The Epic Poem Edigey and Its Poetic Toponymy

TATARICA: LANGUAGE

THE EPIC POEM EDIGEY AND ITS POETIC TOPONYMY

Gulfiya Kamilevna Hadieva, Kazan Federal University, 18 Kremlevskaya Str., Kazan, 420008, Russia, [email protected].

Ibrahim Akish, Istanbul University, 11 Besim Ömer Paşa Str., Beyazıt-Fatih / İstanbul, 34452, Turkey, [email protected].

Onomastics, as a branch of linguistics, has been developing rapidly from the second half of the 20th century, due to the various researches based on the material of different languages. At the same time, toponymy, one of the principal branches of onomastics, started to develop. It studies place- names, based on etymological, historical, and geographical information. Epic poems have proper names connected with historical events. This paper studies the epic Edigey, the Tatar people’s heroic poem, and its poetic toponymy revealing both its literary and aesthetic role and its semantics. It pro- vides a brief history of the toponyms Volga, Ural and Kazan, found in the epic poem, which have a social, historical, literary and cultural value.

Key words: the Tatar language, poetic onomastics, poetic toponymy, etymology, epic poem Edi- gey, Volga, Ural, Kazan.

The names of historical figures, geographical aim was to research stylistics functions, toponyms, names, place names, and the names created by au- and anthroponyms in the area of poetic onomastics thors as well as their functions, relations and con- [2: 184]. nections in onomastics are an area for new re- G.F.Sattarov is the first Tatar scholar who has search. studied geographical and place names as well as Proper names used in literary works are called personal names in Tatar linguistics. He collects and ‘poetic onomastics’. According to the Russian sci- studies toponyms and anthroponyms. G.F.Sattarov entist and onomast N.V.Podolskaya, poetic ono- has founded the Kazan Turkic-Tatar School of On- mastics is “the term reflecting all proper names, omastics, which conducts research into the usage the principle of their etymology, their stylistic and of proper names in literary works [2]. His mono- ideological functions and the opinion of the au- graph Proper Names in G.Ibrakhimov’s Works is thor” [1: 96]. The well-known Tatar onomast devoted to the categories of onomastics and fo- G.F.Sattarov considers poetic onomastics to be “an cuses on linguistic analyses of names in the art of giving names to characters of literary works writer’s novels and stories. The scholar and his and works of art” [2: 180]. students have conducted systematic studies of The role of proper names in literary works and onomastic phenomena in Tatar classic writers’ their stylistic function have been the focus of lin- works. Today, poetic onomastics is a well-studied guistic research for a long time. In the Russian lan- area in Tatar linguistics [9-14]. guage, the current issues of poetic onomastics have As a branch of poetic onomastics, toponymy been studied in the works of such researchers as studies geographical names, their role and func- M.I.Agimbaeva, M.S.Altman, L.I.Andreeva, tions in literary works, their origin and formation. N.A.Bortsova, V.V.Vinogradov, V.M.Golomido- Through realization of their “inner semantics” top- va, V.V.Gromova, M.V.Karpenko, N.A.Kozhevni- onyms enable authors to create characters, develop kova, N.V.Podolskay, A.V.Superanskaya, V.I.Sup- certain features of their literary work and form a run, etc. genre. Place names, and toponyms used in epic po- A number of theses are devoted to poetic ono- ems, epos, and historical songs are of special im- mastics of Russian writers [3-7]. It is also important portance as they make it possible for readers to to mention the work of V.M.Kalinkin who studied discover characteristic features of the national way poetic onomastics in his monographs [4]. of life, determined by geographical position. Epic The development of onomastics and its pros- poems frequently use proper names when depicting pects were studied by G.F.Sattarov [8: 85] whose historical events.

47 G.K.HADIEVA, IBRAHIM AKISH

Folklore is one of the major components of had similar lifestyles and deaths. In the Middle culture. It is based on people’s national history, Ages, especially during that complicated, restless politics, and aesthetic, religious and moral views. and mutinous period, it was not only different na- This article analyzes poetic toponyms and their tions or tribes, but also the siblings or relatives of semantics in the epic poem Edigey as an element one family who contested the throne, killing one of the socio-historical, literary and cultural heritage another. In such prevalent brutal wars for the of Tatar people. throne, some of the pretenders to the throne abdi- The first attempt to study the epic poem Edigey cated their responsibility in an attempt to escape was made by V.V.Radlov, P.M.Melioransky, and death. A.N.Samoilovich. Further studies were conducted Undoubtedly, murderous wars are the cause of by such Turkologists, experts in folklore and histo- bloodshed and victims, sorrow and pain for all na- rians as V.M.Zhirmunsky, B.N.Putilov, F.T.Va- tions, which Edigey describes referring to the liev, Kh.Kh.Yarmukhammetov, F.I.Urmanche, events of the late 14th and the beginning of the 15th F.V.Akhmetov, M.Kh.Bakirov, etc. centuries. “The breakup of the Golden Horde (be- Edigey is an epic poem written during the feu- sides its economic and demographic crisis) was the dal period in the development of Turkic clans, reason for murzas’1 contest for the throne, or on tribes, and peoples. It is based on numerous his- the contrary, they longed for separation on the ac- torical songs, parables, legends, tales, and stories count of the split and destruction. It was the reason of that time. This epic poem is a creative synthesis for endless murderous wars, conflicts between na- of folklore collected over the centuries [15: 7]. tions and peoples, death and bloodshed, which led This literary and historical heritage preaches ideas to the disruption of government unity and the loss of people’s freedom, prosperity, and happiness and of national statehood” [16: 148-149]. a harmonious life. According to the epic poem, Edigey dethroned The epic poem Edigey describes the late 14th cen- Tuktamysh, Genghis Khan’s descendant, to control tury and the beginning of the 15th century – the col- the country and stop blue-blood murzas from rob- lapse of the Golden Horde and the consolidation of bing their people, thus contributing to the country’s Tamerlane’s rule in Central Asia [16: 138]. The development. That is why, people considered him events take place in a huge territory from the Volga to be their hero, respected him for justice, wisdom, region to Central Asia and the North Caucasus. Three and courage, and gave him their confidence. historical figures are the focus of the events: the The main characteristic feature of Edigey is re- Golden Horde Khan Tuktamysh, Edigey and the gov- vealed through his pure love for, and commitment ernor of the Central Asian Turkic state Tamerlane. to his nation and his country – Idel-home (‘Volga- There are different opinions on the protagonist home’). Edigey says the following words address- of the epic poem, Edigey, as a real person and a ing his native country-home Idel (Volga). character of folklore and fiction. A number of re- Əй Идел-йорт, Идел- (‘Oh, dear Idel-home, searchers associate the collapse of the Golden йорт! Idel-home! Horde with the personality of Edigey; others iden- Идел буе имин йорт! You have many happy tify Edigey as the person who successfully gov- homes! erned the Golden Horde for ten years, saving it Атам кияү булган йорт My father became a son- from breaking up. – in-law here – There is another group of researchers who ig- Иелеп тəгъзим кылган And he held it in great nore the achievements and positives of Tuktamysh йорт – respect. to emphasize Edigey’s eligibility. However, this Анам килен булган My mother became a point of view is not universally accepted. йорт – daughter-in-law here Based on historical facts, the folklorist and – Turkologist M. Bakirov writes: “Two personalities, Иелеп сəлам биргəн She always greeted her both great men of their nation, had a great influ- йорт, home reverently. ence on the development, restoration and unity of Кендегемне кискəн My navel-cord was cut the Golden Horde. Moreover, we can find similari- йорт, in this beautiful ties in their deaths both in the epic poem and in re- home, ality. Defeated by Tamerlane, Tuktamysh is de- Керем-коңым юган My clothes were washed scribed as humbled in the epic poem Edigey, how- йорт, in this home, ever he had a tragic and heroic personality similar to Edigey. It is not surprising that the two rulers 1 Murza – a member of the gentry.

