a chur isteach -reacaire/carachtar -idirlabhraí/carachtar Brídín—1B88, Gaoth Dobhair Cait Bhuel, is fearr liom ainimhithe. Bhí cait i gcónaí sa bhaile. Ar dtús báire, bhí cat amháin againn, agus {Níor iarr mé uirthi leaganacha Béarla de na cat bán, sílim, a bhí ann. Agus bhí dúil mhór agam scéilíní gairide seo a insint} sa chat sin ach fuair an cat sin bás ar an drochuair. Ansin bhí dúil i gcónaí againn sa chait140 so anois tá cionn againn, cionn strae againn. Tá sé i gcónaí sa teach, i gcónaí ag goid an bia. Ach tá sé go deas. Cat mór liath atá ann. Agus sin é. Scéilín grinn – an campa samhraidh Bhuel, de ghnáth, fiú amháin na páistí atá ar an summer cam- ar an campa samhraidh, an bhfuil fhios ‘at, cuireann sin aoibh an gháire ort leis na rudaí a dhéanann siad agus na ceisteanna a chuireann siad ort, bíonn siad giota beag amaideach, ach thar an am(?), bíonn siad, bíonn fonn gáire ort...fúthu, mar a deirim, not leo, but bíonn tú ag gáirí fúthu, no but, tá siad iontach deas...níl fhios agam {an-chiúin}... 140 .i. sna cait 137 Siopa Nuair a bhí mé ag obair sa siopa (“shop-a”) like Em, I would say it was about two, three years ago ba ghnách liom bheith ag obair is(an)(?) I was working in a local shop over the road called ollmhargadh tigh Uí Mhicí, just ar an thaobh(?) Gallagher’s supermarket and this one lady came ansin. Agus ‘bhfuil ‘s agat, custaiméirí, ‘bhfuil ‘s in and she bought, I think it was, a bag of agat, bíonn neart daoiní as an phobal agus potatoes, and milk and a few other items and they caithfidh tú bheith iontach pléisiúrtha leo achan were overpriced. Although I was putting them lá, is like fonn aoibh an gháire ort achan lá, agus through the scanner and I wasn’t actually putting corruair like tháinig, tá cuimhne agam, tháinig in the prices, they were scanning at the wrong an bean seo isteach agus í –, mála préataí léi, price so I had to go around the shop looking at, to sílim, bainne, uibheachacha, cibí’n rud eile agus make sure that the prices that were scanned and cibí’n praghas a bhí orthu, ní rabh an praghas the prices that were on the shelf were the exact ceart orthu agus thug sí íde béil* domhsa siocair same price. But it turns out* she was right and nach rabh an praghas ceart ar an rud ceart. Ach she was overcharged twenty cent. She made me bhí na scanners, tá’s agat na scanners sa really kinda angry or sad or something because siopa?, bhí achan rud ag goil tríd na scanners. she was actually giving out* to me and she was Chan mise a bhí, ‘bhfuil a fhios ‘at, ag cur an, na telling me she knows her rights as a citizen of breise. Ansin n-, ó, ní rabh sí sásta liomsa ar char Ireland and all this spiel*. And I was like “right, ar bith. So thosaigh sí ag tabhairt amach* ok, so”, and not that I cried ‘cause I wouldn’t ‘v, domhsa, like. Bhí duifear de fi-[ve], fiche but I was like “oh no stop(?)” But I give, but cent nó rud inneacht idir na rudaí a bhí ar an eventually I gave her the money back and then she tsealf is na rudaí a chuaigh tríd na scanners. So was all happy with her twenty cent, in the back shin(?) d’éirigh(?) racán* agus ruaille buaille* pocket(?) {an-chiúin}. And she was right. Anyway, ansin. Ach ansin bhí agamsa ghoil thart ar achan she was right. sealf agus na praghsanna uilig a seiceáil dhí. Ansin, ansin bhí sí ok. Thug mé an fiche cent ar ais dí. Cé gur bhí (sic!) an ceart aici é sin a dhéanamh, rinn sí scéal mór de rud beag. Agus bhí mise réidh le briseadh, ‘sea, and like caoineadh and really like “ahhhahahh”. Like domh, domhs-, bhí sí ag inse domh go raibh cearta mar tomhaltóir(?) na hÉireann agus rudaí mar sin. Agus dúirt mé “Tá fhios agam, rinn mé an tráchtáil ar an choláiste, tá fhios agam go bhfuil cearta agat”. Ach sin rud, chuir sin isteach orm an lá sin ach tá mé i gceart anois. 138 Ar ais sa scoil (nb!) Nuair a bhí mé ag déanamh an dioplóma iarchéime in oideachas, bhí, mar pháirt den chúrsa a bhí againn bhí cleachta’ teagaisc a dhéanamh. Yeah, it was part of the HDIP course I’m doing, Agus rinn mise é sa bhaile ar an Phobalscoil well I did, in Galway like, we had a teaching Ghaoth Dobhair. Sin an scoil céarna a bhí mise ann practice module that I did at my local secondary nuair a bhí mise óg. Soo, focal Béarla, ar dtús school — Pobalscoil Ghaoth Dobhair, and it’s báire, an chéad lá, bhí mé beagáinín neirbhíseach the same secondary school I was at. And so the a’ dul isteach ar a laghad. Agus bhí mé ag very first day, I knew that I knew some of the foghlaim agus ‘teagasc ceo- ceol do cupla cionn de children, or the students, because I had taught na daltaí a bhí ar (an) scoil. Mar sin de bhí an- them music before this, and I knew that they knew aithne ‘cu orm agus bhí mise faoi bhrú, mar bhí me so I was a bit under pressure, ‘cause I was fhios agam go raibh aithne acu orm. Agus bhí wondering how they would handle me inside the cailín beag amháin, bhí fadhbanna sóisialta sa classroom, ‘cause usually they knew me outside bhaile is bhí fadhbanna agus deacrachtaí the classroom. And there’s one girl who had ODD, foghlama aicise. Agus bhí ODD uirthi, ná-- caidé, which is Oppositional Defiant Disorder, and she bhuel sin... téarmaíocht Béarla, Oppositional was kind of was refusing to do everything that you Defiant Disorder, ná cibí. Agus e- ní rabh sí told her to do, so eventually I had to reason with ró-shástaí sa rang, like achan rud a thug tú dí, her and give her a choice either she would do the dhiúltaigh sí é a dhéanamh. So chuir sé sin giota work here or at home. But I know she had a lot of beag frustrachas orm, so, agus sin é. But réitigh problems so we couldn’t be too hard on her. That’s mé léi141, bhí orm déileáil léi agus duais a it. thabhairt dí agus rogha a thabhairt dí an obair an dhéanamh anois ná é a dhéanamh sa (bh)aile (?)142, ar a laghad caithfidh sí a dhéanamh . CMCR143: Is dócha gur chuidigh sé leat, óir(?) tá tú ag obair leis na páistí anois [.i. sna campaí samhraidh] Yeah, sin go maith. 141 Guta an-ard anseo, beagnach “lí” (agus mar an gcéanna arís an chéad uair eile) 142 “Sailea(r)” a chloisim, an é “soiléir” atá i gceist?? Ach ciall ag baint le “sa bhaile” sa chomhthéacs seo, ar ndóigh. 143 .i. an taighdeoir. 139 Bláthnaid—2B88, Gaoth Dobhair Marú an phuisín An t-aon rud atá ag teacht i mo chloigeann—tá So when I was younger I used to em, I’d always be seo scéal millteanach. Nuair a bh- nuair a bhí mé out playing with animals and I used to be —the cat óg ba ghnách liomsa a bheith ‘gcónaí amuigh ag had kittens and I was up petting them and playing súgradh, ‘bhfuil fhios ‘at, leis na cait is na with them all the time. And they used to follow me madaidh is — Ach bhí muid amuigh agus bhí around then like I was their mother. There was one puisíní ag an cat lá amháin agus bhí mise i gcónaí day when I was out feeding one of the pet lambs thuas leofa, agus y’know, so bhí siad ag leanstan with a bottle and I was up on my tiptoes and one mise thart cosúil máthair s’acu. Bhí mise thart fá of the kittens came behind me and I stood down b’fhéidir ocht, em bhí mé amuigh, e- tá caoirigh on top of it. And killed it. Such a cruel (gáire) story againn sa bhaile fosta, so bhí mise a’ feedáil (gáire). Imagine that’s the memory that I have of cionn de na uain, ag tabhairt buidéal dó, agus bhí a pet! (gáire) You know, it should be something mé thuas ar mo ladhra(cha) mar seo agus na cait, like cute like, “I have a dog called Daisy”...but no, bhí cionn de na puisíní beaga i mo chúl agus I’m there thinking of a time I killed my cat. thion(taigh) mise síos agus trampáil mé é agus mharaigh mé an cat. Sin an t-aon scéal atá agam. Tá sé millteanach. {{scéal beag uaimse faoin uair a mharaigh mé ceann de na sicíní óga a bhí againn ar an gcaoi chéanna...}} Ó, bhí mise ‘caoineadh ar feadh, seachtain like. CMCR: Té sé uafásach ar fad. Oh my God, bhí sé millteanach like, is cuimhin liom mo mháthair, agus thug mé si- síos an cat agus bhí sé lán fuil agus cha rabh fhios aici caidé a tháinig air. Áá, ní dhéanfaidh mé dearmad air. Sin an t-aon scéal atá agamsa fá cait. 140 Timpiste beag cairr CMCR: ....fearg ort maidir le rud ar bith? le déanaí? CMCR: Á, am ar bith. Right, so I was going up the lane of my friends house and as I was turnin’ as I was goin’ straight Bhuel, (gáire) cupla lá ó shin bhí mé ‘tiomaint agus up towards her house this man was reversin’ out bhí mé ‘teacht suas ag teach mo chara, agus bhí and he reversed into my car (gáire). And I can’t mise ‘goil isteach agus bhí fear a’ reverse-áil remember what else I said about it (gáire). amach agus bhuail sé isteach i mo charr (gáire). So, agus chuaigh mé suas go dtí an garáiste CMCR: the shop anseo- chan mo charrsa atá ann carr mo chuid tuist- túismitheoir(*) atá ann. So chuaigh mise Huh? suas ag an garáiste inné agus dúirt siad liom, “ní CMCR: In the shop...in the garage....how much it ann ach rud beag baoideach, ach trí chéad Euro cost. ná trí chéad caoga Euro chun é a chóir[iú]”. So chuir sin fearg orm. (gáire) Oh yeah, sorry, yeah. Oh yeah, so I went to the garage yesterday, and em he told me that it would CMCR: An rabh tú ag labhairt leis an leis an bhfear cost 300 to 350 Euro. So yeah, I was angry pretty, leis an té, an té a rinne... angry about that. And eh, all I could do was laugh Bhí. Tá, té a bhfuil(?) aithne agam air. Agus dúirt at the time and laugh (gáire). sé liom “ó, cuideochaidh mé leat sin a dhíol.” Ach tá mé just a’ deánamh go dúirt sé sin. Chan fhaca mé é ó shin, ná ní ní rabh mé ag caint leis. CMCR: Duine áitiúil, nó? Duine áitiúil atá ann, yeah. Tá sé thart fá seachtó is a dó, yeah CMCR: Ó, tá sé deacair a bheith dian air. Tá. Níl mé ag iarraidh bheith [á] leanstan thart a’ cuartú airgead. (gáire) So sin é. 141 An rollchóstóir agus an Ghaeilge Tá cuimhne agam a bheith ar laethanta saoire i {Is amhlaidh nach bhfuair mé leagan Béarla den Meiriceá. Agus em bhí muid, eh, ‘bhfuil fhios agat, scéal seo. Rinne mé dearmad air.} astoigh in líne f’choinne rollercoaster. Agus bhí na boic* seo in aice linn agus bhí siad...ó bhí siad just ‘cur fearg orainn, just ‘léimtigh thart agus bhí siad ‘skipeáil an queue. Agus thoisigh muidinne ag caint fá dtaobh daofa i nGaeilic agus an chéad rud eile tiontaigh siad thart agus dúirt siad “Caidé mar tá sibh, cibí?” Agus bhí muid just like* “aeh!?” (gáire) So sin just eachtra, sin, I suppose, dea-rud (?). CMCR: As Éirinn iad is dóichí mar sin, nó? ‘Sea. As eh, Gaeilic Dún na nGall a bhí acu fosta. Chan Gaoth Dobhair ach áit iontach inteacht gar dó. Ní rabh aithne agam orthu, ach... =-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-= Ag troid lena deartháir (nb!) Ó, nuair a bhí muid níos óige bhí muid millteanach So my brother was, me and my brother were fá choinne troid. Tá sé, tá seisean iontach playing outside one day and I said to him “ oh, suaineach [=suaimhneach] ach t- tá e- cailín aige let’s have a competition and see who get up the anois agus caitheann sé an cuid is mó don am ag highest up the tree”. And I said “ you go first” an fón léithí sin. Is níl mórán am’ agamsa bheith ‘cause we weren’t allowed to really climb that ag troid leis. high. (gáire) And he went runnin’ and climbed up CMCR: Ach nuair a bhí tú óg? to the top of the tree and I went runnin’ to the house and I said “look out at John”, and John got Ó nuair a bhí muid óg, ba ghnách linn bheith ag into trouble, and I didn’t (gáire). troid go minic. Ehm, cuimhin liomsa uair amháin, dúirt mise leis (gáire), bhí muid ag caint ar crainn nó rud inteacht agus dúirt mise leis “ó, cé tá ábalta fáil suas is airde” ná ca’bí. Dúirt mise “gabh thusa ar dtús”. D’imigh sé suas, rith mé isteach “amhanc ar John thuas ar an chrann!” Fuair sé in trioblóid ansin. So (gáire) drocheachtra... CMCR: An rabh aon díoltas aige? Ní rabh. Níl sé cosúil liomsa. (gáire) Dá mbeinnsa a bheadh ann bheadh mise ag iarraidh díoltas, yeah. 142 Ag freastal ar léachtaí (nb!) Deirfinn nuair a bhí mé sa dara bhliain ar an So when I was at college, I was in second year, I ollscoil, bhí mé iontach tógtha le bheith ag goil got very fond of goin’ out and partyin’ away* an’ amach, am maith a bheith agam. Ach char chaith havin’ great craic* so, so I, I used to miss lectures. mé mórán am’ astoigh i léachtaí. Deirfinn nach I never used to go to lectures in the mornin’ or the rabh mé astoigh in, chóir a bheith, léacht amháin evenin’, and one Friday I remember lookin’ at the Gaeilic. Cuimhin liomsa, ag deireadh, ag, thart fá, timetable before and seeing that we had M. Ó C. mí Nollag, like deireadh an bliana, bhfuil fhios as a lecturer and I was like “God, I don’t agat, agus bhí mé ag amharc ar an clár ama agus remember ever havin’ him”. And eh so I used to chonai’ mé go rabh M. Ó C. againn agus dúirt mé always go home on a Friday...or no Thursday “an bhfuil sé sin againn?” Cha rabh fhios agam evening, ‘cause I didn’t, I, yeah ‘cause his lectures ‘cause ba ghnách leis na em uh léachtannaí were on a Friday, So uh yeah, I was really lucky s’aige(?) sin a bheith Dé hAoine. Agus bhínnsa ag that I passed second year, I don’t know how I‘d iarraidh ghoil chun a’ bhaile. So rach-, rachainnsa done it, but I was definitely very very lucky. I chun a’ bhaile. Ach, níl fhios agam caidé’n dóigh didn’t deserve to pass it. (gáire) ach, fuai-, pasáil mé an bhliain cibí, agus níl CMCR: but you improved after that. fhios agam, chaill sin-, mhuscail mé suas sa tríú bliain, ach sa dara bliain, bhí an t-ádh orm, cinnte Yeah, oh yeah, in third year then I got stuck in bhí sé orm. there and went – got to [be] friends with M. Ó C., got to know him. (gáire) ...... Cuimhin liom, nuair a bhí mé, nuair a bhí mise astoigh sa chéad bhliain, bhí mé iontach suaineach [=suaimhneach], cha dteacha’ mé amach ar char ar bith, agus bhí mí astoigh achan mhaidin, achan tráthnóna, bhí mé iontach maith. Sa dara bliain, ansin __?__mé liom “ó goiste(*) amach”. Agus chuaigh mé amach agus bhí mé – ó, craic maith! Choinnigh mé ag ól. Bhí mé tursach ar maidin (gáire), falsa tráthnóna, ag iarraidh goil ‘na bhaile Déardaoin (gáire). Agus sin é. But.... 143 {chuir mé ceist maidir leis an tseanmháthair (as an nGaeltacht) a bhí ina cónaí béal dorais...ach seo scéal faoina máthair mhór eile} Mamó (nb!) Oh yeah, it was just my granny is ninety-seven now. She’s em uh she’s got great memory. She’d Tá mo... mo mháthair mhór eile fós e- ar an tsaol, be able to tell you any date, she could just pick a tá sí naocha ‘seacht. Chóir a bheith, tá sí, beidh sí date out of nowhere, the sixth of June 1998 or naocha ‘ocht i mí na Samhna. Is tá sí ‘maith. Tá whatever day she wants and say “oh, it was a neart scéaltaí aici sin, thiocfadh léithe scéal a inse lovely day” or “I was wearing a bright skirt that duit — rud ar bith ar char ar bith. M-, Bíonn day”. And eh, yeah so that’s my granny. muidinne thuas aici achan Dé Domhnaigh agus thiocfadh léi dáta a phiocadh amach as — naoi déag ceathracha ‘cúig, agu- deirfidh sí “Ó, Dé Sathairn ‘séú lá de (gáire) mí Meithimh, bhí lá breá ann” an bhfuil fhios agat? Tá cuimhne acu ar rudaí iontach saofuil [=saoithiúil] (gáire). 