2003 – Międzynarodowy Rok Wód S£Odkich • Natura 2000

2003 – MIÊDZYNARODOWY ROK WÓD S£ODKICH • NATURA 2000 – EUROPEJSKA SIEÆEKOLOGICZNA 2003 –MIÊDZYNARODOWY ROKWÓD S£ODKICH•NATURA 2000–EUROPEJSKA Nr 34 ZIMA 2003 BIULETYN CENTRUMDZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGOŒL¥SKA CENA 2 z³

Nr indeksu 338168 ISSN 1425-4700 „...Pracujcie niestrudzenie dla ratowania tego, co ukochaliœcie... Pouczajcie o tym, ¿e idea ochrony WYDAWCA: przyrody jest ide¹ na wskroœ demokratyczn¹, gdy¿ chroni ona skarby przyrody dla ca³ego Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska spo³eczeñstwa... Przez poznanie i ochronê przyrody – do jej ukochania – oto nasze has³o!” RADA PROGRAMOWA: W³adys³aw Szafer (Chroñmy przyrodê ojczyst¹, Nr 1, 1945) Maria Z. Pulinowa (Przewodnicz¹ca), Jan Duda (Z-ca Przewodnicz¹cego), Maciej Bakes, Joanna Chwo³a, Bogdan Gieburowski, Jan Holeksa, Barbara Kaszowska, Arkadiusz Nowak, Romuald Olaczek, Jolanta Pra¿uch, Ma³gorzata Strzelec, Józef Œwierad KOLEGIUM REDAKCYJNE: Jerzy B. Parusel (redaktor naczelny), Katarzyna Rostañska (sekretarz redakcji), Renata Bula, Jan Duda, Maria Z. Pulinowa OPRACOWANIE GRAFICZNE: Joanna Chwo³a ADRES REDAKCJI: Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ul. Œw. Huberta 35, 40-543 Katowice

Strony z autorskiego tomiku tel./fax: 201 18 17, 209 50 08, 609 29 93 e-mail: [email protected]; http: //www.cdpgs.katowice.pl Katarzyny Smeredevac, REALIZACJA POLIGRAFICZNA: laureatki VIII edycji konkursu VERSO, Katowice „¯ubry potrzebuj¹ Indian”. AUTOR ZNAKU GRAFICZNEGO WYDAWCY: (Gimnazjum Nr 7 w Bielsku-Bia³ej) Katarzyna Czerner-Wieczorek Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska zosta³o powo³ane PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA ◆ NATURE OF UPPER SILESIA ◆ NATUR DES OBERSCHLESIEN Zarz¹dzeniem Nr 204/92 Wojewody Katowickiego z dnia 15 grudnia 1992 r. do badania, dokumentowania i ochrony Nr 34/2003 oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Œl¹ska. ZIMA ◆ WINTER ◆ WINTER Z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest samorz¹dow¹ jednostk¹ Mannigfaltigkeit der planktonischhen Algen in bud¿etow¹, przekazan¹ województwu œl¹skiemu Rozporz¹dze- den Gewaessern von Oberschlesien niem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 r. WARUNKI PRENUMERATY 12 Roœlinnoœæ wód i miejsc podmok³ych Przyroda Górnego Œl¹ska ukazuje siê w cyklu czterech pór roku. w województwie œl¹skim Zamówienia na prenumeratê indywidualn¹ i zbiorow¹ biuletynu przyj- Vegetation of waters and wetlands in Silesian voivodeship muje Poczta Polska. Bie¿¹ce numery mo¿na nabyæ w kioskach RUCHU Pflanzenwelt der Gewaesser und der Sumpfge- S.A. Sprzeda¿ archiwalnych i bie¿¹cych numerów prowadz¹ nastê- biete der Woiwodschaft Schlesien puj¹ce instytucje: Ksiêgarnia ORWN PAN w Katowicach, Muzeum Œl¹- skie w Katowicach, Muzeum Górnoœl¹skie w Bytomiu, Muzeum Górni- 15 Ryby i minogi w wodach Górnego Œl¹ska ctwa Wêglowego w Zabrzu, Muzeum Œl¹ska Opolskiego w Opolu oraz Fisches and lampreys in waters of Upper Sile- Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wroc³awskiego we Wroc³awiu. Biule- sia tyn mo¿na tak¿e zaprenumerowaæ w Centrum Dziedzictwa Przyrody Fische und Neunaugen in Gewaessern von Górnego Œl¹ska. Warunkiem przyjêcia i realizacji zamówienia jest Oberschlesien otrzymanie z banku potwierdzenia wp³aty na konto: Kredyt Bank PBI S.A. II/O Katowice, nr rach. 37 15001445 1214400344180000. 19 Programy czynnej ochrony zwierz¹t zwi¹- Zamówione egzemplarze przesy³ane bêd¹ poczt¹ zwyk³¹; mo¿na zanych ze œrodowiskiem wodnym je tak¿e odebraæ w biurze Centrum. Cena jednego egzemplarza wynosi Programs of protection of animals related with 2 z³. water habitats WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW Na ok³adce od lewej: wykapy Czarnej Wise³ki, prze³om Olzy, naturalne koryto Pilicy, torfowisko w rezerwacie „Jeleniak- Aktives Beschuetzungsprogramm der mit Was- Biuletyn Przyroda Górnego Œl¹ska jest wydawnictwem przezna- -Mikuliny”. Fot. J. B. Parusel serumgebung verbundenen Tiere czonym do publikacji oryginalnych prac, krótkich komunikatów i artyku³ów przegl¹dowych o przyrodzie Górnego Œl¹ska – jej bo- W NUMERZE ◆ CONTENTS ◆ INHALT 20 Rybactwo stawowe w województwie gactwie i ró¿norodnoœci, stratach, zagro¿eniach, ochronie i kszta³- 3 Woda w krajobrazie kulturowym œl¹skim towaniu, strukturze i funkcjonowaniu, a tak¿e o jej badaczach, Water in the cultural landscape Fish culture in ponds of Silesian voivodeship mi³oœnikach i nauczycielach oraz postawach cz³owieka wobec przy- Wasser in der Kulturlandschaft Teichfischerei in der Woiwodschaft Schlesien rody. Preferujemy teksty oryginalne, o objêtoœci 1-4 stron standar- 6 Wody powierzchniowe i podziemne dowego maszynopisu A4. Publikowanie nades³anego tekstu 22 Osobliwoœci przyrodnicze Ÿróde³ z mar- w województwie œl¹skim w innych wydawnictwach autor powinien uzgodniæ z redakcj¹. twicami wapiennymi na Pogórzu Cie- Surface and underground waters in Silesian Zdjêcia przyjmujemy w postaci diapozytywów lub odbitek pozy- voivodeship szyñskim tywowych. Materia³ ilustracyjny prosimy numerowaæ i osobno Oberflaechen- und unterirdishes Wasser in Natural curiosities of springs with calcareous do³¹czyæ opis. Nades³anych maszynopisów redakcja nie zwraca. der Woiwodschaft Schlesien sinters on the Pogórze Cieszyñskie Hills Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania niezbêdnych Natureigentuemlichkeiten der Quellen mit Kalk- poprawek, uzupe³niania i skracania artyku³ów bez naruszania 8 Graniczne meandry Odry tuff am Teschener Gebirgsvorland zasadniczych myœli autora oraz zmiany tytu³u. Dopuszcza siê prze- Border meanders of Odra river druki za zgod¹ autora i wydawcy. Za treœæ artyku³ów odpowiedzial- 24 Miêczaki na Wy¿ynie Œl¹skiej w obliczu Grenzmäander der Oder noœæ ponosz¹ autorzy. Prawa autorskie do zamieszczonych w biule- antropopresji tynie artyku³ów i zdjêæ s¹ zastrze¿one, ich reprodukcja jest mo¿liwa 10 Ró¿norodnoœæ glonów planktonowych Molluscs under anthropopression on Wy¿yna jedynie za pisemn¹ zgod¹ redakcji. Wydawca prosi autorów w wodach Górnego Œl¹ska Œl¹ska Uppland Diversity of plankton algas in waters of Upper Weichtiere an der Schlesischen Anhoehe im o za³¹czenie nastêpuj¹cych danych: stopieñ naukowy, miejsce Silesia Angesicht der Anthropopresie pracy, krótki opis dorobku i zakres zainteresowañ. Autor otrzymuje dwa egzemplarze numeru bezp³atnie. Pogl¹dy wyra¿one na ³amach biuletynu s¹ pogl¹dami autorów i niekoniecznie odzwierciedlaj¹ punkt widzenia wydawcy. Druk numeru dofinansowany ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach NAK£AD: 2000 egzemplarzy

WODA W KRAJOBRAZIE KULTUROWYM REFLEKSJA PRZYRODNICZA

Urszula Myga-Pi¹tek, Maria Z. Pulinowa (Uniwersytet Œl¹ski, Sosnowiec)

rajobraz od wieków pozo- (jako naturalna zapora przed atakiem wroga), ma³ej architektury o walorach zabytkowych, K staje przedmiotem zainte- •energetycznych (rzemios³o o napêdzie wod- typowych dla Wy¿yny Œl¹skiej. W tej dzie- resowañ i badañ nauki i sztuki, nym – pocz¹tkowo m³yny, tartaki, folusze, dzinie autorki prowadzi³y szersze studia nad podejmowane s¹ te¿ próby two- hamernie, olejarnie, tkalnie, przêdzalnie, papier- genez¹, morfologi¹ i typologi¹ tych obiektów rzenia podstaw dla rozwi¹zañ nie, szabelnie, prochownie, szlifiernie, z czasem na terenie Wy¿yny Œl¹skiej i Krakowsko-Czês- praktycznych. turbiny wodne o wielkiej mocy), •technolo- tochowskiej. Ich omówienie znajduje siê w I Krajobraz tworzy zewnê- gicznych (lokalizacja zak³adów wodnych wyko- Tomie Prac Komisji Krajobrazu Kulturowego trzny, dostrzegalny zapis wszel- rzystuj¹cych w procesie technologicznym Polskiego Towarzystwa Geograficznego. kich wystêpuj¹cych na danym wodê: kuŸnice i kuŸnie a z czasem huty, papier- Morfologicznej ewolucji studni towarzy- terenie zjawisk naturalnych nie, elektrownie), •retencyjnych (w celu spiêt- szy³a zmiana ich gospodarczych i spo³ecznych i procesów spo³ecznych oraz ich rzania i gromadzenia wody w niewielkich sta- funkcji. Pocz¹tkowo pe³ni³y one wy³¹cznie rolê wzajemnych relacji. Jest on wa¿- wach na potrzeby napêdu wodnego lub zak³a- punktów poboru wody. Szczególnie w obsza- nym sk³adnikiem to¿samoœci dów wodoch³onnych), •hodowlanych (stawy rach wysoczyznowych stanowi³y jedyne Ÿród³o obszarów o ró¿nej skali – od lo- rybne, rzeki), •transportowych (sp³awianie dre- zaopatrzenia mieszkañców w wodê. W doli- kalnej po regionaln¹ i narodow¹. wna, surowców i towarów w ramach ma³ego nach alternatywê stanowi³y Ÿród³a. Z czasem Co wiêcej – wraz z upow- terytorium osadniczego), •dekoracyjnych (dla kszta³- wraz z upowszechnianiem siê gospodarki hodo- szechnianiem siê idei wspólnoty europejskiej, towania kompozycji parkowo-pa³acowych i re- wlanej studnie sta³y siê punktami wodopojów. krajobraz naszego kraju winien byæ uznawany zydencjalnych), •rekreacyjnych i turystycznych St¹d w architekturze tych obiektów dodat- tak¿e za istotn¹ czêœæ krajobrazu naszego kon- (zagospodarowywano w tym celu rzeki, jeziora kowo powszechne by³y korytka i rynny, który- tynentu. i sztuczne zbiorniki wodne). mi odprowadzana by³a woda do wiêkszych balii Woda jest jednym z najwa¿niejszych sk³ad- W niniejszej pracy próbujemy spojrzeæ na i wanien. P³ytkie studnie budowane w indy- ników krajobrazu – tak naturalnego jak i kul- miejsce wody w krajobrazie, ³¹cz¹c pierwiastek widualnych zagrodach by³y dodatkowo wyko- turowego. Sposoby jej wystêpowania w kraj- przyrodniczy z humanistycznym. Pos³u¿ymy rzystywane jako ch³odnie i spi¿arki na produk- obrazie wp³ywaj¹ na ró¿norodnoœæ form i jego siê przyk³adami z obszaru Górnego Œl¹ska oraz ty spo¿ywcze. strukturê. Woda jest nie tylko warunkiem gór i wy¿yn po³udniowej Polski. Omówimy je Studnie wp³ywa³y na organizacjê ¿ycia ¿ycia, jego medium, ale równie¿ komponentem w poni¿szym porz¹dku: studnie, Ÿród³a, potoki lokalnych spo³ecznoœci. Ich otoczenie by³o tworzonej przez cz³owieka od zarania dziejów i rzeki. miejscem spotkañ, wymiany pogl¹dów i ko- kultury materialnej i duchowej. STUDNIE mentarzy. Podobnie jak Ÿród³a, studnie stawa³y Pierwotne spo³eczeñstwa uznawa³y nad- Podstawow¹ i pierwotn¹ rol¹ wody by³o za- siê miejscami œwiêtymi, które otacza³a atmos- rzêdnoœæ przyrody, w której woda zajmowa³a spokajanie potrzeb konsumpcyjnych. Jeœli w po- fera kultu. Sama studnia by³a spo³eczn¹ w³as- miejsce szczególne. Gospodarkê przystosowa- bli¿u domostwa nie by³o naturalnych Ÿróde³ noœci¹ i jako taka by³a chroniona zwyczajowym no do warunków naturalnych, co przy silnych wody, wykopywano studnie, które gromadzi³y prawem. Czêsto okreœlano je dodatkowo jako emocjonalnych z ni¹ zwi¹zkach, wyra¿a³o siê wodê z p³ytkich poziomów wodonoœnych. „dworsk¹”, „pañsk¹” lub „gminn¹”. W trakcie w ró¿nych systemach magicznych. Wraz z roz- Studnie stanowi¹ jeden z ciekawszych i wa- wojen i politycznych niepokojów studnia jed- wojem techniki ten wa¿ny dla przyrody i cz³o- ¿niejszych sk³adników krajobrazu kulturowego. noczy³a mieszkañców jako symbol ich przetr- wieka zwi¹zek zanika³. Do niedawna by³y one najbardziej rozpowsze- wania. Lokalne spo³ecznoœci organizowa³y Proces ten rozpocz¹³ siê na prze³omie XVIII chnion¹ form¹ wykorzystania wód gruntowych ochronê studni przed zatruciem lub zasy- i XIX w., w oœwieceniowej myœli o przyrodzie, dla celów gospodarczych na wsi. Na obszarach, paniem. Œladem swoistego kultu tych wodnych która wnosi³a akcent racjonalny, co doprowa- których pod³o¿e zbudowane jest z osadów lub obiektów s¹ dziœ jeszcze spotykane zabytkowe dzi³o do podporz¹dkowania jej celom wy³¹- ska³ luŸnych, studnie bywaj¹ stosunkowo p³yt- studnie na rynkach i placach ma³ych miast oraz cznie pragmatycznym. Wspó³czeœnie w cywili- kie, natomiast w ska³ach spêkanych, takich jak wsi w naszym regionie, na przyk³ad w S³awko- zacji zachodniej komponenty przyrody (ska³y, wapienie Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej, wie, Janowie, ¯arkach. Studnia mia³a wyj¹tko- gleby, wodê, powietrze i in.) traktuje siê ci¹gle osi¹gaj¹ g³êbokoœæ nawet ponad 70 m. Wart we miejsce w symbolice naszej kultury. By³a jeszcze instrumentalnie. podkreœlenia jest tu wielki trud ludzki, niekie- noœnikiem pierwotnych, archetypicznych zna- J. Bogdanowski o archetypicznym znacze- dy wielopokoleniowy, w³o¿ony przed laty w budowê czeñ wody. Warto odwo³aæ siê tu do malarstwa niu wody, siêgaj¹cym prapocz¹tków bytowania takich studni, które okreœlano mianem studni Jacka Malczewskiego, gdzie studnia stanowi³a cz³owieka, pisa³: „G³ównymi elementami kraj- gromadzkich. czêsto centralny element symbolicznych ob- obrazu w chronologii tworzenia siê by³y – zie- Wspó³czeœnie studnie mo- razów, a jednym z nich by³ Jacek Malczewski – „Zatruta studnia” mia, powietrze i woda, stanowi¹ca próg, od ¿na interpretowaæ w dwóch motyw „zatrutej studni”. którego dopiero zaczyna³o siê ¿ycie w krajobra- p³aszczyznach: jako Ÿród³o W okresie powojennym zie. Ona do dziœ przekszta³ca rzeŸbê terenu, zaopatrzenia mieszkañców (lata 70.) w wielu wsiach za- tworzy jego zielone pokrycie i klimat, umo- w wodê, ale jednoczeœnie ³o¿ono wodoci¹gi. Przyk³adem ¿liwiaj¹c wejœcie w krajobraz cz³owiekowi”. jako zanikaj¹ce elementy mo¿e byæ nasze województwo, Zatem woda stanowi wartoœæ autonomi- krajobrazu kulturowego, w które pod wzglêdem wiejskich czn¹ – jest pierwotna w stosunku do cz³owieka stosunku do których nale¿y urz¹dzeñ wodnych jest uprzy- i tym samym nale¿y uszanowaæ prawa jej fun- rozwa¿yæ koniecznoœæ och- wilejowane w kraju. Niestety kcjonowania przy technicznym przekszta³caniu rony konserwatorskiej. Bar- „reforma wodna” na wsi za- œrodowiska przyrodniczego. dzo czêsto studnie maj¹ trzyma³a siê w po³owie drogi; Na terenie naszego regionu woda u¿ytkowa- znamiona dzie³ regionalnej woda p³ynie w jedn¹ stronê, nia by³a w celach •konsumpcyjnych i higieni- sztuki ludowej i winny byæ brak bowiem systemów oczy- cznych (rzeki, Ÿród³a, studnie), •obronnych rozpatrywane jako budowle szczania œcieków i kanalizacji.

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 3 PRZYRODA I KULTURA Fot. Z Wieland Fot. Studnie, z których ju¿ nie czerpie siê wody, J. B. Parusel Fot. sta³y siê niepotrzebne. Bywaj¹ traktowane jako wysypiska gruzu, œmietniki lub w najgorszym wypadku szamba. Zdumienie budzi bardzo niska œwiadomoœæ ekologiczna mieszkañców wsi, jak te¿ brak ze strony samorz¹dów gmin- nych akcji oœwiatowych na temat gospodarki wodno-œciekowej i zagro¿eñ, jakie nios¹ ze sob¹ zanieczyszczenia œciekami poziomów wodonoœnych, w których wybudowano studnie. Zatruwane studnie nie inspiruj¹ ju¿ cz³owieka do wizji artystycznych, a co wiêcej, s¹ one obiektami degraduj¹cymi œrodowisko

przyrodnicze. „Kaskady Rod³a” na Bia³ej Wise³ce Wierzby na groblach w £ê¿czoku Dziœ mo¿na na szczêœcie zauwa¿yæ pierwsze objawy „przebudzenia etnicznego”, upowsze- POTOKI I MNIEJSZE RZEKI tecznie utrzymywa³y wodê na wyznaczonej chnia siê moda na regionalizm i folklor, co daje ORAZ STAWY przez cz³owieka powierzchni. nadzieje na przywracanie dawnej gospodarczej Ró¿ne przyczyny z³o¿y³y siê na to, i¿ w koñ- Na pocz¹tku lat 50. ¿ycie nad rzekami za- i spo³ecznej roli studni. cu XX w. potoki i mniejsze rzeki spotka³ czê³o zamieraæ; stawa³y siê one martwe pod RÓD£A podobny los jak studnie. Przyjmuj¹ one nie wzglêdem ekonomicznym. Zatrzymywa³y siê Na terenach wy¿ynnych i w górach Ÿród³a tylko œcieki komunalne i przemys³owe, ale te¿ ko³a m³yñskie, rdz¹ pokrywa³y siê tartaczne bij¹ce ze ska³y pe³ni³y te same funkcje, co stu- ró¿nego rodzaju odpady – wyroby plastikowe, pi³y, stanê³y folusze i garbarnie, a turbiny ma- dnie gospodarskie na ni¿u. Tam, gdzie dopro- zu¿yte czêœci maszyn, samochodów. Cz³owiek ³ych elektrowni wodnych rozkradali szabrow- wadzono wodoci¹g, Ÿród³a staj¹ siê niepotrzeb- nie zauwa¿a, ¿e œwiadkiem tego procederu jest nicy. Zniszczeniu ulega³y groble, m³ynówki ne. Na Wy¿ynie Œl¹skiej i Krakowsko-Czêsto- ci¹gle p³yn¹ca woda. W okresie powodzi i sil- i ca³e systemy przepustów wodnych. Rozpocz¹³ chowskiej dewastuje siê Ÿród³a. W wielu przy- nych wezbrañ nastêpuje wymiatanie tych œmie- siê wówczas szybki proces dziczenia krajobra- padkach s¹ degradowane do roli wysypisk gru- tnisk, rozwlekanie ich po dolinie i sk³adanie zów nadrzecznych, które cz³owiek kszta³towa³ zu i œmieci, co z kolei powoduje ska¿enie tere- w ni¿szej czêœci doliny. Tak siê zdarzy³o po na- przez setki lat. Zawiera³y one w sobie tajem- nów Ÿród³owych rzek. wa³nicowym opadzie w lipcu 1996 r. w dolinie nicê harmonijnego wspó³istnienia cz³owieka Dawniej Ÿród³a pe³ni³y wa¿n¹ rolê spo³e- Pr¹dnika, we wsi Su³oszowa, gdzie wymiecione z rzek¹. Wraz z odebraniem przez pañstwo war- czn¹ jako miejsca spotkañ i odpoczynku „przy przez wodê brud i odpady osiad³y poni¿ej wsi, sztatów pracy, zanika³y zawody ludzi, którzy wodzie”. Czêsto nadawano im znaczenie sakra- ju¿ na terenie Ojcowskiego Parku Narodo- pracowali w sprzê¿eniu z energi¹ rzeczn¹. lne i kultowe – stawiano przy nich kapliczki, wego. Powoli te¿ zanika³y obrzêdy zwi¹zane z sacrum tworzono szczegó- Powa¿n¹ przyczyn¹ zaniedbania po II woj- wody. Cz³owiek opuszcza³ oswajan¹ przez po- ln¹ mitologiê (dziœ nie potoków i mniejszych rzek w naszym kraju kolenia przestrzeñ nadrzeczn¹, zubo¿aj¹c j¹ o se- jeszcze w Beski- by³a nacjonalizacja warsztatów pracy opartych zonowe zabiegi pielêgnacyjne, sam zaœ wêdruj¹c dzie Niskim £em- na energii wodnej, co doprowadzi³o do ich za prac¹ do oœrodków przemys³owych, traci³ sw¹ kowie œwiêc¹ swo- zniszczenia. Dziœ jeszcze na podstawie da- to¿samoœæ i stawa³ siê anonimowy.

