ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE POWIATU TUCHOLSKIEGO

Pow iat tucholski poło żony jest w makroregionie Pojezierzy Południow opomorskich w jego południow o-wschodniej cz ęś ci (J. Kondracki 1998). Na terenie pow iatu wyró żnia si ę cztery jednostki rangi mezoregionalnej, ró żni ące si ę genez ą i w ła ściwo ściami krajobrazu. Cz ęść zachodnia zaliczana jest do Pojezierza Kraje ńskiego (314.69), cz ęść południow o-wschodnia – do Wysoczyzny Św ieckiej (314.71). Północne i w schodnie rejony pow iatu nale żą do du żego regionu Borów Tucholskich (314.71), a poło żona centralnie, w ysuni ęta na południe jednostka to Dolina Brdy (314.72). W układzie administracyjnym Pojezierze Kraje ńskie obejmuje gminy: Kęsowo oraz na cz ęść gmin: i . W granicach Borów Tucholskich le ży Śliw ice i cz ęś ciow o: Tuchola i . znajduje si ę w obr ębie Wysoczyzny Św ieckiej i Doliny Brdy. Ta ostatnia jednostka nale ży ponadto do terytorium gmin: Tuchola i Gostycyn . W podziale hydrograficznym ok.80% pow ierzchni pow iatu nale ży do zlewni Brdy. Cz ęść wschodnia, na wschód od jez. Długiego, Brzozia, Lubiew ic, z jez. Okoni ńskim odw adniana jest do Wdy, chocia ż dział w odny jest w kilku miejscach niepew ny i jego wyznaczenie wymaga analizy kierunku odpływ u podziemnego. Z pozycji regionalizacji klimatycznej cały pow iat został zaliczony do regionu Pomorza Pomorskiego (W. Wiszniewski, W. Chełkow ski, 1987), chocia ż kilka parametrów klimatycznych zmienia si ę wyra źne w kierunku północno-zachodnim (temperatura, opady). Podobn ą sytuacj ę mo żemy obserw ować w przypadku parametrów hydrologicznych. Południow o-zachodnie rejony pow iatu otrzymuj ą ok. 540 mm opadu, północne – pow y żej 575 mm. Czas zalegania pokryw y śnie żnej jest o ok.10-12 dni krótszy w południow ych rejonach pow iatu w porównaniu z cz ęś ci ą północn ą (tu dochodzi do 75 dni). Temperatury lipca malej ą w kierunku północnym (południe pow iatu – ok. 7,3 o C, cz ęść północna ok. 6,8 o C). Mniej w yra źne s ą zmiany termiki pow ietrza w miesi ącu styczniu. Średnia temperatura stycznia w aha si ę od -3,3 do -3,5 oC. (G. Wójcik, K. Marciniak 1987). Tak w i ęc południow e rejony pow iatu cechuj ą si ę nieco w i ększymi ekstremami temperatur w skali roku. W cz ęś ci południow ej (na południe od linii Wełpin – M ędromierz) parow anie terenow e dochodzi do 465-470 mm, w cz ęś ci północnej w aha si ę od 450-460 mm. Wyra źne zmiany obejmuj ą odpływ rzeczny. W południow ej strefie współczynnik odpływ u wynosi ok.4 l/s/km 2, przy północnej granicy pow iatu osi ąga praw ie 5,6 l/s/km 2. Ponad 75% odpływ u wód opadowych i roztopowych przypada na odpływ podziemny (Atlas hydrologiczny Polski, 1987).

zz Rze źba terenu i stosunki wysoko ściow e uzale żnione s ą od genezy krajobrazu i s ą odmienne w poszczególnych regionach fizycznogeograficznych. Deniw elacje w granicach powiatu dochodz ą do 85 m. Najni żej poło żone s ą tereny w dolnym biegu Brdy (81 m npm), najwy ższe wysoko ści wyst ępuj ą w gminie Kęsowo (166,8 m npm na zachód od Bralew nicy i 160,4 m npm na zachód od Bladow a). Region Pojezierza Kraje ńskiego cechuje si ę przeci ętnymi wysoko ściami 120-140 m npm. Mniejsze w ysoko ści wyst ępuj ą w e wschodniej cz ęś ci pow iatu, w obr ębie tzw . wysp morenow ych. Id ąc od północy w ysoko ści wynosz ą ok.120 m npm ( Śliw ice , , Ludw ichowo, Zalesie), zmniejszaj ą si ę w rejonie Zalesia i Cekcyna (112-115 m), a w strefie południow ej osi ągaj ą 102-105 m npm ( Lubiew o ) i 95-96 m npm (Sucha). Lokalnie mog ą w yst ępow a ć wi ększe wysoko ści, jak przykładow o w rejonie Śliw ic (137 m npm). Sandr Brdy obni ża si ę w kierunku południow ym. Na północy przeci ętna wysoko ść pow ierzchni sandrowej w ynosi 118-120 m npm, w strefie południow ej dochodzi do 93-95 m npm (). Nale ży jednak pami ęta ć, że pow ierzchnia sandrow a jest urozmaicona licznymi pagórkami eolicznymi, które mog ą osi ąga ć wysoko ść ok.130 m npm (okolice jez. Białego). Przeci ętnie wznosz ą si ę nad pow ierzchni ę sandrow ą do 4-6 m. Z punktu w idzenia procesów zachodz ących w środow isku przyrodniczym, zasobów i ich zagro żeń, walorów krajobrazowych bardziej istotne s ą deniwelacje i struktura rze źby w skali lokalnej. Zró żnicow anie ukształtow ania terenu zw i ązane jest z: - wyst ępowaniem form akumulacyjnej działalno ści l ądolodu i w ód roztopowych (moreny czołow e, moreny martw ego lodu, kemy, ozy, drumliny), - nierów nomiern ą akumulacj ą glacjalnego materiału mineralnego, - erozyjn ą działalno ści ą w ód subglacjalnych (rynny subglacjalne), - ograniczeniem akumulacji poprzez bryły martw ego lodu, rozrzucone nieregularnie w obr ębie wysoczyzny morenow ej lub pow ierzchni sandrow ej (ró żnej w ielko ści), - erozyjn ą i akumulacyjn ą działalno ści ą w ód roztopowych (fluw ioglacjalnych), - erozyjn ą i akumulacyjn ą działalno ści ą w ód rzecznych, - działalno ści ą człow ieka, głów nie w zakresie zmian stosunków wodnych.