144 Ruairí— 3F89, Rann na Feirste Carriacha Thóin an Bhaile Bhuel, tá cionn agam anois, ehm níl gnáthpeataí I was saying that em we had deer all our lives, like againne sa bhaile, tá carriacha againn, ná fiacha. from before I can remember. Em, they’re pretty CMCR: Áá em an unusual pet to have. Em, we would....like So every other pet....or every other house had a dog CMCR: Carriacha atá in aice le Tóin an Bhaile? or a cat, but we we had deer. And we started of Yeah, sin fiacha s’againne. Bhuel, carriacha a bheir with eh twelve or thirteen, but now we are down muidinne orthu. Em, ba ghnách le b’fhéidir duisin a to six, because they were attacked by dogs. Em bheith againn ná triúr déag, ach mar sin níl fágtha then I talked about the deers in the area, that 144 ach seisear, triúr mór agus triúr óga. Tháinic one escaped and the damage that it did to our madaidh orthu agus fuair siad bás. Em t-, ag éirí neighbour’s (gáire) potatoes and carrots and that. aníos bhí i gcónaí carriacha againne. Bhí siad ann And then I was talking about em how they come sula rabh mise ann, so. Bhí cionn amháin againn mar pheata — Bambi a thug muid air. Em bhí sé sa down — how dangerous they are in this area teach againn. Thóg muid é ar buidéal agus ní ‘n rud especially with nightfall when they cro-, coming is fearr má tá carriacha agat, siocair em go n-íríonn down the mountain, crossing over the road and [=éiríonn] sé dainséarach. Bhí sé róchleachtaithe le that kinda(?)... daoiní. Ní rabh eagla air agus ansin nuair a tháinig adhairc145 air d’írigh [=d’éirigh] sé cineál drochmhúinte ná bhí sé dainséarach ghoil síos leofa. CMCR: Agus cé- cén cineál carria iad? Farrow 146 CMCR: Farrow. Is as....cérb as iad ó dhúchas? (....) Níl a fhios agam. (....) Na reds, na dearga tá siad níos mó...tá na farrows níos lú. {mise ag caint faoi na fianna earrbhána atá againn i Meiriceá....} (....) Bhuel, d’éalaigh ceann amháin orainne agus rinn sé go leor damáiste. Bhris...bhí comharsana béal dorais agus d’ith sé na préataí uilig a bhí curtha aige agus ó b’éigean dó sconsa a chur suas ná, le hiad a shábháil. Ach, em but even, an rud is measa faoi ná carriacha ná go dtiocfadh cuid mhór acu ann ar na bóithre. Tá siad iontach iontach dainséarach ag teacht trasna... {Mise ag caint faoi na fianna ar na bóirthí sa mbaile} Go háirithe ag titim na hoíche anois, tá siad dailigh a fheiceáil agus iad ag teacht as, anuas, anuas as na cnoic. So, millteanach millteanach dainséarach. 144 Ná “boar”?? 145 Is é beanna an téarma ceart ar “antler”. 146 .i. fia bán, fia fionn 145 Ag scríobh aiste Em when you’re writtin’ an essay and, it’s, I Rud a chuir frustrachas? Em, deirfinn b’fhéidir dá suppose my own fault more than anything, when mbeinn ag déanamh aiste. Tharla sé cupla uair you’re when you write maybe for about an hour or anois, go mbeinn ag déanamh aiste agus eadar – two hours and you forget to save it and the next 147 dá mbeachainn [á] litreacha [=clóscríobh??], is thing the electricity will go or your computer will 148 ná stadfadh an ríomhaire agus corruair b’fhéitir freeze, and you’ve just -- it’s just two hours’ work uair ná dhá uair oibre, muna bhfuil sé sábháilte gone for nothing, wasted. And, y-, I would be able agat, tá sin millteanach millteanach olc anois, em to write stuff, but I wouldn’t be able to — like I cuireann sé cuid mhór frustrachas orm. would write it off the cuff*. I wouldn’t be someone to write summary points. I’d write it off the cuff and then I’d forget. If I had to write it again, I would remember the starting points, but I wouldn’t remember the order in which I-. And, aw, it’s so frustraitin’. Thankfully it’s only happened a few times, but it still annoys me. (gáire) 147 = mbeinn; forchanúnachas is dócha, –ochadh ón dara réimniú nó rud cosúil le bhiodh ~ bhitheadh i nGaeilge na hAlban? Nó b’fhéidir go bhfeilfeadh an litriú mbeifeinn dó níos fearr, faoi thionchar bheifeá. 148 = dá?, cosúil le Gaeilge na hAlban (nan)? 146 An réiteoir Em rud eile a chuir frustrachas orm—réiteoirí ag imirt peil. D’imreachainn149 cuid mhór peil agus uh-huh ní rabh aon ní níos measa. CMCR: An bhfuil aon scéal ar leith ann maidir le cineál droch... ehm CMCR: Nó an cás ba dhona a tharla? Cuireadh den pháirc mé i gComórtas Peile na Oh yeah, I was talking about Gaeltachta ansin – an cionn i nDún na nGall. Agus cha dtearn mé a dhath contráilte i ndáirír’ CMCR: getting in trouble CMCR: le deireanaí? An ceann a bhí... re- referees and how when they get their calls wrong that they em, they wouldn’t, they would, No, not cionn na hÉireann an cionn i nDún na they would stick firmly by it and they wouldn’t nGall. Ehm fuair mé, ticeáileadh mé. Er, fuair mé say — throw their hands up* and say “Ok, I made cárta buí ar tús. Bhí sé tuillte agam anois, ach a mistake”. And then I talked abou-, I brought up ansin fuair mé tic ina dhéidh sin. Ach tá mé the reference about the Comórtas Peile na ' deánamh gur mheasc sé suas mé le duine Gaeltachta, the Donegal Comórtas Peile na inteacht eile agus gur ‘duine inteacht eile ba Gaeltachta, where I got sent off. And I got chóir a ticeáil, ach scríobh sé a haondéag in áit booked, which I should have got book[ed], I was b’fhéitir eadar haondéan don fhoireann eile nó entitled* to it, but then, somewhere in between, haondéag ná b’fhéidir gur a dó dhéag ná trí déag my name was ticked for either it was someone on a bhí ann, ach an chéad rud eile rinn mé an dara the other team that got ticked and he put down taiceáil, bhí mé ag dúil le tic a fháil agus eleven green instead of eleven yellow, or, and or turned out(?) sin __?__ b’cause cuireadh else he- one of our other players was meant to den pháirc mé. Bhí sin (rud a chur) frustr- Agus, get booked and he hit eleven instead of twelve. anois, fuair mé go leor magadh (gáire) .... mar sin And on my next tackle where I should have got an chéad uair ariamh a cuireadh den pháirc mé. ticked, I got sent off. And there was no talkin’ and Em de ghnáth, just an rud is measa ná nuair a I was like “Come on mate*, I didn’t get ticked”. dhéanann siad agus nuair nach ... muna n- And he was like “no, no, I have it down here”. And aontaíonn siad go bhfuil sé contráilte. Like, thig I was like “fine”. He didn’t consult with anyone. le achan duine meancóg a dhéanamh ach dá It’s just— I know that they have to be strict and ndéarfadh siad “ó, rinn mé sin contráilte, gabh mo firm, because if a referee is seen to be lenient, leithscéal ní tharlóidh sé arís”, but nuair atá sé then...but e- like when it’s blatantly his mistake, just co- comh cinnte ina ndóigh, cuir- cuireann why not just hold up your hands* and say “ok...” sin isteach orm. (gáire) 149 modh coinníollach in ionad na haimsire gnáthchaite. 147 Drochrud a tharla, an bás I’ve been fortunate enough at this state in my life, I’ve only lost two family members. My Cailleadh duine inteacht, an rud is mó. E- em grandfather died and my uncle-in-law died and buíochas le Dia, níor chaill mé an oiread— chaill I’ve been pretty lucky in the family now with mé m’athair mór agus uncail de mo chuid, ach death, and - not that we’re an extremely healthy taobh amuigh de sin níor chaill mé an oiread sin de family or anything, but we’ve been fortunate and theaghlach. I, I was just saying, friendswise*, my friend died CMCR: ‘Sea when I was eighteen, in a car accident. Em just unfortunate as well, he was going to fast. He was Em, cara de mo chuid nuair a bhí mé ocht mbliana in the car on his own and unfortunately he he lost déag, fuair sé bás in, e- timpist bóthair, go ndéana his life. Dia a mhaith air, em ach taobh amuigh de sin, bhí CMCR: yeah.. ádh orm ó thaobh bás do agus ó thaobh cailleadh But other lik-, when but you see other stories daoiní.... maybe, oth- especially in Donegal with car crashes and that CMCR: I know, I’ve heard There’s there’s , it’s jus-, We’ve been relatively lucky. Again, one is too much as it is...there was a story anois, Inis Eoghain, a few years ago, and eight, it was actually last year, CMCR: yeah, I remember eight died. CU Burn (nb!) CMCR: More death, CU Burn... Rud a chur an-gháir-...Tá mé i ndéidh an ríomhaire CU Burn, yeah, I was just saying something that a fheiceáil agus bhí mé a’ coimheád ar em ar CU made me laugh, I was just watching it on eh the Burn a bhí ann ar ar oíche Chéad-, e- aréir. An internet there before I came up, it was about the cionn a bhí ann aréir. Agus bhí mé ag amharc ar(?) cúpla, er the twins. And it was about a man, his TG4 beo. So bhí mé ‘coimheád an cionn fán name was John Dubh and he had died and Charlie chúpla, agus á, bhí mé ag stealladh(?) gáirí. had stolen 4000 dollars out of his pocket and he was dead and he probably didn’t need them CMCR: Ní fhaca mé an ceann, an ceann sin. anymore anyway. So, his twin brother was Cionn atá ann fá em fear a fuair bás, John Dubh a coming from America, he was gone for fifty years, bhí air, agus e- fuair...cuireadh é. Ach tháinig cúpla and no one knew who he was, they just assumed dona chuid150 as Meiriceá agus cheap achan duine he was the ghost and that he was back for his gur gur a gur a taibhse (sic!) a bhí ann. Agus dollars and it was just a laugh a minute, chaos. ghoid, ghoid Charlie na dollars, ceithre mhíle dollar uaidh, agus shíl siad gur tiocthaí ar ais fá choinne na dollars a bhí sé agus á bhí achan rud fríd a chéile. De ghnáth, mar a bhíonn in CU Burn. 150 .i. an leathchúpla 148 “Is déagóir mé” agus an samhnas – Coláiste na Rosann (nb!) Rud eile a chuir fonn gáir’ orm, rinn muid, tá mé i It’s a game, it- we call it “is déagóir mé”, but it’s ndéidh bheith ag teaghaisc i gColáiste na Rosann really it’s a gimmick* of “ I’m a celebrity”. Em in Anagaire ansin. Chríochnaigh muid Dé Sathairn. (gáire) we we eh we just make them do things we Agus ba ghnách linn rud a dhéanamh achan didn’t, normally wouldn’t do. And it’s, but Céadaoin leo, em “is déagóir mé”, rud, bíonn e- especially, you always get a few cheeky kids so imeachtaí acu agus caithfidh siad rudaí difriúil a you want to get them back. If there is a cheeky dhéanamh, ach cuid de na rudaí a bhí acu, class you always want to get them on the stage déanfaidh siad thú samhnasach go leor agus and make them pay for what they did, and like caithfear gáirí faofa. Bhí em comórtas na gceapairí even if they have, are in class that morning and ann. Thiocfadh leo ceapaire a phiocadh ar fiú they know they have “I’m a celebrity” that pointe amháin ná ar fiú deich bpointe. Pointe evening, they’ll be a wee bit quieter and not as amháin, ní rabh ann ach em banana ná im ná rud cheeky. But like we had to do a sandwich inteacht mar sin air. Ach le deich bpointe bheadh competition where you get points for the achan rud air, bheadh iasc, banana, onion, sandwiches you would eat. You’d get ten points meacain, em treacle, bheadh achan rud againn for the worst sandwich and one point for the ar an cheapaire agus ansin caithfidh siad é a ithe easiest sandwich. Em we had eh Coláiste na le deich bpointe ‘fháil don don teach ná don Rosann dinner where everything was thrown slap- chomórtas. Cionn eile a bhí againn ná “dinnéar down* between— we had fish, olives, banana, Coláiste na Rosann”. Em bhí achan rud caite onion, ice-cream, everything, treacle, vinegar, isteach, cibí rud a chuirfeadh samhnas orainn, lemon juice, everything that you could think of __?__ é a chaitheamh(?) isteach, agus é a that would go into a dinner just slapped down*, mheascadh suas agus b’éigean daofa trí spanóg blended up and dished out*. And they had to eat dó a ithe agus an chéad duine, chuir sé amach a three spoons each. And the first (gáire) boy that ghoile ar an ardán, agus ó, bhí sé greannmhar ach had to go, picked up the first spoon, ate it, and we bhí, ag an am céarna bhí truaigh againn, truaigh saw it in reverse – let’s put it that way! Poor boy againn dó, daofa. (gáire), we did feel sorry for him, but it was hard CMCR: Agus ní rabh oraibh aon rud a ithe? (gáire) not to laugh as well. No, ní rabh! ó ní (gáire) {abairt nach dtuigim ina dhiaidh sin.....}} 149 Tuairimí frith-Ghaelacha ar an raidió Oh yes, something that angered me, it was a (nb!) story em, it was last year when the when the debate was goin’ if Irish should be optional for the Rud a chuir fearg orm...ó barr mo chionn, leaving cert, and it- myself and a friend were agallamh a d’éist mé leis agus tá sé i gcónaí i mo headed to Galway and on i102-104, i-talk, there chloigeann. Ehh ar an bhealach go Gaillimh, ar an was uh a debate going and there was this, just stáisiún “i”, díospóireacht a bhí ann fá, sula dtáinic this one man who, to say he had another view taoiseach(?) eile, an mbeadh Gaeilic riachtanach would be an understatement*. Just the way he níos mó agus fear amháin a bhí air agus just ag went on*, like “why do we need it, what’s it there déanamh an oiread cur síos ar an Ghaeilic agus sa for?” deireadh b’éigean domh agus cara de mo chuid a CMCR: ugh bhí ansin, b’éigean dúinn an raidió a chasadh as. Just like “we’re forcing it” and all this kinda stuff Ní rabh muid ábalta suí agus- just chuir sé an that just, in the end I just had to turn off the radio oiread fearg orm na mallachtaí a bhí sé a CMCR: They don’t understand if you’re aren’t dhéanamh agus na na tuairimí a bhí aige, rudaí forcing Irish then they’re forcing English.... mar sin. It’s, it was just so, such a, I hate to use it, but a CMCR: mhm D4* kinda look at it CMCR: yeah Chuir sé oiread isteach orm. or the Pale, whichever way you want to look at it. It was just such a a a biased view, your* man had. =-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=- -=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=- Drochmhúinte sa phub (nb!) Just bad manners, well I work in a bar, and bad manners towards a member of bar staff*, is Tá mé ag obair i dteach tábhairne. Agus rud a tapping your coin* on the counter to get chuirfeadh isteach orm go mór ná daoiní ag someone’s attention. And I don’t mind people bualadh an chuntair le le pionta, ná le... ag shouting “hi” or “come ‘ere” or even js- gruntin’*, iarraidh, e- ag iarraidh do chuid aird’ a any kinda noise, when they make, kinda make... or tharraingt... dá mbeadh ‘gabh mo leithscéal’ a rá, even coughing to make-, “ok, I can see you’re ach nuair a thoiseann siad ag preabadh* ar an... there”, but it’s when someone persists, taps and is ar an chuntar, cuireann sin isteach go mór orm persistent in tapping until you get there attention. anois. It’s actually the worst way to go about it, ‘cause if someone does it I will leave them, I’ll be, I’ll stare CMCR: An ndeireann tú aon rud leob? at them, serve someone else, and no matter how Ní dhéarfaidh, ach fágaim iad ar feadh tamallt. long they stand there, I’ll, they’ll be last to be Agus thiocfadh leofa bheith ag bualadh leo. Agus served. feicim iad agus ansin go dtí go bhfuil achan duine déanta agus ansin rachaidh mé a fhad leo. Agus tá- drochmhúineadh atá ansin. Sin an deireadh atá ann. Fiú dá mbeadh siad (?) ag scairtigh orm “ó, gabh mo leithscéal” ná e- even a’ scairt(igh) orm ag goil(?) “hi” ná rud inteacht mar sin, ní chuireann sé isteach orm, ach daoiní a dhéanann sin, cuireann sin isteach go mór orm (gáire) 150 Nóra—4B89, Rann na Feirste Ba dhoiligh di tosú ar na scéalta a insint (dom) i mBéarla: “Tá a fhios agat like