Fot. J. B. Parusel Fot. je Ÿród³a). wnych map mo¿na odtworzyæ lokalizacjê tych Bezimienne te¿ sta³y siê rzeki – w dos³o- Wskutek prze- warsztatów i oceniæ, jak wiele ich popad³o wnym znaczeniu. Nawet s³u¿by drogowe, w ge- mian cywilizacyj- w ruinê. Na przyk³ad ma³y potok Jaworznik stii których jest zamieszczanie tablic z nazwami nych cz³owiek trak- (dop³yw Brynicy) na odcinku 5 km posiada³ 6 rzek na drogach pañstwowych przy mostach, tuje wodê wy³¹cz- m³ynów; Wiercica (dop³yw Warty) porusza³a zupe³nie zaniecha³y tego obowi¹zku. Skrzyw- nie w sposób in- osiem kó³ m³yñskich, a w dolinie Pr¹dnika ist- dzono nie tylko cz³owieka, ale te¿ „uprawiane” strumentalny. Wie- nia³o ca³e wodne „zag³êbie” – 34 warsztaty przez setki lat mniejsze rzeki z ca³¹ ich tech- lu mieszkañców wodne. niczn¹ i roœlinn¹ zabudow¹. W dobie panowa- wsi przejawia zu- Liczne w Polsce przedwojennej stawy rybne nia wysoce niepokornych myœli o przyrodzie pe³ny brak wyob- zak³adane w dolinach rzecznych, niegdyœ chlu- (w stylu „odwrócimy ³o¿yska rzek, pustyniê raŸni przestrzen- ba w³aœcicieli ziemskich, dziœ w wiêkszoœci za- niech woda u¿yŸni...”) swojskie krajobrazy nej i wiedzy o obie- ros³y turzycami i œwiadcz¹ o zrujnowaniu drob- nadrzeczne z m³ynem, m³ynówk¹ i rzêdem ro- gu wody w przyro- nej gospodarki rybackiej. Warto przypomnieæ, sochatych wierzb, sta³y siê symbolem zacofania dzie, jak te¿ o kon- ¿e ten typ gospodarki ma niemal tysi¹cletni¹ i zapyzia³ej prowincji. A przecie¿ pe³ni³y one sekwencjach zat- tradycjê, m.in. cystersi na Górnym Œl¹sku jako wa¿ne funkcje regulacyjne w systemie hydro- ruwania poziomów misjonarze w XIII w. zak³adali stawy rybne na logicznym kraju. Przy tym typie gospodarki wodonoœnych i Ÿró- rzece Rudzie. Odtworzono je niedawno w Par- wodnej w otoczeniu doliny formowa³a siê sze- de³. ku Krajobrazowym „Cysterskie Kompozycje Kraj- roka strefa retencji podziemnej, a w wypadku Na niektórych obrazowe Rud Wielkich”. wiêkszych przyborów woda rozlewa³a siê z ko- obszarach woda jest Wraz z up³ywem czasu spo³eczeñstwo po- ryta na terasy zalewowe, u¿yŸniaj¹c je. Wsku- ród³o w Beskidach podstawowym czyn- woli odwraca³o siê od wody. Dziœ wêdruj¹c tek przemian w³asnoœciowych w wiêkszoœci nikiem krajobrazotwórczym. To dotyczy blis- brzegami mniejszych rzek mo¿emy siê tylko obiektów przesta³a funkcjonowaæ tzw. ma³a kich nam terenów Jury Krakowsko-Czês- domyœlaæ ich dawnej gospodarczej i spo³ecznej retencja, towarzysz¹ca licznym m³ynówkom, tochowskiej i Garbu Tarnogórskiego. Przy- roli, rozpoznaj¹c pierwotn¹ lokalizacjê wod- kana³om i stawom. k³adem wyj¹tkowych Ÿróde³ s¹ m.in.: zespó³ nych inwestycji po tzw. roœlinnoœci ruderalnej, Powy¿sze zaniedbanie obróci³o siê przeciw- wywierzysk Zygmunta i El¿biety w Z³otym porastaj¹cej siedziby rodów rzemieœlniczych ko cz³owiekowi – wzros³a znacznie si³a uderze- Potoku, Ÿród³a „B³êkitne” w Juliance, Ÿród³o zwi¹zanych z wod¹. Wêdruj¹c starymi grobla- niowa wody w czasie powodzi. Wielka de- Bia³ki w Zdowie, czy otoczone kultem Ÿród³o mi, czêsto nie domyœlamy siê nawet, czemu wastacja lasów, jak te¿ stosowane w gospodarce w ¯arkach-Leœniowie. one s³u¿y³y i ile pokoleñ pracowa³o, aby sku- socjalistycznej in¿ynierskie metody regulacji

4 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA I KULTURA

cieków wodnych, polegaj¹ce m.in. na meliora- mierze by³ on zwi¹zany ze wspomnian¹ wy¿ej wschodzie jak i na zachodzie Polski, które s¹ cji i na betonowaniu koryt w obszarach Ÿród³o- oœwieceniow¹ koncepcj¹ zagospodarowania w zasadzie nie do odtworzenia. wych, równie¿ znacznie utrudniaj¹ retencjê. rzeki, zaniedbuj¹c¹ jej naturalne prawa. Mimo Na koniec warto spojrzeæ na sieæ hydro- RZEKI dobrych polskich tradycji w hydrologii i bu- graficzn¹ w wymiarze przysz³ej Europy. Wielkie Wody, a szczególnie rzeki, jako sk³adniki downictwie wodnym, nie ustrze¿ono siê b³ê- rzeki z ich dorzeczami zaczynaj¹ odgrywaæ œrodowiska przyrodniczego, maj¹ w swej isto- dów. Wynika³y one m.in. z przes³anek polity- wa¿n¹ rolê w polityce regionalnej. Traktowane cie podwójny aspekt: przestrzenno-krajobra- cznych – importu myœli technicznej ze wscho- s¹ jako centralne osie, wzd³u¿ których organi- zowy oraz spo³eczno-gospodarczy. Woda, szcze- du, która nie by³a odpowiednia dla przyrody zowana jest gospodarka, us³ugi, ¿ycie spo³eczne gólnie w dolinie, ze wzglêdów energetycznych polskich rzek. Mimo to inwestycje wodne i kulturalne, oparte na zasadach zrównowa¿o- by³a jednym z najwa¿niejszych elementów za- spe³niaj¹ wa¿ne funkcje retencyjne i energety- nego rozwoju. Przyk³adem z pogranicza trzech plecza gospodarczego, z którego korzysta³ cz³o- czne. Powy¿szy projekt zosta³ czêœciowo zreali- pañstw jest wspólnota regionalna Górnego wiek. Zatem bli¿sza analiza problemu pozwala zowany, znacz¹c siê zbiornikami wodnymi na Renu – BAS–RHIN, obejmuj¹ca po³udniowy zauwa¿yæ, i¿ gospodarka wodna sterowa³a pro- Wiœle (W³oc³awek, Gocza³kowice, Wis³a- Palatynat, Badeniê i Wittenbergiê w Niem- cesem rozwoju osadnictwa i okreœlonych struk- -Malinka) i na dop³ywach, m.in. na Dunajcu czech, Alzacjê we Francji i pó³nocno-zachodni¹ tur spo³ecznych, ale w poœredni sposób wp³ywa (Czorsztyn), Sole (Tresna) i na Rabie (Dob- Szwajcariê. Warto bli¿ej poznaæ ten euroregion tak¿e na kierunki transformacji krajobrazu. czyce). pod k¹tem ju¿ dziœ organizuj¹cych siê nadrzecz- Cz³owiek wczeœnie zauwa¿y³ energetyczne Odra jest rzek¹ typu zachodnioeuropejskie- nych terenów pogranicznych Odry i Bugu. mo¿liwoœci wody. Ko³o wodne w okresie holo- go. Zagospodarowano j¹ wczeœnie w XIX w. Wielka powódŸ, jak¹ prze¿ywaliœmy ceñskiego optimum klimatycznego (IX-XIII w.) Wielkie prace techniczne podejmowano w do- w 1997 r., sk³ania do bardziej uwa¿nego spoj- w Europie szybko siê upowszechnia³o i roz- rzeczu Odry na Œl¹sku i w Prusach. W latach rzenia na wodê, jej zasoby i formy wystêpowa- przestrzenia³o, miedzy innymi dziêki misjom 1819-1874 konsekwentnie realizowano projekt nia. Zanim nasze rzeki zostan¹ objête wspólno- klasztorów katolickich, które nios³y za sob¹ wy- uregulowania Odry. Projekt ten zakoñczono tow¹ europejsk¹ gospodark¹, istnieje potrzeba sok¹ kulturê uprawy ziemi, zak³adania ogro- przed pierwsz¹ wojn¹ œwiatow¹. Regulacja szeroko rozumianej edukacji w tej dziedzinie, dów, stawów rybnych oraz wykorzystania ener- polega³a na kilkakrotnym skróceniu biegu rzeki nie tylko szkolnej, ale wœród rolników, gii wodnej. By³ to czas wielkiego rozwoju miast poprzez przekopywanie zakoli oraz obudo- cz³onków samorz¹dów ró¿nych szczebli, jak te¿ nadrzecznych. wanie koryta systemem wa³ów i polderów. techników i przyrodników odpowiedzialnych Po etapie rozkwitu na pocz¹tku pierwszego Transport wodny odbywa³ siê dziêki œluzom, za gospodarkê wodn¹. Warto równie¿ zachêciæ tysi¹clecia, w XIV w. przysz³o za³amanie klima- przepustom i obudowanym nabrze¿om. Te proboszczów w wiejskich koœció³kach, aby tu, wyznaczaj¹c na kilka wieków tendencjê do wielkie techniczne prace nada³y Odrze charak- podczas spotkañ parafialnych stwarzali okazjê och³adzania, okreœlan¹ jako „ma³a epoka lo- ter wielkiej sp³awnej rzeki typu zachodniego. do wspólnych refleksji nad sposobami trak- dowa”. Za³amanie to nast¹pi³o w trzech decy- Tak¹ „wyprostowan¹” Odrê, wypreparowan¹ towania wody w najbli¿szym otoczeniu. Jest to duj¹cych okresach: 1315-1317 r., 1340-1350 r. z naturalnych zakoli, wysepek, kêp i ³êgów zas- przecie¿ misja franciszkañska. i 1374-1375 r. i zaznaczy³o siê ono nasileniem tali po wojnie osadnicy ze wschodnich rubie¿y. Myœlenie o wodzie warto podporz¹dkowaæ zjawisk ekstremalnych: wielkimi opadami, Przybywali tu znad bagien Niemna i Prypeci, idei harmonijnego wspó³istnienia cz³owieka sztormami, katastrofalnymi powodziami, czego znad Bugu, z wy¿yn i gór odwadnianych m.in. z przyrod¹. Zawiera siê ona w za³o¿eniach po- skutkiem by³o ogólne zniszczenie plonów. przez rw¹ce wody Strwi¹¿a, Stryja czy Dnie- dejœcia regionalistycznego, akcentuj¹ce ca³oœ- Nast¹pi³y klêski g³odu, os³abienie odpornoœci pru. Dorzecze Odry zasiedlali ludzie z odmien- ciowe spojrzenie na przestrzeñ rzeki w aspekcie ludzi i patologie, za czym przysz³y epidemie. nym „doœwiadczeniem rzeki”, z inn¹ percepcj¹ przyrodniczym, kulturowym i ekonomicznym. W dobie oœwiecenia, wskutek zwielokrot- krajobrazów wodnych, ich swoistym wschod- Takie spojrzenie na przestrzeñ przyrodnicz¹ nionego zapotrzebowania na energiê (wiek pa- nim rytmem i kultur¹. Zabiegi pielêgnacyjne, i kulturow¹ sta³o siê ide¹ przewodni¹ dla pory), zarysowa³ siê nowo¿ytny kierunek zagos- które stosowano na wschodzie, nie by³y w³aœci- wo³ania przy Polskim Towarzystwie Geograficz- podarowania rzek. Uwzglêdnia³ on dwie pod- we dla cieków wodnych dorzecza odrzañskie- nym Ogólnopolskiej Komisji Krajobrazu Kultu- stawowe funkcje wód p³yn¹cych: transportow¹ go. Osiedlaj¹cy siê tu cz³owiek czêsto nie rozu- rowego z siedzib¹ na Wydziale Nauk o Ziemi i energetyczn¹, przy pomijaniu innych, np. ut- mia³ rzeki, co prowadzi³o do zobojêtnienia i po- Uniwersytetu Œl¹skiego w Sosnowcu. Komisja rzymywanie w równowadze œrodowiska biolo- wszechnego poczucia tymczasowoœci. ta skupia naukowców i praktyków ró¿nych gicznego (flory, fauny) czy dba³oœæ o zachowa- Dla kondycji Odry zmiany polityczne i spo- dziedzin. S¹ wœród nich geografowie, ekolodzy, nie ci¹g³oœci krajobrazu. Ten XIX-wieczny, po- ³eczne po wojnie mia³y wiêc du¿e znaczenie. architekci, filozofowie przyrody, etnolodzy, zytywistyczny kierunek myœlenia o rzece prze- PowódŸ w 1997 r. pokaza³a, jak wielkim b³ê- in¿ynierowie œrodowiska, leœnicy, kulturozna- trwa³ w zasadzie do naszych czasów, niejedno- dem w stosunku do regionów, by³y powojenne wcy, jêzykoznawcy i artyœci. W pracach Komisji krotnie obracaj¹c siê przeciwko cz³owiekowi. przemieszczenia ludnoœci. Proces ten uwzglêd- aktywny udzia³ bior¹ tak¿e pracownicy lokalnej XIX wiek to czas podzia³u Polski na trzy nia³ jedynie racje polityczne, natomiast zburzy³ administracji, samorz¹dów terytorialnych, par- koncepcje traktowania przestrzeni – austriac- wielowiekowe struktury regionalne, tak na ków krajobrazowych i narodowych, a tak¿e kiej, rosyjskiej i pruskiej. Wywar³y wielu instytucji zajmuj¹cych siê one swoje piêtno równie¿ na procesie Uregulowane koryto Wis³y w Ochabach zarz¹dzaniem i decydowaniem zagospodarowania Wis³y i Odry. Dzi- o wizerunku przestrzeni naszego siaj dolina Wis³y p³ynie w bardziej kraju. 23-24 paŸdziernika odby³o naturalnym korycie, ni¿ dolina Odry. siê IV ju¿ seminarium krajobra- Dolina Wis³y, w której zosta³y œlady zowe, które nosi³o tytu³ „Woda gospodarki trzech zaborców, nie w krajobrazie”. Wziê³o w nim mog³a byæ obiektem powa¿niejszych udzia³ blisko 70 osób z wielu planów regulacji. Jej znaczenie oœrodków akademickich i licznych gospodarcze by³o wy³¹cznie lokalne. instytucji naszego regionu. Podczas W takim stanie przetrwa³a do czasów interdyscyplinarnego spotkaniu powojennych, kiedy to w ramach dyskutowaliœmy nad kszta³towa- gospodarki socjalistycznej powsta³ niem spójnego i harmonijnego kra- d³ugoterminowy projekt zagospoda- jobrazu, w którym bardzo wa¿n¹ rowania dorzecza Wis³y. W du¿ej J. B. Parusel Fot. rolê odgrywa woda.

WODY POWIERZCHNIOWE I PODZIEMNE W WOJEWÓDZTWIE ŒL¥SKIM

Robert Machowski, Mariusz Rzêta³a (Uniwersytet Œl¹ski, Sosnowiec), Dorota Serweciñska (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, Katowice)

ojewództwo œl¹skie charakteryzuje siê W znacznym zró¿nicowaniem topograficz- nym, co bezpoœrednio wp³ywa na urozmaicenie powierzchniowej sieci hydrograficznej, natomiast budowa geologiczna warunkuje wystê- powanie wód podziemnych. Powierzchnia tej jednostki administracyjnej wynosi nieco ponad 12 tys. km2 i zamieszkuje j¹ 4,8 mln osób, z czego wiêkszoœæ skoncentrowana jest w œrod- kowej czêœci obejmuj¹cej Górnoœl¹ski Okrêg Przemys³owy. Obszar ten nale¿y do najbardziej antropogenicznie przeobra¿onych terenów Pol- ski. G³ównym powodem tych zmian jest eksploatacja surowców mineralnych oraz bardzo du¿a koncentracja ludnoœci. Znaczny stopieñ urbanizacji i uprzemys³owienia poci¹gn¹³ za Czarna Przemsza powy¿ej zbiornika Przeczyce sob¹ ogromne zmiany w œrodowisku przyrodniczym, miêdzy innymi tak¿e w stosunkach kszymi zasobami wodnymi oraz najlepszymi charakteryzuje wysoka jakoœæ, po oko³o 20% wodnych. Przez teren województwa œl¹skiego parametrami hydrogeologicznymi s¹ trakto- przypada na wody œredniej i niskiej jakoœci, przebiega z po³udnia na pó³noc dzia³ wodny wane w sposób szczególny. W oparciu o kryte- tylko 1% spe³nia wymogi najwy¿szej jakoœci, miêdzy dorzeczami Wis³y i Odry, który na ria podzia³u okreœlone przez Rozporz¹dzenie a 3% nie odpowiada wytycznym. wielu odcinkach Wy¿yny Œl¹skiej jest trudny Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 2002 r. Ubóstwo zasobów wód powierzchniowych do wyznaczenia (zw³aszcza na terenach zabu- (w sprawie przebiegu granic obszarów dorze- ma swe uzasadnienie w warunkach naturalnych dowanych). Przez województwo œl¹skie prze- czy, przyporz¹dkowania zbiorników wód pod- typowych dla strefy wododzia³owej. Na terenie biega równie¿ europejski dzia³ wodny – do ziemnych do w³aœciwych obszarów dorzeczy, województwa znajduj¹ siê Ÿród³a Wis³y, a w ca- zlewiska Morza Czarnego nale¿y niewielki utworzenia regionalnych zarz¹dów gospodarki ³oœci mo¿na je uznawaæ za obszar Ÿród³owy fragment na po³udniu województwa odwad- wodnej oraz podzia³u obszarów dorzeczy na wielu cieków zasilaj¹cych Wis³ê (np. Bia³a, niany przez dop³ywy rzeki Skaliczanki, m.in. regiony), w województwie œl¹skim wydzielone So³a, Pszczynka, Przemsza, Pilica) i Odrê (Ol- Czadeczkê wraz z Krê¿elk¹. zosta³y 22 G³ówne Zbiorniki Wód Podziem- za, Ruda, K³odnica, Ma³a Panew, Liswarta, Na obszarze województwa œl¹skiego wody nych (GZWP). Wody podziemne w osadach Warta). podziemne wystêpuj¹ w utworach: czwartorzê- czwartorzêdu swym wystêpowaniem nawi¹zuj¹ W po³udniowej czêœci omawianego obszaru du, trzeciorzêdu, kredy, jury, triasu, karbonu do kopalnego systemu dolin rzecznych, a s¹ to wystêpuj¹ najczêœciej niewielkie Ÿród³a zwie- i dewonu. Obszary charakteryzuj¹ce siê najwiê- GZWP: Dolina kopalna rzeki Ma³a Panew trzelinowe o du¿ych wahaniach wydajnoœci (328), Zbiornik Rybnik (345), Zbiornik z okresowym zanikiem wyp³ywu. Œrednie wy- Pszczyna (346), Dolina rzeki górna Wis³a dajnoœci oscyluj¹ zazwyczaj w granicach 0,1-0,5 G³ówne Zbiorniki Wód Podziemnych na obszarze województwa (347), Dolina kopalna rzeki górna K³odnica œl¹skiego: 1 – czwartorzêdowe, 2 – czwartorzêdowe/trzeciorzê- dowe, 3 – trzeciorzêdowe, 4 – kredowe, 5 – jurajskie, 6 – tria- (331), Dolina rzeki So³a (446), Dolina rzeki sowe, 7 – numerowe oznaczenie GZWP (opracowanie CDPGŒ Wody powierzchniowe na obszarze województwa œl¹skiego – na podstawie materia³ów PIG) Bia³a (448), Zbiornik D¹browa Górnicza (455) wa¿niejsze rzeki i zbiorniki wodne (rysunek Autorów) oraz Biskupi Bór (453). Czwartorzêdowe i trze- ciorzêdowe piêtro wodonoœne obejmuje zbiornik Subniecka Kêdzierzyñsko-G³ubczycka (332). Liczne s¹ równie¿ GZWP uto¿samiane z utworami: trzeciorzêdu – Magura-Babia Góra (445); kredy – warstw Godula-Beskid Œl¹ski (348), Niecka Miechowska NW (408), warstw Godula-Beskid Ma³y (447); jury – Czêsto- chowa E (326), Czêstochowa W (325); triasu – Lubliniec-Myszków (327), Bytom (329), Gliwice (330), Krapkowice – Strzelce Opol- skie (335), Chrzanów (452) oraz Olkusz-Za- wiercie (454). W obrêbie wymienionych G³ównych Zbiorników Wód Podziemnych stwierdzono wystêpowanie blisko 40 typów hydrochemi- cznych wód, od prostych dwujonowych do znacznie bardziej skomplikowanych (dominuj¹

wody typu HCO3-SO4-Ca-Mg, HCO3-SO4- Ca, HCO3-Ca-Mg i HCO3-Ca). Mimo zró¿nicowanego stopnia przeobra¿enia antro- pogenicznego, nieco ponad po³owê zasobów wód podziemnych województwa œl¹skiego