Formy w ypukłe zw i ązane z akumulacyjn ą działalno ści ą l ądolodu wyst ępuj ą na Pojezierzu Kraje ńskim, w gminach Kęsow o i Tuchola oraz w południow ej cz ęś ci gminy Gostycyn . S ą to przede w szystkim moreny czołow e, moreny martw ego lodu i kemy, b ędące stref ą akumulacyjn ą jednej z faz recesyjnych l ądolodu fazy kraje ńskiej, która rozci ąga si ę od Lędyczka przez Obkaz do rejonu Tucholi. Pagórki tej subfazy wyst ępuj ą na południe od Kęsow a (Dro żdzienica, Ludw ikow o, Bralew nica), na wschód od Wielkiej Klonii, na wschód od Raci ąż a nad jez. Stobno oraz na południe i północ od Tucholi (Łyskow o, Żalno, Białow ie ża, Kiełpin). Pagórki w okolicy M ędromierza, niektóre na północ od Tucholi oraz rozrzucone nieregularnie na wysoczy źnie, s ą praw dopodobnie morenami martw ego lodu i kemami, na co wskazuje materiał oraz struktura osadów . Mo żna przypuszcza ć, że niektóre formy wypukłe wyst ępuj ące głów nie na obrze żach sandru s ą morenami czołowymi lub wyspami morenow ymi pow stałymi w skutek erozyjnej działalno ści w ód roztopowych (głów nie okolice Ludw ichow a, Zielonki, Wierzchucina w gminach Śliw ice i Cekcyn ). Formy te maj ą w wi ększo ści charakter w ielkopromienny i wznosz ą si ę nad otaczaj ące wysoczyzny o 10 – 20 metrów . Na uw ag ę zasługuje zespół ozów wyst ępuj ący w gminie Kęsow o na południe od wsi, nazywany Górami Karpatami. Ekspozycja krajobrazow a form wypukłych uzale żniona jest cz ęsto od wyst ępuj ących w ich s ąsiedztw ie form w kl ęsłych – rynien subglacjalnych, obni żeń wytopiskow ych, mis jeziornych innej genezy (Dro żdzienica, Kęsow o , Tuchółka, , Stobno). Formy w kl ęsłe, przede wszystkim rynny subglacjalne, obni żenia wytopiskowe, obni żenia zw i ązane z nierów nomiern ą akumulacj ą l ądolodu s ą rów nie ż wa żnym elementem ró żnicuj ącym krajobraz w obr ębie zarówno wysoczyzn morenowych jak i pow ierzchni sandrow ej. Formy te maj ą ró żną w ielko ść . Wyró żniaj ą si ę rynny subglacjalne dochodz ące do długo ści 12 – 13 km, jak przykładow o rynna jezior cekcy ńskich (od Jeziora Drzycimskiego do jez. Szczuczanek). Du żą długo ść maj ą rów nie ż rynny z ci ągami jezior: jez. Ciechoci ńskie - jez. Wysockie, jez. Minikowskie - jez. Bysławskie, jez. Okoni ńskie, jez. Szpitalne (od ok.3 km do ok.10 km). Z form typu obni żeń wytopiskowych na uw ag ę zasługuje system obni żeń Przymuszew o - Obrow o - Kęsowo , najwi ększy kompleks w pow iecie i jeden z najwi ększych w strefie pojezierzy (ok. 9 km długo ści i ok. 5 km szeroko ści). Deniwelacje w skali lokalnej osi ągaj ą przeci ętnie 12-14 m, ale niektóre formy maj ą gł ęboko ść rz ędu 22-24 m (np. rynna jez. Szpitalnego i jez. Stobno). Doliny rzeczne na terenie pow iatu s ą kolejny m elementem ró żnicuj ącym rze źbę terenu. Najdłu ższa i najw i ększa jest dolina Brdy przecinaj ąca pow iat z północy na południe na odcinku praw ie 34 km, z tego ok. 4,5 km zostało zalane w zw i ązku z pi ętrzeniem rzeki w Koronow ie. Dolina Brdy ró żni si ę morfologicznie. Odcinki: od granicy pow iatu do Woziw ody i od Goł ąbka do Zalew u Koronow skiego cechuj ą si ę silniejsz ą erozj ą w gł ębn ą (w i ększe spadki), w ęż sz ą dolin ą, słabo wykształconymi terasami zalew owymi i nadzalew owymi. Dno doliny ma szeroko ść 40 - 50 m, tylko lokalnie dochodzi do ok.100 m (maksymalnie ok. 240 m koło Płaskosza, oraz do ok. 500 m w rejonie Piły Młyna i Zamrzenicy na niew ielkim odcinku doliny). Odcinek od Woziwody do Goł ąbka ma inny charakter. Dno doliny osi ąga szeroko ść od 130 m do 440 m (rejon Kiełpi ńskiego Mostu). Na tym odcinku powszechnym zjaw iskiem jest w yst ępow anie starorzeczy, koryta dawnej rzeki, z reguły podmokłych lub w ypełnionych wod ą, czasami o o znacznej szeroko ści (do 12-13 m). Spadek rzeki jest znacznie mniejszy (ok. 0,48 /oo ). Dno doliny tw orz ą dwa poziomy terasow e: terasa zalew owa o wysoko ści wzgl ędnej 0,5 m nad poziom rzeki i terasa nadzalew owa o wysoko ści 1,4 – 1,8 m. Wyst ępuj ą rów nie ż fragmenty wy ższych teras rzecznych (5-7 m nad poziom rzeki). Poziomy sandrow e (2 lub 3) wyst ępuj ą na wysoko ściach: 7 – 10 m, 9-13 m i 11 – 16 m nad poziom rzeki. Ich szeroko ść jest zmienna i mo że dochodzi ć do kilkuset metrów . Dolinki dopływ ów Brdy s ą mniejsze i cechuj ą si ę mniejszymi deniw elacjami w stosunku do otaczaj ącego terenu (wysoczyzny lub sandru). Wci ęcie rzek wynosi przeci ętnie 6-10 m. Najw i ększe deniwelacje wyst ępuj ą w dolinie Kamionki, S ępolenki i St ąż ki (12 - 16 m). Wyra źne poziomy terasow e w dolinach dopływ ów Brdy wyst ępuj ą w odcinkach uj ściowych (S ępolenka, Kamionka, ). Nale ży zwróci ć uwag ę na dolin ę Kamionki, która przebiega w s ąsiedztw ie pagórków morenow ych. Pow oduje to w zrost wysoko ści wzgl ędnych i dodatkow o wpływa bardzo korzystnie na atrakcyjno ść krajobrazu. Walor krajobrazowy podwy ższaj ą rów nie ż wyst ępuj ące w dolinie i na niektórych formach wypukłych lasy i zadrzewienia. Szczególnie atrakcyjny jest rejon Małej i Wielkiej Klonii, Karczew a, Przyrowy, Pami ętow a, Dro żdzienicy i dolny odcinek Kamionki. Budow a geologiczna terenu pow iatu zw i ązana jest z genez ą krajobrazu, który ma sw oje odzw ierciedlenie w wydzielonych jednostkach regionalnych. Wysoczyzny morenow e zbudow ane s ą z kilku pokładów glin morenow ych (przewa żnie 2-4). Mi ąż szo ść poszczególnych pokładów wynosi przeci ętnie 8 – 10 m. S ą one przew arstwione piaskami fluw ioglacjalnymi w seriach kilkumetrow ych. Struktura osadów uzale żniona jest zarów no od charakteru podło ża trzeciorz ędow ego jak i procesów akumulacji glacjalnej, w tym przede wszystkim od mi ąż szo ści osadów czwartorz ędowych. Osady trzeciorz ędowe to przede wszystkim piaski mioce ńskie, rzadziej plioce ńskie. Czasami osady trzeciorz ędu wykształcone s ą w postaci iłów i mułków z domieszk ą w ęgla brunatnego. Mi ąż szo ść osadów czwartorz ędowych jest bardzo zmienna. Maksymalne w arto ści dochodz ą do 129 m (). Du żą mi ąż szo ść osadów czw artorz ędowych stwierdza si ę rów nie ż w rejonie Stobna (63 m) i Raci ąż a (98 m). Podobn ą struktur ę maj ą osady czwartorz ędu na terenie Wysoczyzny Świeckiej. W okolicy Bysław ia, Bysław ka nieprzewiercone osady akumulacji glacjalnej si ęgaj ą 60 – 70 m, podobnie jak w okolicy Lubiew a i Suchej (do 75 m). Jak wynika z map hydrogeologicznych seria glacjalna dochodzi do 100 - 110 m. mi ąż szo ści (Bysław ek, Wierzchucin). Podobnie jak na Pojezierzu Kraje ńskim pokłady glin morenowych (2-3) rozdzielone s ą kilkumetrowymi seriami piaszczystymi. Glina morenow a jest cz ęsto w warstwach powierzchniowych przykryta seri ą piaszczyst ą niew ielkiej mi ąż szo ści (kilkadziesi ąt centy metrów do 1-2 m) pochodz ącą z lokalnych odpływ ów wód roztopowych, czasami z akumulacji typu kemow ego. Mi ąż szo ść osadów czwartorz ędowych nie zawsze jest taka znaczna. W okolicy Tucholi osady tego okresu dochodz ą do ok. 25 m. W rejonie Gostycyna i Piły Młyna mi ąż szo ść czwartorz ędu nie przekracza 8 m. O zmienno ści procesu akumulacji glacjalnej św iadcz ą równie ż wychodnie osadów trzeciorz ędowych w dolinie Brdy. Budow a geologiczna wysp morenowych w zakresie struktury wgł ębnej jest podobna jak wysoczyzn morenowych, co jest prost ą konsekwencj ą globalnych i regionalnych praw idłow o ści deglacjacji i akumulacji dennomorenow ej. W w arstwach pow ierzchniowych obserw uje si ę nieco w i ększ ą mi ąż szo ść materiału piaszczystego (piaski gliniaste, piaski pylaste 0,5 -1,5 m). Czasami obserw uje si ę rów nie ż w i ększe spiaszczenie gliny morenow ej. W formach moren czołow ych i moren martw ego lodu wyst ępuje w i ększe zró żnicowanie osadów , z du żym udziałem piasków pylastych, piasków ró żnoziarnistych i żwirów. Kemy zbudow ane s ą przede wszystkim z w arstwowanych osadów drobnoziarnistych (piaski drobnoziarniste i mułki). Zarów no moreny czołow e jak i kemy s ą w w i ększo ści „nało żone” na gliny moreny dennej. Na sandrze Brdy dominuj ącym materiałem s ą piaski drobnoziarniste i średnioziarniste. Mi ąż szo ść akumulacji fluw ioglacjalnej jest zmienna, ale nie ma w tym zakresie szczegółowych danych. Na podstaw ie danych z literatury oraz w łasnych obserwacji mo żna stw ierdzi ć, że seria fluw ioglacjalna osi ąga kilkana ście metrów (12-15 m), ale lokalnie mi ąż szo ść tych osadów nie przekracza 1-2 m. Wyst ępuje rów nie ż cz ęsto zjaw isko akumulacji piasków na przemytej i rozmytej glinie morenow ej, co w istotny sposób wpływa na wła ściwo ści ekologiczne podło ża i potencjał siedliskow y. W serii sandrowej, szczególnie w jej warstw ie sp ągow ej, wyst ępuj ą piaski gruboziarniste i żw iry, co mo żna obserw owa ć w erozyjnych zakolach Brdy oraz na terenach eksploatacji tych osadów (głów nie rejon Tucholi). Piaski sandrow e zostały ponadto przekształcone przez procesy eoliczne, zarów no w aspekcie morfologicznym (pagórki eoliczne) jak i ekologicznym. Na terenie pow iatu znaczn ą pow ierzchni ę zajmuj ą osady pochodzenia organicznego, głów nie torfy. S ą to w w i ększo ści torfy niskie, podlegaj ące pow olnemu przekształceniu wskutek procesów odwadniaj ących. Wi ększo ść prac melioracyjnych przeprow adzono w ko ńcu ubiegłego w ieku, ale trw aj ą one nadal, zarów no na terenach rolniczych jak i leśnych. W obr ębie kompleksów le śnych Borów Tucholskich w yst ępuj ą, obok torfow isk niskich, torfowiska wysokie. Te ostatnie cechuj ą si ę du żym stopniem naturalno ści i w wi ększo ści przypadków s ą chronione jako rezerw aty przyrody lub u żytki ekologiczne. Obszary z osadami torfowymi w yst ępuj ą w e wszystkich obni żeniach pochodzenia wytopiskow ego, zarówno w strefie wysoczyzny jak i na sandrze. Miejscem ich w yst ępow ania s ą rów nie ż rynny subglacjalne, szczególnie strefy przybrze żne jezior oraz tereny w rynnach powstałe po obni żeniu lustra w ody w jeziorach (szczególnie w rynnie ciechoci ńsko-grochowskiej). Osady organiczno-mineralne w yst ępuj ą tak że w e wszystkich dolinach rzecznych na terasach zalew owych, czasami na nadzalew owych. Cech ą charakterystyczn ą jest domieszka materiału mineralnego pochodz ącego z akumulacji rzecznej oraz lokalnych spływ ów typu denudacyjnego. Rola i w arto ść torfow isk jest w ielokierunkow a. We wszystkich typach krajobrazu pełni ą bardzo znacz ącą funkcj ę retencyjn ą (80-92% obj ęto ści torfow iska stanow i woda). Według wi ększo ści autorów s ą doskonałym systemem samooczyszczania (np. zanieczyszcze ń ze spływ ów powierzchniowych, rolniczych). Stanow i ą bardzo w a żny element sieci ekologicznej w zakresie zarówno ró żnorodno ści siedliskow ej jak i biologicznej. Na terenach le śnych Borów Tucholskich ta funkcja jest szczególnie w a żna (wiele rezerwatów przyrody jako cel ochrony ma zbiorow iska ro ślinno ści torfowiskow ej). Na terenach rolniczych s ą doskonałym siedliskiem dla uprawy ł ąk i pastw isk oraz naturalnymi zbiornikami retencyjnymi podw y ższaj ącymi zasoby wody na glebach mineralnych. Stanow i ą rów nie ż lokalne refugia dla fauny drobnych ssaków , gryzoni i aw ifauny, naturalnych „sojuszników” w produkcji rolniczej.