nach maith liom labhairt i mBéarla agus An cat agus na carriacha agus an bíonn daoiní ag magadh fúm nuair a bhím ag labhairt i mBéarla” seanduine Tarlach. The adventures of Tarlach (gáire). Well if I would have to tell a story about Tarlach it would be about the time uh well.... Mar atá fhios ag achan nduine is dóiche (gáire), tá ughh! Right, bhuel uh right fan soic. Ní h-, ní chaithfidh mé tois-, cat agam (gáire). Tarlach, Tarlach Óg Ó Baoighill. ní chaithfidh mé an rud céarna a inse duit, an gcaithfidh? Caithfidh mé an scéal céarna a inse.... Agus Lassie mo mhadadh. Em ach Tarlach, is dóiche, CMCR: an scéal céanna an carachtar is mó atá sa teach. Em á, tá, téann sé Ach an gcaithfidh an tús céarna a bheith leis? suas a’ bealach, tá sé iontach tugtha do bheith thuas CMCR: No, ní chaithfidh, ní chaithfidh. ag teach amháin. Nuala an t-ainm atá orthai-se. Tá Tá sé iontach doiligh. sí iontach maith ag cócaireacht. Agus téann sé (....) isteach ar an fhuinneog corruair agus suíonn sé istigh Right, rachaidh mé amach agus tiocfaidh mé ar ais…cha dtig sa chistineach. Tá sin i gceart léithi-se ach níl sé i liom... (…..) …níl sé a dheath níos fearr…. gceart le fear s’aici (gáire). Ní maith leis sin cait ar The first story...eh about Tarlach, well as you char ar bith. Tig sé isteach ón obair agus tá Tarlach know, (gáire) Tarlach em is my cat and he’s very ina shuí astoighe ag an tábla. Ach euh, bhí sé thuas fond of goin’ up the road. He loves rambling*. And fán teach seo ar scar ar bith. Agus taobh an toigh one house in particular he’s very fond of is Nuala ansin tá áit a mbíonn carriacha(*) agus em, bíonn sé G.’s house. And he likes to climb in the window astoigh acu sin fosta, téann sé isteach fríd an and into the kitchen and sit in the kitchen while gheafta agus em ní bhíonn fhios ag na carriacha she’s cooking in the hope that she’ll, that he’ll get caidé a bhíonns astoigh san fhéar. Is tá an fhéar some food. Em but, one day, em one night he was (sic!) iontach fada. So, but, tchíonn siad an ruball up and he likes to go in this pen where the deer beag rua seo ag goil thart agus níl fhios acu agus are. There’s a deer farm em down the road. And cuireann sin eagla orthu agus bíonn siad a’ léimtigh he... he likes to chase the deer, while the deer thart achan áit. Ar scar ar bith, bhí Niall Fheilimidh, don’t know...em are afraid of what’s creepin’* in em tá sé aosta go maith, deirfinn go bhfuil sé thart the long grass so they jump anyway although he’s fá na seachtóidí, bhuel ‘chóir a bheith ochtóidí very small. So one night this old man was walkin’ b’fhéit’- Agus bhí sé sin em ag airneál* thíos ansin, home from that area, eh beside the deer farm and taobh an áit a bíos na carriacha seo, agus oíche he saw this thing in the deer pe- pen and uh ‘mháin nuair a bhí sé ‘goil ‘na bhaile chonaic sé something that was scaring them. And he could f-, astoigh in áit sin na carriacha go rabh siad ag rith he could figure out that it was red, so while he was thart agus go rabh eagla orthu agus go rabh siad ag walkin’ up the road he noticed the same thing léimtigh achan bhealach agus chonaic sé rud beag following him. And he, this concerned him (gáire) a rua agus och chuaigh sé chun a’ bhaile agus dar leis* lot...so much so that he rang back to where he go rabh an rud rua seo á leanstan suas a’ bealach came from, Nuala’s house, and said that there was agus chuir sé glaoch ar ais síos ag Nuala agus dúirt something wild in the deer pen (gáire) and that it sé, “Tá rud inteacht amuigh ansin, rud inteacht ... cat might be dangerous for the children to be playing fiáin, b’fhéitir. Tá sé níos mó ná cat agus tá sé níos lú around there - to keep them indoors when it gets ná madadh. Ach b’fhearr daoibh a bheith cúramach late. And em, (casacht) he said it was bigger than agus gan na páistí a ligean (gáire) amach” (gáire). a cat but smaller than a dog, and it’s just wild. Fuair sé gloiní ó shoin. (Gáire). So eh, tá sé, ní- níl (gáire) But since he he he invested* in a pair of eagla ar a’n nduine ó shoin. Fuair muid amach go b’é glasses and we realised it was Tarlach all along Tarlach a bhí ann agus fuair Niall Fheilimidh péire (gáire). So that was that. gloiní, so tá achan rud i gceart (gáire) anois (gáire). So sin scéal amháin... 151 Frustrachas agus an bus CMCR: aon rud a chuir frustrachas ort? Ó Jesus, bhuel, tá mise rua, cuireann cuid mhór rudaí frustrachas ormsa go furast, rófhurast. Ó, bhuel, corruair bíom a’ búirthigh*151 agus níl fhios CMCR: About frustration and the bus agam but go smaointíom liom fhéin “‘bhfuil, Frustration and the bus (gáire). Well yeah, that ‘bhfuil an trup sin ag teacht asamsa anois? (gáire) was the first day my cousin went to secondary Ná caidé a tharla(igh)?” Níl smacht ar bith agam. school. And we were in the same bus. She’s from Corruair nuair a chailleam mo chloigeann*, tá sé the same area. And when it em, when her her bus caillte so cha dtabhram fá dear ar char ar bith. stop, when it came to her bus stop she got up out Em, goidé a bhí ann? Och, lá amháin bhí mé ar an of her seat to leave the bus and em, and when she bhus agus seo an chéad lá do mo chol ceathar a did someone shouted from the back seat “sh- sit bheith ar an bhus, bus na pobalscoile, agus em the fuck* down!” and I got really angry and stood sheasaigh sí suas ar scar ar bith le fáil don bhus ar up and screamed “shut up!” (gáire) in front of the barr cabhsa s’aici agus em e- (gáire) dúirt duin’ whole bus. Absolutely screamed it. And then uh inneacht ar chúl a’ bus dúirt siad e- “suigh síos, em everyone was kind of shocked and appalled* sit the fuck* down!” a dúirt siad, ag by my behaviour. Em, and then a few of the same búirthigh* amach mar seo agus thiontaigh mise lads* that were down in the back seat came to me thart (gáire) agus just dúirt mé s-, bhuel, thoisigh later to apologise and it wasn’t actually aimed at mé ‘bhúirthigh* “shut up!” (gáire) agus so, bhí her, it was aimed at someone else. Which I siad…. thuas... bhí mise ...(s)na suíocháin tosaigh believed, ‘cause it wouldn’t make sense for them na laetha(*) sin. Just scairt mé síos an bus “shut to shout that at at someone at some poor wee up” agus bhí achan duine comh suaineach girl who was startin’ secondary school at first. [=suaimhneach] agus, y’know, súile móra ‘rthu. CMCR: who was getting off the bus. Bhí siad a’ deánamh, “caidé jeez- caidé a tharlaigh anseo?” So d’imigh mo chol ceathar Yeah, so I kind of acted before I thought which I Siobhán don bhus ansin. Agus tháinic cupla duine do a lot sometimes. A lot sometimes.... a lot de na leaids* a bhí ina suí ‘chúl a’ bus, tháinic siad (gáire). aníos chugam agus dúirt siad “á! t- tá m- tá muid {ag gáire faoin mBéarla aisteach a dúirt sí— “a lot” a bhí i buartha ní rabh muid á ráit sin léithese, bhí muid á gceist aici} ráit le duine inteacht eile” (gáire). Gasúr eile ann... dena cuid (sic!) cairde. Agus bhí mé like “ó!” Bhí mé cineál náiriste(*) but ag an am céarna bhí mé ag gáirí liom. 151 C.O. búireadh 152 Meas ar an Dúlra CMCR: [an scéal faoi na] lóistéirí....whatever that is in English? But, go ginearálta na rudaí a chuireann Lodgers? frustrachas orm ná nuair nach dtuigeann daoiní, nuair nach nach bhfuil em an urraim ná an meas CMCR: and the bruscar and the bus to Dobhar céarna ag daoiní ar an rud atá meas agamsa air. Yeah, that really grinds my gears*. Em yeah, we Agus cosúil le, tá’s ‘at, just thart… fiú an dúlra we made a community effort* about two weeks anseo in Rann na Feirste. ago to pick up rubbish and we cleaned the lake CMCR: Brúscar __??__{focal nach féidir liom and all this. It was about twenty of us out all day cloisteáil i gceart ar an taifeadadh} ar chuid de na with strimmers and all that and we cleared em a bóithrí? lot of rubbish and then the County Council came and collected it all. And then since, there’s Chaith mé lá amuigh le thart fá fiche duine anseo wrappers and crisp bags and plastic bottles um ag piocadh suas bruscar agus deireadh sin everywhere, because of the students,153 the summer college students. And they don’t care like, CMCR: An tseachtain seo caite no rud eicínt? they think, I mean if they, they come from like Aye, seachtain s’chuaigh thart ná b’fhéitir coicís ó cities and if they did that in cities they would get shoin anois, sula dtáinig na lóistéaraí152 ar char ar fined for it. And I believe the fine in Galway is bith agus anois tá bruscar achan áit agus (gáire) 1500, alone. I think that varies depending on the County Council, but em they don’t care and the CMCR: Na scoláirí ba chúis le-? other thing they do is, they don’t stay at the side of the road when cars pass. They don’t Just ‘cause ...na scoláirí, ‘sé. understand that that the roads are... CMCR: for cars they aren’t on motorways — the cars have to get by them. CMCR: probably in a big pack. Yeah, a big pack, they always have to travel in like seven, the width of the road, not even after each other. But yeah, that’s... 152 lóistéirí sa Chaighdeán Oifigiúil 153 /ʃtju:dənts/ 153 Lóistéirí i nDobhar CMCR: Dobhar? Agus rud eile atá bainteach le na lóistéaraí i The door? What? mbliana a chuir isteach go mór orm: i gC-, i Coláiste Bhríde, tá cuid mhór acu thíos i nDobhar CMCR: Dobhar. The place. Buses. anois. Tá dheá, dheá bhus lán acu ag goil síos go Oh yeah, em Ranafast summer college has been Dobhar agus níl ach thart fá ocht teach ar an open since 1926 and at the start there were lots of bhaile le lóistéaraí iontu agus níl ach thart fá houses here keeping students and usually there ochtar lóistéar in achan teach, seachtar ná ochtar. would be about fourteen to uh up to f- between Tá bean taobh na coláiste, taobh an áit a let’s say twelve to twenty-two in every house, not (d’?)fháganns an bus, agus níl ach seachtar sa every house but a lot of houses. (casacht ) A lot of teach aici, seachtar lóistéar. Agus tá dheá bhus lán houses where people would be happy to keep ag goil síos achan lá go Dobhar. Ní achan lá, trí u- them. And I know the number of the.... mná ,trí uair sa lá, ná... Bíonn siad anseo ar maidin toighe or uh that these uh I don’t know what ansin téann siad ar ais. Bíonn siad (ann) fá choinne you would call mná toighe...the the people...the dinnéir, téann siad ar ais ‘choinne lóin, ansin em women that keep the students and feed them tarann siad ar ais ‘na céilí. So, bíonn siad ‘goil suas and all this. That dropped. But whe- when when agus anuas ansin agus ní costas- we were in an economic boom* there were a lot of CMCR cén fáth? Ab é nach bhfuil daoiní, muintir students coming down and eh on these courses na háite sásta....? about – all the courses were always booked out— there was about 400 on the first two courses and Ní hé. Níl costas beag ar bith le bus a reáchtáil. Sin then maybe about 500 on the last one. A lot. A agus ní hé nach bhfuil... agus ní théann siad thart lot. And then they couldn’t ..the...Rann na níos mó ag cur ceist’ ar dhaoiní. Agus cibí caidé’n Feirste couldn’t handle the capacity* em so they greim atá ag mui(n)tir Dhobhair orainn, chan fhuil started sending the students to Dobhar. They’d ‘fhios agam go mb-, go b’é greim dlíodh ná caidé, still attend the classes in the college but they’d em an bhfuil conradh déanta acu?, ‘bhfuil fhios send to students to Dobhar...to eh lodge* there I agat?, em leo–, ‘cause nuair a bhí rudaí a’ goil go suppose.... lodge*...yeah? No. To stay there the maith cúig bliana ó shoin b’fhéitir, em bhí bh- night...and whatever else. But now, not, the b’éigean daofa ghoil go Dobhar agus b’fhéitir courses aren’t full and like the houses around here ansin go dtearn siad...níl fhios agam, but, em ach have about seven students per house. Seven or tá cuid mhór ar an bhaile nach bhfuil sásta eight. I haven’t heard of anyone getting any more ’shiocair sin agus...An rud atá.. (gáire) atá mé than that and every day two busloads still leave 154 ‘ghoil a..níl stád(?) orm anois le lucht na from Dobhar. That was the amount that would coláiste. leave when the course was full and what I can’t understand is why there’re busses are leavin’ still when there are empty houses here and like the mná toigh aren’t ...are only getting half the amount and they’re... they... they depend on that income. CMCR: Yeah, sin fíor, hmh It’s ridiculous. I don’t know if there is a legal contract or anything but.... 154 stad, stádas?? 154 Tír gan Teangaidh, Tír gan Anam CMCR: Coláiste na Rosann and “tír gan anam....” That’s hard to explain in English, isn’t it? Well, I used Ach nuair a bhí mise ag teagasc ansin thuas in to teach in Coláiste na Rosann in Anagaire um in the Anagaire, Coláiste na Rosann, bhí gasúr i mo rang short summer course and the pupils would have been agus b’éigean domh míniú daofa caidé an about twelve to thirteen year-olds, that’s what it’d be tábhacht a bhí leis an teangaidh agus bhí “tír gan {an-chiúin}, twelve, thirteen, fourteen, and em we teanga, tír gan an-”, ”tír gan teangaidh, tír gan used to teach them. There was this “tír gan teanga, anam” scríofa agus bhí siad a- “Goidé, goidé atá tír gan anam” —it’s “a country without a language is a seo a mhaíomh?” Agus scríobh mise síos ar a’ country without a soul”. And I was explaining this to ....scríobh mé suas ar an chlár dubh é agus bhí mé them and I asked them what the difference was a’ rá, “Bhuel, goidé’n duifear atá eadar muidinne between us and other nationalities. And they gave me various answers - kinda general enough – food, agus tír ar bith eile?” Agus thug siad cupla sampla whatever else. And then I was sayin’ all that food is ‘s agus dúirt mé, “Caidé’n duifear eadar tír here we can get anything, really, we want. And then I s’againne agus n- e- na Sasanaigh, na daoiní sa tír asked them what the difference between us and the seo is na Sasanaigh?” Agus dúirt gasúr amháin English are, which is usually a sore spot* (gáire), and “Oh, we get the dole”. Hóbair gur bhris mo em eh one of them said “Oh, We have the dole (gáire) chroí (gáire). Agus em, ach mhínigh mé ansin and they don’t”. And that’s pretty sad. Em, and so I daofa, ‘bhfuil fhios agat, gur teangaidh cineál explained that we have our language and that’s the féiniúlachta atá againn agus rudaí mar sin agus main thing that separates us that gives us kind of em, y’know, bhí cuid mhór sa rang agus a...féiniúlacht, I suppose, personality (gáire), I don’t d’aontaigh siad agus bhí breá sásta leis sin, ach know. And em most of them agreed with that and they were happy and, you know, they were happy to be on bhí fear amháin ann agus just níor aontaigh sé the course and to be learning Irish an-. But one ar char ar bith. Agus dúirt mise, “Bhuel, caithfidh (casacht), one fellow* in particular, he was sittin’ up in tú í a fhoghlaim agus caithfidh tú seo a dhéanamh the front, and he didn’t agree with this at all and I don teastas sóisearach.” Agus dúirt sé, “I don’t asked him or I mean, “Why? Well, you have to learn it because my sister is in a... private anyways, you might as well enjoy it. If you hate it you school in Dundalk and she doesn’t have only make things harder for yourself.” He said, “Well, I to do Irish.” Ca’ tuighe nach rabh a fhios don’t have to learn it ‘cause I don’t have to do it for my againne fá dtaobh do na scoltacha seo? ‘Bhfuil a junior cert and my leaving cert.” I said, “Everyone has fhios agat? Scoltacha.... to do it.” And he said, “No (/noʔ/), my sister’s in a private school in Dundalk, and she doesn’t have to have CMCR: Cén fáth a rabh...cén fáth a rabh sé ansin? to have to do, do— study Irish.” So, I don’t know if Bhí sé ansin—chuir mé ceist air. Sin an chéad these schools are a secret or whatever. But have cheist eile a bhí agam, “Ca’ tuighe a bhfuil tú since... I’ve heard about a few schools that have this anseo?” Dúirt sé, “My f- my dad promised me kind of... a pellet gun if I stayed the three CMCR: that aren’t state supported, that can do what weeks.” (gáire) they want or something? CMCR: Ar chuir tú abhaile é má bhris sé na Well, oh is it? Yeah, I suppose private schools. But at rialacha ag labhairt Béarla nó rud eicínt? the same time it was ridiculous* {abairt an-chiúin}. And em I asked why did he come on the course then Bhuel, cha dtiocfadh l-... Thug siad an rang is and he said that his dad promised him a pellet gun if he measa domhsa. ‘Cause mise an duine is óige, mise stayed for three weeks. I think if he was my child and an múinteoir is óige a bhí ann. Cé....ar scar ar he was this contrary* I would promise him a pellet bith…e- (gáire) no… Bhí mé níos óige, bhí níos mó gun too. cáilíochtaí agam ná leath de na daoiní a bhí CMCR: (gáire) Just to get him out of the house? (gáire) astoigh but thug siad an rang is measa domh. You couldn’t please him you couldn’t please him. Agus duine ar bith nach rabh maith sa rang eile CMCR: Och. chuir siad isteach...sin, sin, sin an scéal ansin. Same fella. 