6 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA NIEO¯YWIONA

l/s, wyj¹tkowo spotyka siê Ÿród³a o wydajnoœci nymi i spe³niaj¹ zadania przeciwpowodziowe, do kilku l/s. S¹ to najczêœciej Ÿród³a stokowe zaopatrzenia w wodê, rekreacyjne, hodowlane, i zboczowe o mineralizacji w granicach 50-400 itp. Najpowa¿niejszym zagro¿eniem dla ich mg/l. W œrodkowej czêœci województwa, ze optymalnego wykorzystania jest pogorszenie wzglêdu na znaczne przekszta³cenia powierz- stanu ekologicznego w konsekwencji dop³ywu chni terenu, Ÿród³a wystêpuj¹ g³ównie we zanieczyszczeñ (eutrofizacja, deficyty tleno- wschodniej i zachodniej czêœci. Dominuj¹ tu we, zasolenie, ska¿enie metalami ciê¿kimi). Ÿród³a podzboczowe, zboczowe i korytowe. Najkorzystniejsz¹ jakoœæ wód posiadaj¹ obiek- Wydajnoœci s¹ wiêksze ni¿ w Beskidach i wy- ty bazuj¹ce na zasobach wodnych obszarów nosz¹ od 1 do 10 l/s, a niekiedy nawet kilka- pozbawionych silnej antropopresji tj. Beski- dziesi¹t l/s. Mineralizacja osi¹ga 350-600 mg/l. dów, Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej, W pó³nocnej czêœci województwa œl¹skiego, a najmniej korzystne w centralnej czêœci woje- Ÿród³a wystêpuj¹ przewa¿nie w dolinach Rozlewisko rzeki Bobrek w niecce osiadania w Sosnowcu wództwa œl¹skiego. rzecznych rozcinaj¹cych wodonoœne ska³y wê- klasowe, a tylko nieliczne odcinki, zazwyczaj Omawiaj¹c wody powierzchniowe nale¿y glanowe. Ich wydajnoœæ jest bardzo zró¿nico- Ÿród³owe, odznaczaj¹ siê nieco korzystniejszy- wspomnieæ o Kanale Gliwickim, który ³¹czy wana – zasadniczo od 1 do 100 l/s, a minera- mi parametrami. Znacznie lepiej jest na pozos- Odrê z portem œródl¹dowym w Gliwicach. lizacja równie¿ jest zmienna – w granicach 80- ta³ym obszarze województwa œl¹skiego. Liczne Jego przebieg nawi¹zuje do osi doliny K³odnicy -460 mg/l. potoki i rzeki bior¹ce swój pocz¹tek w Beski- oraz wybudowanego w latach 1792-1822 Ka- Wis³a i Odra, a tak¿e ich dop³ywy w grani- dach czy na Wy¿ynie Krakowsko-Czêstochow- na³u K³odnickiego o d³ugoœci 40 km i ró¿nicy cach województwa œl¹skiego, s¹ stosunkowo skiej nios¹ wody podlegaj¹ce stosunkowo nie- poziomów 48,8 m. W 1938 roku Kana³ Gli- krótkie, a ich spadki bardzo zró¿nicowane – wielkim ska¿eniom, a ich Ÿród³owe odcinki wicki przej¹³ funkcje Kana³u K³odnickiego najwiêksze w górskiej czêœci, nieco mniejsze charakteryzuj¹ siê wodami najczystszymi. posiadaj¹c zdecydowanie korzystniejsze para- w obszarach wy¿ynnych na pó³nocy i w centra- Cech¹ charakterystyczn¹ województwa œl¹- metry techniczne, (g³êbokoœæ – 3,5 metra, sze- lnych partiach województwa, a najmniejsze skiego jest wystêpowanie w jego granicach rokoœæ – 37 metrów, powierzchnia przekroju – w obszarach nizinnych – zw³aszcza jego zachod- kilku tysiêcy sztucznych zbiorników wodnych, 91 m2) i pokonuj¹c ró¿nicê poziomów wyno- nich obrze¿y. Ró¿ne iloœci opadów atmosfery- bêd¹cych wynikiem celowych zabiegów lub sz¹c¹ 43,6 m za pomoc¹ podwójnych œluz cznych, ró¿nice w ukszta³towaniu terenu, niezamierzonym efektem aktywnoœci gospo- komorowych wybudowanych w: K³odnicy, No- odmienne mo¿liwoœci retencji (magazynowa- darczej. Na Wy¿ynie Œl¹skiej i w dolinie Wis³y wej Wsi, S³awiêcicach, £anach, Dzier¿nie i £a- nia) wód na terenie zlewni oraz tzw. przerzuty jest ich na tyle du¿o, ¿e tereny te okreœlane s¹ bêdach. wody z Wis³y, So³y i Skawy do Górnoœl¹skiego mianem „pojezierzy antropogenicznych”. Op- Podsumowuj¹c przedstawiony w bardzo Okrêgu Przemys³owego, a tak¿e zrzut œcieków rócz sztucznych zbiorników wodnych w woje- du¿ym uogólnieniu iloœciowo-jakoœciowy stan i wód pochodz¹cych z odwodnienia z³ó¿ eks- wództwie œl¹skim nielicznie wystêpuj¹ jeziora, œrodowiska wodnego w granicach woje- ploatowanych surowców mineralnych, powo- np. starorzecza zlokalizowane w dolinach me- wództwa œl¹skiego, nale¿y stwierdziæ, ¿e ste- duj¹ du¿e zró¿nicowanie przep³ywów rzek. andruj¹cych rzek. reotypowy obraz tego terenu jako ska¿onego Œrednio wynosz¹ one od kilku dziesi¹tych m3/s Zbiorniki wodne na terenie województwa ekologicznie jest obecnie w du¿ej mierze w przypadku niewielkich cieków do kilku m3/s mo¿na zaklasyfikowaæ do kilku charakterysty- przesadzony. Przyroda w spontaniczny sposób (np. Olza, Ruda, Bierawka, K³odnica, Ma³a Pa- cznych grup genetycznych. Sztuczne jeziora regeneruje siê po dawnych zniszczeniach spo- new, Wis³a powy¿ej zbiornika Gocza³kowice, utworzone w wyrobiskach po powierzchniowej wodowanych w okresie gospodarki socjalisty- Bia³a, Gostynia, Warta), a sporadycznie do kil- eksploatacji surowców mineralnych (np. Dzie- cznej, kiedy nadrzêdnoœæ zadañ przemys³o- kunastu m3/s (So³a, okresowo Przemsza) i kil- r¿no Du¿e, P³awniowice, Pogoria III, Dzieæko- wych i komunalnych pozostawa³a w sprzecz- kudziesiêciu m3/s (Odra, okresowo Przemsza, wice) zazwyczaj maj¹ kszta³t nieregularny noœci z zasadami ekologicznymi. W okresie Wis³a na wschodniej granicy województwa). warunkowany wystêpowaniem z³ó¿: piasku, transformacji ustrojowo-gospodarczej, a zw³a- Maksymalne iloœci prowadzonych wód w ok- i³ów, ¿wiru, wapieni, dolomitów, a nawet wêgla szcza gospodarki rynkowej, nastêpuje powolna, resach wezbrañ opadowych lub roztopowych kamiennego. Zbiorniki zaporowe wybudowane aczkolwiek sukcesywna adaptacja elementów osi¹gaj¹ wielokrotnie wy¿sze wartoœci i czêsto w dolinach rzecznych w wyniku spiêtrzenia œrodowiska wodnego do zadañ zgodnych z za- s¹ uto¿samiane z wystêpowaniem powodzi (np. wód wystêpuj¹ g³ównie poza terenami zabudo- ³o¿eniami zrównowa¿onego rozwoju. Wyrazem w sierpniu 1985 r., lutym 1987 r., maju i wrze- wanymi i charakteryzuj¹ siê du¿ymi wahaniami dba³oœci o stosunki wodne s¹ coraz czêœciej œniu 1996 r., lipcu 1997 r.). stanów wody, dynamicznymi zmianami po- wdra¿ane programy rewitalizacyjne, renatu- Wp³yw cz³owieka na wody powierzchniowe wierzchni i iloœci retencjonowanej wody, a do ryzacyjne i rekultywacyjne, które maj¹ na celu przejawia siê w zaburzeniach naturalnego re¿i- najwiêkszych zalicza siê: Gocza³kowice na Wi- przywrócenie walorów œrodowiska wodnego. mu wahañ stanów wody i przep³ywów oraz œle, ¯ywiecki, Miêdzybrodzki i Czaniec na Sole, Dzia³aniom tym sprzyja spadek zu¿ycia wody, technicznych zabiegach polegaj¹cych na regu- Przeczyce na Czarnej Przemszy, Koz³owa Góra mniejsza produkcja œcieków oraz poprawa lacji i zmianach uk³adu sieci rzecznej, a przede na Brynicy, Rybnicki na Rudzie i Poraj na War- stanu sanitarnego troposfery. wszystkim na zmianach jakoœci wody. G³ów- cie. Zbiorniki w nieckach osiadania i zapad- nym Ÿród³em zanieczyszczeñ rzek s¹: œcieki liskach wystêpuj¹ powszechnie w granicach Kana³ Gliwicki w P³awniowiach przemys³owe, komunalne, sp³ywy z terenów obszarów podziemnej eksploatacji surowców zurbanizowanych i u¿ytkowanych rolniczo, a na mineralnych i cechuj¹ siê niewielkimi powierz- obszarze Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³o- chniami (najczêœciej do 0,5 ha) i g³êbokoœcia- wego równie¿ zrzuty wód pochodz¹cych z od- mi. Liczne s¹ równie¿ stawy powstaj¹ce w wy- wodnienia z³ó¿ eksploatowanych surowców. niku usypania grobli zatrzymuj¹cych wodê, Z terenu województwa œl¹skiego odprowadza- sadzawki lokalizowane w s¹siedztwie gospo- na jest do wód powierzchniowych najwiêksza darstw wiejskich oraz zbiorniki powsta³e na w kraju iloœæ œcieków wymagaj¹cych oczysz- potrzeby przemys³u oraz gospodarki komunal- czenia (2001 r. – 429,5 mln m3, tj. oko³o 30%). nej np. baseny k¹pielowe, zbiorniki przeciwpo- Najbardziej zanieczyszczone rzeki znajduj¹ siê ¿arowe, osadniki ró¿nego rodzaju wód, zbiorni- na obszarze GOP. W wiêkszoœci przypadków ki przy oczyszczalniach œcieków. Zbiorniki niesione przez nie wody s¹ oceniane jako poza- wodne s¹ najczêœciej obiektami wielofunkcyj- Zdjêcia Autorów

GRANICZNE MEANDRY ODRY NIEZNANA PERE£KA ŒL¥SKIEJ PRZYRODY

Piotr Nieznañski*, Petr Obrdlik** (*WWF Polska, **WWF-Auen-Institut)

ie uregulowane odcinki wielkich rzek, N które swobodnie, bez ingerencji cz³owieka, kszta³tuj¹ w³asne koryta, stanowi¹ pod wzglêdem przyrodniczym i krajobrazowym coraz wiêksz¹ rzadkoœæ. W Europie Œrodkowej wiêkszoœæ meandruj¹cych rzek podgórskich i nizinnych zosta³a ju¿ poskromiona, maj¹ one dziœ proste koryta i umocnione brzegi. Jedynie w górnych odcinkach niektóre potoki i ma³e Fot. Archiwum ARNIKA\ P. Novotný P. Archiwum ARNIKA\ Fot. rzeki zachowa³y jeszcze swoj¹ pierwotn¹, nie- ujarzmion¹ dynamikê. Na tym tle odcinek Od- ry w województwie œl¹skim, tworz¹cy granicê pañstwow¹ miêdzy Polsk¹ a Republik¹ Czesk¹, stanowi prawdziwy unikat. W szerokiej dolinie rzeki, po³o¿onej pomiêdzy przejœciem granicznym Cha³upki/Bohumín a ujœciem Olzy, mo¿na zobaczyæ swobodnie przemieszczaj¹c¹ siê w za- kolach rzekê, z powstaj¹cymi i znikaj¹cymi bo- cznymi odnogami, wyspami, wyrwami brzego- Meander w roku 2002 wymi i ³achami piasku. Ten niewielki ( o d³ugoœ- ci oko³o 10 km) fragment doliny jest obecnie aktywnego cieku ze swobodnymi zakolami przez zakole nadal przep³ywa woda. Powsta³e jednym z dwóch ostatnich odcinków na mie- (meandry), istniej¹ tak¿e stare odnogi rzeki na nowe koryto rzeki, nanosy ¿wirowo-piaskowe rz¹cej ponad 850 km Odrze, gdzie zachowa³y ró¿nym etapie wyp³ycania. Przez terytorium i muliste w strefie przybrze¿nej oraz regularne siê jeszcze dynamiczne, zbli¿one do natural- polskie przebiega rynna powodziowa, w której podtapiania obszarów zalewowych, stwarzaj¹ nych, procesy tworz¹ce koryto. Podobne, swo- liczne s¹ odizolowane zag³êbienia – okresowo optymalne warunki dla naturalnej sukcesji roœ- bodne zakola rzeczne mo¿na spotkaæ jedynie na lub stale wype³nione wod¹. Równie¿ na oko- lin i zwierz¹t. ¯ywe procesy korytotwórcze terenie Parku Krajobrazowego Poodří (Czechy) licznych ³¹kach i na terenie nadrzecznych lasów gwarantuj¹ utrzymanie wysokiego poziomu po³o¿onym na po³udnie od Ostrawy. Mimo swo- ³êgowych znajduj¹ siê obni¿enia, które s¹ okre- ró¿norodnoœci biologicznej, wzmacniaj¹ istnie- ich wyj¹tkowych wartoœci krajobrazowych oraz sowo podtapiane w czasie podwy¿szonych po- j¹ce populacje cennych gatunków zwierz¹t imponuj¹cego bogactwa stwierdzonych tu sied- ziomów wód gruntowych lub w czasie powodzi. i umo¿liwiaj¹ stopniowy powrót pierwotnym lisk naturalnych i dziko ¿yj¹cych zwierz¹t, gra- W samym cieku przeplataj¹ siê odcinki wody gatunkom roœlin do meandrów granicznych. niczny odcinek doliny Odry do tej pory nie zo- bystrej i wolno p³yn¹cej. Za le¿¹cymi w rzece, Wiele z tych gatunków jest obecnie zagro- sta³ odkryty ani przez turystów, ani przez wiêk- powalonymi drzewami, tworz¹ siê plosa wy- ¿onych w ca³ej Europie, poniewa¿ wiêkszoœæ szoœæ przyrodników pracuj¹cych w dolinie Odry. myte przez wodê. Na brzegach odk³adaj¹ siê cieków utraci³a swoj¹ dynamikê i nie powstaj¹ Rok po niszcz¹cej powodzi w lecie 1997 r., ³awice ¿wiru, piasku lub mu³u. Na brzegach nowe, pionierskie siedliska, od których s¹ za- WWF-Auen-Institut (instytut specjalistyczny meandrów, na których tworz¹ siê wyrwy, pr¹d le¿ne te roœliny i zwierzêta, zaœ stare siedliska WWF zajmuj¹cy siê ekologi¹ obszarów zale- wody eroduje osadzone mady i powoduje pow- zanikaj¹ na skutek procesów sukcesji. wowych) rozpocz¹³ mapowanie oraz wykony- stawanie stromych, niemal pionowych brzegów. W meandrach stwierdzono siedem siedlisk wanie oceny stanu ekologicznego obszarów Powstawanie i zanikanie rozmaitych siedlisk o znaczeniu europejskim, które s¹ wymienione zalewowych Odry. Wtedy dopiero okaza³o siê, w cieku oraz strefie przybrze¿nej jest uzale¿- w Za³¹czniku I Dyrektywy Siedliskowej jak wyj¹tkowe s¹ meandry graniczne. Mimo ¿e nione od transportu rumoszu. Jego naturalne (92/43/EEC): w latach 30. XX wieku na odcinku granicznym przemieszczanie siê jest warunkiem zrówno- ◆ naturalne jeziora eutroficzne z roœlinnoœci¹ wykonano umocnienia brzegów, to nadal chara- wa¿onych procesów erozyjnych oraz sedymen- ze zwi¹zków Magnopotamion lub Hydro- kteryzuje siê on wielk¹ ró¿norodnoœci¹. Obok tacyjnych w meandrach granicznych, jak to po- chariton (3150), Stare i nowe koryto Odry, paŸdziernik 2003 twierdzono we wnioskach czeskich ◆ rzeki nizinne i podgórskie, ze zbiorowiskami i polskich ekspertyz wykonanych w³osieniczników Ranunculion fluitantis w ramach projektu WWF. Procesy (3260), korytotwórcze najwyraŸniej prze- ◆ zalewane, muliste brzegi rzek ze zbiorowi- jawiaj¹ siê w przerywaniu zakoli skami letnich terofitów ze zwi¹zków Che- rzecznych (awulsja) i w tworzeniu nopodion rubri i Bidention (3270), œlepych odnóg oraz ich stopniowym ◆ hydrofilne zbiorowiska zio³oroœlowe, nad- wyp³ycaniu. rzeczne i okrajkowe (6430), W czasie letniej powodzi w roku ◆ nizinne ³¹ki koœne (Alopecurus pratensis, 1997 zosta³ przerwany meander Sanguisorba officinalis) (6510), ko³o Starého Bohumína – Cha³u- ◆ lasy ³êgowe i nadrzeczne zaroœla wierzbowe pek. D³ugoœæ Odry granicznej (Alnenion glutinoso-incanae, Salicion albae) zmniejszy³a siê o 512 m. Wlot do (*91E0), pierwotnego meandra stopniowo ◆ ³êgowe lasy dêbowo-wi¹zowo-jesionowe jest zamulany, jednak nawet przy (Ulmenion minoris) (91F0). stanie wody 60-80 cm na wodo- Z mapowanej powierzchni 320 ha, 22,6%

Fot. P. Nieznañski P. Fot. wskazie w miejscowoœci Bohumín, przypada na siedliska priorytetowe (lasy nad-

8 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska OCHRONA PRZYRODY

Fot. G. Bobrowicz Fot. granicznych Odry stwier- Wysokie walory przyrodnicze tego obszaru dzono wystêpowanie moty- s¹ jednak zagro¿one. O wyj¹tkowym charak- la czerwoñczyka nieparka. terze tego odcinka rzeki przes¹dzaj¹ jedyne W lasach ³êgowych, gdzie w swoim rodzaju naturalne, dynamiczne pro- jest wystarczaj¹ca iloœæ cesy rzeczno-morfologiczne. Dla utrzymania starych i obumieraj¹cych cennych (równie¿ z punktu widzenia ekologi- drzew, znaleziono chrz¹sz- cznego) i dynamicznych procesów korytotwór- cza pachnicê dêbow¹ i siln¹ czych w meandruj¹cym odcinku Odry gra- populacjê zgniotka cyno- nicznej decyduj¹ce znaczenie ma naturalne browego. W odnogach rze- przemieszczanie siê rumoszu i dynamika prze- Czerwoñczyk nieparek – samiec po lewej, samica po prawej cznych ¿yj¹ ró¿anka i pis- p³ywu w ca³ym zakresie, od wartoœci minimal- rzeczne), 7,2% na siedliska nie priorytetowe korz. W sta³ych i tymczasowych zag³êbieniach nych a¿ po wielkie powodzie. Tymczasem po i 3,2% na mozaikê siedlisk priorytetowych i nie rozmna¿a siê kumak górski. Wyrwy brzegowe powodzi w 1997 roku, która spowodowa³a priorytetowych z za³¹cznika I Dyrektywy stwarzaj¹ dobre warunki do gniazdowania przerwanie jednego z meandrów, rozpatruje siê Siedliskowej (92/43/EEC). 9,1% powierzchni zimorodka i jaskó³ki brzegówki. Brodziec piskli- przeprowadzenie prac „naprawczych” tj. budo- pokrywaj¹ znacz¹ce biotopy, które nie zosta³y wy oraz sieweczka rzeczna buduj¹ gniazda wy umocnieñ brzegowych lub nawet budowê wymienione w Dyrektywie Siedliskowej. Spo- w osadach ¿wirowych. Gniazda buduje tu rów- progu w nowo utworzonym korycie. Takie œród nich wa¿ne s¹ przede wszystkim siedliska nie¿ tracz nurogêœ. W meandrach ¿yje bóbr prace mog¹ doprowadziæ do zniszczenia natu- dynamiczne, których egzystencja jest uzale¿- europejski i wydra. Mimo ¿e wykaz gatunków ralnej dynamiki procesów korytowych, a tym niona od procesów korytotwórczych (trzciny zwierz¹t jest niepe³ny, z wyj¹tkiem ptaków, samym zagroziæ przetrwaniu tej unikanej ostoi rzeczne, osady ¿wirowe bez wegetacji, krzewy to wystêpowanie znacz¹cych gatunków wskaŸ- nadodrzañskiej fauny i flory. wierzbowe rosn¹ce na osadach madowych nikowych na wszystkich etapach rozwoju WWF Polska oraz WWF Auen Institut wraz i piaszczystych). potwierdza tu prawid³owe funkcjonowanie eko- z polskimi i czeskimi organizacjami (Dolno- W okolicach pierwszego meandra, przerwa- systemu rzecznego. œl¹ska Fundacja Ekorozwoju z Wroc³awia i AR- nego w sposób naturalny w 1997 roku, ziden- Znaczenie tego odcinka jest niezwykle is- NIKA, oddzia³ Ostrava) prowadzi dzia³ania na tyfikowano 126 gatunków roœlin wy¿szych. Ze totne dla migracji gatunków oraz dro¿noœci rzecz zachowania tego obszaru w obecnym wzglêdu na to, ¿e nie zbadano dotychczas ca³ego d³u¿szego odcinka doliny Odry. Meandry s¹ za- stanie. Opis naszych dzia³añ wraz ze szczegó- terenu i brak jest odniesienia ca³orocznego, liczane do najwa¿niejszych miejsc, w których ³owym raportem WWF z prowadzonych prac wspomniany wykaz nale¿y wci¹¿ traktowaæ jako wystêpuje pachnica dêbowa (gatunek prioryte- znajd¹ Pañstwo na stronach www.wwf. wstêpny i niepe³ny. Badaniami fauny meandrów towy wg dyrektywy 92/43/EEC) oraz zgniotek pl/odra.php. Kontakt: [email protected] granicznych i ich szerokiego otoczenia zajmuje cynobrowy i to w obu s¹siaduj¹cych pañstwach. siê kilku miejscowych entomologów, ornitolo- Szczególnie z uwagi na te dwa gatunki, obszar Chrz¹szcz zgniotek cynobrowy gów i zoologów. W trakcie prac znaleŸli oni ten zosta³ zg³oszony w 2003 roku do wykazu silne, zdrowe populacje gatunków wymienio- narodowego Obszarów Szczególnej Ochrony nych w za³¹czniku II Dyrektywy Siedliskowej, (OSO) jako „Meandry dolní Odry” w Repub- jak równie¿ zagro¿one gatunki z Czerwonych lice Czeskiej i „Graniczny meander Odry” List – czeskiej i polskiej. Z wilgotnymi ³¹kami w Polsce. Istniej¹cy „International Bird Area” z kwitn¹cym krwiœci¹giem jest zwi¹zany motyl na terytorium czeskim zosta³ rozszerzony modraszek nausitous. Na obszarze meandrów i zaproponowano go do wykazu narodowego rejonów Specjalne Obszary Ochrony (SOO) Siedliska w ostojach granicznych meandrów Odry (w na- pod nazw¹ „Heřmanský stav – Odra – Poolzí” ondìlová wiasie oznaczenie wg katalogu biotopów Republiki Czeskiej): ř 1 – 91F0, 2 – *91E0, 3 – 91F0/*91E0, 4 – monokultury leœne w celu zapewnienia ochrony zimorodka, b¹czka, (X9), 5 – 3260, 6 – 6510, 7 – (T1.4),8 – (M1.4, M4.1), 9 – b³otniaka stawowego oraz podró¿niczka. Pó³- 3270, 10 – (V2A), 11 – 3150, 12 – 3260, 13 – zalane G V. Fot. ¿wirownie, 14 – stanowiska przekszta³cone (X1, X2, X7, X14) nocna granica obszaru IBA przebiega dok³adnie Zimorodek wzd³u¿ granicy pañstwowej miêdzy Polsk¹ a Re- publik¹ Czesk¹. Po raz kolejny granica adminis- tracyjna sta³a siê wiêc granic¹ dla ochrony przyrody. Ochrona meandrów w ramach europejskiego systemu NATURA 2000 musi byæ re- alizowana zarówno w Czechach, jak i w Polsce, poniewa¿ chodzi o istniej¹cy, zrównowa¿ony ekosystem, który nie respektuje granic politycznych. Z uwagi na to, ¿e oficjalne w³¹czenie meandrów granicznych do terenów objêtych systemem NATURA 2000 bêdzie wymaga³o czasu, staramy siê zapewniæ ochronê obszaru tak¿e zgodnie z krajowymi ustawami o ochronie przyrody. Przewiduje siê, ¿e wyznaczenie obszaru chronionego w kategorii „obszar chronionego krajobrazu” w Polsce nast¹pi jeszcze w 2003 roku. W toku s¹ równie¿ negocjacje prowadzone z wydzia³em œrodowiska i rolnictwa Wojewódzkiego Urzêdu Województwa Morawsko-Œl¹skiego w Ostrawie, na temat wyznaczenia tego fragmentu doliny Odry jako obszaru chronionego kategorii „přírodní památ-