Typy gleb oraz ich warto ść produkcyjna równie ż nawi ązuj ą do struktury krajobrazu i s ą odmienne w poszczególnych gminach. Wzgl ędnie najlepsze gleby pod w zgl ędem bonitacyjnym wyst ępuj ą w krajobrazie w ysoczyzny morenow ej płaskiej i falistej (kompleksy 2 i 4, gminy: Gostycyn , Tuchola , oraz na mniejszej pow ierzchni w gminach Kęsow o i Lubiew o ). W obr ębie w ysoczyzny falistej i pagórkow atej przewa żaj ą gleby ni ższych klas bonitacyjnych (4 i 5). Najsłabsze gleby zw i ązane s ą z wyspami morenow ymi na sandrze oraz z u żytkow anymi terenami krajobrazu fluw ioglacjalnego (gminy Śliw ice , Cekcyn ). U żytki zielone w zdecydowanej w i ększo ści wyst ępuj ą w krajobrazie obni żeń (w ytopiskowym) oraz w dolinach rzecznych. Ich w arto ść zale ży od lokalnych w arunków litologicznych (skład torfu oraz stopie ń jego odw odnienia). Przew a żaj ą gleby o przeci ętnych w arunkach produkcyjnych, jednak w zgl ędnie w ysokich w odniesieniu do krajobrazu pojeziernego. Stosunkow o du żą pow ierzchnie gleby w ysokich klas bonitacyjnych zajmuj ą w gminach: Gostycyn i Tuchola (2Bw , 2B). W gminie Gostycyn znajduj ą si ę one na południe od siedziby gminy w formie trzech du żych płatów (okolice Małej Kloni, Bagiennicy i Pruszcza) Otaczaj ą je gleby kompleksu 4 Bw , z niew ielkimi pow ierzchniow o glebami kompleksu 5 Bw . Północna cz ęść gminy cechuje si ę nieco gorszymi w arunkami produkcji rolnej, co w ynika z ni ższych klas bonitacyjnych. Przew a żaj ą gleby kompleksu 5 Bw . Tylko na w schodzie w okolicy Łyskow a spotykamy niew ielk ą pow ierzchni ę gleb kompleksu 2 Bw . Centralna strefa gminy cechuje si ę przeci ętnymi w arunkami glebowymi. Przew a ża tu kompleks 4 Bw z glebami kompleksu 5 Bw . Te ostatnie na w i ększej pow ierzchni wyst ępuj ą w zachodniej cz ęś ci tej strefy. Najsłabsze gleby zaliczane do kompleksu 6 AB wyst ępuj ą w s ąsiedztwie sandru Brdy oraz na zachodzie gminy (Przyrow a). W gminie Tuchola struktura przestrzenna pokrywy glebow ej jest bardziej zró żnicowana. Analizuj ąc krajobraz wysoczyzny morenow ej strefa najbardziej w arto ściow a pod wzgl ędem rolniczym w yst ępuje na północ od Tucholi, gdzie płaty gleb kompleksów : 2 B, 2 Bw i 2 D poło żone s ą w śród wzgl ędnie jednolitej strefy gleb kompleksu 4 A. Niew ielkie, nieregularnie rozmieszczone s ą pow ierzchnie gleb kompleksów : 5 A i 5 Bw . Południow a cz ęść gminy cechuje si ę mozaikow ą struktur ą kompleksów : 5 Bw i 6 AB, z niew ielkim udziałem gleb kompleksu 7 AB (w strefie kontaktu z sandrem i w obr ębie wysp morenowych – ). Gleby organiczno-mineralne wyst ępuj ą w niew ielkich obni żeniach terenu typu wytopiskowego oraz w dolinach cieków (2z D). W gminie Tuchola wyst ępuje unikatow y kompleks ł ąk powstałych poprzez nawodnienie terenów sandrowych w okolicy Zielonki (2z AB). Gleby te trac ą swoje warto ści wskutek zmian lokalnego systemu hydrograficznego. Obie omów ione gminy maj ą najwy ższy odsetek gleb wysokich klas bonitacyjnych (klasa III zajmuje w gminie Gostycyn 45,3% pow ierzchni, w gminie Tuchola – 31,1%). Na terenie gminy Kęsow o zwraca uw ag ę du ży, najwi ększy nie tylko w pow iecie, obszar ł ąk o wzgl ędnie wysokiej w arto ści produkcyjnej (2z Tn; w ocenie bonitacyjnej 72,4% u żytków zielonych to gleby klas: IV i III) i unikatow ej w arto ści ekologicznej. Obejmuje on rozległ ą form ę wytopiskow ą oraz ł ącz ące si ę z ni ą obni żenia rynnow e (na N od jez. Tuchółka, na W od jez. Żalno oraz w okolicy Przymuszew a). Gleby mineralne są przeci ętnej w arto ści (klasa III zajmuje 22% areału). Najlepsze gleby w yst ępuj ą w północnej cz ęś ci gminy, gdzie spotykamy niew ielki płat kompleksu 3 B oraz du żą pow ierzchnie gleb 4 B (rejon Żalna). Na południe od K ęsow a wyst ępuje strefa gleb kompleksu 4 Bw i 4 A. Tej samej w arto ści s ą gleby w okolicy Dro żdzienicy. Na pozostały m obszarze przewa żaj ą kompleksy 5 A (okolice Piastoszyna) i 5 Bw (na południu gminy). W gminie Lubiew o najlepsze gleby koncentruj ą si ę w okolicach siedziby gminy (płat kompleksu 4 A). W cz ęś ci zachodniej w układzie mozaikow ym w yst ępuj ą gleby kompleksów : 4 Bw , 5 A i 6 Bw . Niew ielki płat gleb kompleksu 4 Bw wyst ępuje na wschód od jez. Bysławskiego i koło Bysław ka. Na pozostały m obszarze gminy, ponow nie w strukturze mozaikow ej wyst ępuj ą gleby kompleksów : 5 Bw, 6 AB i 7 AB, z przewag ą gleb kompleksu 7 AB. Du żą w arto ści ą terenów rolniczych gminy jest wyst ępowanie w formie rozrzuconych płatów gleb pochodzenia organogenicznego (torfy niskie, gleby mułow o-torfowe, murszowo- mineralne, czarne ziemie). Maj ą one ró żną w arto ść jako u żytki zielone, ale rów nie w a żna jest ich rola ekologiczna i środow iskotwórcza. Najsłabszy potencjał rolniczy cechuje gminy Cekcyn i Śliw ice . W gminie Cekcyn jedynie w okolicy Cekcyna wyst ępuj ą gleby o w zgl ędnie dobrych w arunkach przyrodniczych (kompleksy 4 A 5 Bw , przede wszystkim na w schód od jez. Cekcy ńskiego oraz na północ od Cekcyna). W enklaw ach śródle śnych (Zielonka, Wysoka Zdroje) wyst ępuj ą najsłabsze gleby kompleksu 7 AB, z niew ielkimi płatami kompleksu 5 Bw . Bardziej warto ściow e s ą u żytki zielone, rozw ini ęte głów nie na torfach niskich, czasami na osadach mułow o-torfowych. Przew a ża kompleks 2z Tn (Małe Gacno, Wierzchucin, Brzozie). W dolinie Raków ki wyst ępuj ą gleby kompleksu 3z Tn oraz, na mniejszej pow ierzchni, 2z E. W gminie Śliw ice przewa żaj ą gleby kompleksu 6 AB, a pozostały obszar rolniczy to gleby kompleksu 7 AB. Z pew no ści ą w a żnym składnikiem rolniczej przestrzeni produkcyjnej s ą u żytki zielone. Wyst ępuj ą one rozrzucone zarówno w śród gleb mineralnych jak i w formie kompleksów śródle śnych. Wa żne jest tak że, że przew a żaj ą gleby kompleksu 2z Tn. Szczególnie warto ściow e s ą tereny ł ąkow e w dolinie Zw ierzynki na w schód od jez. Okr ągłego, na zachód i północ od jez. Długiego, na zachód od jez. Okoni ńskiego, u żytki zielone w okolicy Brzozowych Błot, Li ńska oraz Du żego Krów na. Pod wzgl ędem parametrów chemicznych gleby pow iatu wykazuj ą przede wszystkim du że zakwaszenie. Najw i ększa pow ierzchnia gleb bardzo kw a śnych i kw a śnych wyst ępuje w gminach: Śliw ice (88%), Cekcyn (52%), Tuchola i Gostycyn (po 43%). Pod w zgl ędem zaw arto ści makroelementów struktura jest podobna. Najbardziej korzystne w arunki wyst ępuj ą w gminach: Gostycyn , Tuchola , Lubiewo , chocia ż zawarto ść magnezu w wi ększo ści gleb pow iatu jest niska i bardzo niska (szczególnie w gminie Kęsow o ). Bardzo wa żne jest, że gleby pow iatu nie wykazuj ą zanieczyszczenia metalami ci ężkimi, a jedynie zaw arto ść cynku jest nieco podw y ższona. Jest to jednak cecha charakterystyczna dla wi ększo ści gleb mineralnych pow stałych na osadach gliniastych i gliniasto-piaszczystych. 1