155 An Plucaire Rua (nb!) Q: People’s perception of you. Yeah, they don’t know me. They think I’m kinda angry or full of myself* or ...what was another CMCR: ...cineál drocheachtra, drochthaithí a bhí one? I don’t know. Like people come out with the agat le duine nach, nach bhfuil aithne agat, aithne weirdest accusations*. Sometimes like,“oh, I told mhaith agat air, cineál strainséir... you you wouldn’t like this student” or something, Bhí, yeah...óp! “bhí, yeah” tús maith155 (gáire)! you know, general things?, or... Eh, daoiní nach bhfuil aithne agam (....) Tarlann CMCR: There was this guy in Leitir Ceanainn. The sin cuid mhór ...‘cause tchíthears domh nuair uh teacher or something —a professor you said? nach bhfuil aithne ag daoiní orm, ná b’fhéitir go Oh yeah. just síleann (gáire) {ag gáire de bharr an fhocail Bhéarla!}, go síleann siad nach duine deas mé nó CMCR: That was connected with it. rud inteacht. Dúirt cuid mhór daoiní go go go He was a professor, a lecturer in design. Oh, what bhfuil mé cosúil le, go bhfuil mé lán domh fhéin* was it? Graphic design, that’s what it was, and he ná rud inteacht. Ná go bhfuil mé (gáire), cuma said, “You have a really cheeky* face.” I didn’t feargach orm i gcónaí ná rud inteacht. Deirfinn even say anything. I was told that a few times “A gur sin...mar gheall ar an ghruaig. (gáire) really cheeky face” or “a really animated face”, or Ach, áá, tá scéal agam anois ach tá an páirtí eile something. And or I’v- I’ve been told by my a’ labhairt i mBéarla... teacher before, she said “I thought that when you came in the door in first year that I would have CMCR: Tá sé ceart go leor... is féidir é … real problems with you, that you’d be really bold.” I think that’s that’s another thing, really bold like, Chuaigh mé go…Institiúid Teicneolaíochta Leitir ‘cause some people eh, like I remember in first Ceanainn ar lá oscailte a bhí acu ansin agus dúirt year when I’d be put into class they would assign fear liom, fear, léachtóir do chúrsa inteacht, em you seats and I’d always be up the front (gáire), cúrsa dearúcháin*156. Dúirt sé, “You have a you know ....{gáire agus an caint, cúpla focal nach very cheeky face!” dtuigim}.... But I was quiet enough like in first year, (An bheirt againn ag gáire) I only started (gáire) coming out of my shell* in about third year, I’d say. CMCR: Céard a dúirt tú? CMCR: Is that is that in.. Och, ní rabh fhios agam caidé le rá. Bhuel, bhí mé In sec- in secondary school. Just a really cheeky* ag gáirí. (gáire) face. But aye, but sure, I suppose I did the same thing, I mean, I know it’s it’s terrible to judge, but you do that automatically when you see someone. CMCR: yeah they kind of You just, automatically in your head you’ll have a perception of them before they start talkin’. And a lot of the time that will change obviously if you get to know them, but I don’t know, you might be right (gáire). 155 De bharr go ndúirt sí “yeah”, focal Béarla... 156 Ainm briathartha cumtha (aici?), as ‘dearadh’ is dócha. 156 Coppers agus an tachtadh (nb!) CMCR: [scéal faoi] Coppers? Agus ansin chuaigh mé....chuaigh mé g-... cá áit a Yeah, Copper Faced Jack’s the biggest hell-hole* rabh mé? Ó, i mBaile Átha Cliath. Bhuel, is iomaí* in the world. It was my first time there and some drocheachtra a bhí agam le daoiní nach bhfuil a fella* tried to actually choke me. He didn’t even fhios agam i mBaile Átha Cliath... like, I don’ know, weh, he was he was trying to dance with my friend and she was trying to get CMCR: Coppers? away so I just flipped* her away. And then he got ‘Sé, Coppers. Chuaigh mé isteach agus rinn fear he got thick*(*) with me, and I said, “Listen,* it’s iarracht mé a thachtadh. (gáire) Agus dúirt sé, not happening”. But once he got that line he nuair a mhoithigh sé mé ag caint dúirt sé, figured that I was from the north and that I should th “You’re from the North, you can burn rot in Hell and that I should be at the 12 of July in Hell,” em, “Shouldn’t you be at marches ....the Orangemen. So that was a lovely the Twelfth of July marches?” Nó rud first night in in.... out in Dublin. inteacht mar seo. CMCR: Did you throw some Irish curses at him? Agus ó! Bhuel, b’fhéitir go smaointeoinn ar Yeah, I tri- tried to I tried to, I just turned around chupla cionn eile anois nuair atá mé...... and walked away like, I was amazed that I didn’t actually like hit him or something for saying that. But I thought, but you see, I was with my new housemate and I thought “I’ll keep it cool in front of her ‘cuz I don’t want her to think she’s living with CMCR: you’re nuts? a psycho*”. Because usu- I’d be I’d be really angry. So, I just turned around and then he tried to choke me from behind (gáire) with his elbow. But, yeah, good times. ...Agus ansin nuair a bhí mé astoigh in agalla(i)mh (/-v/)157, daoiní a bhí ag tabhairt na hagallaimh, bhí beirt acu ag gáirí le chéile nuair a bhí mé a’ caint le duin’ inteacht eile astoigh ann. Sin rud eile. Sin, is dóichí nach, nach, b’fhéitir nach b’é sin drocheachtra le duin’ inteacht nach bhfuil fhios agam. Níl fhios agam. 157 uatha nó iolra?—deacair a rá. 157 Timpiste gluaisrothair (nb!) It’s probably like the worst news, worst sudden news —I haven’t really lost any one like, close to me yet, thankfully [cnagann sí ar an mbord]—but {Q: drochrud a tharla le duine muinteartha dhuit} I mean, in the case of my uncle and my granny it’s like loosing someone, but it’s been really dragged Rud amháin is meas-, bhuel, an chéad rud, out. So it’s kinda—I kinda sometimes wish that it m’uncail, bhí sé i dtimpiste, em le rothar....tá fhios, just happened then that day. I know it’s kind of motorbike, le rothar gluaisteáin. Agus em, i lár horrible to say, but it’s five years later and it’s mo ardteist-, i lár na hardteiste domhsa, bhuel, ag the same stage. But em uh yeah, just gettin’ that tús na hardteiste, an chéad lá ach bhí sé news and durin’ the leaving cert was kinda crap*. críochnaithe, so...bhuel, sin an rud is measa, sin Em, because it was in the Isle of Mann that it an rud is measa a mhoithigh mé, sin an rud is happened, in the Isle of Mann, and then he was in measa a bhí agam feiceáil, é ina luí ansin (agus) Liverpool and then he was, so he was kinda being achan rud, na cáblaí seo uilig ag teacht amach as. carted all over, and it had to be in Liverpool ‘cause Agus bhí tairne astoigh i lár na héadan158 (sic!). that was the head injuries — like the top place CMCR: Cén chaoi...? between Ireland and England for that. And then Fá choinne an brú insa chloigeann. Sa dóigh go em, and then seeming him then on life support dtiocfadh leo an brú..... and all these things hanging out of him and CMCR: ‘Sea apparatus to help him even breathe—the most Níl fhios agam caidé’n dóigh, but, tá sé cineál basic thing. That was the most shockin’ thing like, cosúil le, an dóigh (gáire) a tchíonn tú ar nothing can prepare you for that. Since we see Frankenstein. Tairne mar sin. nearly see everything on the TV, that we would become kind of cold in that sense, that only seeing things like that don’t really doesn’t bother you ‘cause it’s in movies, or films all the time. CMCR: but someone you know though But if (it’s) someone you know though, Jesus Christ, it’s a shock to the system. And em yeah, so that was it. 158 Meascán de an éadain agus na haghaidh, is dócha. Rud ar nós “eolas mhaith” i gConamara, faoi thionchar “aithne mhaithe”. 158 Néaltrú agus ag tabhairt cic don mhadadh (nb!) Rud fadtéarmach ná mo mháthair mhór, just Yeah, she has dementia* so we expected anger rud, leanann sé ar aghaidh agus íreann [=éiríonn] towards children because em people with sé níos measa. Cuimhne. dementia* think that they have to be, they can, it CMCR: Aon rud ar leith? is a very manipulative* state of mind*. Em eh like, Em no just, ír-, corruair íreann sí feargach le when you leave her, like if you’re just visiting she mo dheirifear159 bheag. But, bhí muid ag dréim says “don’t leave me, don’t leave me” and then leis sin, léigh muid e- go n-íreann daoiní atá tinn she’ll cry and you know, you’ll be more upset than mar sin, go n-íreann siad feargach le páistí níos her, ‘cause she’ll forget in another five minutes. óige. Mar go bhfuil fhios acu nár cheart do na But she she’ll get angry now with my sister páistí, ba cheart go mbeadh siad, siadsan i sometimes. And you know, you just know that she gceannas ar, caidé?, múineadh na bpáistí agus ní wouldn’t be at that craic* if she was alright. an bealach eile thart. Ach ghníonn sí rudaí CMCR: yeah, yeah corruair, lá amháin bhí sí astoigh agus thug sí cic And the dog, kicking the dog, that doesn’t fly*. don madadh. Cic beag, ní-, níor ghortaigh sí mo She kicked the cat as well. Not Tarlach, my cat, mhadadh but her own. And em, Mom was watching her and CMCR: do dhreifiúr? she sai- and Mom turned around and she said “I didn’t kick the cat” (gáire) and mom said “ you did No, mo mháthair mhór, thug sí cic beag do Lassie. kick the cat”, “I on-, only a wee bit”, “you Níor ghortaigh sí Lassie. Bhog Lassie. Ach chuir seo shouldn’t kick the cat”, “It’s alright”, you know fearg ar Shaorla. Agus dúirt Saorla “ná tabhair cic this kinda “I didn’t kick the cat”. But yeah, just ná ...do Lassie!” Agus dúirt sí “óh huh!” (gáire). being angry, like but, with children and, you Rinn sí rud mar seo “huh!” Agus ansin bhí sí ag know, and being very paranoid*. If anyone is deán- deánamh go mbeadh muid cineál olc laughin’ at any joke she’ll think you’re laughin’ at daoith’ ansin. Go mbea-, nach mbíonn muid160 her and stuff like that. Em, tá sí, tá sí in home maith daoithe. Bíonn, but like, just, nuair a anois le tamallt. Em so... íreann sí feargach mar sin, tá a fhios agat nach b’é an duine céarna atá ann. CMCR: Tharla sin cupla uair, bhuel.... Is g- bhí Gandja astoigh f’choinne operation. CMCR: Sin ceann… máthair do mháthar? But tá sé alright like. But as in respite. Tá sí Máthair mo mháthara, yep. i home agus.... 159 cf. Ó Baoill, 1996: 132. 160 = aimsir fháistineach! 159 Comórtas peile na Gaeltachta (nb!) CMCR: Ceann amháin ceann fágtha...Naomh Ceist: Aon rud spéisiúil a tharla ag comórtas peile Muire agus an and uh the the your friends from na Gaeltachta? Belfast. Bhuel, ní rabh...níor stad muid an oíche sin! Oh, Comórtas Peile na Gaeltachta? Bhuel e-, an rud a bhí ann, ná bhí Naomh Muire e- CMCR: Yeah ag imirt Laochra Loch Laoi an lá dár gcionn, er an Oh, my friends from Belfast. Well, in general lá ina dhéidh sin, agus (gáire) em bhuail Laochra Belfast people are very noisy anyway. Loch Laoi greadadh* ar an fhoireann a bhí siad a dh’imirt roimhe sin. Tríocha trí pointe sa duifear. CMCR: (gáire) Gread....ghread* siad iad, ó. Slad* orthu. An And em my local team were playing the Belfast cluiche deireanach a bhí ag Naomh Muire, bhí sé team the day after, we went out that night, but iontach closáilte {.i. close-áilte} ag an deireadh, the day after, the big game was on. It was the iontach iontach iontach closáilte. ’Chóir a final. And the Belfast lads were sure they were bheith nár bhain siad ar char ar bith. Bhí siad a’ going to win because they hammered* the team cailleadh, cúig pointe, deirfinn. Agus chuaigh sé that they played before that by thirty-three points. isteach in...am breise agus deireadh seo agus And Naomh Muire, my team, only barely came bhain siad ansin sa deireadh. Agus an lá sin a bhí back, so, and they went into injury time and extra Laochra Loch Laoi agus Naomh Muire ag imirt, bhí time and all that. And em, so they were sure, and ceithre chluiche imrí {.i. imrithe}...goil a bheith thought to myse-, honestly, I thought that they imri- imriste (*) ag Naomh Muire an lá sin, ach ní were going to win it. Em, but they didn’t in the rabh ach triúr a’ goil a bheith imriste (*) ag e- end, but they were sure that they were going to Laochra Loch Laoi, ar an ábhar sin, ní bheadh siad win it and they had all these chants and they had comh tursach. Agus em.... all these chants and they were giving it loads* in the bar, you know (gáire)? And once myself and CMCR: Bhí tú ag súil le.... my friend __’cuz she___ drinks __and all/you Bhí mise ag s- dréim go ndéanfadh siad cionn know(??), so we went over and we were like trom* orainne i ndéidh an rud a rinn siad ar an commiserations,* you know, we’d (say), “Good mhui(n)tir eile. Eh, ach bhí, nuair a chuaigh luck you’ll need it tomorrow, good luck”, you muidinne amach an oíche roimhe sin le ghoil know? And this kinda craic* and they were, they amach, ní rabh an cluiche ann go fóill. E- bhí were, and that only made their chant louder and Laochra Loch... bhí ...muintir.... lucht tacaíochta, ó louder and all this. But it was good craic* em just bhí siad comh callánach! Bhí siad cinntí go havin’ a laugh like that, it kinda makes you look mbainfeadh siad é. Agus bhí siad ag tabhairt for- more, look forward more to the game more I “Sasanaigh” ar mhuintir na Gaeltachta agus bhí s’pose. siad ag... ó bhí siad comh cinnte daofa fhéin. Ó CMCR: yeah bhí. Bhí sé acu. Sin an rud. Bhí sé acu. Em, agus bhí cuid mhór eh, bhí cuid mhór amhráin cumtha Em, but it was a good game. No doubt about acu fosta. Em daofa fhéin, ní hé, ní hé rudaí that! Very close. malltacha but em... mallachta... ach rudaí just CMCR: because you won! rudaí úra, agus ní rabh a dheath againne. Ach bhí Yeah, but it was very very very close. And cupl....bhí muidinne astoigh sa teach tábhairne although that was the minor league, the major chéarna is muid ag ól linn. Is nuair a bhí cupla league, there was a maj- a m, well, I’d suppose deoch...