ka” (pomnik przyrody). G. Bobrowicz Fot.

RÓ¯NORODNOŒÆ GLONÓW PLANKTONOWYCH W WODACH GÓRNEGO ŒL¥SKA

El¿bieta Wilk-WoŸniak (Zak³ad Biologii Wód im. Karola Starmacha PAN, Kraków)

lony to organizmy zamieszkuj¹ce nego (fotosynteza zachodzi w dzieñ, Gsiedliska zwi¹zane z wod¹: stawy, a wi¹zanie azotu pod wieczór i w noc). rzeki, jeziora, ka³u¿e, wilgotna gleba. Tak- W praktyce daje to im mo¿liwoœæ zaj- sonomicznie s¹ grup¹ sztucznie wydzie- mowania nisz niedostêpnych dla innych lon¹, dlatego te¿ do glonów zalicza siê glonów, wtedy gdy w œrodowisku wodnym zarówno organizmy pro- (brak wyodrêb- wystêpuje brak dostêpnych zwi¹zków azo- nionego j¹dra komórkowego), jak i euka- towych, jak azot azotanowy czy azot amo- riotyczne (posiadaj¹ce j¹dro komórkowe). nowy. Inne gatunki sinic, nie posiadaj¹ce Ich przedstawiciele mog¹ osi¹gaæ du¿e zdolnoœci asymilacji wolnego azotu, jako

rozmiary, jednak wiele z nich to organizmy jego Ÿród³o wykorzystuj¹ N-NH4. mikroskopijnej wielkoœci, jedno- i wielo- Poniewa¿ wiele gatunków sinic poten- komórkowe, cechuj¹ce siê du¿¹ ró¿norod- cjalnie posiada zdolnoœæ produkowania noœci¹ wygl¹du, kszta³tu i sposobu ¿ycia. i wydzielania do wody toksyn, zakwity W wiêkszoœci s¹ autotrofami (organizmy Microcystis wesenbergii wody utworzone przez te organizmy stano- samo¿ywne), choæ czêsto spotyka siê tak¿e ¿e wystêpuj¹ one w takiej samej iloœci i w tym wi¹ du¿e niebezpieczeñstwo dla u¿ytkowników heterotrofy (o. cudzo¿ywne). W œrodowiskach samym okresie czasu. Zasiedlenie i egzystencja takich wód. Przyk³adem masowego rozwoju by³ wodnych odgrywaj¹ ogromn¹ rolê, przede poszczególnych gatunków w œrodowiskach silny zakwit sinicy Aphanizomenon flos-aquae wszystkim jako podstawowe ogniwo w ³añcu- wodnych jest zale¿na od ich wymagañ ekolo- z towarzysz¹cym jej gatunkiem Microcystis chu troficznym, bêd¹c razem z bakteriami foto- gicznych. Generalnie jednak we wszystkich aeruginosa w zbiorniku Gocza³kowickim w le- i chemosyntetyzuj¹cymi producentami pierwo- typach wód spotyka siê przedstawicieli takich cie 1992 r. Aphanizomenon mo¿e wydzielaæ tnymi. Obecnoœæ na Ziemi pierwszych przed- grup, jak: sinice, okrzemki, z³otowiciowce, neurotoksyny, które negatywnie dzia³aj¹ na stawicieli glonów datuje siê na 3,5 mld lat. Pod- kryptofity, eugleniny, bruzdnice, zielenice czy funkcjonowanie uk³adu oddechowego, a gatun- czas swojej d³ugiej egzystencji od wczesnego sprzê¿nice. Grupami cechuj¹cymi siê najwiêk- ki Microcystis – hepatotoksyny oddzia³uj¹ce na prekambru skolonizowa³y niemal wszystkie sz¹ ró¿norodnoœci¹ w wodach s¹ okrzemki, zie- w¹trobê. biotopy i do dzisiaj radz¹ sobie w nich do- lenice i sinice. Zdarza siê jednak, ¿e np. w sta- Wbrew obiegowej opinii, ¿e sinice masowo skonale. Ich ogromna ró¿norodnoœæ œwiadczy wach hodowlanych du¿¹ ró¿norodnoœæ wy- rozwijaj¹ siê tylko w lecie, spotyka siê zakwity o szerokich mo¿liwoœciach przystosowawczych. kazuj¹ eugleniny, a w stawach œródleœnych tworzone w okresach wiosennych czy te¿ je- W zale¿noœci od zajmowanych siedlisk wyró¿niæ sprzê¿nice. siennych. W zbiorniku Koz³owa Góra w okresie mo¿na zbiorowiska glonów: • ¿yj¹cych w toni Artyku³ prezentuje ogólne informacje o po- wiosny (maj) i wczesnego lata (czerwiec) noto- wodnej – fitoplankton czyli plankton roœlinny, szczególnych grupach i ich przedstawicielach, wano d³ugotrwa³e zakwity sinic tworzone przez • porastaj¹cych kamienie, inne przedmioty pokazuj¹c jak bogaty jest œwiat mikroorganiz- gatunki z rodzaju Microcystis (M. aeruginosa, zanurzone w wodzie oraz np. muszle zwierz¹t – mów roœlinnych, których nie sposób dojrzeæ go- M. viridis, M. wesenbergii). Wszystkie one peryfiton, • zasiedlaj¹cych dna rzek i zbiorni- ³ym okiem a które zasiedlaj¹ wody ró¿nego typu. potencjalnie posiadaj¹ zdolnoœæ produkowania ków wodnych – bentos. Sinice to glony prokariotyczne, obecne w wo- toksyn. W obrêbie Górnego Œl¹ska znajduje siê wie- dach ró¿nej ¿yznoœci, od oligotroficznych do hi- Sinice licznie rozwijaj¹ siê w stawach ryb- le œrodowisk wodnych oferuj¹cych ró¿norod- pertroficznych. Masowy rozwój tych organiz- nych, zw³aszcza stawach nawo¿onych. Najczêœ- noœæ siedlisk: rzeki, strumienie, kompleks sztu- mów, okreœlany mianem zakwitu wody, uznaje ciej spotyka siê tutaj Microcystis aeruginosa, cznie utworzonych stawów rybnych na terenie siê za jedn¹ z oznak postêpuj¹cej eutrofizacji ró¿ne gatunki Anabaena i Aphanizomenon flos- Gospodarstw Doœwiadczalnych PAN w Go³y- wód. Swoj¹ nazwê zawdziêczaj¹ charakterysty- aquae. Oprócz tych gatunków w stawach ryb- szu i Landeku, zbiorniki zaporowe typu nizin- cznej barwie sinoniebieskiej, która spowodo- nych w Go³yszu i Landeku stwierdzono wys- nego (Gocza³kowice, Koz³owa Góra), zbiorniki wana jest obecnoœci¹ niebieskich barwników têpowanie innego ciekawego i rzadko podawa- zaporowe typu podgórskiego (Tresna, Por¹bka, (fikobiliny). Podczas zakwitów, gdy masowo nego gatunku sinicy – Romeria elegans (gatunek Wis³a-Czarne), stawy œródleœne, zbiorniki po- rozwijaj¹ siê przy powierzchni wody stwarzaj¹ pozostawiony na granicy dwóch gromad: wyrobiskowe (zb. Chech³o-Nak³o) i inne. wra¿enie rozlanej niebieskiej farby olejnej. Chroococcales/Oscillatoriales). Wszystkie te œrodowiska zasiedlane s¹ przez Sinice s¹ jedynymi organizmami ¿yj¹cymi na Okrzemki to grupa glonów bardzo rozpow- glony, co nie znaczy jednak, ¿e w ka¿dym ziemi, które s¹ zdolne równoczeœnie do foto- szechniona we wszystkich typach wód, liczna œrodowisku spotkaæ mo¿na te same gatunki, lub syntezy i wi¹zania wolnego azotu atmosferycz- w rzekach, potokach, strumieniach. S¹ to glony

Pediastrum boryanum Pediastrum duplex Trachelomonas hispida

10 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ŒWIAT ROŒLIN

Eugleniny to organizmy jednokomórkowe, wiciowcowe, wolno p³ywaj¹ce, auto- i hetero- troficzne. Najczêœciej wystêpuj¹ w wodach z du¿¹ zawartoœci¹ materii organicznej. W zbiornikach Gocza³kowice, Koz³owa Góra, Tresna, Por¹bka spotyka siê pojedyncze gatunki Eugle- na, Trachelomonas – g³ównie T. volvocina, T. planctonica, T. nigra czy Phacus longicauda. Scenedesmus sp. Botryococcus braunii Ca³e ich bogactwo spotyka siê w stawach ryb- jednokomórkowe, ¿yj¹ce pojedynczo lub w ko- jest równie¿ w formie jednokomórkowej typu nych. Czêsto wystêpuj¹ce eugleny to: Euglena loniach. Œciany komórkowe zbudowane s¹ „Chlorella”. To nietypowe wystêpowanie mo¿e acus, E. oxyuris, E. proxima, E. viridis. Rodzaj z krzemionki tworz¹c skorupkê. Preferuj¹ wody byæ spowodowane oddzia³ywaniem czynników Trachelomonas jest reprezentowany w pojedyn- podlegaj¹ce mieszaniu, bowiem ze wzglêdu na œrodowiska, jako wynik dop³ywu œcieków. Taka czych okazach przez T. abrupta, T. conica, T. ciê¿ar krzemionkowego pancerzyka trudno jest forma zosta³a stwierdzona w Go³yskich stawach hispida, T. similis i inne, wykazuj¹c jednak du¿¹ im utrzymaæ siê w toni wodnej. W wodach stag- zasilanych œciekami cukrowniczymi. ró¿norodnoœæ. Obecne s¹ tak¿e gatunki nale- nuj¹cych masowo wystêpuj¹ najczêœciej w okre- Wœród zielenic chlorokokowych spotyka siê ¿¹ce do rodzaju Phacus oraz Lepocinclis. sach wiosennego lub jesiennego mieszania wód, gatunki toleruj¹ce zakwaszenie. W zbiorniku Z³otowiciowce to glony jednokomórkowe lub po wezbraniach (np. w okresie popowodzio- Wis³a-Czarne w okresie lata (lipiec-sierpieñ), lub kolonijne, lubi¹ce wody ch³odne, dobrze wym), a w wodach p³yn¹cych obecne s¹ przez gdy wody zbiornika by³y zakwaszone, bardzo natlenione. W zbiornikach Tresna i Por¹bka ca³y rok. Toleruj¹ nisk¹ temperaturê, potrzebuj¹ licznie rozwija³a siê kolonijna zielenica – Planc- w okresie lata i wczesnej jesieni licznie wys- natomiast du¿ej iloœci zwi¹zków pokarmowych tococcus sphaerocystiformis. Po dolomitowaniu têpowa³y jednokomórkowe z³otowiciowce Ke- (zwi¹zków fosforu, azotu, krzemionki). W zbio- wody jej udzia³ zmniejszy³ siê i wystêpowa³a phyrion rubri-clustri czy Pseudokephyrion cylin- rnikach zaporowych (Gocza³kowice, Koz³owa jedynie jako gatunek towarzysz¹cy. dricum. W zbiorniku Gocza³kowickim w okre- Góra, Tresna, Porabka) gatunki z rodzaju Cy- Inny ciekawy gatunek zielenicy to Botryoco- sie lata doœæ licznie wystêpowa³ jednokomór- clotella czy Stephanodiscus tworz¹ zakwity ccus braunii, którego masowy pojaw notowano kowy z³otowiciowiec Chrysococcus minutus. przewa¿nie w okresie wiosennym. W okresie w œródleœnych stawach po³o¿onych na terenie Ten sam gatunek bardzo licznie rozwija³ siê lata i jesieni czêsto wystêpuj¹ natomiast ok- by³ego województwa opolskiego. Gatunek ten w okresie wiosennym w zbiorniku Koz³owa rzemki kolonijne, takie jak: Asterionella formo- wystêpuje najczêœciej w wodach zakwaszonych Góra i powyrobiskowym zbiorniku Chech³o- sa, Aulacoseira granulata, czy te¿ gatunki z ro- i humusowych. Komórki Botryococcus zawieraj¹ Nak³o. W stawach i zbiornikach spotyka siê dzaju Fragilaria. Te same gatunki tak¿e czêsto cz¹steczki oleju, dziêki którym mog¹ swobod- tak¿e kolonijne z³otowiciowce: Dinobryon spotyka siê w stawach hodowlanych, jako gatu- nie unosiæ siê w wodzie daj¹c wra¿enie obec- bavaricum, D. divergens, D. sertularia. W ch³o- nki towarzysz¹ce glonom z innych grup syste- noœci rzeczywistego oleju w górnych jej warst- dnych okresach roku czêsto, ale niezbyt licznie matycznych. wach. Zwykle kolonie s¹ koloru trawias- w stawach wystêpuj¹ tak¿e gatunki nale¿¹ce do Zielenice wystêpuj¹ce w planktonie najczêœ- tozielonego, ale przy silnym niedoborze azotu rodzaju Mallomonas. Zarówno Dinobryon, jak ciej reprezentowane s¹ przez zielenice w³aœciwe wystêpuje wyraŸna barwa pomarañczowa. Nie- i Mallomonas zaliczane s¹ do glonów cechu- oraz zielenice toczkowe. W stawach rybnych dobór azotu w wodzie prowadzi do groma- j¹cych siê szerok¹ skal¹ tolerancji ¿yznoœci licznie spotykano glony rodzaju Chlamydomo- dzenia siê t³uszczów i karotenoidów w komór- œrodowiska. Masowo rozwijaj¹ce siê z³oto- nas tworz¹ce gêste populacje w powierzchnio- kach, st¹d widoczna zmiana koloru. Ze szcz¹t- wiciowce wydzielaj¹ charakterystyczny zapach wych warstwach wody, ograniczaj¹ce przez to ków tego glonu prawdopodobnie powsta³y „ryb”. przenikanie œwiat³a. pok³ady sapropelowego wêgla kopalnego – bog- Dinofitowe to rodzaj obejmuj¹cy nieliczne Grup¹ dominuj¹c¹ w litoralu i w planktonie hed. Wêgiel ten ma kolor czarny lub brunatny, gatunki osi¹gaj¹ce du¿e rozmiary, od¿ywiaj¹ce otwartej wody stawów oraz w pelagialu ró¿nych jest zbity i jednorodny, niewarstwowany oraz siê zarówno w sposób auto- jak i heterotrofi- zbiorników wód stagnuj¹cych s¹ chlorokoko- zawiera znaczne iloœci bituminów. Pok³ady tego czny. Dziêki obecnoœci wici dinofitowe poru- wce. Gatunki wystêpuj¹ce we wszystkich ty- wêgla w Polsce stwierdzono jedynie na Górnym szaj¹ siê szybko w toni wodnej. W stawach pach wód, to ró¿ne gatunki Pediastrum (P. bira- Œl¹sku. sporadycznie spotkaæ mo¿na rzadki gatunek diatum, P. boryanum, P. duplex, P. tetras), ³¹cz- Toczkowce to zielenice kolonijne, czêsto Ceratium cornutum, który od¿ywia siê pobie- nie z Pediastrum simplex okreœlanym jako gatu- spotykane w stawach, a tak¿e zbiornikach za- raj¹c materiê organiczn¹ rozpuszczon¹ w wo- nek rzadko wystêpuj¹cy w Europie pó³nocnej. porowych, zwykle p³ytkich, typu nizinnego, dzie. Inny gatunek pospolity w wodach Innym rodzajem licznie reprezentowanym w wo- bowiem zbiorniki te wykazuj¹ wiele cech wód s³odkich to Ceratium hirundinella. Unika wód dach p³yn¹cych i stoj¹cych jest Scenedesmus. stawowych. Najczêœciej wystêpuj¹cymi tocz- bogatych w zwi¹zki organiczne, a preferuje Gatunki nale¿¹ce do tego rodzaju cechuje bar- kowcami s¹: Gonium, Eudorina, Pandorina wody obfituj¹ce w zwi¹zki mineralne, mo¿e dzo du¿a zmiennoœæ morfologiczna zale¿na od czy Volvox. wykazywaæ drapie¿nictwo w stosunku do s. 18. czynników œrodowiska. W obrêbie jednego gatunku spotyka siê formy 1-, 2-, 4-, 8- czy Ceratium cornutum Ceratium hirundinella Mallomonas sp. nawet 16-komórkowe. W zale¿noœci od dostêpnoœci zwi¹zków pokarmowych (w zale¿noœci od ¿yznoœci œrodowiska) komórki mog¹ posiadaæ d³u¿sze lub krótsze kolce (lub te¿ nie posiadaæ ich w ogóle). Inn¹ zielenic¹ wykazuj¹c¹ zmiennoœæ morfologi- czn¹ jest Dictyosphaerium pulchellum. Gatunek ten zwykle wystêpuje w okresie lata w zbiorniku Gocza³kowickim oraz w stawach rybnych. W zbiornikach Tresna i Por¹bka licznie mo¿na go by³o spotkaæ na pocz¹tku wrzeœnia. Gatunek ten zwykle wystêpuje w koloniach, ale stwierdzany