48 TATARICA: LANGUAGE

Бия сауган сөтле йорт, The cows were milked in ernment [20: 279]. N.Isanbet tried to give a more this home, detailed definition and a more specific explanation: Кымыз эчкəн котлы I drank kumiss2 in this “The ancient state of Idel-Atil (at-il) was situated йорт. [9: 132]. beautiful home.’) around the city of Atil (At-il) near modern Astra- [17: 132]. khan. This city had a territory from the estuary of the river Atil (Idel), flowing into the Caspian Sea, In the epic poem, Edigey named the ancient to the modern Republic of Tatarstan and the Re- states of Bulgars and Kipchak Idel-home after the public of Mari El, the estuary of the river Illet (Il- name of the river Idel (‘Volga’). In Tatar epic po- at). It was the place where Bulgars and Uguz, and ems, legends, songs, proverbs and sayings, the Idel Finn-Ugric peoples dwelt. Later, the Kazan khan- is their major and beloved river. Figuratively, the ate was located in this territory. It had caravan river Idel has the following ‘inner’ semantics: a routes, waterways, and roads, where people could Home Land, the same as Native Land, Idel-Mother ride horses. Therefore, it was named il-at, il-at ar- and Motherland. These are the dearest concepts basi, at-il. If we proceed with further exploration and the holy of holies of the native population. we find out that, for a long time, the territory from The Tatars began to form as a nation along the Dagestan and the estuary of the Idel to the rivers bank of the Volga in the 16th century. In ancient Agidel (‘the river Belaya’), Sarmar, Kara Idel (‘the times, numerous wars were fought in this territory. river Ufa (Ufimka)’), and Nokrat (‘the river Besides being a water supply region, banks, coast- Vyatka’), including the estuary of the river Uka lines and seashores were places of major historical (‘the river Oka’) and the territory of Tyumen and decisions and achievements. Tobol’sk, was occupied first by Turkic Huns in the In the Tatar language, the etymology of Idel 3rd to 4th centuries, and later by Atilla khan (Atilli, has several definitions. the person who had Idel and At (‘Horse’) in his In the 2nd century BC, the astronomer and ge- country). After Atilla there came Turkic Bulgars ographer Claudius Ptolemy was the first to provide and Khazars, and then the state was ruled by Bul- information about the largest river Idel (the Volga) gars and Kipchaks, followed by Tatars. There is an in his written works. The name Idel was also men- opinion that the territory between Bulgars and tioned in different travelogues of European travel- Kipchaks was named Idel-home. In the Azerbaijan lers: Erdil, Ledil, Herdil. language, the word ‘Elat’ means a relative nation” According to Tatar researchers, Rа~Rya were [20: 279]. the ancient names of the river Volga. In the Mor- Therefore, N.Isanbet connected the etymology dovian language, which is included in the Finn- of At-il state, Atil city and the river Atil (Idel), Ugric grouping of the Uralic language family, the flowing into the Caspian Sea, with the concepts at- Volga is still named as Ra. G.F.Sattarov writes that il, il-at. the real etymology of the hydronyms Rа~Rya is A.M.Maloletko believes that the terms Itil-Etil- connected with the Finn-Ugric words ar and ari Adil have reference to the old Turkic word ot which mean ‘river’[18: 28]. ‘grass’, ‘green grass’, ‘verdure’ [21: 36]. Bulgar Idel means ‘a river’ or ‘a large river’. With the researchers have discovered that Turkic people lapse of time Idel acquired the meaning of a large, called all large rivers, such as the Dnepr, the Bug, separate river [19: 95]. N.Isanbet defined the ety- the Danube, etc., Etil~Itil [19: 97]. A.R.Zifeldt- mology of Idel as il-at, il-at arbasi, at-il, which Simumyagi was a scientist who studied the Khazar meant the following: 1) a place where the ancient language and history in 1930. He found that the Turkic Huns lived along the banks of the Volga river Don was called Atel~Etel. The scientist and its many tributaries; later, a place where dwelt proved that the hydronym Itil is a hybrid term the Khazar Bulgars, who had wandered from Asia formed from two words: ‘water’ (in the Samoed to Europe after the Huns; after Khazar Bulgars – a language itu is ‘water’) + water (in the Vogul lan- territory belonging to the Bulgars, Kipchaks and guage el is ‘water’). G.F.Sattarov is of the same Kazan people, the country ruled by men who rode opinion [18: 32]. Moving along the banks of the horses; 2) rules of the state, its inner life and life- Volga, Bulgar ancestors used to add the component style and its origin; 3) the local population, which Idel to newborn babies’ names: Idel, Idelbai, Idel- had its own home country, motherland, related na- bek, Idelle, Idelmorat, Idelkhan, Idelbike, Idelsilu, tions, its lands and water suppliers, its own gov- etc. [22: 157]. The component Idel can be found in some surnames of Kazan Tatars: Idelbaev, Idelk- 2 Kumiss – fermented liquor prepared from mare’s milk, hanov, Idelliev. used as a drink.

49 G.K.HADIEVA, IBRAHIM AKISH

In the 9th to 13th centuries the fully-formed (‘z’) ~н (‘n’) ~ й (‘j’) in the historical aspect. He Bulgar nation lived along the rivers Volga and also makes inferences about the similar ‘inner’ se- Kama. Bulgars had political and cultural relation- mantics of the rivers in the Republic of Tatarstan: ships and conducted trade with Russian principali- the Zai, the Chaishur, the Karatai, and the Bakaltai. ties, peoples of the North, the Khazar state, Central G.F.Sattarov concludes that between the 3rd and the Asia, the Caucasus, Byzantium, Iran, Arab coun- 17th centuries, the Turkic peoples living in the ter- tries, etc. The Eastern border of this state was ritory of the Middle Volga and the Ural were re- along the river Zhaek (‘the river Ural’). The topo- lated. They differed from each other in spelling or nyms Idel (‘Volga’) and Zhaek (‘Ural’) are ac- pronunciation, thus giving rise to many dialects. tively used in Tatar epic poems, historical songs, Further generations of these peoples influenced the etc. For example, in the epic poem Edigey: historical and ethnic processes of the Kazan Tatars Идел-Җаек арасы ‘Between the Volga and [24: 72]. Academician M.Z.Zakiev considers that Ural the words җай (‘žay’) ~ чай(‘chay’) ~ зəй (‘zäy’) Йолкы белəн тулган There are a lot of foals, ~ зөя(‘zöyä’) originated from the old Turkic lan- йорт, guage and distinguishes them as dialectical differ- Казан – Болгар арасы Between the Volga and ences of the word ‘river’ [25: 88]. Today, some Ural Turkic languages use the words чай (‘chay’), сай Кала белəн тулган йорт There are a lot of towns.’ (‘say’), тай (‘tay’), җай (‘žay’) for the meaning [17: 132]. of river [26: 199]. In the epic poem Edigey the words Kazansuy Turkic Tatars had a common way of life and (meaning the river Kazan) and Kazan shähäre they lived in towns and cities. Therefore, they built (‘Kazan city’) are continually repeated: a lot of towns between Bulgar and Kazan. Their Болгардаен калам бар, ‘I have a city which is history and lifestyle is preserved by numerous like Bulgar, proverbs and sayings, which are the wisdom of the Болгар йортын And I can conquer Bul- nation: алырмын, gar, Җаек – энесе, Идел – агасы, икесе ил агасы. Болгарда да тынмасам, If it is not enough for me (‘The Ural is a younger brother, the Volga is an el- Куе урманның төбендə I will go to a thick forest der brother; they are both heads of the country.’) Куерып аккан Ашыт Where the river Ashyt Җаекның җаен бел, Иделнең иңен бел. су, flows, (‘Know the behaviour of the Ural; be aware of the Кара урманым төбендə And in this thick forest Idel’s breadth.’) Каралып аккан Казан The dark river Kazan Идел – йортның ишеге, Җаек – йортның суы, flows. түре. (‘Idel is the door of the house; the Ural is Казан суның буенда On the bank of the river the centre of the house.’) Kazan The river Ural passes Russia and Kazakhstan Капкасы биек таш There is the stone city of and flows into the Caspian Sea. This river is con- Казан Kazan nected with the Tatar people’s life, and the history Ул каламны алырмын; I can conquer that city of the Tatar people. For quite a long time the terri- with a big gate; tory between the Ural and the Volga was a dwell- [17: 132]. ing of the nomadic Nogai people. A. Aflatunov as- sumes that in the Tiptyar’s language3 zhai meant It is of great importance to describe the origin “river”. Consequently, the roots of the words and the etymology of the toponymy Kazan in his- Zhaek (the river Ural) and Zai (the river Zai) are torical, cultural and linguistic aspects. connected with zhai (‘river’) [23: 67]. Agreeing Kazan is the capital of the Republic of Tatar- with A.Aflatunov’s opinion, G.F.Sattarov insists stan and one of the ancient cities of Russia that has that ancient Turkic people had seven variants of a long history. In the 9th and 10th centuries Kazan the words river, small river/brook in their lan- was a trading centre of the Bulgars in the northern guage: чай (‘chay’)~сай (‘say’) ~ тай (‘tay’) ~ part of the Volga region as well as a fortress. From шай (‘shay’) ~ зай (‘zay’) ~ зəй (‘zäy’)~ най the 13th century to the late 1430s, Kazan was the (‘nay’)~ йай (jay). He notes the equivalence of the centre of bäklek4 and from 1438 – the capital of the consonants ч (‘ch’) ~с (‘s’) ~т (‘t’) ~ ш (‘sh’) ~з Kazan khanate. The Russians managed to invade

3 Teptyar – a representative of ethnographic groups of 4 The centre of bäklek. Kazan became a city of bäks – the Tatars, who was allowed to live in the Bashkir lands. rich members of the gentry, such as duchy.