(gáire)...chuaigh muid anonn ansin, is dúirt you’d call them....well, I don’t know. muidinne: {{ar lean, an chéad leathanach eile}} 160 “Ádh mór oraibh amárach, beidh sé ‘dhíobháil The major league game was after that but minor oraibh, ádh mór oraibh!” league game is what we were in and it was the final and there were, and we had as much noise Agus chuaigh muid thart orthu uilig agus cineál as anyone. Whoever like. Like, there was more just {{ag cogarnach}} “ádh mór, ádh mór oraibh atmosphere in our game than the the.... amárach, beidh sé ‘dhíobháil oraibh, tchifidh mé amárach sibh,” agus dúirt siad(?), “An bhfuil tú ag CMCR: More local would it be? Who was in the iarraidh mó gheanzaí fá choinne an lae other one? amáraigh?” haha {{ag déanamh aithrise ar Ghaeilge It was em Fál Carrach, no Cloch Chionnfhaola fhoghlaimeoirí Bhéal Feirste!}} (gáire) Is (dúirt) mé, and Moycullen. Like, they were in a higher league, “Níl, ach b’fhéitir go mbeadh sé ‘dhíobháil ortsa fá if you get me? Division. Yeah, league on(?) choinne deora do aghaidhe a thriomú!” (gáire) division, whatever we were like. But we had like CMCR: Sin a dúirt tú fhéin? the best atmosphere. And em one fellow* lost three teeth (gáire), one fellow* from the other Yeah (gáiré), agus choinnigh sé ‘goil mar seo i rith team. na hoíche, mise agus Máire ag déanamh an mhuc*161. Agus de réir mar a bhí an… ólachán CMCR: In the game? (sic) ag goil, bhí sé ag éirí níos measa (gáire). Ní Yep. He walked into one of our guys* (gáire), thiocfadh linn gan ....ó bhí...bhí an cupl ... Bhí Duffy. Duffy the dentist a thugann siad air anois. Máire iontach maith. Em na rudaí a thagann sí amach leo. Ó just, cha dtiocfadh liom CMCR: Walked into his... smaointeamh orthu anois, gan í a bheith ann... ná...em an atmasféar (sic!) céarna....ach just Dentist Duffy. (gáire) Anyway, sin é? nuair a smaointíonn tú…níl fhios agam….ar luaigh CMCR: Sin go maith. sí a dheath? Caidé an cionn a….? 161 D’aistrigh sí é seo mar “acting the eejit”, agus mhaígh sí gur “muc” a bhí i gceist nuair a chur mé ceist uirthi níos deireanaí. Ach seans go mbeadh ciall le “an déanamh an bho(i)c” freisin. Cf. déanann boc ‘plays a trick’ (Gaeilge Theilinn: Uí Bheirn, 1989: 28). 161 Mamó agus an fear gan ghnaoi (nb!) Bhí sí [a máthair mhór] a’ léamh an pháipéir agus (Níor iarr mé uirthi leagan Béarla den scéal seo a chonaic sí peictiúr don fhear seo agus dúirt sí, “Ó, insint....óir go mbaineann sé le caint chliste a ní rabh a fhios go rabh sí seo, go rabh sí seo pósta máthara móire i nGaeilge) airsean” agus, uh right. Agus dúirt sí, “Ní rabh siad a’ rannt amach an ghnaoi*nuair a tháinic seisean ar an tsaol”...le rá nach rabh sé dóighiúil.... bhí sé iontach greannmhar {ag cogarnaíl}... “ ’Rannt amach an ghnaoi* nuair a bhí sé sin ar an tsaol”{ag cogarnaíl}. Tá sé iontach greannmhar an dóigh....tá sí iontach ehm maslach do dhaoiní, an dóigh a n-amhancann (“n-oncann”) daoiní. Mar, bhíodh sí a’ fuáil {“fuíol”) í fhéin, a’ fuáil agus a’ déanamh coltacha agus a’ déanamh deireadh seo. Agus bíonn sí í gcónaí ag amhanc ar achan rud atá daoiní a’ caitheamh agus just na rudaí a thagann sí amach leo... Tá sí níos fearr ná bheith ag éisteacht leis an teilibhís, sin mar atá cuid den teilibhís léithese(?) is na rudaí a deir sí sin. Like uh, tá céad rud...uh, ní thig liom...Ach ní thig liomsa labhairt ar an dóigh chéarna. 162 Órla—5B91, Rann na Feirste Puisín Yeah, em, my sister’s boyfriend, em his cat had uh Em le gairid uh, pisín, ó, a thug, caidé a bhí kittens and he brought him over one day, and we ann?...a thug e- a thug buachaill-cara mo didn’t like the cat at all, but we fell in love with the dheirfiúr, thug sé anall pisín againn agus ní rabh cat and we’ve had him for a month now. And em muid le é a choinneáilt ar tús, ach tá-, cineál thit eh, maybe three days ago he went missing and muid i ngrá leis agus choinnigh muid é. Agus tá sé when I got back form my walk today he was there, againn, tá sé againn le b’fhéidir mí anois. Agus em and em, and then he went missing again, and bhí sé iontach faiteach ar tús. Ansin thoisigh [sé] a when I was on the way up to the Áislann, I found rith thart agus em chaill muid é b’fhéidir trí lá ó him outside the school there and I had to ring my shin agus ansin tháinig sé ar ais an mhaidin inniu. mum to take him back. (gáire) CMCR: Is maith an rud é sin. ‘Sé. (gáire) Agus em tháinig sé ar ais ar maidin inniu agus thug mé pláta bia dó agus chuaigh mé fá choinne siúl ar an tráigh thart fá‘n dó dhéag agus tháinig mé ar ais agus ní rabh sé le feiceáil agus bhí mé ar an bhealach suas go dtí an Áislann agus fuair mé taobh amuigh den scoil é agus b’éigean domh em scairt ‘chur, em ar b’éigean domh scairt a chur ar mo mháthair l’é a phiocadh suas. (gáire) Yep. 163 Níl aithne agam ort... CMCR: And the next story you told was about Tigh Sheáin Óig. Ó, bhí am amháin a bhí mé, em...cupla seachtain ó shin nuair a bhí mé amuigh i nGaoth Dobhair, tigh Oh yes, em.... Seáin Óig, bhuail mé le daoiní as an ollscoil ach ní rabh—agus bhí aithne súil or-, agam orthu go CMCR: About your mistaken identity kinda thing. díreach agus e- thoisigh siad a’ cur ceisteanna orm Yeah, I was em out in Seán, Seán Óg’s in the an rabh fhios agam an duine seo agus an duine smoking area and I bumped* into people from seo agus dúirt mé “Oh yeah, tá aithne mhaith college and they asked me if I knew such and such agam orthu” agus ansin dúirt siad “Oh wow, tá and I said, “Oh yeah, I know them well” And then siad astoigh sa bheár ansin. Fan go bhfuighidh mé they said, “Oh isn’t that strange, they’re inside, iad g- go dtig leat labhairt leofa!” Agus ní rabh Wait til I get them.” And they came out side and I aithne ar bith agam orthu agus tháinig siad amach said – they said, “I’ve never seen you before” And go dtí ehm an smokin’ area agus ehm agus dúirt I said, “Oh, you do. Do you remember that night siad liom, “Níl aithne ar bith agamsa orts’.” And you met me at Coppers?” (gáire) I said, “Ó tá, an cuimhne leat an am sin a bhuail mé leat in Coppers? An cuimhne libh?” CMCR: Probably didn’t remember... (gáire) So, yeah, sin an rud is greannmhara a tharlaigh a tharl – bhuel is náireach a tharlaigh (gáire) domh le gairid (gáire). Ach cha dtig liom ach bheith ag gáire fá dtaobh dó anois. CMCR: Ach ar aithnigh tú ar aithnigh tú na n- ainmn-, na hainmneachaí? D’aithin mé na hainmneacha – an aon ní (gáire) 164 Meirleach Bhí mé, nuair a bhí mé ‘déanamh... goidé?...bhí mé ag déanamh scrúduithe ansin in mí...mí Bealtaine agus em briseadh isteach i cuid mhór I came home from, I was uh studying in the library, tithe san eh, an áit a rabh mé i mo chónaí in and I came home at one o’clock, and recently Maynooth agus briseadh isteach in mo chuid there had been some muggings* next door in the comharsan agus mo chuid cairde is a leithéid. estate, and like, and a few of my friends got - Agus em tháinig mé isteach ón leabharlann, houses broken into. And I was, I went to bed and I tháinig mé isteach thart fán a haon a’ chloig ar heard someone trying to open a door then I heard maidin agus d’imigh mé a luí agus em, chuaigh mé a glass fall outside and I went outside and there a luí agus chuala mé trup taobh amuigh agus bhí were three men trying to get in. So, I rang the mé liom fhéin sa teach, agus em chuala mé duine guards and they ran away. (gáire) inneacht ag iarraidh an doras cúil a oscladh agus d’fhan mé ansin agus ní rabh fhios agam caidé le CMCR: Buíochas le Dia déanamh agus ansin chuala mé sórt buidéal ag Buíochas le Dia go díreach. briseadh taobh amuigh agus em chuaigh mé amach agus bhí mé, triúr gasúir—triúr fear, bhí siad ag iarraidh fáil isteach agus chuir mé scairt ar na gardaí. (gáire) yeah. CMCR: Céard a tharla? Ó, d’imigh siad. (gáire) CMCR: D’fhéadfadh sé a bheith i bhfad níos measa ná... Yeah, Tá a fhios agam. 165 Fearg agus Enda agus an Ghaeilge Ó nuair a bhí muid, em i mo... tá mé ‘déanamh gur Conradh na Gaeilge, they em, they, they Lá Vailintín a bhí ann, agus bhí eh, chuir Conradh arranged a silent protest against Fine Gael’s na Gaeilge, chuir siad agóid ar siúl taobh amuigh policy to make Irish compulsory (sic162). The day de chuid foirgnimh Fine Gael, em tá a fhios agat, in we went to eh Fine Gael headquarters, turned éadan polasaí Gaeilge Fhine Gael. Agus em an lá a out, the day we had arranged the protest, Enda rabh an agóid ar siúl againn, e- mar a tharla sé, ní Kenny was in Paris at the time having lunch with rabh Enda Kenny sa tír agus chuir sin fearg orainn an ambassador (gáire). uilig (gáire) yeah. CMCR: Cá rabh sé? Bhí sé...bhí sórt lóin aige le em ambassadors de chuid na Fraince nó rud inteacht mar sin. CMCR: I bPáras? Yeah (gáire) 162 Ach ba é “not compulsory” a bhí i gceist aici ar ndóigh! 166 Coppers agus an fear an drochrúin (nb!) Chuaigh mé fhéin agus mo chuid cairde, chuaigh muid amach i mBail’ Átha Cliath agus em caidé a bhí Em, I usually am em...one night we went to Club ann? Bhí muid...chuaigh muid go dtí Club an a’ Chonartha and then to Coppers afterwards Chonartha i Sráid Fhearchair agus ina dhéidh, de and one of my friends met this man and he ghnáth téamaid go Coppers ,agus d’imigh muid go seemed like a nice man and he offered us a lift Coppers agus caidé a bhí ann? Bhí muid... bhí home because, just to save us money, and a taxi Coppers thart agus bhí muid ag iarraidh tacsaí le thirty Euro home. And we all got into the car and ghoil ar ais go Má Nuad ach bhuail, ceann de mo he took-, and he went to the opposite side of chairde, bhuail sí le fear agus dúirt sé go Dublin and we knew he did not have good dtabharfadh sé chun a’ bhaile muid n- mar nach rabh intentions, so we we, even though he didn’t let sé ag ól. Agus dúirt muidinne, “Tá sin ceart go leor” agus bhí muid astoigh sa charr ar scar ar bith n-, on* anything, we were at a red light and we stop-, agus bhí cupla deoch againn ag an am seo, agus em we were stopped there and one of my friends char mhiste linn, ní rabh muid ag iarraidh tríocha put up the handbrake and em opened, she got out Euro a íoc ar tacsaí ‘na bhaile agus shíl muid go of the car and she opened the door for us and we rabh sé... shíl muid gur fear measartha...gur fear all got out and we got a taxi home. deas a bhí ann, ach ní hé. CMCR: Ó Thug sé ar an taobh eile de Bhail’ Átha Cliath muid agus bhí muid stopthaí ag soilse, soilse dearg agus e- ní rabh’s ní rabh fhios againn caidé le déanamh agus bhí muid ‘stopadh agus bhí an smaoineamh seo ag mo chara e- handbrake a chur suas agus rith muid ama– e- chuir sé na.... ghlasáil sé an carr go hiomlán orainn. Just ní-, níor dhúirt sé a dhath linn, ach bhí fhios againn na- nach rabh rud maith ar a intinn, agus ehh ceann de mo chairde chuir sí suas chuir sí suas a’ handbrake ar an charr agus e- rith muid uilig amach agus fuair muid tacsaí ansin. CMCR: Ar dhúirt sé aon rud nuair a bhí sibh a’ rith? Huh? CMCR: An ndearna sé iarracht... Ní thearn sé iarracht ar bith. Cha dtearn. Ach ní rabh...ní rud maith a bhí ar a intinn ar scar ar bith. CMCR: No, is dóiche nach rabh. Bhí sé a’ goil an bealach contráilte, yeah. CMCR: Aon rud eile a tharla le strainséir mar sin? De ghnáth, tá tá... na cairde atá liom tá cloigeann maith orthu. Tá muid measartha siosmaideach CMCR: ‘Sea ‘Sé, ní tharlaíonn a dhath mar sin, sin an t- t-aon rud a tharla ach CMCR: D’fhoghlaim sibh, is dóigh? ‘Sé, d’fhoghlaim muid ó sin. 167 An t-ádh agus dioplóma sa Ghaeilge (nb!) Oh yeah, an lá a fuair em a fuair mé mo dioplóma Oh yes, the day I got my exam results I got I got a — fuair mé céad onóracha sa dioplóma agus first and one of my friends who’s not a fluent ceann de mo chairde, níor tógadh le Gaeilic í, ag- speaker— not from a Gaeltacht area or ach rinn sí an diploma cibí, agus h- bhí sí bhí sórt anything—and she got a em she got a pass, and comórtas i gcónaí idir an bheirt againn ach bhí she wouldn’t speak to me for a week because she Gaeilic flúirseach(?) agamsa... Agus fuair sí sin em, thought I was, that, she was always competitive ‘dé a fuair sí? Tá mé ‘déanamh go bhfuair and she thought that I em, she thought that I was sí...bhuel, pas a fuair sí go díreach agus bhí éad kinda rubbin’ it in her face*, but I wasn’t, and she an domhain uirthi agus shíl sí go rabh mise ag cur, didn’t speak to me for a week, but she got over it. caid-, shíl sí go raibh mise ag déanamh sórt beag (gáire) daoithe mar gur dhúirt mé “Ó, comhghairdeas” agus __??__ agus níor labhair sí liom ar feadh seachtain agus ansin d’aithin sí d’aithin sí go rabh sí sórt, y’know, páistiúil. CMCR: ‘Sea ‘Sé. Sin é go díreach. =-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=- Freastalaí san óstán (nb!) Rud a chuireanns frustrachas orm go díreach nuair a bhíom ag obair, tá mé ag obair in Óstán na Cúirt’ Working in the bar, working in the restaurant, em ansin i nGaoth Dobhair, agus uh de ghnáth bímsa I do all I do all the work – I am usually in by myself astoigh i lár na seachtaine ag déan-, em... astoigh ar during the week, but regardless I always have to chúl a bheáir agus ag déanamh freastal ar táblaí is a split my tips with the manager who’s present but leithéid. Agus mé fhéin a ghníonns an obair uilig ach doesn’t do anything. It’s very frustrating. (gáire) cibí ‘dé’n-.. cén.... caidé’n airgead a bheireas na, uh na custaiméirí domh, caithfidh mé, caithfidh mé na tips uh a roinnt leis, leis an, e-bainisteoir. Ci- Cibí, but cha dtearn seisean obair ar bith ar chor ar bith ach caithfidh mé iad a roinnt leis. Cuireann sin frustrachas iontach orm. Sin airgead – sin mo chuid airgid is tá sé tuillte agamsa. D’oibrigh mise ar a shon! __?__ sin. (....) Cibí ‘dé a tharlanns san óstán, mura bhfuil an bia go maith ná a leithéid mar sin, cuireann sé frustrachas orm go gcuireann na custaiméirí an locht ormsa ach locht na cistine atá ann, ‘sé. Ach ní thuigeann siad sin agus cuireann sé frustrachas orm. (gáire) ‘Sé. 168 Breithlá (nb!) Nuair a bhí mé, tá mé ‘déanamh go rabh mé ocht When I was eight, when I was living in Dundalk, a mbliana, bhí em bhí cóisir agam, bhí mé i mo girl, em, it turned out* that my birthday fell on a chónaí i nDún Dealgan ag an am seo agus e-bhí an Saturday and I had my party on that day, but the chóisir agam ar lá mo bhreithlá (sic) agus thit sé ar girl who had her birthday the month previous to an Satharn. Agus an ghiorsach a bhí béal dorais that, decided to have her party on the same day as domh, bhí sí sin, bhí sí sin ocht mbliana b’fhéidir mine. Half of my friends went to her party and the mí romham. Ach, bhí sí sa rang liom fosta is bhí other half went to- went to mine. And em so, and mé cairdiúil léithe ach bhí cóisir aicise ar an lá some of them em went to, half, some of them céarna liomsa agus chuaigh leath, chuaigh leath spent some time at my party and some at her ’mo chuid cairde chuaigh siad ag mo bhr- chuaigh party. siad ag mo chóisirsa agus an leath eile chuaigh CMCR: So it all worked out. siad ag cóisir s’aicise agus bhí siad idir an dá dhoras (gáire). ‘Sé. Yes. 169 Nathanna cainte agus ní thuigeann siad Gaeilge Uladh (nb!) Piocam suas na nathanna caite ó mo mháthair agus ehm úisidim [=úsáidim] iad le mo chuid cairde ar an ollscoil. Ní thuigeann siad ar chor ar bith mé, mar go bhfuil Gaeilic e-Chonamara agus Gaeilic Chiarraí agus a leithéid sin acu. Gaeilic Rath Chairn, sin... ní thuigeann siad ar chor ar bith mé. Ach úisidim iad cibí. (gáire) CMCR: An dtuigeann tú iad? Tuigim, tuigim, yeah, ach ní thuigeann siad sin mise ar char ar bith. Deir-, deirtear gur e- go bhfuil Gaeilic Thír Chonaill iontach dailigh a thuiscint. CMCR: Bhí sé eh...bhuel ag an tús, Ag an tús.. {{ CMCR: ag caint feadh cupla nóiméad....faoin gcaoi a bhfuil níos mó taithí agam le Gaeilge Thír Chonaill le hais Gaeilge na Mumhan.