ROŒLINNOŒÆ WÓD I MIEJSC PODMOK£YCH W WOJEWÓDZTWIE ŒL¥SKIM

Jerzy B. Parusel (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, Katowice)

ycie i rozwój wszystkich roœlin i two- nika szuwarowego i kostrzewy czerwonej ¯ rzonych przez nie zbiorowisk roœlin- oraz zaroœli z wrzeœni¹ pobrze¿n¹, nych zale¿ne s¹ od wody. Woda oraz miejs- uznanych za wymieraj¹ce. Wysychaj¹ce la- ca podmok³e (wilgotne) s¹ równie¿ œrodo- tem ³achy i brzegi rzek ni¿owych opano- wiskiem, w którym spotkaæ mo¿emy wywane s¹ przez zespó³ rdestu szczawio- zbiorowiska roœlinne budowane przez listnego Brittingera i komosy czerwonawej. gatunki przystosowane do panuj¹cych tam Najwiêksza liczba zbiorowisk zwi¹- szczególnych i bardzo zró¿nicowanych zanych z wodami p³yn¹cymi wystêpuje na warunków ekologicznych – ¿yznoœci, czys- brzegach cieków, potoków i rzek (23). toœci, g³êbokoœci, temperatury, prêdkoœci W miejscach tych mo¿emy spotkaæ zbio- przep³ywu i wahañ lustra wody, rodzaju rowiska zio³oroœlowe, szuwarowe, okraj- dna i pod³o¿a oraz odleg³oœci od brzegu. kowe oraz zaroœlowe i leœne. Zbiorowiska W województwie œl¹skim roœlinnoœæ zio³oroœlowe towarzysz¹ brzegom poto- omawianych œrodowisk jest wyj¹tkowo ków górskich w Beskidach, gdzie wystê- bogata i ró¿norodna, lecz w niedostate- puj¹ zespo³y mi³osny górskiej, tojadu moc- cznym stopniu rozpoznana. Spoœród po- nego, lepiê¿nika bia³ego, lepiê¿nika wy³y- nad 480 zbiorowisk roœlinnych stwierdzo- sia³ego, a na bardzo stromych brzegach nych dotychczas w województwie œl¹skim, zespó³ parzyd³a leœnego i omiega górskie- a¿ oko³o 151 z nich (ok. 31%) wystêpuje go. W ni¿szych po³o¿eniach pojawiaj¹ siê w wodach i miejscach podmok³ych (wilgo- zio³oroœla z wierzbówk¹ kosmat¹ oraz szu- tnych) – w tym 21 zbiorowisk leœnych wary wielkoturzycowe, zaliczane do zes- i zaroœlowych oraz 130 nieleœnych. W wiê- po³u turzycy brzegowej oraz szuwar moz- kszoœci s¹ to zbiorowiska naturalne (auto- gowy, a tak¿e szuwary trawiaste: zespó³ geniczne)*, a 22 z nich rozwija siê dziêki £êg jesionowo-olszowy nad Liswart¹ je¿og³ówki i manny jadalnej oraz zespó³ cz³owiekowi (zbiorowiska antropoge- manny fa³dowanej. Na madach piaszczy- niczne). Najwiêksze zagêszczenie omawianych dzo rzadkich zbiorowisk z du¿ym udzia³em stych rozwija siê rzadki zespó³ okrajkowy z le- zbiorowisk wystêpuje w dolinach rzecznych: mszaków. W obrêbie wy¿yn rozwija siê ende- piê¿nikiem ró¿owym. Nad brzegami rzek Wis³y, Odry, Warty, Pilicy, Ma³ej Panwi i Prze- miczny zespó³ warzuchy polskiej, a na Pogórzu i w strefie zalewów wykszta³caj¹ siê okrajkowe mszy. Cieszyñskim niezwykle interesuj¹ce zbioro- zbiorowiska welonowe (3), w budowie których W wodach p³yn¹cych i miejscach z nimi wisko mszaków na tufach wapiennych. ród- du¿¹ rolê odgrywaj¹ roœliny czepne i wij¹ce zwi¹zanymi stwierdzono oko³o 35 zbiorowisk. liska zasilane wod¹ zawieraj¹c¹ znaczne iloœci (st¹d trudne do przebycia). Do czêœciej spo- Wyp³ywy i wysiêki wód opanowuj¹ zbioro- wêglanu wapnia zarasta tak¿e rzadki zespó³ tor- tykanych nale¿¹ zespo³y kanianki pospolitej wiska Ÿródliskowe (6). ródliska niewapienne fowiskowy z turzyc¹ Davalla. i kielisznika zaroœlowego oraz kanianki pospo- na ni¿u i w piêtrze pogórza porasta ubogie Na dnie cieków i rzek rozwijaj¹ siê zbio- litej i chmielu. Zagro¿ony wymarciem jest ze- w mszaki zbiorowisko z rze¿uch¹ gorzk¹ i œle- rowiska hydrofitów zakorzenionych (3). spó³ mlecza i dziêgla nadbrze¿nego. dziennic¹ skrêtolistn¹, najczêœciej w formie W wodach czystych rzek o dnie piaszczystym Najliczniejsz¹ grupê zbiorowisk nadbrze¿- niewielkich enklaw w lasach ³êgowych i olsach. lub lekko zamulonym wystêpuje zespó³ w³o- nych stanowi¹ zaroœla i lasy (9). Wœród nich W miejscach zasilanych przez wody Ÿródlis- sienicznika rzecznego, a w mniejszych ciekach nale¿y wymieniæ zespó³ wiklin nadrzecznych kowe lub wysiêkowe spotkaæ mo¿emy zbioro- zespó³ potocznika w¹skolistnego. W wolno z wierzb¹ wiciow¹ i trójprêcikow¹ oraz ³êgi: wisko szuwarowe z turzyc¹ prosowat¹. W piê- p³yn¹cych wodach rozwijaj¹ siê szuwary wierzbowy, topolowy, jesionowo-olszowy, trach reglowych i subalpejskim Beskidów strza³ki wodnej i je¿og³ówki pojedynczej. wi¹zowo-jesionowy, olszowy gwiazdnicowy, Ÿródliska opanowuje bogate w mszaki zbioro- Kamieniste i piaszczyste aluwia potoków z jarzmiank¹ i jesionem, podgórski ³êg jesio- wisko z rze¿uch¹ Opiza. ródliska wapienne, i rzek porasta roœlinnoœæ pionierska (3 zbio- nowy i nadrzeczna olszyna górska; trzy ostatnie zlokalizowane na terenach wy¿ynnych i w piê- rowiska). Kamieñce górskich odcinków rzek siêgaj¹ w Beskidach po regiel dolny. Ocala³e trze pogórza, s¹ miejscem wystêpowania bar- w Beskidach s¹ siedliskiem zbiorowiska trzcin- w dolinach zaroœla i lasy nadrzeczne s¹ silnie

Warzucha polska Strza³ka wodna Turzyca pêcherzykowata Salwinia p³ywaj¹ca Oczeret jeziorny Fot. M. Kocurek Fot.

12 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska EKOSYSTEMY I KRAJOBRAZY

rowatej oraz zachylnika b³otnego i trzciny pospolitej. W województwie œl¹skim znajdujemy tak¿e bardzo liczne – izolowane, czy te¿ mniej lub bardziej zwi¹zane z wodami p³yn¹cymi i sto- j¹cymi – miejsca podmok³e: torfowiska, mszary, bagniska, m³aki, mokre i wilgotne ³¹ki, okresowo zalewane zag³êbienia, poroœniête roœlinnoœci¹ nieleœn¹ oraz ³ozowiskami, olsami i borami (oko³o 31 zbiorowisk). Z mokrym pod³o¿em mineralno-organicznym gleb tor- fowiskowych i murszowych zwi¹zanych jest 7 zespo³ów szuwarów wielkoturzycowych. Naj- pospolitsze z nich to zespo³y turzycy zaostrzo- nej (wiêkszoœæ p³atów ma charakter antropo- geniczny i utrzymuje siê dziêki koszeniu) oraz turzycy b³otnej. Rzadko notowano obecnoœæ zespo³ów turzycy sztywnej, tworz¹cej doli- Wilgotna ³¹ka z ostro¿eniem ³¹kowym nowe torfowiska niskie, oraz turzycy tuni- zagro¿one i zosta³y uznane za wymieraj¹ce lub dach oligo- i mezotroficznych rozwija siê kowej z wiêksz¹ liczb¹ gatunków ³¹kowych. nara¿one na wymarcie. zbiorowisko drobnych bylin wodnych, two- Status zagro¿enia zespo³ów turzycy dwustron- W województwie œl¹skim najwiêksza liczba rzone przez formê podwodn¹ situ drobnego. nej, turzycy Buxbauma oraz turzycy lisiej nie zbiorowisk roœlinnych omawianych œrodowisk W zbiornikach oligo- i dystroficznych oraz zosta³ okreœlony. Liczna jest grupa silnie (63) zwi¹zana jest ze zbiornikami wód stoj¹- w p³ytkich, dystroficznych wodach dolinek zagro¿onych zbiorowisk torfowisk mszysto- cych: stawami, starorzeczami, zbiornikami i zag³êbieñ w kompleksie torfowisk pojawiaj¹ turzycowych i mszarów (10). Do zespo³ów zaporowymi. Najbardziej prymitywne, zazwy- siê zbiorowiska roœlinne zdominowane przez wymieraj¹cych zaliczono dolinkowy zespó³ czaj jednowarstwowe i biernie unoszone zbio- gatunki z rodzaju p³ywacz, je¿og³ówka oraz z turzyc¹ bagienn¹ oraz zespó³ przygie³ki bia³ej. rowiska pleustonowe (6 zespo³ów) buduj¹ przez mchy brunatne i torfowce. S¹ to zespo³y Znaczna jest liczba zespo³ów uznanych za agregacje rzês (garbatej, trójrowkowej i drob- je¿og³ówki najmniejszej oraz p³ywacza drobne- nara¿one na wymarcie, do których w³¹czono nej) z udzia³em spirodeli wielokorzeniowej, sal- go, nara¿one na wymarcie. zespo³y: turzycy nitkowatej, turzycy ob³ej, winii p³ywaj¹cej oraz w¹trobowców. Zbio- Na dnie i brzegach wysychaj¹cych okresowo turzycy Hartmana, eutroficzn¹ m³akê górsk¹ rowiska te odznaczaj¹ siê szerok¹ amplitud¹ zbiorników wód stoj¹cych (i wolno p³yn¹cych) turzycy ¿ó³tej i we³nianki szerokolistnej, zespó³ trofii wody, która jest zazwyczaj doœæ czysta pojawia siê roœlinnoœæ efemeryczna. Latem na torfowców i we³nianki w¹skolistnej oraz zespó³ i czysta. Za wymieraj¹ce zosta³y uznane zes- pod³o¿u mulistym rozwijaj¹ siê zbiorowiska jed- torfowca Magellana. Nie zosta³ okreœlony sta- po³y: wolfii bezkorzeniowej i rzêsy garbatej, norocznych terofitów z przewag¹ uczepów tus zagro¿enia dla kwaœnej m³aki turzycy siwej spirodeli wielokorzeniowej i salwinii p³ywaj¹cej i rdestów (4 zespo³y) oraz zespó³ ponik³a i mietlicy psiej oraz zespo³u koz³ka ca³olistnego oraz w¹trobowców Riccietum fluitantis. ig³owatego. Na wilgotnym i mokrym pod³o¿u i turzycy Davalla. Z roœlinnoœci¹ torfowiskow¹ Na dnie zbiorników wodnych bardzo rzad- mineralnym latem i jesieni¹ rozwijaj¹ siê spon- zwi¹zana jest tak¿e mokra psiara z sitem szty- ko mo¿emy obserwowaæ podwodne ³¹ki z³o- tanicznie zbiorowiska drobnych terofitów wnym, nara¿ona na wymarcie. W miejscach ¿one z ramienic i kryniczników. W wojewódz- z udzia³em roœlin sitowatych (4 zespo³y). W ob- wilgotnych rozwija siê równie¿ roœlinnoœæ twie œl¹skim stwierdzono 6 zbiorowisk tych rêbie roœlinnoœci terofitów letnich i jesiennych zio³o-roœlowa. Na ni¿u i w ni¿szych po³o¿eniach glonów. Ich status zagro¿enia, z uwagi na brak do zespo³ów rzadkich i nara¿onych na wymarcie górskich spotyka siê zespo³y miêty d³ugolistnej aktualnych danych, nie zosta³ okreœlony. Zako- zaliczono zespo³y: zamokrzycy ry¿owej i ucze- oraz sadŸca konopiastego, a w partiach reglo- rzenione na dnie i zanurzone w wodzie s¹ rów- pów, szczawiu nadmorskiego, ponik³a jajowa- wych Beskidów zespó³ œwierz¹bka orzêsionego. nie¿ zbiorowiska makrofitów, tworzone przez tego, ponik³a ig³owatego, ponik³a ig³owatego Omawiane œrodowiska zarasta w toku sukcesji rdestnice, wyw³óczniki, w³osieniczniki, gr¹¿ele, i namulnika brzegowego oraz cibory brunatnej roœlinnoœæ zaroœlowa i leœna (9 zespo³ów). grzybienie, okrê¿nicê bagienn¹, ¿abiœcieka i namulnika brzegowego. Z olsami zwi¹zane jest ³ozowisko wierzby p³ywaj¹cego, kotewkê orzecha wodnego i sy- W strefie przybrze¿nej eutroficznych szarej i wierzby piêcioprêcikowej, a z torfo- nantropijn¹ moczarkê kanadyjsk¹. W sumie zbiorników wodnych rozwijaj¹ siê zbiorowiska wiskami przejœciowymi zaroœla wierzby rokity. w mezo- i eutroficznych zbiornikach wodnych ubogich florystycznie, czêsto jednogatunko- W miejscach silnie uwilgotnionych na ob- województwa œl¹skiego zanotowano a¿ 23 zbio- wych szuwarów. Szuwary w³aœciwe reprezen- szarach ni¿owych wystêpuj¹ mezo- i eutro- rowiska makrofi- towane s¹ przez 11 zbiorowisk. Do najpospolit- Przygie³ka bia³a Kotewka orzech wodny tów. S¹ one bardzo szych nale¿¹ szuwary trzciny pospolitej, pa³ki zagro¿one. Za nara- szerokolistnej, tataraku zwyczajnego i manny ¿one na wymarcie mielec. Rzadkimi s¹ szuwary oczeretowe, uznano 10 zbioro- je¿og³ówki ga³êzistej oraz kropid³a i rzepichy, wisk, a za zespo³y a zespó³ przêstki pospolitej (formy l¹dowej) wymieraj¹ce: rdest- jest nara¿ony na wymarcie. Nie zosta³ okre- nicy i zamêtnicy œlony stopieñ zagro¿enia szuwaru pa³ki w¹s- b³otnej, jezierzy mor- kolistnej, ponik³a b³otnego oraz skrzypu ba- skiej, gr¹¿ela drob- giennego. Wœród szuwarów wielkoturzycowych nego, grzybieñczyka wyró¿niono 5 zbiorowisk. Najpospolitsze z nich wodnego, kotewki to szuwary turzycy dzióbkowatej oraz zespó³ orzecha wodnego, kosaæca ¿ó³tego, natomiast rzadko mo¿emy rdestnicy szczecioli- obserwowaæ szuwar turzycy pêcherzykowatej. stnej oraz osoki alo- Zbiorowiskami uznanymi za nara¿one na wy- esowatej. W wo- marcie s¹ zespo³y szaleja i turzycy nibycibo-

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 13 EKOSYSTEMY I KRAJOBRAZY Zdjêcia Autora ficzne zespo³y olsów – torfowcowego i porzecz- halofilnej z udzia³em mannicy kowego, a w piêtrze regla dolnego w Beskidach odstaj¹cej, sitowca nadmor- – bagienna olszyna górska. Zespo³y te s¹ skiego, oczeretu Tabernemon- nara¿one na wymarcie. Z kwaœnymi siedliskami tana i mlecznika nadmorskiego. wilgotnymi zwi¹zane s¹ zespo³y lasów iglas- Na œcierniskach pól upra- tych, budowanych przez sosnê i œwierka. wnych i w bruzdach pojawiaj¹ Najczêœciej spotykany jest œródl¹dowy bór siê efemeryczne zespo³y nie- wilgotny z sosn¹ i trzêœlic¹ modr¹, a rzadziej – doœpia³ka maleñkiego (na s³abo bagienny bór trzcinnikowy z sosn¹ i trzcinni- kwaœnych glebach piaszczysto- kiem ow³osionym o podgórskim zasiêgu. Na- gliniastych i gliniastych) oraz ra¿ony na wymarcie jest zespó³ sosnowego boru goŸdzieñca okó³kowego i mu- bagiennego z bagnem zwyczajnym. W reglu chotrzewu polnego (na bardziej dolnym Beskidów rozwija siê bardzo rzadki kwaœnych glebach piaszczys- zespó³ œwierkowego boru na torfie, którego tych). Pierwszy z tych zespo- centrum wystêpowania w Polsce znajduje siê ³ów jest nara¿ony na wymarcie, w Beskidzie Œl¹skim. a status zagro¿enia drugiego nie Roœlinnoœæ antropogeniczna obejmuje zaró- zosta³ okreœlony. Doœæ liczna wno zbiorowiska wystêpuj¹ce na siedliskach jest grupa zbiorowisk wilgot- przekszta³conych przez cz³owieka (9), jak nych ³¹k koœnych (11). Do naj- równie¿ pó³naturalne zbiorowiska utrzymuj¹ce pospolitszych nale¿¹ zespo³y: siê dziêki sta³ym zabiegom pratotechnicznym ³¹k trzêœlicowych i sitów, œmia³- (13). Wycieki fekaliów na podwórkach wiejs- ka darniowego, dziêgla i ostro- kich opanowuje zespó³ komosy sinej i komosy ¿enia warzywnego, sitowia leœ- czerwonej. Wydeptywanie wilgotnych ³¹k i tor- nego oraz situ rozpierzch³ego. fowisk przejœciowych przyczynia siê do wyksz- Rzadki jest zespó³ bodziszka ta³cenia zespo³u niskich muraw z ostrzewem i wi¹zówki b³otnej. Wymieraj¹- sp³aszczonym i sitem œcieœnionym. W koleinach cymi s¹ zespo³y situ ostrokwia- rzadziej u¿ywanych dróg gruntowych oraz towego oraz selernicy ¿y³ko- Torfowisko w Antoniowie w miejscach wydeptywanych na podmok³ych wanej i turzycy darniowej, a na- pastwiskach spotkaæ mo¿emy zespó³ sitniczki ra¿onym na wymarcie – zespó³ trzêœlicy mod- roœlin wodnych nie zosta³o jeszcze opisanych. szczecinowatej; pojawia siê on tak¿e na dnie rej. Nie jest znane zagro¿enie zespo³u ostro- Roœlinnoœæ wód i miejsc podmok³ych pe³ni ¿wirowni i piaskowni. W obrêbie piaskowni ¿enia ³¹kowego i zespo³u wyczyñca ³¹kowego. istotne funkcje ekologiczne w przyrodzie i wa- stwierdzono tak¿e zbiorowisko wrzeœni pobrze- W niniejszym przegl¹dzie przedstawiono ¿ne funkcje utylitarne dla cz³owieka: retencyj- ¿nej i wierzbownicy nadrzecznej. W przek- roœlinnoœæ wód i miejsc podmok³ych w fitoso- n¹, przeciwpowodziow¹, przeciwerozyjn¹, fil- szta³conych odcinkach dolin rzecznych notuje cjologicznym uk³adzie systematycznym. W przy- tracyjn¹ zanieczyszczeñ, korytarzy ekologicz- siê obecnoœæ okrajkowego zespo³u rudbekii rodzie uk³ad ten jest jednak bardziej skompli- nych, pokarmow¹, rekreacyjn¹ i biomonitorin- nagiej i naw³oci, wypieraj¹cego roœlinnoœæ rodzi- kowany, a w wielu miejscach zatarty. W wyniku gow¹ ska¿eñ œrodowiska. Posiada ona tak¿e m¹. Z miejscami o wiêkszej zawartoœci soli oraz ogromnego zró¿nicowania i dynamiki omawia- du¿e znaczenie w ochronie przyrody. Mimo to, wtórnie zasolonymi, m.in. wskutek zrzutu nych œrodowisk spotykamy w rzeczywistoœci roœlinnoœæ ta jest bardzo zagro¿ona. A¿ 108 s³onych wód pokopalnianych, zwi¹zane s¹ 4 mozaikê wzajemnie siê przeplataj¹cych zbioro- zbiorowisk roœlinnych (71%) rozwija siê na zespo³y szuwarowo-³¹kowe roœlinnoœci s³abo wisk roœlinnych, a bardzo wiele ugrupowañ siedliskach, wykazanych w za³¹czniku I Dy- rektywy Rady Wspólnot Europejskich 92/43/ Dolnoreglowy bór œwierkowy na torfie Bagienna olszyna górska EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (w tym 14 na siedliskach priorytetowych). 72 zbiorowiska (48%) wystêpuj¹ na siedliskach objêtych w Polsce ochron¹ prawn¹. W regionalnej czerwonej liœcie zbiorowisk roœlinnych Górnego Œl¹ska umieszczono 105 zbiorowisk, co stanowi a¿ 54% wszystkich wykazanych tam jednostek roœlinnoœci. Za wymieraj¹ce uznano 19 zbiorowisk (18%), za nara¿one na wymarcie – 41 (39%), za rzadkie – 20 (19%) a dla 25 zbiorowisk (24%) nie okreœlono stopnia zagro¿enia. Przedstawione liczby wskazuj¹ jak wra¿liwe na wszelkie zmiany s¹ zbiorowiska wód i miejsc wilgotnych oraz ukazuj¹ ich znaczenie dla ochrony dziedzictwa przyrodniczego Europy. Chroñmy szatê roœlinn¹ naszych wód, torfowisk, bagien, m³ak, wilgotnych ³¹k i innych miejsc podmok³ych!

*Roœlinnoœæ ta wystêpuje nie tylko na siedliskach naturalnych, ale tak¿e spontanicznie opanowuje siedliska utworzone przez cz³owieka (stawy, zbiorniki, kana³y, rowy, itp.).