50 TATARICA: LANGUAGE the city several times and in 1552 Czar Ivan IV 103]. This point of view was favoured by many conquered it. During the period of 1708-1920, it scholars of the 19th century. was the centre of a province, in 1920 it became the Historian Kh.V.Yusupov thinks that the topo- centre of the Autonomous Republic of Tatarstan, nym Kazan originated from the ethnonym kazan. and since 1990 Kazan has been the capital of the “In ancient times, Tatars used to have a Kazantau Republic of Tatarstan. In the 19th century, Kazan žyeny (‘a meeting of the Kazantau people’) and became a great economic, trading, cultural and sci- these meetings were named after the tribes. The entific centre of Russia. word Kazan is widespread in Kuban, South Kazan lies at the confluence of the largest Eu- Ukraine, and on the coastline of the Caspian Sea. ropean river Volga and the river Kazan in Euro- There is the city of Kazan in the North-east of Tur- pean Russia. The river Kazan, the Bolaq Channel key, whose origin is associated with the name of and Lake Qaban divide Kazan into three parts. the Turkish people: kazan-salor. It is believed that Kazan occupies an area of 425.2 km2 and has the Kazan people moved from Turkmenistan to the seven administrative districts. steppes along the Black Sea and the Azov Sea; lat- In the territory of the Kazan Kremlin, histori- er, they joined Bulgars, moved to the banks of the ans and archaeologists found an Arabian dirham Middle Volga and reached the territory of modern and Czech coins of the 10th century. After further Kazan” [29: 229-230]. archaeological excavations in the Kazan Kremlin, The Bashkir toponymist A.A.Kamalov believes it was recognized that Kazan was founded 1000 it is important to take into account the semantics of years ago. The historical commission, organized by local geographic terms. Therefore, he believes the the city, fixed the year of 1005 as the official date words karan ‘a deep and not frozen place of rivers’ of its foundation and Kazan celebrated its millen- and kazan ‘a place for a boiler or a cauldron, a nium anniversary in 2005 [27: 8]. hole’ are connected semantically. The word karan The name of Kazan is very often used in liter- is of Bulgar origin, whereas kazan is a Kiphak ary works, works on historical literature, songs and word [30: 206-207]. epic poems. The Caucasus, Bulgaria, Ukraine, According to historian A.Kh.Khalikov, the Bashkortostan, Western Siberia, Iran and Turkey word qas (‘kas’), qasiq (‘kasiq’) is used in the also have the toponym Kazan. meaning of ‘rind’, ‘peel’, and ‘bark’. The word qas Opinions and views about the origin and mean- (‘kas’) is pronounced qes/kes in the Tatar lan- ing of the word Kazan differ owing to the polyse- guage. In the Bulgar period, the word qas (‘kas’) my and homonymy of the word. These are several also meant ‘border’, ‘boundary’, or ‘frontier’. The opinions expressed by researchers, who base them oldest form of the word qas (‘kas’) might be kash, on folklore and legends: as in the Old Turkic language kash meant ‘border’, The legend claims that Bulgar Khan, Altynbek, ‘boundary’ or ‘frontier’. Taking these into account, a son of Gabdulla, sent his servant to get water. the researcher defines the name of the city Kazan But the servant dropped a golden qazan (‘boiler’ or as an ancient Bulgar word which meant ‘border’ or ‘cauldron’) into the water. They say this was the ‘boundary’. The word Kazan consists of two parts: way the river got its name of Kazan and the city, qas (‘kas’) meaning ‘border’, ‘boundary’ and the which was built on its bank, was named Kazan too. affix -an, meaning ‘place’, ‘district’, ‘region’, or V.V.Radlov, M.G.Khudyakov, and A.A.Ser- ‘territory’ in the old Bulgar language [31: 14]. geev consider that the term Kazan refers to the Tatar onomast G.F.Sattarov disagrees with the place where the city was founded. There was a above-mentioned arguments and suggests his point hole as deep as a qazan which is why the city was of view on the origin of the word Kazan: kaz is the named Kazan. stem and -an is the past form of Tatar participles. In 1767, P.I.Rychkov declared that the Kazan The first form of this word is known to be kazgan. river had a hole as deep as a qazan hence the name In the Old Turkic language, kaz meant ‘to dig’ [32: of the river [28: 102]. In the 19th century 439]. The name of the river Kazan originates from M.N.Pinigin, Pr. M.S.Shpilevsky and in the 20th ‘the river that mines the ground’, and ‘the river century E.G.Bushkanets agreed with this opinion. flows paring and mining’. It had the following P.I.Rychkov said: “Kazan city may have been names: Kazygan elga (‘the digging river’)>Kazgan founded by the khan of the Chugtai state of the elga (‘the mining river’)>Kazan elga (‘the river Golden Horde Kazan-Sultan or another Tatar Kazan’). In the course of time, it lost its hydro- Prince whose name might have been Kazan” [28: graphic meaning, keeping only the name of Kazan. This lexical-semantics way of word-making was

51 G.K.HADIEVA, IBRAHIM AKISH used to name rivers with the word Kazan in the ter- The toponyms of literary works, as a historical ritory of ancient and modern Turkic peoples. It is heritage, play an important role in the spiritual life true of both the river Kazan that flows into the of the Tatar people, and their literary and cultural Middle Volga and the city of Kazan, which was life. built along the banks of the river Kazan by ancient Bulgars: Kazan kalasy (‘Kazan city’)>Kazan [24: References 53]. In his work The Origin of the Name Kazan, 1. Podol’skaya N.V. Slovar’ ruskoy onomasticheskoy G.F.Sattarov writes that the word Kazan was terminologii. 2-e izd. M.: Nauka, 1988. 365 s. (in formed from the Old Turkic word combination kaz Russian) kabiläse (‘people of a goose’). Kazan meant kaz 2. Sattarov G.F. G.Ibraһimov äsärlärendä isem- atamalar // Kazan utlary, 1993. № 6. B. 180-184. (in kabiläse elgasi (‘the river of the people of a Tatar) goose’), or ‘the river, on the bank of which people 3. Nemirovskaya A.F. Onomasticheskoe prostranstvo of a goose lived’ [33]. Some researchers accept v khudozhestvennom tekste: Na materiale romana this point of view, whilst others do not. O.T.Gonchara “Tvoya zvezda”: Avtoref. diss. … M.Z.Zakiev agrees with Kh.V.Yusupov’s opin- kand. filol. nauk. Kiev, 1989. 20 s. ion that the word Kazan is an ethnonym [34: 251- 4. Kalinkin V.M. Poetika sobstvennykh imen v proiz- 252]. He specifies that the name Kazan can be vedeniyakh romanticheskogo napravleniya: Av- found in different regions, which leads him to the toref. diss. … kand. filol. nauk. Donetsk, 1987 16 s. conclusion that the etymology of the word kazan (in Russian) comes from the root kusan ~ kushan: ku meaning 5. Bardakova V.V. Spetsifika literaturnoy onomastiki detskoy khudozhestvennoy prozy: Avtoref. diss. … ‘off-white’/‘creamy’/‘yellowish’ and sьn (alterna- kand. filol. nauk. Volgograd, 2000. 22 s. tive forms san ~ zan ~ shan). Thus, the words ku- 6. Bondarenko T.A. Antroponimiya romana san ~ kushan~ kasan ~ kazan mean ‘off-white F.M.Dostoevskogo “Brat’ya Karamazovy”: sistema, sьns’/‘creamy sьns’. struktura, funktsii: Avtoref. diss. … kand. filol. In our opinion, the name of the city Kazan is nauk. Tyumen’, 2006. 23 s. connected with the name of the river Kazan. First 7. Kurs K.Yu. Imena sobstvennye v poezii M.V.Isa- came the name of the river Kazan, that originated kovskogo: strukturno-semanticheskiy i funktsion- from the Old Turkic ethnonym, later the name of al’nyy analiz: Avtoref. diss. … kand. filol. nauk. the city of Kazan appeared. Smolensk, 2013. 26 s. (in Russian) Thus, toponyms perform both an aesthetic and 8. Sattarov G.F. Etapy razvitiya i ocherednye zadachi tatarskoy onomastiki. Kazan’: Izd-vo Kazan. un-ta, artistic function, their meaning being of great im- 1970. 88 s. (in Russian) portance in any literary work. Unlike ordinal topo- 9. Garrapova R.Kh. Poeticheskaya onomastika prozy nyms, poetic toponyms create an image of real life Mukhammata Magdeeva: Avtoref. diss. … kand. as well as help to describe and characterize peo- filol. nauk. Kazan’, 2000. 24 s. ple’s lifestyle. Consequently, a toponym names a 10. Biktimerova A.R. Lingvisticheskaya i onomas- geographic object and adds certain stylistic fea- ticheskaya poetika tatarskikh narodnykh pesen: Av- tures in accordance with its pronunciation, origin toref. diss. … kand. filol. nauk. Kazan’, 2002. 23 s. and etymology. 11. Arslanova S.S. Leksiko-semanticheskie, stilis- No doubt, Edigey was a leader of the Kipchak ticheskie osobennosti i poeticheskaya onomastika state of the Golden Horde. The epic poem Edigey libretto Musy Dzhalilya “Altynchech” i “Ildar”: Av- toref. diss. … kand. filol. nauk. Kazan’, 2004. 24 s. was created as a legend of those times and it is im- 12. Garipova-Khasanshina V.M. Poeticheskaya ono- portant to study it in a philological aspect. Many mastika prozy Gumera Bashirova: Avtoref. diss. … proper nouns are used to describe events, con- kand. filol. nauk. Kazan’, 2004. 24 s. nected with the national history, which makes their 13. Zinnatullina G.Kh. Poeticheskaya onomastika pro- integrated study interesting and timely in the case zy Amirkhana Eniki: Avtoref. diss. … kand. filol. of a comprehensive analysis of linguistic and po- nauk. Kazan’, 2005. 25 s. etic characteristics of poetic toponyms. The 14. Nurullina F.F. Poeticheskaya onomastika drama- toponyms in the Edigey, such as Kazan, Volga, and turgii Tufana Minnullina: Avtoref. diss. … kand. Uralsk, are the heritage of the nation that has pre- filol. nauk. Kazan’, 2011. 23 s. (in Russian) served its rich vocabulary for the Tatar people to 15. Nadirov I. “Idegäy” dastany // Idegäy. Tatar khalyk dastany / töz.-red. G.Gyyl’manov, Kh.Äyupov. Ka- provide valuable information on the nature of the zan: Tat. kit. näshr., 1988. B. 5-10. (in Tatar) region, the language, the people’s lifestyle, and 16. Bakirov M. “Idegäy” dastanyna yaŋa karash // Ka- their history and ethnogeny. zan utlary, 2008. № 8. B. 138-150. (in Tatar)