z Wyst ępow anie w ód podziemnych mo żna rów nie ż odnie ść do struktury (pionow ej) krajobrazu. Dotyczy to zarów no gł ęboko ści wyst ępowania I poziomu w ód podziemnych, gł ęboko ści wyst ępowania I poziomu u żytkow ego oraz wydajno ści. Pierwszy poziom w odono śny wyst ępuje najcz ęś ciej na gł ęboko ści kilku do kilkunastu metrów (3-5 m do 12-15 m). Woda ma z reguły charakter subartezyjski i stabilizuje si ę na gł ęboko ści 3-5 m. U żytkow e poziomy wodono śne wyst ępuj ą przew a żnie na gł ęboko ści 20-40 m, zarówno w strefie sandrow ej jak i na terenach wysoczyzn morenowych. Bardziej jednolita jest struktura i rozmieszczenie poziomów wodono śnych w e wschodniej cz ęś ci pow iatu (gminy: Śliw ice , Cekcyn , Lubiew o i północna cz ęść gminy Tuchola ). Wydajno ść poziomów w odono śnych w strefie w schodniej jest niew ielka i w ynosi 10-30 m 3/h. W północnej cz ęś ci gminy Tuchola w arto ści te wzrastaj ą do 30-70 m 3/h, chocia ż przew a żnie w ydajno ść wynosi 30-40 m 3/h. Pod w zgl ędem genezy s ą to w ył ącznie w ody z osadów czwartorz ędowych. W cz ęś ci zachodniej pow iatu sytuacja hydrologiczna jest bardziej zró żnicow ana, zarówno pod wzgl ędem gł ęboko ści, wydajno ści jak i genezy w ód podziemnych. Najdalej na zachód poło żone obszary maj ą wydajno ści zbli żone do strefy wschodniej (10-30 m 3/h, gminy Kęsowo i Gostycyn ). We wschodniej cz ęś ci gminy Gostycyn w ydajno ści wzrastaj ą do 30-70 m 3/h, a na południe od Gostycyna wyst ępuje niew ielki obszar o wydajno ści w przedziale 70-120 m 3/h, a gł ęboko ść zalegania wód u żytkowych to 20-40 m. Podobn ą sytuacj ę obserw ujemy w okolicy Tucholi, gdzie na południe od miasta wyst ępuje niew ielka rów nole żnikow a struktura wodono śna. Z kolei na wschód od miasta jest strefa z wydajno ściami 30-70 m 3/h, ale w ody zalegaj ą na gł ęboko ści 60-80 m ppt. W zw i ązku z płytszym zaleganiem w tych rejonach osadów trzeciorz ędowych to one stanow i ą w arstwy wodono śne (piaski mioce ńskie). Istotny jest rów nie ż fakt, że mi ąż szo ść warstw wodono śnych jest znaczna i wynosi przeci ętnie 15-40 m, a lokalnie (w strefach du żej wydajno ści) powy żej 40 m. Wa żne jest tak że, że du że wydajno ści wyst ępuj ą w rejonach koncentracji ludno ści oraz aktyw no ści produkcyjnej. Korzystn ą w ła ściwo ści ą wi ększo ści poziomów w odono śnych jest ich dobra izolacja od oddziaływ a ń zewn ętrznych

1 Dane wg Stacji Chemiczno-Rolniczej w Bydgoszczy, 1999 (tzw. izolacja pełna). Tylko w cz ęś ci terenów sandrowych (północno-zachodnia strefa) oraz wysoczyznowych (głów nie gmina Lubiewo ) izolacja okre ślana jest jako połow iczna. Przy niezbyt du żych wydajno ściach oraz warto ści u żytkowej w ód podziemnych rejony najw i ększych wydajno ści pow inny by ć pod szczególna kontrol ą. 2

LASY. STRUKTURA U ŻYTKOWANIA ZIEMI Pow iat tucholski nale ży do terenów o najwi ększej lesisto ści w w ojewództwie kujawsko- pomorskim i w ysokiej w skali kraju. Lasy i grunty le śne zajmuj ą ponad 48% obszaru. Najwi ększ ą pow ierzchni ę lasy zajmuj ą w gminie Cekcyn (praw ie 69%). Podobny wska źnik charakteryzuje gmin ę Śliw ice (66%). Najmniej lasów spotykamy w gminach: Kęsow o (ok.11%) i Gostycyn (ok.29%).