14 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ŒWIAT ZWIERZ¥T

RYBY I MINOGI W WODACH GÓRNEGO ŒL¥SKA Antoni Amirowicz (Zak³ad Biologii Wód im. Karola Starmacha PAN, Kraków)

mówienie fauny ryb i minogów, bo przed- dorzecza ich górnych biegów i dorzecza du¿ych O miotem zainteresowania ichtiologii s¹ ga- dop³ywów (Pilica i Warta) uchodz¹cych do ich tunki nale¿¹ce do tych dwóch grup ni¿szych œrodkowych biegów. Do dorzecza Dunaju na- krêgowców, wypada zacz¹æ od przedstawie- le¿y ma³y potok Czadeczka z uchodz¹c¹ doñ Fot J. B. Parusel Fot nia... rzeŸby powierzchni i hydrografii Górnego Krê¿elk¹, który p³ynie niedaleko Istebnej i Ko- Œl¹ska. Jest tak dlatego, ¿e wystêpowanie ryb niakowa w Beskidach. Je¿eli uwzglêdniæ, ¿e dla zale¿y nie tylko od warunków panuj¹cych ryb choæby skrawek l¹du jest ju¿ zapor¹ nie do w danej chwili w ich siedliskach, ale tak¿e od przebycia, to stanie siê jasne, ¿e stosunkowo istnienia sta³ych lub okresowych po³¹czeñ ma³e województwo œl¹skie mo¿e byæ podzie- pomiêdzy ró¿nymi dostêpnymi dla tych lone na kilka obszarów ichtiogeograficznych, zwierz¹t œrodowiskami wodnymi. Wody œród- które by³y niegdyœ izolowane w stopniu wys- l¹dowe zaœ w naprawdê du¿ym stopniu zale¿¹ tarczaj¹cym dla wykluczenia istotnych konta- od geologicznych, morfologicznych i klimaty- któw pomiêdzy populacjami gatunków tworz¹- cznych w³aœciwoœci obszarów zlewni, z których cymi lokalne ichtiofauny. woda trafia do rzek i wód stoj¹cych. Miêdzy poszczególnymi obszarami ichtio- Obszar Górnego Œl¹ska zamkniêty w grani- geograficznymi mog¹ istnieæ spore ró¿nice cach województwa œl¹skiego jest doœæ zró¿ni- w warunkach siedliskowych. Potoki i rzeki kar- cowany pod wzglêdem ukszta³towania powie- packie charakteryzuj¹ siê znacznym nachyle- rzchni i bardzo interesuj¹cy pod wzglêdem hy- niem koryt (od kilku do kilkudziesiêciu ‰, drograficznym. Województwo mo¿na podzieliæ czyli metrów na kilometr). Dno jest kamie- na trzy czêœci o odmiennym typie krajobrazu niste lub ¿wirowe, a w odcinkach Ÿród³owych naturalnego tworz¹ce pasy o przebiegu mniej zdarzaj¹ siê koryta skalne. Relatywnie du¿e wiêcej równole¿nikowym. Id¹c od po³udnia s¹ szybkoœci pr¹du, du¿a zmiennoœæ przep³ywu to obszary przewa¿aj¹cego krajobrazu górskiego oraz rodzaj dna praktycznie wykluczaj¹ (Karpaty Zachodnie), nizinnego (Nizina Œl¹ska mo¿liwoœæ rozwoju wiêkszych roœlin wodnych i kotliny zachodniego Podkarpacia) i wy¿yn- (makrofitów), a ró¿norodnoœæ siedlisk wyra¿a nego (Wy¿yna Ma³opolska). Ka¿da z tych jed- siê przede wszystkim w gradientach g³êbokoœci nostek geograficznych posiada odmienne wa- i szybkoœci pr¹du. Charakterystyczne dla rzek Sopotnia Wielka runki przyrodnicze, a to wyraŸnie odbija siê na karpackich s¹ czêste i znaczne zmiany stanów karpackie, a ich dno jest piaszczysto-¿wirowe ekologicznych w³aœciwoœciach œrodowisk wod- wody, które maj¹ czêsto charakter wrêcz katas- lub piaszczysto-muliste, czêsto z bujn¹ roœlin- nych. Niezale¿nie od podzia³u geograficznego trofalny, ale ¿yj¹ce tam gatunki ryb potrafi¹ noœci¹ wodn¹. Pod wzglêdem hydrologicznym obszar województwa œl¹skiego sk³ada siê z czêœ- unikaæ ich skutków przemieszczaj¹c siê wzd³u¿ charakteryzuje je stosunkowo ma³a i powolna ci nale¿¹cych do trzech dorzeczy (Wis³y, Odry koryta rzeki, lub wchodz¹c w jej dop³ywy, zmiennoœæ przep³ywów, wskutek czego te rzeki i Dunaju) wchodz¹cych w sk³ad dwóch zlewisk oczywiœcie je¿eli nie uniemo¿liwi siê im tego raczej nie stwarza³y powa¿niejszych zagro¿eñ (Morze Ba³tyckie i Morze Czarne). Na frag- poprzez budowê progów i zapór. (katastrofalne wezbrania, niszczenie brzegów) menty dorzeczy Wis³y i Odry sk³adaj¹ siê W pasie ci¹gn¹cym siê od Kotliny Raci- i zosta³y uregulowane w sposób mniej zabu- borskiej (stanowi¹cej czêœæ Niziny Œl¹skiej) po rzaj¹cy naturalne warunki ni¿ mia³o to miejsce Obszary ichtiogeograficzne i ostoje ichtiofauny w wojewódz- twie œl¹skim nale¿¹ce do Podkarpacia Kotliny Ostrawsk¹ w Karpatach. Jednak znacznie wiêkszym za- i Oœwiêcimsk¹ spadki dolin rzecznych s¹ ma³e gro¿eniem s¹ dla nich zanieczyszczenia, zw³asz- (<0.5‰). Koryta p³yn¹cych tam rzek s¹ cza pochodz¹ce z Górnoœl¹skiego Okrêgu Prze- piaszczyste – meandrowa³y kiedyœ swobodnie mys³owego, gdzie wiele rzek uleg³o powa¿nej w szerokich dolinach oferuj¹c ró¿nym organiz- dewastacji. mom wodnym szeroki wachlarz rozmaitych Trzeba te¿ pamiêtaæ, ¿e dzia³alnoœæ ludzi siedlisk, od lotycznych w nurtowych partiach przynios³a nie tylko likwidacjê czêœci natural- koryt, po lenityczne w bocznych ramionach nych œrodowisk wodnych i znaczne przeksz- i starorzeczach, oddzielonych od wy¿ej po³o- ta³cenie pozosta³ych – by³a równie¿ przyczyn¹ ¿onych terenów pasem mokrade³. Cykliczne pojawienia siê zupe³nie nowych, nie wystêpu- zmiany poziomu wody podczas sezonowych j¹cych tutaj wczeœniej œrodowisk. Pocz¹tkowo wezbrañ i ni¿ówek powodowa³y naprzemienne (ju¿ od XIII wieku) by³y to stawy rybne, a od ³¹czenie i izolacjê poszczególnych siedlisk, co oko³o 70 lat tak¿e zbiorniki zaporowe. Stawy pozwala³o ¿yj¹cym tam rybom na rozprzes- rybne s¹ obiektami wa¿nymi z przyrodniczego trzenianie siê b¹dŸ znajdowanie ostoi pozwa- punktu widzenia, poniewa¿ w ci¹gu swego laj¹cych im przetrwaæ niesprzyjaj¹ce okresy – d³ugiego istnienia wtopi³y siê w miejscowy kra- w odró¿nieniu od rzek górskich, tutaj du¿e jobraz, a w niektórych przypadkach sta³y siê znaczenie mia³a mo¿liwoœæ okresowych migra- nawet wartoœciowymi ostojami wodnej fauny cji w poprzek doliny. Uregulowanie rzek i za- i flory. Zbiorniki zaporowe równie¿ mog¹ mieæ gospodarowanie dolin rzecznych zlikwidowa³o znaczenie dla przetrwania niektórych gatun- niemal ca³kowicie tê mozaikê siedlisk i do- ków, ale przerywanie ci¹g³oœci œrodowiska rzeki prowadzi³o do znacznego zubo¿enia lokalnych przez wysokie zapory jest dla rzecznych bio- zespo³ów organizmów wodnych (biocenoz). cenoz bardzo szkodliwe. Rzeki i potoki sp³ywaj¹ce z Wy¿yny Ma- Wobec tak du¿ej rozmaitoœci warunków ³opolskiej maj¹ mniejsze spadki ni¿ rzeki œrodowiskowych wystêpuj¹cych w wodach

województwa œl¹skiego nie powinno nikogo a leszczowi – bogaty, czêsto licz¹cy oko³o 20 Analiza obserwowanych na przestrzeni kil- dziwiæ, ¿e w sk³ad rodzimej ichtiofauny tego gatunków zespó³, którego sk³ad w du¿ym stop- ku dziesiêcioleci zmian sk³adu ichtiofauny regionu wchodz¹ co najmniej 42 gatunki ryb niu zale¿y od stopnia urozmaicenia siedlisk do- województwa œl¹skiego pozwala wskazaæ naj- i minogów z 13 rodzin. Niestety, o kilku z nich stêpnych w korycie nizinnej rzeki. W „krainie bardziej zagro¿one gatunki i pogrupowaæ je na mo¿na mówiæ ju¿ tylko w czasie przesz³ym. leszcza” mog¹ znaleŸæ dla siebie miejsce ró- podstawie ich wymagañ ekologicznych. Najli- Zanieczyszczenia, budowa zapór uniemo¿li- wnie¿ wiêksze gatunki rzecznych drapie¿ników czniejsz¹ grupê stanowi¹ gatunki typowo wiaj¹cych wêdrówki, a tak¿e nadmierne po³o- – boleñ, sandacz, a nawet sum. Ten klasyczny rzeczne (minóg ukraiñski, minóg strumieniowy, wy spowodowa³y znikniêcie z wód wojewódz- obraz zespo³ów ryb nastêpuj¹cych wzd³u¿ brzana, œwinka, boleñ, jaŸ, piekielnica, koza, twa 3 gatunków i 1 rodziny (jesiotr zachodni, biegu rzeki mo¿na na Górnym Œl¹sku obser- lipieñ, pstr¹g potokowy, miêtus, g³owacz bia- g³owacica, ³osoœ; rodzina jesiotrowatych). wowaæ w rzekach bior¹cych pocz¹tek w Kar- ³op³etwy, g³owacz prêgop³etwy) oraz gatunki Wœród tych pozosta³ych s¹ równie¿ takie gatun- patach. Rzeki sp³ywaj¹ce z Wy¿yny Ma³opol- wêdrowne (minóg rzeczny, wêgorz, rozpiór, ki, o których dzisiaj wcale nie mo¿na z ca³¹ pe- skiej maj¹ trochê inn¹ ichtiofaunê. W pocz¹t- certa, troæ wêdrowna). Je¿eli wzi¹æ pod uwagê, wnoœci¹ powiedzieæ, ¿e wci¹¿ wystêpuj¹ w tych kowych odcinkach mo¿na czasem spotkaæ pstr¹- ¿e wszystkie gatunki wymar³e w wodach woje- wodach województwa, gdzie je kiedyœ znaj- ga potokowego, strzeblê i g³owacza bia³op³etwego, wództwa œl¹skiego (jesiotr zachodni, g³owacica, dowano. Im wiêcej wody up³ynê³o od tamtego ale id¹c dalej z biegiem rzeki pró¿no by szukaæ ³osoœ) spe³nia³y wymienione wy¿ej kryteria, to czasu w œl¹skich rzekach, tym wiêcej mog³o siê w nich zmieniæ. Równoczeœnie z ubo¿eniem rodzimej ichtiofauny Górnego Œl¹ska pojawi³o siê w niej na skutek œwiadomych introdukcji i przypadkowych zawleczeñ 10 gatunków i 4 rodziny, które nie wystêpowa³y tu wczeœniej. J. B.Parusel Fot. Niektóre z tych gatunków mog¹ stanowiæ trwa- ³y element ichtiofauny województwa œl¹skiego (karaœ srebrzysty, czebaczek amurski, sumik kar³owaty). Bior¹c pod uwagê te gatunki, które wci¹¿ mo¿na spotkaæ na Górnym Œl¹sku, trzeba pamiêtaæ, ¿e nie wszêdzie znajdziemy wszystkie z nich. Niektóre wystêpuj¹ tylko w pew- nych dorzeczach; np. brzankê i g³owacza prê- gop³etwego mo¿emy spotkaæ tylko w Karpa- tach, z tym, ¿e brzanka ogranicza swój naturalny zasiêg do karpackiej czêœci dorzecza Wis³y.

Jednak wiêkszoœæ gatunków zamieszkuje Wis³a wszystkie obszary ichtiogeograficzne wojewó- dztwa, ale oczywiœcie poszczególne gatunki s¹ lipienia. £atwiej za to napotkaæ tam miêtusa, mo¿na przyj¹æ, ¿e przystosowanie do ¿ycia w mniejszym lub wiêkszym stopniu zwi¹zane jazia, ciernika czy minoga strumieniowego. w rzekach i/lub do podejmowania wêdrówek z konkretnymi typami siedlisk. W przypadku Naj³atwiej, i to prawie wszêdzie, spotkaæ mo¿e obecnie w istotny sposób zwiêkszaæ czterech gatunków te zwi¹zki zosta³y uznane za mo¿na takie ryby, jak: p³oæ, okoñ, kie³b i œliz, ryzyko wyginiêcia takiego gatunku. Powa¿nie tak charakterystyczne, ¿e okreœlone ryby wska- które dziêki swojej ekologicznej uniwersalnoœci zagro¿one s¹ równie¿ gatunki wód stoj¹cych zano jako typowych przedstawicieli ichtiofauny s¹ w stanie utrzymaæ siê tak¿e w mocno przek- i wolno p³yn¹cych preferuj¹ce stosunkowo górskich potoków (pstr¹g potokowy) i rzek szta³conych, a nawet zanieczyszczonych sied- ma³e zbiorniki (s³onecznica, piskorz), które s¹ (lipieñ), oraz rzek podgórskich (brzana) i nizin- liskach. Ich przeciwieñstwem s¹ gatunki, które likwidowane w procesie zagospodarowania nych (leszcz). Pstr¹gowi potokowemu zwykle ¿yj¹ ju¿ tylko we fragmentach dawnych dolin rzecznych oraz ró¿anka, w przypadku towarzyszy g³owacz prêgop³etwy, lipieniowi – zasiêgów, jak na przyk³ad piskorz, którego której zagro¿enie zdaje siê wynikaæ przynajm- strzebla potokowa, brzanka, œliz i g³owacz bia- siedliska znikaj¹ wskutek osuszania obszarów niej czêœciowo ze œcis³ego zwi¹zania rozrodu ³op³etwy, brzanie – kleñ, jelec, œwinka i ukleja, podmok³ych. z ma³¿ami, które równie¿ s¹ coraz rzadsze. Niektóre gatunki ryb i minogów Górnego Ma³a Panew Œl¹ska próbuje siê ratowaæ poprzez objêcie ich ochron¹ prawn¹ (wszystkie minogi, piekielnica, strzebla potokowa, ró¿anka, s³onecznica, koza, piskorz, œliz, g³owacz bia³op³etwy, g³owacz prêgop³etwy) – jednak jest oczywiste, ¿e to na pewno nie wystarczy, by uchroniæ ichtiofaunê regionu przed dalszym ubo¿eniem. Znacznie skuteczniejsza mo¿e okazaæ siê ochrona odpowiednich siedlisk ryb i minogów – przede wszystkim zachowanie w mo¿liwie niezmienionej formie tych fragmentów sieci rzecznej Górnego Œl¹ska, które przetrwa³y do dziœ w stosunkowo dobrym stanie i mog¹ staæ siê ostojami rodzimej ichtiofauny. W dorzeczu Wis³y wci¹¿ odpowiednie do tego celu s¹ nie- które odcinki Pilicy, górnej So³y i jej dop³ywów powy¿ej kaskady zbiorników zaporowych Tres- na – Miêdzybrodzie – Czaniec, oraz Ÿród³owe

Fot. J. B.Parusel Fot. potoki samej Wis³y. W dorzeczu górnej Odry

16 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ŒWIAT ZWIERZ¥T

Fot. W. Kuliñski W. Fot. sycznymi i œrodowiskowe skutki biogenów za- losowego zbiegu niekorzystnych zjawisk ni¿ wartych w wodzie odprowadzanej ze stawów). du¿e. W porozcinanym dorzeczu jest oczywiœ- Zgromadzona dokumentacja dotycz¹ca cie niemo¿liwe odtwarzanie dawnych zasiêgów ichtiofauny Górnego Œl¹ska wyraŸnie wskazuje po ust¹pieniu dzia³ania szkodliwych czynników. na to, ¿e sporo gatunków ryb ¿yj¹cych tu jest W województwie œl¹skim wci¹¿ jeszcze obecnie powa¿nie zagro¿onych, a ich dalsze problemem jest odprowadzanie do rzek nie- przetrwanie wcale nie jest pewne. Co zatem dostatecznie oczyszczonych œcieków przemys- szkodzi rybom na Górnym Œl¹sku? Pierwszo- ³owych i komunalnych w iloœciach przekracza- planowe znaczenie ma likwidacja du¿ej czêœci j¹cych zdolnoœæ do szybkiego samooczysz- naturalnej mozaiki siedlisk w obrêbie koryt czenia. Na obszarach z przewag¹ intensywnego rzek i w ich dolinach. Jest to skutek regulacji, rolnictwa wystêpuje szkodliwe prze¿yŸnienie eksploatacji kruszywa i melioracji. W ten wód substancjami biogennymi sp³ukiwanymi sposób wiele gatunków ryb i minogów traci z pól. W ten sposób powstaj¹ znaczne ró¿nice swoje tarliska, miejsca odpowiednie do jakoœci wody, które równie¿ s¹ skutecznymi ¿erowania, czy zimowiska, bez których nie barierami przerywaj¹cymi ci¹g³oœæ sieci rzecz- mo¿e utrzymaæ siê d³u¿ej. Dlatego bardzo nej. Niezale¿nie od tego zanieczyszczone odcin- wa¿ne wydaje siê poszukiwanie alternaty- ki zmniejszaj¹ powierzchniê area³ów dostêp- wnych metod prowadzenia gospodarki wodnej, nych dla ryb i minogów. pozwalaj¹cych na pozostawianie przynajmniej Stosunkowo du¿e zaludnienie obszaru wo- czêœci modyfikowanych koryt rzecznych w po- jewództwa (oko³o 400 osób na km2) wywo³uje staci niezmienionej – jako ostoi wystêpuj¹cych proporcjonalnie du¿¹ presjê na gatunki ryb tam gatunków. A wszêdzie tam, gdzie to tylko maj¹ce znaczenie gospodarcze. Niestety, eks- Pilica mo¿liwe, nale¿y próbowaæ rewitalizowaæ zmie- ploatacja gatunków atrakcyjnych dla rybactwa, ostojami mog³yby byæ odcinki Olzy, Szotków- nione œrodowiska. wêdkarstwa (i, niestety, równie¿ k³usownic- ki, Suminy, £¹czy, Ligunsji, Leœnicy i Sto³y. Regulacji rzek towarzyszy fragmentacja sie- twa) wymyka siê kontroli. W ramach prowa- Stosunkowo dobra sytuacja zdaje siê panowaæ ci rzecznych przez progi, zapory i inne budowle dzonej gospodarki s¹ czasem podejmowane równie¿ w odcinkach i dop³ywach Warty hydrotechniczne, które bardzo skutecznie praktyki szkodliwe – zwykle s¹ to nadmierne (Wiercica, Wierciczka, Mêkwa, Radomka, Pi- rozrywaj¹ ¿yj¹ce w uregulowanych rzekach zarybienia i nieuzasadnione introdukcje. Czês- sia) oraz uchodz¹cej do niej Liswarty i jej dop³y- populacje ryb. Wyklucza to nie tylko mo¿- to intensywna eksploatacja populacji rodzime- wie Górniance, gdzie ostoje ichtiofauny mog- liwoœæ kontynuowania wêdrówek, ale równie¿ go pstr¹ga potokowego jest po³¹czona z wpro- ³yby mieæ nawet ponadregionalne znaczenie. automatycznie daje istotny spadek liczebnoœci wadzaniem do jego siedlisk du¿ych obsad mo- Ten raczej nieweso³y obraz to efekt rema- tych populacji, tak¿e wtedy, kiedy sumaryczna g¹cego z nim konkurowaæ pstr¹ga têczowego, nentu stanu wiedzy na temat ichtiofauny wo- liczba osobników pozostaje na dawnym gatunku obcego rodzimej ichtiofaunie. Roz- jewództwa œl¹skiego, który zosta³ przeprowa- poziomie (z jednej du¿ej populacji powstaje winiêta na Górnym Œl¹sku hodowla ryb, która dzony w bie¿¹cym roku podczas przygo- kilka ma³ych). Ma³e populacje s¹ o wiele bar- czêsto ³¹czy siê z transferami ryb pochodz¹- towywania opracowania ekofizjograficznego dziej nara¿one na wyginiêcie w nastêpstwie cych z innych dorzeczy lub zlewisk, zwiêksza (dokumentu zawieraj¹cego charakterystykê ryzyko zawlekania obcych ga- stanu œrodowiska oraz prognozê dalszych tunków. zmian w wyniku dotychczasowego u¿ytkowa- Sk³ad ichtiofauny w województwie œl¹skim Czy na koniec tej krótkiej nia obszaru oraz wskazuj¹cego mo¿liwoœci ich Rodzina Gatunki prezentacji ryb i minogów Gór- ograniczenia) dla potrzeb planu zagospodaro- Minogowate minóg ukraiñski, m. rzeczny, m. strumieniowy nego Œl¹ska mo¿na powiedzieæ wania przestrzennego regionu. W tym dziele Jesiotrowate jesiotr zachodni coœ optymistycznego? To nie- po³¹czy³y swe wysi³ki instytuty naukowe, któ- Wêgorzowate wêgorz ³atwe, patrz¹c na górnoœl¹skie rych pracownicy od wielu lat prowadz¹ bada- Karpiowate brzanka, brzana, *karp, karaœ pospolity, wody – w wiêkszoœci przez nas nia wód i ryb Œl¹ska: Katedra Ekologii i Zoolo- *k. srebrzysty, *amur bia³y, kie³b, lin, zmienione, albo wrêcz zniszczo- gii Krêgowców Uniwersytetu £ódzkiego, Mu- ró¿anka, leszcz, kr¹p, rozpiór, certa, p³oæ, ne. Czasem zniszczone tak bar- zeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wroc³aw- wzdrêga, œwinka, boleñ, s³onecznica, strzebla dzo, i¿ bywaj¹ wyra¿ane opinie, skiego i Zak³ad Biologii Wód im. Karola Star- potokowa, jelec, jaŸ, kleñ, ukleja, piekielnica, ¿e przywracanie tych wód natu- macha PAN z Krakowa. Dziêki tym i wczeœ- *czebaczek amurski rze jest niecelowe. Spróbujmy niejszym, zapocz¹tkowanym ju¿ w drugiej po- Kozowate koza, piskorz jednak w Miêdzynarodowym ³owie XIX w. badaniom, mo¿na dziœ próbowaæ Balitoridae œliz Roku Wód S³odkich spojrzeæ na oceniæ sytuacjê ichtiofauny regionu. Sumikowate *sumik kar³owaty ten problem trochê inaczej. To Wypada przy tej okazji wspomnieæ, ¿e Sumowate sum pewne, ¿e nie³atwo by³oby za- z Górnym Œl¹skiem jest œciœle zwi¹zany tak¿e Szczupakowate szczupak prosiæ do powrotu do rzek (za- Zak³ad Ichtiobiologii i Gospodarki Rybackiej Mu³awkowate *mu³awka ba³kañska, *m. wschodnio- mienionych w kana³y s³u¿¹ce do PAN w Go³yszu, który ju¿ od pó³ wieku pro- amerykañska pozbywania siê miejskich i prze- wadzi prace badawcze zmierzaj¹ce do poznania £ososiowate lipieñ, g³owacica, ³osoœ, troæ wêdrowna, *troæ mys³owych nieczystoœci) te biologicznych podstaw hodowli ryb i funkcjo- jeziorowa, pstr¹g potokowy, *pstr¹g têczowy wszystkie wodne istoty, dla któ- nowania ekosystemów stawowych. Opraco- Dorszowate miêtus rych jeszcze tak niedawno rzeki wywane s¹ tam nowoczesne metody produkcji Ciernikowate ciernik te by³y ca³ym œwiatem. Mo¿na nie tylko „tradycyjnych” karpi, ale i gatunków G³owaczowate g³owacz bia³op³etwy, g³owacz prêgop³etwy jednak próbowaæ pomóc tym egzotycznych (to³pygi bia³ej i pstrej, amura, Kolcowate *bass wielkogêbowy z nich, które wci¹¿ usi³uj¹ suma afrykañskiego, tilapii, buffalo oraz ryb Okoniowate okoñ, jazgarz, sandacz przetrwaæ obok nas. S¹ przecie¿ ozdobnych – japoñskich karpi Koi i z³otych ry- Pielêgnicowate *tilapia nilowa cz¹stk¹ naszego w³asnego œro- bek). Na podkreœlenie zas³uguje uwzglêdnianie dowiska. *gatunki nierodzime powi¹zañ gospodarki rybackiej z gospodark¹ Zestawiono na podstawie opublikowanych wyników badañ i dostêpnych autorowi materia³ów Warto o tym pamiêtaæ dzi- wodn¹ (zagro¿enie stawów substancjami tok- nie publikowanych siaj, kiedy tak trudno jest znaleŸæ

© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 17 ŒWIAT ZWIERZ¥T Fot. K. Henel Fot. na Górnym Œl¹sku wody, których ¿ycie nadal mog³oby p³yn¹æ wed³ug odwiecznych praw natury. Œl¹skie rzeki tocz¹ swe wody przez obszary zaludnione i zagospodarowane, a ¿ycie cz³owieka ma przecie¿ swoje prawa, które egzekwujemy w bezwzglêdny sposób. Potrzebujemy wody, i to niema³o, a ka¿da kro- pla wprowadzona w rury znika z koryt po- toków i rzek. Czasem potrzebujemy wody

jeszcze wiêcej, wiêc magazynujemy j¹, Puñcówka wype³niaj¹c doliny przegrodzone zaporami. Tamy tych sztucznych jezior to zapory nie do bezpoœrednio nie s³u¿¹, a te, które pozosta- w wodach Górnego Œl¹ska kilkudziesiêciu przebycia dla bardzo wielu mieszkañców rzek. wiamy, zabezpieczamy ciasnym gorsetem wa- mniej czy bardziej zagro¿onych gatunków ryb A kiedy ju¿ nie potrzebujemy zabranej rzekom ³ów i dbamy, by narzuciæ im rytm zgodny z na- i minogów. Potrzebne jest równie¿ powszechne wody, to oddajemy j¹ od razu – problem jednak szym wyobra¿eniem o porz¹dku. Wielu z nas zrozumienie celowoœci ochrony tych orga- w tym, ¿e oddajemy j¹ nie tak¹ jednak, jak¹ wci¹¿ uwa¿a, ¿e wody s¹ niewyczerpanym Ÿró- nizmów jako cz¹stki rodzimej przyrody. Uœwia- wziêliœmy. I czêsto t³umaczymy sobie nawza- d³em darmowych po¿ytków i dlatego nie domienie wartoœci tego przyrodniczego dzie- jem, ¿e inaczej nie mo¿na, bo przecie¿ musie- niepokoi naszego sumienia odebrana rzece dzictwa jest wa¿ne zw³aszcza wœród tych, libyœmy ponosiæ niema³e koszty, na które nas ryba, wygrzebana z dna wywrotka ¿wiru, czy których wybory i decyzje przes¹dzaj¹ o przy- nie staæ. Wolimy, by koszty naszego dobrobytu sprytnie rozwi¹zany problem wygodnego opró- sz³oœci naszych wód. Wód, bêd¹cych przecie¿ zap³aci³a przyroda. Bywa te¿ tak, ¿e wody jest ¿niania przydomowego szamba. jedynym œrodowiskiem ¿ycia tych fascynuj¹- naszym zdaniem zbyt wiele. Usuwamy wiêc te Gdzie wiêc znaleŸæ optymizm? Trzeba cych zwierz¹t. wszystkie wodne œrodowiska, które nam wierzyæ, ¿e wci¹¿ jest mo¿liwe zachowanie

dokoñczenie ze s. 11.

ma³ych kolonii Microcystis lub drobnych okrze- Kryptofity dziêki obecnoœci wici poruszaj¹ mek z rodzaju Cyclotella. W niewielkich iloœ- siê bardzo szybko. Wystêpuj¹ licznie w wodach ciach wystêpowa³ w stawach. Masowo wyst¹pi³ stawów czy zbiorników zaporowych bogatych w pocz¹tkowym okresie istnienia zbiornika w sk³adniki pokarmowe. Obecne s¹ przez ca³y Gocza³kowickiego. Licznie rozwija³ siê w ok- rok, czêsto jako gatunki towarzysz¹ce innym resach letnich w zbiorniku Ko- glonom podczas mieszanych z³owa Góra i Wis³a-Czarne. Re- zakwitów wody. Najczêœciej wy- kordowy pojaw tego gatunku stêpuj¹ Cryptomonas erosa, C. zanotowano w powyrobisko- marssonii, C. rostratiformis. Ja- wym zbiorniku Chech³o-Nak³o. ko jedne z niewielu glonów za- Inne dinofitowe to Gymnodi- liczane s¹ do ubikwistów (ga- nium uberrimum, gatunek wys- tunki wszêdobylskie o ma³o wy- têpuj¹cy w wodach oligotro- specjalizowanych wymaganiach, ficznych, odporny na zakwasze- wystêpuj¹ce w rozmaitych œro- nie, stwierdzony w zbiorniku dowiskach; pojêcie to nie doty-

Wis³a-Czarne, a wraz z nim inny Gonium pectorale czy zasiêgu geograficznego). dinofit – Peridinium cinctum. Wiêkszoœæ mikroorganizmów Sprzê¿nice wystêpuj¹ g³ó- roœlinnych obecnych w wodach Phacus longicauda wnie w litoralu i peryfitonie s³odkich jest zaliczana do gatu- W artykule wykorzystano materia³y pocho- wód. Preferuj¹ œrodowiska za- nków kosmopolitycznych. Oz- dz¹ce z publikacji: Bucka H., Wilk-WoŸniak E. kwaszone. Pospolicie spotykane nacza to, ¿e ich zasiêg geogra- 2002. Monografia. Gatunki kosmopolityczne w stawach œródleœnych, tarlis- ficzny obejmuje ca³y œwiat (po- i ubikwistyczne wœród glonów pro- i eukarioty- kach i karpiowych stawach ho- jêcie to jednak nie dotyczy wy- cznych wystêpuj¹cych w zbiornikach wodnych dowlanych, np.: Closterium magañ ekologicznych). Polski po³udniowej. ZBW PAN, Kraków. Zdjê- gracile, C. moniliferum, Euas- Glony s¹ grup¹ niezwykle cia z mikroskopu skaningowego s¹ autorstwa L. trum verrucosum, Micrasterias Scenedesmus sp. ró¿norodn¹, zamieszkuj¹c¹ ró- E. Shubert i E. Wilk-WoŸniak i zosta³y wyko- americana. W planktonie naj- ¿ne, nawet te z pozoru niedo- nane w ramach projektów badawczych: SYS- czêœciej spotyka siê rodzaje Cosmarium i Stau- stêpne œrodowiska. S¹ podstawowym elemen- RESOURCE prowadzonego w Muzeum His- rastrum, w zbiorniku Gocza³kowickim Cosma- tem œrodowiska wodnego i s¹ niezbêdne dla torii Naturalnej w Londynie. rium phaseolus, Staurastrum gracile. prawid³owego jego funkcjonowania. Dziêki Closterium sp. swoim krótkim cyklom ¿yciowym szybko re- Euglena acus aguj¹ na zmiany warunków œrodowiska, s¹ bardzo dobrymi wskaŸnikami œrodowiska wodnego, przede wszystkim trofii i zanieczyszczenia, zakwaszenia czy zasolenia. Gatunki zamieszkuj¹ce ró¿ne typy wód s¹ przystosowane do ¿ycia w konkretnych warunkach œrodowis- ka. Nale¿y dbaæ o jak najwiêksz¹ ró¿norodnoœæ siedlisk wodnych, bowiem ich zanik spowoduje wyginiêcie wielu gatunków, których istnienia byæ mo¿e nikt jeszcze nie stwierdzi³.

18 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska OCHRONA PRZYRODY

PROGRAMY CZYNNEJ OCHRONY ZWIERZ¥T ZWI¥ZANYCH ZE ŒRODOWISKIEM WODNYM REALIZOWANE PRZEZ ZESPÓ£ PARKÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA ŒL¥SKIEGO

Tomasz Dziergas (Zespó³ Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego, Oddzia³ w ¯ywcu)

ciem p³ochliwym, przedmiotem poszukiwañ • œmiertelna choroba, tzw. „d¿uma racza” sta³y siê miejsca zaciszne, oddalone od siedzib rozprzestrzeni³a siê za spraw¹ cz³owieka, ludzkich i dróg. W trakcie wyboru miejsca do • obecne zagro¿enie raka szlachetnego jest wsiedlenia zosta³o równie¿ uwzglêdnione wynikiem dzia³alnoœci cz³owieka, Fot. J. B. Parusel Fot. potencjalne zagro¿enie zwi¹zane ze spiêtrza- • w innych czêœciach kraju realizowany jest niem wody. skutecznie program czynnej ochrony rodzi- Przeprowadzona reintrodukcja zakoñczy³a mych gatunków raków. siê sukcesem, a z systematycznie prowadzo- W 2002 roku zosta³y zasiedlone potoki nych obserwacji terenowych wynika, ¿e zlokalizowane w ró¿nych czêœciach wojewó- rodziny bobrze na terenie Beskidów Zachod- dztwa œl¹skiego na terenie parków krajobra- nich zbudowa³y ¿eremia i rozwijaj¹ siê w spo- zowych, a nad ka¿dym z nich sprawuj¹ opiekê sób naturalny. pracownicy z poszczególnych oddzia³ów RAK SZLACHETNY ZPKWŒ. Zasiedlono równie¿ dwa zbiorniki rogram restytucji raka szlachetnego pow- wodne w celu za³o¿enia hodowli podstawowej P sta³ z inicjatywy Zespo³u Parków Krajo- raka szlachetnego, z której w przysz³ych la- brazowych Województwa Œl¹skiego, Oddzia³u tach pozyskiwane bêd¹ raki do dodatkowych w ¯ywcu. Jego podstawowym celem jest zaraczeñ potoków województwa œl¹skiego. ocena stanu populacji raka szlachetnego W roku bie¿¹cym w pocz¹tkach paŸ- w wodach województwa œl¹skiego oraz czynna dziernika odby³o siê ponowne zasiedlenie Fot. W. Mikler W. Fot.

Tama bobrowa w dolinie Pilicy BÓBR EUROPEJSKI odstawowym celem reintrodukcji bobra P europejskiego by³ jego powrót na tereny, które kiedyœ zamieszkiwa³. Reintrodukcja przyczyni³a siê do zwiêkszenia bioró¿norod- noœci tego terenu. Istotnym efektem wprowa- dzenia bobra europejskiego na tereny Beskidu Œl¹skiego, Ma³ego i ¯ywieckiego by³a poprawa ma³ej retencji. Bobry dziêki tworzonym tamom skutecznie reguluj¹ przep³yw wody, a poœrednio tamy spe³niaj¹ rolê naturalnego sita wy³apuj¹cego zanieczyszczenia i natlenia- j¹cego wodê. Bobry zatem spe³niaj¹ niezwykle wa¿n¹ funkcjê – przyczyniaj¹ siê do popra- wy jakoœci wód. Reintrodukcja bobra zosta³a przeprowadzona w latach 1996, 1997 i 1999 – ogó³em wsiedlono 9 rodzin (w sk³ad rodziny wcho- dzi³y œrednio 3 osobniki). Bobry pochodzi³y

z terenów pó³nocno-wschodniej czêœci Polski. Rak szlachetny Reintrodukcja zosta³a przeprowadzona wspól- nie z Towarzystwem na Rzecz Ziemi z Oœ- ochrona tego gatunku po³¹czona z prze- wybranych potoków na terenie ZPKWŒ. Raki wiêcimia i po uzgodnieniu z Inspektoratem prowadzeniem jego restytucji w wybranych do wsiedlenia od³owiono, tak jak w roku po- Regionalnego Zarz¹du Gospodarki Wodnej potokach zlokalizowanych na terenie woje- przednim, w wodach województwa podkar- w ¯ywcu. wództwa. packiego i przetransportowano na sucho w ³u- Na terenie Beskidów Zachodnich zinwen- Program czynnej ochrony raka szlachet- biankach samochodami z klimatyzacj¹. Akcja taryzowano 18 rzek i potoków pod k¹tem nego zosta³ podjêty, poniewa¿: zosta³a przeprowadzona pod nadzorem na- przydatnoœci do wsiedlenia bobrów. Podsta- • teren województwa œl¹skiego jest obsza- ukowym doc. dr. hab. Tadeusza Krzywosza wowym kryterium decyduj¹cym o wyborze rem, gdzie naturalnie wystêpowa³ rak szlachet- z Instytutu Rybactwa Œródl¹dowego w Olsz- rzeki b¹dŸ potoku do wsiedlenia rodzin bo- ny, tynie, Zak³adu Rybactwa Jeziorowego w Gi¿y- brzych by³a odpowiednia baza ¿erowa. Najlep- • rak szlachetny jest czu³ym wskaŸnikiem cku. Realizacjê programu umo¿liwi³ finan- sze by³y rzeki meandruj¹ce z licznymi zakola- stanu czystoœci wód, sowym wsparciem Wojewódzki Fundusz Och- mi i o wolnym przep³ywie z dostateczn¹ iloœ- • spe³nia istotn¹ rolê sanitarn¹ w zbior- rony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Ka- ci¹ wody. Z uwagi na to, i¿ bóbr jest zwierzê- nikach wodnych, towicach.

RYBACTWO STAWOWE W WOJEWÓDZTWIE ŒL¥SKIM WCZORAJ I DZIŒ

Miros³aw Kuczyñski (Zak³ad Ichtiobiologii i Gospodarki Rybackiej PAN w Go³yszu) Fot. K. Henel Fot.

Stawy w Landeku poœród ró¿nych metod jakimi pos³uguje siê a pstr¹ga prawie studwudziestokrotnie, nato- nastêpuj¹ce okrêgi gospodarki stawowej Srybactwo, w Europie Œrodkowej i Wschod- miast po³owy wêdkarskie wzros³y oko³o 4,5- zwi¹zane z aktualnym obszarem województwa niej szczególne miejsce zajmuje s³odkowodna krotnie. œl¹skiego: rybnicko-pszczyñski, opolsko-nie- akwakultura stawowa, prowadzona w stawach HISTORIA RYBACTWA STAWOWEGO modliñski, kluczborsko-lubliniecki. ziemnych. Ten profil jest podtrzymywany Choæ pocz¹tek rozwoju gospodarki stawo- Niezmiernie interesuj¹cy przebieg mia³ tak¿e w Polsce, gdzie rybactwo œródl¹dowe wej w Polsce wed³ug zapisów historycznych rozwój rybactwa stawowego na Œl¹sku Cie- prowadzone jest na oko³o 480 tys. ha wód, datuje siê na XV wiek, wydaje siê wysoce szyñskim. To miêdzy innymi tutaj mia³ swój w tym na oko³o 50 tys. ha czynnych stawów. prawdopodobne, ¿e pierwsze stawy o nasta- pocz¹tek intensywny rozwój stawiarstwa (tak W 1970 r. produkowano w stawach oraz wieniu produkcyjnym obecne by³y ju¿ bywa te¿ okreœlane rybactwo stawowe). Oso- od³awiano w rzekach, jeziorach i zbiornikach wczeœniej. Fakt ten wi¹¿e siê z osiedleniem na bami o szczególnym wk³adzie w rozwój tej zaporowych oko³o 30 tys. ton ryb, natomiast ziemiach polskich zakonu cystersów. Od XV dziedziny byli Ksi¹¿ê Kazimierz II i marsza³ek pod koniec XX wieku ich masa szacowana by³a wieku natomiast, notowany jest wyraŸny rozk- jego dworu Miko³aj Brodecki. Istniej¹ce wana ok. 80 tys. ton (Szczerbowski i in. 1999). wit tej dziedziny. Rozwój ten wi¹zany jest runki naturalne w postaci podmok³ych tere- Produkcja karpia wzros³a w tym czasie trzy-, z rozwojem dwóch centrów ekonomiczno – nów nadwiœlañskich le¿¹cych u podstawy tara- kulturowych: Œl¹ska i Ma³opolski (Nyrek su akumulacyjnego Wis³y, pozwoli³y na inten- 1979). Rozwój miast i postêpuj¹cy sywny rozwój stawów w ówczesnym kluczu wzrost liczby ich mieszkañców skoczowsko-strumieñskim, a niewielka odle- powodowa³ wzrost zapotrzebowa- g³oœæ od Krakowa umo¿liwia³a sp³awianie ryb nia na ryby, co wobec oddale- specjalnymi ³odziami. nia wymienionych regio- Charakter gospodarki ju¿ w owym okresie nów od morza oraz bra- mia³ istotne cechy zaawansowania technolo- ku wiêkszych kom- gicznego, poniewa¿ stawy u¿ytkowane by³y pleksów jezioro- w sposób przemienny z uprawami polowymi. wych w pobli¿u, Po wygaœniêciu w roku 1625 linii Piastów stanowi³o dogod- Cieszyñskich, z dóbr ksi¹¿êcych stanowi¹cych ne pod³o¿e dla roz- od 1327 roku lenno Królestwa Czeskiego, woju rybactwa stawo- utworzono tzw. Komorê Cieszyñsk¹, która ob- wego. W tym czasie wy- jêta zosta³a dominium Habsburgów ówczeœnie odrêbni³y siê dwa najwiêksze panuj¹cych w Czechach. W wiekach XVII oœrodki gospodarki stawowej: i XVIII, na skutek wyniszczaj¹cych wojen, zwi¹zany z Wroc³awiem Milicz spadku op³acalnoœci wynikaj¹cej z niekorzyst- i zaopatruj¹cy Kraków oœrodek rybnych zmian cen zbó¿ oraz przeniesieniu stolicy nicko-oœwiêcimski. Losy obu oœrod- z Krakowa do Warszawy, gospodarka stawowa ków w wiekach póŸniejszych uzale¿niona tym terenie uleg³a znacznej destrukcji. ne by³y od ogólnego rozwoju socjo-eko- 6286 ha stawów zamieniono na grunty orne, nomicznego (g³ównie rozwoju przemys³u), pozosta³y jedynie gospodarstwa lokalizuj¹ce na skutek czego oœrodek rybnicko-oœwiêcim- siê w kluczu skoczowsko-strumieñskim. ski znacznie siê zmieni³, podczas gdy oœrodek Spadek cen zbó¿, rosn¹cy popyt na produkty milicki w istotnym stopniu zachowa³ swój cha- miêsne i rozwój œrodków transportu w XIX rakter. W swoich opracowaniach monograficz- wieku, spowodowa³ wzrost koniunktury dla

Fragment mapy J. Nigriniego z roku 1724 Fragment nych Nyrek (1966a,b, 1975, 1972) wyró¿ni³ ryb stawowych (g³ównie karpia). Rzeczywisty

Fot. W. Kuliñski W. Fot. zaliczanym do obszarów o najwiêkszej sumie opadów, dysponuje równie¿ dobrymi warun- kami termicznymi. Wykorzystywanie stawów g³ównie do produkcji ryb ciep³olubnych jest oczywiste. Podstawowym gatunkiem produ- kowanych w stawach jest w takich warunkach karp, którego produkcja krajowa od 1995 r. ustabilizowa³a siê na poziomie oko³o 20000 ton ryby konsumpcyjnej rocznie, z niewielk¹ tendencj¹ zwy¿kow¹ w ostatnich latach. Z tej liczby oko³o 5000 ton produkowane jest na terenie województwa œl¹skiego. Dzisiejsze okrêgi prowadzenia stawowego To³pyga pstra rybactwa karpiowego w województwie œl¹- rozkwit jednak nast¹pi³ po modernizacji tech- AKTUALNY STAN skim w swym zasadniczym charakterze opie- nologii chowu karpia opracowanej przez RYBACTWA STAWOWEGO raj¹ siê na centrach ukszta³towanych histo- Tomasza Dubisza (w latach 1868-1888 mistrz Obszar województwa œl¹skiego nie jest rycznie. W takim ujêciu wyró¿niæ przede rybacki Komory Cieszyñskiej). Istota moderniza- równomiernie zabudowany stawami. W sk³ad wszystkim nale¿y okrêgi: cieszyñski i pszczyñ- cji opiera³a siê na sformu³owaniu trzech zasad województwa w³¹czona zosta³a wiêkszoœæ sko-bielski (gospodaruj¹ce w zlewni Wis³y) hodowlanych: •pierwsza zasada – przeniesie- gmin by³ych województw: bielskiego, kato- oraz rybnicko-raciborski i lubliniecki (gospo- nie wylêgu w 7 dni po tarle do specjalnie przy- wickiego i czêstochowskiego. Powierzchnia daruj¹ce w zlewni Odry). gotowanego stawu, •druga zasada – po 30 stawów czêœci po³udniowej dniach przeniesienie do kolejnego, wiêkszego województwa œl¹skiego jest Od³awianie to³pygi w Go³yszu stawu,•trzecia zasada – wprowadzenie kla- obecnie obszarem o najwiêk- sowego systemu chowu karpia i dostosowanie szym wykorzystaniu grun- kategorii stawów do wymagañ poszczególnych tów rolnych pod gospodarkê roczników. Modernizacja ta nie tylko skróci³a stawow¹ w Polsce (1,2%), do trzech lat cykl produkcji karpia konsump- a ³¹czna powierzchnia ogro- cyjnego, ale tak¿e pozwoli³a na gwa³towny blowana wynosi bez ma³a wzrost wydajnoœci. W jej efekcie nast¹pi³ po- 4000 ha. W œrodkowej czêœ- wrót zainteresowania produkcj¹ ryb i ponow- ci województwa powierzch- nie zalano wiele stawów u¿ytkowanych rolni- nia stawów nieco przekracza czo. Atrakcyjnoœæ nowej metody upowszech- 2000 ha, natomiast w pó³- ni³a j¹ w Ma³opolsce, a nastêpnie w krajach nocnej czêœci pokrycie tere- oœciennych. Metoda ta jest do dzisiejszego nu stawami jest najmniejsze dnia z powodzeniem stosowana jako obowi¹- (0,3% gruntów u¿ytkowa- zuj¹ca w europejskiej stawowej produkcji nych rolniczo przy powierz- karpia (Szumiec 1998). Przyk³adem wczes- chni niespe³na 2000 ha). nego zagospodarowanie rybackiego zlewni Taki rozk³ad ma swoje Wis³y w czêœci okreœlanej dziœ jako Ma³a Wis³a, uzasadnienie historyczne, niech bêdzie fragment mapy Jonasa Nigriniego hydrologiczne, a tak¿e kli- z 1724 roku, z widoczn¹ intensywn¹ zabudow¹ matyczne. Po³udniowa czêœæ stawow¹ doliny Wis³y. województwa jest terenem Fot. W. Kuliñski W. Fot.