52 TATARICA: LANGUAGE

17. Idegäy. Tatar khalyk dastany / töz.-red. gosudarstva i ikh sosedi v sisteme mezhdunarod- G.Gyyl’manov, Kh.Äyupov. Kazan: Tat. kit. näshr., nykh otnosheniy (XV–XVIII vv.)” (g. Kazan’, 14– 1988. 254 b. (in Tatar) 15 marta 2014 g.). Kazan’: Institut istorii im. Sh. 18. Sattarov G.F. Tatar toponimiyase. Kazan: Kazan Mardzhani AN RT, 2014. S. 199-202. (in Russian) un-ty näshr., 1998. 438 b. (in Tatar) 27. Khadieva G.K. Oykonimy perioda Kazanskogo 19. Garipova F.G. Isemnärdä – il tarikhy. Kazan: Tatar. khanstva. Kazan’, 2004. 196 s. (in Russian) kit. näshr., 1994. 264 b. (in Tatar) 28. Rychkov P.I. Opyt kazanskoy istorii drevnikh i 20. Isänbät N. Tatar teleneŋ frazeologik süzlege. Ike srednikh vremen. Spb., 1767. 262 s. (in Russian) tomda. I tom. Kazan: Tat. kit. näshr., 1989. 495 b. 29. Yusupov G.V. Bulgaro-tatarskaya epigrafika i (in Tatar) toponimika kak istochnik issledovaniya etnogeneza 21. Maloletko A.M. Paleotoponimika. Tomsk: Izd-vo kazanskikh tatar // Voprosy etnogeneza tyurko- Tomskogo un-ta, 1992. 262 s. (in Russian) yazychnykh narodov Srednego Povolzh’ya. Kazan’, 22. Sattarov G.F. Tatar antroponimikasy. Kazan: Kazan 1971. S. 220-232. (in Russian) un-ty näshr., 1990. 278 b. (in Tatar) 30. Kamalov A.A. Bashkortstan toponimiyasen öyränü- 23. Äflätunov Ä. BASSRnyŋ könbatysh, kön’yak- neŋ kayber mäs’äläläre // Onomastika Povolzh’ya. könbatysh öleshendä yashäüche tatarlar Ufa, 1973. S. 206-207. (in Tatar) söyläsheneŋ tel üzenchälekläre: Dis. … filol. fän. 31. Khalikov A.Kh. O vremeni, meste vozniknoveniya i kand. Kazan, 1960. 186 b. (in Tatar) nazvaniya goroda Kazani // Iz istorii kul’tury i byta 24. Sattarov G.F. Mäktäptä tugan yak onomastikasy. tatarskogo naroda i ego predkov. Kazan’, 1976. S. Kazan: Tat. kit. näshr., 1984. 208 b. (in Tatar) 3-19. (in Russian) 25. Zäkiev M.Z. Tatar khalky teleneŋ barlykka kilüe. 32. DTS – Drevnetyurkskiy slovar’. L.: Nauka. 1969. Kazan: Tat. kit. näshr., 1977. 208 b. (in Tatar) 676 s. (in Russian) 26. Khadieva G.K. Geograficheskie terminy v istori- 33. Sattarov G.F. Proiskhozhdenie nazvaniya Kazan’ // cheskoy oykonimii Respubliki Tatarstan O (po ma- Onomastika Povolzh’ya. Gor’kiy, 1971. S. 155-165. terialam pistsovykh knig XVI–XVII vekov) // Sred- (in Russian) nevekovye tyurko-tatarskie gosudarstva. Sbornik 34. Zäkiev M.Z. Törki-tatar etnogenezy. M: Insan, statey. Vyp. 6. Materialy mezhdunarodnoy nauch- 1998. 624 b. (in Tatar) noy konferentsii “Srednevekovye tyurko-tatarskie ______

«ИДЕГƏЙ» ДАСТАНЫНЫҢ ПОЭТИК ТОПОНИМИЯСЕ

Гөлфия Камил кызы Һадиева, Казан федераль университеты, Россия, 420008, Казан ш., Кремль ур., 18 нче йорт, [email protected].

Ибраһим Акыш, Истанбул университеты, Төркия, 34452, Истанбул ш., Баязит Фатыйх, Бесим Өмəр Паша ур., 11 нче йорт, [email protected].

Татар тел белемендə XX йөзнең икенче яртысыннан башлап, лингвистиканың бер тармагы булган ономастика фəне, төрле теллəр материалына нигезлəнеп, гыйльми тикшеренүлəр нəтиҗəсендə елдан -ел киңəя, тирəнəя бара. Шуның белəн бергə ономастиканың табигый һəм кеше тарафыннан булдырылган географик берəмлек атамаларын өйрəнə торган тармагы – топонимика фəне киң үсеш ала. Дастаннарда тарих белəн бəйле вакыйгалар сурəтлəнгəндə, ялгызлык исемнəренə еш мөрəҗəгать ителə. Мəкалəдə татар халкының тарихи героик-эпик шигъри дастаны «Идегəй»нең поэтик топонимиясе тикшерелеп, аның əдəби-эстетик вазифасы һəм семантикасы ачыклана. Иҗтимагый-тарихи һəм əдəби-мəдəни кыйммəткə ия булган əсəрдə киң кулланылган Идел, Җаек, Казан атамаларының кыскача тарихы бирелə.

Төп төшенчəлəр: татар теле, поэтик ономастика, поэтик топонимия, этимология, «Идегəй» дастаны, Идел, Җаек, Казан.