„Odw rócone” relacje dotycz ą pow ierzchni gruntów ornych i sadów w poszczególnych gminach. Zw raca uwag ę du ża pow ierzchnia ł ąk i pastw isk w gminie Kęsowo (12%), co ma nie tylko istotne znaczenie dla zasobów i kierunków produkcji rolniczej, ale tak że dla w alorów krajobrazow ych. Zarówno ze wzgl ędów produkcyjnych jak i krajobrazowych wa żny jest odsetek ł ąk i pastw isk w stosunku do pow ierzchni gruntów rolnych. W gminie Śliw ice u żytki zielone stanow i ą 45% gruntów rolnych, w gminie Cekcyn warto ść ta osi ąga 32%. Warto rów nie ż zwróci ć uwag ę na struktur ę przestrzenn ą u żytkowania gruntów rolnych. U żytki zielone z reguły wyst ępuj ą w e wzgl ędnie du żych kompleksach przestrzennych. W gminie Cekcyn s ą to okolice Wielkiego Gacna, Małego Gacna i Wielkich Budzisk, Zalesia, Szklanej Huty, Brzozia, Lubi ńska, dolina Raków ki, Szumionki i chronione ł ąki i torfow iska nad St ąż ką (rezerwat przyrody). Na terenie gminy Śliw ice ł ąki i pastw iska zajmuj ą rozległe w ytopisko odw adniane przez Zw ierzynk ę na wschód od jez. Okr ągłego, na północ od le śnictw a Zielony Dół, okolice Du żego Krów na, dolina Prusiny, rejon poło żony na północ od Śliw ic. W wi ększo ści przypadków ł ąki zajmuj ą tereny śródle śne, tw orz ąc bardzo warto ściow e struktury krajobrazow e. S ą ponadto bardzo wa żnym elementem bioró żnorodno ści. Kompleks ł ąk i pastw isk, cz ęś ciow o zarastaj ący, w gminie Kęsowo ma podobn ą w arto ść jak w innych gminach tereny le śne i w tym krajobrazie pełni podobn ą rol ę ekologiczn ą. Pomimo mniejszej pow ierzchni u żytków zielonych w pozostałych gminach ich struktura przestrzenna w istotny sposób wpływa na warto ść ekologiczn ą i produkcyjn ą przestrzeni rolniczej oraz na walory krajobrazow e (przykładow o tereny na północ od Gostycyna, okolice M ędromierza, Kiełpina, Białow ie ży w gminie Tuchola , rejon Bysław ek – Minikow o, okolice Klonow a, Trutniew a, Lubiew ic w gminie Lubiew o ).

Tabela. Struktura użytkowania ziemi z ss s

2 Charakterystyka na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski, 1:200 000, ark. Chojnice i Grudzi ądz, PIG 1987 r. S

Roz mieszczenie przestrzenne lasów uzale żnione jest w du żym stopniu od genezy – typu krajobrazu naturalnego. Porastaj ą one jeden z najw i ększych w Polsce obszar krajobrazu sandrow ego na który składaj ą si ę dw ie du że struktury nazywane sandrem Brdy i sandrem Wdy, od dw óch głów nych rzek stanow i ących osie hydrograficzne regionu. Krajobraz sandrowy cechuje si ę du żą akumulacj ą osadów piaszczystych przew arstwionych żwirami i mułkami. Osady te przekształcone eolicznie tw orz ą liczne, niezbyt w ysokie, ale pow szechnie wyst ępuj ące pagórki wydmow e. Tereny sandrow e, zajmuj ące cał ą północn ą stref ę pow iatu (gminy Tuchola , Śliwice ) zw ęż aj ą si ę ku południow i, st ąd w gminach: Tuchola (cz ęść południow a), Gostycyn i Lubiewo kompleks lasów ma szeroko ść 5-6 km. Osady sandrow e stanow i ą siedlisko dominuj ącego zbiorow iska ro ślinnego jakim s ą bory św ie że (ok. 70% pow ierzchni zalesionej) i w yst ępuj ących w śród nich borów suchych (ok.1%). Na kontakcie sandru z wysoczyzn ą morenow ą (w tym z tzw . wyspami morenowymi) oraz w miejscach płytkiego zalegania osadów o wi ększej zw i ęzło ści (w śród piasków sandrowych) warunki siedliskow e pozwalaj ą rozwija ć si ę zbiorowiskom gr ądow ym, które obecnie w du żym stopniu porastaj ą zbiorow iska borów mieszanych św ie żych. Wi ększe pow ierzchnie lasów gr ądowych (w tym d ąbrów) wyst ępuj ą w północno-wschodniej cz ęś ci gminy Gostycyn , w południow ej cz ęś ci gminy Cekcyn , na terenie nadle śnictw a Zamrzenica w gminie Lubiewo (w nadle śnictw ie Zamrzenica siedliska lasow e zajmuj ą praw ie 30% pow ierzchni). Podobne siedliska cechuj ą rów nie ż niektóre pagórki morenow e i kemow e wyst ępuj ące w gminach: Tuchola i Kęsow o , gdzie zachowały si ę płaty zadrzew ie ń w śród pól upraw nych. Siedliska gr ądow e z warto ściowymi zbiorow iskami le śnymi w yst ępuj ą rów nie ż w strefie zboczowej doliny Brdy, co było jedny m z kryteriów utworzenia rezerwatu przyrody. Około 1% pow ierzchni le śnej zajmuj ą olsy. Pomimo małej pow ierzchni s ą one bardzo wa żnym składnikiem przestrzeni le śnej i zasobów przyrodniczych pow iatu. Poza bardzo w a żnym ró żnicow aniem struktury biologicznej lasy i zadrzew ienia olszow e reguluj ą stosunki hydrologiczne, glebow e i fitoklimatyczne. Wyst ępuj ą w e wszystkich dolinach w strefie dna dolin i najni ższych poziomów terasowych oraz w wi ększo ści obni żeń typu w ytopiskowego lub zw i ązanych z nierównomiern ą akumulacj ą l ądolodu. W w i ększo ści siedlisk higrofilnych obok zadrzewie ń olszowych wyst ępuj ą inne gatunki drzew i krzewów (przede wszystkim w ierzby, topole, czasami brzoza), tworz ąc zbiorow iska w ró żnych fazach sukcesji. W zale żno ści od charakteru siedliska z mienn ą pow ierzchni ę zajmuj ą zbiorow iska ro ślinno ści w odnej (szuwar trzcinowy, z pałk ą w odn ą). Znaczna cz ęść małych obni żeń wypełnionych w od ą, z reguły w otoczeniu gruntów ornych, pozbaw iona jest zadrzew ień i krzewów. Warto ść terenów le śnych w pow iecie podnosz ą zarówno liczne obszary obj ęte ochron ą przyrody jak i znaczna pow ierzchnia lasów ochronnych zajmuj ących ponad 10% pow ierzchni lasów (przede wszystkim glebochronne, w odochronne, masow ego wypoczynku). Warto ść lasów oraz konieczno ść racjonalizacji gospodarki le śnej spow odowały utworzenie Le śnych Kompleksów Promocyjnych, do których nale ży w granicach pow iatu przede wszystkim nadle śnictw o Tuchola , na mniejszej pow ierzchni nadle śnictw a: i Trzebciny. Utw orzenie LKP ma na celu zw i ększenie wykorzystania potencjału siedliskow ego, przebudow ę drzewostanów, ochron ę gleb le śnych, monitoring stanu środow iska le śnego oraz procesów gospodarowania. LKP maj ą rów nież przyczyni ć si ę do rozwoju edukacji ekologicznej i popularyzacji zasad gospodarki le śnej. Pomimo dominacji w składzie gatunkowym lasów sosny zwyczajnej (ok. 94%) istotne jest, że średni w iek lasów w pow iecie jest nieco w y ższy (ok. 62 lata) ni ż średnia dla RDLP w Toruniu (ok. 56 lat). Szczególnie w arto ściow e pod tym wzgl ędem s ą stare drzewostany wyst ępuj ące cz ęsto w s ąsiedztw ie dolin rzecznych i jezior (np. dolina Brdy, rejon Rzepicznej, Legb ądu, jezior cekcy ńskich, Zamrzenicy).