Stawy w rezerwacie „£ê¿czok” W wymienionych okrêgach wystêpuje oko³o 90% gospodarstw stawowych fun- kcjonuj¹cych na terenie województwa œl¹skiego. Pozosta³e 10% ma charakter rozproszony i czêsto mieszany pod wzglêdem charakteru produkcji (gospodarka karpiowa, pstr¹gowa oraz handel ryb¹).

SPROSTOWANIE Artyku³ Miros³awa Krêcia³y „Enklawa zieleni w centrum konurbacji górnoœl¹skiej”, zamieszczony w numerze 33 (s. 3 i 5), dotyczy w ca³oœci Œwiêtoch³owic, gdzie znajduj¹ siê zarówno Chropaczów, jak i „Aj- ska” (nie w Siemianowicach Œl¹skich). W tym¿e numerze w tekœcie o Bogdanie Katamayu (s. 15.) znalaz³a siê nieœcis³oœæ – w trzeciej kolumnie u góry Autor wspomina trofeum myœliwskie, którym sam zosta³ obdarowany, a nie by³ darczyñc¹, jak wynika z lektury. Autorów i Czytelników bardzo prze- praszamy za pomy³ki.

Fot. J. B. Parusel Fot. Redakcja

OSOBLIWOŒCI PRZYRODNICZE RÓDE£ Z MARTWICAMI WAPIENNYMI NA POGÓRZU CIESZYÑSKIM

*Andrzej Czylok, *Andrzej Tyc, **Adam Stebel *Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, Sosnowiec; **Œl¹ska Akademia Medyczna, Sosnowiec

ogórze Œl¹skie, le¿¹ce u podnó¿a progu py) oraz w strefie wododzia³owej Odry i Wis³y. niu wspólnie z osadami p³aszczowiny cieszyñ- P Beskidu Œl¹skiego i Ma³ego, rozci¹ga siê Obszar Pogórza Cieszyñskiego tworzy silnie skiej. S¹ one œwiadectwem intruzji p³ynnej pomiêdzy dolinami Olzy na zachodzie i Wie- sfa³dowana p³aszczowina cieszyñska, bêd¹ca magmy miêdzy warstwy otaczaj¹cych ska³ oraz przówki (dop³ywu Skawy) na wschodzie. elementem wiêkszej jednostki – p³aszczowiny w niektórych przypadkach podmorskich Stanowi zachodni¹ czêœæ pasa Pogórzy Zacho- œl¹skiej, buduj¹cej pasma Beskidu Œl¹skiego, wylewów lawy wulkanicznej. Wychodnie tych dniobeskidzkich. Jedn¹ z najciekawszych i naj- Ma³ego i Pogórza Œl¹skiego. Na uwagê za- ska³ ods³aniaj¹ siê w licznych, nieczynnych cenniejszych przyrodniczo czêœci Pogórza s³uguje fakt, i¿ p³aszczowinê cieszyñsk¹ buduj¹ kamienio³omach w okolicach Goleszowa, Œl¹skiego jest jego zachodni fragment nazy- najstarsze ska³y wystêpuj¹ce w ca³ych Karpa- Skoczowa i GrodŸca. Obszar wapiennych wzgórz zachodniej czêœci Pogórza Cieszyñskiego stanowi strefê wododzia³u Odry i Wis³y. Czêsto zachodnie stoki tych samych wzniesieñ odwadniane s¹ przez dop³ywy Olzy w dorzeczu Odry zaœ wschodnie przez krótkie potoki w zlewni gór- nej Wis³y. W przesz³oœci geologicznej, a g³ó- wnie w okresie zlodowaceñ plejstoceñskich, kiedy l¹dolód skandynawski siêgn¹³ po obszar pogórzy i zablokowa³ ustalone kierunki odp³y- wu, linia wododzia³u zmienia³a swoje po³o- ¿enie. Wymienione czynniki abiotyczne, w po- ³¹czeniu ze specyficznymi cechami klimatu, wynikaj¹cymi z s¹siedztwa Bramy Moraw- skiej, zadecydowa³y o du¿ym bogactwie zbiorowisk roœlinnych Pogórza Cieszyñskiego. Pomimo gêstej sieci osadniczej zachowa³y siê tu cenne, zbli¿one do naturalnych, biocenozy leœne. Miejscami w lasach przenikaj¹ siê tu zbiorowiska buczyny karpackiej i sudeckiej. Osobliwoœci¹ przyrodnicz¹ Pogórza Cie- szyñskiego s¹ Ÿród³a wyp³ywaj¹ce na kontak- cie wapieni cieszyñskich z marglami i ³upkami. Poroœniêta roœlinnoœci¹ misa martwicowa w rezerwacie „Morzyk”

wany Pogórzem Cieszyñskim lub, zgodnie tach fliszowych – margle i ³upki z wk³adkami z niektórymi opracowaniami, Dzia³ami Cie- wapieni górnej jury oraz dolnej kredy. Walory szyñskimi i Bielskimi. Obszar ten jest wyró¿- przyrodnicze Pogórza Cieszyñskiego zwi¹zane niaj¹cym siê w pasie pogórzy regionem geobo- s¹ z du¿¹ zmiennoœci¹ przestrzenn¹ ska³ tanicznym. buduj¹cych pod³o¿e i obecnoœci¹ ska³ wêgla- Swoje wyj¹tkowe walory przyrodnicze nowych w profilu geologicznym. Szczególne Pogórze Cieszyñskie zawdziêcza specyficznej znaczenie maj¹ wychodnie wapieni cieszyñ- budowie geologicznej, po³o¿eniu na przedpolu skich, które ze wzglêdu na wiêksz¹ odpornoœæ Beskidów w strefie oddzia³ywania Bramy od ³upków i margli buduj¹ wiêkszoœæ wzgórz Morawskiej (jako obszaru ³¹cz¹cego pó³nocne na tym obszarze (m.in. Góra Jasieniowa – 521 sk³ony Karpat z regionami po³udniowej Euro- m n.p.m. oraz Che³m – 464 m n.p.m. ko³o Goleszowa). Poza Pogórzem Cie- Fragment progu martwicowego w rezerwacie „Morzyk” szyñskim wapienie te na powierz- Rozmieszczenie Ÿróde³ z martwiami wapiennymi na Pogórzu Cieszyñskim. 1 – miejsca wystêpowania wapieni cieszyñskich, chni wystêpuj¹ jedynie w Kotlinie 2 – omawiane w tekœcie Ÿród³a, 3 – pó³nocna granica Karpat ¯ywieckiej. Wapienie cieszyñskie reprezen- Wa¿n¹ ich cech¹ jest sta³a, choæ niewielka tuj¹ szczególny typ fliszu wapien- wydajnoœæ (0,2-2 l/s), niewielka zmiennoœæ nego, który powsta³ w wyniku w³aœciwoœci chemicznych i temperatury wody o niszczenia starszych ska³ wapien- (w granicach 8,5-9,5 C) w ci¹gu roku. Ich nych i przenoszenia materia³u wody s¹ s³abo alkaliczne i stanowi¹ grupê w formie zawiesiny do karpackiego poœredni¹ miêdzy wodami normalnymi, s³od- basenu sedymentacyjnego. Cieka- kimi (o mineralizacji do 0,5 g/l) i mineralnymi wostk¹ tego fliszu jest równie¿ (powy¿ej 1 g/l). Wystêpowaniu Ÿróde³ wêgla- wystêpowanie wœród ska³ osado- nowych na Pogórzu Cieszyñskim towarzyszy wych ¿y³ ska³ magmowych – zjawisko czynnej aktualnie depozycji martwic cieszynitów, które uleg³y sfa³dowa- wapiennych.

22 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA Nr 34/2003 © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska OCHRONA PRZYRODY Fot. A. Czylok Fot. drzewostan jesionowy, a rozlewiska z misami martwicowymi dodatkowo kêpa czeremchy zwyczajnej. W pobli¿u Ÿród³a w Lesie Grabicz depozy- cja zachodzi na znacznie rozleglejszym obszarze i obejmuje d³u¿szy odcinek cieku, a rozlewiska s¹ tylko czêœciowo os³oniête przez niewysoki drzewostan jesionowy. Poœród po- dobnych do poprzednich zgrupowañ mszaków na uwagê zas³uguje liczniejszy udzia³ pleszanki kêdzierzawej oraz liczny udzia³ nieobecnego w Morzyku, a charakterystycznego dla tego typu zbiorowisk gatunku mszaka – Ÿródlis- kowca zmiennego. Na nas³onecznione strefy rozlewisk licznie wkraczaj¹ tu dodatkowo: sadziec konopiasty, ostro¿eñ warzywny, a tak¿e kêpy turzycy zwis³ej. W zwi¹zku z wiêkszym spadkiem potoku, poni¿ej zespo³u Martwica wapienna w Lesie Grabicz poroœniêta mszakami oraz lepiê¿nikiem bia³ym i turzyc¹ zwis³¹ mis martwicowych i rozlewisk tworz¹ siê Wspó³czeœnie tworz¹ce siê progi martwi- niewysokie progi martwicowe powstaj¹ce g³ó- cowe znane s¹ z obszaru Polskich Karpat, wnie na drodze fizycznej, w wyniku uwalnia- g³ównie z zachodniej czêœci Pienin i Podhala. nia dwutlenku wêgla do powietrza. Na terenie Pogórza Cieszyñskiego zjawisko to Udzia³ takich gatunków mszaków, jak jest œciœle zwi¹zane z wystêpowaniem wapieni ¿ebrowca i Ÿródliskowca zmiennego oraz cieszyñskich w pod³o¿u i zosta³o rozpoznane rze¿uchy gorzkiej œwiadczy, ¿e mamy tu do na kilku stanowiskach. Najciekawsze z nich czynienia z roœlinnoœci¹ Ÿródliskow¹ z klasy skupione s¹ okolicach Goleszowa, Skoczowa Montio-Cardaminetea i zwi¹zku Cratoneurion i GrodŸca. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje commutati. ród³a i górne odcinki potoków Ÿród³owy odcinek potoku w Lesie Grabicz na omówionych dwóch stanowisk, jak i wystê- zachodnim stoku Jasieniowej Góry w Gole- puj¹cych w rezerwacie „Skarpa Wiœlicka” ko³o szowie, zasilaj¹cy Bobrówkê (dop³yw Olzy Skoczowa oraz w proponowanym rezerwacie w dorzeczu Odry) oraz Ÿród³o na terenie re- „Kamieniec” w Ogrodzonej, reprezentuj¹ typ zerwatu „Morzyk” w GrodŸcu, zasilaj¹cy siedliska charakterystyczny dla petryfiku- górny odcinek potoku Kowale (dop³yw j¹cych Ÿróde³ tufowych z formacj¹ Cratoneu- I³ownicy w dorzeczu Wis³y). rion. W rezerwacie „Morzyk” stanowi¹ one Omawiane Ÿród³a i górne odcinki zasi- jeden z najistotniejszych walorów godnych lanych przez nie potoków stwarzaj¹ specy- ochrony. Cztery wymienione, naj-bardziej ficzne uwarunkowania œrodowiskowe pozwa- znacz¹ce na Pogórzu Cieszyñskim tereny wys- laj¹ce niektórym roœlinom na wkraczanie têpowania tego typu siedliska tworz¹ ostojê w strefê p³yn¹cej wody. Szczególnie licznie NATURA 2000 – „Cieszyñskie Ÿród³a uczestnicz¹ w tym mszaki. Ich kobierce tufowe”. Runo buczyny z ¿ywcami w Lesie Grabicz zasiedlaj¹ przede wszystkim miejsca najwiêk- Próg martwicowy w potoku w Lesie Grabicz szej poda¿y dwutlenku wêgla, os³abiaj¹ prze- p³yw rozdzielaj¹c nurt na szereg stru¿ek. Pow- staj¹ce rozlewisko miejscami poroœniête jest wynurzon¹ roœlinnoœci¹ naczyniow¹. W strefie Ÿród³a w rezerwacie „Morzyk” w tworzeniu kaskadowego systemu zamu- lonych, poroœniêtych roœlinnoœci¹ mis martwicowych i niewielkich progów szczególnie licznie uczestnicz¹ takie gatunki mszaków, jak ¿ebrowiec i krótkosz potokowy. Licznie rosn¹ tu tak¿e p³askomerzyk eliptyczny i p³askomerzyk fa³dowany. Na kaskadach tworz¹cych misy, obok ¿ebrowca i p³askomerzyka fa³do- wanego, nielicznie wystêpuj¹ ponadto: ple- szanka kêdzierzawa, sto¿ka ostrokrê¿na i dzió- bkowiec. Spoœród roœlin naczyniowych naj- liczniej rosn¹ tu: rze¿ucha gorzka, knieæ b³ot- na, turzyca rzadkok³osa, œwierz¹bek orzêsiony oraz sitowie leœne. Zjawiska depozycji martwic i towarzysz¹cych jej uk³adów biocenoty- cznych koñcz¹ siê po kilkudziesiêciu metrach od Ÿród³a w miejscu po³¹czenia siê z ciekiem zasilanym g³ównie wodami opadowymi i roz- topowymi, degraduj¹cymi progi martwicowe.

Przed nas³onecznieniem ca³oœæ chroni zwarty Zdjêcia A. Czylok

MIÊCZAKI WY¯YNY ŒL¥SKIEJ W OBLICZU ANTROPOPRESJI ICH ŒRODOWISK WODNYCH

Iga Lewin (Uniwersytet Œl¹ski, Katowice) Zdjêcia Autorki

B³otniarka uszata z widoczn¹ pigmentacj¹ p³aszcza Zatoczek moczarowy Ferrissia wautieri bszar Wy¿yny Œl¹skiej zajmuje 3930 km2 Wœród nich 14 gatunków œlimaków otrzyma³o basenach botanicznych, a nastêpnie skoloni- O i prawie zupe³nie pozbawiony jest natu- status „zagro¿onych” i znajduje siê na czerwonej zowa³ zbiorniki na terenach otwartych. Nadal ralnych zbiorników wodnych. Dzier¿no Du¿e, liœcie miêczaków Górnego Œl¹ska. Przez pojêcie rzadki na Wy¿ynie Œl¹skiej doskonale zado- P³awniowice, Chech³o, Koz³owa Góra, Pogoria „zagro¿one” rozumiemy gatunki wymieraj¹ce mowi³ siê w strefie litoralu Jeziora Papro- czy Jezioro Paprocañskie s¹ przyk³adami œrodo- lub nara¿one na wymarcie w wyniku przeksz- cañskiego, którego przepiêkne nimfeidy** wisk wodnych, które powsta³y w wyniku po- ta³ceñ œrodowisk wodnych, w których ¿yj¹ oraz reprezentowane s¹ m.in. przez grzybienie bia³e. wierzchniowej eksploatacji surowców mineral- rzadkie, wystêpuj¹ce w wiêkszych populacjach, ale Œlimakiem o niezwykle interesuj¹cej biologii nych lub spiêtrzenia cieków wodnych. Postê- na pojedynczych stanowiskach. Do takich jest pochodz¹ca z Nowej Zelandii wodo¿ytka puj¹ca urbanizacja i industrializacja tego ob- gatunków zaliczyæ mo¿na m.in. skrzelodyszn¹ nowozelandzka. Na Wy¿ynie Œl¹skiej pojawi³a szaru, a szczególnie wydobywcza dzia³alnoœæ oraz rozdzielnop³ciow¹ ¿yworódkê rzeczn¹, siê dopiero w 1986 roku w Dzier¿nie Du¿ym. kopalni wêgla kamiennego, powoduje dynami- której d³ugoœæ ¿ycia szacowana jest na podsta- Œlimak ten dziêki partenogenezie i odpornoœci czne zmiany hydrologiczne œrodowiska: zanie- wie pierœcieni przyrostu na muszli i wynosi od 5 na wysychanie osi¹gn¹³ ogromny sukces kolo- czyszczenie gleb, przekszta³cenie powierzch- do 10 lat oraz przytulika strumieniowego o cza- nizacyjny opanowuj¹c masowo zbiorniki antro- niowego przep³ywu wód, zanieczyszczenie peczkowatej muszli. Wœród ma³¿y uwzglêd- pogeniczne. W zbiorniku zapadliskowym, na cieków i powierzchniowych zbiorników wod- nionych na czerwonej liœcie miêczaków Gór- jednym zanurzonym w wodzie liœciu manny nych. W wyniku osiadania gruntu nad wyeks- nego Œl¹ska znajduje siê szcze¿uja pospolita mielec mo¿na znaleŸæ do 1000 osobników! ploatowanymi pok³adami wêgla kamiennego wystêpuj¹ca licznie w Jeziorze Paprocañskim, Czy jesteœmy w stanie zadbaæ o stabilnoœæ powstaj¹ zbiorniki zapadliskowe, które stop- kruszynka delikatna oraz groszkówka pospolita i integralnoœæ ekosystemów wodnych, w któ- niowo zasiedlane s¹ m.in. przez makrofity, zasiedlaj¹ce m.in. zbiorniki zapadliskowe w Ty- rych ¿yj¹ rzadkie i zagro¿one gatunki miêcza- bezkrêgowce, p³azy, ptactwo wodne. chach-Czu³owie. Na uwagê zas³uguj¹ tak¿e ków? Autorka czyni wieloletnie starania o objê- Czy istniej¹ jeszcze œrodowiska wodne, gatunki rzadkie w œrodowiskach wodnych, lecz cie ochron¹ prawn¹ w formie u¿ytku ekologicz- w których mog¹ ¿yæ tak¿e miêczaki? Ile ga- nie umieszczone na czerwonej liœcie. Nale¿y do nego kompleksu 7 zbiorników zapadliskowych tunków miêczaków sk³ada siê na ¿ywe zasoby nich drobnozbiornikowy i odporny na wysy- w Tychach-Czu³owie, w którym znalaz³y ostojê œrodowiska s³odkowodnego Wy¿yny Œl¹skiej? chanie œrodowisk wodnych zatoczek mocza- ¿ycia nie tylko rzadkie i objête w Polsce Czy jest ich du¿o czy ma³o w odniesieniu do rowy (którego okres ¿ycia oceniany jest na 2 ochron¹ gatunkow¹ miêczaki, ale tak¿e g¹bki, skali ca³ego kraju? Jaki jest ich stan poznania? lata) oraz b³otniarka uszata, której p³aszcz p³azy, gady, ptactwo wodne oraz liczne gatunki Czy wystêpuj¹ pospolicie, czy s¹ rzadkie i za- charakteryzuje siê nielicznymi i du¿ymi, bia³a- makrofitów. Niestety, na razie jest to niemo¿- gro¿one? Oto niektóre pytania i problemy, wymi plamami kolistego kszta³tu o postrzê- liwe ze wzglêdu na niektóre przepisy ustawy które stawia przed sob¹ malakologia*. pionych brzegach. o ochronie gruntów rolnych i leœnych oraz pra- W s³odkowodnych œrodowiskach naszego W œrodowiskach wodnych pojawi³y siê te¿ wa geologicznego i górniczego. kraju wystêpuje 51 gatunków œlimaków oraz gatunki zawleczone, których biologia i ekologia 30 gatunków ma³¿y. W œrodowiskach wodnych s¹ niezwykle interesuj¹ce. Wymieniæ tu nale¿y *malakologia jest dzia³em zoologii zajmuj¹cym siê Wy¿yny Œl¹skiej odnotowano wystêpowanie 34 Ferrissia wautieri o czapeczkowatej muszli. miêczakami gatunków œlimaków oraz 8 gatunków ma³¿y. Pierwsz¹ trwa³¹ populacjê w Polsce autorka **nimfeidy to roœliny zakorzenione w dnie zbiornika tego artyku³u znalaz³a w latach 90. wodnego, ale o liœciach p³ywaj¹cych na jego powierzchni Zbiornik zapadliskowy w jednym ze zbiorników Niziny Mazowieckiej. Od roku 1992 œlimak Grzybienie bia³e ten, typowy dla wód stoj¹cych, jest obecny tak¿e w zbiornikach wodnych Wy¿yny Œl¹skiej: w zapadliskach w Rudzie Œl¹skiej, Bytomiu, Czu³owie oraz zbiorniku zaporowym w Rybniku. Zawleczonym gatunkiem jest tak¿e rozdêtka zaostrzona, pochodz¹ca z kra- jów œródziemnomorskich. Na nowych obszarach pocz¹tkowo œlimak ten pojawi³ siê w akwariach i podgrzanych