53 G.K.HADIEVA, IBRAHIM AKISH

Тормыш-чынбарлыктан килеп кергəн белеме күзлегеннəн бəя бирелүе белəн тарихи шəхес исемнəре, географик объект əһəмиятле. XX йөз классик язучылар атамалары һəм автор тарафыннан уйлап əсəрлəрендəге поэтик ономастика галимнең табылган онимнарның əсəр ономастиконында шəкертлəре тарафыннан системалы тикшерелə. тоткан урыны һəм үзара мөнəсəбəте Хəзерге татар тел белемендə поэтик ономастика проблемасы – махсус тикшерүне талəп итə шактый нык өйрəнелгəн [9-14]. торган өлкə. Поэтик ономастиканың бер тармагы булган Əдəби əсəр текстында кулланылган поэтик топонимика – əдəби əсəрлəрдəге ялгызлык исемнəренə карата «поэтик географик атамаларның матур əдəбиятта тоткан ономастика» термины кабул ителгəн. Рус урынын, функциялəрен, барлыкка килү ономасты Н.В.Подольская поэтик принципларын өйрəнə торган тармак. ономастиканы «матур əдəбият əсəрлəрендə Топонимның эчке мəгънəсен актуальлəштерү барлык төр ялгызлык исемнəрне, аларның əдəби əсəрнең образлар системасын булдыруга барлыкка килү принципларын, стилистик һəм һəм жанр хасиятлəрен төгəллəштерүгə ярдəм идеологик функциялəрен өйрəнүне, авторның итə. Дастан, эпос, тарихи җырларда дөньяга карашын чагылдыра торган ономастик кулланылган топонимик атамалар тагын да термин» [1: 96], дип атый. Күренекле татар үзенчəлеклерəк. Алар халыкның географиясе, ономасты Г.Ф.Саттаров карашынча, поэтик шуңа бəйле яшəү рəвеше, көнкүреше турында ономастика – «матур əдəбият əсəрлəренə һəм сөйли. Дастаннарда тарихи вакыйгалар əдəби каһарманнарга исем бирү сəнгате» [2: сурəтлəнгəндə, ялгызлык исемнəренə еш 180]. мөрəҗəгать ителə. Ялгызлык исемнəренең əдəби əсəр Халык авыз иҗаты мəдəниятнең төп тукымасында тоткан урыны, аларның компонентларыннан санала. Аларда халыкның стилистик вазифасы тел галимнəренең милли тарихы, сəясəте, эстетик һəм дини- игътибарын күптəннəн җəлеп итте. Рус тел əхлакый карашлары чагылыш таба. Бу мəкалəдə белемендə поэтик ономастиканың актуаль иҗтимагый-тарихи, əдəби-мəдəни яктан зур мəсьəлəлəре М.И.Агимбаева, М.С.Альтман, кыйммəткə ия булган «Идегəй» дастанында Л.И.Андреева, Н.А.Борцова, В.В.Виноградов, кулланылган поэтик топонимиканың урынын В.М.Голомидова, В.В.Громова, М.В.Карпенко, һəм атамаларның семантикасын ачыклау Н.А.Кожевникова, Н.В.Подольская, максаты куела. А.В.Суперанская, В.И.Супрун һ.б. галимнəрнең «Идегəй» дастанын фəнни яктан тикшерүдə хезмəтлəрендə чагылыш тапкан. беренче омтылышлар В.В.Радлов, Рус язучылары иҗатындагы поэтонимнар П.М.Мелиоранский, А.Н.Самойлович төрле темага язылган диссертациялəрдə тарафыннан ясала. Дастанны тюрколог, тикшерелə [3-7]. Поэтик ономастиканы фольклорчы һəм тарихчы галимнəр монографик планда өйрəнгəн В.М.Калинкин В.М.Жирмунский, Б.Н.Путилов, Ф.Т.Вəлиев, хезмəтлəре зур əһəмияткə ия [4]. Х.Х.Ярмөхəммəтов, Ф.И.Урманче, Г.Ф.Саттаров, шигъри ономастиканы, Ф.В.Əхмəтова, М.Х.Бакиров һ.б. өйрəнде һəм топоним һəм антропонимнарның матур əдəбият аларның фəнни хезмəтлəре басылды. əсəрлəрендə стилистик куллану «Идегəй» – феодализм дəверендə төрки мөмкинлеклəрен өйрəнү бурычын куеп [8: 85], ырулар, кабилəлəр, халыклар арасында иҗат поэтик ономастика фəненең килəчəктə үсеш ителгəн дастан. Аның нигезендə төрле перспективаларын күрсəтə [2: 184]. төбəклəрдə яшəп килгəн күпсанлы тарихи Татар тел белемендə ялгызлык исемнəренең җырлар, риваятьлəр, легендалар, əкият- əдəби əсəрлəрдə кулланылышы Казан төрки- хикəятлəр ята. Əсəр шуларның гасырлар татар ономастика мəктəбенə нигез салган, татар дəвамында чарланган иҗади синтезы [15: 7]. Бу тел белеме тарихында беренчелəрдəн булып, əдəби-тарихи ядкəр идея эчəлегенең нигезендə торак пункт атамаларын, кеше исемнəрен халыкның хөрлек, иминлек, бəхетле һəм тату туплап, җыйнап, фəнни яктан тикшергəн Казан тормыш хакындагы идеаллары ята. университеты галиме Г.Ф.Саттаров «Идегəй» дастанында XIV йөзнең ахыры хезмəтлəрендə өйрəнелə башлый [2]. Аның XV йөзнең башында Алтын Урда дəүлəтенең «Г.Ибраһимов əсəрлəрендə исем-атамалар» таркалу чоры һəм Урта Азиядə Аксак Тимер хезмəте ономастик категориялəрнең киң планда дəүлəтенең көчəеп китүе дəверендəге өйрəнелүе, язучы əсəрлəре исемнəренə тел вакыйгалар тасвир ителə [16: 138]. Вакыйгалар

54 TATARICA: LANGUAGE

Идел буеннан алып Урта Азия һəм Төньяк торучы бердəмлекнең һəм ил куəтенең юкка Кавказга кадəр сузылган гаять зур географик чыгуына китергəн» [16: 148-149]. киңлеклəрдə бара. Бу вакыйгаларның үзəгендə Əсəрдəн күренгəнчə, Идегəй, Чыңгыз өч тарихи шəхес тора: Алтын Урда ханы токымыннан чыккан Туктамышны тəхеттəн Туктамыш, Идегəй һəм Урта Азиядəн төрки куып, ил белəн идарə итə башлагач, аксөяк дəүлəт хөкемдары əмир Аксак Тимер. билəрнең халыкны талавына чик куя, илне Фольклор һəм əдəбият белемендə аякка бастыру өчен күп игелекле эшлəр дастанның төп каһарманы Идегəй шəхесен һəм башкара. Шуңа күрə халык аны үзенең образын бəялəүдə фикер төрлелеге яшəп килə. каһарманы итеп саный, гаделлеге, зирəклеге, Галимнəрнең бер өлеше Алтын Урда батырлыгы өчен хөрмəт итə, ышаныч белдерə. дəүлəтенең таркалуын Идегəй шəхесе белəн Идегəйнең характерына хас төп сыйфатны, бəйлəп караса, икенчелəре исə Идегəй, бөтен аның Идел-йортка, халкына керсез мəхəббəте властьне үз кулына алып, Алтын Урданы һəм чиксез тугрылыгы билгели. Идегəй Идел- таркалудан янə ун ел саклый дигəн карашта йортка багышлап түбəндəге сүзлəрне əйтə: тора. Туктамышның уңай якларына һəм Əй Идел-йорт, Идел-йорт! казанышларына күз йомып, яисə ике шəхесне Идел буе имин йорт! капма-каршы куеп, Идегəйне генə уңай яктан Атам кияү булган йорт – караган өченче төрле караш та бар. Аерым Иелеп тəгъзим кылган йорт – галимнəр əлеге берьяклы бəялəр белəн Анам килен булган йорт – килешмилəр. Мəсəлəн фольклорчы һəм Иелеп сəлам биргəн йорт, тюрколог галим М.Бакиров, тарихи фактларга Кендегемне кискəн йорт, нигезлəнеп, болай дип яза: «Бу шəхеслəр Керем-коңым юган йорт, Алтын Урданың бердəмлеген һəм куəтен Бия сауган сөтле йорт, торгызуга һəм үстерүгə икесе дə күп көч Кымыз эчкəн котлы йорт. [17: 132]. салалар һəм ниһаять, аларның үлемнəре дə əсəрдə генə түгел, тормышта да якынча бер үк Дастанда Идегəй Идел елгасы исеме белəн төрле. Орыш-сугышларда Аксак Тимердəн аның буена утырган борынгы Болгар һəм җиңелүе һəм социаль заказ катнашуы Кыпчак дəүлəтлəрен Идел-йорт дип атый. Идел аркасында Туктамыш дастанда татар халкының дастаннарында, җырларында, түбəнсетелебрəк тасвирланса да, асылда ул да, мəкаль һəм əйтемнəрендə, бəетлəрендə яратып, Идегəй кебек үк, героик-трагик шəхес. Ике үз итеп, зур елга буларак сурəтлəнə. Идел хөкемдарның тормыш юлы һəм үлеме шактый күчерелмə мəгънəдəге образга əверелеп, туган охшаш булуга һич тə гаҗəплəнергə кирəкми. җир – Ватан, Идел-ана, туган җир кебек кеше Урта гасырларда, бигрəк тə тынгысыз һəм өчен иң изге, кадерле-кыйммəтле төшенчəлəрне гаугалы чорларда, властька дəгъва итүче төрле белдерүгə хезмəт итə. нəсел яки кланнар арасында гына түгел, ə бер XVI йөзлəрдə татарларның халык буларак үк ата балаларының яки кан-кардəшлəрнең дə оешу процессы Идел буйларында башлана. бер-берсен үтерə-үтерə хакимият башына Борынгы чорларда Идел ярлары буенда зур үрмəлəве, яисə шул ук юл белəн көрəш сугышлар булган. Тарихи яктан əһəмиятле мəйданыннан китүе киң таралган гадəти вакыйгалар, гадəттə зур сулы елга ярлары, су күренеш булган. Бу исə, үз чиратында, күп кан чыганаклары янында хəл ителгəн. коелуга һəм зур корбаннарга китергəн, ил һəм Татар тел гыйлемендə Идел атамасының халык өстенə иксез-чиксез кайгы-хəсрəт һəм этимологиясе берничə төрле шəрехлəнə. бəла-каза булып төшкəн. «Идегəй» эпос- Көнчыгыш Европадагы иң зур елганы дастанында да без нəкъ шул хəлне күрəбез. белдерүче Идел атамасы язма чыганакларда Алтын Урданың таркалуына да асылда беренче тапкыр б.э ның II гасырында астроном (əлбəттə, илдə башланган икътисади һəм һəм географ Клавдий Птолемей хезмəтлəрендə демографик кризисны да кертеп) морза- телгə алына. Европа сəяхəтчелəре бəклəрнең нəкъ менə дəүлəт тəхетенə утыру сəяхəтнамəлəрендə Идел атамасы төрле яки, киресенчə, аерылып-бүленеп чыгу өчен язылышта теркəлгəн: Эрдил, Ледиль, Һердил. бертуктаусыз тарткалашуы һəм, күп меңнəрчə Татар галимнəре фикеренчə, Ра~Ря – Идел халыкны үлем-сугыш яланына кертеп, үзара елгасының бик борынгы атамасы. Фин-угыр кырышу-кан коешуга мəҗбүр итүе сəбəп теллəре төркеменə керə торган мордва телендə булган да инде. Чөнки бу дəүлəтне тотып Идел хəзер дə Ра дип йөртелə. Г.Ф.Саттаров Ра