OCHRONA PRZYRODY I KRAJOBRAZU Pow iat Tucholski cechuje si ę bardzo du żą pow ierzchni ą terenów obj ętych ró żnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu. Na terenie pow iatu w yst ępuj ą nast ępuj ące formy ochrony: rezerwat przyrody, park krajobrazowy, obszar krajobrazu chronionego, zespół przyrodniczo- krajobrazow y (Dolina rzeki Prusiny), u żytek ekologiczny, pomnik przyrody. Na terenie pow iatu tucholskiego znajduje si ę w i ększo ść z wymienionych w ustaw ie form ochrony przyrody. Obszar pow iatu zawiera si ę w du żej cz ęś ci w granicach Tucholskiego Parku Krajobrazow ego. Ł ączna pow ierzchnia obszarów chronionych przekracza 58% pow ierzchni pow iatu. Tucholski Park Krajobrazowy jest miejscem rozrodu i regularnego przebyw ania około 123 gatunków ptaków , z czego: - 113 (92,3%) obj ętych jest ochron ą gatunkow ą, - 9 (6,8%) zaliczanych jest do zwierz ąt łow nych (poza okresem polow a ń podlegaj ą ochronie gatunkow ej), - ok. 19 (7,6%) w ymienionych jest w Polskiej Czerw onej Ksi ędze Zw ierz ąt. Ponadto spo śród gatunków przyst ępuj ących do l ęgu na terenie TPK: - 3 gatunki (kania ruda, bielu ń, derkacz) uznanych za gatunki zagro żone w skali św iata, - 16 gatunków jest zagro żonych na całym lub w znacznej cz ęś ci swojego europejskiego areału, - 2 gatunki s ą skrajnie zagro żone w skali kraju, - 18 gatunków jest silnie zagro żonych w skali kraju, - 17 gatunków stanowi grup ę gatunków przebywaj ących w Polsce. Faun ę płazów reprezentuje ok. 13 gatunków , a gadów ok. 5 gatunków . Sw oiste cechy krajobrazu maj ące znaczenie dla zachow ania unikatow ych typów środowiska zdecydowały o utworzeniu na terenie pow iatu nast ępuj ących form ochrony przyrody: rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, u żytki ekologiczne, obszary chronionego krajobrazu, zespoły przyrodniczo-krajobrazow e (tabele) 3.

Tab. Rezerwaty przyrody powiatu tucholskiego z z z S S

3 Wg danych Urz ędu Statystycznego, Starostwa Powiatowego, Wojewódzkiego Konserwator a Przyrody Z Z S S S S S

Na terenie pow iatu s ą dwa obszary krajobrazu chronionego: Śliw icki, o pow ierzchni 26487,00 ha (cze ść gm. Śliw ice i Cekcyn ) i Doliny Rzeki Kamionki o pow . 2400,0 ha (gm. Gostycyn ). We w schodniej cz ęś ci gminy Śliw ice w dolinie Prusiny utw orzono zespół Przyrodniczo- Krajobrazow y (ok. 520 ha w granicach gminy). Podobną form ą ochrony obj ęto dolin ę Ryszki. Cz ęść tego obszaru znajduje si ę w gminie Cekcyn . Według zestaw ienia Starostw a Pow iatow ego (uzupełnionego o zespoły przyrodniczo- krajobrazow e) odsetek tych terenów wynosi 61,2%. Jest to w arto ść dw ukrotnie w y ższa ni ż średnia dla terenu w ojew ództwa Kujawsko-Pomorskiego i praw ie 2,5 razy wy ższa ni ż średnia dla terenu Polski. Nale ży podkre śli ć, że tereny chronione w du żym stopniu pokryw aj ą si ę z obszarami zalesiony mi. Obszary bezle śne obj ęto ochron ą w formie parków krajobrazowych (Tucholski oraz niew ielkie fragmenty Wdeckiego), obszarów krajobrazu chronionego oraz zespołu przyrodniczo krajobrazow ego.

Tab. Pomniki przyrody zzz

Tab. Użytki ekologiczne z z

Tab. Powierzchnia gmin powiatu objęta różnymi formami ochrony przyrody (w ha) z sz s z z z zz z z Z

Wykorzystuj ąc dane z planów ochrony parków krajobrazowych: Tucholskiego i Wdeckiego oraz w łasnych bada ń nale ży stw ierdzi ć, że w iele obszarów ma w arto ść przyrodnicz ą i krajobrazow ą, które kw alifikuj ą je do obj ęcia ochron ą. Jako rezerw aty przyrody kwalifikuj ą si ę nast ępuj ące obszary: - odcinek doliny Brdy od Dziekcza do Woziw ody ( ), - środkowy fragment doliny St ąż ki z jez. Okierskim, dolina Ryszki ( ), - jeziora: Mała i Du ża Lontka z otaczaj ącymi torfow iskami wysokimi(gmina Śliw ice ), - torfowisko wysokie na zachód od Okonin Polskich (gmina Śliw ice ). Jako zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: - Łąki Legb ądzkie (gmina Tuchola ), - fragment doliny Czerskiej Strugi (Fojutow o-Łosiny) - gmina Tuchola , - rejon jez. Białego, - okolice jez. Stobno (gmina Tuchola ), - obszar jezior Okr ągłego i Długiego z otaczaj ącymi kompleksami ł ąk (gmina Śliw ice ), - zespół jezior cekcy ńskich (gmina Cekcyn ), - mi ędzyrzecze Brdy i Kamionki w raz z jez. Szpitalnym ( ), - kompleks w ytopisk w rejonie K ęsow a, - przylegaj ące do doliny Kamionki (obszar krajobrazu chronionego) moreny czołow e i ozy (Góry Kozackie, Góry Karpaty, moreny bralew nickie) - gminy: Gostycyn i Kęsowo .