}} Tá sé iontach, tá sé iontach-, anois mo chuid cairde uilig ar an ollscoil, tuigeann siad anois mé. CMCR: Níos éasca. Agus tá siad, e- ach tá cuimhneamh agam dhá bhliain ó shin, chuaigh muid sío-, bhí mise mar uachtarán ar an Chumann Gaeilig agus ní rabh aithne agam ar aon duine sa Chumann agus ansin mur- mura mbeidh(??) mo chairde. Chuaigh muid síos go dtí an Oireachtas agus bhí b’fhéidir aithne agam orthu b’fhéidir mí ag an am seo agus bhí siad ag an Oireachtas agus thoisigh siad a ráit rudaí agus dúirt siad, “Ca’ tuighe a bhfuil mise, ar dhúirt sin i, i nGaeilic Thír Chonaill? Ní thuigim é.” Bhí siad ag ráit rudaí cosúil le “goitse” agus CMCR: Thosaigh siad... Thoisigh siad a labhairt cosúil liomsa. CMCR: Cá rabh sé sin? Nuair a bhí sé i Leitir... Sin nuair a bhí sé i i gCorcaigh. CMCR: I gCorcaigh. Yeah. 170 Clíona—6B90, Gaoth Dobhair Madadh Fá dtaobh do mhadadh a bhí againn sa bhaile …e- My dog, ok. Em, I had a dog when I was about bhí cionn againn, bhí cionn agam nuair a bhí mé nine years old and we had him for about ten years. naoi mbliana agus bhí sé agam ar feadh deich Em, he died, he died then. He got hit by a car. So, mbliana ach maraíodh ansin é le carr. Agus em ní we hadn’t had a dog in a few years. And then at rabh cionn agam le cupla bliain ach fuair muid the beginning of the year, em we got a new puppy cionn i mbliana arís, cionn beag, ach níl sé, níl an and it’s only six months now, so it’s mad and it has pearsantacht céanna aige leis an seanmhadadh, so much energy compared to the other dog. bhí an cionn eile iontach suaineach Because the other dog was quiet and, y’know, was [=suaimhneach] agus mín ach tá an cionn seo ar getting old the way we remembered him, he was mire (gáire) agus e- tá (l)iar(?)163 mhór fuinnimh old, and em quiet and small, like this dog is. It’s a aige. Tá sé fós óg , so, tá sé dailigh cleacht-, fáil King Charles so its bigger and louder and it just cleachtaí [=cleachtaithe] leis arís . Ah yep tá sé barks all the time and... So there’s a big difference deas. Tá sé sé mí anois, so tá sé a’ fáil ciall go and we are still getting used to the new puppy. fóill. huh. CMCR: Cén cineál mada? Ka- King Charles atá ann. Agus em Pomeranian a bhí sa chionn eile. So bhí sé beag agus suaineach [=suaimhneach]. So tá tá duifear duifear, difríochtaí anseo. =-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=- Breithlá Oh yeah, em I had – my birthday was last week An tseachtain s’chuaigh thart bhí mo bhreithlá and we all went, well, I went for uh a meal with ann. Agus bhí mé fiche haon. So bhí mé ‘goil my friends. And I was in, in the restaurant and my amach f’choinne béile le mo chuid cairde agus e- friend from Glasgow rang me and she was wishing nuair a...i ndiaidh tamallt bhí muid ina shuí ansin me a happy birthday and then I heard her voice agus tháinig...e- fuair mé glaoch ar mo fón ó behind me and she came to surprise me. So em chailín, ó mo chara as Glaschú, agus bhí sí a’ cur, there was a big commotion* and I uh there was bhí sé a’ cur breithlá shona, bhí sí ag tabhairt great craic*, yeah. That was it. breithlá shona domh, agus ansin mhoithigh mé a guth ar mo chúl agus tháinig sí isteach, tháinig sí isteach a’ doras agus bhí sí liom agus bhí mé ar... bhí mé...bhí, chuir sé iontas bocht* orm. Thoisigh mé a‘ scairtigh agus bhí sé ar dóigh agus cha bhfaca mé í le bliain, so em sórt surprise a bhí ann. Bhí sé iontach maith. 163 = lear mór?? 171 Fleadh Cheoil na hÉireann (nb!) CMCR: About the em the music and the competition... Bhuel bhí mé, bhí muid, bhí mé páirteach i mbuíon ceoil i Gaoth Dobhair, anseo, cúig bliain ó shin agus Oh yeah, where did I start this one? Em, I was a bhí muid s-, bhí muid ag cleachtadh linn em ar feadh part, I was a member of em uh the the marching na bliana fá choinne comórtas, e- comórtais na band in Gaoth Dobhair for ten years and em a fleadh. Eh, ní rabh an bua againn sa chondaidh, ach few years, well it was probably about eight years bhí, ach bhí (an) bua againn em i comórtas fleadh na ago, we were in em the fleadh ceoil, the Irish condaidh agus ansin chuaigh muid uilig go Uladh. fleadh ceoil and we uh won the Donegal, we won Agus in Uladh bhí muid in éadan buíon ceoil eile i the Donegal fleadh and went through to the rang eile, Derryness, agus e- bhí muid ag súil le fleadh fleadh baint mar níor shíl muid a dhath don bhuíon ceoil Ulster , so at the Ulster w- we only eile. Agus bhí muid fhéin ag deánamh go rabh muid had competition against one other band, which ar dóigh. Agus bhí muid níos fearr leo164... Agus go were Derryness, and em we had performed* and dtí an lá seo, ní sílim go rabh muid níos fearr—shíl we were wait- or, we had watched the other band achan duine go rabh muid níos fearr leo. Agus perform* and we thought ourselves that w- we ansin, e- bhí bot- bhí bo- an oiread botún déanta ag were definitely going to win because the other an bhuíon eile, bhí eh, tá fhios [‘at] an slat a bhíonns band were nothing* compared to us. We thought ag an duine a bhíonns ag amharc i ndiaidh an anyway and euh, ‘cause the other band had done, bhuíon ceoil?165 had made lots of mistakes and em, the leader had CMCR: mhm, sea. dropped her her ss- stick, her leader stick* or whatever. And she was runnin’ after it. And they 166 Tá a fhios agat, an duine le an rud uilig? just didn’t sound the same as us either, their CMCR: An stiúrthóir? music wasn’t as good. So em yeah, we thought An stiúrthóir, sin é. Bhí an slat aicise agus thit a slat we definitely had won. So, then when the results agus bhí ‘rith i ndéidh an slat agus bhí an oiread sin time came we eh, the eh adjudicator* said that botún acu agus bhí muid fhéin ag gáirí, ag deánamh em, that Gweedore had got second place. So we go rabh an bua againn mar go rabh muidinne... rinn were mad, we couldn’t believe it, we were so muidinne em ár iarrachta roimhe s’acu sin. So bhí, surprised. That made us more determined to shíl muid go rabh an lá linn. Agus ansin, nuair a practice, and so went to, we went home and then tháinig sé go am na dtorthaí, dúirt siad go rabh an we practiced. And for then, those last few weeks dara háit bainte ag Gaoth Dobhair agus an chéad áit we had we were practicing every day and eh em bainte ag an bhuíon ceoil eile. Agus bhí muid fhéin ar we went to the fleadh, the All-Ireland fleadh in mire* agus bhí- chuir seo isteach orainn go mór. Ach em uh in Kerry that year and we won it then so, eh, nuair a tháinig muid chun a’ bhaile bhí muid eit- against them again. So we were happy. ...bhí siad sin in éadan-sainne167 aríst sa e- sa sa comórtas fleadh na hÉireann mar go bhfui-, an chéad CMCR: So it was worth it.... áit agus an darna háit, gheobhann na boic*, It was worth it, gheobhann na buíon168 sin fríd. So gheobhann an bheirt againn fríd ar scar ar bith. CMCR: ...worth it, it was worth it. {ar lean, an chéad leathanach eile} It was to win that one, yeah. 164 níos fearr leo=níos fearr ná iad? 165 (sic); gin= na buíne ceoil 166 .i. an duine ar leis an rud uilig 167 inár n-éadan-na? 168 .i. buíonta 172 Agus em nuair a chuaigh muid síos go Cearraí169 ansin, ag an comórtas, bhí muid, bhí muid fá choinne baint, bhí muid amuigh ansin le baint. Ní rabh muid a’goil ligint do na boic* seo uh dallamullóg* ‘fhá- a fháil orainn agus e- chuaigh muid amach agus rinn muid iarracht ar dóigh agus bhain muid fleadh na hÉireann an bhliain sin. CMCR: Comhghairdeas. So bhí sin go maith. Yeah. CMCR: Cén gléas – cén uirlis ceoil...? Ag an am sheinn mé an fídeag170 CMCR: Fideog Fídeag, ‘sea. Buíon ceoil máirseál’ a bhí ann so bhí fídeagaí, drumaí agus tambóirín, flaganna agus CMCR: Trombón—sin an rud a rinne mé fhéin Ó OK. CMCR: Nuair a bhí mé óg Seinnim an fliút ansin ach sin leis an Chrann Óg anois. Sin rud eile. 169 Ciarraí 170 cf. fídeog, (Ó Baoill, 1996: 136) 173 Aoife—7B92, Gaoth Dobhair An madadh agus an taifí Bhuel, bhí peata agam, ach fuair sé bás. CMCR: Fuair sé bás. An bhfuil aon scéal maidir leis an… Oh, Gearóid, he gave him (.i. an madadh) toffee Em ó, bhí am, like e- bhí mo dreatháir171 iontach one day to see what would happen and his jaw greannmhar leis an madadh, bhí siad ‘gcónaí just stuck together the whole day. And then (gáire) like ag déanamh tricks agus rudaí é (sic!). he woul- oh it was and it was just funny ‘cause he (gáire) Agus bhí lá amháin (ann) agus thug siad would be walking around and his jaw was just toffee dó, like agus just bhí sé ag goil thart stuck togeth-, he couldn’t do anything and then an lá uilig agus le tee-,172 l- lena just a a fiacla mum had to have him in a headlock ‘cause just, just greamaithe le chéile. Like, agus cha rabh he wouldn’t stay still, and just wash his mouth out. duine ar bith ábalta cuidiú leis. Bhí sé greannmhar. (gáire) CMCR: Céar- céard a tharla ag an deireadh? Ó, em, b’éigean do mom a a bhéal just a ghlanadh amach agus é a chur i like headlock agus bhí sé just, cha rabh sé ‘ghoil le fanacht still like. CMCR: Mada mór nó…? No, cionn beag. Ach bhí sé láidir. (gáire) 171 iolra? 172 Creidim go raibh sí ar tí “teeth” a rá! 174 Cluiche páistí – “droch-chailleach” Aríst na páiste CMCR: Na páistí. CMCR: The next one was about the children Like, tagann siad amach le na rudaí seo agus tá playing the game across the road siad just, tá siad greannmhar. (Gáire) CMCR: An cuimhin leat aon rud a dúirt siad a Oh yeah, the evil witch. Like they’d go around and bheadh…? they’d be screaming “cailleach olc, droch- chailleach, droch-chailleach” (gáire) and then Bhuel, bíonn siad thíos sa páirc linn. Agus em you’d have to chase them (gáire). thoisigh siad an game seo linn, liomsa agus na ceannairí eile— an ca- an droch-chailleach. Agus téann siad thart agus bíonn siad ag screadaigh ort “is tusa an droch-chailleach! is tusa an droch- chailleach!” Agus bíonn siad, bíonn siad ag iarraidh tú iad a chase-áil (gáire) CMCR: Cén chaoi… Tá sé greannmhar CMCR: Céard é cineál deireadh an chluife sin? Hmm? CMCR: Cineál…cén chaoi a mbaineann tú an cluife sin? Ní bhaineann tú. Just, tá siad just do leanúint an t-am ar fad. (gáire) Achan am a théann tú síos. 175 Buntáistí na Gaeilge D’iarr mé uirthi iarracht gan aon Bhéarla a chur isteach. Níor tuigeadh mé. Seachas Béarla a bheith ina caint féin, mheas sí go raibh mé ag cur ceiste uirthi maidir le Béarla a bheith sa Chrann Óg/sa champa samhraidh/sa Ghaeltacht. Bhí sí sách neirbhíseach an t-am ar fad agus ag baint úsáide as a lán focal Béarla agus níor iarr mé uirthi gan a bheith ag códmheascadh an dara uair. {Ní scéal é seo…ach tráchtaireacht ar fad} Béarla a bheith anseo? Ach sílimse gur like rud maith é [Gaeilge a labhairt sa bhaile/ó dhúchas], Yeah, it is an advantage, ‘cause it is difficult to mar like, em bhuel, nuair a bhí mise an aois sin learn, it being* one of the more difficult* anyway ní labhair mise Béarla ar bith, ‘cause i languages to learn, I think, ‘cause there’s just mo theachsa just Gaeilic a bhí ann in gcónaí there’s so much like grammar-wise* and like agus like sílim gur rud maith é like. ‘Cause e- there’d be different dialects. And I think it’s nice to buntáiste é an Gaeilic a bheith agat like. have, I think it’s a nice language. CMCR: Ó, ‘sea go díreach. Bhuel sílimsa anyway, because like, 173 shílimsa gur teanga doiligh é __??__ le foghlaim, so tá sé maith é a bheith agat. Yeah. {{mise ag labhairt fúmsa féin ag foghlaim na Gaeilge rud beag…}} Yeah so, sílimsa gur rud like…like em…an gramadach agus canúintí difriúil like. Bheadh sé 174 iontach deacair é a fhoghlaim. So is buntáiste é é a bheith ann. 173 cf. theastaíonn i leaba teastaíonn i gCorca Dhuibhne, séimhithe de bharr ginearálú an leagain séimhithe atá an-choitianta (ní theastaíonn, a theastaíonn, srl.) (Ó Curnáin, le teacht). 174 /e: ə o:ləm’/ 176 Mearaithne Bhuel uair amháin nuair a bh-, like _??_ mhí Oh that case of mistaken identity*. Em it wasn’t Eanáir, chuaigh muid amach thuas i mBaile Átha so much anger, as much shock. There was anger Cliath, le le mo chairde ón choláiste. Em bhí an but it was more like, cailín seo ann agus shíl sí gur duine difriúil mé agus tháinig sí suas chugam agus thosaigh sí a’ CMCR: Shock first. sceardaigh175 orm. Agus chaith sí an deoch orm, Oh my God what’s happening? She thought I was agus ansin bhí sí like “Oh my God, you’re somebody else and she came over and, I don’t not Lorain” nó rud inneacht. Bhí mé like “Oh know, this person must have done something my God”. Chuir sin fearg orm. horrible to her (gáire), ‘cause she just came over CMCR: ‘Sea, sin é is dóiche. Ar a laghad ní dhearna and started screaming at me and my friends and sí aon rud níos measa ná sin. then she threw a drink at us. And so we were just like “ok, let’s leave here as quickly as possible”. No, no, no. (gáire) CMCR: Do you say anything back? Oh, no. I’m not confrontational. I’m really not. I’m the person that would faint. (gáire) CMCR: It’s easier just to to walk away from it, I guess. Yeah 175 Meascán de screadaigh agus scairtigh, de réir dealraimh, focal ócáide? 177 Níor tugadh cead spraoi don chailín… {Q: Ag troid le deartháireacha agus deirfiúracha nuair a bhí tú óg?} Nuair a bhí muid óg, yeah, (gáire) ‘cause em mise an t-aon cailín sa teach le trí gasúr. CMCR: Níos óige nó níos sine? Em nuair a bhí muid níos óige like, bhí siad sin i gcónaí like em ag déanamh na cluichí seo agus “Ó, Aoife an cailín, níl sí ábalta play-áil” (gáire). Agus ah! bhí sé deacair fá choinne tamalt. Mise. Is dóiche. Ach anois tá sé níos fearr. CMCR: An bhfuil siad níos óige ná thú ná níos sine? Tá beirt níos sine agus tá cionn amháin níos óige. 176 CMCR: Mise, mise an tuine is, an té is sine, agus tá triúr eile níos óige. Sílimse gur b’é sin níos fearr. CMCR: Is dócha ‘Cause bhí dheá deartháir níos mó ná mé agus… CMCR: Is ní rabh tú in ann… Agus buntáiste daofa sin a bhí ann agus míbhuntáiste domhsa (gáire). 