55 G.K.HADIEVA, IBRAHIM AKISH

~ Ря гидронимының асылында фин-угыр дигəн фикердə тора [21: 36]. Болгар галимнəре теллəрендə «елга» мəгънəсен белдерə торган төрки халыкларның зур суларны, шул исəптəн ар, ари сүзе ята дип карый [18: 28]. Днепр, Буг, Дунай елгаларын да Этил~Итил Идел – «зур елга», «елга» дигəн мəгънəне дип атап йөртүлəрен ачыклаганнар [19: 97]. белдерə. Вакытлар үтү белəн, ул зур, аерым бер Узган гасырның 30 елларында хəзəр телен һəм суның исеменə əверелгəн [19: 95]. Н.Исəнбəт тарихын өйрəнгəн А.Р.Зифельдт-Симумяги, ил-ат, ил-ат арасы, ат-ил тəгъбирлəрен болай элек Дон елгасының Ател~Этель дип дип аңлата: 1) Идел елгасы һəм аңа койган зур- йөртелүенə игътибар итə. Ул Итиль гидронимы зур елгалар өстендə борынгы һун төреклəре, – «су» (самоедча иту «су») + «су» (вогульча эл соңыннан Хəзəр-Болгар, алардан соң Болгар- «су») яки елга+елга мəгънəсенə ия булган Кыпчак һəм Казан мəмлəкəтлəре яшəгəн һəм ат гибрид атама булуын раслый. Г.Ф.Саттаров бу менгəн ирлəр кулында идарə ителгəн ил эче карашны дөреслеккə туры килə дип саный һəм димəк; 2) илнең эчке үз тормышы, халык аны яклый [18: 32]. Болгар бабаларыбызда буларак яшəеше, барыш-килеше, ил-көн итеше; Идел елгасы буенда күченеп йөргəндə туган 3) туган ил, тугандаш халык; үз җир-суы, үз балаларга Идел компонентлы исемнəр кушу мəмлəкəтенə ия булган, үз кавем-кардəш булып гадəте булган: Идел, Иделбай, Иделбəк, Иделле, яшəгəн төп җирле халык [20: 279]. Бу Иделморат, Иделхан, Иделбикə, Иделсылу һ.б. аңлатмаларны Н.Исəнбəт, тагын да ачыклап, [22: 157]. Идел компоненты Казан конкрет дəлиллəр белəн төгəллəштереп, болай татарларының исемнəрендə Иделбаев, дип яза: «Борынгы Идел-Атил (ат-ил) Иделханов, Иделлиев кебек фамилиялəрендə мəмлəкəте дигəнебез хəзерге Əстерхан сакланып калган. тирəсендə булган Атил (Ат-ил) шəһəре янында IX–XIII гасырларда Идел һəм Кама диңгезгə койган Атил (Идел) елгасыннан алып елгалары төбəгендə, бар яктан да алга киткəн, хəзерге Татарстан – Мари-АССР (Мари рус кенəзлеклəре, төньяк халыклары, Хəзəр республикасы – төзəтмə авторныкы) иле, Урта Азия, Кавказ, Византия, Иран, Гарəп арасындагы Иллəт (Ил-ат) елгасы тамагынача хəлифəлеге белəн сəяси, сəүдə, мəдəни булган җирлəр булып, борынгы болгар-угыз мөнəсəбəтлəр урнаштырып көн күргəн Идел- һəм фин-угырлар һəм соңыннан Казан ханлыгы Чулман болгарлары дəүлəте яшəгəн. Бу яшəгəн ил эче, шулай ук алар белəн дəүлəтнең көнчыгыш чиклəре Җаек елгасы бəйлəнештəге кəрван, су юллары һəм бу араның буйлап үткəн. Идел һəм Җаек топонимнары ат белəн йөрелеше күздə тотылып əйтелгəн татар халкы дастаннарында, тарихи тəгъбир. Киң мəгънəдə бу ил җирлəре озак җырларында һ.б. авыз иҗатында һəрдаим гасырлар буена Дагестаннан һəм Идел янəшə кулланыла. Мəсəлəн: тамагыннан алып, Агыйдел, Сакмар, Кара идел Идел-Җаек арасы (Уфимкə), Нократ (Вятка) югарыларынача, Йолкы белəн тулган йорт, вакыты белəн Ука (Ока) тамагына һəм, əлбəттə, Казан – Болгар арасы Тобол-Төмəннəргəчə җəелгəн, III-IV Кала белəн тулган йорт [17: 132]. гасырларда һун төреклəре, Атилла (Атиллы – Иделле һəм Ат илле) хан, соңыннан болгар- Төрки-татарлар утрак тормыш алып, хəзəр төреклəре, аннан соң болгар-кыпчак шəһəрлəрдə яшəгəнгə күрə, Казан һəм Болгар төрек-татарлары кулында идарə ителеп, арасында күп шəһəрлəр төзелгəн. Халык дастаннарда Идел йорт дип тə йөртелгəн тарихын, көнкүреш үзенчəлеген һəм акылын Болгар-Кыпчак иле арасы дигəн мəгънəдə гəүдəлəндергəн мəкаль һəм əйтемнəрдə алар таралган тəгъбир. Азербайҗан телендə дə берегеп, сакланып калган: Җаек – энесе, Идел – «Элат» (яки «Елат») сүзе шулай ук кавем- агасы, икесе ил агасы. Җаекның җаен бел, кардəш, тугандаш халык дигəн сүз» [20: 279]. Иделнең иңен бел. Идел – йортның ишеге, Җаек Шулай итеп, Н.Исəнбəт Ат-ил мəмлəкəте, – йортның түре. Атил шəһəре һəм шул шəһəр янында диңгезгə Җаек – Россия һəм Казахстан җирлəре аша койган Атил (Идел) елгасы атамаларының үтеп, Каспий диңгезенə коя. Бу елга татар килеп чыгышын ат-ил, ил-ат тəгъбире белəн халкы тарихы белəн бəйлəнгəн. Шактый озак бəйлəп карый. вакытлар Җаек һəм Идел арасы күчмə нугайлар А.М.Малолетко Итиль~Этил~Адиль җире булып исəплəнгəн. Ə.Əфлəтунов терминының асылында борынгы төрки телдəге типтəрлəр телендə җай сүзенең «елга»ны от «үлəн», «яшел үлəн», «яшеллек» сүзе ята аңлатуын, Җаек һəм Зəй атамалары нигезендə