Do zespołu przyrodniczo-krajobrazow ego doliny Prusiny w skazane jest w ł ączenie wsi Ł ąski Piec (gmina Śliw ice ). Nale ży zw róci ć uw ag ę, że propozycje ochrony w formie zespołów przyrodniczo-krajobrazowych uwzgl ędniaj ą rów nie ż warto ści rolniczego krajobrazu kulturow ego i warto ści kulturow e (układy w iejskie i obiekty zabytkow e). We wszystkich wymienionych jednostkach wyst ępuj ą bardzo dobrze zachowane układy w iejskich jednostek osadniczych oraz liczne obiekty zabytkowe, wskazuj ące na ró żne okresy historii regionu i ró żne formy gospodarow ania. Szczególnie cenne pod ty m w zgl ędem s ą wsie i obiekty w nich wyst ępuj ące: Mosna, Kr ąg, Lubocie ń, , Biała, Zamarte, Kiełpin, Wielka Komorza, Stobno, Wielka i Mała Klonia, Przyrow a, Pami ętow o, Przymuszew o, Śliw iczki, Laski, Ł ąski Piec, Trzebciny, Ludw ichowo, Bysław , Sucha. Zabytkow e obiekty to zarów no budynki mieszkalne, gospodarskie, gospodarcze (przetwórstwa rolniczego), obiekty szkolne i sakralne. Zasoby te w kompleksie zasobów krajobrazowych mog ą mie ć ogromn ą w arto ść dla dalszego rozw oju gmin i pow iatu. W planie ochrony Tucholskiego Parku Krajobrazow ego sugerow ano, że rejon wsi Kr ąg mo że stanow i ć podstaw ę do utworzenia skansenu regionalnego. Poza wymieniony mi formami ochrony wskazane, a wr ęcz konieczne, jest obj ęcie ochron ą jako u żytki ekologiczne licznych obni żeń z zadrzewieniami i krzew ami dla utrzymania wysokich w alorów krajobrazowych, ale przede wszystkim jako element w spieraj ący produkcj ę rolnicz ą (stosunki w odne, ochrona przed erozj ą wietrzn ą, naturalna, biologiczna ochrona upraw poprzez wzrost bioró żnorodno ści). Pomimo bardzo du żej lesisto ści nale ży uwzgl ędni ć potrzeb ę dolesie ń i zadrzew ie ń. Postulat ten dotyczy terenów rolniczych (głów nie gruntów ornych) w gminach: Tuchola , Gostycyn , Kęsowo i Lubiew o . Działania te pow inny mie ć na celu ukształtow anie lokalnej sieci ekologicznej dla wsparcia produkcji rolniczej oraz wykorzystania procesów ekologicznych dla utrzymania stanu środow iska i ograniczenia negatyw nych skutków gospodarki rolnej dla czysto ści rzek, jezior i w ód podziemnych. Bardzo istotna jest mo żliw o ść podniesienia walorów krajobrazowych terenów rolniczych (ró żne formy turystyki, w tym agroturystyka). Wyst ępuje tu pew na sprzeczno ść z gospodark ą le śną, dla której istotne s ą wzgl ędnie du że, zw arte kompleksy lasów . W przypadku zalesie ń w i ększe pow ierzchnie mo żna przeznacza ć na terenach o mniejszej w arto ści produkcyjnej (w odwróconej relacji przestrzennej w stosunku do obszarów o najlepszych glebach, omów ionej w cze śniej). W przypadku „budow y” sieci ekologicznej, w której lasy mog ą rów nie ż odgrywa ć istotn ą rol ę, w a żne jest ukształtow anie spójnego przestrzennie i funkcjonalnie systemu składaj ącego si ę z elementów liniowych, płatowych i mikropow ierzchniowych, systemu aktyw nego ekologicznie (korytarze ekologiczne, płaty, ci ągi ekologiczne). Na aktyw no ść ekologiczn ą składaj ą si ę liczne procesy, bezpo średnio i po średnio podnosz ące warto ść przyrodnicz ą i produkcyjn ą środow iska. S ą to przede wszystkim: procesy samooczyszczania (stan czysto ści wód pow ierzchniow ych i podziemnych), kumulacji niektórych substancji (np. metale ci ęż kie, biogeny), zw i ększania naturalnej retencji (zapas w ody oraz zmniejszenie tempa odpływ u wód opadowych i roztopowych), ograniczania erozji w odnej i w ietrznej, zmniejszania pr ędko ści w iatru (ograniczania erozji, przesuszania gleb), wzrostu ilo ści materii organicznej i wzbogacania gleb, ograniczenie poziomu zanieczyszczenia pow ietrza atmosferycznego (pyły, gazy, hałas). Kształtowanie sieci zadrzewie ń ma rów nie ż inne w alory. Przede wszystkim wzbogaca krajobraz, podnosi jego atrakcyjno ść . Przy racjonalnie prow adzonej gospodarce zadrzew ieniami mo że by ć rów nie ż źródłem paliw a na potrzeby lokalne i, w ograniczonym zakresie, źródłem surowca drzewnego gatunków rzadkich, wyst ępuj ących w ograniczonej ilo ści (np. olsza, lipa, klon). Wzrost ilo ści i pow ierzchni zadrzewie ń w niew ielkim stopniu ogranicza obszar gruntów produkcyjnych, a wzrost plonów mo że dochodzi ć do 10- 12%. W programie kształtow ania lokalnej sieci ekologicznej nale ży przede w szystkim uw zgl ędni ć: - rzeki, małe cieki, kanały, rowy melioracyjne, - jeziora ró żnej w ielko ści, stawy, małe zbiorniki śródpolne (tzw . „oczka”), - skarpy, zbocza o du żym nachyleniu, - miedze, linie rozgraniczaj ące grunty rolne, - drogi śródpolne, - pagórki, obni żenia o du ży m nachyleniu zboczy, - otoczenie terenów zabudowanych (w tym kompleksy zabudow y letniskow ej), du że obiekty budow lane (produkcyjne, handlow e), - tereny gleb o niskiej w arto ści produkcyjnej (za wyj ątkiem gleb organogenicznych).

Pomimo du żej w arto ści omów ionych działa ń w programie zalesie ń (rzadziej zadrzew ie ń) nale ży uwzgl ędni ć potrzeby inw estycyjne (funkcje te pow inny obejmow ać przede wszystkim gleby niskich klas bonitacyjnych). Dotyczy to wszystkich planow anych zamierze ń inw estycyjnych, ale szczególn ą uw ag ę nale ży zwróci ć na tereny zabudowy mieszkaniow ej, produkcyjnej w s ąsiedztw ie jednostek osadniczych oraz na tereny zabudowy turystycznej (w tym zabudowy letniskow ej). Szczególnie ta ostatnia forma zainw estowania pow inna by ć przestrzennie i funkcjonalnie pow i ązana z obszarami przyszłych zalesie ń. Pozw oliłoby to utw orzy ć strefy o wzgl ędnie w y ższej warto ści krajobrazow ej i rekreacyjnej w przestrzeni rolniczej i rów nocze śnie „odci ąż yć” niektóre obszary nadwodne, predysponowane do lokalizacji turystycznych obiektów ogólnodost ępnych. Zalesianie niektórych obszarów , szczególnie śródle śnych enklaw rolniczych, mo że obni żyć w alory widokow e, krajobrazow e, co pogorszyłoby w arunki dla rozw oju funkcji turystycznej i edukacyjnej. Ocena istniej ącego systemu ekologicznego pozw ala na stw ierdzenie, że poprzez istniej ące oraz projektow ane obszary chronione zabezpieczone są podstawowe obiekty o du żej warto ści przyrodniczej (głów nie na terenach le śnych). Na terenach rolniczych konieczne jest utrzymanie istniej ących, półnaturalnych siedlisk i stanow isk, przede wszystkim opartych na sieci hydrologicznej. W w i ększo ści przypadków stanowiska te cechuj ą si ę w yst ępow aniem krzew ów i zadrzew ie ń. Konieczna jest ochrona małych zbiorników w odnych (przed osuszaniem) oraz ich zadrzew ianie. Wyst ępuj ą one dosy ć licznie w przestrzeni rolniczej gmin: Gostycyn , Kęsowo , Lubiewo , ale rów nocze śnie najszybciej podlegaj ą degradacji, zarówno wskutek procesów naturalnych jak i antropogennych. Z du żą ostro żno ści ą nale ży planow a ć prace odw adniaj ące. W przypadku w i ększych kompleksów u żytków zielonych, najcz ęś ciej rozw ini ętych na glebach organogenicznych, pow i ązania hydrologiczne s ą czasami bardzo odległe (kilka kilometrów ). Osuszenie jednego z obszarów pow oduje du że zmiany w górnych odcinkach systemu hydrologicznego i trw ałe zmiany w pokrywie glebow ej. Dotyczy to przede wszystkim terenów o urozmaiconej rze źbie terenu i du żych kompleksach użytków zielonych (gminy: Kęsowo , Gostycyn , Tuchola i Lubiew o ).