176 Meascán de “duine” agus “té” agam?! 178 Odhrán—8F92, Gaoth Dobhair An t-iasc bocht Tá cuimhne agam, bhí, bhí e- iasc agam nuair a My fish, yeah, it was eh, we had a fish when I was, bhí, nuair a bhí mé níos óige. Agus bhí sé astoigh i I must have been five years old. And it was, we babhla againn e- sa tseomra thíos, sa tseomra had him down in the in the back room in the agus ní rabh mé a dheath ach b’fhéidir cúig bliana house, and I remember comin’ down to mum one d’aois ag an am. Agus chuaigh mé suas lá amháin mornin’ and said to mum quite matter-of-fact-ly* agus dúirt mé le Mum, “Mum, tá an iasc ag snámh ar “the fish is floatin’” And I hadn’t a clue* that the barr an uisce” you know? (gáire) Agus ní rabh act-, that the fish was actually dead. And I must fhios agam ag an am go rabh an iasc bocht say, it pained* me deeply (gáire). It was a sad marbh. (gáire) ‘Sé, sin mar a théann sé, you moment in my life. know? CMCR: Tá sin go maith. Agus ní rabh, ní rabh aon peataí agam tar éis sin, ya know? CMCR: Tar éis sin, ‘sea. =-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-= Eagla agus an scrúdú Tá sé deacair smaointeamh ar an spota. CMCR: Tá, tá, tuigim sin. Bheinnse díreach mar an gcéanna. It was the test, yeah, well the leaving cert was, Ach go díreach ‘sé an cionn a taganns isteach i would be an obvious example of of a time I was mo chionn go díreach, you know, ná ná ag goil nervous or, you know, that I was frightened. And isteach ag an chéad scrúdú don ardteist agus ‘sé I suppose it was the first, the first exam in ‘sé an brú a bhí ort e- le cúig bliana ar, ar an particular. It was eh, it was pretty dauntin’* em mheánscoil, achan duine a’ ráit, you know, “seo an rud is tábhachtaí because everybody’s been, there’s been this build- up* for five years that people are that people are CMCR: i do shaol? tellin’ you that this, if you don’t get your leaving, i do, i do shaol agus mun- muna ndéanann tú ard- you’re, you’re, the rest of your life is ruined and ardteist maith, tá tú, tá tú scriosta ar feadh an you’ll end up livin’ under a bridge somewhere chuid eile de do laethanta” you know? “Beidh tú i do chónaí faoi droichead áit éigin,” ná... Ach eh, CMCR: Lot’s of pressure. so sin an am, is dóigh liom, is mó a bhí eagla orm ariamh i mo saol. Ag dul isteach mé, bhí mo cosa But, lot’s of pressure, so em, I suppose goin’ into ar crith agus the first test eh as I say in particular I was I was CMCR: Gach scrúdú nó an chéad cheann? was very frightened. And you’re frightened that you’re going to forget everything that you’ve Sin é...An céad cionn, ceapaim an cionn is measa. Chuaigh mé isteach agus, you know, tá an eagla learned in five years and that you’re gonna go sin ort go téann tú isteach go nd-, you know, go blank* and the day, but, after that day, the other bhfuil tú chun dearmad a dhéanamh ar gach rud a tests, although I was nervous, I wasn’t as d’fhoghlaim tú le cúig bliain, agus you know, sin frightened as I was for the first one. an eagla. Tar éis an chéad chionn, ceapaim, cé go rabh mé neirbhíseach, ní rabh an oiread eagla orm, ya know? 179 Fearg: an pholaitíocht, an bhanríon ghallda, agus ospidéil na hÉireann (tráchtaireacht aige den chuid is mó) Rud a chuir fearg orm? (gáire) Bhuel eh, tá mé eh, I suppose politics in general make me angry, I’m a an caithfidh sé a bheith “politically very political person, so eh I though- I thought the correct,” mar a déarfá? (gáire). Bhuel is fear, is money spend on the queen’s visit eh was fear mór mé maidir(?) le polaitíocht. Agus tá mé something recently that made me very angry and I bainteach leis, e- creidim, an ghluaiseacht thought the timing of it was a bit premature. Em, I phoblachtánach, so an am is déanaí a bhí fearg guess, but although I understand that bridges orm, nuair a tháinig e- banríon, banríona Shasana have to be built between the two countries, I just think that it was eh a sore point* for a lot of CMCR: (gáire) people. It was something that made me personally angry as a republican, but, the second thing I go go Éirinn agus, ‘sé go díreach, ceapaim suppose was t- two nights ago I was listenin’ to eh nach...an airgead a chaith muid agus muid in cúlú to the Dáil debate in Leinster House about the eacnamaíochta mar seo an rud is mó a chuir, a closure of the A and E units in the hospitals, in chuir fearg orm. Tuigim gur go bhfuil, go bhfuil particular Roscommon. I think, d’you know, the rudaí anois em, mar a déarfá, “droicheadta” — fact that we’re that we’re compromisin’ people’s droichead nua a thógáil idir an dá dhream agus an health for an I IMF-EU bailout and you know dá thír ach e- ceapaim nach rabh nach rabh an am bondholders in Europe, it’s it’s crazy. fóirsteanach CMCR: It especially seems to be the North-West CMCR: ‘Sea and the West in general. do do chúirt mar sin. Em agus ceapaim fosta gur {an bheirt againn ag caint ag an am céanna ar feadh chuir an pholaitíocht fearg mór orm —nuair a tamaill ghearr...ní thuigim ar an taifeadadh é go hiomlán} amharcamar ar staid na tíre faoi láthair, ach em fiú ag éisteacht ansin e- ... athrú aréir...e- le le na ...Peripheral area...you know, it’s true, it’s the cúrsaí sa Dáil. Bhí siad ag déanamh plé ar chúrsaí forgotten West, it’s a very true statement, you sláinte in Ospidéal na hÉireann. Cheap mé go rabh know? ‘Cause the infrastructure even during the sé go han-dona ar fad, y’know, go rabh...tá siad Celtic Tiger was, you know, we’ve never seen the ag druidiú síos em na na na ospidéil difriúil agus na Celtic Tiger here really, you know? páirteanna difriúla den ospidéal, mar shampla in Roscommon CMCR: i Ros Comáin, ‘sea agus agus áiteanna eile ar fud na tíre, you know? So chuir sin fearg orm fosta. 180 Na cartúin nó an nuacht? An chéad rud i m’intinn...tharla sé inné, tá sé úr i mo intinn agus eh CMCR: Tá sé togha. ‘Sea, sin togha. Me* mother, she looks after, euh euh my cousin Tá, tá I mean, níl an scéal iontach suimiúil but who’s four em while his mother and father work. chuir sé fonn gáire orm. Tá, tá col ceathar agam And he came home from summer camp this past e- agus níl sé ach ceithr- ceithre bliana ’aois agus few days and I’ve been going in and switching on em bíonn mo mháthair ag amharc ina dhéidh ‘fad the TV for him and I’ll put on the news, SkyNews, is atá a máthair (sic!) agus a athair féin ag obair. for him. He’ll always tell me, you know, “Oh, put So bhí sé, fanann sé linne agus tháinig mé ‘na on the cartoons, put on the cartoons!” But I’m bhaile inné agus tagann sé isteach ón campa only winding him up* of course. Em, so I went in samhraidh atá sé aige ag an bhomaite agus e- yesterday and I, and I turned on the cartoons for cuireamsa an teilifís ar siúl dó agus e- le cupla lá him right away and as, and as quick as anything chuir mé ar siúl an nuacht dó agus deirim, you he turned around and said, “Odhrán, I want, I know, “Johnny, sin an nuacht duid anois,” you want to p- I want you to put on the news!” (gáire) know, agus e- you know, bíonn sé bíonn sé, you So, eh I suppose it was a taste of my own know, ag cnámhseáil* agus “cuir on on na medicine*. kiddies, cartoons domh.” So e- tháinig mé isteach, tháini’ mé isteach inné agus chuir mé on an teilifís dó agus chuir mé on na cartoons dó díreach agus thiontaigh sé chugam agus dúirt sé, “Odhrán, tá mé ag iarraidh an nuacht!” (gáire), Y’know? Ceithre bliana d’aois, so, ceapaim go rabh sin comh greannmhar, you know. 181 An t-ádh dearg agus Stalin (nb!) CMCR: Luck and Stalin! Go díreach ag goil ar ais ‘uig an e- scrúdú an Luck definitely, it was a bit of luck! Although I Ardteiste. Is é sin, is féidir leat gach rud a chur covered Stalin for the history test in the leaving isteach i scrúduí {=scrúduithe} an Ardteiste agus cert, em I wasn’t one hundred percent sure of mé i mo shuí anseo sa scoil fosta agus tá na, tá na him, or I wouldn’t be, I wasn’t comfortable with smaoineamh uilig ag teacht ar ais i mo chionn, the topic. But I remember I was sitting a few of ach e- tá cuimhne agam, chuaigh mé isteach moments before I went into the exam and a friend f’choinn’ scrúdú stair, bhí stair agam, agus e- of mine passed and said “I have a funny feeling, a cionn de na topicí a bhí sa scrúdú ná e- ná gut feeling* that Stalin’s gonna come up on the réimse Stalin e- insan Rúis. Agus ní dhearna mé test.” So of course, I’m not, I’m not a, I’m not mórán staidéar air mar mar gur tháinig sé aníos one who likes to cram*, so uh but I did, I did cram an bhliain roimhe sin, ach cibí rud bhí, cupl- cupla for that particular one and it payed off, because I bomaite go díreach roimh an scrúdú, cé go rabh sé went in, and after lookin’ over Stalin moments clúdaithe agam ní rabh sé clúdaithe comh maith before, and with a tip-off from a friend, he did sin agam, agus cupla bomaite roimh an scrúdú, come up in the test as the first question, so, I bhí mé i mo shuí astoigh— agus ní fear mé, you guess that was a bit o’ luck, know, ní maith liom a’ cramáil*, mar a déarfá. E- sin focal focal maith thart anseo, cramáil*. CMCR: Yes CMCR: (gáire) cramáil. Agus ní maith liom ní maith liom a’ cramáil*. Ach e- tá cuimhne agam, bhí mé bhí mé astoigh, e- cupla bomaite roimh an scrúdú go díreach agus bhí mé ag léamh thairis mo chuid nótaí agus tháinig cara de mo chuid isteach agus dúirt sí, you know, “Tá,” mar a déarfá, “gut feeling* agam go bhfuil, go bhfuil mé chun...” ná “go bhfuil Stalin ag teacht aníos ar an scrúdú seo.” Agus tá cuimhne agam a’ ráit liom fhéin, “amharcfaidh mé thairis Stalin go bhfeicfidh {/bhfeice} mé” agus chuaigh mé isteach sa scrúdú agus tháinig Stalin aníos mar an chéad cheist, ? Bhí bhí an you know bhí an t-ádh dearg orm. CMCR: Sin scéal maith. 182 Róisín—9B89, Gaoth Dobhair Faitíos roimh Mhadaidh Ba ghnách eagla a bheith orm roimh madaidh, Oh yeah, I was afraid of dogs, that’s why we got mar nuair a bhí mé iontach óg, mé fhéin agus mo the dog. My dad tried to overcome my fear (gáire), chol ceathar Mark, bhí muid amuigh a’ pleil177, er help me overcome my fear, em me and my em agus tháinig madadh na comharsanaí, madadh younger cousin were out playing and the mór, agus ba ghnách leis i gcónaí a bheith em neighbor’s dog was untied and it came down and ceangailte, ach bhris sé amach lá amháin agus bit my cousin and I was scarred for life* (gáire). ansin e- tháinic sé anuas agus muidinne a’ pleil Well, he was literally and I was emotionally agus d’ith178 sé Mark ansin agus ansin bhí eagla (gáire). ormsa roimh madaidh go dtí go fuair mé Lucy. CMCR: Agus anois tá sé ceart go leor. CMCR: Yeah, what if it happened to you? (gáire) Agus tá mé alright anois (gáire) Oh God! -=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=- Bás an phuisín Oh the cat, oh yeah, Síle’s cat. Síle’s cat had Ó tá… mo chol ceathar Síle, tá muid like iontach kittens, eh I was afraid of cats. I was afraid of a closáilte like ach bhí muid i gcónaí a’ troid ar lot of animals. Em she gave me the kitten. The fad. Agus em, sin é. kitten had like bad eye-sight and I think that’s why the cat, kitten died. It had something t- CMCR: An cuimhin leat aon rud ar leith, aon rud wrong with its face. But she blames me because cineál…. the cat, the kitten fell out of my hands (gáire). Em, bhuel tá seo….bhí cat aici (gáire) agus bhí eagla orm roimh cait fosta nuair a bhí mé óg. Agus em, thug sí, bhí pisíní ag an, ag an chat, agus thug sí domh pisín agus ansin em bhí eagla ormsa so leag mé an pisín agus fuair an pisín bás thart fá like mí ‘na dhéidh sin, chan, but thit sí amach domh, liom ansin ar feadh tamallt iontach fada. 177 /plʹɛᶥlʹ/ .i. play-áil!! 178 “bite”! Seachas mhantaigh sé, bhain sé greim/sclamh as, srl. 183 Céad bliain (nb!) (níor iarr mé uirthi leagan Béarla a insint) Bhuel bhí cóisir ag mo gharmháthair mhór againn ansin anuraidh. Bhí sí céad. CMCR: céad So bhí sin mór, ní tharlann sin go minic. CMCR: Ní tharlaíonn. Céard- cén cineál cóisir’ a bhí ann? Cóisir astoigh in… tá teach tábhairne ag m’uncail agus bhí muid uilig astoigh ansin, bhí cuid mhór daoiní ann ‘cause fuair sí cuid mhór cairde nó tá sí céad. (gáire) Em agus fuair sí leitir ón uachtarán agus sin cineál speisialta. CMCR: Cén áit a a bhfuil..? Bhuel, tá sí marbh anois… CMCR: No, cén áit a bhfuil an teach tábhairne sin? Ó, i nDún Lúiche 184 Canúintí (nb!) Q: An raibh a cuid Gaeilge {na garmháthar móire} Yeah, em, well I suppose, my parents come from difriúil ó do chuidse fhéin? two different areas although they’re only like Bhí, bhí sise as Torr, agus em tá mo Gaeilice, bhí twenty minutes away from each other, but em Gaeilic em Gaoth Dobhair ag m’athair agus Gaeilic there’s a lot of differences in the in the way they Rann na Feirste ag mo mháthair, agus tá mise speak. Also my dad was, would have been, there’d cineál... be a lot of English influence in my dad, bu-, in my dad’s family while he was growing up. Em I don’t CMCR: Meascán? – sin an gnáthrud know why, but just there was. So, I suppose that Bhuel, chuaigh mé ‘un a’ scoile i nGaoth Dobhair rubs off too in their different like dialects. agus phioc mé suas cuid mhór CMCR: Do you notice even sometimes, if you’re, CMCR: Níos mó… you know leaning one way or another. agus bíonn(/bídh?) mo mháthair i gcónaí ag Myself? tabhairt amach domh, “Ná habair seo, abair seo” CMCR: an bhfuil aon sampla agat, cineál….focal nó CMCR: yeah …ar leith, aon rud? Oh yeah, you you would. Bhuel, cosúil le uimhreacha, cosúil le CMCR: “seart” {{thiontaigh muid ar an nGaeilge ansin agus chuir mé “seart” “ort”. Dúirt agus mo mháthair: “ocht” an cheist seo uirthi: “seacht”! No…. CMCR: Ach, agus an labhraíonn tú cineál ar bhealach CMCR: Gaoth “Dobhaí” seachas…? difriúil __(chun?)__na daoiní… don (sic!?) bheirt acu? Gaoth Dobhair? No, deireamsa Gaoth Dobhair. An athraíonn tú cineál do chuid Gaeilge féin? CMCR: Ní chuireann tú an “y” ann? Níl, not le mo athair is máthair ach má tá mé thall ag NO!, ní chuiream. Agus cosúil le “órán” /ɔ:ra:n/ teaghlach mo mháthar, tá siad sin, bíonn siad i gcónaí, like má ‘eirim dhath ar bith cosúil le “ort” (ocht) bíonn agus “úrán” /ʉ:ra:n/ siad like….ní bhíonn siad ró-shásta so (gáire) CMCR: Cén rud atá… CMCR: Sin go maith!}} Deirimsa “órán” /ɔ:ra:n/, deireann daoiní anseo “úrán” /ʉ:ra:n/ CMCR: Anseo nó i Rann na Feirste? No, i nGaoth Dobhair, agus i, yeah “úrán” /ʉ:ra:n/… Agus rud atá ag teaghlach mo mháthara, bhuel, b’fhéitir go bhfuil sé ag cuid mhór i Rann na Feirste, deireann siad sin “cáisí" in áit “cáis” CMCR: hmm sin aisteach. 185 Fiachra—10F90, Gaoth Dobhair Peataí: cat agus capall Níl rabh mórán peataí againn, bhí cat againn nuair a bhí muid níos lú, tá ca- cat amháin still againn ach em bhí opráid aici so (gáire) níl pisín ná Well you were talking ’ about pets first of all and a dhath aici. I was sayin’ we don’t have many pets or we didn’t Mise (nár chuala an chuid faoi na puisíní agus é ag have many pets, but we always had cats around gáire): Céard a tharla di? the house and at the minute we have one cat and we only have the one cat because she was, she Bhí opr- had an operation (gáire) as I said, and oh, because CMCR: Yeah, céard a tharla roimh ré, cén fáth.. the cat — there’s loads* of other cats coming around. So that’s the only pet I have. a dtug muid opráid daoithe? Mar nach rabh muid ag iarraidh pisíní CMCR: being careful. CMCR: Ó, sin. Agus tá, or we have we have a horse as well, but the horse spends or is, y’ know, all the time with (gáire) another horse, so not – the other woman looks CMCR: An cineál sin opráid-- shíl mé go rabh sí after the two horses so I don’t really have much tinn agus... contact with them. No, no, no (gáire) Em, so tá cupla cat thart fán toigh, fán teach, agus sin é. Tá capall againn, ach níl really baint agamsa leis na capaill. 