56 TATARICA: LANGUAGE

җай «елга» термины ятуын күрсəтə [23: 67]. елдан Татарстан Республикасы башкаласы. Ул Г.Ф.Саттаров, Ə.Əфлəтунов фикерен куəтлəп, XIX йөздəн Россиянең зур икътисади-сəяси, борынгы төрки кабилəлəр телендə «елга», сəүдə, мəдəни һəм фəнни үзəгенə əверелə. «елгачык» мəгънəсен белдергəн чай ~ сай ~ Казан шəһəре Казан елгасының Иделгə коя тай ~ шай ~ зай ~ зəй ~ най ~ йай сүзлəренең торган тамагына, Европадагы иң зур елга – җиде төрле вариантын ачыклап, Идел елгасының урта агымында сулъяк ярга ч~с~т~ш~з~н~й тартык авазларының тарихи урнашкан. Шəһəрне табигый су системасын тəңгəллеген раслый торган факт булуын тəшкил иткəн Казан елгасы, Болак суы һəм билгели. Татарстандагы Зəй, Чайшур, Каратай, Кабан күллəре өч өлешкə аера. Бакалтай атамаларының килеп чыгышын да Казан 425,2 км2 мəйдан били, җиде əлеге карашка таянып нигезли. Г.Ф.Саттаров административ районга бүленə. Урта Идел-Урал буе территориясендə, б.э. ның Тарихчы һəм археологлар Казан Кремле III – XVII гасырлары аралыгында сөйлəшлəре территориясендə X гасырда чокылган гарəп бер-берсеннəн шактый аерылган кардəш төрки дирһəме һəм чех монеталары табалар. Аларның кабилəлəр яшəгəннəр һəм аларның буыннары яңа тикшеренүлəре нəтиҗəсендə, Казан казан татарларының тарихи-этник процессында шəһəренə X гасырда нигез салынган дигəн катнашканнар дигəн нəтиҗə ясый [24: 72]. Бу караш расланды. Казанның дөнья тартыкларның тəңгəллеклəре татар теле цивилизациясе үсешенə керткəн зур өлешен, диалектларында əлеге көнгə кадəр сакланып Россиянең сəяси, икътисади, фəнни һəм мəдəни калган. Академик М.З.Зəкиев тə җай ~ чай ~ үзəге булуын исəпкə алып, 2005 елда Казан зəй ~ зөя сүзлəрен борынгы төрки телдəге шəһəренең 1000 еллыгы рəсми төстə билгелəп «елга» мəгънəсен бирə торган сүзнең үтелде [27: 8]. диалекталь вариантлары дип карый [25: 88]. Казан шəһəренең атамасы əдəби əсəрлəрдə, Кайбер төрки теллəрдə чай, сай, тай, җай тарихи əсəрлəрдə, җырларда, дастан-эпосларда терминнары хəзер дə «елга» мəгънəсендə бик еш кулланыла. Казан топонимы Кавказда, кулланыла [26: 199]. Болгариядə, Украинада, Башкортстанда, «Идегəй» дастанында Казан суы һəм Казан Көнбатыш Себердə, Иранда, Төркиядə бар. шəһəре атамалары кабатланып килəлəр. Казан сүзенең килеп чыгышы һəм мəгънəсе Болгардаен калам бар, турында күптөрле карашлар яши. Бу сүзнең Болгар йортын алырмын, күпмəгънəлелеге яки аның омоним сүзлəр Болгарда да тынмасам, оясын тəшкил итүе шəһəр атамасының килеп Куе урманның төбендə чыгышын төрлечə аңлатуга китергəн. Халык Куерып аккан Ашыт су, этимологиясе дə, топо-легендалар да, галимнəр Кара урманым төбендə фикерлəре дə шушы сүзнең теге яки бу Каралып аккан Казан суы, мəгънəсенə нигезлəнə. Шуларның берничəсенə Казан суның буенда тукталып үтик. Капкасы биек таш Казан Борынгы топонимик легендада Болгар ханы Ул каламны алырмын [17: 132]. Габдулла улы Алтынбəкнең хезмəтчесе, су алганда, алтын казанын елгага төшереп Казан шəһəре исеменең килеп чыгышы, җибəрүе, шуннан бу елгага Казан исеме ягъни «Казан» топонимының этимологиясен бирелүе һəм əлеге елга янына салынган ачыклауның тарихи-мəдəни һəм тарихи- шəһəрнең дə Казан дип йөртелə башлавы бəян лингвистик əһəмияте зур. ителə. Казан – Татарстан Республикасының В.В.Радлов, М.Г.Худяков, А.А.Сергеев башкаласы – илебезнең борынгы һəм бай кебек тикшерүчелəр Казан атамасы шəһəр тарихлы шəһəрлəренең берсе. Казан шəһəре X- салынган урынның казан шикелле тирəн XI йөзлəрдə – Идел буе Болгарының төньяк чокырлы булуына нигелəнгəн дигəн карашта төбəгендə сəүдə итү һəм дошман һөҗүменнəн торалар. саклану пункты, XIII йөздəн XV йөзнең 30 1767 елда П.И.Рычков Казан елгасының еллары ахырына кадəр бəклек үзəге, 1438 елдан исемен аның төбенең казан сыман чокырлы Казан ханлыгы мəркəзе була. 1552 елда шəһəр булуы белəн бəйлəп аңлата [28: 102]. Бу караш Рус дəүлəте тарафыннан яулап алына. 1708- XIX йөздə М.Н.Пенигин, профессор 1920 елларда – губерна үзəге, 1920 елдан М.С.Шпилевский, XX йөздə Е.Г.Бушканецлар Татарстан автономияле республика, ə 1990 тарафыннан хуплана. П.И.Рычковның «Иске

57 G.K.HADIEVA, IBRAHIM AKISH

Казанга Алтын Урданың Чыгтай улусында төрки телдə «рыть, копать, выкапывать» [32: ханлык иткəн Казан-Солтан хан яки Казан 439] мəгънəсендə кулланылуы мəгълүм һəм исемле башка бер татар принцы нигез салган Казан елгасының исеме, «җирне казыган елга», булуы да ихтимал» [28: 103] дигəн фаразын «җирне казып-уеп агучы елга» мəгънəсен XIX йөзнең күп кенə галимнəре яклап чыга. белдергəн хəлдə, иң элек Казыган елга > Тарихчы Һ.В.Йосыпов карашынча, «Казан Казган елга > Казан елга рəвешле əйтелеп топонимы казан этнонимыннан килеп чыккан. йөреп, тора-бара елга гидрографик Элек татарларда «Казантау җыены» булган, номенклатур терминының төшеп калуы чөнки җыен ыруг-кабилə атамасын йөрткəн. нəтиҗəсендə Казан əйтелешен алган. Шушы Казан атамасы Кубаньда, Украинаның лексик-семантик ысул белəн төрки халыклар көньягында, Каспий диңгезенең төньяк- элек һəм хəзер дə яши торган территориялəрдə көнбатыш яры буйларында күп таралган. Казан дигəн елгаларның исемнəре барлыкка Төркиянең төньяк-көнчыгыш территориясендə килгəн. Урта Иделгə коючы Казан елгасы Казан исемле шəһəр бар һəм боларның килеп исеменə нисбəтле рəвештə болгар бабаларыбыз чыгышы төрекмəннəрнең казан-салор кабилəсе тарафыннан аның буена салынган кала да исеме белəн бəйле. Кара диңгез һəм Азов буе Казан каласы > Казан дип аталган дигəн далаларына казан кабилəсенең нəтиҗəгə килə [24: 53]. Галим элегрəк язылган Төрекмəнстаннан килүе, аннан болгар «Происхождение названия Казань» хезмəтендə кабилəлəре белəн бергə, Урта Идел буена Казан борынгы төрки каз кабилəсе исеменə күтəрелеп, соңыннан Казан кенəзлеге нисбəтле рəвештə барлыкка килгəн һəм «каз халкының нигезен тəшкил иткəн» дигəн кабилəсе елгасы», «буйларында каз кабилəсе карашта тора [29: 229-230]. яши торган елга» төшенчəсен белдерə дип язган Башкорт топонимисты А.А.Камалов җирле иде [33]. Бу караш кайбер галимнəр географик номенклатура терминнарының тарафыннан кире кагылды, ə кайберлəре аны семантикасын исəпкə алуны мөһим дип саный. хуплады. Шушы яссылыкта каран «елганың катмый М.З.Зəкиев ХХ гасырның 70 елларында торган, тирəн урыны» һəм казан «казанлык, əйтелгəн Һ.В.Йосыпов фикеренə кушыла һəм чокыр» топонимнары арасындагы семантик Казан атамасын этноним белəн бəйлəп карый бəйлəнешне танып, беренче топонимның [34: 251-252]. Казан атамасының киң болгар чыгышлы, икенчесенең кыпчак регионнарда таралуына игътибар итеп, казан чыгышлы булуын искəртə [30: 206-207]. этимологиясен кусан ~ кушан: ку «аксыл сары» Тарихчы А.Х.Халиков qas, qasiq сүзлəренең сөн (сан ~ зан ~ шан), ягъни кусан ~ касан ~ борынгы төрки телдə «кабык», «агач кайрысы», казан этнонимы «аксыл сары сөннəр» дигəн «тышча» мəгънəсендə кулланылуларыннан мəгънəне аңлата дип ассызыклый. чыгып, кас сүзе татар телендə нечкə əйтелеш Безнең карашыбызча, шəһəр атамасы Казан алып, кəс мəгънəсенə ия булган һəм болгар елгасы белəн бəйле булып, Казан шəһəре исеме чорында каз сүзе кабыкны гына аңлатмыйча, икенчел, ə Казан елгасы – беренчел һəм бу «чик», «кырый» мəгънəлəрен дə белдергəн, ди. атаманың төрки хəзəр кабилəсе этнонимы Каз сүзенең тагын да борынгырак формасы каш белəн бəйлəнеше бар. рəвешле булган булса кирəк, чөнки борынгы Шулай итеп, топонимик берəмлеклəр əсəр төрки телдə каш «кырый, яр, чик» мəгънəсендə тукымасында билгеле бер əдəби-эстетик килə. Галим, шушы аңлатмаларга таянып, функция башкаралар һəм текстта аларның Казан исеме борынгы болгарлар тарафыннан топонимик мəгънəлəре əһəмиятле роль уйный. бирелгəн һəм ул чик «граница» дигəн мəгънə Поэтик топонимнар, гадəти топонимнардан аңлаткан, ə Казан сүзе ике өлештəн торып, -ан аермалы буларак, реаль тормыш картиналарын борынгы төрки телдə «урын», «өлкə», сурəтлəү һəм характерлау функциялəрен «территория» төшенчəсен белдерə торган үтилəр, ягъни алар ниндидер географик кушымча булган дигəн нəтиҗəгə килə [31: 14]. объектны атау белəн генə чиклəнмичə, Татар ономасты Г.Ф.Саттаров исə, югарыда яңгырашы һəм этимологиясенə бəйле рəвештə китерелгəн фаразларны кире кагып, Казан өстəмə стилистик мəгънə белдерə башлыйлар. атамасының мəгънəсен түбəндəгечə аңлата: каз Алтын Урданың Идегəй йогынтысында – сүзнең тамыры һəм -ан үткəн заман сыйфат булган кыпчак телле олысларында җирле фигыль формасы. Бу сүзнең беренче формасы риваять-легендалар нигезендə иҗат ителгəн казган рəвешле булган. Kaz сүзенең борынгы «Идегəй» дастанын филологик планда өйрəнү