STAN ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Problem ten zostanie omów iony na podstaw ie danych WIO Ś w Bydgoszczy, zebranych przez Starostw o Pow iatow e w Tucholi (grudzie ń 1999 r.) oraz na podstaw ie w łasnych obserwacji i analiz prow adzonych w czasie opracowania planu ochrony TPK (dla cz ęś ci terenu pow iatu). Poziom zanieczyszcze ń wskazuje na dobry stan komponentów środowiska przyrodniczego, chocia ż niektóre z nich w wyniku długotrw ałego u żytkow ania przez człow ieka uległy degradacji (głów nie wody pow ierzchniow e). Stan środow iska jest generalnie wypadkow ą koncentracji ludno ści, w dalszej kolejno ści koncentracji form gospodarow ania i wreszcie form użytkow ania. Potw ierdzaj ą si ę równie ż praw idłow o ści zarówno co do przyczyn degradacji, jak i charakterystyki jakościow ej. W zakresie zanieczyszcze ń pow ietrza atmosferycznego najwi ększ ą emisj ą cechuje si ę gmina Tuchola (81 ton/rok pyłów i 48 ton SO 2). Pozostałe gminy maj ą w arto ści emisji niew iele mniejsze, poza gminami: Śliw ice (ok.30 ton pyłów) i Lubiew o , gdzie warto ści pokazuj ą praktycznie brak zanieczyszcze ń (ze źródeł zew idencjonow anych). Wa żne jest rów nie ż, że na 46 analizow anych emitorów 9 z nich daje ok. 75% w ielko ści emisji pyłów i 79% emisji gazów w stosunku do całej gminy. Podobne zale żno ści w yst ępuj ą rów nież w mie ście Tucholi. Pi ęć obiektów emituje ok. 28% pyłów i ok. 26% SO 2. Analiza ta pokazuje, że o w ielko ści emisji w pow iecie decyduj ą zakłady przemysłow e, kotłow nie typu komunalnego, du że obiekty produkcji rolniczej. Podobna praw idłow o ść wyst ępuje w Tucholi. Na charakter oddziaływ a ń emitorów wpływa równie ż ich lokalizacja w stosunku do przew a żaj ących kierunków wiatrów oraz lokalizacja w relacji do miejsc koncentracji ludno ści. Te czynniki musz ą by ć podstaw ą oceny zagro żenia i polityki w zakresie ograniczania emisji do pow ietrza atmosferycznego. Nale ży ponadto zw róci ć uwag ę, że dodatkowym źródłem emisji zanieczyszcze ń s ą paleniska domow e oraz komunikacja samochodow a. Jak wynika z analiz z terenu Bydgoszczy oraz niektórych gmin o podobnym charakterze jak na terenie pow iatu tucholskiego, tzw . niska emisja stanow i 20 – 30% globalnej emisji do pow ietrza. W przypadku braku zanieczyszcze ń przemysłow ych zanieczyszczenia z palenisk domow ych oraz ruch samochodowy s ą jedynymi źródłami zanieczyszcze ń. Jako bardzo korzystne nale ży uzna ć przechodzenie na paliw o gazowe oraz istnienie sieci w w i ększych miejscow o ściach ( Tuchola , Cekcyn ). Jak wynika z analizy przeprowadzonej w innym dziale istnieje mo żliw o ść rozszerzenia zasi ęgu w yposa żenia w gaz jako źródła energii. Zjaw isko zanieczyszcze ń z palenisk domowych wyst ępuje w wielu w siach na terenie pow iatu (gmina Śliw ice , Gostycyn , Lubiew o ). Nie z mienia to ogólnej oceny, że poziom zanieczyszcze ń jest niew ielki i tylko lokalnie i przy niektórych typach pogód zanieczyszczenia pow ietrza mog ą by ć zbli żone do poziomu dopuszczalnych norm. Nale ży zaznaczy ć, że pow ierzchnia obj ęta tymi niew ielkimi emisjami jest rów nie ż niew ielka i tylko w skrajnych przypadkach obejmuje obszar o promieniu w i ększym ni ż kilkaset metrów . Stan czysto ści w ód powierzchniowych i podstaw owe źródła zanieczyszcze ń s ą znane. W zakresie tej problematyki nale ży zwróci ć uwag ę na zanieczyszczenia typu komunalnego pochodz ące z sieci osadnictw a stałego oraz jednostek turystycznych oraz na zanieczyszczenia pochodz ące z produkcji rolniczej. Pomimo niew ielkich bezw zgl ędnie ilo ści ścieków , odbiorniki ścieków (sie ć rzeczna oraz jezior) szybko i wyra źnie reaguj ą na ten typ zanieczyszcze ń. Zwi ązki organiczne nale żą do gro źnych substancji, pow oduj ących przede wszystkim w zrost trofii i szybk ą zmian ę składu gatunkow ego flory i fauny oraz pojaw ianie si ę zanieczyszcze ń o charakterze bakteriologicznym. Skutki s ą gro źne zarów no ze wzgl ędu na zdrow ie człow ieka jak i ze wzgl ędów gospodarczych (wył ączanie zasobów przyrodniczych z użytkow ania). Zanieczyszczenia te stanow i ą realne zagro żenie, co po średnio mo żna wywnioskowa ć z poziomu rozw oju sieci kanalizacyjnej na terenie pow iatu. Podobnie na w ody pow ierzchniow e w pływaj ą zanieczyszczenia rolnicze (du że st ęż enia fosforanów w w ielu ciekach). Budow a geologiczna, rze źba terenu oraz mała odporno ść ekosystemów wodnych wymaga regulacji naw o żenia, zarówno mineralnego jak i organicznego, szczególnie w zlew niach bezpo średnich rzek i jezior. Skutki intensyw nego nawo żenia (przede wszystkim organicznego) mo żna obserw owa ć na przykładzie jez. Stobno, które dla samooczyszczenia wymaga okresu kilkudziesi ęciu lat, je żeli ekosystem jeziora b ędzie w ogóle w stanie skutki degradacji ograniczy ć. W przypadku zanieczyszcze ń w ód pow ierzchniowych nale ży równie ż zwróci ć uwag ę na źródła zanieczyszcze ń poło żone poza granicami pow iatu (głów nie od strony zachodniej – gminy: Chojnice i Kamie ń oraz północnej ). Stan czysto ści jezior rynny ciechoci ńsko- grochowskiej zw i ązany jest z dopływ em zanieczyszcze ń z zakładów przetwórstwa rolnego poło żonych poza pow iatem. Podobnie na stan czysto ści niektórych cieków ma w pływ gospodarka i sie ć osadnicza s ąsiednich gmin (Czerska Struga, Kamionka, S ępolenka). Pomimo niskiej klasy czysto ści w ielu jezior (Długie, Białe, Raci ąskie), w ynikaj ącej z typu zbiornika i jego zlew ni tylko jeziora w rynnie grochoci ńskiej maj ą w ody pozaklasow e. Wszystkie w a żniejsze zbiorniki w odne mog ą by ć u żytkow ane dla celów turystycznych i rekreacyjnych. Na terenach rolniczych lokalnie istotnym źródłem zanieczyszczenia środow iska mog ą by ć obiekty intensyw nej produkcji rolnej. Na podstaw ie danych uzyskanych ze starostw a pow iatow ego najwi ększa koncentracja tego typu produkcji wyst ępuje w : - Gostycynie (trzoda – 2000 szt., bydło – 500 szt.), - Bagienicy (trzoda – 4000 szt., brojlery,) - Małej Kloni (trzoda – 300 szt.), - Bladow ie (trzoda 350 szt.), - Pami ętow ie (fermy kaczek ok.500 szt., g ęsi ok. 2550 szt.), - Dro żdzienicy (ferma g ęsi ok.1800 szt.), - Lubiew ie (ferma g ęsi 370 szt., kaczek 950 szt.), - Li ńsku (ferma kaczek ok. 800 szt.). - Cekcynie (ferma trzody). Ponadto w kilku gminach funkcjonuj ą wyl ęgarnie drobiu o mniejszej uci ąż liw o ści ( Tuchola , Gostycyn ). Zanieczyszczenia środow iska w przypadku tego typu produkcji dotycz ą zanieczyszcze ń gleby, w ód pow ierzchniowych i podziemnych oraz zanieczyszcze ń odorowych. Substancje organiczne, które s ą źródłem zanieczyszcze ń, stanow i ą du że zagro żenie, przede wszystkim dla w ód pow ierzchniowych (degradacja wód stoj ących na długi okres, przykładow o jeziora rynny grochoci ńskiej, jez. Stobno). Bardzo uci ąż liw e s ą zanieczyszczenia zapachow e, zarówno dla stałych mieszka ńców jak i turystów. Ten typ produkcji jest przykładem mo żliw o ści degradacji zasobów przyrodniczych i wykluczenia innych form u żytkow ania (decyzja samorz ądu). Podstaw owym elementem ograniczenia presji jest popraw ny wybór lokalizacji, okre ślenie w arunków składow ania (na szczelnym podło żu) naw ozu organicznego, okre ślenie zasad jego przerobu i w ykorzystania w produkcji rolniczej (daw ki, okres, obszar naw o żenia).