179 Amharcann m’athair ina dhéidh agus tá bean ansin a bhfuil capaill aici so amharcann sise ina 180 déidh-fa really. CMCR: Caiple móra nó...? Em no, rudaí measartha beag. CMCR: Bhí.. Like thiocfá goil a’ marcaíocht air dhá mbeifeá ag iarraidh, but tá mise comh mór sin gur __??{cupla focal nach dtuigim}??__ CMCR: Na cinn, na cinn, tá cupla cionn (sic!) againn ach tá siad beag, beag bídeach Ponies mar a déarfá? CMCR: Miniature horse, cineál rud…rud ar leith ann… Iontach 179 Traidisiúnta: Tá sé i bhfeighil na gcapall. 180 cf. ina ndéidh-fa (= ina ndéidh) Ó Siadhail 1979: 142-3. 186 “Siar go Conamara” sa Spáinn Em bhí muid ar saoire, t- bhí muid ag caint ar saoire inniu sular tháinig mé isteach, so b’fhéidir So we were in Salou one year, we went on a family gur sin an rud, bhí muid ar saoire sa Spáinn am holiday and it was our extended family that went amháin agus em bhí teaghlach mór againn ann, and my-, as I said, my aunt was in a few radio bhí mo – teaghlach s’agamsa agus m’aintín agus programs and television programs with the Irish m’uncail agus mo chuid col ceathracha agus gach language like Gleann Ceo agus Ros na Rún and rud agus bhí muid ‘fanacht san óstán seo agus bhí FSC and when we arrived at the hotel, or a few linn snámha thíos faoi agus bhí na seamraí cineál days into our trip, some people from Conamara a’ goil in airde os cionn na, linn snámha, agus bhí recognized her from the TV. So, one day we were mo aintín ar chláracha Gaeilice teilifíse ar nós CU all down by the pool and she used my uncle’s Burn agus Gleann Ceo agus rudaí mar sin. (gáire) em kind of amplifier or sound thing and she started singin’ out of the top of the building over CMCR: Cén cén duine ar CU Burn? the balcony of the room a song called “Siar go Conamara,” which nobody one would know Iad uilig, er, Hariot like bhí sí i Gleann Ceo agus except, unless you’re from Ireland, from the bhí sí i Ros na Rún ar feadh cupla episode agus Gaeltacht in Ireland. So the Conamara ones* at rudaí mar sin. Agus nuair a bhí m- nuair a bhí the building didn’t have clue where it was coming muid san óstán d’aithin cupla duine as Conamara í from! (gáire) And we were laughing at them and so bhí sí ' deánamh go rabh sí, er ní rabh sí ach a’ they were looking around thinking where it’s magadh ach bhí sí ‘ráit like “Oh, I’m famous” coming from. It was funny. or whatever, so ansin, anyway, bhí muid uilig thíos fán linn snámha thart cois an, linn lá amháin agus chuala muid an trup seo thuas staighre agus bhí sé ‘ceol le cineál amplifier ag m’uncail. So, bhí sí ‘ceol amach, ‘bhfuil fhios agat, an amhrán sin “Siar go Conamara”? CMCR: ‘Sea (gáire) amach os cionn an óstáin agus bhí, bhí fhios againne cé a bhí ann ach ní rabh fhios ag muintir Chonamara, ní rabh cliú acu cé a bhí ann. Agus bhí siad ag amharc suas a’ laugh-áil(?) a’ deánamh “caidé atá ag tarlú?” Ó bhí sé comh greannmhar! CMCR: Is dócha nach rabh siad ag súil leis sin sa Spáinn! (gáire) Ní rabh. 187 An chúlchaint (nb!) CMCR: Gossip? Bhí cara de mo chuid ag cúlchaint orm. Is dóiche Well not necessarily gossip, I was talkin’ about a [gur] sin rud a chuir isteach orm. Chuir sé isteach time that a friend annoyed me or angered me. Em go mór orm ag an am. Em agus nuair a bhíonns, one time I heard my friend was kind of….not do chuid cairde… má tá cara agat, bhuel, bhí cara necessarily talkin’ about me but tellin’ one person agam a bhí ag ráit scéal amháin le duin’ inteacht one story and another person another story, kind of eile agus scéal eile le duin’ inteacht eile agus bouncin’ off people, cineál a’ goil thart faoi mo ghnó ag caint, ag CMCR: yeah, kinda changin’ ... cúlchaint … ort (sic! =orm) really kind of twisty,scheme-adaeireacht (?) CMCR: Agus an ndearna tú aon…an rabh tú ag (=scéiméireacht?) or sc- l- like like twisted basically. labhairt leob faoi sin? So that annoyed me that time. But you were saying did I do anything about it?, but I wouldn’t bother to- No, ní labharfainn. you know the true person at that stage so why would you bother? CMCR: Just cineál neamhaird a dhéanamh air? CMCR: Yeah, you just kind of…yeah Cineál neamhaird, ach tá fhios agat cén cineál Who cares? That’s their problem. daoiní iad really so, níor bhain(?) sé leis… {ráite CMCR: yeah go han-íseal faoina anáil agus deacair a chloisteáil i Are you going to lower yourself to tha- their level? gceart} (gáire) 188 An t-ádh agus bus Feda (nb!) CMCR: Aon scéal maidir le lá a rabh an t-ádh ort? Lá a bhí an t-ádh orm? CMCR: ‘Sea, an t-ádh dearg, ‘bhfuil ‘fhios agat? Nó gur éirigh leat cineál...ní rabh tú ag súil leis ach “bhí Oh yeah, you were saying when I had luck one an t-ádh orm an lá sin”. day. So, it was part of my BCom which I’ve done, in second year we got an op- an opportunity to Bhí ph-, mar pháirt den chúrsa tháinic ríomh-phost apply for a summer internship in America in AIB. fríd lá amháin sa dara bliain. Rinn mise cúrsa gnó The interviews were in Galway on a certain day agus tráchtála. Ach cibí, tháinic ríomh-phost, and at a certain time. And I went through the tháinic an ríomh-phost fríd an dara bliain ag ráit process of applyin’ and selection and personal go rabh em scoláireacht ar fáil go Meiriceá, go statements and everything like that. But the day dtiocfadh leat oibriú in em banc AIB i Meiriceá, i the interview was on there was heavy snow and Nua-Eabhra(ch). Agus, so, rinn mise suas mo sleet and ice around home and it was like intinn cur isteach air agus chuaigh mé go Gaillimh treacherous* driving conditions and I was not agus rinn mé an t-agallamh /-v/ agus na going to drive anyway, but I was afraid that the foirmeacha iarratais uilig a líonadh isteach agus bus wouldn’t leave, but I was very lucky that the rudaí mar sin. Ach an mhaidin sin, bhí sioc iontach bus did leave that day and I got the interview and olc ar na bóithrí agus shíl mé nach bhfuighinn, ach I got the job and I got internship and from there fuair me suas* – d’imigh bus Feda so (gáire) fuair many opportunities have given rise… or mé agus fua- agus sa deireadh fuair mé an happened…or were there for me, because I got my scoláireacht agus bhí mé i Meiriceá ar feadh cupla job since with a company in Dublin because of my mí sa bhliain dheá mhíle is a hocht, nó dheá mhíle experience in America. So it’s kind of a domino is a naoi effect*. CMCR: is a naoi, sa - an samhradh sin? mhm. Yeah. CMCR: yeah CMCR: Sin an uair a tháinic mé go hÉirinn So if that bus didn’t leave that day, who’s knows an samhradh sin? where I’d be? CMCR: ‘Sea, agus tá mé anseo ó shin, ach cupla uair... {{{leanaim orm ag caint fúmsa anseo ar feadh píosa bhig....}}} So, bhí an t-ádh dearg orm an lá sin gur, gur imigh an bus, mar muna n-imeachadh an bus ní rabh mé ghoil a’ tiomáint, ná ábalta tiomáint ann, agus ní bhfuighinn tseans goil go Meiriceá. Agus cineál fuair mé post amach as. Er, shocair(?) mé cur isteach ar poist ag an bhomaite agus fuair mé post… CMCR: Post anseo? No, post i mBail’ Átha Cliath, ach is de bharr na taithí a bhí agam i Meiriceá a fuair mé an post {an bheirt againn ag labhairt ag an am céanna, deacair a thuiscint} Gan an chéad rud ní bheidh an dara rud agat. 189 III. Na scéilíní scríofa 1B88 Lá breithe - áthas / luachair Birthday Tá cuimhin orm ar an seachtain sular raibh mó I remember it was the week of my 21st birthday. bhreithlá ann. Bhí m’athair agus mó mháthair ag My mother and father really wanted to have a iarraidh orm coisir a bheith agam ar son mó party to celebrate my 21st birthday (as I am an bhreithlá 21 a cheiliúradh. Ach...níor theastaigh sé only child). However, ...I wasn’t as keen on the uaim! Tar eis beagan cainte, chuir siad na lúoi orm idea! After talking it through, they convinced me coisir a bheith agam. Anois ag smaoineamh air, to celebrate my 21st with a party. Looking back on taim fíor bhuíoch dóibh mar bhí oíche thar barr the occasion now, I’am (sic) glad that I had a party againn agus tá na smaointe móthúchain agus for I have many happy memories and throughly* pictiuirí agam go deo. (sic) enjoyed the night. 2B88 Tá cuimhne agam nuair a bhí mé thart fa seacht I will never forget when I was younger I had mbliana d’aois bhí mé ag iarraidh rothar beag ban always wanted a small pink bicycle for Christmas. I dearg don Nollaig. Tá cuimhne maith agam ar, bhí can remember it clearly, it had pink ribbons and a ribíní bán dearg thart ar agus bascéid beag i lár basket in the middle. I was so happy when I woke báire fósta. Ní dhéanfaidh mé dearmad a choiche up Christmas morning to find the pink bicycle that ar an mhaidin sin a mhuscail mé suas agus fuar mé Santa had left me. an rothar nua ó ‘Santa’. Bhí áthas an domhan orm. 3F89 {{faoin am a bhí sé ag cur isteach fá choinne iarchéim san oideachas}} Bhí mé i mo shuí taobh amuigh den tseomra ag I was sitting outside the room waiting for my fanacht leo mo ainm a scartaigh agus bhi bos mo name to be called. My hands were soaked with lámh baighte le allas. Bhí mé ar crith. Ní raibh go swaet {sic gutaí scríofa faoi dhó. swaet, agus leor ullmhaigh {.i. ullmhaithe}} agam agus ba é seo sweet~sweat. feicim swaet níos soiléire}. My heart an seans deireanach a bhí agam. was thumping. I hadn’t enough prepared, and I knew this was my last shot. {baighte—is léir go raibh baidhte scríofa aige i dtosach, ach gur athraigh sé é. D’fheilfeadh báidhte mar litriú canúnach.} 190 4B89 Rinne sí an chuid scríofa rud beag níos deireanaí, tar éis na coda eile den agallamh (bhí duine eile ar an mbealach le bualadh liom agus ní raibh muid ag iarraidh moill a chur uirthi, bhí seans agam tosú le cainteoir 5 agus í dá scríobh seo. Nuair a tógadh teach s’againne a’ chéad uair níor When our house was built the downstairs sitting fágadh mórán spáis don seamra suí thíos a’ room was very small and only had one sofa which staighre. Dar le m’athair go gceannachadh sé only occupied* three of us. My dad decided to cathaoir sa bhreis dó féin mar nach raibh sáith áite invest in a chair of his own. This chair was very againn uilig (an ceathrar againn) ar an tolg. grand and expensive enough. When it arrived D’imigh sé agus cheannaigh sé cathaoir mhór dó everybody in the family took a fancy* to this chair féin. Bhí sé breá mór agus breá daor agus nuair a but nobody loved it as much as the cat, Tarlach. tháinig an chathaoir chun tí chuir achan nduine Everyday after dinnertime when my father had dúil sa chathaoir. Ach níor chuir aon nduine dúil the chance to sit in this chair he would find it níos mó ann ná mar a chuir Tarlach, an cat. I occupied by the very sleepy and very comfortable ndiaidh am dinnéire, nuair a rachadh m’athair Tarlach! He would lift Tarlach off the chair to sit in fhad leis a chathaoir, bhí Tarlach ann roimhe. Ba his place. Tarlach made it quite clear that he ghnáth leis Tarlach a thógáil don {{=den}} wasn’t happy with this exchange*, and when the chathaoir agus suí ina háit. I ndiaidh tamaill cat wasn’t happy the rest of the family weren’t d’éirigh sé don {{=den}} nós seo mar nuair nach happy! After a while my father realised if he left raibh Tarlach sásta, ní bheadh mná an tí sásta agus the cat where he was life would be easier and muna raibh siadsan sásta, ní maith dó a bheith sa quieter for himself. That chair is now official 181 teach. Ó shin amach sin cathaoir Tarlach Óg Ó property* of Tarlach. Baoighill. 5B91 Nuair a [bhí] mé sa dara bliain ar an ollscoil, b’éigean domh aiste 3000 focal a scríobh agus bhí When I was in second year in University, I had to trí seachtain agam é a scríobh. Ghlac sé cóicís do an essay that was 3000 words long and we domh é a scríobh suas ach an seachtain roimhe sin were given three weeks to do so. I spent 2 weeks b’éigean domh leamh suas fá dtaobh de agus bhí writing it up and perfecting* it and a week mé sa leabharlann ó mhaidin go dtí an oíche agus researching it. When I had it written up, I sent it to nuair a bhí sé scríofa suas go h-iomlán agam, de my email adress and when I went to print it, my ghnáth an rud a dhéanann mé ná seolaim an aiste computer died. I went to the computer centre in chugaim féin go dtí mo ríomhphost. Chuaigh mé le the university and they told me it would take two seo a dhéanamh agus bhris mo ríomhaire. Chuaigh days to fix it. Therefore I lost out on 10% of my mé chuig an ionad ríomhaire san ollscoil agus dúirt original mark. siad liom go mbeadh mo ríomhaire cóirithe i gcionn dhá lá, ach bhí spriocdháta an aiste ann an lá sin. Chaill mé amach ar 10% dena marcanna. 181 Ainm Béarla a bhí ar an gcat, nach féidir a chur sa tuiseal ginideach, ná séimhiú a chur air; ach sloinne Gaelach a bhí ann, nach raibh sa tuiseal ginideach. 191 6B90 Bhí sonas orm an lá inár fuair mé torthaí an Ard I was very happy the day that I received my Teist. Bhí mé ag súil le staideér a dhéanamh ar na leaving cert results. That morning, I was really Dána i nGaillimh. Nuair a thainig maidin na nervous but was ecstatic when I recieved the dtorthaí bhí mé ana neirbhíseach ach ansin nuair a results and relised that I have achieved the correct fuair mé amach go bhfuair mé na pointí don amount of points for Arts in Galway. I went out chursa bhí athás an domhain orm. Chuaigh mé with my friends that night. amach le mo chuid cairde an oiche sin. 7B92 Chuir mé isteach ar an scéim labhairt na Gaeilge i Last summer I applied for the Irish speaking collaiste na Trionóide an samhradh seo chaite. Ní scheme in Trinity College. The day I was supposed raibh mé in ndán dul suas go mBaile Átha Cliath to go up to Dublin to do my interview was the leis an agallamh mar is é sin an lá ceanna le mo same day as my “prom.” Because of this, they “prom”. Chuir siad agallamh fón orm ina áit. Is é allowed me to do a phone interview instead. I did an áit a rinne mé an agallamh nó i leithreas an the interview in the bathroom of the Hairdressers grugadóir nuair a bhí siad ag déanamh mó ghruaig while getting my hair done for prom. I got the don phrom. Fuair mé an áit ar an scéim agus shíl place in the scheme and I believe luck was the mé go raibh an t-ádh orm mar gheall ar sin. cause. BF92 Is ball mé de grúpa ceoil “An Crann Óg”. Bhí an t- I’m a member of a music group called “An Crann adh orm an samhradh seo caite nuair a fuair muid Óg”. We were honoured* last year, when we were cuireadh bualadh ag coisir samhraidh an C asked to play at President M Aleese’s garden Uachtaran Mhic Giolla Íosa san Áras. D’fhag party. Fifteen of us left Gaoth Dobhair on a high*. cuigear deag againn Gaoth Dobhair agus muid ar The session was going strong with everyone in bís, seisiún sa bhus agus gach duine ag baint sult high spirits. The concert and party proved to be a as an craic. Chuaigh an coisir agus an ceolchoirm major success. I thoroughly enjoyed my day go maith agus bhí mé féin ar dhroim na muice C having found out that Jimmy M Carthy and Donal mar, gan fios dom, ba é Jimmy MCCarthy agus Lunny were infact the lead-act in the concert and I Donal Lunny a bhí mar an phríomh-ghrupa was invited to play alongside them. It is without a {{phríomh- agus ghrupa ar dhá líne éagsúla}} ceoil doubt a day I won’t forget in a hurry. ar an lá agus fuair mé deis bualadh leo. Ní dheanfaidh mé dearmad ar an lá sin go deo. NB De bharr cúrsaí ama, ní raibh mé in ann téacsanna scríofa neamhfhoirmiúla a bhailiú ó chainteoirí 9 agus 10. 192