58 TATARICA: LANGUAGE

бик мөһим. Анда иҗтимагый-милли тарих «Илдар»: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. белəн бəйле вакыйгаларны сурəтлəгəндə, Казань, 2004. 24 с.; ялгызлык атамаларына еш мөрəҗəгать ителə 12. Гарипова-Хасаншина В.М. Поэтическая һəм бу поэтик топонимнарны, лингвистик, ономастика прозы Гумера Баширова: Автореф. поэтик аспектта якын килеп, комплекслы дисс. … канд. филол. наук. Казань, 2004. 24 с.; 13. Зиннатуллина Г.Х. Поэтическая ономастика өйрəнү актуаль һəм кызыклы мəсьəлəлəрнең прозы Амирхана Еники: Автореф. дисс. … канд. берсе булып тора. Дастандагы Казан, Идел, филол. наук. Казань, 2005. 25 с.; Җаек һ.б. поэтик топонимнары татар халкының 14. Нуруллина Ф.Ф. Поэтическая ономастика драма- күп еллар буена тупланган бай сүзлек тургии Туфана Миннуллина: Автореф. дисс. … хəзинəсенең бер өлеше булып, алар төбəкнең канд. филол. наук. Казань, 2011. 23 с. табигате, халыкның теле, тормыш көнкүреше, 15. Надиров И. «Идегəй» дастаны // Идегəй. Татар тарихы, этногенезы турында кыйммəтле халык дастаны / төз.-ред. Г.Гыйльманов, мəгълүматлар бирə. Х.Əюпов. Казан: Тат. кит. нəшр., 1988. Б. 5-10. Əдəби əсəрлəрдə, тарихи ядкəрлəрдə 16. Бакиров М. «Идегəй» дастанына яңа караш // кулланылган поэтик топонимика татар Казан утлары, 2008. № 8. Б. 138-150. 17. Идегəй. Татар халык дастаны / төз.-ред. халкының рухи, əдəби-мəдəни тормышында Г.Гыйльманов, Х.Əюпов. Казан: Тат. кит. нəшр., хəзер дə зур роль уйный. 1988. 254 б. 18. Саттаров Г.Ф. Татар топонимиясе. Казан: Əдəбият Казан ун-ты нəшр., 1998. 438 б. 1. Подольская Н.В. Словарь руской ономастиче- 19. Гарипова Ф.Г. Исемнəрдə – ил тарихы. Казан: ской терминологии. 2-е изд. М.: Наука, 1988. Татар. кит. нəшр., 1994. 264 б. 365 с. 20. Исəнбəт Н. Татар теленең фразеологик сүзлеге. 2. Саттаров Г.Ф. Г.Ибраһимов əсəрлəрендə исем- Ике томда. I том. Казан: Тат. кит. нəшр., 1989. атамалар // Казан утлары, 1993. № 6. Б. 180-184. 495 б. 3. Немировская А.Ф. Ономастическое пространст- 21. Малолетко А.М. Палеотопонимика. Томск: Изд- во в художественном тексте: На материале ро- во Томского ун-та, 1992. 262 с. мана О.Т. Гончара «Твоя звезда»: Автореф. 22. Саттаров Г.Ф. Татар антропонимикасы. Казан: дисс. … канд. филол. наук. Киев, 1989. 20 с.; Казан ун-ты нəшр., 1990. 278 б. 4. Калинкин В.М. Поэтика собственных имен в 23. Əфлəтунов Ə. БАССРның көнбатыш, көньяк- произведениях романтического направления: көнбатыш өлешендə яшəүче татарлар Автореф. дисс. … канд. филол. наук. Донецк, сөйлəшенең тел үзенчəлеклəре: Дис. … филол. 1987 16 с.; фəн. канд. Казан, 1960. 186 б. 5. Бардакова В.В. Специфика литературной онома- 24. Саттаров Г.Ф. Мəктəптə туган як стики детской художественной прозы: Автореф. ономастикасы. Казан: Тат. кит. нəшр., 1984. дисс. … канд. филол. наук. Волгоград, 2000. 208 б. 22 с.; 25. Зəкиев М.З. Татар халкы теленең барлыкка 6. Бондаренко Т.А. Антропонимия романа килүе. Казан: Тат. кит. нəшр., 1977. 208 б. Ф.М.Достоевского «Братья Карамазовы»: сис- 26. Хадиева Г.К. Географические термины в исто- тема, структура, функции: Автореф. дисс. … рической ойконимии Республики Татарстан О канд. филол. наук. Тюмень, 2006. 23 с.; (по материалам писцовых книг XVI–XVII веков) 7. Курс К.Ю. Имена собственные в поэзии М.В. // Средневековые тюрко-татарские государства. Исаковского: структурно-семантический и Сборник статей. Вып. 6. Материалы междуна- функциональный анализ: Автореф. дисс. … родной научной конференции «Средневековые канд. филол. наук. Смоленск, 2013. 26 с. тюрко-татарские государства и их соседи в сис- 8. Саттаров Г.Ф Этапы развития и очередные за- теме международных отношений (XV–XVIII дачи татарской ономастики. Казань: Изд-во Ка- вв.)» (г.Казань, 14–15 марта 2014 г.). Казань: зан. ун-та, 1970. 88 с. Институт истории им.Ш.Марджани АН РТ, 9. Гаррапова Р.Х. Поэтическая ономастика прозы 2014. С. 199-202. Мухаммата Магдеева: Автореф. дисс. … канд. 27. Хадиева Г.К. Ойконимы периода Казанского филол. наук. Казань, 2000. 24 с.; ханства. Казань, 2004. 196 с. 10. Биктимерова А.Р. Лингвистическая и онома- 28. Рычков П.И. Опыт казанской истории древних и стическая поэтика татарских народных песен: средних времен. Спб., 1767. 262 с. Автореф. дисс. … канд. филол. наук. Казань, 29. Юсупов Г.В. Булгаро-татарская эпиграфика и 2002. 23 с.; топонимика как источник исследования 11. Арсланова С.С. Лексико-семантические, стили- этногенеза казанских татар // Вопросы стические особенности и поэтическая ономасти- этногенеза тюркоязычных народов Среднего ка либретто Мусы Джалиля «Алтынчэч» и Поволжья. Казань, 1971. С. 220-232.

59 G.K.HADIEVA, IBRAHIM AKISH

30. Камалов А.А. Башкортстан топонимиясен 32. ДТС – Древнетюркский словарь. Л.: Наука. өйрəнүнең кайбер мəсьəлəлəре // Ономастика 1969. 676 с. Поволжья. Уфа, 1973. С. 206-207. 33. Саттаров Г.Ф. Происхождение названия 31. Халиков А.Х. О времени, месте возникновения и Казань // Ономастика Поволжья. Горький, 1971. названия города Казани // Из истории культуры С. 155-165. и быта татарского народа и его предков. Казань, 34. Зəкиев М.З. Төрки-татар этногенезы. М: Инсан, 1976. С. 3-19. 1998. 624 б. ______

ПОЭТИЧЕСКАЯ ТОПОНИМИЯ ДАСТАНА «ИДЕГЕЙ»

Гульфия Камиловна Хадиева, Казанский федеральный университет, Россия, 420008, г. Казань, ул. Кремлевская, д.18, [email protected].

Ибрагим Акыш, Стамбульский университет, Турция, 34452, г. Стамбул, Баязит Фатих, ул. Бесим Умер Паша, д.11, [email protected].

Во второй половине ХХ века в татарском языкознании начинается углубленное изучение ономастики за счет введения в научный оборот данных из других языков. Весьма результатив- ными оказались достижения татарской топонимики, изучающей географические наименования. В дастанах при описании исторических событий часто употребляются имена собственные. В данной статье исследуется поэтическая топонимия историко-эпического, стихотворного даста- на татарского народа «Идегей», раскрываются художественно-эстетические особенности и се- мантика топонимических единиц. Дастан «Идегей» признан учеными как произведение, име- ющее общественно-историческую и художественно-культурную ценность. В статье излагается краткая история наименований Идел (Волга), Җаек (Урал), Казань, употребленных в данном произведении.

Ключевые слова: татарский язык, поэтическая ономастика, поэтическая топонимия, этимология, дастан «Идегей», Идел, Җаек (Урал), Казань.